16.05.2013 Views

prevalencia de lesiones dentarias no cariosas en la comunidad de ...

prevalencia de lesiones dentarias no cariosas en la comunidad de ...

prevalencia de lesiones dentarias no cariosas en la comunidad de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

UNIVERSIDAD INCA GARCILASO DE LA VEGA<br />

FACULTAD DE ESTOMATOLOGÍA<br />

PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS EN LA<br />

COMUNIDAD DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE JICAMARCA- SAN JUAN<br />

DE LURIGANCHO EN EL AÑO 2009<br />

TESIS PARA OPTAR EL TÍTULO DE CIRUJANO DENTISTA<br />

BACHILLER: LATORRE LÓPEZ, Erik Anthonny<br />

Lima-Perú<br />

2011


DEDICATORIA<br />

A DIOS por darme <strong>la</strong> oportunidad <strong>de</strong> vivir y <strong>de</strong> rega<strong>la</strong>rme una familia<br />

maravillosa.<br />

A mis padres Rafael y Carme<strong>la</strong>, con mucho cariño, por darme <strong>la</strong><br />

vida, estar conmigo <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, por su apoyo y confianza<br />

durante mis estudios.<br />

A mi herma<strong>no</strong> Michel, por sus consejos, por ser mi apoyo y mi<br />

fuerza <strong>en</strong> cada mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mi vida.<br />

i


AGRADECIMIENTOS<br />

Al Dr. William Luna Loli, por su inestimable ayuda y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> esta investigación, por su trabajo, g<strong>en</strong>erosidad su<br />

disponibilidad absoluta con una categoría profesional y personal admirable<br />

Al Dr. Hernán, Horna Palomi<strong>no</strong>, al Dr. Gregorio, M<strong>en</strong>acho Ángeles, a <strong>la</strong> Dra.<br />

Silvia, Del Agui<strong>la</strong> Vil<strong>la</strong>r, por su co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

investigación y <strong>la</strong> misma vez agra<strong>de</strong>cer sus suger<strong>en</strong>cias y observaciones.<br />

A los compañeros <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignatura seminario <strong>de</strong> tesis II <strong>de</strong> ciclo académico<br />

2009-III, qui<strong>en</strong>es participaron como operadores adjuntos <strong>en</strong> el trabajo <strong>de</strong><br />

campo.<br />

A todos los pob<strong>la</strong>dores <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa Anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca- San Juan <strong>de</strong> Lurigancho qui<strong>en</strong>es co<strong>la</strong>boraron <strong>de</strong> manera<br />

<strong>de</strong>sinteresada con este estudio. Sin ellos, <strong>no</strong> hubiera sido posible esta<br />

tesis.<br />

A mis padres y a toda mi familia, por su apoyo constante durante el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> mi carrera y <strong>en</strong> especial durante <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración, ejecución e informe final<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te Tesis.<br />

ii


ÍNDICE<br />

PÁGINAS PRELIMINARES………………………………………………………… i-v<br />

INTRODUCCIÓN .................................................................................................... 1<br />

CAPITULO I. EL PLANTEAMIENTO DEL PROBLEMA ...................................... 3<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Problemática ............................................ 3<br />

1.2 Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l problema ................................................................. 17<br />

1.3 Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ............................................................. 17<br />

1.4 Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ........................................................ 18<br />

1.5 Limitaciones <strong>de</strong>l estudio .................................................................... 18<br />

1.6 Viabilidad <strong>de</strong> estudio ......................................................................... 20<br />

1.7 Aspectos éticos ................................................................................. 21<br />

CAPITULO II. MARCO TEÓRICO ......................................................................... 22<br />

2.1 Antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación ...................................................... 22<br />

2.2 Bases teóricas ................................................................................... 27<br />

2.3 Definiciones conceptuales ................................................................. 68<br />

2.4 Variables y operacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables ................................ 70<br />

CAPITULO III: METODOLOGÍA ............................................................................ 71<br />

3.1 DISEÑO METODOLÓGICO .............................................................. 71<br />

3.1.1. Diseño ................................................................................................ 71<br />

3.1.2. Nivel: .................................................................................................. 71<br />

3.1.3. Enfoque: ............................................................................................. 71<br />

3.2 Pob<strong>la</strong>ción y muestra .......................................................................... 72<br />

3.3 Técnicas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos ..................................................... 74<br />

3.3.1. Descripción <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos .............................................................. 74<br />

3.3.2. Vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos................................................................ 74<br />

3.4 Técnicas para procesar <strong>la</strong> información .............................................. 74<br />

iii


CAPITULO IV. RESULTADOS ............................................................................. 75<br />

CAPITULO V. DISCUSIÓN CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES ............ 96<br />

5.1. Discusión ........................................................................................... 96<br />

5.2. Conclusiones ..................................................................................... 98<br />

5.3. Recom<strong>en</strong>daciones ............................................................................. 99<br />

