28.04.2013 Views

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

Emiliano Zapata en la tradición oral de Morelos y su ... - Inicio - UNAM

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

FrancESco taboada tabonE<br />

<strong>tradición</strong> <strong>oral</strong> originada <strong>en</strong> los pueblos <strong>la</strong> que recupera<br />

<strong>la</strong>s hazañas <strong>de</strong> <strong>Zapata</strong> y lo hace viajar a Chiapas<br />

durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revolución. Como lo<br />

dijo doña Eustaquia, mujer tojo<strong>la</strong>bal nacida hace<br />

poco más <strong>de</strong> nov<strong>en</strong>ta años <strong>en</strong> el pueblo <strong>de</strong> Saltillo,<br />

municipio <strong>de</strong> Las Margaritas <strong>en</strong> Chiapas: “<strong>Zapata</strong><br />

estuvo <strong>en</strong> el pueblo vecino, yo lo vi <strong>de</strong>s<strong>de</strong> aquí.<br />

Anduvo reparti<strong>en</strong>do unas tierras. Le llevamos <strong>de</strong><br />

comer”. 26 Ley<strong>en</strong>das se difund<strong>en</strong> <strong>en</strong> don<strong>de</strong> se asegura<br />

que se ha visto a <strong>Zapata</strong> <strong>en</strong> <strong>su</strong> caballo b<strong>la</strong>nco<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> selva chiapaneca. Son estas <strong>la</strong>s que <strong>su</strong>st<strong>en</strong>tan<br />

<strong>la</strong> vig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l personaje <strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong>l<br />

Ejército Zapatistas <strong>de</strong> Liberación Nacional.<br />

La trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>Emiliano</strong> <strong>Zapata</strong> como héroe<br />

cultural <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia colectiva está ligada a<br />

<strong>su</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> agricultura, con <strong>la</strong> tierra; <strong>la</strong> tierra<br />

ligada a <strong>la</strong> fertilidad, al maíz, lo vincu<strong>la</strong> profundam<strong>en</strong>te<br />

con los mitos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s civilizaciones<br />

mesoamericanas y con <strong>la</strong>s reivindicaciones <strong>de</strong><br />

autonomía y participación indíg<strong>en</strong>as. A través <strong>de</strong><br />

él, prácticas antiguas se han conformado <strong>en</strong> una<br />

nueva etapa <strong>de</strong> recreación <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad como<br />

escudo <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia ante el embate colonialista<br />

que sobre <strong>la</strong> vida campesina se ejerce todos los<br />

días. Su lucha revolucionaria <strong>en</strong> <strong>su</strong> forma política,<br />

el P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Aya<strong>la</strong>, y los manifiestos y comunicados<br />

que salieron <strong>de</strong>l cuartel g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> T<strong>la</strong>ltizapán, han<br />

servido como inspiración para el proyecto autónomo<br />

<strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s indíg<strong>en</strong>as ligadas al ezln y al<br />

Consejo Nacional Indíg<strong>en</strong>a. El proyecto <strong>de</strong> nación<br />

esbozado <strong>en</strong> el i<strong>de</strong>ario zapatista durante <strong>la</strong> Revolución,<br />

da cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> una c<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> el futuro y es<br />

ejemplo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo sost<strong>en</strong>ible, 27 pues <strong>la</strong>s funciones<br />

específicas <strong>de</strong>l campo y <strong>la</strong> ciudad y <strong>la</strong>s reg<strong>la</strong>s<br />

para <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre ambos estaban <strong>de</strong>limitadas.<br />

