17.04.2013 Views

CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...

CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...

CHA CHABACÕN,AN = Vulgarismo por chabacano,na. Grosero, sin ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>BACÃN,<strong>AN</strong> = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

<strong>chabacano</strong>,<strong>na</strong>. <strong>Grosero</strong>, <strong>sin</strong> arte, de mal<br />

gusto.<br />

<strong>CHA</strong>BAC<strong>AN</strong>ADA, f. = Chabacanería<br />

Falta de arte, gusto y mérit estimable.<br />

Dicho bajo e insubstancial. "No digas<br />

tantas chabaca<strong>na</strong>das".<br />

<strong>CHA</strong>BELA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Isabel, aplicado a mujer.<br />

<strong>CHA</strong>BELO, m,, n. pr. == Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Isabel, aplicado a hom-<br />

bre.<br />

<strong>CHA</strong>BELÓN,ON = Tonto de capirote.<br />

Negado de la luz divi<strong>na</strong>.<br />

<strong>CHA</strong>BELÓN,ON = Cobarde, "CO-<br />

yón,o<strong>na</strong>" Amujerado. Se aplica al<br />

hombre. Guitalolo, en Jalisco, México<br />

<strong>CHA</strong>CALÃN m. = Camaró muy rojo<br />

al cocerse. Se usa con el verbo ponerse.<br />

<strong>CHA</strong>CALÃN m, = Niño Rapazuelo<br />

'Patojo". Cipote o chiguín en Nicara-<br />

gua y otros estados centroamericanos,<br />

CHÃCARA f. = Heredad. Granja. "Son<br />

muy valiosas las chácara situadas en<br />

los alrededores de la Capital".<br />

CHÃCARA f. = Llaga. "Tengo u<strong>na</strong><br />

chácar en la <strong>na</strong>lga, <strong>por</strong> habérsem infectado<br />

u<strong>na</strong> de las inyecciones que me<br />

puso el doctor". Chonela, en Costa Rica.<br />

Chira, en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>COLOTEADA, f. = La acció de<br />

chacolotear la herradura.<br />

<strong>CHA</strong>COLOTEADERA, f. = La acció<br />

reiterada de chacolotear la herradura.<br />

<strong>CHA</strong>COLOTEYO, m. = Dígas cha-<br />

coloteo.<br />

<strong>CHA</strong>COLOTIADA, f. = La acció de<br />

chacolotiar.<br />

<strong>CHA</strong>COLOTIADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chacolotiar.<br />

<strong>CHA</strong>COLOTIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />

colotear. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>COTA, f. = Broma. Chanza. Sim-<br />

pleza. "No tomà en serio lo que me<br />

dijiste <strong>por</strong>que creà que fuà u<strong>na</strong> de tan-<br />

tas chacotas tuyas".<br />

<strong>CHA</strong>COTEADA, f. = La acció de cha-<br />

cotear.<br />

<strong>CHA</strong>COTEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chacotear. Véas la termi<strong>na</strong>-<br />

ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>COTEADOR,RA = Perso<strong>na</strong> que<br />

chacotea mucho.<br />

<strong>CHA</strong>COTEYO, m. = Incorrecció <strong>por</strong><br />

chacoteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "EYo".<br />

<strong>CHA</strong>COTIADA, f. = La acció de chacotiar.<br />

<strong>CHA</strong>COTIADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chacotiar.<br />

<strong>CHA</strong>COTIAR = Barbarismo <strong>por</strong> chacotear.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>COTIST0,TA = Díces de la per-<br />

so<strong>na</strong> que chacotea frecuentemente,<br />

<strong>CHA</strong>CRA, f. == Síncop vulgar de<br />

chácara<br />

<strong>CHA</strong>CTÉ m. = Ãrbo de flores amarillas<br />

en ramillete. El pueblo usa la infusió<br />

de sus hojas y cáscara contra el paludismo.<br />

"Tinzboque", en la Antigua Guatemala;<br />

y "Flores de San Andrés" en<br />

otras partes de la República <strong>por</strong>que el<br />

árbo florece principalmente a fines de<br />

noviembre.<br />

<strong>CHA</strong>CUACO, m. = Cigarro mal hecho,<br />

"Chancuaco".<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, f. == Aféresi vulgar de nlu-<br />

chacha.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, f. = Apócop de chachalaca.<br />

"La carne de la chacha es muy esti-<br />

mada".<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>, m. = La molleja de las aves,<br />

principalmente la de la galli<strong>na</strong>. Piedra,<br />

en Honduras. Viene del azteca chacha<br />

- guijarro.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>C0,CA = Picoso,sa. HOYO-<br />

so,sa. Aplicase a la perso<strong>na</strong> picada de<br />

viruelas. "Entre nosotros es muy cono-<br />

cido el chachaco Rodríguez" Tuso,sa,<br />

en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>GUATE, m. = Unió de los<br />

estribos <strong>por</strong> medio de u<strong>na</strong> cuerda que<br />

pasa debajo de la barriga del caballo,<br />

para que no se abran las arciones o<br />

aciones. "La mula cerrera botà al doma-<br />

dor, <strong>por</strong>que no le puso chachaguate a<br />

la albarda".<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>GUATE,TA = Díces de dos<br />

cosas <strong>na</strong>turalmente unidas o duplicadas,<br />

como se ve en algunos monstruos hu-<br />

manos y animales, asà como en jocotes,<br />

guineos, mangos y siempre en el cojó<br />

de foro y cojó de puerco, "Na<strong>na</strong>-<br />

cho,cha". Carpopleso es el nombre téc<br />

nico de los frutos unidos o agregados<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>L, m. == Especie de soguilla<br />

usada <strong>por</strong> nuestras indias, formada de<br />

cuentas grandes y de un solo color, co-<br />

mo amarillo, verde, azul, etc.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LACA, f. == Ave gallinácea de<br />

carne delicada y sabrosa. La chacha-<br />

laca es muy grito<strong>na</strong>, vocinglera y alhara-<br />

quienta; <strong>por</strong> lo que el cazador da fácil<br />

mente con ella en el campo.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LACA, com. = Por extensión<br />

se da este nombre a la perso<strong>na</strong> muy<br />

locuaz, enredadora, embolismadora, que<br />

habla muy recio y de prisa, y que mete<br />

mucho ruido, a semejanza de la cha-<br />

chalaca.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUEADERA, f. =^ La ac-<br />

ció reiterada de chachalaquear.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUEAR = Hablar mucho,<br />

metiendo mucho ruido y bulla, como las<br />

chachalacas.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIADERA, f. =-= La acció<br />

reiterada de chachalaquiar.<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIAR ¥== "Chachalaquear".<br />

Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong><strong>CHA</strong>LAQUIENT0,TA = Filate-<br />

ro,ra. Embolismador,ra. Díces de la<br />

perso<strong>na</strong> que chachalaquea mucho.<br />

<strong>CHA</strong>CHITA, f. == Aféresi de muchachita,<br />

que es diminutivo de muchacha.<br />

<strong>CHA</strong>CHITO, m. -= Aféresi de muchachito,<br />

que es diminutivo de muchacho.<br />

<strong>CHA</strong>CHO, m. ¥=- Aféresi vulgar de muchacho.<br />

<strong>CHA</strong>CHO, m., n, pr. Ñ Diminutivo hipocorístic<br />

de Ricardo.<br />

<strong>CHA</strong>CHO, m. == El macho de la chacha.<br />

<strong>CHA</strong>CHO,<strong>CHA</strong>, s. y adj. == Doble. Gemelo.<br />

"Na<strong>na</strong>cho,cha". "Coafe". "Cuate".<br />

Unido,da. Pegado,da. "Este añ<br />

hubo muchos jocotes, guineos y mangos<br />

chachos".<br />

<strong>CHA</strong>FALOTE, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chafarote<br />

y chafarote.


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>FAROTE, m. = El militar de alta<br />

graduación <strong>sin</strong> cultura ni educación<br />

muchas veces a<strong>na</strong>lfabeto. "El general<br />

Reinoso es un chafarote de siete suelas".<br />

<strong>CHA</strong>FIRAZO, m. == Cuchillada, Tajo.<br />

Machetazo, etc., dados con el chafiro.<br />

<strong>CHA</strong>FIRO, m. = Cuchillo, en el sentido<br />

de arma ofensiva "Rosendo siempre<br />

lleva consigo y oculto su chafiro". Cha-<br />

firro, en Costa Rica. Filero, en México<br />

<strong>CHA</strong>GRêN m. = Piel labrada. Viene del<br />

francé<br />

chagrin.<br />

<strong>CHA</strong>GUA, f ,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Rosaura e Isaura.<br />

<strong>CHA</strong>GUITE, m. = Aguazal. Lugar ce-<br />

<strong>na</strong>goso o especie de tembladero del cual<br />

brota agua en pequeñ cantidad, pero<br />

continuamente. Es u<strong>na</strong> cienega en te-<br />

rrenos altos, mientras que los pantanos<br />

existen en la costa y lugares bajos. Los<br />

cJiagliifes son casi siempre el origen de<br />

arroyos y riachuelos. Chahuite, en el<br />

náhuat o pipil hablado en El Salvador,<br />

<strong>CHA</strong>GUO, m., n. pr. = Diminutivo fami-<br />

liar de Isauro,<br />

<strong>CHA</strong>HUITE, m. = "ChagŸite"<br />

<strong>CHA</strong>JAL, m. = Indio que entra gratuita-<br />

mente al servicio del cura de un pue-<br />

blo, "Tapiáni'<br />

<strong>CHA</strong>JALA, f. = La india que, como el<br />

chajal, entra al servicio gratuito del cu-<br />

ra párroco<br />

<strong>CHA</strong>LA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Rosalía<br />

<strong>CHA</strong>LÃN,<strong>AN</strong> = Díces del hombre o<br />

de la mujer que monta bien y que ma-<br />

neja diestramente el caballo.<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EADA, f. ==-; La acció de cha-<br />

laniar .<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EADERA, f. == La acci6n reite-<br />

rada de c7zalanear.<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EAR = Ser chalá o chala<strong>na</strong>.<br />

Lucir habilidades de chará o jinete.<br />

'TÃ cha?aneas muy bien tu yegua".<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>EYO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />

laneo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyol'.<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IADA, f. = La acció de cha-<br />

lanear,<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chalaniar.<br />

<strong>CHA</strong>L<strong>AN</strong>IAR = "Chalanear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>LCHIGÃœITES m. pl. = "Chalchi-<br />

Jzuites". Trebejos. Baratijas. Cachiva-<br />

ches. Objetos menudos, usados y de<br />

poco valor,<br />

<strong>CHA</strong>LCHIGÃœITES m. pl. = "Charc7zi<br />

gŸites" Collar que usan las indias con<br />

dijes y amuletos.<br />

<strong>CHA</strong>LCHIHUITES, m, pl. = "Chalchi-<br />

gziitesl', en sus dos acepciones. Chalchi-<br />

huit = jade, en el náhuat o pipil ha-<br />

blado en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong>LCHUELA, m, = "Charchuela".<br />

<strong>CHA</strong>LCHUNA, f. = Planta de reconocida<br />

eficacia contra la mordedura de cule-<br />

bras venenosas.<br />

<strong>CHA</strong>LfA, f., n. pr. ¥== Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Rosalía<br />

<strong>CHA</strong>LINA, f,, n. pro = Diminutivo hipo-<br />

rístic de Rosali<strong>na</strong> y Rosalbi<strong>na</strong>.<br />

<strong>CHA</strong>LfO, m., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />

corístic de Rosalío<br />

<strong>CHA</strong>LO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Gonzalo.<br />

<strong>CHA</strong>LPATE, m. = Culebra venenosa, de<br />

la familia de las crotaloides.<br />

<strong>CHA</strong>MACA, f. = Femenino de chamaco.<br />

Niña "Patoja".<br />

<strong>CHA</strong>MACO, m, = Niño "Patojoi'. El<br />

vocablo procede de México donde se<br />

da ese nombre a los habitantes del pueblo<br />

llamado Chai<strong>na</strong>cueros, los cuales<br />

son todos de raza <strong>na</strong>tiva; y en dicha <strong>na</strong>ció<br />

cJiamaco,ca vale indio,dia. Viene<br />

del azteca chama7zua = engordar el<br />

niño


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>MARRA, f. = Manta o frazada de<br />

la<strong>na</strong> ordi<strong>na</strong>ria que usan los indios y la<br />

gente pobre para cubrirse al acostarse.<br />

"Chiva". "Manga", La palabra chama-<br />

rra puede ser alteració de zamarra.<br />

Choapino y pontro, en Chile.<br />

<strong>CHA</strong>MARREADA, f. = La acció de cha-<br />

marrear a uno.<br />

<strong>CHA</strong>MARREADERA, f, = La acció rei-<br />

terada de chamarrear a uno.<br />

<strong>CHA</strong>MARREAR = Torear con la chama-<br />

rra. Por extensión encolerizar, incomo-<br />

dar o enojar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, cuando se<br />

usan con ella bromas pesadas, de mal<br />

gusto o poco cultas. Probablemente tie-<br />

ne este significado, <strong>por</strong>que en los pue-<br />

blos se acostumbra torear con la cha-<br />

marra, en vez de la capa torera, "Estaba<br />

tan bravo don Vícto que lo podía cha-<br />

marrear'.<br />

<strong>CHA</strong>MARRIADA, f. = La acció de cha-<br />

marriar.<br />

<strong>CHA</strong>MARRIADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chamarriar.<br />

<strong>CHA</strong>MARRIAR = "Chamarrear". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>MBA, f. = Empleo. Se usa con los<br />

verbos conseguir, tener, obtener, dar 1<br />

otros. "Felicítam <strong>por</strong>que, despué de<br />

tan larga cesantía ya conseguà chamba"<br />

<strong>CHA</strong>MBERGA, f. = Pan hecho de hari<strong>na</strong><br />

azúca y manteca. Se le da forma alar-<br />

gada, delgada y ancha.<br />

<strong>CHA</strong>MBONEAR = Hacer chambo<strong>na</strong>das,<br />

chapucerías Hacer u<strong>na</strong> cosa de prisa<br />

y mal, Chamogar, en Honduras,<br />

<strong>CHA</strong>MBONIAR = "Chambonear". Véa<br />

se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>MBOROTE, m. = Chile casi blancc<br />

o de color verde muy pálido cuya forma<br />

es muy irregular y cuya punta es roma c<br />

mal hecha, Pimiento blanco, en e<br />

Ecuador,<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>MPA, f. = Tienda provisio<strong>na</strong>l que<br />

se fabrica para resguardarse de la llu-<br />

via y cuyo techo se hace de palmas.<br />

HAMPÃN m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cham-<br />

pa<strong>na</strong>.<br />

:HAMPIÑÓ m. = Palabra francesa<br />

que significa hongo, seta.<br />

:HAMPURRADA, f. = Pan dulce, al que<br />

se le da la forma redonda y pla<strong>na</strong>, con<br />

rayas en la cara superior. Este pan ge-<br />

neralmente es tostado.<br />

ZHAMPURREAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

champurrar. Aguar el vino o los licores.<br />

"Bautizar".<br />

ZHAMUCHINA, f. = Populacho. Plebe.<br />

Gente ruin, soez, de baja ralea. "Pronto<br />

me retirà de la reunión <strong>por</strong>que en ella<br />

sól habí chamuchi<strong>na</strong>".<br />

<strong>CHA</strong>MUSCADA, f. = La acció de cha-<br />

muscar.<br />

<strong>CHA</strong>MUSCADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chamuscar.<br />

<strong>CHA</strong>MUSCARLE A UNO LA C<strong>AN</strong>ILLA<br />

="Quemarle a uno la canilla". Quemar<br />

el horno, en Honduras.<br />

<strong>CHA</strong>MUSCÓ DE C<strong>AN</strong>ILLA == "Que-<br />

mó de canilla". Hecho de ponerle<br />

los cuernos la mujer a su marido.<br />

<strong>CHA</strong>MUSQUEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha-<br />

muscar.<br />

<strong>CHA</strong>MUSQUINA, f. = Revuelta popu-<br />

lar. "En la chamusqui<strong>na</strong> del cinco de<br />

diciembre salieron muchos hombres<br />

heridos y golpeados".<br />

<strong>CHA</strong>N, m, = Síncop vulgar de chián<br />

que es u<strong>na</strong> semillita n~ucilaginosa muy<br />

usada en refrescos. En Méxic se lla-<br />

ma chía nombre que entra como primer<br />

componente de Chiapa y Chiapas, que<br />

significa rí de las chía o rí en donde<br />

abunda la chía<br />

<strong>CHA</strong>NA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Casia<strong>na</strong>, Filicia<strong>na</strong>, Susa<strong>na</strong> y<br />

otros.


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>NCACA, f. = Pasta de hari<strong>na</strong> de<br />

maí tostado, mezclada con miel de<br />

rapadura. "La chancaca de Amatitlá<br />

es muy sabrosa". Viene del mexicano<br />

chiancaca = mazapá de la tierra;<br />

compuesto de chian -== tierra + caca,<br />

apócop de cacátza = cosa negra.<br />

<strong>CHA</strong>NCE, m. = O<strong>por</strong>tunidad ventajosa<br />

para lograr lo que se desea, como un<br />

buen empleo. Se usa con los verbos te-<br />

ner, conseguir, lograr y otros.<br />

<strong>CHA</strong>NCEADA, f. == La acció de<br />

chancear.<br />

<strong>CHA</strong>NCEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chancear.<br />

<strong>CHA</strong>NCER0,RA == La perso<strong>na</strong> que es-<br />

pera un chance o que est5 a la expecta-<br />

tiva de él<br />

<strong>CHA</strong>NCIADA, f. = La acció de<br />

chanciar.<br />

<strong>CHA</strong>NCIADERA, f. == La acció reite-<br />

rada de chanciar,<br />

<strong>CHA</strong>NCIAR ^= Dígas chancear. Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>NCIST0,TA = Chancero,ra, Díces<br />

de la perso<strong>na</strong> muy aficio<strong>na</strong>da a la chan-<br />

za y a la broma.<br />

<strong>CHA</strong>NCLE,CLA = Apócop de chancle-<br />

tudo,da. Se usa tambié como adjetivo<br />

substantivado. El vulgo llama asà a la<br />

perso<strong>na</strong> que viste bien, que es rica o<br />

que pertenece a la alta sociedad. "En<br />

el baile de artesanos, tambié habí<br />

chancles y chanclas, quienes fueron<br />

muy bien atendidos".<br />

<strong>CHA</strong>NCLETEADA, f. = Azotai<strong>na</strong> dada<br />

con chancleta. "Mi papà me dio u<strong>na</strong><br />

bue<strong>na</strong> chancleteada, <strong>por</strong> capeador",<br />

<strong>CHA</strong>NCLETEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chancletear.<br />

<strong>CHA</strong>NCLETEAR = Pegar con chancleta,<br />

Dar u<strong>na</strong> chancleteada, "No es bueno<br />

chancletear demasiado a los niños1'<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>NCLETEYO, m. == Incorrecció <strong>por</strong><br />

chancleteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo",<br />

<strong>CHA</strong>NCLETIADA, f. = "Chancletcada".<br />

<strong>CHA</strong>NCLETIADERA, f. == "Chancletea-<br />

dera". La acció reiterada de chan-<br />

cletiar.<br />

<strong>CHA</strong>NCLETIAR = "Chancletear", Véa<br />

se la termi<strong>na</strong>ció "Zar",<br />

<strong>CHA</strong>NCLETUD0,DA = Nombre despec-<br />

tivo que el vulgo da a las perso<strong>na</strong>s cal-<br />

zadas y de bue<strong>na</strong> posició social, y que,<br />

<strong>por</strong> esta circunstancia, visten bien y<br />

está siempre bien trajeadas. Este ad-<br />

jetivo es derivado de chancleta. "En<br />

tiempos anteriores, los artesanos y la<br />

plebe en general manifestaban cierta<br />

antipatí <strong>por</strong> los chancletudos".<br />

<strong>CHA</strong>N CON T<strong>AN</strong> = De contado. "Al<br />

contadof'. "Friendo y comiendo". "Tro-<br />

<strong>na</strong>ndo y lloviendo"'. "A mà me gusta ha-<br />

cer tratos o vender mis cosas, pero chan<br />

C072 !~1?2",<br />

<strong>CHA</strong>NCUACO, m. = "Chacuaco".<br />

<strong>CHA</strong>N<strong>CHA</strong>, f. = La hembra del chan-<br />

cho. Marra<strong>na</strong>. Puerca. "Tengo u<strong>na</strong><br />

chancha enferma".<br />

<strong>CHA</strong>NCHIRRIA, f. = Gran excitació<br />

del aspíritu debida a la acció de la<br />

cóler o al vehemente deseo de realizar<br />

u<strong>na</strong> idea o propósito Lujuria.<br />

<strong>CHA</strong>NCHO, m, -= Cerdo, Puerco. Ma-<br />

rrano. "Tunco". Tuche".<br />

<strong>CHA</strong>NDO, m., n. pr. = Diminutivo<br />

hipocorístic de Lisandro.<br />

<strong>CHA</strong>NEQUE, m, = Guía Baquiano,<br />

Conocedor muy práctic de u<strong>na</strong> regi6n<br />

o de un camino. Tambié se llama asÃ<br />

a la perso<strong>na</strong> de carácte alegre y jovial.<br />

Probiiblemente viene de canek, titulo<br />

que tení el cacique o jefe del Peté<br />

Itzá en la époc de la conquista de<br />

Guatemala. Jubilado, en Cuba, Chane,<br />

en Honduras,


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>NFAINA, f. = Plato o vianda popu-<br />

lar, que se confeccio<strong>na</strong> con panza y<br />

menudos de la res. Candinga, en Hon-<br />

duras.<br />

<strong>CHA</strong>NFEINA, f. == "Chanfai<strong>na</strong>".<br />

CHÃNGEL m., n. pr. = Contracció de<br />

'Ch6" (José y Angel.<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEADA, f. == La acció de<br />

changolotear,<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEADERA, f. = La acció<br />

reiterada de changolotear.<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEAR === <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

zangolotear. Mover fuerte y continua-<br />

mente,<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

chacolotear. "Hay que apretar las he-<br />

rraduras al caballo, <strong>por</strong>que ya chqo-<br />

lotean".<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEO, m, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

chacoloteo.<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTEYO, m. == "Changoloteo".<br />

Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "Eyo",<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTIADA, f. == "Changolo-<br />

teada",<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTIADERA, f. == "Changolo-<br />

teaderu".<br />

<strong>CHA</strong>NGOLOTIAR == "Changolotear".<br />

Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>NGONETA, f. = Chanza con que se<br />

molesta y ofende a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, "Son<br />

intolerables las changonetas de tu her-<br />

mano Octavio".<br />

<strong>CHA</strong>NGÜà m, == Ventaja o partido que<br />

uno de los jugadores da al otro. "Aun-<br />

que me das changœ's siempre pierdo<br />

la partida de carambolas". Changiiia,<br />

en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong>NGÜà m., n, pr. == Cerro alto y<br />

de forma cónic situado en jurisdicció<br />

de Camotán departamento de Chi-<br />

quimula,<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>NO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Casiano, Do<strong>na</strong>ciano, Feli-<br />

ciano, Luciano y otros.<br />

<strong>CHA</strong>NTA, f., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />

corístic de Crisanta.<br />

<strong>CHA</strong>NTAGE, m. = Palabra francesa que<br />

significa negocio sucio, efectuado me-<br />

diante la ame<strong>na</strong>za de divulgar secreto<br />

ajeno, que generalmente encubre otro<br />

negocio ilícito "Marcelo anda siempre<br />

a caza de secretos particulares, <strong>por</strong> las<br />

ventajas quà obtiene del chantaje al<br />

cual se dedica". En el Diccio<strong>na</strong>rio Aca-<br />

démic aparece ya escrito "Chantaje".<br />

<strong>CHA</strong>NTAGISTA, com. = Perso<strong>na</strong> que se<br />

dedica al chantage. El Diccio<strong>na</strong>rio Aca-<br />

démic trae el vocablo francé bajo la<br />

forma "Chantajista".<br />

<strong>CHA</strong>NTO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Crisanto.<br />

<strong>CHA</strong>NZONETA, f. = "Changoneta".<br />

Molestia. Porfía "Este niñ siempre<br />

està con la misma chanzoneta".<br />

<strong>CHA</strong>PA, f. = Cerradura. "El carpintero<br />

avisà que ya puso las chapas en las<br />

puertas de la casa nueva".<br />

<strong>CHA</strong>PA, f. = Lámin delgada, pequeñ<br />

y circular, hecha de cera bruta y que<br />

usan los muchachos de los pueblos en<br />

sus juegos. "Pache". "Tipache". Má<br />

se usa en plural, El Diccio<strong>na</strong>rio Acadkmico<br />

define el vocablo propuesto en<br />

el sentido de "Hoja o lámin de metal",<br />

madera u otra materia". Cuepa, en Costa<br />

Rica y Nicaragua. Cota, en Honduras.<br />

<strong>CHA</strong>PALEADA, f. = La acció de chapalear.<br />

<strong>CHA</strong>PALEADERA, f. = La acciÓ1 reiterada<br />

de chapalear.<br />

<strong>CHA</strong>PALEAR = "Chapzznguear". Hacer<br />

chapungzín<br />

<strong>CHA</strong>PALEYO, m. = Dígas chapaleo.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo".


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>PALIADA, f. = La acció de cha-<br />

paliar.<br />

<strong>CHA</strong>PALIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chapaliar.<br />

<strong>CHA</strong>PALIAR == "Chapalear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PARRAL, m. == Terreno o sitio en<br />

el cual abundan los chaparros,<br />

<strong>CHA</strong>PARRASTROS0,SA = <strong>Vulgarismo</strong><br />

<strong>por</strong> zaparrastroso,sa, Se aplica a la per-<br />

so<strong>na</strong> grasienta, mal trajeada, sucia, des-<br />

garrada, andrajosa. Charrapastroso,sa<br />

y *piixco,ca, en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong>PARRAZO, m. = Lluvia recia, pero<br />

de muy corta duración "Chaparrón"<br />

artícul 2".<br />

<strong>CHA</strong>PARRIT0,TA == Diminutivo de cha-<br />

parro,rra. "Jua<strong>na</strong> es deaítir muy cha-<br />

parrita".<br />

<strong>CHA</strong>PARRO, m. = Ãrbo pequeño de muchas<br />

ramas entrelazadas y de tronco<br />

torcido.<br />

<strong>CHA</strong>PARRQRRA = Achaparrado,da. Dí<br />

cese de la perso<strong>na</strong> baja y obesa.<br />

<strong>CHA</strong>PARRîN m. = Ãrbo que da el fruto<br />

del mismo nombre, que es de color<br />

amarillo, parecido al jocote en forma y<br />

tamaño Jocomico, en Honduras.<br />

<strong>CHA</strong>PORRÓN m. = "Chaparrazo". Llu-<br />

via fuerte, aunque pasajera.<br />

<strong>CHA</strong>PAS, f. = Es el plural de chapa.<br />

Laminitas delgadas y circulares, má<br />

gruesas en el centro que en la circunferencia,<br />

hechas de cera bruta y cuyo<br />

diámetr puede ser de dos a cinco centímetros<br />

"Tipaches". "Paches". El uso<br />

de las chapas se indica en el artícul<br />

'Jugar chaplas".<br />

<strong>CHA</strong>PAS, f. pl. = Color encar<strong>na</strong>do de las<br />

mejillas, ya sea <strong>na</strong>tural o artificial,<br />

"Maria tiene u<strong>na</strong>s chapas preciosas, <strong>sin</strong><br />

emplear colorete alguno".<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>PATALEAR = "Chapunguear".<br />

<strong>CHA</strong>PATALIAR =- "Chapatalear". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PEADA, f. = La acció de chapear,<br />

en todas sus acepciones.<br />

<strong>CHA</strong>PEADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chapear, en todas sus acepciones.<br />

<strong>CHA</strong>PEAR = "Chapodar". Cortar la ma-<br />

leza, no como se hace en el deshierbo o<br />

desyerbo, <strong>sin</strong>o cortándol cerca del sue-<br />

lo; para lo cual se mueve velozmente<br />

el machete, de izquierda a derecha<br />

"Cuando el monte ha crecido mucho,<br />

conviene chapearlo antes de hacer el<br />

deshierbo de la milpa y demá cultivos"<br />

<strong>CHA</strong>PEAR = "Jugar chapas" (los mu-<br />

chachos).<br />

<strong>CHA</strong>PEAR = "Tortear". "Hacer torti-<br />

llas" dos mujeres, u<strong>na</strong> de las cuales es<br />

ninfóman o padece de ninfoman'a, "A<br />

Rosa le gusta chapear con su amiga Se-<br />

rafi<strong>na</strong>".<br />

<strong>CHA</strong>PEO, m, == La acció de chapear<br />

(articulo lo) o chapodar, "Hoy quedarÃ<br />

termi<strong>na</strong>do el chapeo de la milpa" Cha-<br />

pia, zn Costa Rica.<br />

<strong>CHA</strong>PERNO, m, =--= Ãrbo que produce<br />

u<strong>na</strong> madera muy fi<strong>na</strong> y resistente, <strong>por</strong><br />

lo cual es muy usada en la fabricació<br />

de mazazas o cubos y de radios de carre-<br />

tas. La corteza del chaperno se emplea<br />

como cincho o molde para hacer quesos,<br />

<strong>CHA</strong>PETÓN,ON = Nombre que los<br />

criollos daban a los españole que lle-<br />

gaban al país Se consideraba como<br />

perso<strong>na</strong> superior y adinerada, como que<br />

serví de tema en las consejas, que se<br />

comenzaban diciendo, <strong>por</strong> ejemplo : "Es<br />

que este era un chapetó muy bien mon-<br />

tado en u<strong>na</strong> excelente mula. . . . ". Ga-<br />

chzzpin, en México<br />

<strong>CHA</strong>PETONADA, f. = La acció propia<br />

de un chupetón


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>PEYO, m, = "Chapeo". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"Eyo'',<br />

<strong>CHA</strong>PIADA, f. == La acció de chapiar.<br />

<strong>CHA</strong>PIADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chapiar,<br />

<strong>CHA</strong>PIAR = "Chapear", en sus varias<br />

acepciones. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PêNJN == En el Oriente de Guatemala<br />

se aplica este adjetivo a los pa-<br />

/ojos descalzos y nigiientos que <strong>por</strong> este<br />

motivo no andan bien. Asimismo se dice<br />

de los caballos que tienen los cascos<br />

muy planos y que no pueden cami<strong>na</strong>r<br />

<strong>sin</strong> herraduras. En la misma regió llaman<br />

chapines, especialmente, a los habitantes<br />

de la Capital, quienes, como<br />

romeros, van al santuario de Esquipulas<br />

y quienes, <strong>por</strong> el dañ o maltrato de los<br />

pies, cojean mucho al marchar.<br />

No sól en los departamentos orientales<br />

de la República como queda dicho,<br />

se da el nombre de chapí al vecino de<br />

la ciudad de Guatenlala, <strong>sin</strong>o que los<br />

mismos capitalinos se lo adjudican; y,<br />

para comprobarlo, transcribimos en seguida<br />

un párraf del artícul "LECTOR<br />

¿SAB USTED QUà COSA ES EL<br />

ZUB<strong>AN</strong>ICK?", publicado en el N" 5732<br />

de "Nuestro Diario", correspondiente<br />

al 30 de octubre de 1939. El articulista,<br />

despué de explicar que el zubanick es<br />

un plato regio<strong>na</strong>l, propio de San Martin<br />

Jilotepeque del departamento de Chimalte<strong>na</strong>ngo,<br />

dice: "Y viene ahora el<br />

motivo directo de esta actualidad. ¿En<br />

trarà el zubanick entre los platos regio<strong>na</strong>les<br />

del concurso abierto para la Feria<br />

Nacio<strong>na</strong>l? Creemos que sí <strong>por</strong>que no<br />

se trata de platos chapines (es decir de<br />

la ciudad de Guatemala) ; se trata de<br />

platos <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>les (esto es de todo el<br />

país y la base segunda del concurso es<br />

muy clara y termi<strong>na</strong>nte; dice asà : çPue<br />

den tomar parte en este concurso (el<br />

<strong>CHA</strong><br />

del plato <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l) todas aquellas per-<br />

so<strong>na</strong>s que hagan del negocio de restau-<br />

rante o expendio de comida, su ocupa-<br />

ció habitual".<br />

<strong>CHA</strong>PÃN,INA m. y f. = Apodo con que<br />

los habitantes de El Salvador, Hondu-<br />

ras, Nicaragua y Costa Rica desig<strong>na</strong>n<br />

a los <strong>na</strong>turales de Guatemala; pero en<br />

la creencia de que ésto consideran o<br />

aceptan ese nombre con significació<br />

despectiva, denigrante o injuriosa, tal<br />

como aquéllo lo estiman; y esto no es<br />

exacto, pues los mismos guatemalenses<br />

se llaman entre sà chapines (diciendo,<br />

<strong>por</strong> ejemplo, "a nosotros los chapines<br />

nos encanta la poesía" y se usa constantemente<br />

el derivado chapinismo, <strong>por</strong><br />

giro propio de los chapines o guatemalenses.<br />

No sucede otro tanto en los paÃses<br />

centroamericanos mencio<strong>na</strong>dos con<br />

respecto a los apodos guaizaco y guáfir<br />

con que nosotros los nombramos. Jamá<br />

hemos oído ni visto escrito, que un<br />

salvadoreño hondureño nicaragüens O<br />

costarriqueíà diga o escriba en un periódico<br />

verbigracia, "Nosotros los gua<strong>na</strong>cos<br />

amamos la libertad".<br />

Copiamos a continuació lo que acerca<br />

de chapí se lee en los libros publicados<br />

en la Améric Central:<br />

'<strong>CHA</strong>PÃ = Guatemalteco, <strong>na</strong>tural<br />

de Guatemala" (Salomó Salazar Gar-<br />

cía "Diccio<strong>na</strong>rio de Provincialismos",<br />

San Salvador, 1910).<br />

"<strong>CHA</strong>Pà = Epítet despectivo con<br />

que el vulgo desig<strong>na</strong> en El Salvador a<br />

los guatemaltecos" (Doctor Santiago 1.<br />

Barbere<strong>na</strong>, "Quicheísmos" San Salvador).<br />

"<strong>CHA</strong>PÃN,IN = El <strong>na</strong>tural de la<br />

repiiblica de Guatemala. El patojo a<br />

consecuencia de las niguas que ha tenido<br />

o tiene" (Alberto Membreño "Hondureñismos"<br />

México 1912).


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong><br />

'<strong>CHA</strong>Pà = En Centro Améric se ZHAPUCEADA, f. = La acció de<br />

da el apodo de chapines a los guatemal- chapucear.<br />

teco~. Chapí equivale en Colombia a<br />

patojo, brecho, escaro, pateta.. . . En<br />

XIAPUCEADERA, f. == La acció reiterada<br />

de chapucear.<br />

Nicaragua significa niguento" (Carlos <strong>CHA</strong>PUCEAR = Hablar mal un idioma<br />

Gagini, "Diccio<strong>na</strong>rio de Costarrique- extranjero. "Ramó ya chapzzcea el in-<br />

ííismos"<br />

glks y el francés"<br />

6 ~ ~ = Nombre ~ populai ~ à <strong>CHA</strong>PUCER0,RA ~ = Díces l de ~ la perso<strong>na</strong> ~<br />

del <strong>na</strong>tivo de Guatemala, especialmente<br />

el oriundo de la ciudad capital de esta<br />

o del artesano que hace malos remiendos.<br />

Malanga, en Cuba.<br />

república (Carlos Wild Ospi<strong>na</strong>). ZHAPUCIADA, f. = La acció de cha-<br />

<strong>CHA</strong>PINADA, f. = En sentido familiar, puciar,<br />

acció propia de los chapines o guate- ZHAPUCIADERA, f. = La acció reitemalenses,<br />

especialmente de los habitantes<br />

de la capital; y es similar de<br />

gua<strong>na</strong>cada o acció propia de los gua<strong>na</strong>cos.<br />

Se usa con los verbos ser y hacer,<br />

"Rodolfo hizo u<strong>na</strong> chapi<strong>na</strong>da".<br />

"Eso es u<strong>na</strong> chapi<strong>na</strong>da".<br />

<strong>CHA</strong>PINISMO, m, = Provincialismo propio<br />

de Guatemala. Vocablo, giro o modo<br />

especial de hablar de los chapines o<br />

guatemalenses.<br />

rada de chapuciar.<br />

<strong>CHA</strong>PUCIAR = "Chapucear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PULÃN m. = Langosta. Viene del<br />

mexicano clzapoliin, que entra en la<br />

composició de Chapultepec, que significa<br />

"cerro de los chapulines",<br />

<strong>CHA</strong>PULINADA, f. = Chiquillada. Chiquillerí<br />

o conjunto de chiquillos, Es<br />

un derivado de chapzzt'n,<br />

<strong>CHA</strong>PINIZARSE = Adquirir un gua<strong>na</strong>ce <strong>CHA</strong>PULINERO, m, = Gran abundancia<br />

las costumbres y los modales de los de chapulin reunido,<br />

chapines.<br />

<strong>CHA</strong>PULà SALTÓ = Chapulí que<br />

<strong>CHA</strong>PODAR = Cortar la maleza, no a no vuela, <strong>por</strong> no haberle aparecido toraíz<br />

<strong>sin</strong>o a poca altura del suelo, para daví las alas y que cami<strong>na</strong> de un lugal<br />

facilitar el deshierba de milpas, cafeta- a otro dando saltos má o menos granles,<br />

etc., cuando el monte ha crecidc des, segú su edad. Hasta la fecha no<br />

mucho. Chimicolear, en Veracruz se conoce otro procedimiento para des-<br />

México<br />

truir el chapul'n saltó que el de obli-<br />

<strong>CHA</strong>PODO, m. == Acció de chapodar<br />

Corte, un poco alto, de la maleza (<br />

monte que ha crecido mucho en cafeta<br />

les, milpas, etc.; operació que a vece'<br />

garlo a que, saltanto, caiga en zanjas<br />

que se hacen especialmente para enterrarlo,<br />

segú se indica en el artícul<br />

"Salt-n".<br />

es previa al desyerbo o limpia forma <strong>CHA</strong>PULÃ VOLADOR == El chapzzlÃde<br />

las tierras cultivadas,<br />

que ha dejado su calidad de saltón<br />

<strong>CHA</strong>POPOTE, m, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha<br />

papote.<br />

<strong>CHA</strong>PORRO, m. = "Chapodo".<br />

que ya tiene alas para volar y conducirse<br />

de un lugar a otro. Aun es desconocido<br />

un procedimiento seguro para<br />

destruir las manchas de chapul'n vo-<br />

<strong>CHA</strong>POTIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chapo lador, que tanto dañ hacen a la agritear.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ci-n "lar". cultura <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l.


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>PUNGUEADA, f. = La acció de<br />

chapanguear<br />

<strong>CHA</strong>PUNGUEADERA, f. == La acció<br />

reiterada de chapunguear.<br />

<strong>CHA</strong>PUNGUEAR = Hacer chapungun,<br />

"Chapalear". "Chapatalear". "Chapulu-<br />

near, en Honduras.<br />

<strong>CHA</strong>PUNGUIADA, f. = La acció ¥\<br />

chapunguiar.<br />

<strong>CHA</strong>PUNGUIADERA, f. = La acció<br />

reiterada de chapunguiar,<br />

<strong>CHA</strong>PUNGUIAR, = "Chapunguear'j<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PUNGÚN m, = Voz onomatopéyic<br />

que imita el sonido que los muchachos<br />

y las mujeres hacen en las pozas o estanques<br />

cuando está bañándos y consiste<br />

en mover fuertemente los brazos,<br />

procurando juntar dentro del agua las<br />

manos ahuecadas. El vací que se forma<br />

levanta el agua y hace un ruido especial.<br />

<strong>CHA</strong>PUPO, m. = Cosa fáci de hacer,<br />

'Eso es mi chapupo".<br />

<strong>CHA</strong>PURRIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chapu-<br />

rrar o chapurrear. Véas la termi<strong>na</strong>-<br />

ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>PUZ, m. == Compostura. Remiendo<br />

mal hecho. "Mi vestido y tu hijo ya nc<br />

tienen chapuz, el uno <strong>por</strong> viejo y, el otro,<br />

<strong>por</strong> incorregible".<br />

<strong>CHA</strong>QUIRA, f. = Llaga. "Tengo u<strong>na</strong><br />

gran chaquira en la pier<strong>na</strong>".<br />

<strong>CHA</strong>QUIRRIA, f. = Llaga. úlcera "Cha-<br />

quira". "Es difíci de curarse la cha-<br />

quirria que, tienes en la espinilla".<br />

<strong>CHA</strong>RA, f. = *"Xara7j.<br />

i<strong>CHA</strong>RÃS! interj, = "jAchís!"<br />

"*;Achix,l"<br />

i<strong>CHA</strong>RAS, LA MIERDA!, fr. interj. =<br />

';Achisj la mierda!".<br />

<strong>CHA</strong>RCAL, m. == Charco. Aguazal.<br />

<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>R<strong>CHA</strong>, f. = La cresta del gallo y de<br />

otras aves. "El gallo de pelea no debe<br />

tener charcha". Chorcha, en El Sal-<br />

vador.<br />

<strong>CHA</strong>RCHIGÃœITES m, pl, == Conjunto de<br />

objetos menudos, de uso muy corriente<br />

y que, a prevención suelen llevar con-<br />

sigo algu<strong>na</strong>s perso<strong>na</strong>s previsoras y ser-<br />

viciales. Entre otras cosas podemos<br />

enumerar alfileres, agujas e hilo, bille-<br />

tera, boquilla, cepillito de ropa y som-<br />

brero, colecció de llaves, cortaplumas<br />

(<strong>na</strong>vaja, con tirabuzón pinzas, abridor<br />

de latas, atornillador, destapador de bo-<br />

tellas de tapita, etc.), encendedor, espa-<br />

radrapo o tela de salud, espejito,<br />

fósforos lápi (hasta de colores), lente<br />

de bolsillo, lima de uñas peine, pluma-<br />

fuente, tijeritas, etc. Tambié es el co-<br />

llar que usan nuestras indias, con dijes<br />

y amuletos. "ChalchigŸites" artícul 2'.<br />

<strong>CHA</strong>RCHÓN,ON = Aplicase al gallo<br />

que aú no se le ha cortado la charcha<br />

o la cresta.<br />

<strong>CHA</strong>RCHUD0,DA = "CharchÓnlo<strong>na</strong>J'<br />

'Apuesto cinco quetzales al gallo char-<br />

chudo",<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELA, com, = La perso<strong>na</strong> in-<br />

significante, que habla mucho, "Merce-<br />

des es u<strong>na</strong> charchuela inso<strong>por</strong>table".<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELEADA, f. = La acció de<br />

charchiielear.<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELEADERA, f. = La acció<br />

reiterada de charchuelear.<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELEAR = Ser un charchuela.<br />