FUENTES DE INFORMACIÓN ...................................................................... 100<br />

Fu<strong>en</strong>tes Bibliográficas ..................................................................................... 100<br />

Fu<strong>en</strong>tes Hemerográficas ................................................................................. 101<br />

Fu<strong>en</strong>tes Electrónicas ....................................................................................... 105<br />

ANEXOS ....................................................................................................... 106<br />

iii iv


RESUMEN<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio tuvo como objetivo evaluar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> según sus patrones clínicos como <strong>la</strong> abrasión, atrición y<br />

erosión <strong>en</strong> individuos adultos que fueron evaluados el 18 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong>l año<br />

2009 <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca- Distrito San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho, y su frecu<strong>en</strong>cia y distribución según edad, sexo y raza. Se<br />

recolectó una muestra <strong>de</strong> 290 individuos que fueron examinados clínicam<strong>en</strong>te<br />

por un equipo <strong>de</strong> alum<strong>no</strong>s investigadores <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te supervisados, se <strong>en</strong>contró<br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> un 40.7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, con<br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>en</strong> los patrones clínicos como <strong>la</strong> atrición y <strong>la</strong> abrasión con 27,6%<br />

y 15,5% respectivam<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> erosión con 3.45%. En <strong>la</strong> variable según el sexo se<br />

<strong>en</strong>contró mayor predominancia <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> con el 21% y según <strong>la</strong> raza se<br />

<strong>en</strong>contró mayor predominancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> raza mestiza con un 39%, el grupo etario <strong>de</strong><br />

33-39 años pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> individuos con <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> con<br />

un 12%.<br />

Pa<strong>la</strong>bras c<strong>la</strong>ves: Preval<strong>en</strong>cia, <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, abrasión, erosión, atrición.<br />

ABSTRAC<br />

The pres<strong>en</strong>t study had as an objective to evaluate the preval<strong>en</strong>ce of <strong>no</strong> carious<br />

<strong>de</strong>ntal lesions according to our clinic standards as the abrasion, attrition and<br />

erosion in adults who were evaluated on the 18 th of October 2009 in the<br />

community of Santa Rosa joined 22 of Jicamarca – San Juan <strong>de</strong> Lurigancho<br />

District, and the frequ<strong>en</strong>cy and distribution according to age, sex and race. A<br />

sample of 290 individuals was collected which were clinically examined by a group<br />

of stu<strong>de</strong>nts researchers properly supervised, a preval<strong>en</strong>ce of <strong>no</strong> carious <strong>de</strong>ntal<br />

lesions in 40.7% of <strong>de</strong> group was found, with higher inci<strong>de</strong>nce on the clinic<br />

standards as the attrition and abrasion with 27.6% and 15.5% respectively and the<br />

erosion with 3.45%, in the variable according to sex a higher predominance of the<br />

female sex with 21% was found and according to the race, a predominance of<br />

39% was found in mixed racial individuals, the age group of 33-39 exhibited the<br />

highest number of individuals with 12% with <strong>no</strong> carious <strong>de</strong>ntal lesions.<br />

Key Words: Preval<strong>en</strong>ce, <strong>no</strong> carious <strong>de</strong>ntal lesions, abrasion, erosion, attrition.<br />

v


INTRODUCCIÓN<br />

Las <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran<br />

afectando los tejidos <strong>de</strong>ntales duros <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos muy memorables <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que el hombre usaba los di<strong>en</strong>tes como instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> trabajo y<br />

trituración <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, hasta <strong>la</strong> actualidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tejido<br />

<strong>de</strong>ntal se v<strong>en</strong> involucrados factores propios <strong>de</strong> nuestra era <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los<br />

alim<strong>en</strong>tos son más e<strong>la</strong>borados g<strong>en</strong>erando alim<strong>en</strong>tos con me<strong>no</strong>r pot<strong>en</strong>cial<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasividad, los cambios <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> vida y<br />

los hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad ya <strong>no</strong> son los mismos, con <strong>la</strong><br />

industrialización <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos (bebidas carbonadas) y el mayor el uso<br />

<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> belleza con dietas altam<strong>en</strong>te<br />

acida (frutas y verduras) han hecho que <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> tejido <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico vaya <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, volviéndose una patología<br />

multifactorial. Estas <strong>lesiones</strong> empezaron a cobrar importancia <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> odontológica por los años <strong>de</strong> 1778 si<strong>en</strong>do el fisiólogo y<br />

anatomista John Hunter el primero <strong>en</strong> publicar un estudio bajo el<br />

concepto g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> “<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal” surgi<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s primeras<br />

<strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> sus patrones clínicos como son: atrición, abrasión y<br />

erosión <strong>de</strong>ntal.<br />

Las cifras <strong>de</strong> Preval<strong>en</strong>cia sugier<strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>be ser<br />

el cuarto factor <strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> estética, <strong>la</strong> funcionalidad y longevidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición humana, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l trauma agudo, <strong>la</strong> caries y <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s periodontales el primer trastor<strong>no</strong> <strong>de</strong>structivo <strong>de</strong>ntario más<br />

común. La primera razón <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> odontología restaurativa<br />

ext<strong>en</strong>sa. El primer factor asociado <strong>de</strong>l malestar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras<br />

<strong>de</strong>l sistema masticatorio. Esto incluye dolor/malestar <strong>en</strong> <strong>la</strong> muscu<strong>la</strong>tura,<br />

<strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones temporomandibu<strong>la</strong>res<br />

(ATM). La primera razón <strong>de</strong> dolor e hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntal y es el<br />

primer trastor<strong>no</strong> <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> diag<strong>no</strong>sticado.<br />

Debido a <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudios ci<strong>en</strong>tíficos nacionales que<br />

abarqu<strong>en</strong> el tema <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> que compr<strong>en</strong>dan<br />

sus tres principales patrones (atrición, abrasión, erosión), y <strong>en</strong> virtud a<br />

1


que estas patologías cada vez se hac<strong>en</strong> más evi<strong>de</strong>ntes rebasando el<br />

límite <strong>de</strong> lo fisiológico, se procedió a realizar este estudió t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como<br />

muestra 290 individuos adultos compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 18 a<br />

60 años <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa Anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca- San Juan De Lurigancho. Los datos fueron obt<strong>en</strong>idos durante<br />

el año 2009.<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio es una investigación <strong>de</strong> carácter <strong>de</strong>scriptivo,<br />

trasversal, cuantitativo y retroprospectivo <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e como finalidad<br />

obt<strong>en</strong>er datos <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> saber cuánta es <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción y constituye un<br />

primer esfuerzo <strong>en</strong> nuestra patria por obt<strong>en</strong>er datos epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> forma global incluy<strong>en</strong>do a sus tres<br />

patrones clínicos principales como son <strong>la</strong> abrasión <strong>la</strong> atrición y <strong>la</strong> erosión<br />

<strong>de</strong>ntal. No es un estudio exhaustivo ya que solo implica <strong>de</strong>terminar si<br />

existe o <strong>no</strong> y cuanto es <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong>.<br />

Esta investigación tuvo como objetivo g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong><br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa<br />

Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009,<br />

así como cual es patrón clínico que predomina (atrición, abrasión o<br />

erosión), t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta variables sociológicas como <strong>la</strong> edad sexo y<br />

raza.<br />

Con esta investigación se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> aportar datos a <strong>la</strong> salud pública<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> investigación socioepi<strong>de</strong>miológica que pueda servir<br />

como punto <strong>de</strong> partida para futuras investigaciones así como servir<br />

como antece<strong>de</strong>nte para e<strong>la</strong>borar protocolos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong>focados <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción, tratami<strong>en</strong>to y el control <strong>de</strong> estas <strong>lesiones</strong>.<br />

2


CAPITULO I. EL PLANTEAMIENTO DEL PROBLEMA<br />

1.1 Descripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Realidad Problemática<br />

1.1.1 Magnitud, Frecu<strong>en</strong>cia y distribución<br />

Entre <strong>la</strong>s patologías que compromet<strong>en</strong> a los tejidos duros <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>contramos a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico qui<strong>en</strong>es<br />

ocasionan pérdida <strong>de</strong> superficie <strong>de</strong>ntal, que se hac<strong>en</strong> evi<strong>de</strong>ntes bajo<br />

<strong>la</strong>s características clínicas co<strong>no</strong>cidas como atrición, abrasión y<br />

erosión todos ellos <strong>en</strong>globados bajo el térmi<strong>no</strong> compuesto “<strong>de</strong>sgate<br />

<strong>de</strong>ntal”, y/o “Enfermedad oclusal”. Las <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> son<br />

consi<strong>de</strong>radas como: el primer trastor<strong>no</strong> <strong>de</strong>structivo <strong>de</strong>ntario más<br />

común. El primer factor contribuy<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> pérdida ev<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes. La primera razón <strong>de</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> odontología<br />

restaurativa ext<strong>en</strong>sa. El primer factor asociado <strong>de</strong>l malestar <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong>l sistema masticatorio. Esto incluye<br />

dolor/malestar <strong>en</strong> <strong>la</strong> muscu<strong>la</strong>tura, <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

articu<strong>la</strong>ciones temporomandibu<strong>la</strong>res (ATM). El primer factor <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

inestabilidad <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to ortodóntico. La primera razón <strong>de</strong> dolor e<br />

hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntal. El primer trastor<strong>no</strong> <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> diag<strong>no</strong>sticado<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces hasta que el daño severo llega a ser<br />

