CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...
CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...
CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>BACÃN,<strong>AN</strong> = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
<strong>chabacano</strong>,<strong>na</strong>. <strong>Grosero</strong>, <strong>sin</strong> arte, de mal<br />
gusto.<br />
<strong>CHA</strong>BAC<strong>AN</strong>ADA, f. = ChabacanerÃa<br />
Falta de arte, gusto y mérit estimable.<br />
Dicho bajo e insubstancial. "No digas<br />
tantas chabaca<strong>na</strong>das".<br />
<strong>CHA</strong>BELA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Isabel, aplicado a mujer.<br />
<strong>CHA</strong>BELO, m,, n. pr. == Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Isabel, aplicado a hom-<br />
bre.<br />
<strong>CHA</strong>BELÓN,ON = Tonto de capirote.<br />
Negado de la luz divi<strong>na</strong>.<br />
<strong>CHA</strong>BELÓN,ON = Cobarde, "CO-<br />
yón,o<strong>na</strong>" Amujerado. Se aplica al<br />
hombre. Guitalolo, en Jalisco, México<br />
<strong>CHA</strong>CALÃN m. = Camaró muy rojo<br />
al cocerse. Se usa con el verbo ponerse.<br />
<strong>CHA</strong>CALÃN m, = Niño Rapazuelo<br />
'Patojo". Cipote o chiguÃn en Nicara-<br />
gua y otros estados centroamericanos,<br />
CHÃCARA f. = Heredad. Granja. "Son<br />
muy valiosas las chácara situadas en<br />
los alrededores de la Capital".<br />
CHÃCARA f. = Llaga. "Tengo u<strong>na</strong><br />
chácar en la <strong>na</strong>lga, <strong>por</strong> habérsem infectado<br />
u<strong>na</strong> de las inyecciones que me<br />
puso el doctor". Chonela, en Costa Rica.<br />
Chira, en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>COLOTEADA, f. = La acció de<br />
chacolotear la herradura.<br />
<strong>CHA</strong>COLOTEADERA, f. = La acció<br />
reiterada de chacolotear la herradura.<br />
<strong>CHA</strong>COLOTEYO, m. = DÃgas cha-<br />
coloteo.<br />
<strong>CHA</strong>COLOTIADA, f. = La acció de<br />
chacolotiar.<br />
<strong>CHA</strong>COLOTIADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chacolotiar.<br />
<strong>CHA</strong>COLOTIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />
colotear. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>COTA, f. = Broma. Chanza. Sim-<br />
pleza. "No tomà en serio lo que me<br />
dijiste <strong>por</strong>que creà que fuà u<strong>na</strong> de tan-<br />
tas chacotas tuyas".<br />
<strong>CHA</strong>COTEADA, f. = La acció de cha-<br />
cotear.<br />
<strong>CHA</strong>COTEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chacotear. Véas la termi<strong>na</strong>-<br />
ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>COTEADOR,RA = Perso<strong>na</strong> que<br />
chacotea mucho.<br />
<strong>CHA</strong>COTEYO, m. = Incorrecció <strong>por</strong><br />
chacoteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "EYo".<br />
<strong>CHA</strong>COTIADA, f. = La acció de chacotiar.<br />
<strong>CHA</strong>COTIADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chacotiar.<br />
<strong>CHA</strong>COTIAR = Barbarismo <strong>por</strong> chacotear.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>COTIST0,TA = DÃces de la per-<br />
so<strong>na</strong> que chacotea frecuentemente,<br />
<strong>CHA</strong>CRA, f. == SÃncop vulgar de<br />
chácara<br />
<strong>CHA</strong>CTÉ m. = Ãrbo de flores amarillas<br />
en ramillete. El pueblo usa la infusió<br />
de sus hojas y cáscara contra el paludismo.<br />
"Tinzboque", en la Antigua Guatemala;<br />
y "Flores de San Andrés" en<br />
otras partes de la República <strong>por</strong>que el<br />
árbo florece principalmente a fines de<br />
noviembre.<br />
<strong>CHA</strong>CUACO, m. = Cigarro mal hecho,<br />
"Chancuaco".<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, f. == Aféresi vulgar de nlu-<br />
chacha.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, f. = Apócop de chachalaca.<br />
"La carne de la chacha es muy esti-<br />
mada".<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, m. = La molleja de las aves,<br />
principalmente la de la galli<strong>na</strong>. Piedra,<br />
en Honduras. Viene del azteca chacha<br />
- guijarro.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>C0,CA = Picoso,sa. HOYO-<br />
so,sa. Aplicase a la perso<strong>na</strong> picada de<br />
viruelas. "Entre nosotros es muy cono-<br />
cido el chachaco RodrÃguez" Tuso,sa,<br />
en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>GUATE, m. = Unió de los<br />
estribos <strong>por</strong> medio de u<strong>na</strong> cuerda que<br />
pasa debajo de la barriga del caballo,<br />
para que no se abran las arciones o<br />
aciones. "La mula cerrera botà al doma-<br />
dor, <strong>por</strong>que no le puso chachaguate a<br />
la albarda".<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>GUATE,TA = DÃces de dos<br />
cosas <strong>na</strong>turalmente unidas o duplicadas,<br />
como se ve en algunos monstruos hu-<br />
manos y animales, asà como en jocotes,<br />
guineos, mangos y siempre en el cojó<br />
de foro y cojó de puerco, "Na<strong>na</strong>-<br />
cho,cha". Carpopleso es el nombre téc<br />
nico de los frutos unidos o agregados<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>L, m. == Especie de soguilla<br />
usada <strong>por</strong> nuestras indias, formada de<br />
cuentas grandes y de un solo color, co-<br />
mo amarillo, verde, azul, etc.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LACA, f. == Ave gallinácea de<br />
carne delicada y sabrosa. La chacha-<br />
laca es muy grito<strong>na</strong>, vocinglera y alhara-<br />
quienta; <strong>por</strong> lo que el cazador da fácil<br />
mente con ella en el campo.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LACA, com. = Por extensión<br />
se da este nombre a la perso<strong>na</strong> muy<br />
locuaz, enredadora, embolismadora, que<br />
habla muy recio y de prisa, y que mete<br />
mucho ruido, a semejanza de la cha-<br />
chalaca.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUEADERA, f. =^ La ac-<br />
ció reiterada de chachalaquear.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUEAR = Hablar mucho,<br />
metiendo mucho ruido y bulla, como las<br />
chachalacas.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIADERA, f. =-= La acció<br />
reiterada de chachalaquiar.<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIAR ¥== "Chachalaquear".<br />
Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIENT0,TA = Filate-<br />
ro,ra. Embolismador,ra. DÃces de la<br />
perso<strong>na</strong> que chachalaquea mucho.<br />
<strong>CHA</strong>CHITA, f. == Aféresi de muchachita,<br />
que es diminutivo de muchacha.<br />
<strong>CHA</strong>CHITO, m. -= Aféresi de muchachito,<br />
que es diminutivo de muchacho.<br />
<strong>CHA</strong>CHO, m. ¥=- Aféresi vulgar de muchacho.<br />
<strong>CHA</strong>CHO, m., n, pr. Ñ Diminutivo hipocorÃstic<br />
de Ricardo.<br />
<strong>CHA</strong>CHO, m. == El macho de la chacha.<br />
<strong>CHA</strong>CHO,<strong>CHA</strong>, s. y adj. == Doble. Gemelo.<br />
"Na<strong>na</strong>cho,cha". "Coafe". "Cuate".<br />
Unido,da. Pegado,da. "Este añ<br />
hubo muchos jocotes, guineos y mangos<br />
chachos".<br />
<strong>CHA</strong>FALOTE, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chafarote<br />
y chafarote.
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>FAROTE, m. = El militar de alta<br />
graduación <strong>sin</strong> cultura ni educación<br />
muchas veces a<strong>na</strong>lfabeto. "El general<br />
Reinoso es un chafarote de siete suelas".<br />
<strong>CHA</strong>FIRAZO, m. == Cuchillada, Tajo.<br />
Machetazo, etc., dados con el chafiro.<br />
<strong>CHA</strong>FIRO, m. = Cuchillo, en el sentido<br />
de arma ofensiva "Rosendo siempre<br />
lleva consigo y oculto su chafiro". Cha-<br />
firro, en Costa Rica. Filero, en México<br />
<strong>CHA</strong>GRêN m. = Piel labrada. Viene del<br />
francé<br />
chagrin.<br />
<strong>CHA</strong>GUA, f ,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Rosaura e Isaura.<br />
<strong>CHA</strong>GUITE, m. = Aguazal. Lugar ce-<br />
<strong>na</strong>goso o especie de tembladero del cual<br />
brota agua en pequeñ cantidad, pero<br />
continuamente. Es u<strong>na</strong> cienega en te-<br />
rrenos altos, mientras que los pantanos<br />
existen en la costa y lugares bajos. Los<br />
cJiagliifes son casi siempre el origen de<br />
arroyos y riachuelos. Chahuite, en el<br />
náhuat o pipil hablado en El Salvador,<br />
<strong>CHA</strong>GUO, m., n. pr. = Diminutivo fami-<br />
liar de Isauro,<br />
<strong>CHA</strong>HUITE, m. = "ChagŸite"<br />
<strong>CHA</strong>JAL, m. = Indio que entra gratuita-<br />
mente al servicio del cura de un pue-<br />
blo, "Tapiáni'<br />
<strong>CHA</strong>JALA, f. = La india que, como el<br />
chajal, entra al servicio gratuito del cu-<br />
ra párroco<br />
<strong>CHA</strong>LA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de RosalÃa<br />
<strong>CHA</strong>LÃN,<strong>AN</strong> = DÃces del hombre o<br />
de la mujer que monta bien y que ma-<br />
neja diestramente el caballo.<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EADA, f. ==-; La acció de cha-<br />
laniar .<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EADERA, f. == La acci6n reite-<br />
rada de c7zalanear.<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EAR = Ser chalá o chala<strong>na</strong>.<br />
Lucir habilidades de chará o jinete.<br />
'TÃ cha?aneas muy bien tu yegua".<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EYO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />
laneo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyol'.<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IADA, f. = La acció de cha-<br />
lanear,<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chalaniar.<br />
<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IAR = "Chalanear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>LCHIGÃœITES m. pl. = "Chalchi-<br />
Jzuites". Trebejos. Baratijas. Cachiva-<br />
ches. Objetos menudos, usados y de<br />
poco valor,<br />
<strong>CHA</strong>LCHIGÃœITES m. pl. = "Charc7zi<br />
gŸites" Collar que usan las indias con<br />
dijes y amuletos.<br />
<strong>CHA</strong>LCHIHUITES, m, pl. = "Chalchi-<br />
gziitesl', en sus dos acepciones. Chalchi-<br />
huit = jade, en el náhuat o pipil ha-<br />
blado en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong>LCHUELA, m, = "Charchuela".<br />
<strong>CHA</strong>LCHUNA, f. = Planta de reconocida<br />
eficacia contra la mordedura de cule-<br />
bras venenosas.<br />
<strong>CHA</strong>LfA, f., n. pr. ¥== Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de RosalÃa<br />
<strong>CHA</strong>LINA, f,, n. pro = Diminutivo hipo-<br />
rÃstic de Rosali<strong>na</strong> y Rosalbi<strong>na</strong>.<br />
<strong>CHA</strong>LfO, m., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de RosalÃo<br />
<strong>CHA</strong>LO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Gonzalo.<br />
<strong>CHA</strong>LPATE, m. = Culebra venenosa, de<br />
la familia de las crotaloides.<br />
<strong>CHA</strong>MACA, f. = Femenino de chamaco.<br />
Niña "Patoja".<br />
<strong>CHA</strong>MACO, m, = Niño "Patojoi'. El<br />
vocablo procede de México donde se<br />
da ese nombre a los habitantes del pueblo<br />
llamado Chai<strong>na</strong>cueros, los cuales<br />
son todos de raza <strong>na</strong>tiva; y en dicha <strong>na</strong>ció<br />
cJiamaco,ca vale indio,dia. Viene<br />
del azteca chama7zua = engordar el<br />
niño
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>MARRA, f. = Manta o frazada de<br />
la<strong>na</strong> ordi<strong>na</strong>ria que usan los indios y la<br />
gente pobre para cubrirse al acostarse.<br />
"Chiva". "Manga", La palabra chama-<br />
rra puede ser alteració de zamarra.<br />
Choapino y pontro, en Chile.<br />
<strong>CHA</strong>MARREADA, f. = La acció de cha-<br />
marrear a uno.<br />
<strong>CHA</strong>MARREADERA, f, = La acció rei-<br />
terada de chamarrear a uno.<br />
<strong>CHA</strong>MARREAR = Torear con la chama-<br />
rra. Por extensión encolerizar, incomo-<br />
dar o enojar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, cuando se<br />
usan con ella bromas pesadas, de mal<br />
gusto o poco cultas. Probablemente tie-<br />
ne este significado, <strong>por</strong>que en los pue-<br />
blos se acostumbra torear con la cha-<br />
marra, en vez de la capa torera, "Estaba<br />
tan bravo don VÃcto que lo podÃa cha-<br />
marrear'.<br />
<strong>CHA</strong>MARRIADA, f. = La acció de cha-<br />
marriar.<br />
<strong>CHA</strong>MARRIADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chamarriar.<br />
<strong>CHA</strong>MARRIAR = "Chamarrear". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>MBA, f. = Empleo. Se usa con los<br />
verbos conseguir, tener, obtener, dar 1<br />
otros. "FelicÃtam <strong>por</strong>que, despué de<br />
tan larga cesantÃa ya conseguà chamba"<br />
<strong>CHA</strong>MBERGA, f. = Pan hecho de hari<strong>na</strong><br />
azúca y manteca. Se le da forma alar-<br />
gada, delgada y ancha.<br />
<strong>CHA</strong>MBONEAR = Hacer chambo<strong>na</strong>das,<br />
chapucerÃas Hacer u<strong>na</strong> cosa de prisa<br />
y mal, Chamogar, en Honduras,<br />
<strong>CHA</strong>MBONIAR = "Chambonear". Véa<br />
se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>MBOROTE, m. = Chile casi blancc<br />
o de color verde muy pálido cuya forma<br />
es muy irregular y cuya punta es roma c<br />
mal hecha, Pimiento blanco, en e<br />
Ecuador,<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>MPA, f. = Tienda provisio<strong>na</strong>l que<br />
se fabrica para resguardarse de la llu-<br />
via y cuyo techo se hace de palmas.<br />
HAMPÃN m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cham-<br />
pa<strong>na</strong>.<br />
:HAMPIÑÓ m. = Palabra francesa<br />
que significa hongo, seta.<br />
:HAMPURRADA, f. = Pan dulce, al que<br />
se le da la forma redonda y pla<strong>na</strong>, con<br />
rayas en la cara superior. Este pan ge-<br />
neralmente es tostado.<br />
ZHAMPURREAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
champurrar. Aguar el vino o los licores.<br />
"Bautizar".<br />
ZHAMUCHINA, f. = Populacho. Plebe.<br />
Gente ruin, soez, de baja ralea. "Pronto<br />
me retirà de la reunión <strong>por</strong>que en ella<br />
sól habà chamuchi<strong>na</strong>".<br />
<strong>CHA</strong>MUSCADA, f. = La acció de cha-<br />
muscar.<br />
<strong>CHA</strong>MUSCADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chamuscar.<br />
<strong>CHA</strong>MUSCARLE A UNO LA C<strong>AN</strong>ILLA<br />
="Quemarle a uno la canilla". Quemar<br />
el horno, en Honduras.<br />
<strong>CHA</strong>MUSCÓ DE C<strong>AN</strong>ILLA == "Que-<br />
mó de canilla". Hecho de ponerle<br />
los cuernos la mujer a su marido.<br />
<strong>CHA</strong>MUSQUEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />
muscar.<br />
<strong>CHA</strong>MUSQUINA, f. = Revuelta popu-<br />
lar. "En la chamusqui<strong>na</strong> del cinco de<br />
diciembre salieron muchos hombres<br />
heridos y golpeados".<br />
<strong>CHA</strong>N, m, = SÃncop vulgar de chián<br />
que es u<strong>na</strong> semillita n~ucilaginosa muy<br />
usada en refrescos. En Méxic se lla-<br />
ma chÃa nombre que entra como primer<br />
componente de Chiapa y Chiapas, que<br />
significa rà de las chÃa o rà en donde<br />
abunda la chÃa<br />
<strong>CHA</strong>NA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Casia<strong>na</strong>, Filicia<strong>na</strong>, Susa<strong>na</strong> y<br />
otros.
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>NCACA, f. = Pasta de hari<strong>na</strong> de<br />
maà tostado, mezclada con miel de<br />
rapadura. "La chancaca de Amatitlá<br />
es muy sabrosa". Viene del mexicano<br />
chiancaca = mazapá de la tierra;<br />
compuesto de chian -== tierra + caca,<br />
apócop de cacátza = cosa negra.<br />
<strong>CHA</strong>NCE, m. = O<strong>por</strong>tunidad ventajosa<br />
para lograr lo que se desea, como un<br />
buen empleo. Se usa con los verbos te-<br />
ner, conseguir, lograr y otros.<br />
<strong>CHA</strong>NCEADA, f. == La acció de<br />
chancear.<br />
<strong>CHA</strong>NCEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chancear.<br />
<strong>CHA</strong>NCER0,RA == La perso<strong>na</strong> que es-<br />
pera un chance o que est5 a la expecta-<br />
tiva de él<br />
<strong>CHA</strong>NCIADA, f. = La acció de<br />
chanciar.<br />
<strong>CHA</strong>NCIADERA, f. == La acció reite-<br />
rada de chanciar,<br />
<strong>CHA</strong>NCIAR ^= DÃgas chancear. Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>NCIST0,TA = Chancero,ra, DÃces<br />
de la perso<strong>na</strong> muy aficio<strong>na</strong>da a la chan-<br />
za y a la broma.<br />
<strong>CHA</strong>NCLE,CLA = Apócop de chancle-<br />
tudo,da. Se usa tambié como adjetivo<br />
substantivado. El vulgo llama asà a la<br />
perso<strong>na</strong> que viste bien, que es rica o<br />
que pertenece a la alta sociedad. "En<br />
el baile de artesanos, tambié habÃ<br />
chancles y chanclas, quienes fueron<br />
muy bien atendidos".<br />
<strong>CHA</strong>NCLETEADA, f. = Azotai<strong>na</strong> dada<br />
con chancleta. "Mi papà me dio u<strong>na</strong><br />
bue<strong>na</strong> chancleteada, <strong>por</strong> capeador",<br />
<strong>CHA</strong>NCLETEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chancletear.<br />
<strong>CHA</strong>NCLETEAR = Pegar con chancleta,<br />
Dar u<strong>na</strong> chancleteada, "No es bueno<br />
chancletear demasiado a los niños1'<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>NCLETEYO, m. == Incorrecció <strong>por</strong><br />
chancleteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo",<br />
<strong>CHA</strong>NCLETIADA, f. = "Chancletcada".<br />
<strong>CHA</strong>NCLETIADERA, f. == "Chancletea-<br />
dera". La acció reiterada de chan-<br />
cletiar.<br />
<strong>CHA</strong>NCLETIAR = "Chancletear", Véa<br />
se la termi<strong>na</strong>ció "Zar",<br />
<strong>CHA</strong>NCLETUD0,DA = Nombre despec-<br />
tivo que el vulgo da a las perso<strong>na</strong>s cal-<br />
zadas y de bue<strong>na</strong> posició social, y que,<br />
<strong>por</strong> esta circunstancia, visten bien y<br />
está siempre bien trajeadas. Este ad-<br />
jetivo es derivado de chancleta. "En<br />
tiempos anteriores, los artesanos y la<br />
plebe en general manifestaban cierta<br />
antipatà <strong>por</strong> los chancletudos".<br />
<strong>CHA</strong>N CON T<strong>AN</strong> = De contado. "Al<br />
contadof'. "Friendo y comiendo". "Tro-<br />
<strong>na</strong>ndo y lloviendo"'. "A mà me gusta ha-<br />
cer tratos o vender mis cosas, pero chan<br />
C072 !~1?2",<br />
<strong>CHA</strong>NCUACO, m. = "Chacuaco".<br />
<strong>CHA</strong>N<strong>CHA</strong>, f. = La hembra del chan-<br />
cho. Marra<strong>na</strong>. Puerca. "Tengo u<strong>na</strong><br />
chancha enferma".<br />
<strong>CHA</strong>NCHIRRIA, f. = Gran excitació<br />
del aspÃritu debida a la acció de la<br />
cóler o al vehemente deseo de realizar<br />
u<strong>na</strong> idea o propósito Lujuria.<br />
<strong>CHA</strong>NCHO, m, -= Cerdo, Puerco. Ma-<br />
rrano. "Tunco". Tuche".<br />
<strong>CHA</strong>NDO, m., n. pr. = Diminutivo<br />
hipocorÃstic de Lisandro.<br />
<strong>CHA</strong>NEQUE, m, = GuÃa Baquiano,<br />
Conocedor muy práctic de u<strong>na</strong> regi6n<br />
o de un camino. Tambié se llama asÃ<br />
a la perso<strong>na</strong> de carácte alegre y jovial.<br />
Probiiblemente viene de canek, titulo<br />
que tenà el cacique o jefe del Peté<br />
Itzá en la époc de la conquista de<br />
Guatemala. Jubilado, en Cuba, Chane,<br />
en Honduras,
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>NFAINA, f. = Plato o vianda popu-<br />
lar, que se confeccio<strong>na</strong> con panza y<br />
menudos de la res. Candinga, en Hon-<br />
duras.<br />
<strong>CHA</strong>NFEINA, f. == "Chanfai<strong>na</strong>".<br />
CHÃNGEL m., n. pr. = Contracció de<br />
'Ch6" (José y Angel.<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEADA, f. == La acció de<br />
changolotear,<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEADERA, f. = La acció<br />
reiterada de changolotear.<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEAR === <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
zangolotear. Mover fuerte y continua-<br />
mente,<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
chacolotear. "Hay que apretar las he-<br />
rraduras al caballo, <strong>por</strong>que ya chqo-<br />
lotean".<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEO, m, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
chacoloteo.<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTEYO, m. == "Changoloteo".<br />
Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "Eyo",<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTIADA, f. == "Changolo-<br />
teada",<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTIADERA, f. == "Changolo-<br />
teaderu".<br />
<strong>CHA</strong>NGOLOTIAR == "Changolotear".<br />
Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>NGONETA, f. = Chanza con que se<br />
molesta y ofende a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, "Son<br />
intolerables las changonetas de tu her-<br />
mano Octavio".<br />
<strong>CHA</strong>NGÜà m, == Ventaja o partido que<br />
uno de los jugadores da al otro. "Aun-<br />
que me das changœ's siempre pierdo<br />
la partida de carambolas". Changiiia,<br />
en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong>NGÜà m., n, pr. == Cerro alto y<br />
de forma cónic situado en jurisdicció<br />
de Camotán departamento de Chi-<br />
quimula,<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>NO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Casiano, Do<strong>na</strong>ciano, Feli-<br />
ciano, Luciano y otros.<br />
<strong>CHA</strong>NTA, f., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Crisanta.<br />
<strong>CHA</strong>NTAGE, m. = Palabra francesa que<br />
significa negocio sucio, efectuado me-<br />
diante la ame<strong>na</strong>za de divulgar secreto<br />
ajeno, que generalmente encubre otro<br />
negocio ilÃcito "Marcelo anda siempre<br />
a caza de secretos particulares, <strong>por</strong> las<br />
ventajas quà obtiene del chantaje al<br />
cual se dedica". En el Diccio<strong>na</strong>rio Aca-<br />
démic aparece ya escrito "Chantaje".<br />
<strong>CHA</strong>NTAGISTA, com. = Perso<strong>na</strong> que se<br />
dedica al chantage. El Diccio<strong>na</strong>rio Aca-<br />
démic trae el vocablo francé bajo la<br />
forma "Chantajista".<br />
<strong>CHA</strong>NTO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Crisanto.<br />
<strong>CHA</strong>NZONETA, f. = "Changoneta".<br />
Molestia. PorfÃa "Este niñ siempre<br />
està con la misma chanzoneta".<br />
<strong>CHA</strong>PA, f. = Cerradura. "El carpintero<br />
avisà que ya puso las chapas en las<br />
puertas de la casa nueva".<br />
<strong>CHA</strong>PA, f. = Lámin delgada, pequeñ<br />
y circular, hecha de cera bruta y que<br />
usan los muchachos de los pueblos en<br />
sus juegos. "Pache". "Tipache". Má<br />
se usa en plural, El Diccio<strong>na</strong>rio Acadkmico<br />
define el vocablo propuesto en<br />
el sentido de "Hoja o lámin de metal",<br />
madera u otra materia". Cuepa, en Costa<br />
Rica y Nicaragua. Cota, en Honduras.<br />
<strong>CHA</strong>PALEADA, f. = La acció de chapalear.<br />
<strong>CHA</strong>PALEADERA, f. = La acciÓ1 reiterada<br />
de chapalear.<br />
<strong>CHA</strong>PALEAR = "Chapzznguear". Hacer<br />
chapungzÃn<br />
<strong>CHA</strong>PALEYO, m. = DÃgas chapaleo.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo".