Hablar mucho, a voces desati<strong>na</strong>da-<br />

mente. "A don Pancho le gusta mucho<br />

charchuelear".<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELIADA, f. = La acció de<br />

charchueliar7',<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELIADERA, f. = La acció<br />

reiterada de charchueliar.<br />

<strong>CHA</strong>RCHUELIAR = "Charchuelear",<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>RLAT<strong>AN</strong>IAR == , D"ga,se charlatanear.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>RLOTIAR = Barbarismo <strong>por</strong> charlo-<br />

tear. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>ROL, m. = Azafate, Bandeja. Cha-<br />

rola, en la Argenti<strong>na</strong>, Cuba y México<br />

<strong>CHA</strong>ROL, m. = Alabanza que uno hace<br />

a, o de, otra perso<strong>na</strong> o que uno mismo<br />

se hace. En ambos casos se usa con el<br />

verbo dar, o darse,<br />

<strong>CHA</strong>RPA, f. == Espada. "Oiga, sargen-<br />

to : alchnceme la charpa, para darle sus<br />

charpazos al oficial de guardia, <strong>por</strong> des-<br />

obediente".<br />

<strong>CHA</strong>RPAZO, m. = Golpe dado con la<br />

charpa, '"El coronel es muy delicado y<br />

a cualquiera le da sus charpazos".<br />

<strong>CHA</strong>RRA, f. = Sombrero de copa baja<br />

y ancho de falda, usado <strong>por</strong> las señora<br />

cuando montan a caballo. Nuestros indios<br />

hacen charras de palma, de bue<strong>na</strong><br />

calidad".<br />

<strong>CHA</strong>RRAL, m. = Ãrbo bajo, de ramas<br />

entrelazadas o con bejucos. Matorral<br />

Breña" Burrusco, tapachol, en Honduras.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GA, f. = La guitarra.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEADA, f. = La acció de<br />

charranguear.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEADERA, f. == La acció<br />

reiterada de charranguear.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUEAR = Tocar, rasguear 1:<br />

charranga o guitarra, "Serapio charran<br />

@ea bien la guitarra".<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIADA, f. = La acció d<<br />

charranguiar.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIADERA, f. =La acció<br />

reiterada de charranguiar.<br />

<strong>CHA</strong>RR<strong>AN</strong>GUIAR = "Charrangaear'<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

<strong>CHA</strong>RRATELA, f, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> cha<br />

rretera. Charratela y charratera, en E<br />

Salvador.<br />

<strong>CHA</strong><br />

;HARRETELA, f. = "Charratela".<br />

<strong>CHA</strong>RRO, m, == Sombrero de copa baja<br />

y de ala m5.s o menos ancha.<br />

;HAS,<strong>CHA</strong>S, = Voz que, repetida,<br />

imita el sonido que produce el choque<br />

del eslabó con la piedra de chispa o<br />

piedra de fuego para encender la mecha.<br />

ZHASGO, m. === <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chasco.<br />

Fracaso. "Cuando me consultaste el ne-<br />

gocio que pensabas establecer <strong>por</strong> el<br />

barrio de Guadalupe, debes de recordar<br />

que te pronostiquà un chasgo seguro".<br />

ZHASQUEADA, f. = La acció de chas-<br />

quear.<br />

ZHASQUEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chasquear.<br />

<strong>CHA</strong>SQUIADA, f. = La acció de clias-<br />

quiar.<br />

<strong>CHA</strong>SQUIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chasquiar,<br />

<strong>CHA</strong>SQUIADOR,RA = Incorrecció <strong>por</strong><br />

chasqueador,ra.<br />

<strong>CHA</strong>SQUIAR == Barbarismo <strong>por</strong> chasquear,<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />

<strong>CHA</strong>TA., f, ¥= La <strong>na</strong>riz. Tambié se usa<br />

en plural (chatas). "Al caer, me lastimÃ<br />

la chata o las chatas".<br />

<strong>CHA</strong>TA, f. = Tratamiento hipocorístic<br />

dado a la mujer, principalmente si es la<br />

amada del que habla o escribe, aunque<br />

ést tenga la <strong>na</strong>riz aguileña La mujer<br />

graciosa y simpática "Como mi chata,<br />

no hay otra tan guapa en todo Guatem<br />

ala",<br />

<strong>CHA</strong>TATE, ni, = Arbusto de hojas grandes,<br />

Las hojas y los retoño se usan<br />

como verdura en e1 cocido.<br />

<strong>CHA</strong>TÃA f. = "Clzatita". Diminutivo femenino<br />

de chata. "Muy hueco estabas<br />

con tu chatia, en un palco reservado<br />

del teatro Variedades".<br />

<strong>CHA</strong>TILLA, f. = Culebra venenosa, de<br />

la familia de las crotaloides.


<strong>CHA</strong><br />

<strong>CHA</strong>TÃO m, = Diminutivo masculino<br />

de chato. "Toda muchacha tiene su<br />

chatí preferido",<br />

<strong>CHA</strong>TITA, f, = Diminutivo de chata,<br />

"Chatía"<br />

<strong>CHA</strong>TITO, m, = Diminutivo masculino<br />

de chato. "Chatio".<br />

<strong>CHA</strong>TO, m. = Tratamiento hipocorístic<br />

de cariñ familiar. "No sabes, chato,<br />

cuánt te estiman en casa de don Se-<br />

bastián"<br />

<strong>CHA</strong>TQ, m. = Mozo, joven y amado de<br />

u<strong>na</strong> muchacha. "Serafi<strong>na</strong> contaba a sus<br />

amigas que su chato es muy simpático"<br />

<strong>CHA</strong>T0,TA = Burladolda. Se usa con<br />

los verbos dejar y quedarse.<br />

<strong>CHA</strong>TÚN m, = Cantidad de piedra<br />

grande, esponjosa y picuda, generalmente<br />

de origen volcánico aglomerado<br />

en cerros y valles. Probablenlente es<br />

alteració de la palabra maya chítÃ<br />

= piedra que pica; compuesta de chÃapócop<br />

de chí<strong>na</strong>j == picar? morder<br />

+ tun = piedra,<br />

<strong>CHA</strong>UVINISMO, m, = Patriotería Patriotismo<br />

exaltado, sobre todo desde el<br />

punto de vista militar. Es galicismo,<br />

tomado del francé chauvínisme<br />

CHÃVEZ ap, = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> Chaves<br />

<strong>CHA</strong>Y, f. = Obsidia<strong>na</strong> de color negro*<br />

liChaya''. "Chaye", Giiíst y huiste, en<br />

El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong>YA, f. = "Chay", "Chaye". *Xaya,<br />

en el náhuat o pipil hablado en El Salvador.<br />

<strong>CHA</strong>YE, f. i~Chay", "Chaya".<br />

<strong>CHA</strong>YQ, conl,, n, pr. = Diminutivo hipocorístic<br />

de Belisario, Cesáreo Rosario,<br />

etc.<br />

<strong>CHA</strong>YOTADA, f. = Tontería "Burrada",<br />

As<strong>na</strong>da. Se usa con el verbo hacer.<br />

"Nunca pensà que pudieras hacer semejante<br />

chayotada".<br />

CHE<br />

<strong>CHA</strong>YOTE, m, = ilGiiisquil", Viene del<br />

mexicano chayotl, Pataste, en Hondu-<br />

ras. Apzzpío en México<br />

<strong>CHA</strong>YQTE,TA =- Díces de la perso<strong>na</strong><br />

mentecata, tonta? sosa, <strong>sin</strong> gracia, etc.<br />

Se usa con los verbos ser, estar y otros.<br />

*'La sirvienta que tenemos ahora es muy<br />

chayota",<br />

<strong>CHA</strong>YOTERA, f. = La planta trepadora<br />

que produce el chayote. llGiiísquilar'J<br />

Patastera, en Honduras.<br />

CHE, f.! n. pr. = Diminutivo hipocorís<br />

tic0 de José<br />

CHEBA, f.? n, pr, = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Eusebia,<br />

CHEBO? m,! n. pr, = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Eusebio.<br />

CHEBQBA = Ebri0,bria. Borracholcha,<br />

"Marcela es bue<strong>na</strong> cocinera? pero es<br />

muy cheba; <strong>por</strong> lo que luego la echan<br />

de ver de la casa en que sirve", Cachí<br />

rre, en México<br />

CHECHE? m,, n, pr, = Diminutivo hipo-<br />

corístic de José<br />

CHEJAZO, m, = Herida con arma blan-<br />

cal en cualquier parte del cuerpo, prin-<br />

cipalmente en la cabeza. Corte longitu-<br />

di<strong>na</strong>l del pelo, hecho con tijera o ins-<br />

irunlento cortante y que afea mucho la<br />

cabeza.<br />

CHEJE, m. = El pájar llamado carpin-<br />

tero, Checo y checheque, en Honduras.<br />

Collont6 (del maya), en Yucatán<br />

CHEJE, m, = El eslabó usado para<br />

fumar.<br />

CHELA, f.? n. pr, = Diminutivo hipaco-<br />

rístic de Graciela? Griselda, Marcela?<br />

etcétera<br />

CHELAGO, m,, n. pr, = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Wenceslao y de Estanislao.<br />

CHELE, m. = Legaña Chele, en El Sal-<br />

vador? significa extranjero (de la raza<br />

saj~<strong>na</strong>)~ rubio, blanco? etc.


CHE<br />

CHELEADERA, f. = La acció reiterada<br />

de salir cheles de los ojos.<br />

CHELEAR == Salir muchos cheles en los<br />

ojos.<br />

CHELERA, f. = "Colme<strong>na</strong> chelera".<br />

CHELERO, m. = Mosquito que insisten-<br />

temente procura introducirse en el ojo,<br />

<strong>por</strong> el lagrimal, donde se forman los<br />

cheles. Los cheleros son el agente trans-<br />

misor del mal de ojo u oftalmía má<br />

frecuente en los niño que en los<br />

adultos.<br />

CHELIENT0,TA = Díces de la perso-<br />

<strong>na</strong> que perennemente tiene cheles en los<br />

ojos.<br />

CHELINA, f ,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Marceli<strong>na</strong>, Rosali<strong>na</strong>, etc.<br />

CHELINO, m., n. pr. = Diminutivo hipocorístic<br />

de Marcelino.<br />

CHELO, m., n. pr. = Diminutivo hipocorístic<br />

de Marcelo.<br />

CHELÓN,ON = Díces del ternero de<br />

meses, muy desarrollado. "Matacano,<strong>na</strong>".<br />

CHELÓN,ON = Legañoso,sa Lleno de<br />

cheles.<br />

CHELOS0,SA = Legañoso,sa "Chelón,o<strong>na</strong>"<br />

artícul T. Chinguinoso, en<br />

México<br />

CHEMA, m., n. pr. = Contracció hi<strong>por</strong>ístic<br />

de "Che" (José y María<br />

CHEMA, m. == Nombre que el vulgo da<br />

al quetzal o unidad monetaria de Guatemala,<br />

<strong>por</strong>que en los billetes que emitiÃ<br />

el Banco Central està grabado el busto<br />

del expresidente General Josà Mari?<br />

Orella<strong>na</strong> (Chema Orella<strong>na</strong>), fundadode<br />

ese establecimiento de crédito e1<br />

1924. "Tres chemas o quetzales vale esti<br />

reloj". Véans "Chema, m., n, pr." !<br />

"Quetzal", artícul 2¡<br />

CHEMINEA, f. = Metátesi vulgar di<br />

chimenea.<br />

CHE<br />

;HIMINEYA, f. == Epéntesi vulgar de<br />

chíminea Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eya".<br />

CHENCA, f. = Colilla de cigarro o puro.<br />

"Yeg'ia''. "Cierto loco acostumbra recoger<br />

las chencas que halla en el suelo<br />

para fumársela después Pucho, en la<br />

Argenti<strong>na</strong>, Bolivia, Colombia, Chile, el<br />

Ecuador y el Perú Chinga, en Costa Rica.<br />

Cabo y cabo de tabaco, en Cuba.<br />

Magaya, en El Salvador y Honduras.<br />

Bachicha y vieja (Michoacán) cachafo,<br />

chicote y pucho, en México<br />

3HENC0,CA = Cojo, ja, "Renco,ca"<br />

'Daba gusto ver a don Hermenegildo<br />

Sierra, aunque chenco, cóm corría<br />

huyendo del tiroteo que hubo en la Pla-<br />

za de Armas el 16 de diciembre de<br />

1930".<br />

CHEN<strong>CHA</strong>, f., n. pr. = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Crescencia, Inocencia y<br />

Fulgencia,<br />

;HENCHO, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Crescencio, Inocencio y<br />

Fulgencio.<br />

ZHENDA, f., n. pr. = Din~inutivo hipo-<br />

corístic de Rosenda.<br />

CHENDO, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Rosendo,<br />

CHENQUEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chenquear.<br />

CHENQUEAR = Cojear. "Ya en la ma-<br />

drugada no chenquean algunos limos-<br />

nero~'.<br />

CHENQUERA, f. = Cojera. Se deriva de<br />

chenco,ca.<br />

CHENQUIAR = "Chenquear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHENTA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Vicenta, etc.<br />

CHENTE, m,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

rístic de Vicente, Inocente, etc.<br />

CHEPA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Josefa.


CHE<br />

CHEPE, m,, n. pr. == Diminutivo hipoco-<br />

rístic de José<br />

CHEPE, m. == El indio, en general. Espe-<br />

cialmente es el indio parroquiano o<br />

marchante de un almacén Cuando el<br />

indio comerciante regatea el precio de<br />

un artículo el empleado o vendedor<br />

le contesta; "No se puede, chepe",<br />

CHEPêO m. = "Peruchillo". Nombre<br />

onomatopéyic de un pajarito amarillo<br />

que, sól en ma<strong>na</strong>da, persigue y ahu-<br />

yenta a los zopilotes. Dicho feo, en<br />

Honduras, Hniz, en Nicaragua. Pitirre,<br />

en Cuba.<br />

CHEPITA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Chepa, que a su vez lo es<br />

de Josefa.<br />

CHEPITO, m,, n, pr, = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Chepe, que a su vez lo<br />

es de José<br />

CHEPONA, f. = La má grande y sono-<br />

ra de las campa<strong>na</strong>s de la catedral de<br />

Guatemala, la cual campa<strong>na</strong> se toca<br />

Anicamente en celebració de las má<br />

im<strong>por</strong>tantes festividades religiosas y en<br />

casos excepcio<strong>na</strong>les o extraordi<strong>na</strong>rios.<br />

CHEQUE, m. = Empleado de adua<strong>na</strong>s,<br />

encargado de facturar bultos, "Yo des-<br />

empeñ el puesto de cheque de la adua-<br />

<strong>na</strong> de Puerto Barrios".<br />

CHEQUE, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Ezequiel.<br />

CHEQUEADA, f. = La acció de che-<br />

quear.<br />

CHEQUEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chequear.<br />

CHEQUEAR = Pelotear. Cotejar documentos<br />

o las partidas de u<strong>na</strong> cuenta o<br />

contabilidad, ponihdoles u<strong>na</strong> seíí convenida<br />

para facilitar la operació de<br />

glosa que se practica.<br />

CHEQUEAR = Facturar bultos en las<br />

adua<strong>na</strong>s.<br />

CHI<br />

CHEQUEL, m,,, n. pr. = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Ezequiel.<br />

CHEQUIAR = "Chequear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"lar".<br />

CHEQUIEL, m., n. pr. = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Ezequiel.<br />

CHETA, f., n, pr, = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Aniceta.<br />

CHETO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

ristico de Aniceto.<br />

CHEVIOT, m, = Carnero escocé y la<strong>na</strong><br />

que produce, de la cual se fabrica el<br />

casimir del mismo nombre.<br />

CHEYO, m., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Eliseo y de "Eliseyo",<br />

CHêA f. === Apócop de chim "Chan",<br />

De chia y apa se formaron los nombres<br />

mexicanos de Chiapa y Chiapas, los<br />

cuales significan rí de las chía o abun-<br />

dante en chías<br />

CHÃA f., n. pr. = Diminutivo hipocorís<br />

tico de Lucía<br />

CHI<strong>AN</strong>, m. = "Ch'a", "Chan". Viene del<br />

mexicano chian = semillita negra, que<br />

al rato de ponerse en el agua suelta<br />

gran cantidad de mucílago<br />

CHIBOLA, f. = Cuerpo pequeñ y es-<br />

férico "Chibola de cera", "Chibola de<br />

cáñamof<br />

CHIBOLA, f. = Por extensión tumor<br />

má o menos redondo que aparece en<br />

algu<strong>na</strong> parte del cuerpo. "No puedo sen-<br />

tarme <strong>sin</strong> dolor, <strong>por</strong>que me salià u<strong>na</strong><br />

chibola en la <strong>na</strong>lga derecha".<br />

CHIBOLÓN,ON == Díces de la perso-<br />

<strong>na</strong> rechoncha y gordiflo<strong>na</strong>, que tiene el<br />

estómag muy abultado o desarrollado.<br />

Este adjetivo se substantiva en muchos<br />

casos.<br />

CHIC, m. = Gracia. Primor, Sal, Es pa-<br />

labra francesa. "Sofí es u<strong>na</strong> mucha-<br />

cha que tiene mucho chic".


CHI<br />

CHICA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Francisca. "Paca". "Pancha",<br />

CHICALOTE, m. == Planta medici<strong>na</strong>l,<br />

muy parecida al cardosanto,<br />

CHIC<strong>AN</strong>A, f. = Sofistería Sutileza,<br />

Embrollo. Es palabra galicada.<br />

CHICAPE, m, = Burro. "Chicapo",<br />

CHICAPO, m, Ã Burro. Asno. "Chicape".<br />

CHICLÃN m, = Ciclán Tambié se usa<br />

en México Chile, Venezuela y Cuba<br />

Chiglbn, en el Ecuador.<br />

CHICLE, m, = Gomorresi<strong>na</strong> del árbo<br />

llamado chicozapote, preparada espe-<br />

cialmente para mascarla. Viene del az-<br />

teca *xitl, aféresi de *oxitl = resi<strong>na</strong><br />

(Ramos y Duarte), o de chictli o tzicfli<br />

(Barbere<strong>na</strong>).<br />

CHICLEAR = Ejercer el oficio de chi-<br />

clero.<br />

CHICLERÃA f. = Factorí en que se pre-<br />

para el chicle.<br />

CHICLERO, m. = Perso<strong>na</strong> que se dedica<br />

a la extracció del chicle.<br />

CHICLER0,RA = Díces del lugar en<br />

que abunda el árbo chicozapote del<br />

cual se extrae el chicle. "El Peté es<br />

u<strong>na</strong> regió chiclera".<br />

CHICO, m, = El árbo que produce la<br />

fruta del mismo nombre y del cual se<br />

extrae el chicle. "Chicozapote". "Níspe<br />

ro''. El Doctor Barbere<strong>na</strong>, opi<strong>na</strong> que<br />

chico es abreviació de chicozapotc,<br />

del mexicano chictlzapotl = nfspero.<br />

CHICO, m., n. pr, = Diminutivo familiar<br />

de Francisco.<br />

CHICOLEYO, m. = Dígas chicoleo<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció %yo",<br />

CHICOLIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chicolear<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />

CHICOTAZO, m. = Golpe dado con e'<br />

chicote. "Te voy a dar de chicotazos S<br />

continúa maltratando a tu hermanita"<br />

CHI<br />

CHICOTE, m. == Látigo Zurriago. "En<br />

vez de palo, debes emplear el chicote<br />

para castigar a tus hijos". Viene del azteca<br />

*xicotli, Cuarta, en México Arriador<br />

y guasca, en la Argenti<strong>na</strong>. Chucho,<br />

en Cuba y en Venezuela.<br />

CHICOTEADA, f. = Zurra dada con chi-<br />

cote. Paliza, Azotada. "Cintareada"<br />

'Cástui le di6 u<strong>na</strong> chicoteada a su<br />

criado, <strong>por</strong> chismoso1',<br />

CHICOTEADERA, f. == La acció reite-<br />

rada de clzicotear.<br />

CHICOTEAR = Dar golpes con el chico-<br />

te. Zurriagar.<br />

CHICOTIADA, f. == "Chicoteada".<br />

CHICOTIADERA, f. = La acci6n reite-<br />

rada de chicotear.<br />

CHICOTIAR = "Chicotear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHICOZAPOTE, m. = El chico o sea el<br />

árbo que produce la fruta del mismo<br />

nombre y la gomorresi<strong>na</strong> llamada chicle<br />

Viene del mexicano *xicotzapotl = za-<br />

pote de la abeja; compuesto de *xicoatl<br />

= abeja 4- tzapotl = zapote, fruta.<br />

Totuma, ciguapa y zapote de culebra,<br />

en Cuba.<br />

CHICUELADA, f. == Chiquillada. Chi-<br />

quilleria. "Pato jada".<br />

CHICULCHIP, m. = Nombre que en la<br />

lengua mam de Huehuete<strong>na</strong>ngo dan a la<br />

calaguala.<br />

CHI<strong>CHA</strong>, f. = Bebida fermentada que<br />

se hace de diferentes substancias, como<br />

del jugo de la caña de panela y azficar,<br />

de frutas, etc. "Nuestros indios beben<br />

mucho la chicha". Sambumbia, en Cuba.<br />

Mingu', en Honduras. Tegüino en<br />

Chihuahua, Si<strong>na</strong>loa y Sonora, México<br />

CHI<strong>CHA</strong>, f,, n. pr. === Diminutivo hipo-<br />

corístic de Narcisa.