<strong>de</strong>masiado obvio para ser ig<strong>no</strong>rado.<br />

3<br />

1, 2, 3<br />

Las primeras <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> atrición, erosión y abrasión datan <strong>de</strong><br />

1778 y fueron publicadas por John Hunter. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces han<br />

aparecido múltiples y diversas investigaciones y <strong>de</strong>finiciones que,<br />

<strong>en</strong> ocasiones, han g<strong>en</strong>erado cierta confusión. Se sabe que <strong>la</strong><br />

pérdida progresiva <strong>de</strong> tejido duro <strong>de</strong>ntal se consi<strong>de</strong>ra un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong><br />

fisiológico que aum<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l individuo. Está<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.2005<br />

2 Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ATM. Florida: Amolca; 2009<br />

3 Grippo JO, Simring M, Schreiner S. Attrition, corrosion and abfraction revisited. A new perspective on tooth surface<br />

lesions. J Am D<strong>en</strong>t Assoc (USA). 2004; 135 (8): 1109-1118.


pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 97% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, aunque sólo un 7% muestra un<br />

<strong>de</strong>sgaste patológico que requiere interv<strong>en</strong>ción.<br />

4<br />

5, 3, 4<br />

1.1.2. Áreas Geográficas afectadas y grupos <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción afectados<br />

por el problema<br />

Smith, refiere que el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal (<strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>) es<br />

frecu<strong>en</strong>te y que afecta a todos los grupos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s.<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>cía que el grado <strong>de</strong> atrición <strong>de</strong>ntal se ha<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l individuo. Restos arqueológicas ha<br />

permitido comprobar que <strong>la</strong> atrición <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes ancia<strong>no</strong>s<br />

<strong>no</strong> se <strong>de</strong>bía solo a una fuerza masticatoria excesiva si<strong>no</strong> también a<br />

una dieta poco refinada. En estos últimos tiempos <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal está aum<strong>en</strong>tando particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong>, <strong>de</strong>bido a cambios <strong>en</strong> el estilo <strong>de</strong> vida que son<br />

pot<strong>en</strong>ciados por diversos factores etiológicos. Si<strong>en</strong>do así que un<br />

estudio revelo que a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 20 años se <strong>de</strong>sgasta<br />

aproximadam<strong>en</strong>te el 3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal y a los 70 años se<br />

habrá perdido el 17% <strong>de</strong> tejido <strong>de</strong>ntario.<br />

1, 31, 6<br />

La pérdida <strong>de</strong> tejidos <strong>de</strong>ntarios <strong>en</strong> los niños es una condición<br />

común. La conjunción <strong>de</strong> factores químicos (erosión) y fuerzas<br />

mecánicas como atrición y abrasión <strong>en</strong> di<strong>en</strong>tes caducos produce un<br />

<strong>de</strong>sgaste más marcado y acelerado que el producido <strong>en</strong> di<strong>en</strong>tes<br />

perman<strong>en</strong>tes, esto por <strong>la</strong>s características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> calcificación<br />

y dureza <strong>de</strong> ellos. El 2004 Dugmore y rock establec<strong>en</strong> una<br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l 59,7% <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12<br />

años, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un 2,7% pres<strong>en</strong>ta exposición <strong>de</strong>ntinaria. En un<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

3 Grippo JO, Simring M, Schreiner S. Attrition, corrosion and abfraction revisited. A new perspective on tooth surface<br />

lesions. J Am D<strong>en</strong>t Assoc (USA). 2004; 135 (8): 1109-1118.<br />

4 Álvarez GC. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura: <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> cariogénicas. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t (Madrid) 2008; 5 (3): 215-224.<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.<br />

6 Garcés DC. Acción e influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l bruxismo sobre el sistema masticatorio: Revisión <strong>de</strong> literatura. Revista CES<br />

Odontología (Colombia). 2008; 21: 61-70


estudio <strong>de</strong> niños suecos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 3-20 años,<br />

se <strong>en</strong>contró que los niños <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 3 a 5 años, hay mayor<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>ciduos. Un 63% <strong>de</strong> niños <strong>de</strong> 3 años <strong>de</strong><br />

edad <strong>no</strong> pres<strong>en</strong>taban <strong>de</strong>sgaste incisal, mi<strong>en</strong>tras que los <strong>de</strong> 5 años<br />

<strong>de</strong> edad sólo el 19% <strong>no</strong> pres<strong>en</strong>taba <strong>de</strong>sgaste incisal. En <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ntición perman<strong>en</strong>te, este mismo estudio informó que <strong>no</strong> había<br />

<strong>de</strong>sgaste a nivel incisal <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l 78% a los 10 años<br />

<strong>de</strong> edad, <strong>de</strong>l 51% a los 15 años <strong>de</strong> edad y <strong>de</strong>l 35% a los 20 años<br />

