Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Chwefror <strong>2<strong>02</strong>0</strong><br />
AM DDIM!<br />
fideo miwsig newydd<br />
yr Urdd a Tg lurgan!<br />
cyfreithiau<br />
hywel dda<br />
a’i bwysigrwydd yn hanes yr iaith gymraeg<br />
RHESTR CHWARAE<br />
CERDDORIAETH CYMRAEG<br />
Cylchgrawn i ddysgwyr Cymraeg<br />
a siaradwyr ail iaith<br />
urdd.cymru/iaw
2<br />
Croeso<br />
Hawlfraint Urdd Gobaith Cymru yw’r holl gylchgrawn oni nodir yn wahanol.<br />
Golygydd: Branwen Rhys Dafydd Dylunydd: Meilyr Gwynn<br />
Cysyllta â ni: iaw@urdd.org neu beth am ymweld â gwefan urdd.cymru/iaw<br />
Helo a chroeso i rifyn Chwefror/Mawrth o IAW!<br />
Mae’r cylchgrawn yn llawn o bethau diddorol (interesting) i dy<br />
helpu i ymarfer a gwella dy Gymraeg.<br />
Wyt ti wedi gweld fideo miwsig newydd yr Urdd a TG Lurgan<br />
o Iwerddon (Ireland)? Clicia ar y fideo isod i glywed fersiwn<br />
Cymraeg a Gwyddeleg (Irish) o’r gân ‘Blinding Lights’ gan The<br />
Weeknd. Mwynha!<br />
Wyt ti wedi clywed am Ddydd Miwsig Cymru o’r blaen? Mae o’n<br />
digwydd ar y 5ed o Chwefror eleni. Ymuna (join) yn yr hwyl! Mi<br />
ydan ni wedi creu rhestr chwarae IAW ar Spotify yn arbennig<br />
(specially) i’n darllenwyr (readers) – beth wyt ti’n ei feddwl?<br />
Cofia gymryd cip ar sesiynau Yr Awr Fwy – gweithgareddau<br />
(activities) ar-lein i bobl ifanc 12-16 oed, sy’n cael eu trefnu gan<br />
yr Urdd. Ac mae yna 3 sianel YouTube newydd ar gael erbyn<br />
hyn, hefyd... digon (plenty) i dy gadw’n brysur (keep you busy)!<br />
Diolch i rai o ddisgyblion Ysgol Uwchradd y Drenewydd am eu<br />
llythyrau. Beth am i chi yrru neges a llun ar gyfer y rhifyn (issue)<br />
nesaf? Byddai’n braf clywed gennych chi!<br />
Hwyl am y tro,<br />
Criw IAW
Helo!<br />
Imogen ydw i a dw i’n<br />
12 oed ac mae fy mhenblwydd<br />
ar Fedi 12. Dw i’n<br />
byw mewn tŷ ar wahân<br />
yn Bettws Cedewain gyda<br />
mam, Neil a ci o’r enw<br />
Lucy. Dw i’n mwynhau<br />
byw yn Bettws achos<br />
mae’n heddychlon. Dw i’n<br />
mynd i Ysgol Uwchradd y<br />
Drenewydd ac es i i Ysgol<br />
Gynradd Hafren. Dw i’n<br />
hoffi mynd i’r ysgol achos<br />
mae’n hwyl a diddorol. Fy<br />
hoff bwnc ydy dylunio a<br />
thechnoleg achos mae’n<br />
fendigedig ond dw i ddim<br />
yn mwynhau mathemateg<br />
achos mae’n ddiflas!<br />
Hwyl.<br />
S’mae!<br />
Fy enw i ydy Mollie. Dw<br />
i’n un deg un oed ac<br />
mae fy mhen-blwydd<br />
ar 2 Chwefror. Dw i’n<br />
mynd i Ysgol Uwchradd<br />
y Drenewydd, ac es i i<br />
Ysgol Gynradd Hafren.<br />
Yn yr ysgol, fy hoff bwnc<br />
ydy Cymraeg achos mae<br />
dysgu iaith newydd yn<br />
hwyl! Hefyd, dw i’n hoffi<br />
technoleg gwybodaeth<br />
achos mae’n hwyl. Fodd<br />
bynnag, dw i ddim yn hoffi<br />
mathemateg achos mae’n<br />
ddiflas!<br />
Tra!<br />
HELO!<br />
Diolch i rai o ddisgyblion<br />
Ysgol Uwchradd y Drenewydd<br />
