28.04.2013 Views

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

88<br />

sas partes <strong>de</strong> Mesoamérica, ya sea con un águi<strong>la</strong>,<br />

reptil o saurio… o hac<strong>en</strong>dado, por eso aparece <strong>en</strong><br />

el Códice <strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco que precisam<strong>en</strong>te tuvo<br />

<strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrar ante <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

virreinato <strong>la</strong> antigüedad <strong>de</strong>l pueblo sin t<strong>en</strong>er re<strong>la</strong>ción<br />

estrecha con el nombre <strong>de</strong>l mismo. Posiblem<strong>en</strong>te<br />

<strong>la</strong> vincu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> este concepto con <strong>la</strong><br />

historia <strong>de</strong> <strong>Zapata</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el “proceso <strong>de</strong><br />

re-creación <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad cultural que, estal<strong>la</strong>do el<br />

conflicto, fue fu<strong>en</strong>te para <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>su</strong><br />

sociedad y, por lo tanto, <strong>de</strong> <strong>su</strong> id<strong>en</strong>tidad”. Como lo<br />

seña<strong>la</strong> Francisco Pineda: “Esto fue posible a partir<br />

<strong>de</strong> una cultura con fuertes raíces <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia, posibilitando<br />

que <strong>en</strong> <strong>la</strong> guerra los zapatistas g<strong>en</strong>eraran<br />

una nueva id<strong>en</strong>tidad política…” El zapatismo<br />

repres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> reinv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l mundo y <strong>Emiliano</strong><br />

<strong>Zapata</strong> <strong>su</strong>rgió como hombre-dios.<br />

Existe otro elem<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tradición</strong> <strong>oral</strong> que se<br />

re<strong>la</strong>ciona con <strong>Emiliano</strong> y se repite <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s<br />

personajes morel<strong>en</strong>ses, Tepoztécatl y Ce Ácatl, y <strong>en</strong><br />

uno más pero <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> azteca, Huitzilopochtli.<br />

Los tres son hijos <strong>de</strong> una doncel<strong>la</strong> que queda preñada<br />

por el vi<strong>en</strong>to, o por <strong>la</strong> pluma <strong>de</strong> un pequeño<br />

pájaro que es llevada por una <strong>su</strong>ave corri<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> aire. Otra vez nos <strong>en</strong>contramos con Ehécatl,<br />

el vi<strong>en</strong>to, y se repite <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> casa natal<br />

<strong>de</strong> <strong>Zapata</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> obsidiana reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scubierta<br />

<strong>en</strong>tusiasma a algunos <strong>de</strong> los pob<strong>la</strong>dores<br />

al id<strong>en</strong>tificar<strong>la</strong> con Ehécatl y ti<strong>en</strong>e una apar<strong>en</strong>te<br />

vincu<strong>la</strong>ción con un ev<strong>en</strong>to arqueológico que hace<br />

que <strong>la</strong>s aseveraciones <strong>de</strong> algunos an<strong>en</strong>ecuilqu<strong>en</strong>ses<br />

t<strong>en</strong>gan cierto <strong>su</strong>st<strong>en</strong>to. En octubre <strong>de</strong> 1972 se<br />

<strong>de</strong>scubrió una antigua piedra finam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>brada<br />

cuando se hacían los trabajos para <strong>la</strong> construcción<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> escue<strong>la</strong> primaria Eufemio <strong>Zapata</strong> fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

casa natal <strong>de</strong> <strong>Emiliano</strong>; se <strong>en</strong>contró una escultura<br />

<strong>de</strong>l Posclásico <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te och<strong>en</strong>ta c<strong>en</strong>tímetros<br />

repres<strong>en</strong>tando a Ehécatl. Sotelo Inclán, <strong>en</strong><br />

<strong>su</strong> prólogo a <strong>la</strong> tercera edición <strong>de</strong> Raíz y Razón <strong>de</strong><br />

<strong>Zapata</strong> hace relevante el <strong>de</strong>scubrimi<strong>en</strong>to arqueológico<br />

ya que lo re<strong>la</strong>ciona con <strong>la</strong> continuidad prehispánica<br />

que <strong>Zapata</strong> repres<strong>en</strong>taba, tema principal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> versión original <strong>de</strong> <strong>su</strong> investigación publicada<br />

<strong>en</strong> 1943. Audiaz An<strong>su</strong>rez Soto, otro veterano<br />

zapatista originario <strong>de</strong> Qui<strong>la</strong>mu<strong>la</strong>, localidad <strong>en</strong>-<br />

