EDYTA STEIN

Francisco Javier Sancho Fermín OCD
EDYTA STEIN
Część 1: śycie
Materiały uzupełniające do wykładu monograficznego
w Instytucie Duchowości „Carmelitanum”
FLOS CARMELI
2009

Biblioteka Carmelitanum
Nr 8
Tytuł oryginału:
100 fichas sobre „Edith Stein”
© Copyright by FLOS CARMELI
Redaktor prowadzący:
Wojciech Ciak OCD
Tłumaczenie:
Maksymilian Drozdowicz
Korekta:
Barbara Ksit
Imprimi potest:
Roman Jan Hernoga OCD, prowincjał
Warszawa, 9.05.2009 r., L. dz. 62/P/2009
Wydawca:
Flos Carmeli Sp. z o.o.
ul. Działowa 25; 61-747 Poznań
tel.: 061/856-08-34
www.floscarmeli.poznan.pl
Druk:
TOTEM - INOWROCŁAW
ISBN 978-83-61727-40-8

SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów...................................................................................................... 9
Przedmowa .......................................................................................................... 11
CZĘŚĆ I. OD JUDAIZMU DO SPOTKANIA Z CHRYSTUSEM........... 13
1. Wrocław........................................................................................................... 15
1. Aspekty historyczne, geograficzne i polityczne..................................................15
2. Ludność, kultura i religia .......................................................................................16
2. W Ŝydowskiej rodzinie................................................................................... 19
1. Rodzina Edyty.........................................................................................................19
2. Mała Edyta ..............................................................................................................21
3. Kryzys wieku dojrzewania............................................................................ 23
1. Zmiany wewnętrzne ...............................................................................................23
2. Agnostycyzm ..........................................................................................................24
4. Młoda humanistka.......................................................................................... 26
1. Odkrywając drogę ..................................................................................................26
2. Orientacja jej Ŝycia .................................................................................................27
5. śycie uniwersyteckie we Wrocławiu............................................................ 29
1. Wybór studiów........................................................................................................29
2. Działalność pozaakademicka ................................................................................30
6. Uniwersytet w Getyndze i fenomenologia................................................... 32
1. Zmiana uniwersytetu..............................................................................................32
2. Egzamin państwowy ..............................................................................................33
7. Doświadczenie tego, co ludzkie..................................................................... 35
1. Zmiana mentalności ...............................................................................................35
2. Wolontariuszka Czerwonego KrzyŜa...................................................................36
8. Poszukiwanie prawdy .................................................................................... 39
1. Praca doktorska i inne zajęcia ...............................................................................39
2. Fryburska przygoda: obrona pracy doktorskiej...................................................40
9. Ukazuje się prawda ........................................................................................ 43
1. Asystentka na katedrze...........................................................................................43
2. Spotkanie z wiarą....................................................................................................44
5

Spis treści
10. Nawrócenie i zmiana Ŝycia ..........................................................................47
1. Kontynuacja poszukiwań .......................................................................................47
2. Spotkanie z Teresą ..................................................................................................48
CZĘŚĆ II. OD SPOTKANIA Z CHRYSTUSEM DO KARMELU ..........51
11. Katolicyzm niemiecki ...................................................................................53
1. Ogólna sytuacja po I wojnie światowej................................................................53
2. Rozwój duchowości i teologii ...............................................................................54
12. Nauczycielka w Spirze..................................................................................57
1. Chrzest i zmiana Ŝycia............................................................................................57
2. Kolegium świętej Magdaleny w Spirze................................................................58
13. Nauczanie i duchowe towarzyszenie ..........................................................60
1. Wychowawczyni i formatorka ..............................................................................60
2. Towarzyszenie duchowe ........................................................................................61
14. śycie duchowe...............................................................................................64
1. Podstawy jej Ŝycia duchowego..............................................................................64
2. W szkole Teresy......................................................................................................65
15. Działalność intelektualna jako apostolstwo...............................................67
1. Powrót do świata nauki........................................................................................67
2. Dialog, wiara i kultura............................................................................................68
16. Prelegentka ....................................................................................................71
1. W podróŜy po całych Niemczech .........................................................................71
2. Treść konferencji.....................................................................................................72
17. Znaczenie integralnej formacji człowieka.................................................74
1. NajwaŜniejsza jest osoba........................................................................................74
2. Wychowanie w słuŜbie człowiekowi....................................................................75
18. Liturgia – Beuron..........................................................................................78
1. Opactwo benedyktyńskie z Beuron.......................................................................78
2. „Ojczyzna monastyczna” .......................................................................................79
19. Przeprowadzka do Münster.........................................................................81
1. W Niemieckim Instytucie Pedagogiki Naukowej ...............................................81
2. Inna działalność.......................................................................................................82
20. Nazizm i decyzja wstąpienia do Karmelu .................................................85
1. Sytuacja....................................................................................................................85
2. Poszukiwanie...........................................................................................................86
6