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>PALIADA, f. = La acció de cha-<br />
paliar.<br />
<strong>CHA</strong>PALIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chapaliar.<br />
<strong>CHA</strong>PALIAR == "Chapalear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PARRAL, m. == Terreno o sitio en<br />
el cual abundan los chaparros,<br />
<strong>CHA</strong>PARRASTROS0,SA = <strong>Vulgarismo</strong><br />
<strong>por</strong> zaparrastroso,sa, Se aplica a la per-<br />
so<strong>na</strong> grasienta, mal trajeada, sucia, des-<br />
garrada, andrajosa. Charrapastroso,sa<br />
y *piixco,ca, en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong>PARRAZO, m. = Lluvia recia, pero<br />
de muy corta duración "Chaparrón"<br />
artÃcul 2".<br />
<strong>CHA</strong>PARRIT0,TA == Diminutivo de cha-<br />
parro,rra. "Jua<strong>na</strong> es deaÃtir muy cha-<br />
parrita".<br />
<strong>CHA</strong>PARRO, m. = Ãrbo pequeño de muchas<br />
ramas entrelazadas y de tronco<br />
torcido.<br />
<strong>CHA</strong>PARRQRRA = Achaparrado,da. DÃ<br />
cese de la perso<strong>na</strong> baja y obesa.<br />
<strong>CHA</strong>PARRîN m. = Ãrbo que da el fruto<br />
del mismo nombre, que es de color<br />
amarillo, parecido al jocote en forma y<br />
tamaño Jocomico, en Honduras.<br />
<strong>CHA</strong>PORRÓN m. = "Chaparrazo". Llu-<br />
via fuerte, aunque pasajera.<br />
<strong>CHA</strong>PAS, f. = Es el plural de chapa.<br />
Laminitas delgadas y circulares, má<br />
gruesas en el centro que en la circunferencia,<br />
hechas de cera bruta y cuyo<br />
diámetr puede ser de dos a cinco centÃmetros<br />
"Tipaches". "Paches". El uso<br />
de las chapas se indica en el artÃcul<br />
'Jugar chaplas".<br />
<strong>CHA</strong>PAS, f. pl. = Color encar<strong>na</strong>do de las<br />
mejillas, ya sea <strong>na</strong>tural o artificial,<br />
"Maria tiene u<strong>na</strong>s chapas preciosas, <strong>sin</strong><br />
emplear colorete alguno".<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>PATALEAR = "Chapunguear".<br />
<strong>CHA</strong>PATALIAR =- "Chapatalear". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PEADA, f. = La acció de chapear,<br />
en todas sus acepciones.<br />
<strong>CHA</strong>PEADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chapear, en todas sus acepciones.<br />
<strong>CHA</strong>PEAR = "Chapodar". Cortar la ma-<br />
leza, no como se hace en el deshierbo o<br />
desyerbo, <strong>sin</strong>o cortándol cerca del sue-<br />
lo; para lo cual se mueve velozmente<br />
el machete, de izquierda a derecha<br />
"Cuando el monte ha crecido mucho,<br />
conviene chapearlo antes de hacer el<br />
deshierbo de la milpa y demá cultivos"<br />
<strong>CHA</strong>PEAR = "Jugar chapas" (los mu-<br />
chachos).<br />
<strong>CHA</strong>PEAR = "Tortear". "Hacer torti-<br />
llas" dos mujeres, u<strong>na</strong> de las cuales es<br />
ninfóman o padece de ninfoman'a, "A<br />
Rosa le gusta chapear con su amiga Se-<br />
rafi<strong>na</strong>".<br />
<strong>CHA</strong>PEO, m, == La acció de chapear<br />
(articulo lo) o chapodar, "Hoy quedarÃ<br />
termi<strong>na</strong>do el chapeo de la milpa" Cha-<br />
pia, zn Costa Rica.<br />
<strong>CHA</strong>PERNO, m, =--= Ãrbo que produce<br />
u<strong>na</strong> madera muy fi<strong>na</strong> y resistente, <strong>por</strong><br />
lo cual es muy usada en la fabricació<br />
de mazazas o cubos y de radios de carre-<br />
tas. La corteza del chaperno se emplea<br />
como cincho o molde para hacer quesos,<br />
<strong>CHA</strong>PETÓN,ON = Nombre que los<br />
criollos daban a los españole que lle-<br />
gaban al paÃs Se consideraba como<br />
perso<strong>na</strong> superior y adinerada, como que<br />
servà de tema en las consejas, que se<br />
comenzaban diciendo, <strong>por</strong> ejemplo : "Es<br />
que este era un chapetó muy bien mon-<br />
tado en u<strong>na</strong> excelente mula. . . . ". Ga-<br />
chzzpin, en México<br />
<strong>CHA</strong>PETONADA, f. = La acció propia<br />
de un chupetón
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>PEYO, m, = "Chapeo". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"Eyo'',<br />
<strong>CHA</strong>PIADA, f. == La acció de chapiar.<br />
<strong>CHA</strong>PIADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chapiar,<br />
<strong>CHA</strong>PIAR = "Chapear", en sus varias<br />
acepciones. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PêNJN == En el Oriente de Guatemala<br />
se aplica este adjetivo a los pa-<br />
/ojos descalzos y nigiientos que <strong>por</strong> este<br />
motivo no andan bien. Asimismo se dice<br />
de los caballos que tienen los cascos<br />
muy planos y que no pueden cami<strong>na</strong>r<br />
<strong>sin</strong> herraduras. En la misma regió llaman<br />
chapines, especialmente, a los habitantes<br />
de la Capital, quienes, como<br />
romeros, van al santuario de Esquipulas<br />
y quienes, <strong>por</strong> el dañ o maltrato de los<br />
pies, cojean mucho al marchar.<br />
No sól en los departamentos orientales<br />
de la República como queda dicho,<br />
se da el nombre de chapà al vecino de<br />
la ciudad de Guatenlala, <strong>sin</strong>o que los<br />
mismos capitalinos se lo adjudican; y,<br />
para comprobarlo, transcribimos en seguida<br />
un párraf del artÃcul "LECTOR<br />
¿SAB USTED QUà COSA ES EL<br />
ZUB<strong>AN</strong>ICK?", publicado en el N" 5732<br />
de "Nuestro Diario", correspondiente<br />
al 30 de octubre de 1939. El articulista,<br />
despué de explicar que el zubanick es<br />
un plato regio<strong>na</strong>l, propio de San Martin<br />
Jilotepeque del departamento de Chimalte<strong>na</strong>ngo,<br />
dice: "Y viene ahora el<br />
motivo directo de esta actualidad. ¿En<br />
trarà el zubanick entre los platos regio<strong>na</strong>les<br />
del concurso abierto para la Feria<br />
Nacio<strong>na</strong>l? Creemos que sà <strong>por</strong>que no<br />
se trata de platos chapines (es decir de<br />
la ciudad de Guatemala) ; se trata de<br />
platos <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>les (esto es de todo el<br />
paÃs y la base segunda del concurso es<br />
muy clara y termi<strong>na</strong>nte; dice asà : çPue<br />
den tomar parte en este concurso (el<br />
<strong>CHA</strong><br />
del plato <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l) todas aquellas per-<br />
so<strong>na</strong>s que hagan del negocio de restau-<br />
rante o expendio de comida, su ocupa-<br />
ció habitual".<br />
<strong>CHA</strong>PÃN,INA m. y f. = Apodo con que<br />
los habitantes de El Salvador, Hondu-<br />
ras, Nicaragua y Costa Rica desig<strong>na</strong>n<br />
a los <strong>na</strong>turales de Guatemala; pero en<br />
la creencia de que ésto consideran o<br />
aceptan ese nombre con significació<br />
despectiva, denigrante o injuriosa, tal<br />
como aquéllo lo estiman; y esto no es<br />
exacto, pues los mismos guatemalenses<br />
se llaman entre sà chapines (diciendo,<br />
<strong>por</strong> ejemplo, "a nosotros los chapines<br />
nos encanta la poesÃa" y se usa constantemente<br />
el derivado chapinismo, <strong>por</strong><br />
giro propio de los chapines o guatemalenses.<br />
No sucede otro tanto en los paÃses<br />
centroamericanos mencio<strong>na</strong>dos con<br />
respecto a los apodos guaizaco y guáfir<br />
con que nosotros los nombramos. Jamá<br />
hemos oÃdo ni visto escrito, que un<br />
salvadoreño hondureño nicaragüens O<br />
costarriqueÃà diga o escriba en un periódico<br />
verbigracia, "Nosotros los gua<strong>na</strong>cos<br />
amamos la libertad".<br />
Copiamos a continuació lo que acerca<br />
de chapà se lee en los libros publicados<br />
en la Améric Central:<br />
'<strong>CHA</strong>PÃ = Guatemalteco, <strong>na</strong>tural<br />
de Guatemala" (Salomó Salazar Gar-<br />
cÃa "Diccio<strong>na</strong>rio de Provincialismos",<br />
San Salvador, 1910).<br />
"<strong>CHA</strong>PÃ = EpÃtet despectivo con<br />
que el vulgo desig<strong>na</strong> en El Salvador a<br />
los guatemaltecos" (Doctor Santiago 1.<br />
Barbere<strong>na</strong>, "QuicheÃsmos" San Salvador).<br />
"<strong>CHA</strong>PÃN,IN = El <strong>na</strong>tural de la<br />
repiiblica de Guatemala. El patojo a<br />
consecuencia de las niguas que ha tenido<br />
o tiene" (Alberto Membreño "Hondureñismos"<br />
México 1912).
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong><br />
'<strong>CHA</strong>Pà = En Centro Améric se ZHAPUCEADA, f. = La acció de<br />
da el apodo de chapines a los guatemal- chapucear.<br />
teco~. Chapà equivale en Colombia a<br />
patojo, brecho, escaro, pateta.. . . En<br />
XIAPUCEADERA, f. == La acció reiterada<br />
de chapucear.<br />
Nicaragua significa niguento" (Carlos <strong>CHA</strong>PUCEAR = Hablar mal un idioma<br />
Gagini, "Diccio<strong>na</strong>rio de Costarrique- extranjero. "Ramó ya chapzzcea el in-<br />
ÃÃismos"<br />
glks y el francés"<br />
6 ~ ~ = Nombre ~ populai ~ Ã <strong>CHA</strong>PUCER0,RA ~ = DÃces l de ~ la perso<strong>na</strong> ~<br />
del <strong>na</strong>tivo de Guatemala, especialmente<br />
el oriundo de la ciudad capital de esta<br />
o del artesano que hace malos remiendos.<br />
Malanga, en Cuba.<br />
república (Carlos Wild Ospi<strong>na</strong>). ZHAPUCIADA, f. = La acció de cha-<br />
<strong>CHA</strong>PINADA, f. = En sentido familiar, puciar,<br />
acció propia de los chapines o guate- ZHAPUCIADERA, f. = La acció reitemalenses,<br />
especialmente de los habitantes<br />
de la capital; y es similar de<br />
gua<strong>na</strong>cada o acció propia de los gua<strong>na</strong>cos.<br />
Se usa con los verbos ser y hacer,<br />
"Rodolfo hizo u<strong>na</strong> chapi<strong>na</strong>da".<br />
"Eso es u<strong>na</strong> chapi<strong>na</strong>da".<br />
<strong>CHA</strong>PINISMO, m, = Provincialismo propio<br />
de Guatemala. Vocablo, giro o modo<br />
especial de hablar de los chapines o<br />
guatemalenses.<br />
rada de chapuciar.<br />
<strong>CHA</strong>PUCIAR = "Chapucear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PULÃN m. = Langosta. Viene del<br />
mexicano clzapoliin, que entra en la<br />
composició de Chapultepec, que significa<br />
"cerro de los chapulines",<br />
<strong>CHA</strong>PULINADA, f. = Chiquillada. ChiquillerÃ<br />
o conjunto de chiquillos, Es<br />
un derivado de chapzzt'n,<br />
<strong>CHA</strong>PINIZARSE = Adquirir un gua<strong>na</strong>ce <strong>CHA</strong>PULINERO, m, = Gran abundancia<br />
las costumbres y los modales de los de chapulin reunido,<br />
chapines.<br />
<strong>CHA</strong>PULà SALTÓ = Chapulà que<br />
<strong>CHA</strong>PODAR = Cortar la maleza, no a no vuela, <strong>por</strong> no haberle aparecido toraÃz<br />
<strong>sin</strong>o a poca altura del suelo, para davà las alas y que cami<strong>na</strong> de un lugal<br />
facilitar el deshierba de milpas, cafeta- a otro dando saltos má o menos granles,<br />
etc., cuando el monte ha crecidc des, segú su edad. Hasta la fecha no<br />
mucho. Chimicolear, en Veracruz se conoce otro procedimiento para des-<br />
México<br />
truir el chapul'n saltó que el de obli-<br />
<strong>CHA</strong>PODO, m. == Acció de chapodar<br />
Corte, un poco alto, de la maleza (<br />
monte que ha crecido mucho en cafeta<br />
les, milpas, etc.; operació que a vece'<br />
garlo a que, saltanto, caiga en zanjas<br />
que se hacen especialmente para enterrarlo,<br />
segú se indica en el artÃcul<br />
"Salt-n".<br />
es previa al desyerbo o limpia forma <strong>CHA</strong>PULÃ VOLADOR == El chapzzlÃde<br />
las tierras cultivadas,<br />
que ha dejado su calidad de saltón<br />
<strong>CHA</strong>POPOTE, m, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha<br />
papote.<br />
<strong>CHA</strong>PORRO, m. = "Chapodo".<br />
que ya tiene alas para volar y conducirse<br />
de un lugar a otro. Aun es desconocido<br />
un procedimiento seguro para<br />
destruir las manchas de chapul'n vo-<br />
<strong>CHA</strong>POTIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chapo lador, que tanto dañ hacen a la agritear.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ci-n "lar". cultura <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l.
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>PUNGUEADA, f. = La acció de<br />
chapanguear<br />
<strong>CHA</strong>PUNGUEADERA, f. == La acció<br />
reiterada de chapunguear.<br />
<strong>CHA</strong>PUNGUEAR = Hacer chapungun,<br />
"Chapalear". "Chapatalear". "Chapulu-<br />
near, en Honduras.<br />
<strong>CHA</strong>PUNGUIADA, f. = La acció ¥\<br />
chapunguiar.<br />
<strong>CHA</strong>PUNGUIADERA, f. = La acció<br />
reiterada de chapunguiar,<br />
<strong>CHA</strong>PUNGUIAR, = "Chapunguear'j<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PUNGÚN m, = Voz onomatopéyic<br />
que imita el sonido que los muchachos<br />
y las mujeres hacen en las pozas o estanques<br />
cuando está bañándos y consiste<br />
en mover fuertemente los brazos,<br />
procurando juntar dentro del agua las<br />
manos ahuecadas. El vacà que se forma<br />
levanta el agua y hace un ruido especial.<br />
<strong>CHA</strong>PUPO, m. = Cosa fáci de hacer,<br />
'Eso es mi chapupo".<br />
<strong>CHA</strong>PURRIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chapu-<br />
rrar o chapurrear. Véas la termi<strong>na</strong>-<br />
ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>PUZ, m. == Compostura. Remiendo<br />
mal hecho. "Mi vestido y tu hijo ya nc<br />
tienen chapuz, el uno <strong>por</strong> viejo y, el otro,<br />
<strong>por</strong> incorregible".<br />
<strong>CHA</strong>QUIRA, f. = Llaga. "Tengo u<strong>na</strong><br />
gran chaquira en la pier<strong>na</strong>".<br />
<strong>CHA</strong>QUIRRIA, f. = Llaga. úlcera "Cha-<br />
quira". "Es difÃci de curarse la cha-<br />
quirria que, tienes en la espinilla".<br />
<strong>CHA</strong>RA, f. = *"Xara7j.<br />
i<strong>CHA</strong>RÃS! interj, = "jAchÃs!"<br />
"*;Achix,l"<br />
i<strong>CHA</strong>RAS, LA MIERDA!, fr. interj. =<br />
';Achisj la mierda!".<br />
<strong>CHA</strong>RCAL, m. == Charco. Aguazal.<br />
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>R<strong>CHA</strong>, f. = La cresta del gallo y de<br />
otras aves. "El gallo de pelea no debe<br />
tener charcha". Chorcha, en El Sal-<br />
vador.<br />
<strong>CHA</strong>RCHIGÃœITES m, pl, == Conjunto de<br />
objetos menudos, de uso muy corriente<br />
y que, a prevención suelen llevar con-<br />
sigo algu<strong>na</strong>s perso<strong>na</strong>s previsoras y ser-<br />
viciales. Entre otras cosas podemos<br />
enumerar alfileres, agujas e hilo, bille-<br />
tera, boquilla, cepillito de ropa y som-<br />
brero, colecció de llaves, cortaplumas<br />
(<strong>na</strong>vaja, con tirabuzón pinzas, abridor<br />
de latas, atornillador, destapador de bo-<br />
tellas de tapita, etc.), encendedor, espa-<br />
radrapo o tela de salud, espejito,<br />
fósforos lápi (hasta de colores), lente<br />
de bolsillo, lima de uñas peine, pluma-<br />
fuente, tijeritas, etc. Tambié es el co-<br />
llar que usan nuestras indias, con dijes<br />
y amuletos. "ChalchigŸites" artÃcul 2'.<br />
<strong>CHA</strong>RCHÓN,ON = Aplicase al gallo<br />
que aú no se le ha cortado la charcha<br />
o la cresta.<br />
<strong>CHA</strong>RCHUD0,DA = "CharchÓnlo<strong>na</strong>J'<br />
'Apuesto cinco quetzales al gallo char-<br />
chudo",<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELA, com, = La perso<strong>na</strong> in-<br />
significante, que habla mucho, "Merce-<br />
des es u<strong>na</strong> charchuela inso<strong>por</strong>table".<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELEADA, f. = La acció de<br />
charchiielear.<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELEADERA, f. = La acció<br />
reiterada de charchuelear.<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELEAR = Ser un charchuela.<br />
Hablar mucho, a voces desati<strong>na</strong>da-<br />
mente. "A don Pancho le gusta mucho<br />
charchuelear".<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELIADA, f. = La acció de<br />
charchueliar7',<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELIADERA, f. = La acció<br />
reiterada de charchueliar.<br />
<strong>CHA</strong>RCHUELIAR = "Charchuelear",<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>RLAT<strong>AN</strong>IAR == , D"ga,se charlatanear.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>RLOTIAR = Barbarismo <strong>por</strong> charlo-<br />
tear. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>ROL, m. = Azafate, Bandeja. Cha-<br />
rola, en la Argenti<strong>na</strong>, Cuba y México<br />
<strong>CHA</strong>ROL, m. = Alabanza que uno hace<br />
a, o de, otra perso<strong>na</strong> o que uno mismo<br />
se hace. En ambos casos se usa con el<br />
verbo dar, o darse,<br />
<strong>CHA</strong>RPA, f. == Espada. "Oiga, sargen-<br />
to : alchnceme la charpa, para darle sus<br />
charpazos al oficial de guardia, <strong>por</strong> des-<br />
obediente".<br />
<strong>CHA</strong>RPAZO, m. = Golpe dado con la<br />
charpa, '"El coronel es muy delicado y<br />
a cualquiera le da sus charpazos".<br />
<strong>CHA</strong>RRA, f. = Sombrero de copa baja<br />
y ancho de falda, usado <strong>por</strong> las señora<br />
cuando montan a caballo. Nuestros indios<br />
hacen charras de palma, de bue<strong>na</strong><br />
calidad".<br />
<strong>CHA</strong>RRAL, m. = Ãrbo bajo, de ramas<br />
entrelazadas o con bejucos. Matorral<br />
Breña" Burrusco, tapachol, en Honduras.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GA, f. = La guitarra.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEADA, f. = La acció de<br />
charranguear.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEADERA, f. == La acció<br />
reiterada de charranguear.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEAR = Tocar, rasguear 1:<br />
charranga o guitarra, "Serapio charran<br />
@ea bien la guitarra".<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIADA, f. = La acció d<<br />
charranguiar.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIADERA, f. =La acció<br />
reiterada de charranguiar.<br />
<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIAR = "Charrangaear'<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
<strong>CHA</strong>RRATELA, f, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha<br />
rretera. Charratela y charratera, en E<br />
Salvador.<br />
<strong>CHA</strong><br />
;HARRETELA, f. = "Charratela".<br />
<strong>CHA</strong>RRO, m, == Sombrero de copa baja<br />
y de ala m5.s o menos ancha.<br />
;HAS,<strong>CHA</strong>S, = Voz que, repetida,<br />
imita el sonido que produce el choque<br />
del eslabó con la piedra de chispa o<br />
piedra de fuego para encender la mecha.<br />
ZHASGO, m. === <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chasco.<br />
Fracaso. "Cuando me consultaste el ne-<br />
gocio que pensabas establecer <strong>por</strong> el<br />
barrio de Guadalupe, debes de recordar<br />
que te pronostiquà un chasgo seguro".<br />
ZHASQUEADA, f. = La acció de chas-<br />
quear.<br />
ZHASQUEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chasquear.<br />
<strong>CHA</strong>SQUIADA, f. = La acció de clias-<br />
quiar.<br />
<strong>CHA</strong>SQUIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chasquiar,<br />
<strong>CHA</strong>SQUIADOR,RA = Incorrecció <strong>por</strong><br />
chasqueador,ra.<br />
<strong>CHA</strong>SQUIAR == Barbarismo <strong>por</strong> chasquear,<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />
<strong>CHA</strong>TA., f, ¥= La <strong>na</strong>riz. Tambié se usa<br />
en plural (chatas). "Al caer, me lastimÃ<br />
la chata o las chatas".<br />
<strong>CHA</strong>TA, f. = Tratamiento hipocorÃstic<br />
dado a la mujer, principalmente si es la<br />
amada del que habla o escribe, aunque<br />
ést tenga la <strong>na</strong>riz aguileña La mujer<br />
graciosa y simpática "Como mi chata,<br />
no hay otra tan guapa en todo Guatem<br />
ala",<br />
<strong>CHA</strong>TATE, ni, = Arbusto de hojas grandes,<br />
Las hojas y los retoño se usan<br />
como verdura en e1 cocido.<br />
<strong>CHA</strong>TÃA f. = "Clzatita". Diminutivo femenino<br />
de chata. "Muy hueco estabas<br />
con tu chatia, en un palco reservado<br />
del teatro Variedades".<br />
<strong>CHA</strong>TILLA, f. = Culebra venenosa, de<br />
la familia de las crotaloides.