CHI<br />

CHI<strong>CHA</strong>FUERTE, f, = Yerba rastrera CHICHICUILOTE, m. = "Capuca", "Boque<br />

crece en los campos y en los jar jón" En Méxic es u<strong>na</strong> ave zancuda.<br />

dines. Se llama así <strong>por</strong>que tiene sabol<br />

ácido "Los muchachos de escuela se<br />

quitan la tinta de los dedos, frotándose<br />

los con las hojas de chichafuerte".<br />

CHICHE, f. = "Chicha".<br />

CHICHE, f. = Cada uno de los pechos o<br />

CHICHIGUA, f. = Nodriza, "Para chichigiias,<br />

preferimos a las *mixqueñas<br />

<strong>por</strong> ser bien constituídas sa<strong>na</strong>s y hermosas".<br />

El nombre viene del azteca<br />

chichihua = la que amamanta ; de chichihualli<br />

= pechos, mamas, tetas ; demamas<br />

de la mujer. Viene del mexicano rivado a su vez de chichi = mamar.<br />

chichi = mamar ; contracció de chichi- Ama de leche, en El Salvador. fluño en<br />

hualli = las mamas o las mamilas, el Ecuador.<br />

CHICHE, adj. = Fácil Cómodo,da Se<br />

CHICHIGUA, f. == Por extensión ayuda,<br />

usa mucho en plural, con los verbos ser<br />

auxilio, amparo, apoyo, socorro, proy<br />

estar. "Esta lecció està chiche".<br />

lecci6n. Se usa con los verbos ser,<br />

CHICHERÃA f. = Estanco de chicha y<br />

necesitar y otros, "Para <strong>na</strong>da necesito<br />

lugar en que 6sta se vende. Sambumbiede<br />

chichigua". "Guatemala ha sido la<br />

ria, en Cuba y en México<br />

chichigua de los centroamericanos". "Yo<br />

CHICHERILLA, f, = "Chichería" Véan<br />

me valgo solo y no necesito chichigua<br />

se las termi<strong>na</strong>ciones "la" e "Illa". para mis cosas".<br />

CHICHER0,RA = Perso<strong>na</strong> que fabrica<br />

CHICHIGUA DE LECHE ENTERA =<br />

o vende chicha. Sambumbiero,ra, en<br />

La chichigua que da los dos pechos al<br />

Cuba.<br />

niñ que amamanta. Véas "Chíchigu<br />

CHICHER0,RA = Díces de los que<br />

de media leche".<br />

acostumbran embriagarse con chicha.<br />

CHICHES, adj. pl, == Fácil CÓmodo,da<br />

CHICHIGUA DE MEDIA LECHE = La<br />

Es plural de chiche, artícul 39 y se usa<br />

chichigua que amamanta a dos niño a<br />

con los verbos estar y ser. "Està muy<br />

la vez, siendo uno de ellos su propio<br />

chiches el problema que para mañan<br />

hijo.<br />

nos dejà el profesor",<br />

CHICHIHUA, f. = "Chichigua",<br />

CHICHICASTE, m. = Ortiga, Viene del CHICHILA, f., n. pr, = Diminutivo himexicano<br />

tzitzicaztli = hormiga que pocorístic de Cecilia.<br />

pica; compuesto de tzitzica = punzar, CHICHILO, m., n. pr. = Diminutivo hipicar<br />

+ azcoatt = hormiga. De este vopocorístic<br />

de Cecilio.<br />

cablo se deriva Chichicaste<strong>na</strong>ngo (Santo<br />

CHICHIMIT, m, == Ser fantistico y te-<br />

Tomás) nombre que los mexicanos que<br />

rrible para nuestros indios, quienes lo<br />

vinieron con don Pedro de Alvarado,<br />

consideran como dueñ del monte y se<br />

conquistador de Guatemala, dieron a Cilo<br />

imagi<strong>na</strong>n lujosamente vestido, luguá<br />

Ti<strong>na</strong>mitl. Chichicafe y chichicatre,<br />

ciendo un gran sombrero muy adoren<br />

Cuba.<br />

<strong>na</strong>do.<br />

CHICHICÚA f. = Culebra ponzoñosa<br />

que se irrita y enfurece con suma facili- CHICHINGASTE, m. = Planta aromá<br />

dad. Por extensión perso<strong>na</strong> de pésim tica que se crí en los corrales, y se usa<br />

carkter, poco sufrida, intolerante y a la para curar el ombligo de los terneros<br />

vez intolerable. "Benito es u<strong>na</strong> chi- y cualquier llaga,<br />

chicœa"<br />

CHICHINGUASTE, m.= "Chichingasfe".<br />

CHI


CHI CHI<br />

CHICHIPATE, m. = ~ rbol que produce<br />

madera muy resistente, <strong>por</strong> lo cual se<br />

usa para radios y mazas de, carreta. La<br />

cáscar o corteza de este árbo se utiliza<br />

para hacer cinchos o moldes de<br />

quesos.<br />

CHICHIPÃN m. = Arbusto medici<strong>na</strong>l<br />

hemostático cuyas hojas molidas y<br />

aplicadas a u<strong>na</strong> herida, {ancan la san-<br />

gre que ést vierte. Las flores de esta<br />

planta son pequefias, rojas y en panoja.<br />

CHICHISBEYO, m. = Incorrecció <strong>por</strong><br />

chichisbeo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo",<br />

CHICHITA, f. = Diminutivo familiar de<br />

muchachita, que lo es igualmente de<br />

muchacha, "Chachita",<br />

CHICHITAS, f. pl. == Arbusto espinoso,<br />

que a lo má tiene un metro de altura<br />

y que produce unos frutos amarillos,<br />

semejantes a las chiches de la mujer,<br />

a lo cual debe el nombre diminutivo que<br />

llevan, Los peregrinos que van al san-<br />

tuario de Esquipulas, regresan de su<br />

romerí trayendo ador<strong>na</strong>dos sus som-<br />

breros con chichitas y paste. Pichiclzíos<br />

en Costa Rica. Chiche, chichigua, ma-<br />

rimbita (Gagini) y chuches (Barbere-<br />

<strong>na</strong>), en Nicaragua.<br />

CHICHITO, m. = Diminutivo f amília<br />

de muchachito, que asimismo lo es de<br />

muchacho, "Chachito".<br />

CHICHO, m,, n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

coristico de Narciso.<br />

CHICHOJO, m. = En el Occidente de la<br />

República la flor seca de la milpa.<br />

CHICHÓN,ON = Aplicase a las cosas<br />

fácile de hacer. "Es muy chichó el<br />

trabajo que te tocà ejecutar en la vela-<br />

da líricoliteraria"<br />

CHICHîN,ON = Díces de la perso<strong>na</strong>,<br />

principalmente de la mujer, que tiene<br />

muy desarrolladas las chiches o los pe-<br />

chos. "Julia es demasiado Ÿhicko<strong>na</strong>"<br />

CHICHOTA, f. = Aumentativo de chi-<br />

che. La chiche muy desarrollada. "Lla-<br />

man mucho la atenció las chichotas de<br />

Rude<strong>sin</strong>da".<br />

CHICHOTA, f. == Chichó o chinchón<br />

"Me salià u<strong>na</strong> chichotu bajo el brazo".<br />

CHICHUD0,DA == Díces de la perso<strong>na</strong>,<br />

principalmente de la mujer, que tiene<br />

muy abultadas o desarrolladas las chiche~<br />

o los pec$os, "ChicIhÓn,o<strong>na</strong>"<br />

"Luisa tendrí un cuerpo má esbelto<br />

si no fuera tan ckichuda".<br />

CHICHUD0,DA = Aplícas a lo que es<br />

fáci de ejecutar. "ChichÓn,o<strong>na</strong>" "EstÃ<br />

chichado el problema que me puso el<br />

profesor".<br />

CHICHUÃS m. == El piojo blanco que<br />

abunda en las tierras frías y que vive<br />

como parásit en el cuerpo de las perso<strong>na</strong>s.<br />

CHIFLADERA = Chifladura. "Emilio padece<br />

de chifladera",<br />

CHIFLAD0,DA = Distraído,da "Fíjat<br />

bien en Marcos, quien parece que estÃ<br />

algo chiflado, <strong>por</strong> la Cristi<strong>na</strong>, segú se<br />

asegura'.<br />

CHIFLETA, f. = Indirecta. Zumba. Injuria<br />

disimulada. "Ya no puedo sufrir<br />

má las chifletas de Indalecio",<br />

CHIFLÓN m. = Corriente rápid de un<br />

río Raudal, rápido chorrera. '"Cuando<br />

un rí està muy crecido, no hay que<br />

pasarlo <strong>por</strong> el lado del chiflón"<br />

CHIFLÓN m. = Corriente fuerte de aire<br />

o de viento, "Quítat del chifl-n, <strong>por</strong>que<br />

puedes resfriarte",<br />

CHIFURNIA, f. == Lugar recóndito Remotidad.<br />

"Capturaron al reo en u<strong>na</strong><br />

chifurnia".<br />

CHIJURNIA, f. = "Chifurniafl, "El resguardo<br />

de hacienda encontrà en u<strong>na</strong><br />

chijurnia los aparatos en que hacÃaguardiente<br />

clandestino un sujeto que<br />

no pudieron capturar",


CHI<br />

CHIJUTE, m. = "C1zijzzyf'. "PijuyJf. Ju-<br />

dio, en Cuba.<br />

CHIJUY, m, = "Pijuy". "Chijutef'. Es<br />

voz onomatopéyica<br />

Jud'o, en Cuba,<br />

CHILA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Basilia, Cecilia, Hersilia, Isi-<br />

dra, Lucila, etc.<br />

CHILA, f. = "*Xira". "*Xila". "Señorita"<br />

CHILACAYOTE, m, = Ciicurbitácea de<br />

forma ovoidal, de color verde pálido<br />

veteado o jaspeado de blanco. Viene del<br />

mexicano tsilacoyotl = ayote grande<br />

(segú unos etimologistas) o ayote liso<br />

(segú otros). Tínduyo en Oajaca,<br />

México Chiberro, en Honduras. Chi-<br />

berre, en Costa Rica.<br />

El Diccio<strong>na</strong>rio Académic considera<br />

que el vocablo chilacayote es lo mismo<br />

que cidra cayote (dos palabras). La<br />

mayorí de los lexicógrafo americanos<br />

y españole siguen el parecer de la<br />

Academia. Sin embargo, hay autores<br />

que contradicen esta opini6n; y entre<br />

ellos se cuenta el mexicano do11 Dario<br />

Rubio, segú se advierte en el artícul<br />

'Alcayata", que aparece en la págin<br />

25 del tomo primero de su libro "LA<br />

<strong>AN</strong>ARQUÃ DEL LENGUAJE EN LA<br />

AM~RICA ESPAROLA"; artícul que<br />

dice: "ALCAYOTA, = En Chile, con<br />

carácte de chilenismo, alcayota es: cayote,<br />

chilacayote, cidra cayote. = Los<br />

chilenos, como todos los habitantes de<br />

todos los paíse del mundo, está en su<br />

má perfecto derecho para formar y<br />

usar cuantas palabras respondan a sus<br />

necesidades; reconozco tal derecho, y<br />

<strong>sin</strong> discutir el chilenismo formado, hablarÃ<br />

de é únicament <strong>por</strong> lo que en é<br />

y en su definició hay de mexicano, =<br />

El vocablo està formado, probablemente,<br />

de al y cayofa (Esta í~ltim palabra<br />

no es <strong>sin</strong>o cayote, con termi<strong>na</strong>ció femeni<strong>na</strong>),<br />

= La Academia Española y<br />

con ella todos los autores españoles<br />

CHI<br />

anotan en sus diccio<strong>na</strong>rios CAYOTE,<br />

dándol implícit y explícitament como<br />

origi<strong>na</strong>ria de u<strong>na</strong> voz mexica<strong>na</strong>, =- Tal<br />

palabra, con tal origen, no existe. =<br />

AYOTLI (calabaza) podrí ser origen<br />

de ayote (mexicanismo-si se hubiera<br />

formado y se usara-) ; pero <strong>na</strong>die usa<br />

mexicanismo alguno de la voz náhuat<br />

ayotli, y s6lo se emplea calabaza, que<br />

es lo que tal vez significa. = La c de<br />

cayote no es <strong>sin</strong>o la últim letra de la<br />

voz mexica<strong>na</strong> tzilac, c que se toma de<br />

esta voz al formarse la tercera sílab<br />

del n~exicanismo chi-la-ca-yo-te, que<br />

viene de TZILAC-AYOTLI : tzilac, liso,<br />

y ayotli, calabaza, = Por esto creo que<br />

no existe cayote y que su formació es<br />

arbitraria. = Y asà como hay arbitrariedad<br />

en la formació de esta voz, hay<br />

tambié falta de razó en todos los autores<br />

españole para decir que cayote es<br />

igual a chayote. = Aun suponiendo que<br />

cayote fuera u<strong>na</strong> corruptela del mexicanismo<br />

formado de la voz qotli, no<br />

podrí nunca equivaler a chayote (formado<br />

de chayotli o chayutli), pues hay<br />

mucha diferencia entre el chayote y la<br />

calabaza, aun cuando ést y aqué<br />

pertenezcan a la familia de las cucurbitáceas<br />

(Chayote es, en Honduras,<br />

perso<strong>na</strong> cobarde). = Tambié se empeña<br />

los autores españole en que<br />

CHILACAYOTE es CIDRACAYOTE, y<br />

al definir ést definen el CHILACAYO-<br />

TE. = Pues tambié creo que el CI-<br />

DRACAYOTE, a pesar de que consta<br />

en todos los diccio<strong>na</strong>rios españoles no<br />

existe. ¥= Me inclino a creer que en la<br />

formació de tal palabra ha influido<br />

cierta sugestió de carácte fonétic del<br />

mexicanismo CHILACAYOTE; pero<br />

esta voz ni puede tener, ni necesita,<br />

equivalente alguno y, en caso de tenerlo<br />

o necesitarlo, ést no podrí ser CIDRA-<br />

CAYOTE, que no es má que u<strong>na</strong>


CHI<br />

corrupció de tzilac y ayotli, = Esto<br />

<strong>por</strong> !o que hace a la formació del supuesto<br />

mexicanismo. = Por lo que toca<br />

al fruto, me parece tambié i<strong>na</strong>dmisible,<br />

siendo bien distintos, como lo son la<br />

cidra y la calabaza, dos frutos encerra-<br />

dos en u<strong>na</strong> amalgamació imposible en<br />

el vocablo CIDRACAYOTE. = Dice<br />

Picó Febres (venezolano) : ZAPALLO.<br />

Cidracayote en la Academia Espafio-<br />

la. Se le da el nombre de panta<strong>na</strong> en<br />

Islas Ca<strong>na</strong>rias. En el Perà le dicen<br />

calabaza america<strong>na</strong>".<br />

CHILAMATAL, m. = Campo abundante<br />

de chilamates.<br />

CHILAMATE, m. = Ãrbo corpulento que<br />

crece en las orillas de los río y en pa-<br />

rajes rriuy húmedo o pantanosos. Viene<br />

del mexicano chilli = chile + amati =.<br />

amate. La leche del chilamate es muy<br />

cáustic y a esta circunstancia debe su<br />

nombre,<br />

CHIL<strong>AN</strong>O, m., n. pr. == Diminutivo hipo-<br />

corístic de Maximiliano.<br />

CHILAQUILA, f. = "Tortilla" de maíz<br />

con relleno de queso, de yerbas o de<br />

carne y chile. Chilapil, en México<br />

CHILAR, m. = Planta que produce el<br />

chile. Terreno sembrado de chile. "Los<br />

chilares van a rendir muy bue<strong>na</strong> cose-<br />

cha este año"<br />

CHILATE, m. = Ato1 de maíz al cual<br />

se le mezcla chile y hoy se usa <strong>sin</strong> éste<br />

poniendo cacao en su lugar. Viene del<br />

mexicano chilli = chile + la termi<strong>na</strong>-<br />

ció ate, que es variació de atl == agua,<br />

Por lo tanto, chilate significa "agua de<br />

chile".<br />

CHILCA, f. = Ãrbo que da flores ama-<br />

rillas y que crece en las márgene de<br />

los ríos<br />

CHILCO, m. == "Chilca".<br />

CHILE, m. = El ají Hay u<strong>na</strong> gran va-<br />

riedad de chile, y cada clase tiene en<br />

Guatemala un uso culi<strong>na</strong>rio especial,<br />

CHI<br />

del que se hablarà separadamente. En<br />

el mercado se venden: el chile cham-<br />

borofe, el chile chiltepe, el chile choco-<br />

late, el chile de relleno, el chile dulce,<br />

el chile guaque, el chile largo, el chile<br />

pasa, el chile pimiento, el chile siete cal-<br />

dos, el chile zambo, etc.<br />

CHILE, m. = Por extensión quiere decir<br />

perso<strong>na</strong> o cosa insignificante, despre-<br />

ciable, de ningu<strong>na</strong> estimación Se usa<br />

con el verbo valer. "Rita, para mí no<br />

vale un chile".<br />

CHILE, m. = Mentira, Cuento, Má se<br />

usa en plural. "Lo que me está dicien-<br />

do son chiles de tu invención" Crónica<br />

en México Guaragua, en Honduras.<br />

CHILE, m, == El pene del hombre.<br />

CHILE, m, = Entre jugadores, poco di-<br />

nero. Má se usa en diminutivo: "Ju-<br />

guemos un chile, o un chilito",<br />

CHILE <strong>CHA</strong>MBOROTE = "Chamborote".<br />

CHILE CHILTEPE = "Chittepe".<br />

CHILE CHOCOLATE == "Chile grande,<br />

grueso y rojo, muy picante y de punta<br />

un poco redondeada. Se usa en recado<br />

para tamales y para varios guisos.<br />

CHILE DE GÃœERT == "Chile de huerta.<br />

Véas "Guerta".<br />

CHILE DE HUERTA == Chile muy pican-<br />

te, de color amarillo verdoso y de for-<br />

ma redonda un tanto alargada. Se usa<br />

principalmente en el caldo.<br />

CHILE DE RELLENO === Chile puntia-<br />

gudo, del mismo color y tamañ del<br />

chile guaque. Es muy picante y, como<br />

su nombre lo indica, se usa rellenándol<br />

de carne picada, arroz, papa y otros in-<br />

gredientes.<br />

CHILE DULCE = Variedad de chile que.<br />

<strong>por</strong> no ser picante, se le distingue con<br />

el calificativo de dulce. Se usa para dar<br />

sabor a ciertas comidas.