am eu llythyrau!<br />
Helo,<br />
Aidan ydw i. Dw i’n 12 oed<br />
a dw i’n byw mewn tŷ semi<br />
yn y Drenewydd. Dw i’n<br />
mynd i Ysgol Uwchradd y<br />
Drenewydd ac es i i Ysgol<br />
Penygloddfa. Yn yr ysgol,<br />
dw i’n hoffi dylunio a<br />
thechnoleg achos mae’n<br />
hwyl. Ond, dw i ddim yn<br />
hoffi mathemateg! Ar<br />
ddydd Sadwrn a dydd Sul,<br />
dw i’n hoffi bwyta achos<br />
mae bwyd yn flasus – hefyd,<br />
dw i’n hoffi cysgu achos dw<br />
i’n ddiog!<br />
Diolch.<br />
Helo,<br />
Rowan ydw i a dw i’n un deg un oed. Mae<br />
fy mhen-blwydd i ar Chwefror un deg<br />
wyth. Dw i’n byw mewn tŷ ar wahân yn<br />
y Drenewydd gyda mam o’r enw Lynne,<br />
dad o’r enw Adam ac un brawd o’r enw<br />
Matthew. Mae Matthew yn un deg pump<br />
oed ac yn hoffi chwarae ar y PlayStation.<br />
Does gen i ddim anifail anwes ond dw i<br />
eisiau ci selsig achos maen nhw’n ciwt.<br />
Es i i Ysgol Penygloddfa ond rŵan, dw<br />
i’n mynd i Ysgol Uwchradd y Drenewydd.<br />
Fy hoff bwnc yn yr ysgol ydy celf achos<br />
mae’n fendigedig ond dwi ddim yn hoffi<br />
mathemateg achos mae’n ddiflas. Dw i<br />
wedi mopio ar dechnoleg gwybodaeth<br />
hefyd achos mae’n bwnc diddorol ond dw<br />
i’n casáu reidio ceffylau achos mae’n rhy<br />
araf.<br />
Hwyl am y tro.<br />
Helo, fy enw i ydy Cari ac rydw i’n un deg dau oed. Mae fy<br />
mhen-blwydd i ar Fedi pedwar. Rydw i’n byw mewn tŷ ar wahân<br />
yn Llanllwchaiarn. Rydw i’n byw gyda mam, dad, un chwaer, un<br />
brawd a ci. Enw fy chwaer ydy Maddie ac mae hi’n un deg tri<br />
oed. Mae hi’n mwynhau chwarae hoci. Mae Joey, y brawd, yn<br />
naw oed. Mae o’n hoffi chwarae pêl-droed. Es i i Ysgol Gynradd<br />
Penygloddfa ac rydw i’n mynd i Ysgol Uwchradd y Drenewydd.<br />
Rydw i wedi mopio ar addysg gorfforol achos yn fy marn i, mae’n<br />
hwyl. Ond, dw i ddim yn hoffi addysg grefyddol achos mae’n<br />
ddiflas iawn.<br />
Diolch am ddarllen!<br />
Helo – fy enw i ydy Lexie. Rydw i’n un deg un oed ac mae fy<br />
mhen-blwydd i ar Fai tri deg. Rydw i’n byw mewn tŷ semi<br />
yn Ceri gyda mam, dad, un chwaer fach o’r enw Ruby ac un<br />
brawd bach o’r enw Louis. Rydw i’n caru byw yn Ceri achos<br />
mae’n hyfryd ac mae’r teulu a ffrindiau yn byw yn Ceri<br />
hefyd. Es i i Ysgol Gynradd Penygloddfa ac rydw i’n mynd i<br />
Ysgol Uwchradd y Drenewydd.<br />
Yn yr ysgol, fy hoff bwnc ydy technoleg achos yn fy marn i,<br />
mae o’n fendigedig. Hefyd rydw i’n caru cerddoriaeth achos<br />
mae’n hwyl iawn. Ond, dydw i ddim yn hoffi hanes achos<br />
mae’n ddiflas. Dydw i ddim yn mwynhau gwyddoniaeth<br />
chwaith achos mae’n ofnadwy! Ar ôl ysgol, rydw i’n<br />
caru mynd i wneud gymnasteg – rydw i’n mynd i Glwb<br />
gymnasteg Maldwyn Dragons – mae’n anhygoel!<br />
Hwyl!<br />
Helo!<br />
Fy enw i ydy Grace ac rydw i’n un deg<br />
un oed. Rydw i’n byw gyda mam a dad<br />
yn y Drenewydd. Does gen i ddim brawd<br />