<strong>de</strong> edad.<br />

32, 8 ,7<br />

Otra pob<strong>la</strong>ción son los individuos que trabajan <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes que<br />

conti<strong>en</strong><strong>en</strong> algún tipo <strong>de</strong> polvo abrasivo, por ejemplo, <strong>en</strong> minas <strong>de</strong><br />

carbón o <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción, pres<strong>en</strong>tan más <strong>de</strong>sgates <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

superficies <strong>de</strong>ntales expuestas. Otros profesionales como los<br />

carpinteros, sastres y músicos también pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar algún tipo<br />

<strong>de</strong> abrasión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bido a su ocupación. Los individuos<br />

expuestos al ácido sulfúrico por <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> baterías ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

un mayor índice <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> e inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal. Los<br />

nadadores profesionales que <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>an <strong>en</strong> piscinas clorada que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pH bajo y un mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to ina<strong>de</strong>cuado; o también los<br />

<strong>en</strong>ólogos y los catadores, que pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar erosiones <strong>de</strong>bido<br />

9, 10<br />

a <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l vi<strong>no</strong> (pH <strong>en</strong>tre 3,0 y 3,6).<br />

Los estilos <strong>de</strong> vida también influy<strong>en</strong> como el excesivo consumo <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>to y bebidas acidas, consumo frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> frutas y zumos, el<br />

consumo <strong>de</strong> dieta vegetariana Linkosalo y col. Sosti<strong>en</strong>e que los<br />

<strong>la</strong>ctovegetaria<strong>no</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 75,1% más <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar <strong>lesiones</strong> erosivas. Como <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> algunas<br />

culturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que es habitual masticar durante todo el día ciertas<br />

32 Larson TD. Tooth wear: wh<strong>en</strong> to treat, why, and how. Part One. Northwest D<strong>en</strong>t. 2009; 88(5):8-31. PubMed PMID:<br />

19927571.<br />

8 Dugmore CR, Rock WP. The preval<strong>en</strong>ce of tooth erosion in 12 year old childr<strong>en</strong>. Br D<strong>en</strong>t J. 2004;196:279-82<br />

7 Fres<strong>no</strong> R. Pérdida <strong>de</strong> Tejido D<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Causa <strong>no</strong> Bacteriana. Rev. Soc. Chil. Odontopediatría (Chil). 2007; 23(2):<br />

22-26.<br />

9 Imfeld T. D<strong>en</strong>tal erosion. Definition, c<strong>la</strong>ssification and links. Eur J Oral Sci. 1996; 5:104-151<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

5


sustancias, como <strong>la</strong> nuez <strong>de</strong> betel. En <strong>la</strong> actualidad, exist<strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ciones que pres<strong>en</strong>tan un grado <strong>de</strong> atrición importante <strong>de</strong>bido<br />

a que utilizan los di<strong>en</strong>tes como instrum<strong>en</strong>to, por ejemplo los<br />

esquimales; o también pob<strong>la</strong>ciones primitivas cuya alim<strong>en</strong>tación<br />

continúa si<strong>en</strong>do abrasiva.<br />

13, 11, 12<br />

1.1.3. Consi<strong>de</strong>raciones étnicas y <strong>de</strong> g<strong>en</strong>ero<br />

En Gales (Rei<strong>no</strong> Unido) Se realizó un estudio clínico <strong>en</strong> 586<br />

individuos don<strong>de</strong> evaluaron el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> el cual<br />

<strong>en</strong>contraron que los varones tuvieron mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste<br />

<strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s mujeres, observando que a excepción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s superficies linguales <strong>de</strong> los incisivos superiores, <strong>la</strong>s superficies<br />

linguales y bucales <strong>no</strong> mostraron variaciones significativas <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaste con el <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to contrario a <strong>la</strong>s superficies incisales<br />

y oclusales que si pres<strong>en</strong>taba patrones marcados <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste. El<br />

<strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal ocasionado por <strong>la</strong> erosión ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como u<strong>no</strong> <strong>de</strong> sus<br />

factores etiológicos más predominante a <strong>la</strong> bulimia (vómito<br />

inducidos) qui<strong>en</strong>es lo pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> son <strong>en</strong> su mayoría paci<strong>en</strong>tes<br />

jóv<strong>en</strong>es, con predominancia <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>, y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

asociada a <strong>la</strong> A<strong>no</strong>rexia Nerviosa.<br />

6<br />

32, 7<br />

Algu<strong>no</strong>s estudios sugier<strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sgaste por abrasión <strong>de</strong><br />

cepillo afecta a <strong>la</strong> zona cervical <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> los que usan<br />