CHI<br />

CHILE GUAQUE = Chile puntiagudo, de<br />

color rojo subido, de siete a diez cen-<br />

tímetro de largo, <strong>por</strong> unos tres cen-<br />

tímetro de diámetr en la base. "En el<br />

pipiá no falta nunca el chile guaque".<br />

Véas "Guaque".<br />

CHILE HUAQUE = "Chile guaque",<br />

Véas "Huaque",<br />

CHILELA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Desideria.<br />

CHILE LARGO = Chile que, como su<br />

nombre lo indica, es delgado, de siete a<br />

diez centímetro de largo y de color<br />

rojo encendido. Esta clase de chile, que<br />

es muy picante, se cultiva en gran can-<br />

tidad en el Oriente de Guatemala, y tie-<br />

ne un buen mercado en los pueblos de<br />

Occidente, o sea la regió llamada de<br />

Los Altos.<br />

CHILELO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Desiderio.<br />

CHILE PASA = Clase de chile mediano,<br />

má largo que redondo, de color rojo.<br />

No es picante, y se usa como condimen-<br />

to. Debe su nombre a la circunstancia<br />

de que, ya seco, se parece a la pasa, en<br />

color y arrugas.<br />

CHILE PIMIENTO = Chile largo y grue-<br />

so, de punta un tanto redondeada. Ca-<br />

rece de picor, tiene bastante carne y se<br />

usa para sazo<strong>na</strong>r algunos alimentos.<br />

Muchas perso<strong>na</strong>s prefieren este chile<br />

al llamado chile de relleno, <strong>por</strong> ser ést<br />

muy picante.<br />

CHILE QUEMADO = Color obscuro o<br />

negro de un gallo.<br />

CHILERO, m. = Perso<strong>na</strong> que cultiva,<br />

compra o vende chile. "Hay muchos<br />

chileros en Asunció Mita, pueblo del<br />

departamento de Jutiapa".<br />

CHILER0,RA =- Díces de la perso<strong>na</strong><br />

muy aficio<strong>na</strong>da a contar chiles. Menti-<br />

roso,sa. "Juanillo tiene fama de ser<br />

muy chilero",<br />

CHI<br />

CHILE SIETE CALDOS = "Siete<br />

caldos".<br />

CHILE ULULTÃ = Chile media<strong>na</strong>mente<br />

largo y grueso, de color rojo, muy pican-<br />

te, que se cultiva en el departamento<br />

de la Alta Verapaz. Se usa mucho en<br />

los caldos. Véas rlUl~z~té"<br />

CHILE ZAMBO = Variedad muy pareci-<br />

da al chile guaque, en cuanto a tamañ<br />

y picor. Tiene color rojo obscuro y amo-<br />

ratado, que tira a zambo, a lo cual debe<br />

su nombre. Se usa en defecto del chile<br />

guaqae y chile chocolate. Véas "Zam-<br />

bo,ba7'.<br />

CHILILLADA, f. = Zurra dada con chi-<br />

lillo. "La cocinera le di6 a su hijo u<strong>na</strong><br />

fuerte chilillada".<br />

CHILILLAZO, m. = Golpe dado con el<br />

chilillo, "Rafael recibià en la cara un<br />

chilillazo que le di6 Javier",<br />

CHILILLO, m. = Zurriago. Látigo Azote<br />

mediano, "El capatraz de los presos<br />

siempre lleva el chilitlo en la mano, para<br />

fustigar a los que no trabajan, aunque<br />

esté cansados o enfermos",<br />

CHILINDRdN, m. = Ãrbo mediano, de<br />

flores amarillas. Produce el fruto del<br />

mismo nombre, de color morado, o casi<br />

negro, ya maduro. Se dice que este fru-<br />

to es venenoso.<br />

CHILINGA, f. = Andrajo, Chirajo que<br />

cuelga. Má se usa en plural, "Córtam<br />

con las tijeras esta chilinga que tiene<br />

mi vestido en la manga".<br />

CHILITO, m, = La palomita de los ni-<br />

ños Es diminutivo de chile o pene en<br />

el hombre.<br />

CHILITO, m. = Diminutivo de chile o<br />

pequeñ apuesta en el juego. "Si te pa-<br />

rece, podemos jugar un chilito antes de<br />

pasar a almorzar".<br />

CHILIZATE, m, = Clase de avispas gran-<br />

des y amarillas, que fabrican un pa<strong>na</strong>l<br />

lami<strong>na</strong>r, como de cuatro <strong>por</strong> diez centí


CHI<br />

metros. Este insecto, al picar, inyecta<br />

regular dosis de ácid fórmico <strong>por</strong> lo<br />

que es muy dolorosa la punzadura. Inmediatamente<br />

despué de recibir ést se<br />

siente cerrada la garganta o u<strong>na</strong> especie<br />

de asfixia, a lo cual debe el nombre<br />

de ahorcadora u horcadora con que tambié<br />

se conoce.<br />

CHILMOL, m. = Revoltillo o salsa hecha<br />

con chile, tomate, miltomate, cebolla,<br />

etc. Tambié se llama clzilmole y<br />

chirmol. Por extensión mezcla de muchas<br />

cosas heterogéneas y se usa con<br />

los verbos hacer y hacerse. Viene del<br />

azteca clzilmolli = salsa de chile; compuesto<br />

de chil, apócop de chile + molli,<br />

alteració de mulli = mole, guiso<br />

salsa.<br />

CHILMOLE, m, = "Chilmol".<br />

CHILO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

ristico de Basilio, Cecilio, Isidro, etc.<br />

CHILOLO, m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

coristico de Isidoro.<br />

CHILTEPE, m. = Chile silvestre, peque-<br />

ño rojo, redondo o de forma ovalada,<br />

Se asegura que el chiltepe, en vez de<br />

dañar cura las enfermedades del híga<br />

do. Chiltepín chiltepiquí clziltepiquÃy<br />

chiltipiquín en México nombres que<br />

vienen del azteca chilt6cpin = chile picante<br />

como la diminuta pulga; compuesto<br />

de chil, apócop de chilli = chile<br />

+ tepín síncop de tecpin = pulga<br />

Chiltepe, en Costa Rica. Qmatic, en<br />

Yucatán México<br />

CHILTEPE, m. = Nombre con el cual, a<br />

raí de la caíd del expresidente Ma-<br />

nuel Estrada Cabrera, se conocià cierto<br />

grupo conservador, muy exaltado, que<br />

fundà el periódic de combate, llamado<br />

"El Chiltepe", que di6 origen al vocablo<br />

propuesto. "Los chiltepes se distinguie-<br />

ron <strong>por</strong> su intransigencia política"<br />

CHI<br />

CHILTOTA, f. = La chorcha de color<br />

amarillo rojizo. "Chiltote". Viene del<br />

mexicano chiltototl = pájar chile o pá<br />

jaro color de chile.<br />

CHILTOTE, f. = "Chiltota".<br />

CHILTUCA, f. = Arañ pequeña cuyo<br />

abdomen es redondo y rojo. Tiene el<br />

color y forma de un chiltepe desarrolla-<br />

do. La picadura de la chiZtuca ocasio-<br />

<strong>na</strong> trastornos en el organismo humano.<br />

"Casflmpulga". En Méxic se llama<br />

chintIatlahzza, que viene del azteca tzin-<br />

tlatlauhqui = culirojo, fondillo colora-<br />

do ; compuesto de tzintli = asentaderas<br />

-1- ttatlazzlzqzzi = rojo, colorado. Es po-<br />

sible que nuestro nombre chiltuca sea<br />

corrupció de la palabra mexica<strong>na</strong> cin-<br />

tratiahua,<br />

CHILTUCA, f. = Por extensión nombre<br />

que se da a la perso<strong>na</strong> de mal carácter<br />

intolerante y a la vez intolerable. "Don<br />

Herculano es má bravo que u<strong>na</strong> chil-<br />

tzzca".<br />

CHILLA, f. =-: Pobreza suma. Inopia. Es-<br />

casez. "Estoy en u<strong>na</strong> chilla terrible".<br />

CHILLADA, f. = La acció de clzillarse.<br />

Se usa con el verbo dar.<br />

CHILLADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chillar.<br />

CHILL<strong>AN</strong>TE, ad j . = "C h'U-n,o<strong>na</strong>7',<br />

artícul 1". "A las mujeres del campo<br />

les gusta mucho usar colores chillantes<br />

en sus vestidos, chales, etc."<br />

CHILLAR = Llorar y dar voces altas si-<br />

multáneamente<br />

CHILLARSE = Quejarse o presentar que-<br />

ja ante u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>, a veces <strong>por</strong> u<strong>na</strong><br />

causa insignificante o baladí Entre es-<br />

colares y colegiales se oye decir fre-<br />

cuentemente : "No nos juntemos con<br />

Sergio, <strong>por</strong>que es muy quejitas, y <strong>por</strong>-<br />

que se chilla con el director de <strong>na</strong>da y<br />

<strong>na</strong>da",


CHI<br />

CHILLAZÓN f. = La chilladera molesta CHINAMA, f. = Toldo de cañas hojas<br />

y enojosa,<br />

y ramas de árboles Barraca. Enra-<br />

CHILLIDO, m. == Chirrí o sonido que mada. Viene del mexicano chinámit<br />

produce el eje de carruajes y carretas. = seto o cerca de ramas o cañas <strong>por</strong>-<br />

CHILLÓN,ON = Aplicase a los colores<br />

muy subidos, usados <strong>por</strong> las mujeres<br />

del campo en sus vestidos, chales,<br />

pañolones etc.<br />

CHILL6N.ONA = Díces del muchacho<br />

o muchacha que son muy quejicosos o<br />

que se chillan <strong>por</strong> cualquier cosa baladí<br />

"Las sobri<strong>na</strong>s de la directora son<br />

que en las chocitas se usan caña o<br />

estacas. Las chi<strong>na</strong>mas son puestos de<br />

venta en las ferias y fiestas de los pueblos.<br />

Chi<strong>na</strong>mitla, en México<br />

CHINAMITA, f. = Diminutivo de chi<strong>na</strong>ma.<br />

CHINAMITO, m. = Diminutivo de chi<strong>na</strong>ma<br />

o de chi<strong>na</strong>mo.<br />

muy chillo<strong>na</strong>s".<br />

CHINAMO, m, = "Chi<strong>na</strong>ma".<br />

CHIMADA, f. = "Chimistzzrria". CHINAPOPO, m. = Frijol o judí muy<br />

CHIMADERA, f. = "Cogida", La acció desarrollada, que sól se cultiva en las<br />

de chimar o de coger.<br />

montaña y tierras frías "Juruma".<br />

CHIMÃN m. = Brujo, hechicero. Es "Pito y".<br />

nombre indíge<strong>na</strong><br />

CHINASTE, m, = Raza. Germen. "Ese<br />

CHIMAR = Cohabitar o tener coito. gallo y aquella vaca son de buen chi-<br />

CHIMBAR = Beber. Es verbo muy <strong>na</strong>ste", Viene del azteca *xi<strong>na</strong>chtli =<br />

vulgar.<br />

semillero.<br />

CHIMEC0,CA = Díces de los niño que CHINASTEADA, f. = La acció de c71itienen<br />

rubio el cabello. "Canche". <strong>na</strong>stear,<br />

"*Mexo,xa". Chele, en El Salvador. CHINASTEADERA, f. = La acció rei-<br />

CHIMENEYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- terada de chi<strong>na</strong>stear.<br />

menea. Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Ea" CHINASTEAR = Cubrir el gallo a la<br />

y "Eya",<br />

galli<strong>na</strong>. "La galli<strong>na</strong> blanca no se deja<br />

CHIMINEA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- chi<strong>na</strong>stear del gallo, <strong>por</strong> lo que segumenea.<br />

ramente debe estar culecaP.<br />

CHIMINEYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi- CHINASTIADA, f. = La acció de chimenea.<br />

Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Eya" <strong>na</strong>stiar.<br />

y "Ea".<br />

CHINASTIADERA, f. = La acció reite-<br />

CHIMISTURRIA, f. = Coito.<br />

rada de chi<strong>na</strong>stiar.<br />

CHINA, f. = Niñera Rollo<strong>na</strong>. El oficio CHINASTIAR = "Chi<strong>na</strong>stear". Véas la<br />

de chi<strong>na</strong> fuà desempeñado origi<strong>na</strong>ria- termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

mente, <strong>por</strong> nuestras indias, casi siempre CHINCURRA, f. = Planta de poca altude<br />

Mixco, San Juan Sacatepéque y ra, cuyas hojas son aromáticas como<br />

otros pueblos circunvecinos de la Ca- las del orégano En las majadas se usan<br />

pital; pero hoy en dí tambié las las hojas de chincurra para desengrasar<br />

mujeres ladi<strong>na</strong>s ejercen ese empleo fa- todos los utensilios empleados en el ormiliar<br />

o doméstico "Ya es hora de que deñ y elaboració de los productos lác<br />

la chi<strong>na</strong> lleve los niño a jugar al par- teos. En los campos del Oriente de<br />

que". Ama de brazos, en El Salvador. Guatemala es muy comú este arbusto.<br />

Alzadora, en la Argenti<strong>na</strong>.<br />

Lavaplato, en Honduras,<br />

CHI


CHI<br />

CHIN<strong>CHA</strong>, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chin-<br />

che. Telepate, en El Salvador,<br />

CHINCHENT0,TA = Díces de la ca-<br />

ma, hamaca o muebles cundidos de<br />

chinches.<br />

CHINCHERO, m. = Chincharrero. Gran<br />

cantidad de chinches reunidas en u<strong>na</strong><br />

cama, u<strong>na</strong> hamaca, etc., cuyo aseo y<br />

limpieza se han descuidado o desaten-<br />

dido, "No pude conciliar el sueño <strong>por</strong><br />

el chinchero que tiene la cama en que<br />

me acostà anoche".<br />

CHINCHERO, m. = Por extensión lugar<br />

de la plaza de toros donde da el Sol<br />

y a donde, <strong>por</strong> lo barato, concurre la<br />

gente pobre o el populacho, que se reún<br />

allà en gran cantidad, lo que se com-<br />

para a un chinchero, "Es muy divertido<br />

el chinchero, que grita mucho, princi-<br />

palmente cuando sale un toro malo".<br />

CHINCHIBIR, m. = Bebida refrescante,<br />

hecha a base de jengibre. Este nombre<br />

viene de la mala pronunciació de la<br />

palabra inglesa ginger-beer == cerveza<br />

de jengibre. Chinchibí en El Salvador.<br />

CHINCHÃN m, = Especie de so<strong>na</strong>jero.<br />

Se hace de un morro hueco, pintado de<br />

negro con nije y atravesado <strong>por</strong> un pa-<br />

lillo que sirve de manubrio. Dentro del<br />

morro se ponen piedrecitas para que<br />

suene el chinchí al moverlo, con lo<br />

cual entretienen las niñera y nodrizas<br />

a los niño de pecho. Véas el artícul<br />

"Guacal", en cuanto al color negro y<br />

grabados del chinchín Maraca y maru-<br />

ga, en Cuba.<br />

CHINCHINEADA, f. = La acció de<br />

chinchinear.<br />

CHINCHINEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chinchinear.<br />

CHINCHINEAR = Mimar. Acariciar a<br />

u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>. "Don Jerónim chinchi-<br />

nea mucho a sus nenes".<br />

CHI<br />

CHINCHINIADA, f. = La acció de<br />

chinchiniar.<br />

CHINCHINIADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chinchiniar.<br />

CHINCHINIAR == "Chinchinear". Véa<br />

se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHINCHINTOR, m. = Culebra ponzo-<br />

Goza que, segú creencia popular,<br />

vuela de un árbo a otro. "Mano de<br />

piedra". Chinchinfora. en El Salvador.<br />

CHINCHÓN m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi-<br />

chón "Chipuste". Chichofa, chichofe y<br />

chindongo, en El Salvador. Cofofo, en<br />

la Argenti<strong>na</strong> y Chile.<br />

CHINCHOS0,SA = Lleno de chinches.<br />

CHINDA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Gume<strong>sin</strong>da y Rude<strong>sin</strong>da.<br />

CHINDO, m., n. pr. ==a Diminutivo hipo-<br />

corístic de Gume<strong>sin</strong>do y Rude<strong>sin</strong>do.<br />

CHINEADA, f. = La acció de chinear.<br />

CHINEADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chinear.<br />

CHINEAR = Verbo derivado de chi<strong>na</strong> y<br />

significa arrollar ést al niño mecerlo<br />

en los brazos y a veces cargarlo en la<br />

cintura. "La india Lucrecia chineó<br />

chinea y creo que chinearà a todos mis<br />

hijos".<br />

CHINELAZO, m. = Golpe dado con u<strong>na</strong><br />

chinela.<br />

CHINGA, f. = Ejercicio o ensayo que<br />

con el chinguero se hace a los gallos de<br />

pelea, para adiestrarlos. "Con la chinga<br />

se ponen muy irritados los gallos".<br />

CHINGADA, f. = Palabra de proceden-<br />

cia mexica<strong>na</strong> que generalmente se usa<br />

en mala parte. Es muy frecuente oí<br />

a un mexicano que dice: "Hijo de la<br />

chingada"; "Anda a la chingada", etc.<br />

CHINGADERA, f. = La acció de<br />

chinear.<br />

CHINGAD0,DA = Adjetivo derivado de<br />

chingada; y asà se dice: "Tà eres un<br />

chingado".


CHI<br />

CHINGAR = Molestar. "Fregar". "Jo-<br />

der". "Amolar". Este verbo se deriva<br />

de chíngad o de chingado,da. Singar,<br />

en Cuba.<br />

CHINGAR = Hablando de gallos de pe-<br />

lea, excitarles vivamente la ira o enojo<br />

con auxilio del chinguero, el que de<br />

manera conveniente se les echa encima<br />

y en todas direcciones, sosteniéndol<br />

entre las manos y <strong>sin</strong> soltarlo; opera-<br />

ció que se repite hasta adiestrarlos<br />

bien. Por extensión y refiriéndos a<br />

las perso<strong>na</strong>s, molestarlas demasiado<br />

hasta encolerizarlas y enojarlas en gra-<br />

do sumo. "No hay que chingar mis ga-<br />

llos, <strong>por</strong>que ya está listos para pelear".<br />

"No me chingues tanto, <strong>por</strong>que si se<br />

me acaba la paciencia, te va a estar muy<br />

caro.<br />

CHINGASTE, m, = Sedimento o residuo<br />

que se precipita y cae al fondo de un<br />

vaso, botella o frasco que contiene al-<br />

gu<strong>na</strong> substancia disuelta en algú lí<br />

quido, como chocolate, cafà hervido, el<br />

bióxid y el protocloruro de mercurio,<br />

etc. "PozoP. Viene del mexicano *xi<strong>na</strong>x-<br />

tli. Gazpacho, en Honduras.<br />

CHINGO, m., n, pr. = Volcá que que-<br />

da en la frontera de Guatemala y El<br />

Salvador, entre los departamentos de<br />

Jutiapa y de Santa A<strong>na</strong>, respectiva-<br />

mente.<br />

CHINGOLINGO, m. = "Es un juego que<br />

usan en las ferias, y que consiste en<br />

apuntar los concurrentes a varios nú<br />

meros que está en u<strong>na</strong> mesa, ga<strong>na</strong>ndo<br />

el dueñ del númer que los dhdos<br />

desig<strong>na</strong>n. Casi siempre ga<strong>na</strong> el del<br />

chíngolingo <strong>por</strong>que quedan muchos nú<br />

meros vacíos El chingolingaero relata<br />

versos picantes para animar el juego.<br />

(Antonio Batres Jáuregui "Vicios del<br />

Lenguaje y Provincialismos de Gua-<br />

temala"),<br />

CHI<br />

CHINGOLINGUERO, m, = El dueñ del<br />

c7zin


corístic de Jacinto.<br />

Diminutivo hipo-<br />

CHIPÉ adj. = Muy bueno. Se usa en<br />

la frase "De a chípé<br />

CHIPE, adj, = Se dice del niñ jirímÃ<br />

quiento, que lloriquea frecuentemente,<br />

que està malhumorado y celoso, <strong>por</strong><br />

estar grávid la madre que aú lo ama-<br />

manta, debido a lo cual molesta mucho,<br />

Es origen del verbo chípear Chipí y<br />

chipilí en México<br />

CHIPEADA, f. = "Amolada". "Frega-<br />

da". Caso molesto e inopi<strong>na</strong>do. "La<br />

chipeatda fuà que no tuve dinero para<br />

comprarle un traje nuevo a mi esposa,<br />

debido a lo cual se quedà con el deseo<br />

de ir al baile",<br />

CHIPEADERA, f. = La acció reiterada<br />

da chípear<br />

CHIPEADOR,RA = Díces de la perso<strong>na</strong><br />

a quien le gusta chípea mucho, moles-<br />

tar demasiado. "Sabas no coge expe-<br />

riencia, pues <strong>por</strong> chípeado se ha visto<br />

en serias dificultades".<br />

CHIPEAR = "Chípiar" "Te suplico orde<strong>na</strong>r<br />

a tu hijo que no chipee tanto al<br />

mío" Véas la termi<strong>na</strong>ció "Ear".<br />

CHIPECHIPE, m. = "Chipichipi",<br />

CHIPEYA, f. = Nombre de las bolitas<br />

de cera bruta o cera toral con que jue-<br />

gan los muchachos en los día de la se-<br />

ma<strong>na</strong> santa.<br />

CHIPIADA, f. = La acció de chipiar.<br />

CHIPIADERA, f. = La acció reiterad:<br />

de chípiar<br />

CHIPIADOR,RA = Aplicase a la person:<br />

aficio<strong>na</strong>da a chipiar, "Chipeador,ra".<br />

CHIPIAR = Molestar. "Fregar". Parec~<br />

que es síncop de chipíliniar<br />

CHIPICHIPI, m. = Palabra onomatopÃ<br />

yica que imita el sonido de las gota'<br />

de agua que caen de los tejados cuandi<br />

lloviz<strong>na</strong> o cuando la lluvia es menuda<br />

CHI<br />

o ja bobos". "Chipechipe".<br />

Segú lo expresa Darí Rubio en su<br />

obra "LA <strong>AN</strong>ARQUÃ DEL LENGUA-<br />

JE EN LA AMERICA ESPAÑOLA~~<br />

chipichíp es voz formada de la dupli-<br />

cació de las dos primeras sílaba del<br />

verbo azteca chípí = gotear, Chís<br />

chis, en Honduras. Garúa en la Argen-<br />

ti<strong>na</strong>, Cuba y Chile, Chítchis en Bolivia.<br />

Pbramo, en Colombia y el Ecuador. Cí<br />

lampa, en El Salvador.<br />

ZHIPILíN m. = Planta aromátic y <strong>na</strong>rcótica<br />

de hojas menudas y flores amarillas<br />

en panoja. Se usan dichas hojas,<br />

tanto en el arroz, como en torta. De<br />

chípilà se derivan chipilinear, chípili<br />

niar y guachípílà Del "DICCIONARIO<br />

DE COSTARRIQUEÑISMOS <strong>por</strong><br />

Carlos Gagini copiamos lo siguiente :<br />

l ~ ~ Planta ~ herbácea ~ de ~ hojas ~<br />

comestibles, cuyas vai<strong>na</strong>s contienen<br />

u<strong>na</strong>s semillas sueltas. En la lengua pipil<br />

de El Salvador, chípíl es grillo, y se<br />

aplicà este nombre a la planta <strong>por</strong> la<br />

forma de las flores. Por eso en Guatemala<br />

y El Salvador dicen chipílinea<br />

<strong>por</strong> molestar como el grillo con su<br />

canto".<br />

CHIPILINEADA, f. = La acció de chí<br />

pílínea<br />

CHIPILINEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chípilínea<br />

CHIPILINEADOR,RA = Perso<strong>na</strong> que<br />

chípílí mucho. Véas chípílinea<br />

CHIPILINEAR == Molestar. Fastidiar.<br />

'Fregar". "Fregar la paciencia". "Ya no<br />

aguantamos al patojo de la cocinera;<br />

<strong>por</strong>que chipilinea que es gusto'1. Véas<br />

el artícul "Chipílín<br />

CHIPILINIADA, f. = La acció de chí<br />

pílíni<br />

.<br />

CHIPILINIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chípilinía


CHI<br />

CHIPILINIAR = "Chipilinear". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHIPOTAZO, m, = Aumentativo de chi-<br />

pote. Sipotazo, en Costa Rica.<br />

CHIPOTE, m, = En cierto juego de mu-<br />

chachos, golpe que con los dedos índic<br />

y medio unidos, o con todos los dedos,<br />

se da en el dorso de la mano. Entre<br />

aquéllo es muy usual en sus juegos<br />

apostar chipotes o chipotazos. Garnucho<br />

y tafite, en México Mazote, en Co-<br />

lombia, Chirlo y chilro, en Chile, Pan<br />

caliente, en varios otros paíse de la<br />

Améric del Sur.<br />

CHIPOTE, m, = Chichón "Chinchón"<br />

Viene del mexicano *xipotli,<br />

CHIPOTEADA, f. = La acció de chi-<br />

patear.<br />

CHIPOTEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chipotear.<br />

CHIPOTIADA, f. = La acció de chi-<br />

pofiar.<br />

CHIPOTIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chipotiar.<br />

CHIPOTIAR = "Chipotear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHIPUSTE, m. = "Bodoqzze". "Dame un<br />

chipuste de cera".<br />

CHIPUSTE, m. = Chichón "Chinch-n".<br />

Grano, Hinchazón "En un descuido de<br />

la chi<strong>na</strong> se cayà el nene y se hizo ta-<br />

mañ chipuste en la frente". "Me saliÃ<br />

un chipuste en la nuca, <strong>por</strong> lo que no<br />

puedo ponerme cuello". Chichota, chi-<br />

chote y chindongo, en El Salvador, Co-<br />

/otof en la Argenti<strong>na</strong> y en Chile.<br />

CHIQUEADOR,RA = Díces de la perso-<br />

<strong>na</strong> coqueta para andar y que se chiquea<br />

mucho. Véas "Chiquearse".<br />

CHIQUEADORES, m. pl. = Especie de<br />

pan, cuya masa se compone de hari<strong>na</strong><br />

y manteca, con mucho huevo y azúcar<br />

Generalmente se les da la forma redon-<br />

da y delgada, con tamañ de u<strong>na</strong> hostia<br />

CHI<br />

grande y con diámetr de unos 5 a 6<br />

centímetros Los chiqzzeadores tienen<br />

el mismo uso de los barquillos.<br />

CHIQUEADORES, m. pl. = Por polise-<br />

mia (en Guatemala como en México)<br />

parches que <strong>por</strong> remedio se ponen en<br />

las sienes contra la cefalalgia o ciertas<br />

enfermedades de la cabeza, Se llaman<br />

así <strong>por</strong> semejanza de forma con los<br />

chiqzzeadores descritos en el artícul<br />

anterior. Defensivos, en Honduras.<br />

El Licdo. Antonio Batres Jáuregui<br />

refiriéndos a estos chiqzzeadbres, en<br />

su libro "VICIOS DEL LENGUAJE Y<br />

PROVINCIALISMOS DE, GUATEMA-<br />

LA", dice: "Lo que no sabemos explicar<br />

es el <strong>por</strong> quà les dicen chiqueadores,<br />

entre nosotros, no a tan feos apósitos<br />

<strong>sin</strong>o a los hojaldres largos y delgados,<br />

que <strong>sin</strong> duda <strong>por</strong> ser tan finos, han me-<br />

recido que los americanos del Norte<br />

les llamen lady fingers (dedos de se-<br />

ñora y los vascos emparrados". Esto<br />

depende de que Bhtres Jáuregu con-<br />

fundià los chiqueadores con los, o las,<br />

hojaldres, <strong>sin</strong> atender a su composició<br />

<strong>sin</strong>o a su forma, puesto que los chi-<br />

queadores son redondos y las hojaldres,<br />

tienen la figura oblonga.<br />

CHIQUEARSE = Cantonearse. Conto-<br />

nearse o hacer al andar movimientos<br />

afectados con los hombros y caderas.<br />

'Desde lejos se conoce a don Crisanto,<br />

<strong>por</strong>que se chiquea mucho"#<br />

CHIQUEO, m. = Movimiento que hace<br />

u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> al chiquearse, "Cástul<br />

tiene un chiqueo que le hace mucha<br />

gracia",<br />

CHIQUEÓN,ON = Díces de la perso-<br />

<strong>na</strong> que se chiqzzea,<br />

CHIQUERO, m. == Sitio o corral donde<br />

se recogen de noche, no solamente los<br />

puercos, <strong>sin</strong>o los terneros de las vacas<br />

que se ordeña todas las maña<strong>na</strong>s<br />

"Toril".