<strong>CHA</strong><br />
<strong>CHA</strong>TÃO m, = Diminutivo masculino<br />
de chato. "Toda muchacha tiene su<br />
chatà preferido",<br />
<strong>CHA</strong>TITA, f, = Diminutivo de chata,<br />
"ChatÃa"<br />
<strong>CHA</strong>TITO, m, = Diminutivo masculino<br />
de chato. "Chatio".<br />
<strong>CHA</strong>TO, m. = Tratamiento hipocorÃstic<br />
de cariñ familiar. "No sabes, chato,<br />
cuánt te estiman en casa de don Se-<br />
bastián"<br />
<strong>CHA</strong>TQ, m. = Mozo, joven y amado de<br />
u<strong>na</strong> muchacha. "Serafi<strong>na</strong> contaba a sus<br />
amigas que su chato es muy simpático"<br />
<strong>CHA</strong>T0,TA = Burladolda. Se usa con<br />
los verbos dejar y quedarse.<br />
<strong>CHA</strong>TÚN m, = Cantidad de piedra<br />
grande, esponjosa y picuda, generalmente<br />
de origen volcánico aglomerado<br />
en cerros y valles. Probablenlente es<br />
alteració de la palabra maya chÃtÃ<br />
= piedra que pica; compuesta de chÃapócop<br />
de chÃ<strong>na</strong>j == picar? morder<br />
+ tun = piedra,<br />
<strong>CHA</strong>UVINISMO, m, = PatrioterÃa Patriotismo<br />
exaltado, sobre todo desde el<br />
punto de vista militar. Es galicismo,<br />
tomado del francé chauvÃnisme<br />
CHÃVEZ ap, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> Chaves<br />
<strong>CHA</strong>Y, f. = Obsidia<strong>na</strong> de color negro*<br />
liChaya''. "Chaye", GiiÃst y huiste, en<br />
El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong>YA, f. = "Chay", "Chaye". *Xaya,<br />
en el náhuat o pipil hablado en El Salvador.<br />
<strong>CHA</strong>YE, f. i~Chay", "Chaya".<br />
<strong>CHA</strong>YQ, conl,, n, pr. = Diminutivo hipocorÃstic<br />
de Belisario, Cesáreo Rosario,<br />
etc.<br />
<strong>CHA</strong>YOTADA, f. = TonterÃa "Burrada",<br />
As<strong>na</strong>da. Se usa con el verbo hacer.<br />
"Nunca pensà que pudieras hacer semejante<br />
chayotada".<br />
CHE<br />
<strong>CHA</strong>YOTE, m, = ilGiiisquil", Viene del<br />
mexicano chayotl, Pataste, en Hondu-<br />
ras. ApzzpÃo en México<br />
<strong>CHA</strong>YQTE,TA =- DÃces de la perso<strong>na</strong><br />
mentecata, tonta? sosa, <strong>sin</strong> gracia, etc.<br />
Se usa con los verbos ser, estar y otros.<br />
*'La sirvienta que tenemos ahora es muy<br />
chayota",<br />
<strong>CHA</strong>YOTERA, f. = La planta trepadora<br />
que produce el chayote. llGiiÃsquilar'J<br />
Patastera, en Honduras.<br />
CHE, f.! n. pr. = Diminutivo hipocorÃs<br />
tic0 de José<br />
CHEBA, f.? n, pr, = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Eusebia,<br />
CHEBO? m,! n. pr, = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Eusebio.<br />
CHEBQBA = Ebri0,bria. Borracholcha,<br />
"Marcela es bue<strong>na</strong> cocinera? pero es<br />
muy cheba; <strong>por</strong> lo que luego la echan<br />
de ver de la casa en que sirve", CachÃ<br />
rre, en México<br />
CHECHE? m,, n, pr, = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de José<br />
CHEJAZO, m, = Herida con arma blan-<br />
cal en cualquier parte del cuerpo, prin-<br />
cipalmente en la cabeza. Corte longitu-<br />
di<strong>na</strong>l del pelo, hecho con tijera o ins-<br />
irunlento cortante y que afea mucho la<br />
cabeza.<br />
CHEJE, m. = El pájar llamado carpin-<br />
tero, Checo y checheque, en Honduras.<br />
Collont6 (del maya), en Yucatán<br />
CHEJE, m, = El eslabó usado para<br />
fumar.<br />
CHELA, f.? n. pr, = Diminutivo hipaco-<br />
rÃstic de Graciela? Griselda, Marcela?<br />
etcétera<br />
CHELAGO, m,, n. pr, = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Wenceslao y de Estanislao.<br />
CHELE, m. = Legaña Chele, en El Sal-<br />
vador? significa extranjero (de la raza<br />
saj~<strong>na</strong>)~ rubio, blanco? etc.
CHE<br />
CHELEADERA, f. = La acció reiterada<br />
de salir cheles de los ojos.<br />
CHELEAR == Salir muchos cheles en los<br />
ojos.<br />
CHELERA, f. = "Colme<strong>na</strong> chelera".<br />
CHELERO, m. = Mosquito que insisten-<br />
temente procura introducirse en el ojo,<br />
<strong>por</strong> el lagrimal, donde se forman los<br />
cheles. Los cheleros son el agente trans-<br />
misor del mal de ojo u oftalmÃa má<br />
frecuente en los niño que en los<br />
adultos.<br />
CHELIENT0,TA = DÃces de la perso-<br />
<strong>na</strong> que perennemente tiene cheles en los<br />
ojos.<br />
CHELINA, f ,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Marceli<strong>na</strong>, Rosali<strong>na</strong>, etc.<br />
CHELINO, m., n. pr. = Diminutivo hipocorÃstic<br />
de Marcelino.<br />
CHELO, m., n. pr. = Diminutivo hipocorÃstic<br />
de Marcelo.<br />
CHELÓN,ON = DÃces del ternero de<br />
meses, muy desarrollado. "Matacano,<strong>na</strong>".<br />
CHELÓN,ON = Legañoso,sa Lleno de<br />
cheles.<br />
CHELOS0,SA = Legañoso,sa "Chelón,o<strong>na</strong>"<br />
artÃcul T. Chinguinoso, en<br />
México<br />
CHEMA, m., n. pr. = Contracció hi<strong>por</strong>Ãstic<br />
de "Che" (José y MarÃa<br />
CHEMA, m. == Nombre que el vulgo da<br />
al quetzal o unidad monetaria de Guatemala,<br />
<strong>por</strong>que en los billetes que emitiÃ<br />
el Banco Central està grabado el busto<br />
del expresidente General Josà Mari?<br />
Orella<strong>na</strong> (Chema Orella<strong>na</strong>), fundadode<br />
ese establecimiento de crédito e1<br />
1924. "Tres chemas o quetzales vale esti<br />
reloj". Véans "Chema, m., n, pr." !<br />
"Quetzal", artÃcul 2¡<br />
CHEMINEA, f. = Metátesi vulgar di<br />
chimenea.<br />
CHE<br />
;HIMINEYA, f. == Epéntesi vulgar de<br />
chÃminea Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eya".<br />
CHENCA, f. = Colilla de cigarro o puro.<br />
"Yeg'ia''. "Cierto loco acostumbra recoger<br />
las chencas que halla en el suelo<br />
para fumársela después Pucho, en la<br />
Argenti<strong>na</strong>, Bolivia, Colombia, Chile, el<br />
Ecuador y el Perú Chinga, en Costa Rica.<br />
Cabo y cabo de tabaco, en Cuba.<br />
Magaya, en El Salvador y Honduras.<br />
Bachicha y vieja (Michoacán) cachafo,<br />
chicote y pucho, en México<br />
3HENC0,CA = Cojo, ja, "Renco,ca"<br />
'Daba gusto ver a don Hermenegildo<br />
Sierra, aunque chenco, cóm corrÃa<br />
huyendo del tiroteo que hubo en la Pla-<br />
za de Armas el 16 de diciembre de<br />
1930".<br />
CHEN<strong>CHA</strong>, f., n. pr. = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Crescencia, Inocencia y<br />
Fulgencia,<br />
;HENCHO, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Crescencio, Inocencio y<br />
Fulgencio.<br />
ZHENDA, f., n. pr. = Din~inutivo hipo-<br />
corÃstic de Rosenda.<br />
CHENDO, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Rosendo,<br />
CHENQUEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chenquear.<br />
CHENQUEAR = Cojear. "Ya en la ma-<br />
drugada no chenquean algunos limos-<br />
nero~'.<br />
CHENQUERA, f. = Cojera. Se deriva de<br />
chenco,ca.<br />
CHENQUIAR = "Chenquear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHENTA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Vicenta, etc.<br />
CHENTE, m,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
rÃstic de Vicente, Inocente, etc.<br />
CHEPA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Josefa.
CHE<br />
CHEPE, m,, n. pr. == Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de José<br />
CHEPE, m. == El indio, en general. Espe-<br />
cialmente es el indio parroquiano o<br />
marchante de un almacén Cuando el<br />
indio comerciante regatea el precio de<br />
un artÃculo el empleado o vendedor<br />
le contesta; "No se puede, chepe",<br />
CHEPêO m. = "Peruchillo". Nombre<br />
onomatopéyic de un pajarito amarillo<br />
que, sól en ma<strong>na</strong>da, persigue y ahu-<br />
yenta a los zopilotes. Dicho feo, en<br />
Honduras, Hniz, en Nicaragua. Pitirre,<br />
en Cuba.<br />
CHEPITA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Chepa, que a su vez lo es<br />
de Josefa.<br />
CHEPITO, m,, n, pr, = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Chepe, que a su vez lo<br />
es de José<br />
CHEPONA, f. = La má grande y sono-<br />
ra de las campa<strong>na</strong>s de la catedral de<br />
Guatemala, la cual campa<strong>na</strong> se toca<br />
Anicamente en celebració de las má<br />
im<strong>por</strong>tantes festividades religiosas y en<br />
casos excepcio<strong>na</strong>les o extraordi<strong>na</strong>rios.<br />
CHEQUE, m. = Empleado de adua<strong>na</strong>s,<br />
encargado de facturar bultos, "Yo des-<br />
empeñ el puesto de cheque de la adua-<br />
<strong>na</strong> de Puerto Barrios".<br />
CHEQUE, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Ezequiel.<br />
CHEQUEADA, f. = La acció de che-<br />
quear.<br />
CHEQUEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chequear.<br />
CHEQUEAR = Pelotear. Cotejar documentos<br />
o las partidas de u<strong>na</strong> cuenta o<br />
contabilidad, ponihdoles u<strong>na</strong> seÃÃ convenida<br />
para facilitar la operació de<br />
glosa que se practica.<br />
CHEQUEAR = Facturar bultos en las<br />
adua<strong>na</strong>s.<br />
CHI<br />
CHEQUEL, m,,, n. pr. = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Ezequiel.<br />
CHEQUIAR = "Chequear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"lar".<br />
CHEQUIEL, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Ezequiel.<br />
CHETA, f., n, pr, = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Aniceta.<br />
CHETO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
ristico de Aniceto.<br />
CHEVIOT, m, = Carnero escocé y la<strong>na</strong><br />
que produce, de la cual se fabrica el<br />
casimir del mismo nombre.<br />
CHEYO, m., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Eliseo y de "Eliseyo",<br />
CHêA f. === Apócop de chim "Chan",<br />
De chia y apa se formaron los nombres<br />
mexicanos de Chiapa y Chiapas, los<br />
cuales significan rà de las chÃa o abun-<br />
dante en chÃas<br />
CHÃA f., n. pr. = Diminutivo hipocorÃs<br />
tico de LucÃa<br />
CHI<strong>AN</strong>, m. = "Ch'a", "Chan". Viene del<br />
mexicano chian = semillita negra, que<br />
al rato de ponerse en el agua suelta<br />
gran cantidad de mucÃlago<br />
CHIBOLA, f. = Cuerpo pequeñ y es-<br />
férico "Chibola de cera", "Chibola de<br />
cáñamof<br />
CHIBOLA, f. = Por extensión tumor<br />
má o menos redondo que aparece en<br />
algu<strong>na</strong> parte del cuerpo. "No puedo sen-<br />
tarme <strong>sin</strong> dolor, <strong>por</strong>que me salià u<strong>na</strong><br />
chibola en la <strong>na</strong>lga derecha".<br />
CHIBOLÓN,ON == DÃces de la perso-<br />
<strong>na</strong> rechoncha y gordiflo<strong>na</strong>, que tiene el<br />
estómag muy abultado o desarrollado.<br />
Este adjetivo se substantiva en muchos<br />
casos.<br />
CHIC, m. = Gracia. Primor, Sal, Es pa-<br />
labra francesa. "Sofà es u<strong>na</strong> mucha-<br />
cha que tiene mucho chic".
CHI<br />
CHICA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Francisca. "Paca". "Pancha",<br />
CHICALOTE, m. == Planta medici<strong>na</strong>l,<br />
muy parecida al cardosanto,<br />
CHIC<strong>AN</strong>A, f. = SofisterÃa Sutileza,<br />
Embrollo. Es palabra galicada.<br />
CHICAPE, m, = Burro. "Chicapo",<br />
CHICAPO, m, Ã Burro. Asno. "Chicape".<br />
CHICLÃN m, = Ciclán Tambié se usa<br />
en México Chile, Venezuela y Cuba<br />
Chiglbn, en el Ecuador.<br />
CHICLE, m, = Gomorresi<strong>na</strong> del árbo<br />
llamado chicozapote, preparada espe-<br />
cialmente para mascarla. Viene del az-<br />
teca *xitl, aféresi de *oxitl = resi<strong>na</strong><br />
(Ramos y Duarte), o de chictli o tzicfli<br />
(Barbere<strong>na</strong>).<br />
CHICLEAR = Ejercer el oficio de chi-<br />
clero.<br />
CHICLERÃA f. = Factorà en que se pre-<br />
para el chicle.<br />
CHICLERO, m. = Perso<strong>na</strong> que se dedica<br />
a la extracció del chicle.<br />
CHICLER0,RA = DÃces del lugar en<br />
que abunda el árbo chicozapote del<br />
cual se extrae el chicle. "El Peté es<br />
u<strong>na</strong> regió chiclera".<br />
CHICO, m, = El árbo que produce la<br />
fruta del mismo nombre y del cual se<br />
extrae el chicle. "Chicozapote". "NÃspe<br />
ro''. El Doctor Barbere<strong>na</strong>, opi<strong>na</strong> que<br />
chico es abreviació de chicozapotc,<br />
del mexicano chictlzapotl = nfspero.<br />
CHICO, m., n. pr, = Diminutivo familiar<br />
de Francisco.<br />
CHICOLEYO, m. = DÃgas chicoleo<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció %yo",<br />
CHICOLIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chicolear<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />
CHICOTAZO, m. = Golpe dado con e'<br />
chicote. "Te voy a dar de chicotazos S<br />
continúa maltratando a tu hermanita"<br />
CHI<br />
CHICOTE, m. == Látigo Zurriago. "En<br />
vez de palo, debes emplear el chicote<br />
para castigar a tus hijos". Viene del azteca<br />
*xicotli, Cuarta, en México Arriador<br />
y guasca, en la Argenti<strong>na</strong>. Chucho,<br />
en Cuba y en Venezuela.<br />
CHICOTEADA, f. = Zurra dada con chi-<br />
cote. Paliza, Azotada. "Cintareada"<br />
'Cástui le di6 u<strong>na</strong> chicoteada a su<br />
criado, <strong>por</strong> chismoso1',<br />
CHICOTEADERA, f. == La acció reite-<br />
rada de clzicotear.<br />
CHICOTEAR = Dar golpes con el chico-<br />
te. Zurriagar.<br />
CHICOTIADA, f. == "Chicoteada".<br />
CHICOTIADERA, f. = La acci6n reite-<br />
rada de chicotear.<br />
CHICOTIAR = "Chicotear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHICOZAPOTE, m. = El chico o sea el<br />
árbo que produce la fruta del mismo<br />
nombre y la gomorresi<strong>na</strong> llamada chicle<br />
Viene del mexicano *xicotzapotl = za-<br />
pote de la abeja; compuesto de *xicoatl<br />
= abeja 4- tzapotl = zapote, fruta.<br />
Totuma, ciguapa y zapote de culebra,<br />
en Cuba.<br />
CHICUELADA, f. == Chiquillada. Chi-<br />
quilleria. "Pato jada".<br />
CHICULCHIP, m. = Nombre que en la<br />
lengua mam de Huehuete<strong>na</strong>ngo dan a la<br />
calaguala.<br />
CHI<strong>CHA</strong>, f. = Bebida fermentada que<br />
se hace de diferentes substancias, como<br />
del jugo de la caña de panela y azficar,<br />
de frutas, etc. "Nuestros indios beben<br />
mucho la chicha". Sambumbia, en Cuba.<br />
Mingu', en Honduras. Tegüino en<br />
Chihuahua, Si<strong>na</strong>loa y Sonora, México<br />
CHI<strong>CHA</strong>, f,, n. pr. === Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Narcisa.
