Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM
Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM
Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
92<br />
3 Es conocido que <strong>la</strong> obsidiana es un elem<strong>en</strong>to re<strong>la</strong>cionado<br />
con Ehécatl, pero el hal<strong>la</strong>zgo conmueve a Wolfango<br />
y otros an<strong>en</strong>ecuilqu<strong>en</strong>ses porque marca una re<strong>la</strong>ción<br />
más c<strong>la</strong>ra con <strong>la</strong> escultura prehispánica <strong>en</strong>contrada<br />
<strong>en</strong> 1972 fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> <strong>Emiliano</strong> que precisam<strong>en</strong>te<br />
repres<strong>en</strong>ta a esta <strong>de</strong>idad.<br />
4 id<strong>en</strong>tifico <strong>Morelos</strong> pero <strong>en</strong> realidad estamos hab<strong>la</strong>ndo<br />
<strong>de</strong> una misma región cultural que abarca todo<br />
<strong>Morelos</strong>, el <strong>su</strong>r <strong>de</strong>l distrito Fe<strong>de</strong>ral y el Estado <strong>de</strong><br />
México, el <strong>su</strong>roeste <strong>de</strong> pueb<strong>la</strong> y el norte <strong>de</strong> Guerrero<br />
5 Sánchez reséndiz sigue el concepto <strong>de</strong> Hombredios<br />
<strong>de</strong> alfredo lópez austin para id<strong>en</strong>tificar <strong>en</strong> estos<br />
personajes atributos que los re<strong>la</strong>cionan a un sistema<br />
socio-territorial <strong>de</strong>finido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace varios siglos. para<br />
efectos <strong>de</strong> este <strong>en</strong>sayo también sigo el concepto <strong>de</strong><br />
hombre-dios propuesto por lópez austin.<br />
6 <strong>la</strong> “loa a agustín lor<strong>en</strong>zo” <strong>de</strong>jó <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tarse<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> los nov<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l siglo x x, <strong>la</strong> última puesta<br />
<strong>en</strong> esc<strong>en</strong>a se llevó a cabo <strong>en</strong> tetelpa, <strong>Morelos</strong>.<br />
7 los ancianos <strong>de</strong>l pueblo se <strong>en</strong>orgullec<strong>en</strong> <strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er<br />
una <strong>tradición</strong> <strong>oral</strong> que pres<strong>en</strong>taron como prueba<br />
al gobierno para que oficialm<strong>en</strong>te se reconociera que<br />
ce Ácatl topiltzin Quetzalcóatl nació <strong>en</strong> esta localidad<br />
morel<strong>en</strong>se al parecer <strong>en</strong> 843 <strong>de</strong> nuestra era. Felipe<br />
alvarado, autoridad tradicional <strong>de</strong>l amat<strong>la</strong>n, <strong>en</strong>contró<br />
y resguardó durante años una pieza arqueológica que<br />
repres<strong>en</strong>ta a T<strong>la</strong>huizcalpantecuhtli restaurada por <strong>la</strong> antropóloga<br />
carm<strong>en</strong> cook <strong>de</strong> leonard. Fue Felipe alvarado<br />
qui<strong>en</strong> se <strong>en</strong>cargó <strong>de</strong> reunir los re<strong>la</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tradición</strong><br />
<strong>oral</strong> <strong>de</strong> <strong>su</strong> pueblo <strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> cua<strong>de</strong>rnos sobre<br />
amat<strong>la</strong>n que publicó <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1992 hasta 1998. por otro<br />
<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> preocupación académica por re<strong>la</strong>cionar al histórico<br />
ce Ácatl topiltzin con amat<strong>la</strong>n <strong>la</strong> <strong>en</strong>contramos,<br />
<strong>en</strong> <strong>su</strong> versión más completa, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong><br />
Jiménez Mor<strong>en</strong>o, aunque también varios investigadores<br />
lo han abordado como lo m<strong>en</strong>ciona alfredo lópez austin<br />
<strong>en</strong> Hombre-Dios.<br />
8 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: alvarado peralta, Felipe<br />
(amat<strong>la</strong>n). Entrevista realizada por Francesco taboada<br />
tabone el 12 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 <strong>en</strong> amat<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
Quetzalcóatl, <strong>Morelos</strong>. todas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>trevistas <strong>de</strong> historia<br />
<strong>oral</strong> fueron realizadas por Francesco taboada tabone <strong>en</strong><br />
el estado <strong>de</strong> <strong>Morelos</strong>, salvo indicación.<br />
9 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: <strong>Zapata</strong>, ana María (cuaut<strong>la</strong>),<br />
10 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2006.<br />
10 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: b<strong>la</strong>nquet Mor<strong>en</strong>o, baldomero<br />
(pu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> ixt<strong>la</strong>). Este testimonio aparece <strong>en</strong> el<br />