Spis treści
CZĘŚĆ III. W KARMELU W KOLONII ..................................................... 89
21. Powołanie w historii ..................................................................................... 91
1. Odczytać znaki czasu .............................................................................................91
2. Jej powołanie w świetle historii ............................................................................92
22. Karmel i jego duchowość w Niemczech ................................................... 95
1. Karmel na ziemiach niemieckich..........................................................................95
2. Wydarzenia kościelne ............................................................................................96
3. Fenomen świętej Teresy z Lisieux .......................................................................96
4. Zainteresowanie duchowością i mistyką..............................................................97
23. Karmel w Kolonii ......................................................................................... 99
1. Historia naznaczona prześladowaniem ................................................................99
2. Wspólnota przyjmująca Edytę ............................................................................100
24. Postulat......................................................................................................... 102
1. Środowisko............................................................................................................102
2. Doceniając małe rzeczy .......................................................................................103
25. Nowicjat ....................................................................................................... 106
1. Teresa Benedykta od KrzyŜa...............................................................................106
2. śycie nowicjatu.....................................................................................................107
26. Działalność intelektualna........................................................................... 110
1. Pisarka filozoficzna ..............................................................................................110
2. Pisarka z dziedziny duchowości .........................................................................111
27. śycie w Karmelu......................................................................................... 114
1. Profeska ze ślubami prostymi .............................................................................114
2. Styl Ŝycia ...............................................................................................................115
28. Wzrost duchowy Edyty.............................................................................. 118
1. śycie w oparciu o to, co najwaŜniejsze..............................................................118
2. Upodobnienie się do UkrzyŜowanego................................................................119
29. Nazizm. Rodzina Edyty. Śmierć matki, nawrócenie RóŜy................. 122
1. Rodzina Edyty.......................................................................................................122
2. Nawrócenie RóŜy .................................................................................................123
30. Profesja wieczysta i zmiana klasztoru ..................................................... 125
1. Profesja wieczysta ................................................................................................125
2. Wymuszona zmiana klasztoru.............................................................................126
7

Spis treści
CZĘŚĆ IV: Z KARMELU DO MĘCZEŃSTWA.......................................129
31. Karmel w Echt ............................................................................................131
1. Historia klasztoru ..................................................................................................131
2. Wspólnota ..............................................................................................................132
32. śycie wspólnotowe......................................................................................135
1. Kolejna mieszkanka domu...................................................................................135
2. Zamiar pozostania w Echt....................................................................................136
33. Formatorka..................................................................................................139
1. Pomagając w formacji ..........................................................................................139
2. Formując siostry konwerski.................................................................................140
34. Pisarka..........................................................................................................142
1. Apostolat pióra ......................................................................................................142
2. SłuŜba wspólnocie (konferencje, poezje, rekreacje) .........................................143
35. Wewnętrzne przygotowanie do męczeństwa...........................................145
1. Ponownie zmartwiona i osaczona sytuacją ........................................................145
2. PrzeŜycia wewnętrzne ..........................................................................................146
36. śycie codzienne. RóŜa Stein ......................................................................148
1. Dzień po dniu ........................................................................................................148
2. RóŜa Stein..............................................................................................................149
37. Nowe zagroŜenia .........................................................................................151
1. Cień nazizmu.........................................................................................................151
2. Organizując wyjazd z Holandii ...........................................................................152
38. Uwięzienie ....................................................................................................154
1. Wspólny protest biskupów holenderskich..........................................................154
2. Przygotowana do męczeństwa.............................................................................155
39. Droga na golgotę i męczeństwo.................................................................157
1. Z Echt do Auschwitz ............................................................................................157
2. Śmierć w komorze gazowej.................................................................................158
40. Droga ku kanonizacji .................................................................................160
1. Przygotowanie procesu kanonizacyjnego ..........................................................160
2. Męczenniczka i współpatronka Europy..............................................................161
8

WYKAZ SKRÓTÓW
A
E. Stein, Autobiografia. Vida de una familia judia, [w:] OC I (w języku
polskim zob.: Święta Teresa Benedykta od KrzyŜa Edyta Stein, Dzieje
pewnej rodziny Ŝydowskiej oraz inne zapiski autobiograficzne, Wydawnictwo
Karmelitów Bosych, Kraków 2005).
Listy E. Stein, Listy, [w:] OC I (w języku polskim zob.: Święta Teresa Benedykta
od KrzyŜa Edyta Stein, Autoportret z listów, Wydawnictwo Karmelitów
Bosych, Kraków 2003:
Część pierwsza: 1916-1933;
Część druga: 1933-1942;
Część trzecia: Listy do Romana Ingardena).
Modelo F. J. Sancho Fermín, Edith Stein (1891-1942): modelo y maestra de
espiritualidad, Monte Carmelo, Burgos 1997.
Müller-Neyer A. U. Müller, M. A. Neyer, Edith Stein. Vida de una mujer extraordinaria.
Biografia, Monte Carmelo, Burgos 2001.
OC Edith Stein, Obras Completas, Monte Carmelo – EDE – El Carmen,
Burgos – Madrid – Vitoria:
I: Escritos autobiográficos y Cartas, 2002;
II: Escritos fenomenológicos. En prensa;
III: Escritos de filosofiá cristiana. En preparación;
IV: Escritos antropológicos y pedagógicos, 2003;
V: Escritos espirituales, 2005.
Positio Sacra Congregatio pro causis Sanctorum, Colonien, Canonizationis
Servae Dei Teresia Benedicta a Cruce. Positio super causae introductione,
Roma 1983, pars III: Summarium.
Posselt T. R. Posselt, Edith Stein, una gran mujer de nuestro siglo, Monte Carmelo,
Burgos 1998.
SF
Ser finito y ser eterno. Ensayo de una ascensión al sentido del ser, Fondo
de Cultura Económica, México D. F. 1994 (w języku polskim zob.:
Z dociekań nad bytem skończonym i bytem wiecznym, w: W kierunku
Boga, red. bp B. Bejze, Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej,
Warszawa 1982, s. 233-256.
Temas F. J. Sancho Fermín, Una espiritualidad para hoy según Edith Stein. 20
temas de estudio y reflexión, Monte Carmelo, Burgos 1998.
9