na chwaer. Roedd gen i gwningen o’r<br />
enw Barney ond mae o wedi marw. Felly,<br />
prynais i gwningen newydd o’r enw Rocky.<br />
Mae Rocky yn hoffi moron. Fy hoff hobi ydy<br />
beicio. Rydw i’n mwynhau beicio i’r ysgol<br />
gyda fy ffrindiau.<br />
Yn yr ysgol, rydw i’n hoffi gwyddoniaeth<br />
achos rydw i’n caru ffrwydradau! Hefyd,<br />
rydw i wrth fy modd efo Cymraeg achos<br />
rydw i’n caru ieithoedd. Adref, rydw i’n hoffi<br />
siarad Cymraeg gyda dad ond dydy mam<br />
ddim yn gallu siarad Cymraeg. Es i i Ysgol<br />
Hafren ond rŵan rydw i’n mynd i Ysgol<br />
Uwchradd y Drenewydd.<br />
Hwyl!<br />
S’mae, fy enw i ydy Roxie.<br />
Rydw i’n hoffi ffermio achos<br />
mae’n hwyl. Rydw i’n un deg<br />
un oed. Rydw i’n byw mewn<br />
byngalo ym Mochdre. Rydw<br />
i’n caru celf achos mae’n<br />
fendigedig. Ond, dydw i<br />
ddim yn hoffi Ffrangeg<br />
achos mae’n sialens. Mae<br />
gen i gi o’r enw Annie, mae<br />
hi’n dair oed. Mae gen i<br />
lawer o anifeiliaid ar y<br />
fferm! Es i i Ysgol Hafren<br />
ac rydw i’n mynd i Ysgol<br />
Uwchradd y Drenewydd<br />
rŵan.<br />
Diolch.<br />
Helo!<br />
Charley ydw i. Rydw i’n<br />
un deg dau oed. Rydw i’n<br />
byw mewn byngalo gyda<br />
mam, dad ac un chwaer<br />
o’r enw Ella. Mae Ella yn<br />
naw oed. Mae gen i gi<br />
o’r enw Daisy. Es i i Ysgol<br />
Gynradd Penygloddfa.<br />
Rydw i’n mynd i Ysgol<br />
Uwchradd y Drenewydd.<br />
Rydw i’n hoffi celf achos<br />
mae’n fendigedig – hefyd,<br />
dwi’n mwynhau dylunio a<br />
thechnoleg achos mae’n<br />
ddiddorol. Dydw i ddim yn<br />
hoffi Ffrangeg achos mae’n<br />
ddiflas – na cherddoriaeth<br />
chwaith.<br />
Hwyl fawr!<br />
Helo, James ydw i ac rydw<br />
i’n un deg un oed. Rydw i’n<br />
caru Saesneg yn yr ysgol<br />
achos mae’n ddiddorol.<br />
Dydw i ddim yn hoffi<br />
mathemateg! Ond, rydw i<br />
wrth fy modd efo addysg<br />
gorfforol achos rydw i’n<br />
caru rhedeg.<br />
Rydw i’n byw mewn tŷ<br />
mawr. Mae gen i dri brawd<br />
ac un chwaer. Es i i Ysgol<br />
Gynradd Croft yn Swindon.<br />
Rydw i’n mynd i Ysgol<br />
Uwchradd y Drenewydd.<br />
Hwyl fawr!<br />
3
Gweithlen<br />
Defnyddio Miwsig<br />
i Ddysgu Iaith<br />
Pob blwyddyn, ym mis Chwefror,<br />
mae cyfle i ymuno yn hwyl<br />
#DyddMiwsigCymru ac<br />
mae’n gyfle hefyd i fwynhau pob<br />
math o fiwsig Cymraeg.<br />
Dydd Gwener 05 Chwefror 2<strong>02</strong>1<br />
#DyddMiwsigCymru -<br />
diwrnod pwysig, llawn hwyl.<br />
Bwriad (intention) #DyddMiwsigCymru ydy helpu pobl<br />
ddod o hyd i(find) fiwsig maen nhw’n ei fwynhau ac mae’r<br />
cyfan (the whole lot) yn yr iaith Gymraeg.<br />
Dim ots pa fath o fiwsig rydych chi’n fwynhau – indie, rock,<br />
punk, funk, electronica, hip-hop … mae dewis anhygoel<br />
(unbelievable choice) o gerddoriaeth yn yr iaith Gymraeg.<br />
Dilynwch y ddolen:<br />
gov.wales/Welsh-language-music-day<br />
