El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
El origen y la diversidad del maíz en el continente americano
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
28<br />
Por <strong>la</strong> persist<strong>en</strong>cia de <strong>la</strong>s<br />
aproximadam<strong>en</strong>te 300 razas de <strong>maíz</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> contin<strong>en</strong>te, podemos afirmar<br />
que <strong>la</strong> cultura indíg<strong>en</strong>a-campesina<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong>s comunidades de los pueblos<br />
originarios y, posteriorm<strong>en</strong>te, junto<br />
con los agricultores mestizos y<br />
criollos, fue un factor fundam<strong>en</strong>tal<br />
para <strong>la</strong> superviv<strong>en</strong>cia de sus culturas<br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>. En otras<br />
pa<strong>la</strong>bras, <strong>el</strong> <strong>maíz</strong> constituyó <strong>el</strong><br />
soporte de <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia indíg<strong>en</strong>a<br />
durante más de 500 años, después<br />
de <strong>la</strong> destrucción de sus formas de<br />
vida ancestrales.<br />
<strong>El</strong> <strong>maíz</strong> y los pueblos indíg<strong>en</strong>as<br />
y campesinos han t<strong>en</strong>ido desde<br />
<strong>en</strong>tonces, y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> hasta ahora,<br />
una re<strong>la</strong>ción muy estrecha que<br />
ha convertido a los campesinos<br />
<strong>en</strong> guardianes de esa riqueza<br />
g<strong>en</strong>ética. Por ejemplo, al revalorar<br />
<strong>la</strong> agricultura tradicional indíg<strong>en</strong>a<br />
de México, Ekhart Boege 63<br />
pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre los<br />
pueblos indíg<strong>en</strong>as que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong><br />
que pose<strong>en</strong> cada uno de estos<br />
grupos étnicos. Un estudio de<br />
Perales y su grupo 64 , acerca de <strong>la</strong><br />
<strong>diversidad</strong> de <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> corre<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> etnolingüistica <strong>en</strong>tre<br />
los tz<strong>el</strong>tales y tzotziles de Chiapas,<br />
concluye que <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación y<br />
preservación de <strong>la</strong>s razas de grupos<br />
étnicos particu<strong>la</strong>res está re<strong>la</strong>cionada<br />
con <strong>el</strong> l<strong>en</strong>guaje y, por <strong>el</strong>lo, con <strong>la</strong><br />
cantidad de información confiable<br />
que cada campesino puede utilizar<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> conservación de su patrimonio<br />
para <strong>el</strong> cultivo y producción de “su<br />
<strong>maíz</strong>”. Es <strong>en</strong> este tipo de estudios<br />
donde se aprecia <strong>el</strong> valor de <strong>la</strong>s<br />
colectas de <strong>maíz</strong> que hemos descrito<br />
<strong>en</strong> otras secciones y <strong>la</strong> cultura que<br />
se desarrol<strong>la</strong> alrededor de <strong>el</strong><strong>la</strong>s.<br />
Así, <strong>la</strong>s colectas se conviert<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> líneas de base para estudios<br />
desde difer<strong>en</strong>tes disciplinas, que<br />
contribuy<strong>en</strong> al mejor conocimi<strong>en</strong>to y<br />
valorización <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> y su <strong>diversidad</strong>,<br />
y dan cu<strong>en</strong>ta de <strong>la</strong> importancia <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
manejo campesino para <strong>el</strong> desarrollo<br />
y <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Desde <strong>la</strong> perspectiva biológica,<br />
los mecanismos íntimos de <strong>la</strong><br />
diversificación se han estudiado para<br />
compr<strong>en</strong>der <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> morfológica<br />
sobre <strong>la</strong> cual trabaja directam<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />
campesino, y “conservar <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial<br />
de s<strong>el</strong>ección <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>rgo<br />
p<strong>la</strong>zo” 65 . Con <strong>el</strong> objetivo de conocer<br />
los mecanismos evolutivos <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong><br />
los ecosistemas agríco<strong>la</strong>s tradicionales,<br />
Ga<strong>el</strong> Pressoir y Juli<strong>en</strong> Berthaud, <strong>en</strong> dos<br />
trabajos de investigación, evaluaron<br />
<strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> g<strong>en</strong>ética, los factores<br />
agroecológicos y <strong>el</strong> manejo campesino<br />
de <strong>la</strong> semil<strong>la</strong> <strong>en</strong> seis comunidades<br />
<strong>en</strong> los Valles C<strong>en</strong>trales de Oaxaca.<br />
Además, describ<strong>en</strong> <strong>el</strong> impacto de <strong>la</strong><br />
s<strong>el</strong>ección que hace <strong>el</strong> campesino <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
difer<strong>en</strong>ciación y diversificación <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong>.<br />
Lo que <strong>el</strong>los concluy<strong>en</strong> es que <strong>en</strong> esas<br />
comunidades <strong>la</strong> distancia no influye<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones<br />
de <strong>maíz</strong> y que existe un alto grado<br />
de flujo de semil<strong>la</strong>s d<strong>en</strong>tro y <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
comunidades, con lo cual se asegura<br />
<strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong> <strong>diversidad</strong> <strong>d<strong>el</strong></strong><br />
<strong>maíz</strong>. La gran variación <strong>d<strong>el</strong></strong> intervalo<br />
de floración y antesis es un factor muy<br />
importante para <strong>la</strong> estructuración de<br />
<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y explica, <strong>en</strong> parte, <strong>la</strong><br />
evolución morfológica <strong>d<strong>el</strong></strong> <strong>maíz</strong> <strong>en</strong> esa<br />
región de Oaxaca.<br />
63 Boege-Schmidt E. 2006. “Territorios y <strong>diversidad</strong> biológica.<br />
La agrobio<strong>diversidad</strong> de los pueblos indíg<strong>en</strong>as de México”;<br />
Bio<strong>diversidad</strong> y conocimi<strong>en</strong>to tradicional <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad rural,<br />
Concheiro Bórquez L y López Barc<strong>en</strong>as F (coord.). C<strong>en</strong>tro de<br />
Estudios para <strong>el</strong> Desarrollo Rural Sust<strong>en</strong>table y <strong>la</strong> Soberanía<br />
Alim<strong>en</strong>taria, LX Legis<strong>la</strong>tura, Congreso de <strong>la</strong> Unión, México.<br />
64 Perales H, B<strong>en</strong>z BF, Brush SB. 2005. “Maize diversity and<br />
ethnolinguistic diversity in Chiapas, Mexico”. PNAS Volum<strong>en</strong><br />
102, Número 3, páginas 949-954.<br />
65 1) Pressoir G, Berthaud J. 2004. “Patterns of popu<strong>la</strong>tion<br />
structure in maize <strong>la</strong>ndraces from the C<strong>en</strong>tral Valleys of Oaxaca<br />
in Mexico”. Heredity, Volum<strong>en</strong> 92; páginas 88-94. 2) Pressoir<br />
G, Berthaud J. 2004. “Popu<strong>la</strong>tion structure and strong diverg<strong>en</strong>t<br />
s<strong>el</strong>ection shape ph<strong>en</strong>otypic diversification in maize <strong>la</strong>ndraces”.<br />
Heredity, Volum<strong>en</strong> 92; páginas 95-101.<br />
A <strong>la</strong> izquierda Maíz Sierra Taraumara / © David Lauer