PRZEDMOWA
W czasach, w których przyszło nam Ŝyć, jest moŜliwe, Ŝe sprawa
uczenia się i uczenia o Edycie Stein zabrzmi jak wyjęta z kontekstu. Do
czego to moŜe słuŜyć? Kto jeszcze chce nauczyć się czegoś, co ani nie
jest opłacalne, ani nie moŜna tym „zaimponować”? Ale dzięki Bogu są
jeszcze sektory Ŝycia, których miarą nie jest zysk.
Jeśli o tym dobrze pomyślimy, troszczyć się tylko o zysk, jest to jakby
chcieć nauczyć rybę jeść, bronić się, poznawać wszystkie morza, a nawet
najgłębsze otchłanie, a nie pozwolić jej na naukę pływania. Czasami
odnoszę wraŜenie, Ŝe wielokrotnie dzieje się tak z nami dzisiaj. Uczymy
się prawie wszystkiego, mamy prawie wszystko, prawie wszystkiego
pragniemy, ale zapominamy o tym, jak Ŝyć.
Ryba, która pozwala, by unosiły ją prądy wodne, moŜe być bardzo
uŜytecznym obrazem opisującym wiele osób. Nie to jest wszak moim celem,
chociaŜ jak najbardziej stanowi tło tej ksiąŜki, którą trzymasz w rękach.
Celem tej ksiąŜki jest nauka i szkolenie w kilku krokach jak w podręczniku
typu „zrób to sam”, gdzie szukasz łatwych porad dotyczących
majsterkowania. W tym wypadku rzecz dotyczy kierowania Ŝyciem własnym
lub tych, którzy mogą ciebie słuchać. Mamy nałóg uciekania od
trudności, podąŜania za modnymi prądami, a do tego nie potrzeba Ŝadnego
wysiłku. MoŜliwe, Ŝe mówienie o jakiejś świętej nie jest popularne,
ale ja – jeśli chcę nadać sens mojemu Ŝyciu – muszę pozwolić, by pouczył
mnie jakiś nauczyciel lub nauczycielka, którzy rzeczywiście zaangaŜowali
się w przeŜywanie Ŝycia w jego najgłębszym sensie. Czasami
wzrok nasz błądzi za wielkimi gwiazdami bądź figurami z naszego ziemskiego
firmamentu, ale – niestety – wiele z nich nie jest w stanie dokładnie
oświecić naszej drogi. W grę wchodzi twoje własne Ŝycie – wartość, jaką
chcesz mu nadać; znaczenie, którego nic i nikt nie zdoła ci nigdy odebrać.
Edyta Stein, czyli święta Teresa Benedykta od KrzyŜa, była kobietą,
która poświęciła całe swe Ŝycie na poszukiwanie prawdy i sensu Ŝycia
osoby ludzkiej. Nie było to dla niej łatwe. Musiała zmierzyć się z tradycją
Ŝydowską, z nurtem racjonalizmu i pozytywizmu; musiała utorować
sobie drogę w świecie rządzonym i interpretowanym przez męŜczyzn.
11