CHI<br />

CHIQUERO, m. =: Vivienda sucia. Lugar<br />

sucio, desorde<strong>na</strong>do, descuidado y hasta<br />

inmundo, Conjunto de cosas inútiles<br />

"Chirajero".<br />

CHIQUEYO, m. = "Chiqzzeo". Véans las<br />

termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "Eyo".<br />

CHIQUIADOR,RA = "Chiqueador,ra".<br />

CHIQUIADORES, m. pl, = <strong>Vulgarismo</strong><br />

<strong>por</strong> chiqueadores.<br />

CHIQUIARSE = "Chiquearse", Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />

CHIQUIGUITAZO, m, = Aumentativo<br />

de chiquigüite Golpe dado con un chiquiguite.<br />

CHIQUIGÃœITE m. = Especie de cesta,<br />

con tapadera generalmente y <strong>sin</strong> orejas<br />

o asas, hecha de un carrizo especial<br />

llamado jocó en la frontera entre Guatemala<br />

y Honduras. Viene del azteca<br />

chiquihuitl = cesto, ba<strong>na</strong>sta o ca<strong>na</strong>sta<br />

CHIQUIHUITAZO, m, = Aumentativc<br />

de chíquihuite Golpe dado con un chiquihuite.<br />

CHIQUIHUITE, m, = "Chiquiguite".<br />

CHIQUIÓN,ON = "ChiqueÓn,o<strong>na</strong>l'<br />

CHIQUIRÃN m. = Insecto parecido 2<br />

la chicharra o cigarra, aunque de tama<br />

ñ má pequeño El nombre chiquirÃes<br />

onomatopéyic del grito del insecto<br />

CHIQUITO, m. = El ano.<br />

CHIRA, f,, n. pr. = Diminutivo hipoco<br />

rístic de Isidra.<br />

CHIRAJEAR = Hacer chirajos o andra<br />

jos u<strong>na</strong> tela o u<strong>na</strong> pieza de vestir.<br />

CHIRAJERA, f. = Prenda de vestir, I<br />

tela, hecha chirajos o andrajos.<br />

CHIRAJIAR = "Chirajear". Véas la ter<br />

mi<strong>na</strong>ció "Zar",<br />

CHIRAJIENT0,TA = Andrajoso,sa, Qu<br />

està hecho chirajos.<br />

CHIRAJO, m. = Andrajo. Arambel. Ves<br />

tido viejo hecho pedazos. "En la riñ<br />

Lucas hizo chirajos a Manuel". Cheche<br />

CHI<br />

res y chuica, en Costa Rica. Candingas,<br />

?tilacho y relingo (Michoacán Jalisco y<br />

Colima), carcola, regaño en México<br />

IHIRA JOSO,SA = C hira jiento,ta. Que<br />

està lleno, o lle<strong>na</strong>, de chirajos.<br />

IHIRICAYA, f. = Dulce de leche, huevo,<br />

canela, nuez moscada y azúcar<br />

IHIRIMILLA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chi-<br />

rimía Véas la termi<strong>na</strong>ció "Illa".<br />

2HIRIMITER0, m. = El hombre que<br />

toca la chirimía<br />

ZHIRIMIYA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chiri-<br />

mía Véans las termi<strong>na</strong>ciones "Iya"<br />

e "Illa".<br />

ZHIRÃN m. == Barbacoa de pescado.<br />

CHIRIPAZO, m, = Por chiripa o <strong>por</strong> u<strong>na</strong><br />

casualidad favorable. "Por un clhiri-<br />

pazo acertaste en el blanco".<br />

CHIRIPEAR = Acertar uno <strong>por</strong> chiripa<br />

o <strong>por</strong> casualidad en la ejecució de u<strong>na</strong><br />

cosa,<br />

CHIRIPIAR = "Chiripear".<br />

CHIRÃS adj. = "Chiriso,sa".<br />

CHIRIS0,SA = Díces del niñ peque-<br />

ño "Patojo,ja". "Tengo ya cuatro chis.<br />

risos de familia".<br />

CHIRIS0,SA == Díces de cierta raza de<br />

gallos de pelea.<br />

CHIRIVISCAL, m. == Abundancia de chí<br />

riviscos,<br />

CHIRIVISCO, m. = Chamarasco. Cha-<br />

misa.<br />

CHIRMOL, m. = "Chilmol". "Chilmole".<br />

CHIRMOLE, m. = "Chirmol".<br />

CHIRMOLER0,RA = Díces de la per-<br />

so<strong>na</strong> revoltosa, chismosa y aficio<strong>na</strong>da a<br />

enemistar a los que han estado en bue-<br />

<strong>na</strong> armonía<br />

CHIRO, m,, n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Isidro.<br />

CHIROLA, f, = Bodoque pequeñ o es-<br />

ferita que se hace de migajón de cera,<br />

de barro, de masa o de otra substancia


CHI<br />

blanda. Por extensió o <strong>por</strong> semejanza<br />

de forma, los excrementos del carnero,<br />

cabra o conejo.<br />

CHIROLAZO, m. = Golpe dado con u<strong>na</strong><br />

chirola, arrojada con los dedos de u<strong>na</strong><br />

mano o de las dos.<br />

CHIROLAZO, m, = "Farolazo". "Trago".<br />

Se usa con los verbos dar y echar. Cos-<br />

pe, en El Salvador,<br />

CHIRRE, adj = Se aplica a la desviació<br />

de ciertos órgano o miembros de su<br />

direcció normal o <strong>na</strong>tural, como la boca,<br />

los ojos, la <strong>na</strong>riz, la cabeza, los<br />

pies, etc.<br />

CHIRREADERA, f. = "Chirriadera",<br />

CHIRREAR = Dígas chirriar. Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "Ear",<br />

CHIRRIADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chirriar,<br />

CHIRRIAR, reg, ^= Tiene <strong>por</strong> afí a chirrio,<br />

y se conjuga como desafiar. El<br />

Diccio<strong>na</strong>rio Académic al referirse a<br />

'iGárrulo,la" dice: Aplicase al ave que<br />

canta, gorjea o chirrí mucho".<br />

CHIRRIÓN m. = Rama má o menos larga,<br />

delgada y flexible que hace veces de<br />

azote o de látigo<br />

CHIRRIONAZO, m. = Latigazo o golpe<br />

dado con el chirrión<br />

CHIRRIONERO, m, = Abundancia de<br />

chirriones en un lugar.<br />

CHIRRIQUITÃN,IN = Metátesi vulgar<br />

de chiquirritín,i<strong>na</strong><br />

CHIRRIQUITIT0,TA = Metátesi vulgar<br />

de chiquirrito,ta,<br />

;CHIS!, interj, = i Quieto ! ?Chis, niñ !<br />

No brinques ni corras tanto".<br />

CHISGUETAZO, m. = Aumentativo de<br />

chisguete. Chorreadura. "Me cayà un<br />

chisguetttzo de aceite en el pantalón"<br />

CHISGUETE, m. = Salpicadura. Pringa.<br />

Chorreadura. "La pechera de tu camisa<br />

tiene varios chisguetes de vino tinto".<br />

CHI<br />

CHISGUETE, m. = "Chispita". Trago pe-<br />

queñ de algú licor. "Sírvem en la<br />

copa, pero un chisguete de coñac"<br />

CHISGUETEAR = Mancharse algu<strong>na</strong><br />

tela, vestido, etc., con chisguetes de un<br />

líquido como aceite, vino, tinta, etc. "Al<br />

caérsem el tintero me chisgueteà el<br />

vestido" Chilguetear, en El Salvador.<br />

CHISGUETIAR = "Chisguetear". Véa<br />

se la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHISMARAJO, m. = Chisme o enredo<br />

entre gente vulgar.<br />

CHISMEADA, f. = La acció de chis-<br />

mear.<br />

CHISMEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chismear.<br />

CHISMIADA, f. = La acció de chis-<br />

miar.<br />

CHISMIADERA, f. = La acció reitera-<br />

da de chismiar.<br />

CHISMIAR = Chismear. Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"Zar".<br />

CHISMOSEADA, f. = La acció de chis-<br />

mosear.<br />

CHISMOSEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chismosear.<br />

CHISMOSEAR = Chismear. "Chismosear<br />

es la únic ocupació de Fulgencio".<br />

CHISMOSIADA, f. = La acció de chis-<br />

mosiar.<br />

CHISMOSIADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chismosiar.<br />

CHISMOSIAR = "Chismosear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar" .<br />

CHISPA, f. = Borrachera. Beodez. Se<br />

usa con los verbos ponerse, coger, pescar,<br />

traer y otros, "Ulpiano se carga<br />

la gran chispa que se puso en el club".<br />

CHISPA, f. = Cada u<strong>na</strong> de las burbujas<br />

que arroja hacia arriba un líquid en<br />

fermentación como la chicha, o u<strong>na</strong>


CHI<br />

substancia efervescente que se diluye<br />

en agua, como la sal de Vichy, la sal<br />

de fruta, etc.<br />

CHISPA, f. = Muchacha de poco juicio,<br />

coqueta, frivola, vivaracha. "Chispiretal1.<br />

"Pispireta". C hispoleta, en Cuba.<br />

CHISPA, f. = Resultado. Éxito "Fuego".<br />

Se usa con el verbo dar y a veces en<br />

sentido negativo. "No dieron chispa<br />

(buen kxito) mis empeño en obtener la<br />

concesió que solicité"<br />

CHISPARSE = Huirse o correrse. Salir<br />

huyendo. "Parmenio es muy cobarde, y<br />

luego se chispa".<br />

CHISPEADA, f. = La acci6n de echar<br />

chispas<br />

CHISPEADERA, f. = "Chispeada".<br />

CHISPEAR = Lloviz<strong>na</strong>r. Se usa mucho<br />

en gerundio, con los verbos estar, COmenzar,<br />

principiar, dejar, cesar y otros,<br />

"Me voy <strong>por</strong>que comienza a chispear"<br />

'Està chispeando fuertemente".<br />

CHISPEAR = Echar chispas un líquid<br />

en fermentación "La chicha ya estÃ<br />

de punto, <strong>por</strong>que en este momento comenzÃ<br />

a chispear".<br />

CHISPIADA, f. = "Chispeada".<br />

CHISPIADERA, f. = "Chispeadera",<br />

CHISPI<strong>AN</strong>TE, adj. = Dígas chispeante<br />

CHISPIAR = "Chispear", en sus varias<br />

acepciones. Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar"<br />

CHISPIRETA, f. == "Chispa". "Pispireta".<br />

Muchacha de poco juicio.<br />

CHISPITA, f. = "Grisma". "Chisguete"<br />

CHISPORRETEAR = <strong>Vulgarismo</strong> poi<br />

chis<strong>por</strong>rotear.<br />

CHISPORRETEO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> poi<br />

chis<strong>por</strong>roteo.<br />

CHISPORROTEYO, m. = Dígas chis<br />

<strong>por</strong>roteo. Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyorl<br />

iCHIS, PUN!, fr. interj. = Se usa pomadres<br />

y chi<strong>na</strong>s para indicar al ni5<br />

que se est6 quieto y para prevenirle e<br />

CHI<br />

riesgo que corre de caerse y de golpear-<br />

se, Véans los artículo ";Chis!" y<br />

YPun!"<br />

:HITA, f., n, pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de varios diminutivos termi<strong>na</strong>dos<br />

en Ha, como Lucita, Carmencita, Jesu-<br />

sita, etc., derivados de Luz, Carmen,<br />

Jesús etc.<br />

CHITîN BOCA!, fr. interj, = Frase<br />

pleonhtica <strong>por</strong> ichitón! que es la autorizada<br />

<strong>por</strong> el Diccio<strong>na</strong>rio Académico<br />

CHIVA, f. = La pera o pelo que <strong>na</strong>ce<br />

debajo de la boca del hombre, <strong>por</strong> se-<br />

mejanza con la del chivo.<br />

CHIVA, f. = La hembra del chivo.<br />

CHIVA, f. = Frazada. Cobija. Manta de<br />

jerga que sirve para abrigarse, princi-<br />

palmente en la cama cuando uno se<br />

acuesta a dormir. Viene de chivo o car-<br />

nero que da la la<strong>na</strong> de la cual se fabri-<br />

can las chivas.<br />

CHIVA, f. = Entre los aficio<strong>na</strong>dos al<br />

chivo, la hltima jugada que hacen.<br />

''Ahora viene la chiva". "Juguemos,<br />

pues, la chiva".<br />

CHIVA, CHIVA, . . . . = Palabra que, re-<br />

petida, sirve para llamar a las marra-<br />

<strong>na</strong>s o coches.<br />

CHIVADA, f. = La acció de chivar.<br />

"Chipeada", "Fregada". "Juan me di6<br />

u<strong>na</strong> gran chivada".<br />

CHIVADERA, f, = "Amoladera". "Jode-<br />

dera".<br />

CHIVAD0,DA = Adjetivo verbal deriva-<br />

do de chivar. Se usa con los verbos<br />

estar, quedar, salir y otros. Se aplica,<br />

primero, a la perso<strong>na</strong> pobre o escasa de<br />

recursos ("Estoy muy chivado, <strong>sin</strong> pis-<br />

to"); segundo, a la perso<strong>na</strong> enferma,<br />

herida o golpeada ("Juan quedà muy<br />

chivado del estómago despué de la<br />

operació que le hizo el doctor") ; ter-


CHI<br />

cero, a las cosas que son difícile y<br />

embarazosas ("Esta lecció està ohi-<br />

vada", "Resultà muy chivado el negocio<br />

de que te hablé")<br />

CHIVAR = Molestar. Enfadar. Fastidiar.<br />

Provocar. '*Fregarn. "Joder", "Amolar".<br />

Tambié se usa como recíproco "Me<br />

chivaste con no venir a verme".<br />

CHIVARSE = Arrui<strong>na</strong>rse. Sufrir algu-<br />

<strong>na</strong> desgracia o accidente. "Amolarse".<br />

"Joderse", "Se chivà enteramente Ti-<br />

moteo, <strong>por</strong> meterse a farolero",<br />

CHIVEAR = Jugar chivo, o dados, Ju-<br />

gar a los dados,<br />

CHIVERÃA f. = Rastro donde se matan<br />

chivos y otras reses menores.<br />

CHIVERÃA f. = Juego, retozo de mu-<br />

chachos.<br />

CHIVERO, m. = El jugador de chivo o<br />

de dados,<br />

CHIVETA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Silvestra,<br />

CHIVETO, m., n, pr. == Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Silvestre.<br />

CHIVO, m. = Carnero. "En Los Altos,<br />

de Guatemala, abundan los chivos".<br />

CHIVO, m. = En el Oriente de Guatema-<br />

la, el cabro o macho de la cabra y el<br />

ternero de meses.<br />

CHIVO, m, = Nombre que se da a los<br />

dados. "La policí sorprendià a un<br />

grupo de chinos jugando chivo, <strong>por</strong> lo<br />

que fueron llevados a la cárcel" Chín<br />

charos, en Colombia.<br />

CHIVO, CHIVO, . . . . = Vocablo que,<br />

repetido, sirve para llamar a los coches<br />

o cerdos. Chito, chito, en Honduras.<br />

CHIVO,VA, m, y f. = Muchacho o mu-<br />

chacha que frecuentemente, y a seme-<br />

janza de los chivos o cabros, se suben<br />

a puntos peligrosos, como árboles pa-<br />

redes, peñas etc.<br />

CHO<br />

CHIVO,VA, S, y adj. = Nombre que se<br />

da a los habitantes de Los Altos o tie-<br />

rras fría del Occidente de Guatemala,<br />

debido a que, no habiendo pastos <strong>na</strong>tu-<br />

rales para la crianza de ga<strong>na</strong>do vacuno,<br />

aquéllo se dedican a la de los chivos<br />

o carneros, cuya la<strong>na</strong> utilizan en la fa-<br />

bricació de mangas, cotones, sutes y<br />

otros artefactos, como escarpines y ca-<br />

simires,<br />

CHIVO DE DIEZMO = Hombre luju-<br />

rioso, lascivo. Gallo, en Campeche,<br />

México<br />

*iCHIX!, interj. = Whis!"<br />

CHOCADA, f. = Dígas choque. La acció<br />

de chocar.<br />

CHOCADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chocar y de chocar.<br />

CHOC<strong>AN</strong>TE, adj. = Extraño,ñ Raro,ra.<br />

Que llama mucho la atenció o que causa<br />

sospechas. "Es muy chocante la conducta<br />

de don Luciano". "Todos dicen<br />

que fuà muy chocante lo sucedido en el<br />

club".<br />

CHOCAR = Estar dos o má perso<strong>na</strong>s<br />

en desacuerdo o enojadas. "Ramiro chocÃ<br />

con su suegra1',<br />

CHOCARRIAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chocarrear.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHOCAZUELA, f. = Incorrecció <strong>por</strong><br />

choquezuela,<br />

CHOC0,CA = Díces de la perso<strong>na</strong> tuerta<br />

o bizca. Tambié se aplica a los animales<br />

tuertos. "El choco Hernánde fuÃ<br />

un jugador famoso". "Tengo un caballo<br />

choco y u<strong>na</strong> galli<strong>na</strong> choca".<br />

CHOC0,CA = Adjetivo que se aplica a<br />

las monedas fraccio<strong>na</strong>rias de plata que<br />

no pasan o que difícilment pasan, <strong>por</strong><br />

estar muy gastadas o deterioradas <strong>por</strong><br />

el uso. "En el dinero que me entregÃ<br />

Aníbal aparecieron dos medios chocos<br />

y diez bambitas chocas". Biscorneta<br />

(Yucatán y chagolla, en México


CHO<br />

CHO<br />

CHOCOCHOCO, m, = Nombre onoma- segundo, atle. === Todo esto es un destopéyic<br />

de un pájar cuyo canto imita acierto; y a fin de no entrar en explicaese<br />

sonido.<br />

ciones má o menos largas y prolijas,<br />

CHOCOLATE, m. = El Diccio<strong>na</strong>rio Aca- que a ello se presta lo asentado <strong>por</strong> el<br />

démic dice que el nombre de esta be- etimologista, me conformarà con decir<br />

bida viene del mexicano chocolatl, for- que el vocablo chocolate viene de la voz<br />

mado de choco -==Â cacao y de latl :d mexica<strong>na</strong> xocoatl, formada esta voz de<br />

agua. En este últim componente sobra xococ, agrio, y de atl, agua: çagu<br />

la 1 inicial, <strong>por</strong>que en azteca sól existe agria)>. = Aun cuando el chocolate se<br />

la palabra afl == agua; raí que fre- hace con cacao, para <strong>na</strong>da entra esta<br />

cuentemente se apocopa en at y en a. voz en la formació del mexicanismo;<br />

Don Luis Felipe Monlau, en su "Dic- si entrara, entonces la voz mexica<strong>na</strong><br />

cio<strong>na</strong>rio Etimológico" dice al respecto : estarí formada de cacaiiatl, cacao y<br />

"CHOCOLATE. Chocollat; de choco, atl, agua. = La Academia incurre en<br />

que en el idioma indígen de los anti- igual error, aunque con algu<strong>na</strong> variaguos<br />

mejicanos significa cacao, y de ció en la escritura de las voces mexilattle,<br />

agua; agua de cacao. Otros dicen ca<strong>na</strong>s, pues escribe chocotatl, de choco,<br />

que viene de choco, sonido, ruido, y cacao y latl, agua".<br />

lattle, agua, <strong>por</strong>que la pasta del cacao se En resumen, diremos que la etimolobate<br />

con agua hirviendo",<br />

gí má aceptable, para chocolate, es la<br />

Don Roque Barcia, en su "Diccio<strong>na</strong>- publicada <strong>por</strong> Rubio,<br />

rio Etimológic de la Lengua Castella- CHOCOLATE, ad j . = "Choco,ca", Tuer<strong>na</strong>",<br />

escribe dos orígene : "ETIMOLO-<br />

G~A 1. Mejicano calahudf, chocalatl<br />

(Littré) = 2. De choco, que en el idioto,ta.<br />

Bizco,ca. Modo disimulado de decir<br />

que u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> es tuerta o bizca.<br />

'Mi vecino es un chocolate tramposo<br />

ma indígen de los antiguos mejicanos e inútil"<br />

significa cacao, y de late, agua : agua de<br />

cacao. Otros dicen que viene de choco,<br />

sonido, ruido, y afle, <strong>por</strong>que la pasta del<br />

CHOCOLATEADA, f. = La acció de<br />

chocolafear y chocolatearse.<br />

cacao se bate con agua hirviendo. El CHOCOLATEADERA, f. = La acció<br />

docto médic y <strong>na</strong>turalista espa-o1 reiterada de chocolatear y chocolatearse,<br />

Francisco Hernánde dice : CHOCO-<br />

LLAT. . . . " (Monlau). Como se ve, la<br />

CHOCOLOTEAR = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> chacolotear.<br />

opinió de Monlau y Barcia no discre-<br />

CHOCOLATEARSE = Ponerse chocolate<br />

pan <strong>sin</strong>o en la ortografí del segundo<br />

u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> o animal,<br />

elemento, pues el uno apunta lattle<br />

y el otro ?ate' y atle.<br />

CHOCOLATEARSE = Tomar chocolate<br />

Contra el parecer de Monlau y Baru<strong>na</strong><br />

o má perso<strong>na</strong>s. "La señor Dolocia,<br />

el mexicano don Darí Rubio, en res no pierde la costumbre de choco-<br />

"La A<strong>na</strong>rquí del Lenguaje en la Amé latearse a cada rato".<br />

rica Española" consig<strong>na</strong> : "Barcia, CHOCOLATE DE GASTO = Chocolate<br />

agregando como etimologí mexica<strong>na</strong> que especialmente se hací para detercalahualt,<br />

que no sà quà pueda ser, mi<strong>na</strong>das familias y hoy se fabrica para<br />

escribe lo que Monlau, con estas dife- la generalidad de los consumidores de<br />

rencias: el primer lattle es late; el artículo de u<strong>na</strong> tienda.