CHI<br />
CHI<strong>CHA</strong>FUERTE, f, = Yerba rastrera CHICHICUILOTE, m. = "Capuca", "Boque<br />
crece en los campos y en los jar jón" En Méxic es u<strong>na</strong> ave zancuda.<br />
dines. Se llama asà <strong>por</strong>que tiene sabol<br />
ácido "Los muchachos de escuela se<br />
quitan la tinta de los dedos, frotándose<br />
los con las hojas de chichafuerte".<br />
CHICHE, f. = "Chicha".<br />
CHICHE, f. = Cada uno de los pechos o<br />
CHICHIGUA, f. = Nodriza, "Para chichigiias,<br />
preferimos a las *mixqueñas<br />
<strong>por</strong> ser bien constituÃdas sa<strong>na</strong>s y hermosas".<br />
El nombre viene del azteca<br />
chichihua = la que amamanta ; de chichihualli<br />
= pechos, mamas, tetas ; demamas<br />
de la mujer. Viene del mexicano rivado a su vez de chichi = mamar.<br />
chichi = mamar ; contracció de chichi- Ama de leche, en El Salvador. fluño en<br />
hualli = las mamas o las mamilas, el Ecuador.<br />
CHICHE, adj. = Fácil Cómodo,da Se<br />
CHICHIGUA, f. == Por extensión ayuda,<br />
usa mucho en plural, con los verbos ser<br />
auxilio, amparo, apoyo, socorro, proy<br />
estar. "Esta lecció està chiche".<br />
lecci6n. Se usa con los verbos ser,<br />
CHICHERÃA f. = Estanco de chicha y<br />
necesitar y otros, "Para <strong>na</strong>da necesito<br />
lugar en que 6sta se vende. Sambumbiede<br />
chichigua". "Guatemala ha sido la<br />
ria, en Cuba y en México<br />
chichigua de los centroamericanos". "Yo<br />
CHICHERILLA, f, = "ChicherÃa" Véan<br />
me valgo solo y no necesito chichigua<br />
se las termi<strong>na</strong>ciones "la" e "Illa". para mis cosas".<br />
CHICHER0,RA = Perso<strong>na</strong> que fabrica<br />
CHICHIGUA DE LECHE ENTERA =<br />
o vende chicha. Sambumbiero,ra, en<br />
La chichigua que da los dos pechos al<br />
Cuba.<br />
niñ que amamanta. Véas "ChÃchigu<br />
CHICHER0,RA = DÃces de los que<br />
de media leche".<br />
acostumbran embriagarse con chicha.<br />
CHICHES, adj. pl, == Fácil CÓmodo,da<br />
CHICHIGUA DE MEDIA LECHE = La<br />
Es plural de chiche, artÃcul 39 y se usa<br />
chichigua que amamanta a dos niño a<br />
con los verbos estar y ser. "Està muy<br />
la vez, siendo uno de ellos su propio<br />
chiches el problema que para mañan<br />
hijo.<br />
nos dejà el profesor",<br />
CHICHIHUA, f. = "Chichigua",<br />
CHICHICASTE, m. = Ortiga, Viene del CHICHILA, f., n. pr, = Diminutivo himexicano<br />
tzitzicaztli = hormiga que pocorÃstic de Cecilia.<br />
pica; compuesto de tzitzica = punzar, CHICHILO, m., n. pr. = Diminutivo hipicar<br />
+ azcoatt = hormiga. De este vopocorÃstic<br />
de Cecilio.<br />
cablo se deriva Chichicaste<strong>na</strong>ngo (Santo<br />
CHICHIMIT, m, == Ser fantistico y te-<br />
Tomás) nombre que los mexicanos que<br />
rrible para nuestros indios, quienes lo<br />
vinieron con don Pedro de Alvarado,<br />
consideran como dueñ del monte y se<br />
conquistador de Guatemala, dieron a Cilo<br />
imagi<strong>na</strong>n lujosamente vestido, luguá<br />
Ti<strong>na</strong>mitl. Chichicafe y chichicatre,<br />
ciendo un gran sombrero muy adoren<br />
Cuba.<br />
<strong>na</strong>do.<br />
CHICHICÚA f. = Culebra ponzoñosa<br />
que se irrita y enfurece con suma facili- CHICHINGASTE, m. = Planta aromá<br />
dad. Por extensión perso<strong>na</strong> de pésim tica que se crà en los corrales, y se usa<br />
carkter, poco sufrida, intolerante y a la para curar el ombligo de los terneros<br />
vez intolerable. "Benito es u<strong>na</strong> chi- y cualquier llaga,<br />
chicœa"<br />
CHICHINGUASTE, m.= "Chichingasfe".<br />
CHI
CHI CHI<br />
CHICHIPATE, m. = ~ rbol que produce<br />
madera muy resistente, <strong>por</strong> lo cual se<br />
usa para radios y mazas de, carreta. La<br />
cáscar o corteza de este árbo se utiliza<br />
para hacer cinchos o moldes de<br />
quesos.<br />
CHICHIPÃN m. = Arbusto medici<strong>na</strong>l<br />
hemostático cuyas hojas molidas y<br />
aplicadas a u<strong>na</strong> herida, {ancan la san-<br />
gre que ést vierte. Las flores de esta<br />
planta son pequefias, rojas y en panoja.<br />
CHICHISBEYO, m. = Incorrecció <strong>por</strong><br />
chichisbeo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo",<br />
CHICHITA, f. = Diminutivo familiar de<br />
muchachita, que lo es igualmente de<br />
muchacha, "Chachita",<br />
CHICHITAS, f. pl. == Arbusto espinoso,<br />
que a lo má tiene un metro de altura<br />
y que produce unos frutos amarillos,<br />
semejantes a las chiches de la mujer,<br />
a lo cual debe el nombre diminutivo que<br />
llevan, Los peregrinos que van al san-<br />
tuario de Esquipulas, regresan de su<br />
romerà trayendo ador<strong>na</strong>dos sus som-<br />
breros con chichitas y paste. PichiclzÃos<br />
en Costa Rica. Chiche, chichigua, ma-<br />
rimbita (Gagini) y chuches (Barbere-<br />
<strong>na</strong>), en Nicaragua.<br />
CHICHITO, m. = Diminutivo f amÃlia<br />
de muchachito, que asimismo lo es de<br />
muchacho, "Chachito".<br />
CHICHO, m,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
coristico de Narciso.<br />
CHICHOJO, m. = En el Occidente de la<br />
República la flor seca de la milpa.<br />
CHICHÓN,ON = Aplicase a las cosas<br />
fácile de hacer. "Es muy chichó el<br />
trabajo que te tocà ejecutar en la vela-<br />
da lÃricoliteraria"<br />
CHICHîN,ON = DÃces de la perso<strong>na</strong>,<br />
principalmente de la mujer, que tiene<br />
muy desarrolladas las chiches o los pe-<br />
chos. "Julia es demasiado Ÿhicko<strong>na</strong>"<br />
CHICHOTA, f. = Aumentativo de chi-<br />
che. La chiche muy desarrollada. "Lla-<br />
man mucho la atenció las chichotas de<br />
Rude<strong>sin</strong>da".<br />
CHICHOTA, f. == Chichó o chinchón<br />
"Me salià u<strong>na</strong> chichotu bajo el brazo".<br />
CHICHUD0,DA == DÃces de la perso<strong>na</strong>,<br />
principalmente de la mujer, que tiene<br />
muy abultadas o desarrolladas las chiche~<br />
o los pec$os, "ChicIhÓn,o<strong>na</strong>"<br />
"Luisa tendrà un cuerpo má esbelto<br />
si no fuera tan ckichuda".<br />
CHICHUD0,DA = AplÃcas a lo que es<br />
fáci de ejecutar. "ChichÓn,o<strong>na</strong>" "EstÃ<br />
chichado el problema que me puso el<br />
profesor".<br />
CHICHUÃS m. == El piojo blanco que<br />
abunda en las tierras frÃas y que vive<br />
como parásit en el cuerpo de las perso<strong>na</strong>s.<br />
CHIFLADERA = Chifladura. "Emilio padece<br />
de chifladera",<br />
CHIFLAD0,DA = DistraÃdo,da "FÃjat<br />
bien en Marcos, quien parece que estÃ<br />
algo chiflado, <strong>por</strong> la Cristi<strong>na</strong>, segú se<br />
asegura'.<br />
CHIFLETA, f. = Indirecta. Zumba. Injuria<br />
disimulada. "Ya no puedo sufrir<br />
má las chifletas de Indalecio",<br />
CHIFLÓN m. = Corriente rápid de un<br />
rÃo Raudal, rápido chorrera. '"Cuando<br />
un rà està muy crecido, no hay que<br />
pasarlo <strong>por</strong> el lado del chiflón"<br />
CHIFLÓN m. = Corriente fuerte de aire<br />
o de viento, "QuÃtat del chifl-n, <strong>por</strong>que<br />
puedes resfriarte",<br />
CHIFURNIA, f. == Lugar recóndito Remotidad.<br />
"Capturaron al reo en u<strong>na</strong><br />
chifurnia".<br />
CHIJURNIA, f. = "Chifurniafl, "El resguardo<br />
de hacienda encontrà en u<strong>na</strong><br />
chijurnia los aparatos en que hacÃaguardiente<br />
clandestino un sujeto que<br />
no pudieron capturar",
CHI<br />
CHIJUTE, m. = "C1zijzzyf'. "PijuyJf. Ju-<br />
dio, en Cuba.<br />
CHIJUY, m, = "Pijuy". "Chijutef'. Es<br />
voz onomatopéyica<br />
Jud'o, en Cuba,<br />
CHILA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Basilia, Cecilia, Hersilia, Isi-<br />
dra, Lucila, etc.<br />
CHILA, f. = "*Xira". "*Xila". "Señorita"<br />
CHILACAYOTE, m, = Ciicurbitácea de<br />
forma ovoidal, de color verde pálido<br />
veteado o jaspeado de blanco. Viene del<br />
mexicano tsilacoyotl = ayote grande<br />
(segú unos etimologistas) o ayote liso<br />
(segú otros). TÃnduyo en Oajaca,<br />
México Chiberro, en Honduras. Chi-<br />
berre, en Costa Rica.<br />
El Diccio<strong>na</strong>rio Académic considera<br />
que el vocablo chilacayote es lo mismo<br />
que cidra cayote (dos palabras). La<br />
mayorà de los lexicógrafo americanos<br />
y españole siguen el parecer de la<br />
Academia. Sin embargo, hay autores<br />
que contradicen esta opini6n; y entre<br />
ellos se cuenta el mexicano do11 Dario<br />
Rubio, segú se advierte en el artÃcul<br />
'Alcayata", que aparece en la págin<br />
25 del tomo primero de su libro "LA<br />
<strong>AN</strong>ARQUÃ DEL LENGUAJE EN LA<br />
AM~RICA ESPAROLA"; artÃcul que<br />
dice: "ALCAYOTA, = En Chile, con<br />
carácte de chilenismo, alcayota es: cayote,<br />
chilacayote, cidra cayote. = Los<br />
chilenos, como todos los habitantes de<br />
todos los paÃse del mundo, está en su<br />
má perfecto derecho para formar y<br />
usar cuantas palabras respondan a sus<br />
necesidades; reconozco tal derecho, y<br />
<strong>sin</strong> discutir el chilenismo formado, hablarÃ<br />
de é únicament <strong>por</strong> lo que en é<br />
y en su definició hay de mexicano, =<br />
El vocablo està formado, probablemente,<br />
de al y cayofa (Esta Ã~ltim palabra<br />
no es <strong>sin</strong>o cayote, con termi<strong>na</strong>ció femeni<strong>na</strong>),<br />
= La Academia Española y<br />
con ella todos los autores españoles<br />
CHI<br />
anotan en sus diccio<strong>na</strong>rios CAYOTE,<br />
dándol implÃcit y explÃcitament como<br />
origi<strong>na</strong>ria de u<strong>na</strong> voz mexica<strong>na</strong>, =- Tal<br />
palabra, con tal origen, no existe. =<br />
AYOTLI (calabaza) podrà ser origen<br />
de ayote (mexicanismo-si se hubiera<br />
formado y se usara-) ; pero <strong>na</strong>die usa<br />
mexicanismo alguno de la voz náhuat<br />
ayotli, y s6lo se emplea calabaza, que<br />
es lo que tal vez significa. = La c de<br />
cayote no es <strong>sin</strong>o la últim letra de la<br />
voz mexica<strong>na</strong> tzilac, c que se toma de<br />
esta voz al formarse la tercera sÃlab<br />
del n~exicanismo chi-la-ca-yo-te, que<br />
viene de TZILAC-AYOTLI : tzilac, liso,<br />
y ayotli, calabaza, = Por esto creo que<br />
no existe cayote y que su formació es<br />
arbitraria. = Y asà como hay arbitrariedad<br />
en la formació de esta voz, hay<br />
tambié falta de razó en todos los autores<br />
españole para decir que cayote es<br />
igual a chayote. = Aun suponiendo que<br />
cayote fuera u<strong>na</strong> corruptela del mexicanismo<br />
formado de la voz qotli, no<br />
podrà nunca equivaler a chayote (formado<br />
de chayotli o chayutli), pues hay<br />
mucha diferencia entre el chayote y la<br />
calabaza, aun cuando ést y aqué<br />
pertenezcan a la familia de las cucurbitáceas<br />
(Chayote es, en Honduras,<br />
perso<strong>na</strong> cobarde). = Tambié se empeña<br />
los autores españole en que<br />
CHILACAYOTE es CIDRACAYOTE, y<br />
al definir ést definen el CHILACAYO-<br />
TE. = Pues tambié creo que el CI-<br />
DRACAYOTE, a pesar de que consta<br />
en todos los diccio<strong>na</strong>rios españoles no<br />
existe. ¥= Me inclino a creer que en la<br />
formació de tal palabra ha influido<br />
cierta sugestió de carácte fonétic del<br />
mexicanismo CHILACAYOTE; pero<br />
esta voz ni puede tener, ni necesita,<br />
equivalente alguno y, en caso de tenerlo<br />
o necesitarlo, ést no podrà ser CIDRA-<br />
CAYOTE, que no es má que u<strong>na</strong>
CHI<br />
corrupció de tzilac y ayotli, = Esto<br />
<strong>por</strong> !o que hace a la formació del supuesto<br />
mexicanismo. = Por lo que toca<br />
al fruto, me parece tambié i<strong>na</strong>dmisible,<br />
siendo bien distintos, como lo son la<br />
cidra y la calabaza, dos frutos encerra-<br />
dos en u<strong>na</strong> amalgamació imposible en<br />
el vocablo CIDRACAYOTE. = Dice<br />
Picó Febres (venezolano) : ZAPALLO.<br />
Cidracayote en la Academia Espafio-<br />
la. Se le da el nombre de panta<strong>na</strong> en<br />
Islas Ca<strong>na</strong>rias. En el Perà le dicen<br />
calabaza america<strong>na</strong>".<br />
CHILAMATAL, m. = Campo abundante<br />
de chilamates.<br />
CHILAMATE, m. = Ãrbo corpulento que<br />
crece en las orillas de los rÃo y en pa-<br />
rajes rriuy húmedo o pantanosos. Viene<br />
del mexicano chilli = chile + amati =.<br />
amate. La leche del chilamate es muy<br />
cáustic y a esta circunstancia debe su<br />
nombre,<br />
CHIL<strong>AN</strong>O, m., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Maximiliano.<br />
CHILAQUILA, f. = "Tortilla" de maÃz<br />
con relleno de queso, de yerbas o de<br />
carne y chile. Chilapil, en México<br />
CHILAR, m. = Planta que produce el<br />
chile. Terreno sembrado de chile. "Los<br />
chilares van a rendir muy bue<strong>na</strong> cose-<br />
cha este año"<br />
CHILATE, m. = Ato1 de maÃz al cual<br />
se le mezcla chile y hoy se usa <strong>sin</strong> éste<br />
poniendo cacao en su lugar. Viene del<br />
mexicano chilli = chile + la termi<strong>na</strong>-<br />
ció ate, que es variació de atl == agua,<br />
Por lo tanto, chilate significa "agua de<br />
chile".<br />
CHILCA, f. = Ãrbo que da flores ama-<br />
rillas y que crece en las márgene de<br />
los rÃos<br />
CHILCO, m. == "Chilca".<br />
CHILE, m. = El ajà Hay u<strong>na</strong> gran va-<br />
riedad de chile, y cada clase tiene en<br />
Guatemala un uso culi<strong>na</strong>rio especial,<br />
CHI<br />
del que se hablarà separadamente. En<br />
el mercado se venden: el chile cham-<br />
borofe, el chile chiltepe, el chile choco-<br />
late, el chile de relleno, el chile dulce,<br />
el chile guaque, el chile largo, el chile<br />
pasa, el chile pimiento, el chile siete cal-<br />
dos, el chile zambo, etc.<br />
CHILE, m. = Por extensión quiere decir<br />
perso<strong>na</strong> o cosa insignificante, despre-<br />
ciable, de ningu<strong>na</strong> estimación Se usa<br />
con el verbo valer. "Rita, para mà no<br />
vale un chile".<br />
CHILE, m. = Mentira, Cuento, Má se<br />
usa en plural. "Lo que me está dicien-<br />
do son chiles de tu invención" Crónica<br />
en México Guaragua, en Honduras.<br />
CHILE, m, == El pene del hombre.<br />
CHILE, m, = Entre jugadores, poco di-<br />
nero. Má se usa en diminutivo: "Ju-<br />
guemos un chile, o un chilito",<br />
CHILE <strong>CHA</strong>MBOROTE = "Chamborote".<br />
CHILE CHILTEPE = "Chittepe".<br />
CHILE CHOCOLATE == "Chile grande,<br />
grueso y rojo, muy picante y de punta<br />
un poco redondeada. Se usa en recado<br />
para tamales y para varios guisos.<br />
CHILE DE GÃœERT == "Chile de huerta.<br />
Véas "Guerta".<br />
CHILE DE HUERTA == Chile muy pican-<br />
te, de color amarillo verdoso y de for-<br />
ma redonda un tanto alargada. Se usa<br />
principalmente en el caldo.<br />
CHILE DE RELLENO === Chile puntia-<br />
gudo, del mismo color y tamañ del<br />
chile guaque. Es muy picante y, como<br />
su nombre lo indica, se usa rellenándol<br />
de carne picada, arroz, papa y otros in-<br />
gredientes.<br />
CHILE DULCE = Variedad de chile que.<br />
<strong>por</strong> no ser picante, se le distingue con<br />
el calificativo de dulce. Se usa para dar<br />
sabor a ciertas comidas.