Przedmowa
Cierpiała z powodu samotności, przeŜywała kryzysy, ale takŜe zaznała
radości autentycznej przyjaźni, obrony praw najsłabszych, wolontariatu
w Czerwonym KrzyŜu w czasie I wojny światowej…
I kontynuowała swe poszukiwania, a prawda ukazała się jej nie jako
coś abstrakcyjnego, ale z twarzą człowieka: Boga Człowieka – Chrystusa.
Odtąd pracowała dla pojednania róŜnorodnych postaw intelektualnych
dotyczących świata: nowoŜytnych racjonalistów i klasycznych chrześcijan.
Przebyła całe Niemcy, głosząc konferencje, zapraszając wszystkich do
„nauki pływania”, do przezwycięŜenia siły prądów wodnych. Dosięgnął jej
nazizm, a raczej pozwoliła się dosięgnąć nazizmowi, poniewaŜ jej najgłębszym
pragnieniem było oddanie swego Ŝycia z miłości. Zmarła w obozie
koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau, w komorze gazowej, jako jedna
z tak wielkiej liczby ofiar ludzkiej bezrozumności.
Jej świadectwo nadal pozostaje Ŝywe i moŜe oświecać takŜe twoje
Ŝycie. Aby to zadanie stało się łatwiejsze, pokazano to Ŝycie w krótkich
rozdziałach, które stopniowo pomogą ci poznać jej Ŝycie, dzieła i myśl.
Nie jest to w zamiarze ksiąŜka naukowa, chociaŜ wszystko jest tu dobrze
przemyślane i udokumentowane. Chce być, jak mówiłem wcześniej, podręcznikiem,
jak zostać architektem własnego Ŝycia, projektem poszukiwań.
Osoby, które oddały wszystko Bogu i bliźnim, stanowią najbardziej kompletną
i skuteczną ksiąŜkę, jaką moŜemy odnaleźć w naszym Ŝyciu. Dlatego
teŜ, przyjacielu czytelniku, nie szukaj tu tylko postaci historycznej, ale
wzorca i zachęty do naśladowania w twoim Ŝyciu. ZauwaŜysz, Ŝe bardziej
od przekazywania wielu danych, moim zamiarem była próba przekazania
czegoś z bogatego Ŝycia Edyty.
Ufam, Ŝe systematyzacja i wysiłek potrzebne wtedy, gdy chce się
ukazać drogę, którą Edyta przemierzyła w ciągu swego tak bogatego
Ŝycia, nie będą stanowiły przeszkody dla jego poznania, ale staną się
bodźcem do dalszego pogłębiania wiedzy i przekazywania jej wszystkim
tym, którzy mają szczęście, tak jak ja teraz, zbliŜyć się do ciebie. Obyś
odniósł wiele korzyści z poznania Edyty. Nie załamuj się nigdy w twoich
Ŝyciowych poszukiwaniach. Wcześniej czy później osiąga się metę.
AUTOR
12

1. WROCŁAW
1. Aspekty historyczne, geograficzne i polityczne
Rodzinne miasto Edyty Stein, Wrocław (Breslau), połoŜone na
wschodzie Europy i będące stolicą Dolnego Śląska, naleŜało do róŜnych
narodowości. AŜ do końca II wojny światowej stanowiło część terytorium
niemieckiego, a potem ponownie zostało włączone do Polski.
Historia miasta sięga przynajmniej XI wieku, to znaczy czasów, gdy
pojawia się ono pod nazwą Vratislav. Było wtedy stolicą biskupią nale-
Ŝącą do Polski aŜ do 1163 roku, w którym utworzono na tym obszarze niezaleŜne
księstwo. Niemcy zaczęli tu się sprowadzać, począwszy od połowy
wieku XIII, po tym, jak miasto zostało zniszczone przez Mongołów. Odtąd
na jego historię wywierały wpływ ciągłe walki pomiędzy cesarstwem
austriackim, francuskim i niemieckim.
Przez całe Ŝycie Edyty jej miasto naleŜało do federalnego państwa
pruskiego, najbardziej rozległego i najbardziej zaludnionego regionu
Niemiec zjednoczonych w 1871 roku. Królem Prus i cesarzem Niemiec
był wtedy Wilhelm II – na tronie od roku 1888 do 1918, czyli do zakończenia
I wojny światowej. Był to król, który odizolował Niemcy od reszty
świata i który nie miał talentu do rządzenia. Do tego nawiązywać będzie
nasza autorka w swej autobiografii, przy okazji inauguracji Wystawy Stulecia,
obchodzonej we Wrocławiu w 1913 roku.
Geograficznie miasto leŜy po obu stronach środkowej Odry, na Nizinie
Śląskiej. Przez miasto przepływa 5 rzek (Odra i 4 jej dopływy, które
zasilają ją w granicach miasta: Bystrzyca, Oława, Ślęza i Widawa). Tworzą
one zespół wysp nadających miastu specjalny urok 1 . To sprzyja uprawianiu
1
Wersja oryginalna nie oddaje istoty kwestii połoŜenia Wrocławia: „Geógraficamente la ciudad se
encuentra en la gran llanura que abre el río Oder. En la ciudad desemboca el río Ohle formando un
conjunto de islas que le dan a la ciudad un encanto especial” (przyp. tłum. – M. D.].
15

Od judaizmu do spotkania z Chrystusem
sportów wodnych, zwłaszcza wioślarstwa – sportu, który sama Edyta uprawiać
będzie w młodości, na równi z tenisem. Obfitość wody sprzyjała
obecności wielu parków w mieście. Zimy były długie i mogły być tak
bardzo mroźne, Ŝe zamarzała Odra. (Edyta wspomina w swej autobiografii
o swych dziecięcych zabawach na lodzie).
Miasto jest połoŜone średnio 111 metrów nad poziomem morza 2
i chociaŜ znajduje się na nizinie, niezbyt daleko, na południu regionu,
teren jest dość górzysty. W mieście znajduje się wiele zabytków, ratusz
i liczne kościoły 3 , pałace, mosty, które nadają miastu elegancki wygląd
i są świadkami dobrobytu cechującego je przez wieki.
Sytuacja gospodarcza Niemiec pod koniec XIX i na początku XX
wieku nie była wcale obiecująca: ponad pięć milionów Niemców wyemigrowało
do Ameryki. JednakŜe we Wrocławiu, ośrodku dolnośląskiego
zagłębia górniczego, mocno obecny był przemysł, w którym pracowała
większa część ludności. W tym okresie szczególnie rozwijał się przemysł
kolejowy i maszynowy, a takŜe istniały waŜne fabryki mebli, tekstyliów
i szereg manufaktur.
Pozycja geograficzna Wrocławia ułatwiała takŜe rozwój handlu czy
to przez spławną rzekę, czy dzięki wielkiemu węzłowi kolejowemu.
W mieście takŜe rozwijają się potęŜne instytucje bankowe, jak Bank Cesarstwa,
Śląska Unia Bankowa itp.
Jak w zaopatrzeniu, tak i w komunikacji miasto oferowało wszystkie
nowoczesne moŜliwości i udogodnienia, posiadając elektryczne linie tramwajowe
(siedem z trasą ponad 48 kilometrów) i omnibusowe, które rozbudowywano
w ciągu wieku XX.
2. Ludność, kultura i religia
Miasto Wrocław liczyło na początku XX wieku w sumie 471 000
mieszkańców. Większość stanowili protestanci – 276 056, zaś katolicy,
2
3
W oryginale 112 m. n. p. m.
ChociaŜ w oryginale jest „diversas iglesias góticas”.
16