ac yna dewiswch yr opsiwn CYMRAEG ar ben y dudalen.<br />
4
Ydych chi eisiau bod yn rhan o’r hwyl?<br />
Ydych chi wedi bod yn rhan o’r paratoi?<br />
Ydw, wir!<br />
Ydw, heb os!<br />
Ydw, wrth gwrs!<br />
SUT? Wel, beth am...?<br />
• ddefnyddio’r hashnod #DyddMiwsigCymru<br />
• dilyn ar Trydar neu Gweplyfr<br />
• trefnu i rannu eich hoff fiwsig Cymraeg yn rithiol gyda’ch ffrindiau<br />
• Gwrando ar y rhestrau chwarae ar Spotify<br />
• rhannu tudalen we Dydd Miwsig Cymru gyda ffrindiau<br />
yn rithiol - virtually<br />
(Mae rhestr chwarae arbennig i<br />
ddarllenwyr <strong>Iaw</strong> ar Spotify nawr!<br />
Cer i dudalen 16 am fwy o<br />
wybodaeth!)<br />
Trafod miwsig pop – TASGAU i’ch helpu.<br />
Fyddwch chi’n mwynhau gwrando ar fiwsig?<br />
Bydda, weithiau<br />
Na fydda, byth<br />
Fyddwch chi’n gwrando ar fandiau Cymraeg, o gwbl?<br />
Bydda, yn aml<br />
Na fydda, ddim o gwbl<br />
TASG 1<br />
DARLLENWCH y cwestiynau canlynol gyda phartner.<br />
HELPWCH eich gilydd i ddeall y cwestiynau.<br />
DEFNYDDIWCH strategaethau deall iaith.<br />
• Fyddwch chi’n mwynhau gwrando ar fiwsig?<br />
• Pa fath o fiwsig fyddwch chi’n fwynhau?<br />
• Pa fand / artist ydy eich ffefryn? Pam?<br />
• Pa ganeuon gan y band / artist ydych chi’n hoffi fwyaf?<br />
• Fyddwch chi’n gwrando ar fandiau/artistiaid Cymraeg? Pam?<br />
• Hoffech chi wybod mwy am y bandiau Cymraeg?<br />
ffefryn - favourite<br />
5
6<br />
TASG 2<br />
DEFNYDDIWCH y cwestiynau yn TASG 1 i’ch helpu i ysgrifennu tua 10 brawddeg yn<br />
mynegi eich barn am wrando ar fiwsig, i ddisgrifio’r math o fiwsig sy’n apelio atoch<br />
chi ac yn y blaen.<br />
Cofiwch!<br />
• amrywio (vary) eich brawddegau (hoffi/mwynhau/fy hoff ... ydy ... /<br />
dw i’n hoff iawn o .../ mae’n well gen i ... / dw i ddim yn or-hoff o ...)<br />
• mynegi barn a dweud pam<br />
• defnyddio geiriau fel: pob math/ambell waith/yn aml/weithiau/o dro i dro/byth<br />
TASG 3<br />
Defnyddiwch y cwestiynau yn TASG 1 eto - y tro yma i holi partner.<br />
Gwnewch nodyn byr o ateb eich partner i bob cwestiwn.<br />
TASG 4<br />
Defnyddiwch eich nodiadau i ysgrifennu paragraff yn mynegi barn eich partner<br />
am wrando ar fiwsig, i ddisgrifio’r math o gerddoriaeth sy’n apelio at eich partner<br />
ac yn y blaen.<br />
Cofiwch!<br />
• amrywio (vary) eich brawddegau (hoffi/mwynhau/hoff gerddoriaeth ... ydy ... /<br />
ei hoff ... ydy ... / mae ... yn hoff iawn o ... / mae’n well ganddo fe/fo/hi ... /<br />
dydy ... ddim yn or-hoff o ...)<br />
• mynegi barn a dweud pam<br />
• defnyddio geiriau fel: pob math/ambell waith/ yn aml/weithiau/<br />
o dro i dro/byth<br />
TASG 5<br />
DARLLENWCH eich gwaith ar goedd i weddill y grŵp/dosbarth.<br />
Os ydych chi eisiau mynegi barn a chynnig rhesymau yn llawn ac yn<br />
fwy ymestynnol mae help yn IAW mis Tachwedd 2019 (tud. 4 –6).<br />
CLICIWCH YMA i weld y rhifyn yma ar ein gwefan!