<strong>la</strong> ma<strong>no</strong> <strong>de</strong>recha para el cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal <strong>la</strong> lesión aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong>do<br />

izquierdo y los zurdos <strong>en</strong> el <strong>la</strong>do <strong>de</strong>recho; también es directam<strong>en</strong>te<br />

proporcional a <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia por día, a <strong>la</strong> edad cro<strong>no</strong>lógica <strong>de</strong>l<br />

individuo y al sexo, ya que manifiestan que los hombres frotaba el<br />

cepillo sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal con mayor ímpetu que <strong>la</strong>s mujeres<br />

<strong>en</strong> busca <strong>de</strong> una higi<strong>en</strong>e i<strong>de</strong>al ya que a <strong>la</strong> mayoría <strong>no</strong> están <strong>de</strong><br />

13 Philip Sapp J. Patología Oral y Maxilofacial Contemporánea. 2ª ed. Madrid: Elsevier; 2005.<br />

11 Zero DT. Etiology of <strong>de</strong>ntal erosion, extrinsic factors. Eur J Oral Sci. (Suiza).1996; 104:162-77.<br />

12 Scheutzel P. Etiology of <strong>de</strong>ntal erosion, intrinsic factors. Eur J Oral Sci. (Germany). 1996; 104: 178-90.<br />

32 Larson TD. Tooth wear: wh<strong>en</strong> to treat, why, and how. Part One. Northwest D<strong>en</strong>t. 2009; 88(5):8-31. PubMed<br />

PMID:19927571.<br />

7 Fres<strong>no</strong> R. Pérdida <strong>de</strong> Tejido D<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Causa <strong>no</strong> Bacteriana. Rev. Soc. Chil. Odontopediatría (Chil). 2007; 23(2):<br />

22-26.


acuerdo con el color <strong>de</strong> sus di<strong>en</strong>tes. Sin embargo varios autores<br />

coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> afirmar que el género <strong>no</strong> influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong><br />

estas <strong>lesiones</strong>.<br />

33, 16, 4<br />

Según <strong>la</strong> antropología <strong>de</strong>ntal, <strong>la</strong> variación morfológica pres<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición humana está asociada con el comportami<strong>en</strong>to social<br />

<strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes grupos pob<strong>la</strong>cionales; por consigui<strong>en</strong>te, el grado<br />

<strong>de</strong> atrición y abrasión, <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste y <strong>la</strong> inclinación que<br />

asume <strong>la</strong> corona por este efecto se han utilizado para establecer<br />

<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias regionales, t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias temporales y <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción con<br />

estrategias <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia. Todos estos procesos <strong>de</strong>structivos has<br />

existido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos prehistóricos <strong>de</strong> acuerdo a los hábitos <strong>de</strong><br />

cada época ejemplo: cuando el hombre utilizaba sus di<strong>en</strong>tes para<br />

triturar alim<strong>en</strong>tos abrasivos; Las civilizaciones mayas o incas<br />

limaban o perforaban sus di<strong>en</strong>tes utilizando carborundo como<br />

método abrasivo. En <strong>la</strong> actualidad con el cambio <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> vida,<br />

se v<strong>en</strong> nuevos hábitos como el cambio <strong>de</strong> dieta, aum<strong>en</strong>tando el<br />

consumo <strong>de</strong> bebidas carbonatadas y buscando una figura estética<br />

aceptada (bulimia y a<strong>no</strong>rexia).<br />

7<br />

14, 34, 1<br />

1.1.4. ¿Cuál es el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to actual sobre el problema y sus<br />

causas?<br />

Las cifras <strong>de</strong> Preval<strong>en</strong>cia sugier<strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>be<br />

ser el cuarto factor <strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> estética, <strong>la</strong> funcionalidad y<br />

longevidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición humana, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l trauma agudo, <strong>la</strong><br />

caries y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s periodontales.<br />

16, 1<br />

Estas <strong>lesiones</strong> pue<strong>de</strong>n ser fisiológicas y/o patológicas. Todos<br />

estos procesos <strong>de</strong>structivos has existido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> tiempos<br />

33 Thomas C, Abrahams<strong>en</strong>. El <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal patrones patog<strong>no</strong>mónicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión y <strong>la</strong> erosión. International<br />

D<strong>en</strong>tal Journal (2005) 55, 268-277<br />

16 Chan Rodríguez J. En el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Afracción <strong>de</strong>ntal: ¿La etiología y el Diagnóstico clínico? Rev. Ci<strong>en</strong>t.<br />

Odontol (Costa Rica). 2009; 5(2):77-83.<br />

4 Álvarez GC. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura: <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> cariogénicas. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t (Madrid) 2008; 5 (3): 215-224.<br />

34 Canci<strong>no</strong> SA, Gasca IM, Torres CM, Güiza EH, More<strong>no</strong> GC. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> tribu nómada nukak<br />

makú <strong>de</strong>l Guaviare. Univ. Odontol. 2010 Jul-Dic; 29(63): 93-98.<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.