EMiliano <strong>Zapata</strong> En <strong>la</strong> <strong>tradición</strong> <strong>oral</strong><br />

c<strong>la</strong>vada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sierra <strong>de</strong> Huaut<strong>la</strong> <strong>en</strong> el municipio<br />

<strong>de</strong> T<strong>la</strong>quilt<strong>en</strong>ango, recuerda cómo él y varios <strong>de</strong>l<br />

pueblo organizaron un viaje para ver <strong>la</strong> escultura<br />

<strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco que permanecía <strong>en</strong> <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong>l<br />

pueblo. No lograron ver<strong>la</strong>. Cu<strong>en</strong>ta Audiaz que<br />

muchas personas iban con ese rumbo pues <strong>la</strong> noticia<br />

<strong>de</strong>l hal<strong>la</strong>zgo se había ext<strong>en</strong>dido. Pocos días<br />

<strong>de</strong>spués <strong>la</strong> pieza fue robada. 14<br />

En esta iglesia don<strong>de</strong> permanecía <strong>la</strong> escultura,<br />

se guardó durante décadas un pequeño <strong>en</strong>voltorio<br />

que conservaba <strong>en</strong>tre otros docum<strong>en</strong>tos el famoso<br />

códice. Fue <strong>en</strong> este teupan don<strong>de</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>tradición</strong><br />

<strong>oral</strong> que <strong>Emiliano</strong> permaneció siete días y seis<br />

noches apr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a leer este y otros códices y se<br />

re<strong>la</strong>cionó con el idioma náhuatl pues mandó traer<br />

a un nahua-hab<strong>la</strong>nte <strong>de</strong>l vecino Tetelcingo para<br />

traducir pictografías y textos. 15 Antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>nzarse a<br />

<strong>la</strong> lucha, <strong>Emiliano</strong> pi<strong>de</strong> a José Robles, qui<strong>en</strong> fuera<br />

uno <strong>de</strong> <strong>su</strong>s instructores, <strong>en</strong>cargarse <strong>de</strong> los docum<strong>en</strong>tos<br />

—incluido el mapa— tarea que este <strong>de</strong>sempeña<br />

parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>su</strong>s activida<strong>de</strong>s militares<br />

d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l Ejército Libertador <strong>de</strong>l Sur. Robles y<br />

<strong>de</strong>spués Francisco Franco resguardaron con <strong>su</strong><br />

vida el bulto que cont<strong>en</strong>ía el códice y otras cédu<strong>la</strong>s.<br />

Conv<strong>en</strong>cido <strong>de</strong> <strong>la</strong> legalidad <strong>de</strong> <strong>su</strong> lucha, <strong>Emiliano</strong><br />

<strong>la</strong>nza el 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1911 el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

Aya<strong>la</strong>, escrito por el propio <strong>Emiliano</strong> y el profesor<br />

Otilio Montaño y firmado <strong>en</strong> Ayoxust<strong>la</strong>, Pueb<strong>la</strong>.<br />

Este p<strong>la</strong>n recoge <strong>la</strong> sed <strong>de</strong> justicia no solo <strong>de</strong>l pueblo<br />

<strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco sino <strong>de</strong>l país <strong>en</strong>tero. Vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a recalcar que el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong> está inspirado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> certeza jurídica e histórica que los docum<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco, resguardados <strong>en</strong> el <strong>en</strong>voltorio,<br />

otorgaban a <strong>la</strong> lucha armada. <strong>Emiliano</strong> siempre<br />

confió <strong>en</strong> <strong>la</strong> legalidad <strong>de</strong> <strong>su</strong> revolución basado <strong>en</strong><br />

estos docum<strong>en</strong>tos. La importancia que <strong>Emiliano</strong><br />

le otorgó a este bulto nos <strong>su</strong>giere también una<br />

costumbre mesoamericana, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los t<strong>la</strong>quimilolli,<br />

“cont<strong>en</strong>ían reliquias que el dios patrono <strong>en</strong>tregaba<br />

a <strong>su</strong> pueblo, y servían también como medio <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong><strong>la</strong>ce […] los preciosos objetos se conservaban<br />

siempre <strong>en</strong> los lugares más importantes”. Vale <strong>la</strong><br />

p<strong>en</strong>a recordar que <strong>la</strong> iglesia <strong>de</strong> An<strong>en</strong>ecuilco, lugar<br />

don<strong>de</strong> se conservaban los docum<strong>en</strong>tos, está <strong>de</strong>dicada<br />

a San Miguel, un santo re<strong>la</strong>cionado con el

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!