Caneuon i ddysgu patrymau iaith defnyddiol<br />
Oeddech chi’n gwybod bod Gwyneth Glyn a Ryland Teifi wedi recordio pedair cân i’ch helpu<br />
chi i ddysgu patrymau iaith defnyddiol?<br />
Mae’r caneuon ar gael ar wefan CBAC neu trwy glicio ar y ddolen (link).<br />
Mae pob cân yn cynnwys ffocws iaith. (e.e. Mae gen i ...; Gwelais i ...; Cwestiynau;)<br />
CLICIWCH YMA i<br />
fynd i wefan CBAC<br />
https://resources.wjec.co.uk/Pages/<br />
ResourceSingle.aspx?rIid=506<br />
Enghraifft o’r tasgau:<br />
Y gân ‘Gwelais i’<br />
(i) Tasg Ysgrifennu:<br />
Defnyddiwch y gân i’ch helpu i ysgrifennu’r stori’n llawn.<br />
‘Gwelais i y tân,’ meddai’r gân.<br />
CLICIWCH YMA i glywed y<br />
gân ‘Gwelais i’<br />
https://resource.download.wjec.co.uk/vtc/2013-14/<br />
mfl/int-cilt-09/welsh/Gwelais%20i.mp3<br />
Ble roeddech chi’n mynd? Gyda phwy?<br />
Pryd ?<br />
Faint o’r gloch ?<br />
Sut roeddech chi’n teithio?<br />
Disgrifiwch y tywydd<br />
Ble roedd y tân? (mewn tŷ, ysgol, siop …?)<br />
Oedd injan dân, ambiwlans, yr heddlu, dyn papur newydd yno?<br />
Oedd rhywun wedi anafu / wedi marw yn y tân?<br />
Sut roeddech chi / pawb arall yn teimlo?<br />
(ii) Gweithgaredd<br />
a) Llenwi grid Gwelais i ...<br />
Cwblhewch y grid isod amdanoch chi eich hun, eich teulu a’ch ffrindiau.<br />
Mae’r cyntaf wedi ei gwblhau fel enghraifft.<br />
PWY? BETH? BLE? PRYD? BARN?<br />
Fi gêm rygbi –<br />
Y Gamp Lawn<br />
Fi a fy nheulu<br />
Mam a Dad<br />
Ffrind sy’n ferch<br />
Ffrind sy’n<br />
fachgen<br />
Brawd<br />
Chwaer<br />
Stadiwm y Mileniwm Mis Mawrth Profiad anhygoel<br />
b) Ysgrifennwch y brawddegau uchod yn llawn ac yna darllenwch eich brawddegau<br />
ar goedd i weddill grŵp. Mae’r cyntaf wedi ei gwblhau fel enghraifft:<br />
“Gwelais i gêm rygbi Y Gamp Lawn yn Stadiwm y Mileniwm fis Mawrth. Roedd yn<br />
brofiad anhygoel!”<br />
7
8<br />
Y Lle Lliwio!<br />
Mae lliwio yn gallu dy helpu i ymlacio (to relax).<br />
Minia (sharpen) dy bensiliau a lliwia hwn!<br />
Canolbwyntia (concentrate) ar beth wyt ti yn<br />
wneud. Ydi o’n gwneud i ti deimlo’n well?
9<br />
Bob dydd Llun mae meddwl.org a’r artist<br />
Heledd Owen yn rhyddhau dyfyniad positif<br />
Cymraeg, er mwyn gwneud i ti wenu.<br />
Cadwa olwg ar y cyfryngau cymdeithasol (social<br />
media) i weld y llun diweddaraf (most recent).<br />
Gwefan yw meddwl.org sy’n cynnig lle i ti ddarllen a<br />
siarad am iechyd meddwl (mental health). Mae’n llawn<br />
o gyngor (advice), profiadau pobl eraill (other people’s<br />
experiences) a lle i fynd am help.<br />
Dos draw i wefan meddwl.org am gip. Gelli hefyd eu<br />
dilyn ar Facebook, Twitter ac Instagram.
HANES YR IAITH TRWY<br />
DDEG DARN O LENYDDIAETH<br />
RHIF 3<br />
CYFREITHIAU HYWEL DDA<br />
Ers mai Mai 1999, mae Senedd yng Nghaerdydd. Mae’r<br />
Senedd yn trafod ac yn pasio deddfau. Mae aelodau’r<br />
Senedd yn cynrychioli pob rhan o Gymru. Mae’r Senedd<br />
yn ddwyieithog. Mae aelodau’r Senedd yn gallu siarad<br />
yn Gymraeg neu yn Saesneg.<br />
Yn 2006, cafodd y Senedd adeilad newydd. (Llun uchod)<br />
Adeilad y Senedd cyn 2006 oedd Tŷ Hywel. Nawr, mae<br />
Tŷ Hywel yn croesawu grwpiau o ddisgyblion ysgol a<br />
myfyrwyr coleg. Tybed ydych chi wedi bod ar drip ysgol<br />
a defnyddio’r siambr yn Nhŷ Hywel?<br />
Tŷ Hywel - Hen adeilad<br />
Senedd Cymru o<br />
1999 – 2006<br />
PAM TY HYWEL?<br />
Mae Tŷ Hywel wedi ei enwi ar ôl<br />