programa radiofónico Héroes <strong>en</strong> <strong>la</strong> radio <strong>de</strong> 2004, producido<br />
por Francesco taboada y <strong>la</strong> dirección G<strong>en</strong>eral<br />
EMiliano <strong>Zapata</strong> En <strong>la</strong> <strong>tradición</strong> <strong>oral</strong><br />
<strong>de</strong> radio y televisión <strong>de</strong>l congreso <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> <strong>Morelos</strong>.<br />
11 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: lópez González, Val<strong>en</strong>tín<br />
(cuernavaca), 28 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998 <strong>en</strong> cuernavaca.<br />
12 Es también <strong>en</strong> este lugar don<strong>de</strong>, según <strong>la</strong> <strong>tradición</strong><br />
<strong>oral</strong> recogida por Felipe alvarado, Quetzalcóatl se<br />
<strong>en</strong>amora <strong>de</strong> una doncel<strong>la</strong> a <strong>la</strong> que convierte <strong>en</strong> Quetzalpapálotl.<br />
13 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: Vil<strong>la</strong>mil, Valeriano (tepoztlán),<br />
22 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1999. Este testimonio aparece<br />
<strong>en</strong> el <strong>la</strong>rgometraje docum<strong>en</strong>tal Los Últimos Zapatistas,<br />
Héroes Olvidados, México, 2000.<br />
14 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: anzurez Soto, audiaz<br />
(Qui<strong>la</strong>mu<strong>la</strong>), 2 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1999.<br />
15 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: clem<strong>en</strong>te Jiménez, tirso<br />
(tetelcingo), 26 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1998.<br />
16 <strong>la</strong> cueva es un espacio acuoso por excel<strong>en</strong>cia. <strong>la</strong><br />
cosmogonía <strong>de</strong> varios pueblos <strong>de</strong> américa nos remite<br />
a <strong>la</strong> cueva. <strong>la</strong> cueva <strong>de</strong> chicomoztoc fue el lugar <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> salieron los grupos nahuat<strong>la</strong>cas que pob<strong>la</strong>ron<br />
los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> anahuac. los pueblos <strong>de</strong> Xoxocot<strong>la</strong>,<br />
at<strong>la</strong> choloaya y alpuyeca cada año visitan <strong>la</strong> cueva sagrada<br />
<strong>de</strong> cuautepec antes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siembras para interpretar<br />
los signos que indican <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> temporada <strong>de</strong><br />
lluvias y <strong>su</strong>s efectos sobre <strong>la</strong>s cosechas. <strong>la</strong> cueva repres<strong>en</strong>ta<br />
el inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong> un nuevo ciclo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
concepción <strong>de</strong> espacio-tiempo mesoamericana. Es <strong>en</strong> el<br />
Altépetl, cerro <strong>de</strong> agua, nombre utilizado para d<strong>en</strong>ominar<br />
una pob<strong>la</strong>ción autónoma <strong>en</strong> un s<strong>en</strong>tido territorial<br />
y cultural, don<strong>de</strong> se explica el concepto que el coronel<br />
Emeterio m<strong>en</strong>ciona respecto a <strong>Zapata</strong>: <strong>Emiliano</strong> se va<br />
a vivir a una cueva <strong>en</strong> el cerro, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahí es artífice <strong>de</strong>l<br />
inicio <strong>de</strong> un nuevo ciclo que comi<strong>en</strong>za, por lo tanto<br />
r<strong>en</strong>ace. El lema zapatista fue “tierras, aguas, montes,<br />
justicia y ley”, reivindicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>su</strong>s primeras tres<br />
pa<strong>la</strong>bras hac<strong>en</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l antiguo y arraigado concepto<br />
filosófico <strong>de</strong>l Altépetl.<br />
17 El vínculo con tepoztécatl es evid<strong>en</strong>te también <strong>en</strong><br />
este ejemplo.<br />
18 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: pantaleón, Emeterio (an<strong>en</strong>ecuilco),<br />
28 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1999.<br />
19 pantaleón, Emeterio (an<strong>en</strong>ecuilco), 28 <strong>de</strong> octubre<br />
<strong>de</strong> 1999. <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre todos los re<strong>la</strong>tos sobre <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong><br />
<strong>Zapata</strong> <strong>en</strong> chinameca que he leído y escuchado, el <strong>de</strong>l<br />
coronel Emeterio pantaleón es el más <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do y es con<br />
el que proseguiré <strong>en</strong> esta explicación.<br />
20 Fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> historia <strong>oral</strong>: cruz arel<strong>la</strong>no, Matías<br />
(San Francisco Zacualpan), 6 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 1999. Este