Wrocław
bynajmniej nie stanowiący małej grupy (172 285), zaledwie byli widoczni
w Ŝyciu społecznym, kulturalnym, politycznym i ekonomicznym. Tłumaczą
to liczne prześladowania, którym katolicy byli poddawani zwłaszcza za
rządów kanclerza Otto von Bismarcka (1871-1890), mocno zwalczającego
katolicyzm. Krytycznym momentem tej walki był Kulturkampf z 1875 roku,
gdy ponownie wyrzucono z Niemiec wszystkich zakonników i zakonnice.
Wobec obu tych dominujących grup śydzi nie byli zbyt liczni, bo
było ich około 22 000. JednakŜe mieli oni bardziej decydującą pozycję
nawet w porównaniu z samymi katolikami. W tym rejonie Dolnego Śląska
znajdował się jeden z większych ośrodków ludności Ŝydowskiej w całych
Niemczech, było ich na początku XX wieku około 50 000. Pomimo tego,
Ŝe aŜ do 1812 roku ich obecność nie była całkowicie legalna, to w owym
roku, wraz z proklamowaniem edyktu emancypacyjnego, śydzi zostali
uznani za obywateli pruskich ze wszystkimi prawami, które z tego wynikały,
chociaŜ pełna integracja nie dokonała się aŜ do proklamowania edyktu
w 1871 roku, tuŜ po zakończeniu wojny francusko-pruskiej. Od tego czasu
grupa ta zaczęła odczuwać, Ŝe jest integralną częścią narodu.
Wrocław stał się waŜnym ośrodkiem kultury Ŝydowskiej: w 1829 zbudowano
Synagogę pod Białym Bocianem 4 , w 1854 załoŜono śydowskie Seminarium
Teologiczne, w 1872 zbudowano Wielką Synagogę, zniszczoną
w 1938 roku, do której przychodziła rodzina Stein. Warto teŜ wspomnieć,
Ŝe wśród wielkich postaci kultury i finansów Wrocławia znajduje się spora
grupa śydów: wielu profesorów i rektorów uniwersytetu (Christlieb Julius
Braniss, dwukrotny rektor i profesor filozofii; Rudolf Leonhard, rektor
i profesor prawa rzymskiego; Ferdinand Cohn, profesor botaniki…), badaczy
(Albert Neisser, pierwszy profesor dermatologii w Niemczech…),
pisarzy, poetów, muzyków, artystów (Eugen Spiro, Ludwig Meindner,
Clara Sachs…). TakŜe w polityce obecność śydów była znacząca, tak
w kręgach lokalnych ratusza, jak i w środowisku narodowym w parlamencie,
zwłaszcza od czasu uchwalenia konstytucji Republiki Weimarskiej
w 1919 roku.
4
ChociaŜ w oryginale tekstu jest „Synagoga Bociana”.
17

Od judaizmu do spotkania z Chrystusem
Poziom kulturalny miasta był rzeczywiście wysoki. W pierwszej dekadzie
XX wieku wydawano około 90 gazet, z których 9 miało charakter
polityczny. Oprócz wielkiego uniwersytetu i jego odpowiednich bibliotek
działało wiele rozmaitych stowarzyszeń kulturalnych, wśród których naleŜy
wyróŜnić około 60 chórowych i innych muzycznych. Istniało tam
wreszcie 7 teatrów i wiele sal koncertowych. Nie naleŜy się zdumiewać,
Ŝe Edyta Stein juŜ od dzieciństwa miała dobre przygotowanie kulturalne,
chodziła do teatru, do opery i na koncerty.
18