y Brenin Hywel Dda.<br />
Ond pwy oedd Hywel Dda a<br />
pham mae e mor bwysig?<br />
Dyma stori’r Brenin Hywel<br />
Dda a’i Gyfreithiau:<br />
Roedd Hywel Dda yn byw<br />
rhwng 880 a 948. Roedd e’n ddyn<br />
deallus iawn. Roedd e’n gallu siarad<br />
Cymraeg, Lladin a Saesneg.<br />
Erbyn 920, roedd Hywel<br />
yn frenin ar ardal<br />
Seisyllwg.<br />
Ydych chi’n gallu gweld<br />
Seisyllwg ar y map?<br />
Erbyn 942, roedd<br />
Hywel yn frenin<br />
ar Gymru gyfan ar<br />
wahân i Forgannwg a<br />
Gwent.<br />
Mae’r lliw Glas<br />
yn dangos<br />
Brenhiniaeth<br />
Hywel Dda<br />
ar ôl 942<br />
10
11<br />
CYNHADLEDD TY GWYN AR DAF<br />
Cyn 942, roedd cyfreithiau<br />
pob ardal yng Nghymru yn<br />
wahanol. Penderfynodd<br />
Hywel gael un gyfraith i<br />
bawb - ond sut?<br />
Galwodd Hywel arweinwyr<br />
o bob ardal yng Nghymru i<br />
gynhadledd yn Nhŷ Gwyn ar<br />
Daf (Hendy-gwyn ar Daf<br />
heddiw).<br />
Dyma Olion Tŷ Gwyn ar Daf<br />
Roedd yr arweinwyr yn:<br />
• trafod yr hen<br />
gyfreithiau.<br />
• dewis pa rai i’w cadw a<br />
pha rai i’w newid.<br />
• trafod cyfreithiau newydd.<br />
Ar ôl chwe wythnos o drafod, dyma Gyfreithiau<br />
Hywel Dda yn gweld golau dydd am<br />
y tro cyntaf. Cyfreithiau Hywel<br />
oedd prif gyfreithiau Cymru<br />
am flynyddoedd i ddod.<br />
Dyma gopi Cymraeg o<br />
Gyfreithiau Hywel Dda<br />
WEL WEL…<br />
Cymru oedd un o’r<br />
gwledydd cyntaf yn<br />
Ewrop i gael cyfreithiau yn<br />
ei iaith ei hun. Lladin oedd iaith<br />
swyddogol y rhan fwyaf o wledydd yn yr<br />
oesoedd canol. Yn amser Hywel, Cymraeg<br />
oedd iaith y gyfraith a Chymraeg oedd iaith<br />
y llysoedd.<br />
CYFRAITH HYWEL<br />
Roedd Cyfreithiau Hywel yn fodern iawn. Roedd hawliau pobl, yn enwedig<br />
pobl gyffredin yn bwysig i Hywel Dda.<br />
Doedd dim llawer o gosb gorfforol am droseddu.<br />
Yn lle cosb gorfforol, roedd y troseddwr yn talu iawndal neu ‘arian gwaed’ i’r<br />
dioddefwr.<br />
Dyma rai o’r cyfreithiau mwyaf diddorol:<br />
Anafu - roedd faint yr iawndal am anafu rhywun yn dibynnu ar ba ran o’r corff roedd yr anaf a statws<br />
y dioddefwr, er enghraifft:<br />
• roedd bywyd dyn rhydd yn werth 3,780 ceiniog neu 63 buwch!!<br />
• roedd tafod cyfreithiwr yn werth 100 buwch!<br />
Dyma’r iawndal am dorri rhan<br />
o gorff dyn rhydd i ffwrdd:<br />
Clust<br />
Llygaid<br />
480 ceiniog<br />
480 ceiniog Craith ar y wyneb<br />
Gwefus<br />
480 ceiniog<br />
Trwyn<br />
480 ceiniog<br />
120 ceiniog<br />
Dyma’r iawndal am anafu rhan<br />
o gorff dyn rhydd:<br />
‘teyr punt a geyf y nep a archoller y<br />
gan y nep ay harchollo’<br />
Craith sy’n agor y pen a<br />
dangos yr ymennydd<br />
tair punt<br />
Bys Bawd<br />
80 ceiniog<br />
Llaw<br />
480 ceiniog<br />
Roedd y dannedd<br />
blaen yn werth mwy<br />
na’r dannedd ôl<br />
Craith ar y llaw<br />
chwe deg ceiniog<br />
Bys<br />
80 ceiniog<br />
Pen y bys<br />
26 a 2/3 ceiniog<br />
WEL WEL…<br />
Pe basai person yn colli clust ond ddim yn<br />
colli clyw, yr iawndal oedd 160 ceiniog!!<br />
Ewin<br />
30 ceiniog<br />
Troed<br />
480 ceiniog<br />
Torri troed neu fraich<br />
tair punt<br />
Craith ar y troed<br />
tri deg ceiniog<br />
Craith cudd<br />
pedair ceiniog<br />
Craith sy’n agor y<br />
stumog a dangos<br />
y perfeddion<br />
tair punt<br />
WEL WEL…<br />
pe basai taeog yn taro<br />
dyn rhydd, y gosb fasai<br />
colli ei fraich!