28 Esta visión <strong>de</strong> proyecto nacional ti<strong>en</strong>e un<br />

arraigo incuestionable <strong>en</strong> el proyecto civilizatorio<br />

<strong>de</strong> los pueblos mesoamericanos <strong>de</strong> hoy y <strong>su</strong> actualidad<br />

y pragmatismo es evid<strong>en</strong>te. 29<br />

El <strong>Zapata</strong> político y <strong>su</strong> trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia como héroe<br />

popu<strong>la</strong>r tanto urbano como rural se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

respaldado por un linaje que lo une a <strong>la</strong>s raíces<br />

más profundas <strong>de</strong>l p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to filosófico, mítico-religioso<br />

y social <strong>de</strong>l territorio que ahora conocemos<br />

como México. El personaje histórico crea-<br />

do por <strong>la</strong> mitología nacionalista posrevolucionaria<br />

y perpetuado <strong>en</strong> estatuas y museos se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

hoy <strong>en</strong> franca <strong>de</strong>cad<strong>en</strong>cia si lo comparamos con<br />

el personaje popu<strong>la</strong>r que el pueblo <strong>de</strong> <strong>Morelos</strong><br />

nunca olvidó. 30 Es <strong>su</strong> vínculo con <strong>la</strong> cosmovisión<br />

mesoamericana lo que ha expandido <strong>su</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />

más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fronteras morel<strong>en</strong>ses, pues <strong>la</strong> figura<br />

<strong>de</strong> <strong>Zapata</strong> es motivo recurr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> consignas,<br />

mantas y ban<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> los distintos movimi<strong>en</strong>tos<br />

sociales que <strong>su</strong>rg<strong>en</strong> todos los días <strong>en</strong> territorio<br />

mexicano.<br />

Basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tradición</strong> <strong>oral</strong>, existe una re<strong>la</strong>ción<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das que construy<strong>en</strong> <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> <strong>Zapata</strong> con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Ce Ácatl Topiltzin Quetzalcóatl,<br />

Tepoztécatl y otros héroes culturales. Como<br />

patrono <strong>de</strong> los campesinos morel<strong>en</strong>ses 31 y <strong>de</strong> varias<br />

comunida<strong>de</strong>s chiapanecas, <strong>Zapata</strong> cumple una<br />

función semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong> hombre-dios.<br />

La incuestionable trasc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que el caudillo<br />

morel<strong>en</strong>se <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong> <strong>la</strong> socieda<strong>de</strong>s rurales y<br />

semi-rurales <strong>de</strong> los últimos ses<strong>en</strong>ta años nos permit<strong>en</strong><br />

asegurar que <strong>Emiliano</strong> <strong>Zapata</strong> y <strong>su</strong> i<strong>de</strong>ología<br />

repres<strong>en</strong>tan un concepto que se ha fundido <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cosmovisión indíg<strong>en</strong>a-campesina <strong>de</strong> finales <strong>de</strong>l<br />

siglo xx y principios <strong>de</strong>l siglo xxi y cuya figura es<br />

posible inscribir <strong>en</strong> una <strong>la</strong>rga lista <strong>de</strong> mitos mesoamericanos.<br />

32<br />

Notas<br />

1 Utilizo <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra “calpuleque” pues con el<strong>la</strong> se ha<br />

id<strong>en</strong>tificado histórica y popu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te el cargo que <strong>Emiliano</strong><br />

recibió <strong>de</strong>l consejo <strong>de</strong> principales <strong>de</strong> an<strong>en</strong>ecuilco;<br />

sin embargo, <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>tepec, pueblo nahua <strong>de</strong>l <strong>su</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>Morelos</strong>, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra utilizada para el cargo <strong>de</strong> principal<br />

y repres<strong>en</strong>tante es “teachcau”. Según comunicación<br />

personal <strong>de</strong> alfredo lópez austin, <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra náhuatl<br />

“calpuleque” está <strong>en</strong> plural y lo correcto sería “calpule”<br />

(para <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras <strong>en</strong> náhuatl utilizaré <strong>la</strong> ortografía <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fu<strong>en</strong>te que cito; para los topónimos, <strong>la</strong> pronunciación<br />

<strong>de</strong> los habitantes <strong>de</strong>l lugar: amat<strong>la</strong>n por amatlán).<br />

2 El Tonalámatl <strong>de</strong> los pochtecas, códice Féjérváry-<br />

Mayer, Facsímil con estudio <strong>de</strong> Miguel león portil<strong>la</strong>,<br />

<strong>en</strong> Arqueología Mexicana, edición especial códices, no.<br />

18, junio, México, 2005.<br />

91

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!