Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
Un códice inédito conservado en el Archivo Capitular de Zaragoza y ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
JOSEFINA PLANAS BADENAS<br />
En suma, <strong>de</strong>seamos incluir <strong>en</strong> este repertorio <strong>de</strong> imág<strong>en</strong>es g<strong>en</strong>erado <strong>en</strong><br />
torno al Maestro <strong>de</strong> San Cugat, la repres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> padre dominico Juan<br />
Balbi <strong>de</strong> Génova († 1298), autor <strong>de</strong> la Summa Grammaticalis o Catholicon (c.<br />
1286). Esta obra, que <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva es un comp<strong>en</strong>dio <strong>en</strong>ciclopédico <strong>de</strong> tratados<br />
<strong>de</strong> orthographia, prosodia, etimología, diasinthastica y lexicon, alcanzó gran<br />
difusión durante los siglos bajomedievales, convertida <strong>en</strong> un libro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />
que llegó a t<strong>en</strong>er vig<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> Francia hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trado <strong>el</strong> siglo XVIII. En<br />
la actualidad se conservan un total aproximado <strong>de</strong> dosci<strong>en</strong>tos ejemplares manuscritos.<br />
Su pres<strong>en</strong>cia se justifica porque <strong>en</strong> las se<strong>de</strong>s catedralicias existían las d<strong>en</strong>ominadas<br />
«escu<strong>el</strong>as <strong>de</strong> gramática», c<strong>en</strong>tros que impartían las disciplinas <strong>en</strong>globadas<br />
<strong>en</strong> <strong>el</strong> Trivium y <strong>en</strong> <strong>el</strong> Quadrivium. 83 El comp<strong>en</strong>dio <strong>de</strong> Iohannes Balbus<br />
pert<strong>en</strong>ece al tipo <strong>de</strong> gramática <strong>de</strong>scriptivo-normativa, impartida <strong>en</strong> estas escu<strong>el</strong>as<br />
bajomedievales, que recoge la tradición <strong>de</strong> la Antigüedad Tardía impuesta<br />
por los manuales <strong>de</strong> Donato y Prisciano. Aunque su diccionario es la culminación<br />
<strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> vocabularios, estandarizados <strong>en</strong>tre los siglos XI y XIII que<br />
incluy<strong>en</strong> <strong>el</strong> Elem<strong>en</strong>tarium doctrine erudim<strong>en</strong>tum o Vocabularium <strong>de</strong> Papías<br />
(mediados d<strong>el</strong> siglo XI), las Derivationes <strong>de</strong> Hugución <strong>de</strong> Pisa (1130-1210) y <strong>el</strong><br />
Doctrinal <strong>de</strong> Alexandre <strong>de</strong> Villa<strong>de</strong>i (siglo XIII). 84<br />
La docum<strong>en</strong>tación exhumada informa sobre la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> dos ejemplares<br />
<strong>de</strong> este texto <strong>en</strong> la biblioteca d<strong>el</strong> con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Urg<strong>el</strong> 85 y otro <strong>en</strong> la catedral <strong>de</strong><br />
Barc<strong>el</strong>ona, guardado <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los dos armarios próximos a la cátedra d<strong>el</strong><br />
coro, 86 sin especificar si habían sido iluminados. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca<br />
papal <strong>de</strong> Peñíscola, redactado a la muerte d<strong>el</strong> Papa B<strong>en</strong>edicto XIII (1423), se<br />
inv<strong>en</strong>tariaron tres ejemplares <strong>de</strong> la obra <strong>de</strong> Johannes Balbi <strong>de</strong> Ianua, uno <strong>de</strong> los<br />
cuales, a juzgar por <strong>el</strong> importe abonado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> su v<strong>en</strong>ta, pudo estar<br />
83<br />
Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las catedrales <strong>de</strong><br />
la Castilla Medieval, Madrid, Biblioteca d<strong>el</strong> Instituto Antonio <strong>de</strong> Nebrija <strong>de</strong> Estudios sobre la <strong>Un</strong>iversidad<br />
n.° 14, 2004, pp. 297-298.<br />
84<br />
Carm<strong>en</strong> Codoñer, «Léxico y Gramática <strong>en</strong> la Edad Media, <strong>el</strong> Catholicon», Voces, 8-9 (1997-1998),<br />
pp. 97-120. Solo a finales d<strong>el</strong> siglo XV surg<strong>en</strong> gramáticas redactadas por humanistas, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>las las Regulae<br />
grammaticales <strong>de</strong> Guarino <strong>de</strong> Verona (1374-1460) y la gramática cast<strong>el</strong>lana <strong>de</strong> Elio Antonio <strong>de</strong><br />
Nebrija (1444-1522). Susana Guijarro González, Maestros, escu<strong>el</strong>as y libros <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>Un</strong>iverso cultural <strong>de</strong> las<br />
catedrales <strong>de</strong> la Castilla Medieval, p. 298.<br />
85<br />
Josep M. Llobet i Port<strong>el</strong>la, «Notícies <strong>de</strong> llibres als docum<strong>en</strong>ts <strong>de</strong> Cervera», Arxiu <strong>de</strong> Textos Catalans<br />
Antics, 21 (2002), p. 696, n.° 21.<br />
86<br />
En la biblioteca <strong>de</strong> la cartuja <strong>de</strong> Montealegre también consta la exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un Catholicon.<br />
Jesús Alturo i Perucho, Història d<strong>el</strong> llibre manuscrit a Catalunya, Barc<strong>el</strong>ona, G<strong>en</strong>eralitat <strong>de</strong> Catalunya,<br />
Col∙lecció Textos i Docum<strong>en</strong>ts n.° 23, 2003, pp. 159 y 170. En <strong>el</strong> inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> la catedral<br />
<strong>de</strong> Palma <strong>de</strong> Mallorca se lee: «Item, unum librum Cathalicon, pulchrum, cohopertum <strong>de</strong> nigro. J. N. Hillgarth,<br />
Rea<strong>de</strong>rs and Books in Majorca 1229-1550, II, París, CNRS, 1991, p. 374, C n.° 6.<br />
[ 190 ]