12<br />
Dwyn – doedd dwyn bwyd er mwyn byw ddim<br />
yn drosedd. Beth bynnag, pe basai’r lleidr yn<br />
dwyn yn gyson, y gosb fasai torri llaw’r lleidr i<br />
ffwrdd.<br />
Anifeiliaid – roedd gwerth ar fywydau pob<br />
math o anifeiliaid hefyd, er enghraifft:<br />
Cath fach – ceiniog<br />
Cath fach cyn dal ei llygoden gyntaf – ceiniog<br />
Cath fach ar ôl dal ei llygoden gyntaf – dwy<br />
geiniog<br />
Cath fawr – pedair ceiniog<br />
Ci gwarchod – 24 ceiniog<br />
CANOLFAN HYWEL DDA<br />
Mae Canolfan Hywel Dda yn Hendy-gwyn ar<br />
Daf. Mae’n lle gwych i fynd i ddarganfod mwy<br />
am fywyd Hywel Dda a’i gyfreithiau. Yn y<br />
ganolfan, mae:<br />
• adeilad ble gallwch chi wneud<br />
gweithgareddau diddorol<br />
• enghreifftiau o’r cyfreithiau<br />
• ystafell Peniarth gyda lluniau o’r gwahanol<br />
fersiynau o’r cyfreithiau<br />
• chwe gardd – pob gardd yn cynrychioli<br />
cyfreithiau gwahanol<br />
Achos Llys<br />
Er mwyn penderfynu ar y gosb, roedd rhaid<br />
cynnal achos llys. Roedd rhaid i’r cyhuddedig:<br />
• roi tystiolaeth<br />
• dod o hyd i bobl i gefnogi ei achos<br />
Roedd nifer y cefnogwyr yn dibynnu ar yr<br />
achos, er enghraifft:<br />
• lladd – roedd rhaid cael 300 o gefnogwyr<br />
• trais – roedd rhaid cael 50 o gefnogwyr<br />
Cyfraith Merched<br />
Roedd statws uchel gyda<br />
merched yng Nghymru.<br />
Roedd hawl gyda merched i<br />
ddewis gŵr ac i ysgaru ar ôl<br />
saith mlynedd o briodas.<br />
LLAWYSGRIF BOSTON<br />
Ym mis Gorffennaf 2012, prynodd Llyfrgell<br />
Genedlaethol Cymru, Aberystwyth lyfr o’r 14eg<br />
ganrif yn cofnodi Cyfreithiau Hywel Dda. Roedd<br />
y llyfr yma ar goll am ganrifoedd yn yr Unol<br />
Daleithiau. Roedd y llyfr yn costio dros hanner<br />
miliwn o bunnoedd!! Mae’r llyfr yn<br />
lliwgar iawn ac yn cynnwys llawer<br />
o ddarluniau hyfryd.<br />
Mae’r ganolfan<br />
yn gofeb ardderchog i un o<br />
arweinwyr mwyaf enwog ein<br />
gwlad.<br />
www.library.wales/discover/digital-gallery/manuscripts/the-middle-ages/<br />
the-boston-manuscript-of-the-laws-of-hywel-dda<br />
Gallwch chi weld y llyfr trwy<br />
ddilyn y linc yma:<br />
CLICIA YMA<br />
i weld y llyfr!<br />
Cofeb i Hywel Dda –<br />
Neuadd y Ddinas,<br />
Caerdydd
HANES YR IAITH TRWY<br />
DDEG DARN O LENYDDIAETH<br />
GEIRFA<br />
trafod – (to) discuss<br />
deddf/au – law/s<br />
cynrychioli – (to) represent<br />
dwyieithog - bilingual<br />
croesawu – (to) welcome<br />
myfyrwyr - students<br />
tybed – I wonder<br />
brenin - king<br />
cyfraith / cyfreithiau – law/s<br />
canrif/oedd – century / centuries<br />
deallus - intelligent<br />
Cymru gyfan – the whole of Wales<br />
ar wahân i – apart from<br />
brenhiniaeth - kingdom<br />
cynhadledd - conference<br />
arweinydd / wyr – leader/s<br />
Hendy-gwyn ar Daf - Whitland<br />
olion - remains<br />
pa rai – which ones<br />
cadw – (to) keep<br />
newid – (to) change<br />
gweld golau dydd – (to) see the<br />
light of day<br />
blwyddyn / blynyddoedd – year/s<br />
gwlad / gwledydd – country/ies<br />
swyddogol - official<br />
yr oesoedd canol – the middle<br />
ages<br />
llys/oedd – court/s<br />
cosb gorfforol – physical<br />
punishment<br />
troseddu – (to) offend<br />
yn lle – instead of<br />
iawndal - compensation<br />
dioddefwr - victim<br />
hawl/iau – right/s<br />
pobl gyffredin – ordinary people<br />
anafu – (to) injure / wound<br />