prehistóricos <strong>de</strong> acuerdo a los hábitos <strong>de</strong> cada época ejemplo:<br />

cuando el hombre utilizaba sus di<strong>en</strong>tes para triturar alim<strong>en</strong>tos<br />

abrasivos; <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad con el cambio <strong>de</strong> estilo <strong>de</strong> vida, se v<strong>en</strong><br />

nuevos hábitos como el cambio <strong>de</strong> dieta, aum<strong>en</strong>tando el consumo<br />

<strong>de</strong> bebidas carbonatadas <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una figura estética<br />

aceptada (bulimia y a<strong>no</strong>rexia). 14<br />

El uso <strong>de</strong> un cepillo inapropiado con cerdas muy duras, un<br />

cepil<strong>la</strong>do horizontal <strong>de</strong>masiado vigoroso o el empleo <strong>de</strong> un<br />

<strong>de</strong>ntífrico muy abrasivo pue<strong>de</strong> causar también importante<br />

abrasiones <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes. Las lesione se localizan sobre todo <strong>en</strong><br />

el marg<strong>en</strong> gingival, <strong>en</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong>l esmalte con el cem<strong>en</strong>to. Este<br />

<strong>de</strong>sgaste se ac<strong>en</strong>túa cuando el individuo pres<strong>en</strong>ta recesión<br />

gingival y se expone el tejido <strong>de</strong>ntinario, lo cual pue<strong>de</strong> producir<br />

hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria. 10 Un estudio Suizo m<strong>en</strong>ciona, que<br />

34,8% <strong>de</strong> todos los paci<strong>en</strong>tes pa<strong>de</strong>cían hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntal,<br />

pero el 84,6% <strong>de</strong> los que pres<strong>en</strong>taban un <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

(medido por los <strong>de</strong>fectos <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> cuña) sufría<br />

hipers<strong>en</strong>sibilidad. 5<br />

Entre <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal<br />

especialm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran aquel<strong>la</strong>s<br />

alteraciones que cursan con reflujo gástrico persist<strong>en</strong>te y<br />

regurgitaciones, como <strong>la</strong> hernia <strong>de</strong> hiato; o con vómitos crónicos,<br />

<strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> alcoholismos crónico u otras patologías <strong>de</strong> sistema<br />

nervioso c<strong>en</strong>tral con un presión intracraneal elevada (<strong>en</strong>cefalitis,<br />

neop<strong>la</strong>sma), alteraciones neurológicas (migrañas, <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

M<strong>en</strong>iere, etc.), Alteraciones metabólicas o <strong>en</strong>docrinas<br />

(cetoacidosis diabética, hipertiroidismos, etc.), A<strong>no</strong>rexia, bulimia u<br />

14 Tortolini P. S<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntaria. Av Odontoestomatol [revista <strong>en</strong> <strong>la</strong> Internet]. 2003 Oct [citado 2011 Ene 14];<br />

19(5):233-237. Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://scielo.isciii.es/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S021312852003000500004&lng=es.doi:10.4321/S0213<br />

2852003000500004.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

8


otros trastor<strong>no</strong>s metabólicos. Los fármacos que produc<strong>en</strong> <strong>de</strong>sgate<br />

<strong>de</strong>ntal, t<strong>en</strong>emos a los broncodi<strong>la</strong>tadores, aspirina, vitamina C,<br />

suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hierro, preparados <strong>de</strong> ácidos clorhídrico,<br />

productos <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e oral con que<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong> calcio, etc. En<br />

paci<strong>en</strong>tes con re<strong>la</strong>ción oclusal <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se II el <strong>de</strong>sgaste excesivo<br />

ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a afectar a los mo<strong>la</strong>res, con ap<strong>la</strong>nami<strong>en</strong>to casi completo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> oclusión. Si <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción es <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se III el<br />

<strong>de</strong>sgaste afectará sobre todo a los bor<strong>de</strong>s incisivos <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

anteriores.<br />

13, 10<br />

En nuestro país se realizó un estudio el año 2003 <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

adultos <strong>de</strong>l hospital Militar c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> 80 paci<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>contraron una alta <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong>, ya que el 97.5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taron estas<br />

<strong>lesiones</strong>; se examinaron 1920 piezas <strong>de</strong>ntarias y el 25.9%, 498<br />

piezas, pres<strong>en</strong>taba esta condición <strong>de</strong>ntal. El grupo etario <strong>de</strong> 41-50<br />

años pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong> piezas lesionadas, el grupo<br />

<strong>de</strong>ntario con mayor frecu<strong>en</strong>cia fue el grupo <strong>de</strong> premo<strong>la</strong>res y <strong>de</strong><br />

todos los grupos <strong>de</strong>ntarios, <strong>la</strong>s premo<strong>la</strong>res inferiores fueron <strong>la</strong>s<br />

más afectadas. 15 Otro estudió se llevó a cabo el año 2003 <strong>en</strong> el<br />