CHI<br />
CHILE GUAQUE = Chile puntiagudo, de<br />
color rojo subido, de siete a diez cen-<br />
tÃmetro de largo, <strong>por</strong> unos tres cen-<br />
tÃmetro de diámetr en la base. "En el<br />
pipiá no falta nunca el chile guaque".<br />
Véas "Guaque".<br />
CHILE HUAQUE = "Chile guaque",<br />
Véas "Huaque",<br />
CHILELA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Desideria.<br />
CHILE LARGO = Chile que, como su<br />
nombre lo indica, es delgado, de siete a<br />
diez centÃmetro de largo y de color<br />
rojo encendido. Esta clase de chile, que<br />
es muy picante, se cultiva en gran can-<br />
tidad en el Oriente de Guatemala, y tie-<br />
ne un buen mercado en los pueblos de<br />
Occidente, o sea la regió llamada de<br />
Los Altos.<br />
CHILELO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Desiderio.<br />
CHILE PASA = Clase de chile mediano,<br />
má largo que redondo, de color rojo.<br />
No es picante, y se usa como condimen-<br />
to. Debe su nombre a la circunstancia<br />
de que, ya seco, se parece a la pasa, en<br />
color y arrugas.<br />
CHILE PIMIENTO = Chile largo y grue-<br />
so, de punta un tanto redondeada. Ca-<br />
rece de picor, tiene bastante carne y se<br />
usa para sazo<strong>na</strong>r algunos alimentos.<br />
Muchas perso<strong>na</strong>s prefieren este chile<br />
al llamado chile de relleno, <strong>por</strong> ser ést<br />
muy picante.<br />
CHILE QUEMADO = Color obscuro o<br />
negro de un gallo.<br />
CHILERO, m. = Perso<strong>na</strong> que cultiva,<br />
compra o vende chile. "Hay muchos<br />
chileros en Asunció Mita, pueblo del<br />
departamento de Jutiapa".<br />
CHILER0,RA =- DÃces de la perso<strong>na</strong><br />
muy aficio<strong>na</strong>da a contar chiles. Menti-<br />
roso,sa. "Juanillo tiene fama de ser<br />
muy chilero",<br />
CHI<br />
CHILE SIETE CALDOS = "Siete<br />
caldos".<br />
CHILE ULULTÃ = Chile media<strong>na</strong>mente<br />
largo y grueso, de color rojo, muy pican-<br />
te, que se cultiva en el departamento<br />
de la Alta Verapaz. Se usa mucho en<br />
los caldos. Véas rlUl~z~té"<br />
CHILE ZAMBO = Variedad muy pareci-<br />
da al chile guaque, en cuanto a tamañ<br />
y picor. Tiene color rojo obscuro y amo-<br />
ratado, que tira a zambo, a lo cual debe<br />
su nombre. Se usa en defecto del chile<br />
guaqae y chile chocolate. Véas "Zam-<br />
bo,ba7'.<br />
CHILILLADA, f. = Zurra dada con chi-<br />
lillo. "La cocinera le di6 a su hijo u<strong>na</strong><br />
fuerte chilillada".<br />
CHILILLAZO, m. = Golpe dado con el<br />
chilillo, "Rafael recibià en la cara un<br />
chilillazo que le di6 Javier",<br />
CHILILLO, m. = Zurriago. Látigo Azote<br />
mediano, "El capatraz de los presos<br />
siempre lleva el chilitlo en la mano, para<br />
fustigar a los que no trabajan, aunque<br />
esté cansados o enfermos",<br />
CHILINDRdN, m. = Ãrbo mediano, de<br />
flores amarillas. Produce el fruto del<br />
mismo nombre, de color morado, o casi<br />
negro, ya maduro. Se dice que este fru-<br />
to es venenoso.<br />
CHILINGA, f. = Andrajo, Chirajo que<br />
cuelga. Má se usa en plural, "Córtam<br />
con las tijeras esta chilinga que tiene<br />
mi vestido en la manga".<br />
CHILITO, m, = La palomita de los ni-<br />
ños Es diminutivo de chile o pene en<br />
el hombre.<br />
CHILITO, m. = Diminutivo de chile o<br />
pequeñ apuesta en el juego. "Si te pa-<br />
rece, podemos jugar un chilito antes de<br />
pasar a almorzar".<br />
CHILIZATE, m, = Clase de avispas gran-<br />
des y amarillas, que fabrican un pa<strong>na</strong>l<br />
lami<strong>na</strong>r, como de cuatro <strong>por</strong> diez centÃ
CHI<br />
metros. Este insecto, al picar, inyecta<br />
regular dosis de ácid fórmico <strong>por</strong> lo<br />
que es muy dolorosa la punzadura. Inmediatamente<br />
despué de recibir ést se<br />
siente cerrada la garganta o u<strong>na</strong> especie<br />
de asfixia, a lo cual debe el nombre<br />
de ahorcadora u horcadora con que tambié<br />
se conoce.<br />
CHILMOL, m. = Revoltillo o salsa hecha<br />
con chile, tomate, miltomate, cebolla,<br />
etc. Tambié se llama clzilmole y<br />
chirmol. Por extensión mezcla de muchas<br />
cosas heterogéneas y se usa con<br />
los verbos hacer y hacerse. Viene del<br />
azteca clzilmolli = salsa de chile; compuesto<br />
de chil, apócop de chile + molli,<br />
alteració de mulli = mole, guiso<br />
salsa.<br />
CHILMOLE, m, = "Chilmol".<br />
CHILO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
ristico de Basilio, Cecilio, Isidro, etc.<br />
CHILOLO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
coristico de Isidoro.<br />
CHILTEPE, m. = Chile silvestre, peque-<br />
ño rojo, redondo o de forma ovalada,<br />
Se asegura que el chiltepe, en vez de<br />
dañar cura las enfermedades del hÃga<br />
do. ChiltepÃn chiltepiquà clziltepiquÃy<br />
chiltipiquÃn en México nombres que<br />
vienen del azteca chilt6cpin = chile picante<br />
como la diminuta pulga; compuesto<br />
de chil, apócop de chilli = chile<br />
+ tepÃn sÃncop de tecpin = pulga<br />
Chiltepe, en Costa Rica. Qmatic, en<br />
Yucatán México<br />
CHILTEPE, m. = Nombre con el cual, a<br />
raà de la caÃd del expresidente Ma-<br />
nuel Estrada Cabrera, se conocià cierto<br />
grupo conservador, muy exaltado, que<br />
fundà el periódic de combate, llamado<br />
"El Chiltepe", que di6 origen al vocablo<br />
propuesto. "Los chiltepes se distinguie-<br />
ron <strong>por</strong> su intransigencia polÃtica"<br />
CHI<br />
CHILTOTA, f. = La chorcha de color<br />
amarillo rojizo. "Chiltote". Viene del<br />
mexicano chiltototl = pájar chile o pá<br />
jaro color de chile.<br />
CHILTOTE, f. = "Chiltota".<br />
CHILTUCA, f. = Arañ pequeña cuyo<br />
abdomen es redondo y rojo. Tiene el<br />
color y forma de un chiltepe desarrolla-<br />
do. La picadura de la chiZtuca ocasio-<br />
<strong>na</strong> trastornos en el organismo humano.<br />
"Casflmpulga". En Méxic se llama<br />
chintIatlahzza, que viene del azteca tzin-<br />
tlatlauhqui = culirojo, fondillo colora-<br />
do ; compuesto de tzintli = asentaderas<br />
-1- ttatlazzlzqzzi = rojo, colorado. Es po-<br />
sible que nuestro nombre chiltuca sea<br />
corrupció de la palabra mexica<strong>na</strong> cin-<br />
tratiahua,<br />
CHILTUCA, f. = Por extensión nombre<br />
que se da a la perso<strong>na</strong> de mal carácter<br />
intolerante y a la vez intolerable. "Don<br />
Herculano es má bravo que u<strong>na</strong> chil-<br />
tzzca".<br />
CHILLA, f. =-: Pobreza suma. Inopia. Es-<br />
casez. "Estoy en u<strong>na</strong> chilla terrible".<br />
CHILLADA, f. = La acció de clzillarse.<br />
Se usa con el verbo dar.<br />
CHILLADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chillar.<br />
CHILL<strong>AN</strong>TE, ad j . = "C h'U-n,o<strong>na</strong>7',<br />
artÃcul 1". "A las mujeres del campo<br />
les gusta mucho usar colores chillantes<br />
en sus vestidos, chales, etc."<br />
CHILLAR = Llorar y dar voces altas si-<br />
multáneamente<br />
CHILLARSE = Quejarse o presentar que-<br />
ja ante u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, a veces <strong>por</strong> u<strong>na</strong><br />
causa insignificante o baladà Entre es-<br />
colares y colegiales se oye decir fre-<br />
cuentemente : "No nos juntemos con<br />
Sergio, <strong>por</strong>que es muy quejitas, y <strong>por</strong>-<br />
que se chilla con el director de <strong>na</strong>da y<br />
<strong>na</strong>da",
CHI<br />
CHILLAZÓN f. = La chilladera molesta CHINAMA, f. = Toldo de cañas hojas<br />
y enojosa,<br />
y ramas de árboles Barraca. Enra-<br />
CHILLIDO, m. == Chirrà o sonido que mada. Viene del mexicano chinámit<br />
produce el eje de carruajes y carretas. = seto o cerca de ramas o cañas <strong>por</strong>-<br />
CHILLÓN,ON = Aplicase a los colores<br />
muy subidos, usados <strong>por</strong> las mujeres<br />
del campo en sus vestidos, chales,<br />
pañolones etc.<br />
CHILL6N.ONA = DÃces del muchacho<br />
o muchacha que son muy quejicosos o<br />
que se chillan <strong>por</strong> cualquier cosa baladÃ<br />
"Las sobri<strong>na</strong>s de la directora son<br />
que en las chocitas se usan caña o<br />
estacas. Las chi<strong>na</strong>mas son puestos de<br />
venta en las ferias y fiestas de los pueblos.<br />
Chi<strong>na</strong>mitla, en México<br />
CHINAMITA, f. = Diminutivo de chi<strong>na</strong>ma.<br />
CHINAMITO, m. = Diminutivo de chi<strong>na</strong>ma<br />
o de chi<strong>na</strong>mo.<br />
muy chillo<strong>na</strong>s".<br />
CHINAMO, m, = "Chi<strong>na</strong>ma".<br />
CHIMADA, f. = "Chimistzzrria". CHINAPOPO, m. = Frijol o judà muy<br />
CHIMADERA, f. = "Cogida", La acció desarrollada, que sól se cultiva en las<br />
de chimar o de coger.<br />
montaña y tierras frÃas "Juruma".<br />
CHIMÃN m. = Brujo, hechicero. Es "Pito y".<br />
nombre indÃge<strong>na</strong><br />
CHINASTE, m, = Raza. Germen. "Ese<br />
CHIMAR = Cohabitar o tener coito. gallo y aquella vaca son de buen chi-<br />
CHIMBAR = Beber. Es verbo muy <strong>na</strong>ste", Viene del azteca *xi<strong>na</strong>chtli =<br />
vulgar.<br />
semillero.<br />
CHIMEC0,CA = DÃces de los niño que CHINASTEADA, f. = La acció de c71itienen<br />
rubio el cabello. "Canche". <strong>na</strong>stear,<br />
"*Mexo,xa". Chele, en El Salvador. CHINASTEADERA, f. = La acció rei-<br />
CHIMENEYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- terada de chi<strong>na</strong>stear.<br />
menea. Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Ea" CHINASTEAR = Cubrir el gallo a la<br />
y "Eya",<br />
galli<strong>na</strong>. "La galli<strong>na</strong> blanca no se deja<br />
CHIMINEA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- chi<strong>na</strong>stear del gallo, <strong>por</strong> lo que segumenea.<br />
ramente debe estar culecaP.<br />
CHIMINEYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- CHINASTIADA, f. = La acció de chimenea.<br />
Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Eya" <strong>na</strong>stiar.<br />
y "Ea".<br />
CHINASTIADERA, f. = La acció reite-<br />
CHIMISTURRIA, f. = Coito.<br />
rada de chi<strong>na</strong>stiar.<br />
CHINA, f. = Niñera Rollo<strong>na</strong>. El oficio CHINASTIAR = "Chi<strong>na</strong>stear". Véas la<br />
de chi<strong>na</strong> fuà desempeñado origi<strong>na</strong>ria- termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
mente, <strong>por</strong> nuestras indias, casi siempre CHINCURRA, f. = Planta de poca altude<br />
Mixco, San Juan Sacatepéque y ra, cuyas hojas son aromáticas como<br />
otros pueblos circunvecinos de la Ca- las del orégano En las majadas se usan<br />
pital; pero hoy en dà tambié las las hojas de chincurra para desengrasar<br />
mujeres ladi<strong>na</strong>s ejercen ese empleo fa- todos los utensilios empleados en el ormiliar<br />
o doméstico "Ya es hora de que deñ y elaboració de los productos lác<br />
la chi<strong>na</strong> lleve los niño a jugar al par- teos. En los campos del Oriente de<br />
que". Ama de brazos, en El Salvador. Guatemala es muy comú este arbusto.<br />
Alzadora, en la Argenti<strong>na</strong>.<br />
Lavaplato, en Honduras,<br />
CHI
CHI<br />
CHIN<strong>CHA</strong>, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chin-<br />
che. Telepate, en El Salvador,<br />
CHINCHENT0,TA = DÃces de la ca-<br />
ma, hamaca o muebles cundidos de<br />
chinches.<br />
CHINCHERO, m. = Chincharrero. Gran<br />
cantidad de chinches reunidas en u<strong>na</strong><br />
cama, u<strong>na</strong> hamaca, etc., cuyo aseo y<br />
limpieza se han descuidado o desaten-<br />
dido, "No pude conciliar el sueño <strong>por</strong><br />
el chinchero que tiene la cama en que<br />
me acostà anoche".<br />
CHINCHERO, m. = Por extensión lugar<br />
de la plaza de toros donde da el Sol<br />
y a donde, <strong>por</strong> lo barato, concurre la<br />
gente pobre o el populacho, que se reún<br />
allà en gran cantidad, lo que se com-<br />
para a un chinchero, "Es muy divertido<br />
el chinchero, que grita mucho, princi-<br />
palmente cuando sale un toro malo".<br />
CHINCHIBIR, m. = Bebida refrescante,<br />
hecha a base de jengibre. Este nombre<br />
viene de la mala pronunciació de la<br />
palabra inglesa ginger-beer == cerveza<br />
de jengibre. Chinchibà en El Salvador.<br />
CHINCHÃN m, = Especie de so<strong>na</strong>jero.<br />
Se hace de un morro hueco, pintado de<br />
negro con nije y atravesado <strong>por</strong> un pa-<br />
lillo que sirve de manubrio. Dentro del<br />
morro se ponen piedrecitas para que<br />
suene el chinchà al moverlo, con lo<br />
cual entretienen las niñera y nodrizas<br />
a los niño de pecho. Véas el artÃcul<br />
"Guacal", en cuanto al color negro y<br />
grabados del chinchÃn Maraca y maru-<br />
ga, en Cuba.<br />
CHINCHINEADA, f. = La acció de<br />
chinchinear.<br />
CHINCHINEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chinchinear.<br />
CHINCHINEAR = Mimar. Acariciar a<br />
u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>. "Don Jerónim chinchi-<br />
nea mucho a sus nenes".<br />
CHI<br />
CHINCHINIADA, f. = La acció de<br />
chinchiniar.<br />
CHINCHINIADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chinchiniar.<br />
CHINCHINIAR == "Chinchinear". Véa<br />
se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHINCHINTOR, m. = Culebra ponzo-<br />
Goza que, segú creencia popular,<br />
vuela de un árbo a otro. "Mano de<br />
piedra". Chinchinfora. en El Salvador.<br />
CHINCHÓN m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi-<br />
chón "Chipuste". Chichofa, chichofe y<br />
chindongo, en El Salvador. Cofofo, en<br />
la Argenti<strong>na</strong> y Chile.<br />
CHINCHOS0,SA = Lleno de chinches.<br />
CHINDA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Gume<strong>sin</strong>da y Rude<strong>sin</strong>da.<br />
CHINDO, m., n. pr. ==a Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Gume<strong>sin</strong>do y Rude<strong>sin</strong>do.<br />
CHINEADA, f. = La acció de chinear.<br />
CHINEADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chinear.<br />
CHINEAR = Verbo derivado de chi<strong>na</strong> y<br />
significa arrollar ést al niño mecerlo<br />
en los brazos y a veces cargarlo en la<br />
cintura. "La india Lucrecia chineó<br />
chinea y creo que chinearà a todos mis<br />
hijos".<br />
CHINELAZO, m. = Golpe dado con u<strong>na</strong><br />
chinela.<br />
CHINGA, f. = Ejercicio o ensayo que<br />
con el chinguero se hace a los gallos de<br />
pelea, para adiestrarlos. "Con la chinga<br />
se ponen muy irritados los gallos".<br />
CHINGADA, f. = Palabra de proceden-<br />
cia mexica<strong>na</strong> que generalmente se usa<br />
en mala parte. Es muy frecuente oÃ<br />
a un mexicano que dice: "Hijo de la<br />
chingada"; "Anda a la chingada", etc.<br />
CHINGADERA, f. = La acció de<br />
chinear.<br />
CHINGAD0,DA = Adjetivo derivado de<br />
chingada; y asà se dice: "Tà eres un<br />
chingado".
CHI<br />
CHINGAR = Molestar. "Fregar". "Jo-<br />
der". "Amolar". Este verbo se deriva<br />
de chÃngad o de chingado,da. Singar,<br />
en Cuba.<br />
CHINGAR = Hablando de gallos de pe-<br />
lea, excitarles vivamente la ira o enojo<br />
con auxilio del chinguero, el que de<br />
manera conveniente se les echa encima<br />
y en todas direcciones, sosteniéndol<br />
entre las manos y <strong>sin</strong> soltarlo; opera-<br />
ció que se repite hasta adiestrarlos<br />
bien. Por extensión y refiriéndos a<br />
las perso<strong>na</strong>s, molestarlas demasiado<br />
hasta encolerizarlas y enojarlas en gra-<br />
do sumo. "No hay que chingar mis ga-<br />
llos, <strong>por</strong>que ya está listos para pelear".<br />
"No me chingues tanto, <strong>por</strong>que si se<br />
me acaba la paciencia, te va a estar muy<br />
caro.<br />
CHINGASTE, m, = Sedimento o residuo<br />
que se precipita y cae al fondo de un<br />
vaso, botella o frasco que contiene al-<br />
gu<strong>na</strong> substancia disuelta en algú lÃ<br />
quido, como chocolate, cafà hervido, el<br />
bióxid y el protocloruro de mercurio,<br />
etc. "PozoP. Viene del mexicano *xi<strong>na</strong>x-<br />
tli. Gazpacho, en Honduras.<br />
CHINGO, m., n, pr. = Volcá que que-<br />
da en la frontera de Guatemala y El<br />
Salvador, entre los departamentos de<br />
Jutiapa y de Santa A<strong>na</strong>, respectiva-<br />
mente.<br />
CHINGOLINGO, m. = "Es un juego que<br />
usan en las ferias, y que consiste en<br />
apuntar los concurrentes a varios nú<br />
meros que está en u<strong>na</strong> mesa, ga<strong>na</strong>ndo<br />
el dueñ del númer que los dhdos<br />
desig<strong>na</strong>n. Casi siempre ga<strong>na</strong> el del<br />
chÃngolingo <strong>por</strong>que quedan muchos nú<br />
meros vacÃos El chingolingaero relata<br />
versos picantes para animar el juego.<br />
(Antonio Batres Jáuregui "Vicios del<br />
Lenguaje y Provincialismos de Gua-<br />
temala"),<br />
CHI<br />
CHINGOLINGUERO, m, = El dueñ del<br />
c7zin
corÃstic de Jacinto.<br />
Diminutivo hipo-<br />
CHIPÉ adj. = Muy bueno. Se usa en<br />
la frase "De a chÃpé<br />
CHIPE, adj, = Se dice del niñ jirÃmÃ<br />
quiento, que lloriquea frecuentemente,<br />
que està malhumorado y celoso, <strong>por</strong><br />
estar grávid la madre que aú lo ama-<br />
manta, debido a lo cual molesta mucho,<br />
Es origen del verbo chÃpear Chipà y<br />
chipilà en México<br />
CHIPEADA, f. = "Amolada". "Frega-<br />
da". Caso molesto e inopi<strong>na</strong>do. "La<br />
chipeatda fuà que no tuve dinero para<br />
comprarle un traje nuevo a mi esposa,<br />
debido a lo cual se quedà con el deseo<br />
de ir al baile",<br />
CHIPEADERA, f. = La acció reiterada<br />
da chÃpear<br />
CHIPEADOR,RA = DÃces de la perso<strong>na</strong><br />
a quien le gusta chÃpea mucho, moles-<br />
tar demasiado. "Sabas no coge expe-<br />
riencia, pues <strong>por</strong> chÃpeado se ha visto<br />
en serias dificultades".<br />
CHIPEAR = "ChÃpiar" "Te suplico orde<strong>na</strong>r<br />
a tu hijo que no chipee tanto al<br />
mÃo" Véas la termi<strong>na</strong>ció "Ear".<br />
CHIPECHIPE, m. = "Chipichipi",<br />
CHIPEYA, f. = Nombre de las bolitas<br />
de cera bruta o cera toral con que jue-<br />
gan los muchachos en los dÃa de la se-<br />
ma<strong>na</strong> santa.<br />
CHIPIADA, f. = La acció de chipiar.<br />
CHIPIADERA, f. = La acció reiterad:<br />
de chÃpiar<br />
CHIPIADOR,RA = Aplicase a la person:<br />
aficio<strong>na</strong>da a chipiar, "Chipeador,ra".<br />
CHIPIAR = Molestar. "Fregar". Parec~<br />
que es sÃncop de chipÃliniar<br />
CHIPICHIPI, m. = Palabra onomatopÃ<br />
yica que imita el sonido de las gota'<br />
de agua que caen de los tejados cuandi<br />
lloviz<strong>na</strong> o cuando la lluvia es menuda<br />
CHI<br />
o ja bobos". "Chipechipe".<br />
Segú lo expresa Darà Rubio en su<br />
obra "LA <strong>AN</strong>ARQUÃ DEL LENGUA-<br />
JE EN LA AMERICA ESPAÑOLA~~<br />
chipichÃp es voz formada de la dupli-<br />
cació de las dos primeras sÃlaba del<br />
verbo azteca chÃpà = gotear, ChÃs<br />
chis, en Honduras. Garúa en la Argen-<br />
ti<strong>na</strong>, Cuba y Chile, ChÃtchis en Bolivia.<br />
Pbramo, en Colombia y el Ecuador. CÃ<br />
lampa, en El Salvador.<br />
ZHIPILÃN m. = Planta aromátic y <strong>na</strong>rcótica<br />
de hojas menudas y flores amarillas<br />
en panoja. Se usan dichas hojas,<br />
tanto en el arroz, como en torta. De<br />
chÃpilà se derivan chipilinear, chÃpili<br />
niar y guachÃpÃlà Del "DICCIONARIO<br />
DE COSTARRIQUEÑISMOS <strong>por</strong><br />
Carlos Gagini copiamos lo siguiente :<br />
l ~ ~ Planta ~ herbácea ~ de ~ hojas ~<br />
comestibles, cuyas vai<strong>na</strong>s contienen<br />
u<strong>na</strong>s semillas sueltas. En la lengua pipil<br />
de El Salvador, chÃpÃl es grillo, y se<br />
aplicà este nombre a la planta <strong>por</strong> la<br />
forma de las flores. Por eso en Guatemala<br />
y El Salvador dicen chipÃlinea<br />
<strong>por</strong> molestar como el grillo con su<br />
canto".<br />
CHIPILINEADA, f. = La acció de chÃ<br />
pÃlÃnea<br />
CHIPILINEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chÃpilÃnea<br />
CHIPILINEADOR,RA = Perso<strong>na</strong> que<br />
chÃpÃlà mucho. Véas chÃpÃlinea<br />
CHIPILINEAR == Molestar. Fastidiar.<br />
'Fregar". "Fregar la paciencia". "Ya no<br />
aguantamos al patojo de la cocinera;<br />
<strong>por</strong>que chipilinea que es gusto'1. Véas<br />
el artÃcul "ChipÃlÃn<br />
CHIPILINIADA, f. = La acció de chÃ<br />
pÃlÃni<br />
.<br />
CHIPILINIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chÃpilinÃa
CHI<br />
CHIPILINIAR = "Chipilinear". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHIPOTAZO, m, = Aumentativo de chi-<br />
pote. Sipotazo, en Costa Rica.<br />
CHIPOTE, m, = En cierto juego de mu-<br />
chachos, golpe que con los dedos Ãndic<br />
y medio unidos, o con todos los dedos,<br />
se da en el dorso de la mano. Entre<br />
aquéllo es muy usual en sus juegos<br />
apostar chipotes o chipotazos. Garnucho<br />
y tafite, en México Mazote, en Co-<br />
lombia, Chirlo y chilro, en Chile, Pan<br />
caliente, en varios otros paÃse de la<br />
Améric del Sur.<br />
CHIPOTE, m, = Chichón "Chinchón"<br />
Viene del mexicano *xipotli,<br />
CHIPOTEADA, f. = La acció de chi-<br />
patear.<br />
CHIPOTEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chipotear.<br />
CHIPOTIADA, f. = La acció de chi-<br />
pofiar.<br />
CHIPOTIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chipotiar.<br />
CHIPOTIAR = "Chipotear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHIPUSTE, m. = "Bodoqzze". "Dame un<br />
chipuste de cera".<br />
CHIPUSTE, m. = Chichón "Chinch-n".<br />
Grano, Hinchazón "En un descuido de<br />
la chi<strong>na</strong> se cayà el nene y se hizo ta-<br />
mañ chipuste en la frente". "Me saliÃ<br />
un chipuste en la nuca, <strong>por</strong> lo que no<br />
puedo ponerme cuello". Chichota, chi-<br />
chote y chindongo, en El Salvador, Co-<br />
/otof en la Argenti<strong>na</strong> y en Chile.<br />
CHIQUEADOR,RA = DÃces de la perso-<br />
<strong>na</strong> coqueta para andar y que se chiquea<br />
mucho. Véas "Chiquearse".<br />
CHIQUEADORES, m. pl. = Especie de<br />
pan, cuya masa se compone de hari<strong>na</strong><br />
y manteca, con mucho huevo y azúcar<br />
Generalmente se les da la forma redon-<br />
da y delgada, con tamañ de u<strong>na</strong> hostia<br />
CHI<br />
grande y con diámetr de unos 5 a 6<br />
centÃmetros Los chiqzzeadores tienen<br />
el mismo uso de los barquillos.<br />
CHIQUEADORES, m. pl. = Por polise-<br />
mia (en Guatemala como en México)<br />
parches que <strong>por</strong> remedio se ponen en<br />
las sienes contra la cefalalgia o ciertas<br />
enfermedades de la cabeza, Se llaman<br />
asà <strong>por</strong> semejanza de forma con los<br />
chiqzzeadores descritos en el artÃcul<br />
anterior. Defensivos, en Honduras.<br />
El Licdo. Antonio Batres Jáuregui<br />
refiriéndos a estos chiqzzeadbres, en<br />
su libro "VICIOS DEL LENGUAJE Y<br />
PROVINCIALISMOS DE, GUATEMA-<br />
LA", dice: "Lo que no sabemos explicar<br />
es el <strong>por</strong> quà les dicen chiqueadores,<br />
entre nosotros, no a tan feos apósitos<br />
<strong>sin</strong>o a los hojaldres largos y delgados,<br />
que <strong>sin</strong> duda <strong>por</strong> ser tan finos, han me-<br />
recido que los americanos del Norte<br />
les llamen lady fingers (dedos de se-<br />
ñora y los vascos emparrados". Esto<br />
depende de que Bhtres Jáuregu con-<br />
fundià los chiqueadores con los, o las,<br />
hojaldres, <strong>sin</strong> atender a su composició<br />
<strong>sin</strong>o a su forma, puesto que los chi-<br />
queadores son redondos y las hojaldres,<br />
tienen la figura oblonga.<br />
CHIQUEARSE = Cantonearse. Conto-<br />
nearse o hacer al andar movimientos<br />
afectados con los hombros y caderas.<br />
'Desde lejos se conoce a don Crisanto,<br />
<strong>por</strong>que se chiquea mucho"#<br />
CHIQUEO, m. = Movimiento que hace<br />
u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> al chiquearse, "Cástul<br />
tiene un chiqueo que le hace mucha<br />
gracia",<br />
CHIQUEÓN,ON = DÃces de la perso-<br />
<strong>na</strong> que se chiqzzea,<br />
CHIQUERO, m. == Sitio o corral donde<br />
se recogen de noche, no solamente los<br />
puercos, <strong>sin</strong>o los terneros de las vacas<br />
que se ordeña todas las maña<strong>na</strong>s<br />
"Toril".