dyn rhydd – a free man<br />
gwerth - worth<br />
buwch - cow<br />
tafod - tongue<br />
cyfreithiwr - lawyer<br />
torri i ffwrdd – (to) cut off<br />
gwefus/au – lip/s<br />
bys bawd - thumb<br />
ewin – fingernail<br />
clyw - hearing<br />
craith - scar<br />
ymennydd - brains<br />
dannedd blaen / ôl – front / back<br />
teeth<br />
perfeddion – entrails / guts<br />
cudd - hidden<br />
taeog - serf<br />
taro – (to) hit<br />
dwyn – (to) steal<br />
yn gyson - regularly<br />
lleidr - thief<br />
ci gwarchod – guard dog<br />
achos llys – court case<br />
cynnal – (to) hold (an event)<br />
y cyhuddedig – the accused<br />
tystiolaeth - evidence<br />
dod o hyd i – (to) find<br />
lladd – (to) kill<br />
trais - violence<br />
ysgaru – (to) divorce<br />
llawysgrif - manuscript<br />
Llyfrgell Genedlaethol Cymru –<br />
National Library of Wales<br />
cofnodi – (to) record<br />
ar goll – lost / missing<br />
Yr Unol Daleithiau – The USA<br />
darganfod – (to) discover<br />
cofeb – memorial<br />
TASGAU<br />
YR AMSER AMODOL<br />
Darllenwch am ‘iawndal’ yn yr erthygl. Rydyn ni’n defnyddio ‘pe’ gyda’r<br />
amser amodol e.e. Pe baswn i’n ennill y loteri – If I were to win the lottery<br />
Beth am ysgrifennu brawddegau, e.e.<br />
Pe basai person yn colli llygaid, basai’n cael 480 ceiniog o iawndal.<br />
Pe basai person yn lladd cath fawr, basai’n talu pedair ceiniog o iawndal.<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
___________________________________________________________<br />
13
Rhestr<br />
chwarae<br />
cerddoriaeth<br />
Cymraeg<br />
Beth am fynd ati i wrando ar ein rhestr chwarae newydd ar Spotify?<br />
14<br />
https://open.spotify.com/playlist/0MRtxq1aEvWYeGMSSKTZCe
Yr Awr Fwy – dyma gyfle i bobl ifanc<br />
ddod at ei gilydd mewn awyrgylch<br />
diogel dros Zoom gyda staff cyfeillgar<br />
yr Urdd, ac i gymryd rhan mewn<br />
gweithgareddau hwyliog. Mae’r<br />
sesiynau yn amrywio o gerddoriaeth i<br />
gemau, colur i goginio!<br />
Mae holl sesiynau Yr Awr Fwy am<br />
ddim i aelodau’r Urdd.<br />
Sut i gymryd rhan?<br />
1. Cofrestrwch ar y sesiynau sydd o<br />
ddiddordeb i chi.<br />
2. Ar ddiwrnod y sesiwn gewch chi linc<br />
a chyfrinair i gael mynediad.<br />
3. O roi’r cyfrinair i mewn, fe fyddwch<br />
yn mynd i ‘Ystafell Aros’, a byddwn<br />
yn rhoi caniatâd i chi ymuno â’r<br />
sesiwn.<br />
Clicia yma i weld y rhestr o<br />
gyrsiau ac i gofrestru!<br />
Geirfa<br />
cyfle - chance<br />
at ei gilydd - together<br />
awyrgylch - atmosphere<br />
diogel - safe<br />
cyfeillgar - friendly<br />
cymryd rhan - take part<br />
gweithgareddau - activities<br />
hwyliog - fun<br />
amrywio - vary<br />
cerddoriaeth - music<br />
gemau - games<br />
colur - make-up<br />
coginio - cooking<br />
am ddim - free<br />
aelodau’r urdd - urdd members<br />
cofrestrwch - register<br />
o ddiddordeb - of interest<br />
cyfrinair - password<br />
mynediad - access<br />
ystafell aros - waiting room<br />
caniatâd - permission<br />
ymuno - join<br />
15
Wyt ti’n stryglo gyda’r cyfnod clo?<br />
Cofia – mae’n ocê i beidio bod yn ocê.<br />
Paid dioddef (suffer) ar ben dy hun.<br />
Meic yw'r gwasanaeth llinell gymorth<br />
(helpline service) rhad ac am ddim i<br />
bobl ifanc yng Nghymru.<br />
Cysyllta gyda nhw yn y Gymraeg<br />
neu’r Saesneg – gei di ddewis!<br />
080880 23456<br />
84001<br />
16<br />
http://meic.cymru
17
Change language