2. W ŻYDOWSKIEJ RODZINIE
1. Rodzina Edyty
Cała rodzina Edyty była pruska i od wielu pokoleń Dolny Śląsk stanowił
jej ziemię. Miała ona za sobą długą tradycję Ŝydowską, która aŜ do
pokolenia matki Edyty cechowała się prawdziwą poboŜnością. Dziadek
Edyty od strony mamy posiadał małą salę modlitewną, gdzie spotykali się
śydzi z miejscowości, w której mieszkał. Jej ojciec, Zygfryd Stein (1844-
1893), pochodził z Gliwic. Tu pracował w naleŜącym do rodziny składzie
drzewnym i nauczył się zawodu, któremu później poświęci się juŜ samodzielnie.
Jej matka, Augusta z domu Courant (1849-1936), mieszkała w miejscowości
Lubliniec, niedaleko Gliwic. Jej rodzice byli handlowcami i posiadali
sklep kolonialny. Nie wiemy na pewno, kiedy poznali się rodzice
Edyty, ale wiemy na pewno, Ŝe wzięli ślub 2 sierpnia 1871 roku.
Najpierw osiedlili się w Gliwicach, gdzie Zygfryd pracował ze swą
matką w przedsiębiorstwie materiałów opałowych. Mieszkali tu prawie
11 lat i tu przyszło na świat pierwszych sześcioro dzieci rodziny Stein: Paul
(1872-1942), Selma (1873-1874), Elza (1876-1954), Jadwiga (1877-1880),
Arno (1879-1948) i Ernst (1880-1882). Pani Stein zajęła się opieką nad
dziećmi i musiała przeŜyć śmierć trójki z nich.
W 1882 roku rodzina przeniosła się do Lublińca, gdzie, dzięki wsparciu
dziadków od strony matki Edyty, jej ojciec załoŜył swój pierwszy samodzielny
skład drzewa, węgla i materiałów budowlanych. W pierwszych
latach swej działalności handlowej mógł on wyjść na prostą dzięki pomocy
swoich teściów. Matka Edyty nadal była zajęta opieką nad dziećmi, poniewaŜ
w tych latach urodziło się kolejnych czworo: Elfryda (1881-1942),
RóŜa (1883-1942), Ryszard (1884-1884) i Erna (1890-1978).
Rodzina zdecydowała się ponownie zmienić miejsce zamieszkania
i przenieść się do Wrocławia, przede wszystkim z dwóch powodów:
19

Od judaizmu do spotkania z Chrystusem
bliskość szkół i przewidywalne zwiększenie obrotów zakładu. Przeprowadzka
dokonała się w roku 1890. Pierwsze lata nie były łatwe, bo nale-
Ŝało wykarmić wiele dzieci, a zakład nie przynosił zysków. Z początku rodzina
Stein mieszkała w ubogiej dzielnicy, w wynajmowanym mieszkaniu
na Kohlenstrasse 1 . Gdy tylko zakład zaczął prosperować, natychmiast
kupili pomieszczenia dla sklepu (Matthiasstrasse 2 ). Szybko rodzina Stein
zaczęła osiągać poziom klasy zamoŜnej miasta. W tych okolicznościach
walki i ekonomicznego dobrobytu urodziła się Edyta Stein, 12 października
1891 roku, co przypadło na wielkie święto Ŝydowskie Pojednania, czyli
Jom Kippur. Dla Augusty będzie to znakiem wyróŜnienia jej najmłodszej
córki.
W lipcu 1893 roku, w trakcie podróŜy handlowej, z powodu udaru
słonecznego umiera Zygfryd. Sytuacja rodzinna wydaje się chwiać, ale siła
i predyspozycje do pracy pani Augusty, a takŜe jej zmysł do interesów
spowodowały, Ŝe rodzina Stein uniknęła rozdzielenia i pogrąŜenia w biedzie.
Pani Stein przyjęła na siebie interesy związane z handlem opałem, które
umiała prowadzić z wielkim wysiłkiem oraz inteligencją, nie zaniedbując
swych najmłodszych córek, a pomagały jej w tym starsze, juŜ dorastające
córki.
W krótkim czasie, nie zapominając takŜe o wspieraniu swych pracowników
i innych osób potrzebujących, doprowadziła rodzinę do bardzo
dobrej sytuacji ekonomicznej. Jeszcze kiedy Edyta była małym dzieckiem,
jej matka kupiła wielki dom w bardzo dobrej dzielnicy miasta (Michaelisstrasse
3 ), skąd pochodzą wszystkie wspomnienia z dzieciństwa i młodości
Edyty. Od tej pory będzie to wielkie centrum Ŝycia rodzinnego wraz ze
składem obok domu, co ogromnie ułatwi pracę pani Stein.
1
2
3
Dziś ul. Dubois 13.
Dziś ul. Jedności Narodowej.
Dziś ul. Nowowiejska 38.
20