CHO<br />

CHOCOLATERA, f. = La cabeza. "*Xo-<br />

la". "Jaime se rompià la chocolatera al<br />

caerse del árbol"<br />

CHOCOLATIADA, f, = La acció de<br />

chocolatiar y chocolatiarse.<br />

CHOCOLATIADERA, f. = La acció<br />

reiterada de chocolatiar y chocolatiarse.<br />

CHOCOLOTIAR = "Chacolotear". Véa<br />

se la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />

CHOCOLATIARSE = "C7zocolatearse".<br />

en sus varias significaciones. Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHOCON, m, == Planta de poca altura,<br />

que produce flores azules en ramillete.<br />

Las hojas son grandes y sirven para<br />

tapar la olla de ayote y la de tar<strong>na</strong>les,<br />

los que algu<strong>na</strong>s veces se envuelven en<br />

ellas, a falta de hojas de guineo o plá<br />

tano. "Tabacón"<br />

CHOCOYO, m, = El perico llamado tam-<br />

bié qaenque. Chucuyo, en El Salvador<br />

y en Costa Rica.<br />

CHOCOZUELA, f. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

choquezuela.<br />

CHO<strong>CHA</strong>DA, f. = La acció de chochar.<br />

CHO<strong>CHA</strong>DERA, f, = La acció reitera-<br />

da de chochar y chochear.<br />

CHO<strong>CHA</strong>R = Chochear. "Tu papà ya<br />

empieza a chochar o estb chochando",<br />

CHOFA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Sofía<br />

CHOFER, m. = Conductor de auto o au-<br />

tomóvi y camión Se deriva del francé<br />

chauffeur = fogonero; y se pronuncia<br />

schojé Autista, neologismo má acep-<br />

table que el galicado chofer.<br />

CHOFER, m. = "Chofer", mejor acen-<br />

tuada que la voz del artículo<br />

CHOFO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Rodolfo,<br />

CHOJêN m. = Plato muy apetitoso, que<br />

se prepara con panza, carne de cerdo<br />

picada y chicharrones, chile, rábano ce-<br />

bolla, yerbabue<strong>na</strong> y otros ingredientes<br />

CHO<br />

El uso principal del chojin es para ha-<br />

cer boca. "La especialidad de algu<strong>na</strong>s<br />

canti<strong>na</strong>s consiste en las sabrosas bocas<br />

y chojin que anuncian y ofrecen a los<br />

consumidores".<br />

CHOJINEADA, f. == La acció de cho-<br />

jinear y chojinearse.<br />

CHOJINEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chojinear y clzojinearse.<br />

CHOJINEAR = Asar la carne de caza,<br />

no en parrilla, <strong>sin</strong>o en tapesco de palos<br />

verdes, al que se le da la altura adecua-<br />

da y bajo el cual se dejan las brasas de<br />

u<strong>na</strong> fogata hecha especialmente para<br />

el caso.<br />

CHOJINEARSE = Regalarse u<strong>na</strong> perso-<br />

<strong>na</strong> con un plato de chojín<br />

CHOJINIADA, f. == La acció de choji-<br />

niar y chojinearse,<br />

CHO JINIADERA, f. = La acicó reitera-<br />

da de chojiniar y chojiniarse.<br />

CHO JINIAR == "Chojinear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHOJINIARSE = "Chojinearse". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

*CHOJIX, m, à Pájar de colores ama-<br />

rillo, blanco y gris.<br />

CHOL, adj. = Peleador,ra. Que riíÃ<br />

siempre. Generalmente se aplica al ga-<br />

llo de sangre caliente,<br />

CHOLA, f., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Soledad.<br />

CHOLA, f. .= La cabeza. "*X-la".<br />

CHOLA, f, = El pene o miembro viril<br />

del hombre.<br />

CHOLAGOGO, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong> co-<br />

lagogo,<br />

CHOLAGOGUE, m. = <strong>Vulgarismo</strong> <strong>por</strong><br />

colagogo.<br />

CHOLC0,CA = "*Xolco,ca". Mellado,da.<br />

CHOLE, f., n. pr, = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Soledad. "Chola".


CHO<br />

CHOLERA, f. = Nombre que se da a las<br />

criadas de baja ralea o condición que<br />

tienen modales inciviles o poco cultos.<br />

Tambihn se aplica, <strong>por</strong> extensión a las<br />

mujeres que, si bien no son sirvientas,<br />

se distinguen o <strong>sin</strong>gularizan <strong>por</strong> su ma-<br />

la educación Es este vocablo u<strong>na</strong> va-<br />

riació de pozolera, del cual podrí con-<br />

siderarse como aféresis<br />

CHOLERO, m. = Ya comienza a aplicarse<br />

este vocablo al hombre que reún las<br />

mismas condiciones de la cholera.<br />

CHOLOJ, m, = Conjunto de las víscera<br />

de la res, de las cuales se hace un guiso<br />

especial, condimentado con mucho chile.<br />

"No todas las perso<strong>na</strong>s pueden comer<br />

el choloj, <strong>por</strong>que es demasiado picante".<br />

CHOLOJERA, f. = Mujer que vende<br />

choloj o menudos de la res.<br />

CHOLOTÓN,ON = Díces del niño o<br />

niña muy desarrollado. En el mismo<br />

caso se aplica tambié a los animales.<br />

"Todos los hijos de usted son muy cho-<br />

lotones". "Esta vaca crí sól terneros<br />

cholotones". Cholotó es u<strong>na</strong> variació<br />

de *xolotÓn,o<strong>na</strong><br />

CHOLLA, f. = Pereza. Flema. Cachaza<br />

"Este criado se carga u<strong>na</strong> cholla que<br />

pasma a cualquiera".<br />

CHOLLAR = Desollar. Lastimar su-<br />

perficialmente la piel. "Al caerme del<br />

caballo se me chollà la pier<strong>na</strong>".<br />

CHOLLÓN m, = Desolladura. Acció<br />

de chollar. "Roz-n". "Me di un cholló<br />

en la mano",<br />

CHOLLUD0,DA = Perezoso,sa. Hara-<br />

gán,a<strong>na</strong> Es un derivado de cholla<br />

"Atenido,da", "Mi caballo y mi mozo<br />

son muy cholludos".<br />

CHOMA, f., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Jeróninla<br />

CHOMO, m., n, pr, = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Jerónimo Chombo, en Hon-<br />

duras y Yucatán México<br />

CHO<br />

CHOMPA, f. = La hembra del chompe.<br />

CHOMPA, adj. = "Chumpipa", como<br />

adjetivo.<br />

CHOMPE, m. = Síncop de chompipe.<br />

CHOMPE, adj. == Síncop de chompipe,<br />

como adjetivo.<br />

CHOMPIPA, f. = La hembra del<br />

chompipe,<br />

CHOMPIPA, adj. = "Chumpipa", como<br />

adjetivo.<br />

CHOMPIPADA, f. = "Chumpipada".<br />

CHOMPIPE, adj. = "Chumpipe", como<br />

adjetivo.<br />

CHOMPIPE,PA, m. y f. = "Chumpipe,<br />

pa". Guajolote, jolote y gober<strong>na</strong>dor, en<br />

México<br />

CHOMPIPEADA, f. = "C humpipeadal'.<br />

CHOMPIPEADERA, f. = "Chumpipea-<br />

dera".<br />

CHOMPIPEAR == "Cl~umpipear".<br />

CHOMPIPIADA, f. = Chumpipiadal'.<br />

CHOMPIPIADERA, f. = "C1zzzmpipia-<br />

dera".<br />

CHOMPIPIAR = "Chumpipearl'. Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar",<br />

CHON, com., n, pr. = Diminutivo hipo-<br />

coríst'c de Concepción Encar<strong>na</strong>ción<br />

Purificación Ascensión Asunción Pre-<br />

sentació y otros.<br />

CHONA, f., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Encar<strong>na</strong>ción<br />

CHONCH0,<strong>CHA</strong> = Díces del frijol co-<br />

cido, <strong>sin</strong> ningu<strong>na</strong> preparación<br />

CHONCHOS, adj. pl. == Aplicase a los<br />

frijoles cocidos, <strong>sin</strong> otra preparación<br />

'Me gustan má los frijoles chonchos<br />

que los fritos".<br />

CHONGO, m, = La trenza. El moño Se<br />

usa má en plural. "No salgo a la calle<br />

<strong>sin</strong> hacerme los chongosl'.<br />

CHONGUEADA, f. = La acció de<br />

chonguear,


CHO<br />

CHONGUEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chonguear.<br />

CHONGUEAR = Hacer los chongos. "Ya<br />

es hora que me chonguees, mamá"<br />

CHONGUIADA, f. = La acció de chon-<br />

guiar.<br />

CHONGUIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chonguiar.<br />

CHONGUIAR = "Chonguear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "Zar".<br />

CHONTAL, m. = Nombre de u<strong>na</strong> tribu<br />

de indios que viven entre Honduras y<br />

Nicaragua, "Los chontales no está ci-<br />

vilizados todavía" Viene del mexicano<br />

chontalli = forastero, extranjero.<br />

CHONTAL, adj. = Por alusió al indio<br />

chonfal, díces de la perso<strong>na</strong> incivil,<br />

inculta, tonta, boba. "No seas tan<br />

chontal".<br />

CHONTE, m, = Diminutivo de cenzonte<br />

o cenzontle. "Mi chonte canta muy<br />

bien". Chencho, en Jalisco y Chiapas,<br />

México<br />

CHONTE, m, = Policí o agente de policía<br />

Es u<strong>na</strong> variació de polizonte<br />

Azulejos, cuico, genízaro germán tecolote,<br />

gervasio, en México Vigilante, en<br />

la Argenti<strong>na</strong>.<br />

CHONTÉ m. == Ãrbo de gran tamaño<br />

propio de la costa, cuya madera se em-<br />

plea en construcció de muebles y casas,<br />

CHOQUEADA, f. = La acció de cho-<br />

quear o choquearse.<br />

CHOQUEADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de chequear o choquearse,<br />

CHOQUEARSE = Poner o ponerse cho-<br />

co. Entortarse. Entuertarse. Perder un<br />

ojo. ''Es lástim que mi caballo se cho-<br />

queara",<br />

CHOQUERA, f. = La acció de choqzzear<br />

o chquearse. A veces vale ceguera,<br />

CHOQUIADA, f. = La acció de cho-<br />

guiar o choquiarse,<br />

CHO<br />

CHOQUIADERA, f. = La acció reitera-<br />

da de choquiar o choquiarse.<br />

CHOQUIAR = "Choquear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"lar".<br />

CHOQUIARSE = "Choqzzearse". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "Iar",<br />

CHOR<strong>CHA</strong>, f. == Pájar de un hermoso<br />

color amarillo, que hace sus nidos col-<br />

gantes (matates) en las ramas de árbo<br />

les elevados. Segú algunos autores,<br />

chorcha es adulteració del azteca "*x*<br />

chitototl = p5jaro flor; de donde, pro-<br />

bablemente, <strong>na</strong>ce chiltota o chiltote,<br />

otros nombres de la chorcha. De *xochi-<br />

tototl procede el nombre Suchitoto, po-<br />

blació im<strong>por</strong>tante del departamento de<br />

Cuscatlá de la Repúblic de El Sal-<br />

vador. TzzrpiaZ, en Colombia, Trupial,<br />

en Venezuela,<br />

CHOR<strong>CHA</strong>, f. = U<strong>na</strong> onza de oro, del<br />

sistema monetario antiguo, asà llamado,<br />

<strong>por</strong> semejanza de color con el pájar<br />

del mismo nombre.<br />

CHOR<strong>CHA</strong>, f. = El bocio, <strong>por</strong> semejanza<br />

de figura con el nido colgante de la<br />

chorcha (matate).<br />

CHOR<strong>CHA</strong>, f. = Nombre que se da a la<br />

perso<strong>na</strong> taimada, pícara delincuente.<br />

Se usa con el verbo ser. "No te fíe de<br />

Froilán <strong>por</strong>que es u<strong>na</strong> bue<strong>na</strong> chorcha".<br />

CHOREQUE, m. = Planta enredadera o<br />

trepadora que produce flores rosadas.<br />

CHORIZO, m, = El pene o miembro vi-<br />

ril del hombre.<br />

CHORIZO, m. = Infierno. "Carajo".<br />

Mierda. Se usa con los verbos ir, andar<br />

y otros. "Te puedes ir al chorizo".<br />

CHOROC<strong>AN</strong>, m. = Un pa<strong>na</strong>l de abejas<br />

silvestres.<br />

CHORREADA, f. = La acció de<br />

chorrear.<br />

CHORREADERA, f. =- La acció reite-<br />

rada de chorrear.


CHO<br />

CHORREAD0,DA == Sucio,cia. Asquero-<br />

so,sa. Grasiento,ta. Tambié se aplica<br />

a la perso<strong>na</strong> que tiene sucio el vestido<br />

o la cara. "Rubé anda siempre muy<br />

chorreado"'.<br />

CHORREAD0,DA = Aplicase al gallo y<br />

a la mo<strong>na</strong>, de color giro o melcocho, con<br />

plumas fi<strong>na</strong>s, largas y vistosas que <strong>na</strong>-<br />

cen en la rabadilla y en contorno de la<br />

cola y que tienen color má subido que<br />

las del resto del cuerpo,<br />

CHORREADURA, f. = El sebo, esteari<strong>na</strong><br />

y cera derretidos de las velas encendi-<br />

das y que se van solidificando a lo largo<br />

de ellas o en el candelero.<br />

CHORREADURA, f. = Moco casi líquid<br />

que chorrea de la <strong>na</strong>riz.<br />

CHORREAR = Caer los chorros de las<br />

tejas cuando llueve, no directamente<br />

al suelo, <strong>sin</strong>o en la pared de las casas<br />

o de los tapiales.<br />

CHORREAR = Desembolsar o pagar<br />

dinero. "Por el caballo que comprà en<br />

la feria tuve que chorrear cincuenta<br />

quetzales".<br />

CHORREARSE = Mancharse o pringar-<br />

se el vestido o un objeto cualquiera<br />

con aceite, grasa, comida, etc. "Te<br />

chorreaste el sombrero y el pantaló<br />

con aceite".<br />

CHORRETE, m. = Chorreadura. Man-<br />

cha. Lamparón Pringue. "Me cayÃ<br />

un chorrete de esteari<strong>na</strong> en la manga<br />

del saco". Churrete, en Costa Rica.<br />

CHORRETEADA, f. == La acció de<br />

chorretear.<br />

CHORRETEADERA, f. = La acció<br />

reiterada de chorretear.<br />

CHORRETEAR = Caer chorretes en el<br />

vestido, sombrero, piso, mueble, etc.<br />

Manchar. Pringar. Salpicar. Churretear,<br />

en Costa Rica y El Salvador,<br />

CHORRETIADA, f. = La acció de<br />

chorretiar.<br />

CHO<br />

CHORRETIADERA, f. = La acció<br />

reiterada de chorretiar.<br />

CHORRETIAR = "Chorretear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHORREYO, m. = Dígas chorreo.<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "Eyo".<br />

CHORRIADO, DA = "Chorreado, da",<br />

en sus dos acepciones.<br />

CHORRIADURA, f. = "Chorreadura",<br />

en sus acepciones.<br />

CHORRIAR = "Chorrear", Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"lar".<br />

CHORRO, m. = Multitud. Gran canti-<br />

dad, "No pude atravesar la calle,<br />

<strong>por</strong>que pasaba en ese momento un<br />

gran chorro de gente".<br />

CHORRO, m. = Palabra con que se<br />

pondera la cantidad de dinero en<br />

plata u oro que se da o recibe. "La<br />

finca me costà muchos chorros de<br />

pisto".<br />

CHORTI, m. = Idioma de los indios de<br />

la antigua provincia de Chiquimula de<br />

la Sierra, que comprendí los departa-<br />

mentos de Jutiapa, Jalapa (parte),<br />

Chiquimula y Zacapa, de la repúblic<br />

de Guatemala, Ocotepeque y Colpán<br />

de la repúblic de Honduras.<br />

CHOTEADA, f. = La acció de chotear.<br />

CHOTEADERA, f. = La acció reitera-<br />

da de chotear.<br />

CHOTEAR = Vigilar los chontes, orejas<br />

o policía secretos a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>. Tam-<br />

bié significa señala la sociedad a un<br />

sujeto, <strong>por</strong> sus malos procedimientos.<br />

"Ya comenzaron a chotear al general<br />

Cáscara" "El públic todo chotea a Ja-<br />

vier como cómplic en el asesi<strong>na</strong>to de<br />

doñ Carmen",<br />

CHOTEO, m. = Acció de chotear. "Hay<br />

muchos hombres, y tambié mujeres,<br />

que ejercen el choteo como profesión"


CHU<br />

CHOTEYO, m. = "Choteo". Véans las<br />

termi<strong>na</strong>ciones "Eo" y "EYo".<br />

CHOTIADA, f. = La acció de chotiar.<br />

CHOTIADERA, f, = La acció reiterada<br />

de chofiar,<br />

CHOTIAR = "Chotear".<br />

CHOTIS, m. = Pieza musical, bailable,<br />

con compá de mazurca. Procede del<br />

alemá schotisch.<br />

CHOTO, m., n. pr. = Diminutivo hipoco-<br />

rístic de Crisóstomo<br />

CHOYQN, m, = "Chollón"<br />

CHUCÃN,<strong>AN</strong> == BufÓn,o<strong>na</strong> Chocarre-<br />

rolra. Ocurrente. Decidor,ra. Presun-<br />

tuosolsa, A veces significa grosero,ra<br />

y mal educado o incivil. "Don Francis-<br />

co es muy chucán"<br />

CHUC<strong>AN</strong>ADA, f. = Dicho o hecho propio<br />

de un chucbn. Tambié se toma <strong>por</strong><br />

tontería "No se aguantan las chuca<strong>na</strong>das<br />

de don Quintín"<br />

CHUC<strong>AN</strong>EAR == Bromear, Bufo<strong>na</strong>r,<br />

'Mucho le agrada a usted chucanear<br />

con las muchachas de genio alegre".<br />

CHUC<strong>AN</strong>IAR = "Chucanear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUC<strong>AN</strong>OTE,TA = Aumentativo iróni<br />