CHI<br />
CHIQUERO, m. =: Vivienda sucia. Lugar<br />
sucio, desorde<strong>na</strong>do, descuidado y hasta<br />
inmundo, Conjunto de cosas inútiles<br />
"Chirajero".<br />
CHIQUEYO, m. = "Chiqzzeo". Véans las<br />
termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "Eyo".<br />
CHIQUIADOR,RA = "Chiqueador,ra".<br />
CHIQUIADORES, m. pl, = <strong>Vulgarismo</strong><br />
<strong>por</strong> chiqueadores.<br />
CHIQUIARSE = "Chiquearse", Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />
CHIQUIGUITAZO, m, = Aumentativo<br />
de chiquigüite Golpe dado con un chiquiguite.<br />
CHIQUIGÃœITE m. = Especie de cesta,<br />
con tapadera generalmente y <strong>sin</strong> orejas<br />
o asas, hecha de un carrizo especial<br />
llamado jocó en la frontera entre Guatemala<br />
y Honduras. Viene del azteca<br />
chiquihuitl = cesto, ba<strong>na</strong>sta o ca<strong>na</strong>sta<br />
CHIQUIHUITAZO, m, = Aumentativc<br />
de chÃquihuite Golpe dado con un chiquihuite.<br />
CHIQUIHUITE, m, = "Chiquiguite".<br />
CHIQUIÓN,ON = "ChiqueÓn,o<strong>na</strong>l'<br />
CHIQUIRÃN m. = Insecto parecido 2<br />
la chicharra o cigarra, aunque de tama<br />
ñ má pequeño El nombre chiquirÃes<br />
onomatopéyic del grito del insecto<br />
CHIQUITO, m. = El ano.<br />
CHIRA, f,, n. pr. = Diminutivo hipoco<br />
rÃstic de Isidra.<br />
CHIRAJEAR = Hacer chirajos o andra<br />
jos u<strong>na</strong> tela o u<strong>na</strong> pieza de vestir.<br />
CHIRAJERA, f. = Prenda de vestir, I<br />
tela, hecha chirajos o andrajos.<br />
CHIRAJIAR = "Chirajear". Véas la ter<br />
mi<strong>na</strong>ció "Zar",<br />
CHIRAJIENT0,TA = Andrajoso,sa, Qu<br />
està hecho chirajos.<br />
CHIRAJO, m. = Andrajo. Arambel. Ves<br />
tido viejo hecho pedazos. "En la riñ<br />
Lucas hizo chirajos a Manuel". Cheche<br />
CHI<br />
res y chuica, en Costa Rica. Candingas,<br />
?tilacho y relingo (Michoacán Jalisco y<br />
Colima), carcola, regaño en México<br />
IHIRA JOSO,SA = C hira jiento,ta. Que<br />
està lleno, o lle<strong>na</strong>, de chirajos.<br />
IHIRICAYA, f. = Dulce de leche, huevo,<br />
canela, nuez moscada y azúcar<br />
IHIRIMILLA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi-<br />
rimÃa Véas la termi<strong>na</strong>ció "Illa".<br />
2HIRIMITER0, m. = El hombre que<br />
toca la chirimÃa<br />
ZHIRIMIYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chiri-<br />
mÃa Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Iya"<br />
e "Illa".<br />
ZHIRÃN m. == Barbacoa de pescado.<br />
CHIRIPAZO, m, = Por chiripa o <strong>por</strong> u<strong>na</strong><br />
casualidad favorable. "Por un clhiri-<br />
pazo acertaste en el blanco".<br />
CHIRIPEAR = Acertar uno <strong>por</strong> chiripa<br />
o <strong>por</strong> casualidad en la ejecució de u<strong>na</strong><br />
cosa,<br />
CHIRIPIAR = "Chiripear".<br />
CHIRÃS adj. = "Chiriso,sa".<br />
CHIRIS0,SA = DÃces del niñ peque-<br />
ño "Patojo,ja". "Tengo ya cuatro chis.<br />
risos de familia".<br />
CHIRIS0,SA == DÃces de cierta raza de<br />
gallos de pelea.<br />
CHIRIVISCAL, m. == Abundancia de chÃ<br />
riviscos,<br />
CHIRIVISCO, m. = Chamarasco. Cha-<br />
misa.<br />
CHIRMOL, m. = "Chilmol". "Chilmole".<br />
CHIRMOLE, m. = "Chirmol".<br />
CHIRMOLER0,RA = DÃces de la per-<br />
so<strong>na</strong> revoltosa, chismosa y aficio<strong>na</strong>da a<br />
enemistar a los que han estado en bue-<br />
<strong>na</strong> armonÃa<br />
CHIRO, m,, n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Isidro.<br />
CHIROLA, f, = Bodoque pequeñ o es-<br />
ferita que se hace de migajón de cera,<br />
de barro, de masa o de otra substancia
CHI<br />
blanda. Por extensió o <strong>por</strong> semejanza<br />
de forma, los excrementos del carnero,<br />
cabra o conejo.<br />
CHIROLAZO, m. = Golpe dado con u<strong>na</strong><br />
chirola, arrojada con los dedos de u<strong>na</strong><br />
mano o de las dos.<br />
CHIROLAZO, m, = "Farolazo". "Trago".<br />
Se usa con los verbos dar y echar. Cos-<br />
pe, en El Salvador,<br />
CHIRRE, adj = Se aplica a la desviació<br />
de ciertos órgano o miembros de su<br />
direcció normal o <strong>na</strong>tural, como la boca,<br />
los ojos, la <strong>na</strong>riz, la cabeza, los<br />
pies, etc.<br />
CHIRREADERA, f. = "Chirriadera",<br />
CHIRREAR = DÃgas chirriar. Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "Ear",<br />
CHIRRIADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chirriar,<br />
CHIRRIAR, reg, ^= Tiene <strong>por</strong> afà a chirrio,<br />
y se conjuga como desafiar. El<br />
Diccio<strong>na</strong>rio Académic al referirse a<br />
'iGárrulo,la" dice: Aplicase al ave que<br />
canta, gorjea o chirrà mucho".<br />
CHIRRIÓN m. = Rama má o menos larga,<br />
delgada y flexible que hace veces de<br />
azote o de látigo<br />
CHIRRIONAZO, m. = Latigazo o golpe<br />
dado con el chirrión<br />
CHIRRIONERO, m, = Abundancia de<br />
chirriones en un lugar.<br />
CHIRRIQUITÃN,IN = Metátesi vulgar<br />
de chiquirritÃn,i<strong>na</strong><br />
CHIRRIQUITIT0,TA = Metátesi vulgar<br />
de chiquirrito,ta,<br />
;CHIS!, interj, = i Quieto ! ?Chis, niñ !<br />
No brinques ni corras tanto".<br />
CHISGUETAZO, m. = Aumentativo de<br />
chisguete. Chorreadura. "Me cayà un<br />
chisguetttzo de aceite en el pantalón"<br />
CHISGUETE, m. = Salpicadura. Pringa.<br />
Chorreadura. "La pechera de tu camisa<br />
tiene varios chisguetes de vino tinto".<br />
CHI<br />
CHISGUETE, m. = "Chispita". Trago pe-<br />
queñ de algú licor. "SÃrvem en la<br />
copa, pero un chisguete de coñac"<br />
CHISGUETEAR = Mancharse algu<strong>na</strong><br />
tela, vestido, etc., con chisguetes de un<br />
lÃquido como aceite, vino, tinta, etc. "Al<br />
caérsem el tintero me chisgueteà el<br />
vestido" Chilguetear, en El Salvador.<br />
CHISGUETIAR = "Chisguetear". Véa<br />
se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHISMARAJO, m. = Chisme o enredo<br />
entre gente vulgar.<br />
CHISMEADA, f. = La acció de chis-<br />
mear.<br />
CHISMEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chismear.<br />
CHISMIADA, f. = La acció de chis-<br />
miar.<br />
CHISMIADERA, f. = La acció reitera-<br />
da de chismiar.<br />
CHISMIAR = Chismear. Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"Zar".<br />
CHISMOSEADA, f. = La acció de chis-<br />
mosear.<br />
CHISMOSEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chismosear.<br />
CHISMOSEAR = Chismear. "Chismosear<br />
es la únic ocupació de Fulgencio".<br />
CHISMOSIADA, f. = La acció de chis-<br />
mosiar.<br />
CHISMOSIADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chismosiar.<br />
CHISMOSIAR = "Chismosear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar" .<br />
CHISPA, f. = Borrachera. Beodez. Se<br />
usa con los verbos ponerse, coger, pescar,<br />
traer y otros, "Ulpiano se carga<br />
la gran chispa que se puso en el club".<br />
CHISPA, f. = Cada u<strong>na</strong> de las burbujas<br />
que arroja hacia arriba un lÃquid en<br />
fermentación como la chicha, o u<strong>na</strong>
CHI<br />
substancia efervescente que se diluye<br />
en agua, como la sal de Vichy, la sal<br />
de fruta, etc.<br />
CHISPA, f. = Muchacha de poco juicio,<br />
coqueta, frivola, vivaracha. "Chispiretal1.<br />
"Pispireta". C hispoleta, en Cuba.<br />
CHISPA, f. = Resultado. Éxito "Fuego".<br />
Se usa con el verbo dar y a veces en<br />
sentido negativo. "No dieron chispa<br />
(buen kxito) mis empeño en obtener la<br />
concesió que solicité"<br />
CHISPARSE = Huirse o correrse. Salir<br />
huyendo. "Parmenio es muy cobarde, y<br />
luego se chispa".<br />
CHISPEADA, f. = La acci6n de echar<br />
chispas<br />
CHISPEADERA, f. = "Chispeada".<br />
CHISPEAR = Lloviz<strong>na</strong>r. Se usa mucho<br />
en gerundio, con los verbos estar, COmenzar,<br />
principiar, dejar, cesar y otros,<br />
"Me voy <strong>por</strong>que comienza a chispear"<br />
'Està chispeando fuertemente".<br />
CHISPEAR = Echar chispas un lÃquid<br />
en fermentación "La chicha ya estÃ<br />
de punto, <strong>por</strong>que en este momento comenzÃ<br />
a chispear".<br />
CHISPIADA, f. = "Chispeada".<br />
CHISPIADERA, f. = "Chispeadera",<br />
CHISPI<strong>AN</strong>TE, adj. = DÃgas chispeante<br />
CHISPIAR = "Chispear", en sus varias<br />
acepciones. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar"<br />
CHISPIRETA, f. == "Chispa". "Pispireta".<br />
Muchacha de poco juicio.<br />
CHISPITA, f. = "Grisma". "Chisguete"<br />
CHISPORRETEAR = <strong>Vulgarismo</strong> poi<br />
chis<strong>por</strong>rotear.<br />
CHISPORRETEO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> poi<br />
chis<strong>por</strong>roteo.<br />
CHISPORROTEYO, m. = DÃgas chis<br />
<strong>por</strong>roteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyorl<br />
iCHIS, PUN!, fr. interj. = Se usa pomadres<br />
y chi<strong>na</strong>s para indicar al ni5<br />
que se est6 quieto y para prevenirle e<br />
CHI<br />
riesgo que corre de caerse y de golpear-<br />
se, Véans los artÃculo ";Chis!" y<br />
YPun!"<br />
:HITA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de varios diminutivos termi<strong>na</strong>dos<br />
en Ha, como Lucita, Carmencita, Jesu-<br />
sita, etc., derivados de Luz, Carmen,<br />
Jesús etc.<br />
CHITîN BOCA!, fr. interj, = Frase<br />
pleonhtica <strong>por</strong> ichitón! que es la autorizada<br />
<strong>por</strong> el Diccio<strong>na</strong>rio Académico<br />
CHIVA, f. = La pera o pelo que <strong>na</strong>ce<br />
debajo de la boca del hombre, <strong>por</strong> se-<br />
mejanza con la del chivo.<br />
CHIVA, f. = La hembra del chivo.<br />
CHIVA, f. = Frazada. Cobija. Manta de<br />
jerga que sirve para abrigarse, princi-<br />
palmente en la cama cuando uno se<br />
acuesta a dormir. Viene de chivo o car-<br />
nero que da la la<strong>na</strong> de la cual se fabri-<br />
can las chivas.<br />
CHIVA, f. = Entre los aficio<strong>na</strong>dos al<br />
chivo, la hltima jugada que hacen.<br />
''Ahora viene la chiva". "Juguemos,<br />
pues, la chiva".<br />
CHIVA, CHIVA, . . . . = Palabra que, re-<br />
petida, sirve para llamar a las marra-<br />
<strong>na</strong>s o coches.<br />
CHIVADA, f. = La acció de chivar.<br />
"Chipeada", "Fregada". "Juan me di6<br />
u<strong>na</strong> gran chivada".<br />
CHIVADERA, f, = "Amoladera". "Jode-<br />
dera".<br />
CHIVAD0,DA = Adjetivo verbal deriva-<br />
do de chivar. Se usa con los verbos<br />
estar, quedar, salir y otros. Se aplica,<br />
primero, a la perso<strong>na</strong> pobre o escasa de<br />
recursos ("Estoy muy chivado, <strong>sin</strong> pis-<br />
to"); segundo, a la perso<strong>na</strong> enferma,<br />
herida o golpeada ("Juan quedà muy<br />
chivado del estómago despué de la<br />
operació que le hizo el doctor") ; ter-
CHI<br />
cero, a las cosas que son difÃcile y<br />
embarazosas ("Esta lecció està ohi-<br />
vada", "Resultà muy chivado el negocio<br />
de que te hablé")<br />
CHIVAR = Molestar. Enfadar. Fastidiar.<br />
Provocar. '*Fregarn. "Joder", "Amolar".<br />
Tambié se usa como recÃproco "Me<br />
chivaste con no venir a verme".<br />
CHIVARSE = Arrui<strong>na</strong>rse. Sufrir algu-<br />
<strong>na</strong> desgracia o accidente. "Amolarse".<br />
"Joderse", "Se chivà enteramente Ti-<br />
moteo, <strong>por</strong> meterse a farolero",<br />
CHIVEAR = Jugar chivo, o dados, Ju-<br />
gar a los dados,<br />
CHIVERÃA f. = Rastro donde se matan<br />
chivos y otras reses menores.<br />
CHIVERÃA f. = Juego, retozo de mu-<br />
chachos.<br />
CHIVERO, m. = El jugador de chivo o<br />
de dados,<br />
CHIVETA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Silvestra,<br />
CHIVETO, m., n, pr. == Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Silvestre.<br />
CHIVO, m. = Carnero. "En Los Altos,<br />
de Guatemala, abundan los chivos".<br />
CHIVO, m. = En el Oriente de Guatema-<br />
la, el cabro o macho de la cabra y el<br />
ternero de meses.<br />
CHIVO, m, = Nombre que se da a los<br />
dados. "La policà sorprendià a un<br />
grupo de chinos jugando chivo, <strong>por</strong> lo<br />
que fueron llevados a la cárcel" ChÃn<br />
charos, en Colombia.<br />
CHIVO, CHIVO, . . . . = Vocablo que,<br />
repetido, sirve para llamar a los coches<br />
o cerdos. Chito, chito, en Honduras.<br />
CHIVO,VA, m, y f. = Muchacho o mu-<br />
chacha que frecuentemente, y a seme-<br />
janza de los chivos o cabros, se suben<br />
a puntos peligrosos, como árboles pa-<br />
redes, peñas etc.<br />
CHO<br />
CHIVO,VA, S, y adj. = Nombre que se<br />
da a los habitantes de Los Altos o tie-<br />
rras frÃa del Occidente de Guatemala,<br />
debido a que, no habiendo pastos <strong>na</strong>tu-<br />
rales para la crianza de ga<strong>na</strong>do vacuno,<br />
aquéllo se dedican a la de los chivos<br />
o carneros, cuya la<strong>na</strong> utilizan en la fa-<br />
bricació de mangas, cotones, sutes y<br />
otros artefactos, como escarpines y ca-<br />
simires,<br />
CHIVO DE DIEZMO = Hombre luju-<br />
rioso, lascivo. Gallo, en Campeche,<br />
México<br />
*iCHIX!, interj. = Whis!"<br />
CHOCADA, f. = DÃgas choque. La acció<br />
de chocar.<br />
CHOCADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chocar y de chocar.<br />
CHOC<strong>AN</strong>TE, adj. = Extraño,ñ Raro,ra.<br />
Que llama mucho la atenció o que causa<br />
sospechas. "Es muy chocante la conducta<br />
de don Luciano". "Todos dicen<br />
que fuà muy chocante lo sucedido en el<br />
club".<br />
CHOCAR = Estar dos o má perso<strong>na</strong>s<br />
en desacuerdo o enojadas. "Ramiro chocÃ<br />
con su suegra1',<br />
CHOCARRIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chocarrear.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHOCAZUELA, f. = Incorrecció <strong>por</strong><br />
choquezuela,<br />
CHOC0,CA = DÃces de la perso<strong>na</strong> tuerta<br />
o bizca. Tambié se aplica a los animales<br />
tuertos. "El choco Hernánde fuÃ<br />
un jugador famoso". "Tengo un caballo<br />
choco y u<strong>na</strong> galli<strong>na</strong> choca".<br />
CHOC0,CA = Adjetivo que se aplica a<br />
las monedas fraccio<strong>na</strong>rias de plata que<br />
no pasan o que difÃcilment pasan, <strong>por</strong><br />
estar muy gastadas o deterioradas <strong>por</strong><br />
el uso. "En el dinero que me entregÃ<br />
AnÃbal aparecieron dos medios chocos<br />
y diez bambitas chocas". Biscorneta<br />
(Yucatán y chagolla, en México
CHO<br />
CHO<br />
CHOCOCHOCO, m, = Nombre onoma- segundo, atle. === Todo esto es un destopéyic<br />
de un pájar cuyo canto imita acierto; y a fin de no entrar en explicaese<br />
sonido.<br />
ciones má o menos largas y prolijas,<br />
CHOCOLATE, m. = El Diccio<strong>na</strong>rio Aca- que a ello se presta lo asentado <strong>por</strong> el<br />
démic dice que el nombre de esta be- etimologista, me conformarà con decir<br />
bida viene del mexicano chocolatl, for- que el vocablo chocolate viene de la voz<br />
mado de choco -==Â cacao y de latl :d mexica<strong>na</strong> xocoatl, formada esta voz de<br />
agua. En este últim componente sobra xococ, agrio, y de atl, agua: çagu<br />
la 1 inicial, <strong>por</strong>que en azteca sól existe agria)>. = Aun cuando el chocolate se<br />
la palabra afl == agua; raà que fre- hace con cacao, para <strong>na</strong>da entra esta<br />
cuentemente se apocopa en at y en a. voz en la formació del mexicanismo;<br />
Don Luis Felipe Monlau, en su "Dic- si entrara, entonces la voz mexica<strong>na</strong><br />
cio<strong>na</strong>rio Etimológico" dice al respecto : estarà formada de cacaiiatl, cacao y<br />
"CHOCOLATE. Chocollat; de choco, atl, agua. = La Academia incurre en<br />
que en el idioma indÃgen de los anti- igual error, aunque con algu<strong>na</strong> variaguos<br />
mejicanos significa cacao, y de ció en la escritura de las voces mexilattle,<br />
agua; agua de cacao. Otros dicen ca<strong>na</strong>s, pues escribe chocotatl, de choco,<br />
que viene de choco, sonido, ruido, y cacao y latl, agua".<br />
lattle, agua, <strong>por</strong>que la pasta del cacao se En resumen, diremos que la etimolobate<br />
con agua hirviendo",<br />
gà má aceptable, para chocolate, es la<br />
Don Roque Barcia, en su "Diccio<strong>na</strong>- publicada <strong>por</strong> Rubio,<br />
rio Etimológic de la Lengua Castella- CHOCOLATE, ad j . = "Choco,ca", Tuer<strong>na</strong>",<br />
escribe dos orÃgene : "ETIMOLO-<br />
G~A 1. Mejicano calahudf, chocalatl<br />
(Littré) = 2. De choco, que en el idioto,ta.<br />
Bizco,ca. Modo disimulado de decir<br />
que u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> es tuerta o bizca.<br />
'Mi vecino es un chocolate tramposo<br />
ma indÃgen de los antiguos mejicanos e inútil"<br />
significa cacao, y de late, agua : agua de<br />
cacao. Otros dicen que viene de choco,<br />
sonido, ruido, y afle, <strong>por</strong>que la pasta del<br />
CHOCOLATEADA, f. = La acció de<br />
chocolafear y chocolatearse.<br />
cacao se bate con agua hirviendo. El CHOCOLATEADERA, f. = La acció<br />
docto médic y <strong>na</strong>turalista espa-o1 reiterada de chocolatear y chocolatearse,<br />
Francisco Hernánde dice : CHOCO-<br />
LLAT. . . . " (Monlau). Como se ve, la<br />
CHOCOLOTEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chacolotear.<br />
opinió de Monlau y Barcia no discre-<br />
CHOCOLATEARSE = Ponerse chocolate<br />
pan <strong>sin</strong>o en la ortografà del segundo<br />
u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> o animal,<br />
elemento, pues el uno apunta lattle<br />
y el otro ?ate' y atle.<br />
CHOCOLATEARSE = Tomar chocolate<br />
Contra el parecer de Monlau y Baru<strong>na</strong><br />
o má perso<strong>na</strong>s. "La señor Dolocia,<br />
el mexicano don Darà Rubio, en res no pierde la costumbre de choco-<br />
"La A<strong>na</strong>rquà del Lenguaje en la Amé latearse a cada rato".<br />
rica Española" consig<strong>na</strong> : "Barcia, CHOCOLATE DE GASTO = Chocolate<br />
agregando como etimologà mexica<strong>na</strong> que especialmente se hacà para detercalahualt,<br />
que no sà quà pueda ser, mi<strong>na</strong>das familias y hoy se fabrica para<br />
escribe lo que Monlau, con estas dife- la generalidad de los consumidores de<br />
rencias: el primer lattle es late; el artÃculo de u<strong>na</strong> tienda.