W Ŝydowskiej rodzinie
2. Mała Edyta
Wskazano juŜ, Ŝe Edyta Stein była najmłodsza w rodzinie. Fakt ten,
a takŜe data urodzin oraz to, Ŝe jako ostatnia poŜegnała ojca za jego Ŝycia,
sprawiły, Ŝe głównie na niej matka skupiła uwagę.
W związku z sytuacją powstałą wraz ze śmiercią ojca pani Stein nie
mogła poświęcić córce tyle czasu, ile pragnęła. Z kolei bracia, a zwłaszcza
starsze siostry, bardzo powaŜnie będą troszczyć się o jej wykształcenie
i otaczać ją wystarczającą czułością.
W pierwszych latach Ŝycia „była [ona] jak Ŝywe srebro, zawsze
w ruchu” 4 i miała silny charakter, chociaŜ takŜe była czuła „i zawsze blada”,
pomimo wielu starań, Ŝeby to zmienić. Szybko obudziła się w niej intelektualna
ciekawość i chęć nauki. Gdy skończyła sześć lat (październik
1897), wymogła na rodzinie, aby pójść do szkoły. Przedszkole było dla
niej upokorzeniem. JuŜ od dzieciństwa rodzina określa ją jako „ambitną
i bystrą” (A 261).
W wyglądzie zewnętrznym charakteryzowała się jasnymi oczami
i blond włosami, które z wiekiem ściemniały. Była wytrwała i umiała
dokładnie dokonywać wglądu w siebie. Sama przyznaje, Ŝe w dzieciństwie
opracowywała wszystko, co obserwowała w swym wnętrzu. Wraz z upływem
lat stawała się coraz bardziej powściągliwa i milcząca. Przeczuwała
wewnętrznie, Ŝe była wzywana do wielkich rzeczy.
W szkole szybko wyróŜnia się inteligencją, zajmując zawsze pierwsze
miejsca. Przed rozpoczęciem nauki szkolnej czytała juŜ ksiąŜki z historii
i literatury. W szkole, co zaświadcza w swej autobiografii, czuła się prawdziwie
doceniana i zrozumiana, w przeciwieństwie do tego, co działo się
na spotkaniach rodzinnych. Weszła w środowisko szkoły imienia Wiktorii,
a była to instytucja oferująca średnie wykształcenie dziewczynkom.
W dzieciństwie Edyta radośnie przeŜywała swą macierzystą religię,
zwłaszcza kiedy odbywały się wielkie święta Ŝydowskie, takie jak Pascha
i Nowy Rok. Nie zapominała takŜe, wzorując się na nauczaniu i przykładzie
matki, o codziennej modlitwie.
4
Wszystkie cytaty w tłumaczeniu Maksymiliana Drozdowicza, chyba Ŝe zaznaczono inaczej.
21

Od judaizmu do spotkania z Chrystusem
Jej relacja z matką była bardzo serdeczna i cechowała się wielką
miłością, co było szczególną więzią na tle reszty rodzeństwa. Od najmłodszych
lat Edyty matka stanowiła dla niej autentyczny wzór „silnej kobiety”.
TakŜe relacja Edyty z braćmi i siostrami była bardzo radosna. Siostra
Elfryda recytowała jej ballady, Arno uczył tańczyć, ale najbardziej w dzieciństwie
i potem na uniwersytecie związana była z Erną, zaledwie rok
starszą od niej siostrą. Jako malutkie wspólnie się bawiły, dzieliły się
ubraniami i chodziły na wycieczki… Na uniwersytecie stworzyły – wraz
z innymi przyjaciółkami – grupę prawie nierozłączną.
Jedną z wielkich radości, jakie Edyta przeŜywała w czasie dzieciństwa,
były wycieczki i spacery, zwłaszcza w niedziele, kiedy to matka udawała
się z dziećmi do lasu na cały dzień wynajmowanym powozem (A 250).
22

3. KRYZYS WIEKU DOJRZEWANIA
1. Zmiany wewnętrzne
Wraz z nadejściem wieku dojrzewania znacząco zmienia się w Edycie
Stein postrzeganie świata zewnętrznego i wewnętrznego. Zaczyna ona
coraz bardziej cenić swe otoczenie i zmiany tak zewnętrzne, jak i wewnętrzne,
których zaczyna doznawać. Stawia sobie pytania na temat sensu
Ŝycia i jego roli w świecie.
W 1906 roku oświadcza zdumionym członkom rodziny, Ŝe zdecydowała
się porzucić szkołę: „zaczęłam się martwić o kwestie, zwłaszcza dotyczące
sposobu postrzegania świata, o czym w szkole nie mówiono wiele”
(A 258). Nikt nie rozumie jej motywacji, ale matka akceptuje decyzję
swej najmłodszej córki. Zatroskana o to, co dzieje się we wnętrzu Edyty,
decyduje się posłać ją, dla relaksu, do siostry Elzy, która poślubiwszy lekarza
dermatologa, zamieszkała wraz z nim w Hamburgu. Oczekiwała ona teraz
drugiego dziecka i zwróciła się o pomoc do Edyty. Była to najlepsza okazja,
aby Edyta mogła oddalić się od protekcjonistycznego środowiska rodziny
i choć wyjechała, aby spędzić tam jedynie parę tygodni, pozostała prawie
10 miesięcy. Działo się to w kwietniu 1906 roku.
Powodem porzucenia szkoły przez Edytę był „bezsens”, z którym
musiała się zetknąć. Zdała sobie sprawę, Ŝe w szkole, choć uczy się wielu
rzeczy, jednak nie otrzymuje wsparcia, treści, które pomogłyby jej sprostać
Ŝyciu i zmianom, jakich doświadcza w swym wnętrzu.
W Hamburgu Edyta spotyka się z innymi wymiarami Ŝycia, aŜ do tej
pory jej obcymi. Pomagając siostrze w zajęciach domowych i w opiece
nad dziećmi, zaczyna odkrywać swą kobiecość i swe macierzyństwo. Nabiera
równieŜ świadomości zmian zewnętrznych, jakich doświadcza, i tego,
co zakłada płciowość z punktu widzenia biologicznego. Jej szwagier Max
Gordon jest dermatologiem, specjalistą chorób wenerycznych i skórnych,
i w jego bogatej bibliotece medycznej Edyta moŜe zaspokoić swą ciekawość.
23