co de chucán,a<strong>na</strong> "No sea usted tan<br />

chacanota".<br />

CHÚCAR0,R = Cerril. Díces del potro<br />

o mula que no está mansos todavÃy<br />

que se está domando.<br />

CHUCEADA, f. === La acció de chucear,<br />

CHUCEADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chucear.<br />

CHUCEAR = Herir o maltratar con el<br />

chuzo.<br />

CHUCIADA, f. = La acció de chuciar<br />

CHUCIADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chuciar,<br />

CHUCIAR = "Chucear". Véas la termi<strong>na</strong>ció<br />

"lar".<br />

CHU<br />

ZHUCTAL, m. = Ãrbo que produce<br />

el chucfe o terreno sembrado de estos<br />

árboles<br />

ZHUCTE, m. = Variedad de aguacafe,<br />

má largo que redondo, con forma de<br />

pera y cuya carne contiene má grasa<br />

que awél "Los piales, los mecafes, las<br />

correas, etc., de cuero crudo, se ablandan<br />

o suavizan y se ponen d-ciles, untándolo<br />

o embadurnándolo con la carne<br />

del chucfe". Chujfe, en El Salvador.<br />

iCHU<strong>CHA</strong>! =: Interjecció usada para<br />

espantar o para contener a la chucha<br />

o perra que viene hacia uno con inten-<br />

ció de morderlo,<br />

CHU<strong>CHA</strong>DA, f. = Golosi<strong>na</strong>. "No sà có<br />

mo puedes comer esas chuchadas".<br />

CHU<strong>CHA</strong>DA, f. = Usura exagerada o ac-<br />

ció propia de la perso<strong>na</strong> chucha, "Co-<br />

brar el tres <strong>por</strong> ciento de interé men-<br />

sual es u<strong>na</strong> chuchada del seño Pinzón"<br />

CHU<strong>CHA</strong> JIOTOSA = Perra que tiene<br />

jiofe o que es jiotosa.<br />

CHU<strong>CHA</strong>L, m. = Abundancia de chucho~<br />

o perros en un lugar.<br />

CHU<strong>CHA</strong>ZA, f, = Aumentativo de<br />

chucha.<br />

CHU<strong>CHA</strong>ZO, m. == Aumentativo de<br />

chucho.<br />

CHU<strong>CHA</strong>Z0,ZA =- Aumentativo del ad-<br />

jetivo chucho,cha, en el sentido de usu-<br />

rero, "La agiotista Andrea es u<strong>na</strong> chu-<br />

chaza",<br />

CHUCHERÃA f. = Alimento grato al pa-<br />

ladar, aunque poco o <strong>na</strong>da substancioso.<br />

Golosi<strong>na</strong>,<br />

CHUCHERÃA f. == "Chuchada", artícu<br />

los lo y 2".<br />

CHUCHERO, m. = "Chachal".<br />

CHUCHITO, m, = "Tamalifo que se ha-<br />

ce con masa de maí de sal<strong>por</strong>. Lleva<br />

miltomate, azafrán chile guaque cocido,<br />

lorocos, chile picante cocido, canela,


CHU<br />

tomate asado, achiote, cominos, carne<br />

con recado, etc. Má se usa el nombre<br />

en plural, "Los chuchitos son siempre<br />

muy picantes".<br />

;CHUCHO! -= Interjecció usada para<br />

espantar o para contener al chucho O<br />

al perro que viene hacia uno con la<br />

intenció de morderlo.<br />

CHUCHO,<strong>CHA</strong>= GlotÓn,o<strong>na</strong> Goloso,sa.<br />

"Galgo,ga". "Tengo un mozo muy chu-<br />

cho, a quien no le basta la ració co-<br />

mú que se da a todos los peones".<br />

CHUCH0,<strong>CHA</strong> = Díces de la perso<strong>na</strong><br />

muy usurera, tacaña mezqui<strong>na</strong>, mise-<br />

rable. "El banquero Villegas es muy<br />

chucho". Garrotero,ra, en Cuba.<br />

CHUCHO,<strong>CHA</strong>, m. y f. = El perro y la<br />

perra. "No te voy a ver, <strong>por</strong>que tengo<br />

miedo de que me muerda tu chzzclzo,<br />

que es muy bravo".<br />

CHUCHO APALEADO EN PORTILLO<br />

= Se usa con el verbo ser en el sen-<br />

tido de "Ser chucho viejo apaleado en<br />

<strong>por</strong>tillo" y "Ser uno chucho viejo apa-<br />

leado en <strong>por</strong>tillo",<br />

CHUCHO JIOTOSO = Perro que pade-<br />

ce de jiote o que es jiotoso.<br />

CHUCHO NO COME CHUCHO = Frase<br />

c'e reconvenció que un jugador dirige<br />

:* otro del mismo vicio, cuando nota<br />

que ést intenta meterle el prieto o dado<br />

cargado, o hacerle jara<strong>na</strong>, u<strong>na</strong> mala jugada,<br />

etc. "Véas "Chacho".<br />

CHUCHO QUE NO <strong>AN</strong>DA, O NO SALE.<br />

NO ENCUENTRA HUESO = Da a<br />

enteader este adagio que para lugrai<br />

uno u<strong>na</strong> cosa o llegar al fin que uno se<br />

propone, debe poner todo empeíà y<br />

actividad. "El Que quiera celeste, (Fe lc<br />

cueste".<br />

CHUCHU, m. == La acció de sentarse<br />

un nifio. Se usa con el verbo hacer<br />

"El nene no quiere hacer chucha".<br />

CHU<br />

CHUCHURUMBÉ m. = Cierto juego de<br />

muchachos que comienza con esta palabra.<br />

Cucumbé en Honduras.<br />

CHUECO,CA = Torcido,da. Cojo,ja. Desigual<br />

o <strong>sin</strong> igualdad. "La mesa del comedor<br />

està chueca".<br />

CHUFLAR =-- Chiflar. Este verbo se usa<br />

mucho en el Occid'ente, sobre todo en el<br />

departamento de San Marcos.<br />

CHUFLA§ f. pl, = Mofa. Burla. Escarnio.<br />

Chufa (anticuado). "No me gustan<br />

esas chuflas, con las cuales me desagi<br />

adas muchísimo"<br />

CHULADA, f. == Primor. Hermosura.<br />

Cosa excelente. "Es u<strong>na</strong> c7zulada el plano<br />

que el arquitecto me presentó"<br />

CHULEADA, f. = La acció de chulear,<br />

en todas sus ace~ciones.<br />

CHULEADERA, f. = La acció reiterada<br />

de chulear, en todas sus acepciones<br />

CHULEAR = Molestar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong>,<br />

hasta el grado de incomodarla o enfurecerla,<br />

"Si quieres conservar mi amistad,<br />

te suplico que no me chulees tanto".<br />

CHULEAR = Prodigar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> los<br />

cariño y los afectos expresados en el<br />

artícul "Chulo,la".<br />

CHULIADA, f. = La acció de chzzliar.<br />

CHULIADERA, f. = La acció reiterada<br />

de cl~zzliar.<br />

CHULIAR -= "Chulear". Véas la termi<strong>na</strong>ci6n<br />

"lar".<br />

CHULÃSIMAMENTE adv. = Sirve para<br />

indicar el grado má alto de la significació<br />

de chulo,la. "Nuestro vals llamado<br />


CHU<br />

CHUL0,LA = Primoroso,sa. Bonito,ta.<br />

Lindo,da. "El má chulo de tus nuevos<br />

trajes es el que estre<strong>na</strong>ste el domingo<br />

pasado",<br />

CHUL0,LA == Tratamiento hipocorístic<br />

o de cariñ y afecto. "Oye, chulo: no me<br />

agrada que vengas a acostarte a las 2 o<br />

3 de la maña<strong>na</strong> como lo haces casi<br />

todas las noches", Cholo,la y corrongo,ga,<br />

en Costa Rica.<br />

iCHU, MALÃA = Interjecció equivalente<br />

a "jJeszis, María! Se usa hablando<br />

a los niños e imitando las palabras<br />

balbucientes de éstos<br />

i CHU, MALÃA! i A VEL SI MUELDE!<br />

Expresió interjectiva, irónic y hasta<br />

sarcástic que se aplica a la perso<strong>na</strong><br />

que dice o hace algu<strong>na</strong> cosa, aparentando<br />

candor, inexperiencia y sencillez,<br />

propios de un inocente niño Es aplicable<br />

a esta frase lo dicho en el artícul<br />

"Chu, Molía" La correcta pronunciació<br />

serí : "  Jesús Marí !,  A<br />

ver si muerde !"<br />

CHUMPA, f. = La hembra del champe<br />

CHUMPA, f. = Epéntesi vulgar de chupa.<br />

La champa o chupa moder<strong>na</strong> es impermeable<br />

y està forrada interiormente<br />

para resguardar o preservar el troncc<br />

de la acció del frí o de la lluvia. "En<br />

el almacé del judí Rosenberg hay<br />

muy bonitas chumpwts (chupas), del<br />

últim modelo o estilo, pero muy caras".<br />

CHUMPA, adj. = Epbntesis de chumpipa,<br />

adj,<br />

CHUMPE, m, == Síncop de chumpipe.<br />

CHUMPE, adj. = Síncop de chumpipe,<br />

adj.<br />

CHUMPIPA, f. = La hembra del<br />

chumpipe.<br />

CHUMPJPA, adj. = Tonta, Lela. Mentecata.<br />

"Tu criada es muy c?zumpipa,<br />

pues todaví no puede ir sola al mercado,<br />

a la estaci6n y a otros lugares<br />

céntrico y conocidos".<br />

CHU<br />

ZHUMPIPADA, f. = Tontería Dispa-<br />

rate. Necedad. Acció propia de u<strong>na</strong><br />

perso<strong>na</strong> chumpipe o chumpipa (Véas<br />

el artícul "Chumpipe,pa"). "Es nece-<br />

sario que amonestes a tu hijo, a fin de<br />

que no haga tantas chumpipadas".<br />

ZHUMPIPE, m. = El pavo, al que se ha<br />

dado en llamar "pavo común" seguramente<br />

para diferenciarlo del pavo real,<br />

con el que se parece únicament en que<br />

tambié extiende y endereza la cola en<br />

forma de círculo El nombre que en<br />

Guatemala se da al pavo (chumpipe) es<br />

onomatopéyico <strong>por</strong>que imita la voz de<br />

los chumpipitos durante los primeros<br />

meses de su edad. Pisco, en Colombia<br />

y el Perú Gua<strong>na</strong>jo, en Cuba. Coronel<br />

y gober<strong>na</strong>dor, en Honduras. Jolote, en<br />

El Salvador. Gober<strong>na</strong>dor (Jalisco),<br />

gufjolo (Morelos), gŸil (Hidalgo), jolote<br />

(Chispas) , mulita (Tabasco) , picho<br />

(Si<strong>na</strong>loa), pipile (Gua<strong>na</strong>juato), cócono<br />

coruco, czicuno, tocayo y totol, en<br />

México<br />

CHUMPIPE,PA = Lelo,la. Zonzo,za.<br />

Mentecato,ta. "Fui muy chumpipe cuan-<br />

do pensà en casarme contigo". Guaje,<br />

en México<br />

CHUMPIPEADA, f. = "Chnmpipada".<br />

CHUMPIPIADA, f. = La acció de<br />

champipear y chumpipearse,<br />

CHUMPIPEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chumpipear y chumpipearse.<br />

CHUMPIPEAR = Vagar <strong>sin</strong> objeto, An-<br />

dar vagando, <strong>sin</strong> ocupació algu<strong>na</strong>, co-<br />

mo un tonto. Se usa mucho el gerundio<br />

pospuesto a ir, estar y otros verbos. "A<br />

Lucas le gusta mucho clzumpipear".<br />

"Anda al correo a dejarme la carta, pero<br />

<strong>sin</strong> ir chumpipeando".<br />

CHUMPIPEARSE =: Comer en cantidad<br />

el guiso de chumpipe.<br />

CHUMPIPIADA, f. = La acció de<br />

chumpipiar y chumpipiarse.


CHU<br />

CHUMPIPIADERA, f. = La acci6n reite-<br />

rada de chumpipiar y chumpipiarse.<br />

CHUMPIPIAR = "Chumpipear". Véas<br />

la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUMPIPIARSE = "Chumpipearse".<br />

CHUNCUCUYO, m. = ~'C1zunchucuyo".<br />

CHUNCHE, m. = Trasto viejo, inútil<br />

Má se usa en plural. "Trebejo". "Ca-<br />

chivaches".<br />

CHUNCHES, f. pl. = Es el plural de<br />

chunche. "Trebejos". "Cachivaches",<br />

CHUNCHO, f., n. pr, = Diminutivo hi-<br />

pocorístic de Asunción<br />

CHUNCHUCUYO, m. = El obispillo, la<br />

rabadilla o la extremidad movible del<br />

espi<strong>na</strong>zo de la galli<strong>na</strong> y otras aves, donde<br />

se insertan las plumas de la cola.<br />

"Me gusta mucho el chunchucuyo de la<br />

galli<strong>na</strong> asada". Chinchucuyl~~ en El Salvador.<br />

CHUNERO, m. = Aprendiz, de albañil .<br />

CHUNGUEADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chunguear,<br />

CHUNGUEAR = Molestar. Enfadar.<br />

Fregar a u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong> hasta enojarla, in-<br />

ccmodarla e irritarla, "No chunguees a<br />

Silvestre, <strong>por</strong>que es de muy mal genio<br />

y te puede pegar".<br />

CHUNGUIADA, f. = La acció de chun-<br />

guiar.<br />

CHUNGUIADERA, f. = La acció rei-<br />

terada de chunguiar.<br />

CHUNGUIAR = "Chunguear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "ZarJ'.<br />

CHUNUNEAR = Salir los muchachos al<br />

campo a buscar y comer chunzznos.<br />

CHUNUNO, m. = Planta trepadora que<br />

produce un fruto verde, lleno de picos<br />

en la superficie, de sabor dulce y de<br />

forma ovoidal. Se come cuando estÃ<br />

tierno.<br />

CHU<br />

ZHUPA, f. = Tem<strong>por</strong>ada en que los be-<br />

bedores consuetudi<strong>na</strong>rios toman licor.<br />

"Don Luis està ahora en chupa, O ya<br />

comenzà la chupa".<br />

ZHUPADA, f. = "Chupa". "La chupada<br />

de tu marido durà un mes".<br />

CHUPADA, adj. = En la moda pasada,<br />

aplicábas a la falda <strong>sin</strong> mucho vuelo<br />

o escurrida, como se estila actualmente.<br />

'No salgas, niña con esa <strong>na</strong>gua, <strong>por</strong>que<br />

te queda muy chupada".<br />

CHUPADERA, f. = "Chupa". Acció de<br />

chupar. "No es bueno, Calixto, que<br />

andes otra vez con la maldita chu-<br />

padera".<br />

CHUPADERO, m. = Lugar al cual se va<br />

exclusivamente <strong>por</strong> beber licor o chu-<br />

par. "La fonda llamada Entrada a Bordo<br />

es el chupadero predilecto de Regi-<br />

<strong>na</strong>ldo".<br />

CHUPADERO, m. = Comedero un tanto<br />

húmedo<br />

CHUPAD0,DA = Calificativo usado hoy<br />

solamente <strong>por</strong> las mujeres del campo,<br />

quienes no está a la moda; y lo apli-<br />

can al vestido que no les queda muy<br />

holgado o ancho, <strong>sin</strong>o ajustado al<br />

cuerpo.<br />

CHUPADOR,RA = Calificativo de la per-<br />

so<strong>na</strong> aficio<strong>na</strong>da a la bebida, a la chupa,<br />

a la chupadera o a chupar. "Eres muy<br />

mal chupador, <strong>por</strong>que muy luego te<br />

em bolas".<br />

CHUPAR = Beber licor con exceso. "Des-<br />

de el sábad comienza a chupar mi mo-<br />

zo Pantaleó y no se la quita, <strong>sin</strong>o hasta<br />

que pido que lo pongan en la cárcel"<br />

Encachar, en México<br />

CHUPAR = Fumar. "Antes de almorzar,<br />

echemos un travieso y chupemos un ci-<br />

garro",


CHU<br />

CHUPAR JUTES = Llorar mucho, a moco<br />

tendido ; lo cual imita la operació de<br />

extraer o chupar el jute de su caracol.<br />

Véas "Jafe",<br />

CHUPAR MAS QUE EL UNGÃœENT<br />

AMARILLO = Aplicase esta frase al<br />

que inmoderadamente bebe licores, has-<br />

ta emborracharse. "Chupar má qzze un<br />

ladrillo nuevo".<br />

CHUPAR MAS QUE UN LADRILLO<br />

NUEVO = Frase que se aplica a la<br />

perso<strong>na</strong> que bebe licor con exageració<br />

y frecuentemente. Véas "Chupar".<br />

CHUPARSE = Disminuir de volumen<br />

u<strong>na</strong> hinchazón el gueguecho o bocio,<br />

etcétera<br />

CHUPARSE UNO ÉS == Expresió con<br />

la cual se advierte a uno lo increíbl de<br />

lo que otra perso<strong>na</strong> dijo. El verbo se usa<br />

en segunda y tercera perso<strong>na</strong>, con los<br />

pronombres te y se, "Clzúpat ésa" y<br />

'Chzípes usted ésa"<br />

CHÚPAT ESA == Frase explicada en<br />

"Chuparse uno ésa"<br />

CHÚPES ÉS = Frase explicada en<br />

"Chuprse uno ésa"<br />

CHUPETE, m, = Chupada, hablando del<br />

fumado. La acció de chupar (el ciga-<br />

rro o puro). "El fumado te està muy<br />

:aro, <strong>por</strong>que al cigarro sól le das tres<br />

o cuatro alzupetes y lo botas en seguida,<br />

para encender otro".<br />

CHUPETEADA, f. = La acció de chu-<br />

pelear.<br />

CHUPETEADERA, f. .= La acció reite-<br />

rada de chupetear.<br />

CHUPETEYO, m. = Epéntesi vulgar de<br />

chupeteo. Véas la termincai6n "Eyo".<br />

CHUPETIADA, f. = La acció de chu-<br />

petim<br />

CHUPETIADERA, f. = La acció reite-<br />

rada de clzupetiar.<br />

CHU<br />

CHUPETIAR = "Chupetear". Véas la<br />

termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUPêN m., n. pr. = Diminutivo hipo-<br />

corístic de Rufino.<br />

CHUPLUCÚN m. = Ruido que se hace<br />

con los brazos dentro de u<strong>na</strong> poza.<br />

"Chupangz?n".<br />

CHUPLUCUNEADERA, f, = La acció<br />

reiterada de chuplucunear.<br />

CHUPLUCUNEAR = Hacer chuplucún<br />

'Chupungunear'.<br />

CHUPLUCUNIADA, f. = La acció de<br />

chaplucuniar.<br />

CHUPLUCUNIADERA, f. = La acció<br />

reiterada de clzuplucuniar.<br />

CHUPLUCUNIAR == "Chupiucunear".<br />

Vkase la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUPLÚN m. = Voz onomatopéyic del<br />

ruido que produce la caíd de u<strong>na</strong> perso<strong>na</strong><br />

en el agua, desde algu<strong>na</strong> altura,<br />

como de puente, árbol peña etc. Chupulun,<br />

en Honduras.<br />

CHUPLUNCUNEAR = "Chupincunear".<br />

CHUPLUNCUNIAR = "Chupluncunear".<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUPÓGRAF0,F = "Chupador,ra9'.<br />

Díces del ebrio o borracho consuetudi<strong>na</strong>rio.<br />

CHUPîN m. = Primitivamente, peque-<br />

ñ envoltorio de trapo que, empapado<br />

en miel, aceite o algú medicamento,<br />

se pone en la boca de los niño para<br />

que lo chupen. "El chupbn casi desempe<strong>na</strong><br />

el oficio de biberón"<br />

CHUPîN,ON = Díces de la perso<strong>na</strong><br />

muy aficio<strong>na</strong>da a chupar, <strong>por</strong> lo que se<br />

emborracha frecuentemente. "El asistente<br />

del capitá tiene el defecto de ser<br />

muy chupbn".<br />

CHUPUNGUEADA, f. = La acció de<br />

chz~p~znguear,<br />

CHUPUNGUEADERA, f. = La acció<br />

reiterada de cJ1upu7zguear.


CHU<br />

CHUPUNGUEAR = Hacer chupungIIn o<br />

chapangun. "Chapzznguearl'. "A las mu-<br />

jeres les gusta mucho chupunguear<br />

cuando se baña en estanque o posas<br />

hondas".<br />

CHUPUNGUIADA, f. = La acció de<br />

chupangukr.<br />

CHUPUNGUIADERA, f. == La acció<br />

reiterada de chupunguiar.<br />

CHUPUNGUIAR = "Clzzzpzznguear".<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHUPUNGÚN m. = "Chapzzngœn"<br />

CHURRUSQUEADA, f. = La acció de<br />

churrusquearse,<br />

CHURRUSQUEARSE = Churruscarse c<br />

empezar a quemarse u<strong>na</strong> cosa, como el<br />

pan, el guisado,<br />

CHURRUSQUIADA, f. = La acció de<br />

churrusqzziarse.<br />

CHURRUSQUIARSE = "Churrusquearse".<br />

Véas la termi<strong>na</strong>ció "lar".<br />

CHURUC0,CA = Arrugado,da, Marchi.<br />

to,ta. Díces de las frutas que se achzz<br />

rucan, que se argeñan "No me gustar<br />

los mangos churucos".<br />

CHUS, com,, n, pr. = Diminutivo hipo<br />

corístic de Jesús<br />

CHUSMA, f. =: Multitud. Muchedumbre<br />

Populacho. Plebe. "U<strong>na</strong> chusma de pa<br />

tojos iba gritando detrá del payaso qui<br />

salià con su convite".<br />

CHUSPA, f. = El bolsillo. Se usa muchi<br />

en plural. "Tengo rota u<strong>na</strong> de las chzzs<br />

pas del pantalón"<br />

CHU<br />

THUSPA, f. = Bolsa. Morral de gknero<br />

grueso, de pita o, a veces, de cuero. Se<br />

usa mucho en plural. "Echa en las<br />

chzzspas los comestibles necesarios para<br />

el viaje".<br />

XUTAZO, m. = Aguijo<strong>na</strong>zo dado o<br />

hecho con el chute, del cual es aumentativo.<br />

*Xzztaz,ol'. "Me di un chutazo en<br />

la pier<strong>na</strong>".<br />

ZHUTE, m, = Punta aguda. Espi<strong>na</strong><br />

grande. El aguijó de las abejas y de<br />

otros insectos. "*Xute". "Se me metiÃ<br />

un chute de coyol en la mano".<br />

ZHUTE, adj. = Metido,da. Entremetido,da.<br />

"*Xute", adjetivo, "No seas tan<br />

chute, pues en todo quieres meter tu<br />

cuchara",<br />

JHUZAR = Dar cl2zzzanos.<br />

JHUZAZO, m. == Golpe o herida dados<br />

o hechos con el chuso del cual es aumentativo.<br />

"Mardoqueo le di6 un c12zz-<br />

'aso en la cabeza a uno de mis mozos".<br />

CHUZAZO, m. = Piquetazo que con el<br />

chuzo dan el zancudo, el jejé y otros<br />

insectos. Véas "Chuzo", artícul 3¡<br />

CHUZO, m. = Punta de hierro en forma<br />

de lanza que se adapta a un palo rollizo.<br />

Sirve a los labradores para sembrar<br />

maíz frijol, arroz, etc, "Para seguir mi<br />

trabdjo, hay que reponer el chuzo que<br />

se me quebró"<br />

CHUZO, m, = Aguijada o aijada.<br />

CHUZO, m. = Aguijó de que està armada<br />

la trompa de algunos insectos,<br />

como el zancudo, el jejé y otros. "El<br />

chuzo del zancudo es largo, pues con 61<br />

da chuzazos a travhs de la ropa".

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!