CHO<br />
CHOCOLATERA, f. = La cabeza. "*Xo-<br />
la". "Jaime se rompià la chocolatera al<br />
caerse del árbol"<br />
CHOCOLATIADA, f, = La acció de<br />
chocolatiar y chocolatiarse.<br />
CHOCOLATIADERA, f. = La acció<br />
reiterada de chocolatiar y chocolatiarse.<br />
CHOCOLOTIAR = "Chacolotear". Véa<br />
se la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />
CHOCOLATIARSE = "C7zocolatearse".<br />
en sus varias significaciones. Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHOCON, m, == Planta de poca altura,<br />
que produce flores azules en ramillete.<br />
Las hojas son grandes y sirven para<br />
tapar la olla de ayote y la de tar<strong>na</strong>les,<br />
los que algu<strong>na</strong>s veces se envuelven en<br />
ellas, a falta de hojas de guineo o plá<br />
tano. "Tabacón"<br />
CHOCOYO, m, = El perico llamado tam-<br />
bié qaenque. Chucuyo, en El Salvador<br />
y en Costa Rica.<br />
CHOCOZUELA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
choquezuela.<br />
CHO<strong>CHA</strong>DA, f. = La acció de chochar.<br />
CHO<strong>CHA</strong>DERA, f, = La acció reitera-<br />
da de chochar y chochear.<br />
CHO<strong>CHA</strong>R = Chochear. "Tu papà ya<br />
empieza a chochar o estb chochando",<br />
CHOFA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de SofÃa<br />
CHOFER, m. = Conductor de auto o au-<br />
tomóvi y camión Se deriva del francé<br />
chauffeur = fogonero; y se pronuncia<br />
schojé Autista, neologismo má acep-<br />
table que el galicado chofer.<br />
CHOFER, m. = "Chofer", mejor acen-<br />
tuada que la voz del artÃculo<br />
CHOFO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Rodolfo,<br />
CHOJêN m. = Plato muy apetitoso, que<br />
se prepara con panza, carne de cerdo<br />
picada y chicharrones, chile, rábano ce-<br />
bolla, yerbabue<strong>na</strong> y otros ingredientes<br />
CHO<br />
El uso principal del chojin es para ha-<br />
cer boca. "La especialidad de algu<strong>na</strong>s<br />
canti<strong>na</strong>s consiste en las sabrosas bocas<br />
y chojin que anuncian y ofrecen a los<br />
consumidores".<br />
CHOJINEADA, f. == La acció de cho-<br />
jinear y chojinearse.<br />
CHOJINEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chojinear y clzojinearse.<br />
CHOJINEAR = Asar la carne de caza,<br />
no en parrilla, <strong>sin</strong>o en tapesco de palos<br />
verdes, al que se le da la altura adecua-<br />
da y bajo el cual se dejan las brasas de<br />
u<strong>na</strong> fogata hecha especialmente para<br />
el caso.<br />
CHOJINEARSE = Regalarse u<strong>na</strong> perso-<br />
<strong>na</strong> con un plato de chojÃn<br />
CHOJINIADA, f. == La acció de choji-<br />
niar y chojinearse,<br />
CHO JINIADERA, f. = La acicó reitera-<br />
da de chojiniar y chojiniarse.<br />
CHO JINIAR == "Chojinear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHOJINIARSE = "Chojinearse". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
*CHOJIX, m, à Pájar de colores ama-<br />
rillo, blanco y gris.<br />
CHOL, adj. = Peleador,ra. Que riÃÃ<br />
siempre. Generalmente se aplica al ga-<br />
llo de sangre caliente,<br />
CHOLA, f., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Soledad.<br />
CHOLA, f. .= La cabeza. "*X-la".<br />
CHOLA, f, = El pene o miembro viril<br />
del hombre.<br />
CHOLAGOGO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> co-<br />
lagogo,<br />
CHOLAGOGUE, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />
colagogo.<br />
CHOLC0,CA = "*Xolco,ca". Mellado,da.<br />
CHOLE, f., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Soledad. "Chola".
CHO<br />
CHOLERA, f. = Nombre que se da a las<br />
criadas de baja ralea o condición que<br />
tienen modales inciviles o poco cultos.<br />
Tambihn se aplica, <strong>por</strong> extensión a las<br />
mujeres que, si bien no son sirvientas,<br />
se distinguen o <strong>sin</strong>gularizan <strong>por</strong> su ma-<br />
la educación Es este vocablo u<strong>na</strong> va-<br />
riació de pozolera, del cual podrà con-<br />
siderarse como aféresis<br />
CHOLERO, m. = Ya comienza a aplicarse<br />
este vocablo al hombre que reún las<br />
mismas condiciones de la cholera.<br />
CHOLOJ, m, = Conjunto de las vÃscera<br />
de la res, de las cuales se hace un guiso<br />
especial, condimentado con mucho chile.<br />
"No todas las perso<strong>na</strong>s pueden comer<br />
el choloj, <strong>por</strong>que es demasiado picante".<br />
CHOLOJERA, f. = Mujer que vende<br />
choloj o menudos de la res.<br />
CHOLOTÓN,ON = DÃces del niño o<br />
niña muy desarrollado. En el mismo<br />
caso se aplica tambié a los animales.<br />
"Todos los hijos de usted son muy cho-<br />
lotones". "Esta vaca crà sól terneros<br />
cholotones". Cholotó es u<strong>na</strong> variació<br />
de *xolotÓn,o<strong>na</strong><br />
CHOLLA, f. = Pereza. Flema. Cachaza<br />
"Este criado se carga u<strong>na</strong> cholla que<br />
pasma a cualquiera".<br />
CHOLLAR = Desollar. Lastimar su-<br />
perficialmente la piel. "Al caerme del<br />
caballo se me chollà la pier<strong>na</strong>".<br />
CHOLLÓN m, = Desolladura. Acció<br />
de chollar. "Roz-n". "Me di un cholló<br />
en la mano",<br />
CHOLLUD0,DA = Perezoso,sa. Hara-<br />
gán,a<strong>na</strong> Es un derivado de cholla<br />
"Atenido,da", "Mi caballo y mi mozo<br />
son muy cholludos".<br />
CHOMA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Jeróninla<br />
CHOMO, m., n, pr, = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Jerónimo Chombo, en Hon-<br />
duras y Yucatán México<br />
CHO<br />
CHOMPA, f. = La hembra del chompe.<br />
CHOMPA, adj. = "Chumpipa", como<br />
adjetivo.<br />
CHOMPE, m. = SÃncop de chompipe.<br />
CHOMPE, adj. == SÃncop de chompipe,<br />
como adjetivo.<br />
CHOMPIPA, f. = La hembra del<br />
chompipe,<br />
CHOMPIPA, adj. = "Chumpipa", como<br />
adjetivo.<br />
CHOMPIPADA, f. = "Chumpipada".<br />
CHOMPIPE, adj. = "Chumpipe", como<br />
adjetivo.<br />
CHOMPIPE,PA, m. y f. = "Chumpipe,<br />
pa". Guajolote, jolote y gober<strong>na</strong>dor, en<br />
México<br />
CHOMPIPEADA, f. = "C humpipeadal'.<br />
CHOMPIPEADERA, f. = "Chumpipea-<br />
dera".<br />
CHOMPIPEAR == "Cl~umpipear".<br />
CHOMPIPIADA, f. = Chumpipiadal'.<br />
CHOMPIPIADERA, f. = "C1zzzmpipia-<br />
dera".<br />
CHOMPIPIAR = "Chumpipearl'. Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />
CHON, com., n, pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃst'c de Concepción Encar<strong>na</strong>ción<br />
Purificación Ascensión Asunción Pre-<br />
sentació y otros.<br />
CHONA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Encar<strong>na</strong>ción<br />
CHONCH0,<strong>CHA</strong> = DÃces del frijol co-<br />
cido, <strong>sin</strong> ningu<strong>na</strong> preparación<br />
CHONCHOS, adj. pl. == Aplicase a los<br />
frijoles cocidos, <strong>sin</strong> otra preparación<br />
'Me gustan má los frijoles chonchos<br />
que los fritos".<br />
CHONGO, m, = La trenza. El moño Se<br />
usa má en plural. "No salgo a la calle<br />
<strong>sin</strong> hacerme los chongosl'.<br />
CHONGUEADA, f. = La acció de<br />
chonguear,
CHO<br />
CHONGUEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chonguear.<br />
CHONGUEAR = Hacer los chongos. "Ya<br />
es hora que me chonguees, mamá"<br />
CHONGUIADA, f. = La acció de chon-<br />
guiar.<br />
CHONGUIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chonguiar.<br />
CHONGUIAR = "Chonguear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "Zar".<br />
CHONTAL, m. = Nombre de u<strong>na</strong> tribu<br />
de indios que viven entre Honduras y<br />
Nicaragua, "Los chontales no está ci-<br />
vilizados todavÃa" Viene del mexicano<br />
chontalli = forastero, extranjero.<br />
CHONTAL, adj. = Por alusió al indio<br />
chonfal, dÃces de la perso<strong>na</strong> incivil,<br />
inculta, tonta, boba. "No seas tan<br />
chontal".<br />
CHONTE, m, = Diminutivo de cenzonte<br />
o cenzontle. "Mi chonte canta muy<br />
bien". Chencho, en Jalisco y Chiapas,<br />
México<br />
CHONTE, m, = Policà o agente de policÃa<br />
Es u<strong>na</strong> variació de polizonte<br />
Azulejos, cuico, genÃzaro germán tecolote,<br />
gervasio, en México Vigilante, en<br />
la Argenti<strong>na</strong>.<br />
CHONTÉ m. == Ãrbo de gran tamaño<br />
propio de la costa, cuya madera se em-<br />
plea en construcció de muebles y casas,<br />
CHOQUEADA, f. = La acció de cho-<br />
quear o choquearse.<br />
CHOQUEADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de chequear o choquearse,<br />
CHOQUEARSE = Poner o ponerse cho-<br />
co. Entortarse. Entuertarse. Perder un<br />
ojo. ''Es lástim que mi caballo se cho-<br />
queara",<br />
CHOQUERA, f. = La acció de choqzzear<br />
o chquearse. A veces vale ceguera,<br />
CHOQUIADA, f. = La acció de cho-<br />
guiar o choquiarse,<br />
CHO<br />
CHOQUIADERA, f. = La acció reitera-<br />
da de choquiar o choquiarse.<br />
CHOQUIAR = "Choquear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"lar".<br />
CHOQUIARSE = "Choqzzearse". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "Iar",<br />
CHOR<strong>CHA</strong>, f. == Pájar de un hermoso<br />
color amarillo, que hace sus nidos col-<br />
gantes (matates) en las ramas de árbo<br />
les elevados. Segú algunos autores,<br />
chorcha es adulteració del azteca "*x*<br />
chitototl = p5jaro flor; de donde, pro-<br />
bablemente, <strong>na</strong>ce chiltota o chiltote,<br />
otros nombres de la chorcha. De *xochi-<br />
tototl procede el nombre Suchitoto, po-<br />
blació im<strong>por</strong>tante del departamento de<br />
Cuscatlá de la Repúblic de El Sal-<br />
vador. TzzrpiaZ, en Colombia, Trupial,<br />
en Venezuela,<br />
CHOR<strong>CHA</strong>, f. = U<strong>na</strong> onza de oro, del<br />
sistema monetario antiguo, asà llamado,<br />
<strong>por</strong> semejanza de color con el pájar<br />
del mismo nombre.<br />
CHOR<strong>CHA</strong>, f. = El bocio, <strong>por</strong> semejanza<br />
de figura con el nido colgante de la<br />
chorcha (matate).<br />
CHOR<strong>CHA</strong>, f. = Nombre que se da a la<br />
perso<strong>na</strong> taimada, pÃcara delincuente.<br />
Se usa con el verbo ser. "No te fÃe de<br />
Froilán <strong>por</strong>que es u<strong>na</strong> bue<strong>na</strong> chorcha".<br />
CHOREQUE, m. = Planta enredadera o<br />
trepadora que produce flores rosadas.<br />
CHORIZO, m, = El pene o miembro vi-<br />
ril del hombre.<br />
CHORIZO, m. = Infierno. "Carajo".<br />
Mierda. Se usa con los verbos ir, andar<br />
y otros. "Te puedes ir al chorizo".<br />
CHOROC<strong>AN</strong>, m. = Un pa<strong>na</strong>l de abejas<br />
silvestres.<br />
CHORREADA, f. = La acció de<br />
chorrear.<br />
CHORREADERA, f. =- La acció reite-<br />
rada de chorrear.
CHO<br />
CHORREAD0,DA == Sucio,cia. Asquero-<br />
so,sa. Grasiento,ta. Tambié se aplica<br />
a la perso<strong>na</strong> que tiene sucio el vestido<br />
o la cara. "Rubé anda siempre muy<br />
chorreado"'.<br />
CHORREAD0,DA = Aplicase al gallo y<br />
a la mo<strong>na</strong>, de color giro o melcocho, con<br />
plumas fi<strong>na</strong>s, largas y vistosas que <strong>na</strong>-<br />
cen en la rabadilla y en contorno de la<br />
cola y que tienen color má subido que<br />
las del resto del cuerpo,<br />
CHORREADURA, f. = El sebo, esteari<strong>na</strong><br />
y cera derretidos de las velas encendi-<br />
das y que se van solidificando a lo largo<br />
de ellas o en el candelero.<br />
CHORREADURA, f. = Moco casi lÃquid<br />
que chorrea de la <strong>na</strong>riz.<br />
CHORREAR = Caer los chorros de las<br />
tejas cuando llueve, no directamente<br />
al suelo, <strong>sin</strong>o en la pared de las casas<br />
o de los tapiales.<br />
CHORREAR = Desembolsar o pagar<br />
dinero. "Por el caballo que comprà en<br />
la feria tuve que chorrear cincuenta<br />
quetzales".<br />
CHORREARSE = Mancharse o pringar-<br />
se el vestido o un objeto cualquiera<br />
con aceite, grasa, comida, etc. "Te<br />
chorreaste el sombrero y el pantaló<br />
con aceite".<br />
CHORRETE, m. = Chorreadura. Man-<br />
cha. Lamparón Pringue. "Me cayÃ<br />
un chorrete de esteari<strong>na</strong> en la manga<br />
del saco". Churrete, en Costa Rica.<br />
CHORRETEADA, f. == La acció de<br />
chorretear.<br />
CHORRETEADERA, f. = La acció<br />
reiterada de chorretear.<br />
CHORRETEAR = Caer chorretes en el<br />
vestido, sombrero, piso, mueble, etc.<br />
Manchar. Pringar. Salpicar. Churretear,<br />
en Costa Rica y El Salvador,<br />
CHORRETIADA, f. = La acció de<br />
chorretiar.<br />
CHO<br />
CHORRETIADERA, f. = La acció<br />
reiterada de chorretiar.<br />
CHORRETIAR = "Chorretear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHORREYO, m. = DÃgas chorreo.<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo".<br />
CHORRIADO, DA = "Chorreado, da",<br />
en sus dos acepciones.<br />
CHORRIADURA, f. = "Chorreadura",<br />
en sus acepciones.<br />
CHORRIAR = "Chorrear", Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"lar".<br />
CHORRO, m. = Multitud. Gran canti-<br />
dad, "No pude atravesar la calle,<br />
<strong>por</strong>que pasaba en ese momento un<br />
gran chorro de gente".<br />
CHORRO, m. = Palabra con que se<br />
pondera la cantidad de dinero en<br />
plata u oro que se da o recibe. "La<br />
finca me costà muchos chorros de<br />
pisto".<br />
CHORTI, m. = Idioma de los indios de<br />
la antigua provincia de Chiquimula de<br />
la Sierra, que comprendà los departa-<br />
mentos de Jutiapa, Jalapa (parte),<br />
Chiquimula y Zacapa, de la repúblic<br />
de Guatemala, Ocotepeque y Colpán<br />
de la repúblic de Honduras.<br />
CHOTEADA, f. = La acció de chotear.<br />
CHOTEADERA, f. = La acció reitera-<br />
da de chotear.<br />
CHOTEAR = Vigilar los chontes, orejas<br />
o policÃa secretos a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>. Tam-<br />
bié significa señala la sociedad a un<br />
sujeto, <strong>por</strong> sus malos procedimientos.<br />
"Ya comenzaron a chotear al general<br />
Cáscara" "El públic todo chotea a Ja-<br />
vier como cómplic en el asesi<strong>na</strong>to de<br />
doñ Carmen",<br />
CHOTEO, m. = Acció de chotear. "Hay<br />
muchos hombres, y tambié mujeres,<br />
que ejercen el choteo como profesión"
CHU<br />
CHOTEYO, m. = "Choteo". Véans las<br />
termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "EYo".<br />
CHOTIADA, f. = La acció de chotiar.<br />
CHOTIADERA, f, = La acció reiterada<br />
de chofiar,<br />
CHOTIAR = "Chotear".<br />
CHOTIS, m. = Pieza musical, bailable,<br />
con compá de mazurca. Procede del<br />
alemá schotisch.<br />
CHOTO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />
rÃstic de Crisóstomo<br />
CHOYQN, m, = "Chollón"<br />
CHUCÃN,<strong>AN</strong> == BufÓn,o<strong>na</strong> Chocarre-<br />
rolra. Ocurrente. Decidor,ra. Presun-<br />
tuosolsa, A veces significa grosero,ra<br />
y mal educado o incivil. "Don Francis-<br />
co es muy chucán"<br />
CHUC<strong>AN</strong>ADA, f. = Dicho o hecho propio<br />
de un chucbn. Tambié se toma <strong>por</strong><br />
tonterÃa "No se aguantan las chuca<strong>na</strong>das<br />
de don QuintÃn"<br />
CHUC<strong>AN</strong>EAR == Bromear, Bufo<strong>na</strong>r,<br />
'Mucho le agrada a usted chucanear<br />
con las muchachas de genio alegre".<br />
CHUC<strong>AN</strong>IAR = "Chucanear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUC<strong>AN</strong>OTE,TA = Aumentativo iróni<br />
co de chucán,a<strong>na</strong> "No sea usted tan<br />
chacanota".<br />
CHÚCAR0,R = Cerril. DÃces del potro<br />
o mula que no está mansos todavÃy<br />
que se está domando.<br />
CHUCEADA, f. === La acció de chucear,<br />
CHUCEADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chucear.<br />
CHUCEAR = Herir o maltratar con el<br />
chuzo.<br />
CHUCIADA, f. = La acció de chuciar<br />
CHUCIADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chuciar,<br />
CHUCIAR = "Chucear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />
"lar".<br />
CHU<br />
ZHUCTAL, m. = Ãrbo que produce<br />
el chucfe o terreno sembrado de estos<br />
árboles<br />
ZHUCTE, m. = Variedad de aguacafe,<br />
má largo que redondo, con forma de<br />
pera y cuya carne contiene má grasa<br />
que awél "Los piales, los mecafes, las<br />
correas, etc., de cuero crudo, se ablandan<br />
o suavizan y se ponen d-ciles, untándolo<br />
o embadurnándolo con la carne<br />
del chucfe". Chujfe, en El Salvador.<br />
iCHU<strong>CHA</strong>! =: Interjecció usada para<br />
espantar o para contener a la chucha<br />
o perra que viene hacia uno con inten-<br />
ció de morderlo,<br />
CHU<strong>CHA</strong>DA, f. = Golosi<strong>na</strong>. "No sà có<br />
mo puedes comer esas chuchadas".<br />
CHU<strong>CHA</strong>DA, f. = Usura exagerada o ac-<br />
ció propia de la perso<strong>na</strong> chucha, "Co-<br />
brar el tres <strong>por</strong> ciento de interé men-<br />
sual es u<strong>na</strong> chuchada del seño Pinzón"<br />
CHU<strong>CHA</strong> JIOTOSA = Perra que tiene<br />
jiofe o que es jiotosa.<br />
CHU<strong>CHA</strong>L, m. = Abundancia de chucho~<br />
o perros en un lugar.<br />
CHU<strong>CHA</strong>ZA, f, = Aumentativo de<br />
chucha.<br />
CHU<strong>CHA</strong>ZO, m. == Aumentativo de<br />
chucho.<br />