Od judaizmu do spotkania z Chrystusem
W tym kontekście Edyta zaczyna sobie zdawać sprawę z rzeczywistości
społecznej, zwłaszcza w tym, co dotyczy sytuacji kobiety. Dostrzega
to, przyglądając się kobietom – pacjentkom swego szwagra – w większości
wiernym Ŝonom, które przybywały zaraŜone syfilisem przekazywanym
przez ich niewiernych męŜów. Edyta nabiera świadomości społecznej
hipokryzji dyskryminującej kobiety.
Tę „hamburską przerwę” zakończyło bolesne wydarzenie rodzinne.
Edyta została wezwana do powrotu, poniewaŜ konał Harald, syn jej brata
Paula. Działo się to w marcu 1907 roku (A 223-224).
2. Agnostycyzm
Ewolucja religijna doświadczana przez Edytę w tych latach osobistego
kryzysu zasługuje na specjalne potraktowanie.
Wskazywaliśmy juŜ w poprzednim rozdziale, Ŝe formacja Edyty
i praktyki religijne ograniczały się głównie do środowiska rodzinnego.
Jednak nawet w środowisku domowym praktykowanie religii nie było prze-
Ŝywane przez jej braci i siostry z głębokim przekonaniem. Z pewnością
matka była poboŜną i praktykującą śydówką, o głębokiej wierze w Boga
Izraela, Boga, który – nawet pośród tylu trudności – kierował jej Ŝyciem
i Ŝyciem jej dzieci.
Wydaje się, Ŝe w dzieciństwie Edyta nie miała problemów z judaizmem,
chociaŜ – owszem – zdawała sobie sprawę z religijnej obojętności
swego rodzeństwa. JednakŜe ona przeŜywała niewinnie wszystko to, co
przekazywała jej matka. W miarę jak rosła i zdobywała nowe doświadczenia
na polu religijnym, w jej wnętrzu zaczęły rodzić się pytania
o wszystko to, co obserwowała. Powoli zaczęła dostrzegać, Ŝe tak praktykowany
rytualizm w większości przypadków ograniczał się do czystej
formalności, nieposiadającej fundamentów w Ŝyciu. W swej autobiografii
wyszczególniła nam efekt, jaki wywołało w niej uczestnictwo w pewnym
pogrzebie: głęboko smutne i negatywne odczucie, owoc braku wiary
w Ŝycie po Ŝyciu.
Doświadczenie samobójstwa dwóch członków rodziny w latach 1901-
1902 postawiło nowe pytania jej wierze Ŝydowskiej: jak „BoŜe błogosła-
24

Kryzys wieku dojrzewania
wieństwo” moŜe ograniczać się jedynie do „zbawienia od tego ziemskiego
Ŝycia”. Z pewnością Edyta widziała, Ŝe jest wiele ludzi, którym Ŝycie
udaje się bardzo dobrze bez potrzeby wiary w jednego Boga zapewniającego
im swoje błogosławieństwo.
Czynniki wypływające z jej wnętrza, które powodowały chwianie się
jej słabej wiary dziecięcej, w końcu doprowadziły ją do porzucenia praktyki
modlitwy. Stało się to właśnie w czasie pobytu w Hamburgu: jej
siostra i szwagier byli praktycznie ateistami, religia dla nich absolutnie
się nie liczyła. Środowisko to sprzyjało jej decyzji.
Kiedy powróciła do nauki, wątek religijny stał się prawie nieobecny.
Owszem, pewne jest, Ŝe przebywała w szkole wraz z koleŜankami innych
wyznań, protestanckiego i katolickiego, ale tematu religii nie daje się
dostrzec w jej dialogach lub troskach. Ponadto w ostatnim roku maturalnym
pozbawiona była lekcji religii, co oddaliło ją jeszcze bardziej od
tego tematu, który pozostanie w zapomnieniu w ciągu najbliŜszych lat.
I chociaŜ na uniwersytecie, na lekcjach starogermańskiego, musiała tłumaczyć
teksty Ewangelii z konkordancji z ewangeliami Tacjana i Biblii
Wulfili, troska lub zainteresowanie kwestiami religijnymi nie przychodziły
jej na myśl (A 301).
Wielokrotnie pojawia się pytanie, czy krok stawiany przez Edytę był
krokiem w ateizm, czy w agnostycyzm. Sądzę, Ŝe kwestia ta nie jest dookreślona.
Oczywisty jest jednak fakt, Ŝe począwszy od tej pory, Edyta
Stein Ŝyje całkowicie obca jakiejkolwiek praktyce religijnej, choć w domu
zachowuje do pewnego stopnia formy, aby sprawić przyjemność matce.
Wyraźne zainteresowanie religią nie wystąpi u Edyty aŜ do lat 1916-
1917, a od 1913 roku jej postawa wobec tej sfery przyjmuje róŜne formy.
Jednoznaczne odrzucenie przekształca się w uznanie religii za zjawisko
godne poszanowania.
25