CHU<strong>CHA</strong>Z0,ZA =- Aumentativo del ad-<br />
jetivo chucho,cha, en el sentido de usu-<br />
rero, "La agiotista Andrea es u<strong>na</strong> chu-<br />
chaza",<br />
CHUCHERÃA f. = Alimento grato al pa-<br />
ladar, aunque poco o <strong>na</strong>da substancioso.<br />
Golosi<strong>na</strong>,<br />
CHUCHERÃA f. == "Chuchada", artÃcu<br />
los lo y 2".<br />
CHUCHERO, m. = "Chachal".<br />
CHUCHITO, m, = "Tamalifo que se ha-<br />
ce con masa de maà de sal<strong>por</strong>. Lleva<br />
miltomate, azafrán chile guaque cocido,<br />
lorocos, chile picante cocido, canela,
CHU<br />
tomate asado, achiote, cominos, carne<br />
con recado, etc. Má se usa el nombre<br />
en plural, "Los chuchitos son siempre<br />
muy picantes".<br />
;CHUCHO! -= Interjecció usada para<br />
espantar o para contener al chucho O<br />
al perro que viene hacia uno con la<br />
intenció de morderlo.<br />
CHUCHO,<strong>CHA</strong>= GlotÓn,o<strong>na</strong> Goloso,sa.<br />
"Galgo,ga". "Tengo un mozo muy chu-<br />
cho, a quien no le basta la ració co-<br />
mú que se da a todos los peones".<br />
CHUCH0,<strong>CHA</strong> = DÃces de la perso<strong>na</strong><br />
muy usurera, tacaña mezqui<strong>na</strong>, mise-<br />
rable. "El banquero Villegas es muy<br />
chucho". Garrotero,ra, en Cuba.<br />
CHUCHO,<strong>CHA</strong>, m. y f. = El perro y la<br />
perra. "No te voy a ver, <strong>por</strong>que tengo<br />
miedo de que me muerda tu chzzclzo,<br />
que es muy bravo".<br />
CHUCHO APALEADO EN PORTILLO<br />
= Se usa con el verbo ser en el sen-<br />
tido de "Ser chucho viejo apaleado en<br />
<strong>por</strong>tillo" y "Ser uno chucho viejo apa-<br />
leado en <strong>por</strong>tillo",<br />
CHUCHO JIOTOSO = Perro que pade-<br />
ce de jiote o que es jiotoso.<br />
CHUCHO NO COME CHUCHO = Frase<br />
c'e reconvenció que un jugador dirige<br />
:* otro del mismo vicio, cuando nota<br />
que ést intenta meterle el prieto o dado<br />
cargado, o hacerle jara<strong>na</strong>, u<strong>na</strong> mala jugada,<br />
etc. "Véas "Chacho".<br />
CHUCHO QUE NO <strong>AN</strong>DA, O NO SALE.<br />
NO ENCUENTRA HUESO = Da a<br />
enteader este adagio que para lugrai<br />
uno u<strong>na</strong> cosa o llegar al fin que uno se<br />
propone, debe poner todo empeÃÃ y<br />
actividad. "El Que quiera celeste, (Fe lc<br />
cueste".<br />
CHUCHU, m. == La acció de sentarse<br />
un nifio. Se usa con el verbo hacer<br />
"El nene no quiere hacer chucha".<br />
CHU<br />
CHUCHURUMBÉ m. = Cierto juego de<br />
muchachos que comienza con esta palabra.<br />
Cucumbé en Honduras.<br />
CHUECO,CA = Torcido,da. Cojo,ja. Desigual<br />
o <strong>sin</strong> igualdad. "La mesa del comedor<br />
està chueca".<br />
CHUFLAR =-- Chiflar. Este verbo se usa<br />
mucho en el Occid'ente, sobre todo en el<br />
departamento de San Marcos.<br />
CHUFLA§ f. pl, = Mofa. Burla. Escarnio.<br />
Chufa (anticuado). "No me gustan<br />
esas chuflas, con las cuales me desagi<br />
adas muchÃsimo"<br />
CHULADA, f. == Primor. Hermosura.<br />
Cosa excelente. "Es u<strong>na</strong> c7zulada el plano<br />
que el arquitecto me presentó"<br />
CHULEADA, f. = La acció de chulear,<br />
en todas sus ace~ciones.<br />
CHULEADERA, f. = La acció reiterada<br />
de chulear, en todas sus acepciones<br />
CHULEAR = Molestar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>,<br />
hasta el grado de incomodarla o enfurecerla,<br />
"Si quieres conservar mi amistad,<br />
te suplico que no me chulees tanto".<br />
CHULEAR = Prodigar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> los<br />
cariño y los afectos expresados en el<br />
artÃcul "Chulo,la".<br />
CHULIADA, f. = La acció de chzzliar.<br />
CHULIADERA, f. = La acció reiterada<br />
de cl~zzliar.<br />
CHULIAR -= "Chulear". Véas la termi<strong>na</strong>ci6n<br />
"lar".<br />
CHULÃSIMAMENTE adv. = Sirve para<br />
indicar el grado má alto de la significació<br />
de chulo,la. "Nuestro vals llamado<br />
CHU<br />
CHUL0,LA = Primoroso,sa. Bonito,ta.<br />
Lindo,da. "El má chulo de tus nuevos<br />
trajes es el que estre<strong>na</strong>ste el domingo<br />
pasado",<br />
CHUL0,LA == Tratamiento hipocorÃstic<br />
o de cariñ y afecto. "Oye, chulo: no me<br />
agrada que vengas a acostarte a las 2 o<br />
3 de la maña<strong>na</strong> como lo haces casi<br />
todas las noches", Cholo,la y corrongo,ga,<br />
en Costa Rica.<br />
iCHU, MALÃA = Interjecció equivalente<br />
a "jJeszis, MarÃa! Se usa hablando<br />
a los niños e imitando las palabras<br />
balbucientes de éstos<br />
i CHU, MALÃA! i A VEL SI MUELDE!<br />
Expresió interjectiva, irónic y hasta<br />
sarcástic que se aplica a la perso<strong>na</strong><br />
que dice o hace algu<strong>na</strong> cosa, aparentando<br />
candor, inexperiencia y sencillez,<br />
propios de un inocente niño Es aplicable<br />
a esta frase lo dicho en el artÃcul<br />
"Chu, MolÃa" La correcta pronunciació<br />
serà : "  Jesús Marà !,  A<br />
ver si muerde !"<br />
CHUMPA, f. = La hembra del champe<br />
CHUMPA, f. = Epéntesi vulgar de chupa.<br />
La champa o chupa moder<strong>na</strong> es impermeable<br />
y està forrada interiormente<br />
para resguardar o preservar el troncc<br />
de la acció del frà o de la lluvia. "En<br />
el almacé del judà Rosenberg hay<br />
muy bonitas chumpwts (chupas), del<br />
últim modelo o estilo, pero muy caras".<br />
CHUMPA, adj. = Epbntesis de chumpipa,<br />
adj,<br />
CHUMPE, m, == SÃncop de chumpipe.<br />
CHUMPE, adj. = SÃncop de chumpipe,<br />
adj.<br />
CHUMPIPA, f. = La hembra del<br />
chumpipe.<br />
CHUMPJPA, adj. = Tonta, Lela. Mentecata.<br />
"Tu criada es muy c?zumpipa,<br />
pues todavà no puede ir sola al mercado,<br />
a la estaci6n y a otros lugares<br />
céntrico y conocidos".<br />
CHU<br />
ZHUMPIPADA, f. = TonterÃa Dispa-<br />
rate. Necedad. Acció propia de u<strong>na</strong><br />
perso<strong>na</strong> chumpipe o chumpipa (Véas<br />
el artÃcul "Chumpipe,pa"). "Es nece-<br />
sario que amonestes a tu hijo, a fin de<br />
que no haga tantas chumpipadas".<br />
ZHUMPIPE, m. = El pavo, al que se ha<br />
dado en llamar "pavo común" seguramente<br />
para diferenciarlo del pavo real,<br />
con el que se parece únicament en que<br />
tambié extiende y endereza la cola en<br />
forma de cÃrculo El nombre que en<br />
Guatemala se da al pavo (chumpipe) es<br />
onomatopéyico <strong>por</strong>que imita la voz de<br />
los chumpipitos durante los primeros<br />
meses de su edad. Pisco, en Colombia<br />
y el Perú Gua<strong>na</strong>jo, en Cuba. Coronel<br />
y gober<strong>na</strong>dor, en Honduras. Jolote, en<br />
El Salvador. Gober<strong>na</strong>dor (Jalisco),<br />
gufjolo (Morelos), gŸil (Hidalgo), jolote<br />
(Chispas) , mulita (Tabasco) , picho<br />
(Si<strong>na</strong>loa), pipile (Gua<strong>na</strong>juato), cócono<br />
coruco, czicuno, tocayo y totol, en<br />
México<br />
CHUMPIPE,PA = Lelo,la. Zonzo,za.<br />
Mentecato,ta. "Fui muy chumpipe cuan-<br />
do pensà en casarme contigo". Guaje,<br />
en México<br />
CHUMPIPEADA, f. = "Chnmpipada".<br />
CHUMPIPIADA, f. = La acció de<br />
champipear y chumpipearse,<br />
CHUMPIPEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chumpipear y chumpipearse.<br />
CHUMPIPEAR = Vagar <strong>sin</strong> objeto, An-<br />
dar vagando, <strong>sin</strong> ocupació algu<strong>na</strong>, co-<br />
mo un tonto. Se usa mucho el gerundio<br />
pospuesto a ir, estar y otros verbos. "A<br />
Lucas le gusta mucho clzumpipear".<br />
"Anda al correo a dejarme la carta, pero<br />
<strong>sin</strong> ir chumpipeando".<br />
CHUMPIPEARSE =: Comer en cantidad<br />
el guiso de chumpipe.<br />
CHUMPIPIADA, f. = La acció de<br />
chumpipiar y chumpipiarse.
CHU<br />
CHUMPIPIADERA, f. = La acci6n reite-<br />
rada de chumpipiar y chumpipiarse.<br />
CHUMPIPIAR = "Chumpipear". Véas<br />
la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUMPIPIARSE = "Chumpipearse".<br />
CHUNCUCUYO, m. = ~'C1zunchucuyo".<br />
CHUNCHE, m. = Trasto viejo, inútil<br />
Má se usa en plural. "Trebejo". "Ca-<br />
chivaches".<br />
CHUNCHES, f. pl. = Es el plural de<br />
chunche. "Trebejos". "Cachivaches",<br />
CHUNCHO, f., n. pr, = Diminutivo hi-<br />
pocorÃstic de Asunción<br />
CHUNCHUCUYO, m. = El obispillo, la<br />
rabadilla o la extremidad movible del<br />
espi<strong>na</strong>zo de la galli<strong>na</strong> y otras aves, donde<br />
se insertan las plumas de la cola.<br />
"Me gusta mucho el chunchucuyo de la<br />
galli<strong>na</strong> asada". Chinchucuyl~~ en El Salvador.<br />
CHUNERO, m. = Aprendiz, de albañil .<br />
CHUNGUEADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chunguear,<br />
CHUNGUEAR = Molestar. Enfadar.<br />
Fregar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> hasta enojarla, in-<br />
ccmodarla e irritarla, "No chunguees a<br />
Silvestre, <strong>por</strong>que es de muy mal genio<br />
y te puede pegar".<br />
CHUNGUIADA, f. = La acció de chun-<br />
guiar.<br />
CHUNGUIADERA, f. = La acció rei-<br />
terada de chunguiar.<br />
CHUNGUIAR = "Chunguear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "ZarJ'.<br />
CHUNUNEAR = Salir los muchachos al<br />
campo a buscar y comer chunzznos.<br />
CHUNUNO, m. = Planta trepadora que<br />
produce un fruto verde, lleno de picos<br />
en la superficie, de sabor dulce y de<br />
forma ovoidal. Se come cuando estÃ<br />
tierno.<br />
CHU<br />
ZHUPA, f. = Tem<strong>por</strong>ada en que los be-<br />
bedores consuetudi<strong>na</strong>rios toman licor.<br />
"Don Luis està ahora en chupa, O ya<br />
comenzà la chupa".<br />
ZHUPADA, f. = "Chupa". "La chupada<br />
de tu marido durà un mes".<br />
CHUPADA, adj. = En la moda pasada,<br />
aplicábas a la falda <strong>sin</strong> mucho vuelo<br />
o escurrida, como se estila actualmente.<br />
'No salgas, niña con esa <strong>na</strong>gua, <strong>por</strong>que<br />
te queda muy chupada".<br />
CHUPADERA, f. = "Chupa". Acció de<br />
chupar. "No es bueno, Calixto, que<br />
andes otra vez con la maldita chu-<br />
padera".<br />
CHUPADERO, m. = Lugar al cual se va<br />
exclusivamente <strong>por</strong> beber licor o chu-<br />
par. "La fonda llamada Entrada a Bordo<br />
es el chupadero predilecto de Regi-<br />
<strong>na</strong>ldo".<br />
CHUPADERO, m. = Comedero un tanto<br />
húmedo<br />
CHUPAD0,DA = Calificativo usado hoy<br />
solamente <strong>por</strong> las mujeres del campo,<br />
quienes no está a la moda; y lo apli-<br />
can al vestido que no les queda muy<br />
holgado o ancho, <strong>sin</strong>o ajustado al<br />
cuerpo.<br />
CHUPADOR,RA = Calificativo de la per-<br />
so<strong>na</strong> aficio<strong>na</strong>da a la bebida, a la chupa,<br />
a la chupadera o a chupar. "Eres muy<br />
mal chupador, <strong>por</strong>que muy luego te<br />
em bolas".<br />
CHUPAR = Beber licor con exceso. "Des-<br />
de el sábad comienza a chupar mi mo-<br />
zo Pantaleó y no se la quita, <strong>sin</strong>o hasta<br />
que pido que lo pongan en la cárcel"<br />
Encachar, en México<br />
CHUPAR = Fumar. "Antes de almorzar,<br />
echemos un travieso y chupemos un ci-<br />
garro",
CHU<br />
CHUPAR JUTES = Llorar mucho, a moco<br />
tendido ; lo cual imita la operació de<br />
extraer o chupar el jute de su caracol.<br />
Véas "Jafe",<br />
CHUPAR MAS QUE EL UNGÃœENT<br />
AMARILLO = Aplicase esta frase al<br />
que inmoderadamente bebe licores, has-<br />
ta emborracharse. "Chupar má qzze un<br />
ladrillo nuevo".<br />
CHUPAR MAS QUE UN LADRILLO<br />
NUEVO = Frase que se aplica a la<br />
perso<strong>na</strong> que bebe licor con exageració<br />
y frecuentemente. Véas "Chupar".<br />
CHUPARSE = Disminuir de volumen<br />
u<strong>na</strong> hinchazón el gueguecho o bocio,<br />
etcétera<br />
CHUPARSE UNO ÉS == Expresió con<br />
la cual se advierte a uno lo increÃbl de<br />
lo que otra perso<strong>na</strong> dijo. El verbo se usa<br />
en segunda y tercera perso<strong>na</strong>, con los<br />
pronombres te y se, "Clzúpat ésa" y<br />
'ChzÃpes usted ésa"<br />
CHÚPAT ESA == Frase explicada en<br />
"Chuparse uno ésa"<br />
CHÚPES ÉS = Frase explicada en<br />
"Chuprse uno ésa"<br />
CHUPETE, m, = Chupada, hablando del<br />
fumado. La acció de chupar (el ciga-<br />
rro o puro). "El fumado te està muy<br />
:aro, <strong>por</strong>que al cigarro sól le das tres<br />
o cuatro alzupetes y lo botas en seguida,<br />
para encender otro".<br />
CHUPETEADA, f. = La acció de chu-<br />
pelear.<br />
CHUPETEADERA, f. .= La acció reite-<br />
rada de chupetear.<br />
CHUPETEYO, m. = Epéntesi vulgar de<br />
chupeteo. Véas la termincai6n "Eyo".<br />
CHUPETIADA, f. = La acció de chu-<br />
petim<br />
CHUPETIADERA, f. = La acció reite-<br />
rada de clzupetiar.<br />
CHU<br />
CHUPETIAR = "Chupetear". Véas la<br />
termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUPêN m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />
corÃstic de Rufino.<br />
CHUPLUCÚN m. = Ruido que se hace<br />
con los brazos dentro de u<strong>na</strong> poza.<br />
"Chupangz?n".<br />
CHUPLUCUNEADERA, f, = La acció<br />
reiterada de chuplucunear.<br />
CHUPLUCUNEAR = Hacer chuplucún<br />
'Chupungunear'.<br />
CHUPLUCUNIADA, f. = La acció de<br />
chaplucuniar.<br />
CHUPLUCUNIADERA, f. = La acció<br />
reiterada de clzuplucuniar.<br />
CHUPLUCUNIAR == "Chupiucunear".<br />
Vkase la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUPLÚN m. = Voz onomatopéyic del<br />
ruido que produce la caÃd de u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong><br />
en el agua, desde algu<strong>na</strong> altura,<br />
como de puente, árbol peña etc. Chupulun,<br />
en Honduras.<br />
CHUPLUNCUNEAR = "Chupincunear".<br />
CHUPLUNCUNIAR = "Chupluncunear".<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUPÓGRAF0,F = "Chupador,ra9'.<br />
DÃces del ebrio o borracho consuetudi<strong>na</strong>rio.<br />
CHUPîN m. = Primitivamente, peque-<br />
ñ envoltorio de trapo que, empapado<br />
en miel, aceite o algú medicamento,<br />
se pone en la boca de los niño para<br />
que lo chupen. "El chupbn casi desempe<strong>na</strong><br />
el oficio de biberón"<br />
CHUPîN,ON = DÃces de la perso<strong>na</strong><br />
muy aficio<strong>na</strong>da a chupar, <strong>por</strong> lo que se<br />
emborracha frecuentemente. "El asistente<br />
del capitá tiene el defecto de ser<br />
muy chupbn".<br />
CHUPUNGUEADA, f. = La acció de<br />
chz~p~znguear,<br />
CHUPUNGUEADERA, f. = La acció<br />
reiterada de cJ1upu7zguear.
CHU<br />
CHUPUNGUEAR = Hacer chupungIIn o<br />
chapangun. "Chapzznguearl'. "A las mu-<br />
jeres les gusta mucho chupunguear<br />
cuando se baña en estanque o posas<br />
hondas".<br />
CHUPUNGUIADA, f. = La acció de<br />
chupangukr.<br />
CHUPUNGUIADERA, f. == La acció<br />
reiterada de chupunguiar.<br />
CHUPUNGUIAR = "Clzzzpzznguear".<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHUPUNGÚN m. = "Chapzzngœn"<br />
CHURRUSQUEADA, f. = La acció de<br />
churrusquearse,<br />
CHURRUSQUEARSE = Churruscarse c<br />
empezar a quemarse u<strong>na</strong> cosa, como el<br />
pan, el guisado,<br />
CHURRUSQUIADA, f. = La acció de<br />
churrusqzziarse.<br />
CHURRUSQUIARSE = "Churrusquearse".<br />
Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />
CHURUC0,CA = Arrugado,da, Marchi.<br />
to,ta. DÃces de las frutas que se achzz<br />
rucan, que se argeñan "No me gustar<br />
los mangos churucos".<br />
CHUS, com,, n, pr. = Diminutivo hipo<br />
corÃstic de Jesús<br />
CHUSMA, f. =: Multitud. Muchedumbre<br />
Populacho. Plebe. "U<strong>na</strong> chusma de pa<br />
tojos iba gritando detrá del payaso qui<br />
salià con su convite".<br />
CHUSPA, f. = El bolsillo. Se usa muchi<br />
en plural. "Tengo rota u<strong>na</strong> de las chzzs<br />
pas del pantalón"<br />
CHU<br />
THUSPA, f. = Bolsa. Morral de gknero<br />
grueso, de pita o, a veces, de cuero. Se<br />
usa mucho en plural. "Echa en las<br />
chzzspas los comestibles necesarios para<br />
el viaje".<br />
XUTAZO, m. = Aguijo<strong>na</strong>zo dado o<br />
hecho con el chute, del cual es aumentativo.<br />
*Xzztaz,ol'. "Me di un chutazo en<br />
la pier<strong>na</strong>".<br />
ZHUTE, m, = Punta aguda. Espi<strong>na</strong><br />
grande. El aguijó de las abejas y de<br />
otros insectos. "*Xute". "Se me metiÃ<br />
un chute de coyol en la mano".<br />
ZHUTE, adj. = Metido,da. Entremetido,da.<br />
"*Xute", adjetivo, "No seas tan<br />
chute, pues en todo quieres meter tu<br />
cuchara",<br />
JHUZAR = Dar cl2zzzanos.<br />
JHUZAZO, m. == Golpe o herida dados<br />
o hechos con el chuso del cual es aumentativo.<br />
"Mardoqueo le di6 un c12zz-<br />
'aso en la cabeza a uno de mis mozos".<br />
CHUZAZO, m. = Piquetazo que con el<br />
chuzo dan el zancudo, el jejé y otros<br />
insectos. Véas "Chuzo", artÃcul 3¡<br />
CHUZO, m. = Punta de hierro en forma<br />
de lanza que se adapta a un palo rollizo.<br />
Sirve a los labradores para sembrar<br />
maÃz frijol, arroz, etc, "Para seguir mi<br />
trabdjo, hay que reponer el chuzo que<br />
se me quebró"<br />
CHUZO, m, = Aguijada o aijada.<br />
CHUZO, m. = Aguijó de que està armada<br />
la trompa de algunos insectos,<br />
como el zancudo, el jejé y otros. "El<br />
chuzo del zancudo es largo, pues con 61<br />
da chuzazos a travhs de la ropa".