Hospital II Essalud “Gustavo Lanatta Luján” Huacho, Provincia<br />

<strong>de</strong> Huaura para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> tuvieron una muestra <strong>de</strong> 31<br />

paci<strong>en</strong>tes (18 varones y 13 mujeres), 728 di<strong>en</strong>tes evaluados <strong>de</strong><br />

los cuales 181 estuvieron afectados, <strong>en</strong>tre 29 a 87 años <strong>de</strong> edad<br />

Encontró una mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> LCNC <strong>en</strong> el sexo masculi<strong>no</strong><br />

58.07% versus 41.93% <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

LCNC <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada fue 24.90%, 52.48% estuvo<br />

afectado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>do <strong>de</strong>recho, 70.16% estuvo repres<strong>en</strong>tada por<br />

13 Philip Sapp J. Patología Oral y Maxilofacial Contemporánea. 2ª ed. Madrid: Elsevier; 2005.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

15 Varil<strong>la</strong>s Castro EV. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> según sus características clínicas <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

adultos <strong>de</strong>l Hospital Militar C<strong>en</strong>tral (Tesis <strong>de</strong> pregrado). Lima: Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos. 2003.<br />

9


premo<strong>la</strong>res afectadas, 61.30% tuvo problemas <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad<br />

re<strong>la</strong>cionadas con los di<strong>en</strong>tes afectados. 30<br />

Los estudios <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>, estudios clínicos y estudios in vitro,<br />

coinci<strong>de</strong>n que el <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal es una afección muy común <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

humanidad y que cada vez más se está comportando como un<br />

proceso patológico lejos <strong>de</strong> ser el proceso fisiológicos o <strong>de</strong><br />

a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong>l organismo por el paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que los estilo <strong>de</strong> vida y los hábitos <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad ya<br />

<strong>no</strong> son los mismos, con <strong>la</strong> industrialización <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos<br />

(bebidas carbonadas) y el mayor el uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos y <strong>la</strong><br />

búsqueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> belleza con dietas altam<strong>en</strong>te acida (frutas y<br />

verduras) han hecho que <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> tejido <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong><br />

cariogénico vaya <strong>en</strong> aum<strong>en</strong>to, volviéndose una patología<br />

multifactorial que aún <strong>no</strong> está completam<strong>en</strong>te dilucidado,<br />

causando mucha preocupación <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> ci<strong>en</strong>tífica<br />

odontológica mundial; exist<strong>en</strong> múltiples estudios <strong>en</strong> especial <strong>en</strong> el<br />

Rei<strong>no</strong> Unido y <strong>en</strong> Norteamérica qui<strong>en</strong>es buscan i<strong>de</strong>ntificar los<br />

factores etiológicos y <strong>de</strong> qué manera interactúan, a <strong>la</strong> misma vez<br />

<strong>la</strong> ac<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía para po<strong>de</strong>r i<strong>de</strong>ntificarlos <strong>de</strong><br />

manera más s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> y unificada para que esta manera po<strong>de</strong>r<br />

realizar con precisión y efectividad protocolos <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><br />

diagnóstico y <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> producto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral. Sin embargo actualm<strong>en</strong>te existe mucha<br />

controversia con respecto a <strong>la</strong> etiología y a <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía que se<br />

vi<strong>en</strong>e utilizando.<br />

En nuestro patria exist<strong>en</strong> insufici<strong>en</strong>tes investigaciones<br />

epi<strong>de</strong>miológicas con respecto a <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong>, <strong>la</strong>s que exist<strong>en</strong>, están dirigidas a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>tan a nivel cervical <strong>de</strong> piezas <strong>de</strong>ntarias, <strong>no</strong> se han realizado<br />

estudios que involucre al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> forma global y cuál<br />

es su impacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

30 Barreda Pare<strong>de</strong>s R. Abfracciones <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>. Preval<strong>en</strong>cia y distribución. En Actualidad<br />

odontológica y salud (internet) 2000 septiembre–octubre. (Acceso 19 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011); 5(18). Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.actualidadodontologica.com/0912/lista.shtml<br />

10


1.1.5. ¿Hay cons<strong>en</strong>sos?<br />

Aunque a <strong>la</strong> fecha se han realizado solo algu<strong>no</strong>s cons<strong>en</strong>sos, <strong>no</strong><br />

existe todavía un c<strong>la</strong>ro acuerdo <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía que <strong>de</strong>be<br />

emplearse, y <strong>de</strong> igual manera, <strong>no</strong> existe un cons<strong>en</strong>so basado <strong>en</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncias para ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. En lo que sí<br />

existe ple<strong>no</strong> acuerdo es <strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal es un proceso<br />

multifactorial, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> bacteria<strong>no</strong>. El impacto <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste<br />

suele ser progresivo y l<strong>en</strong>to, causa problemas estéticos,<br />

funcionales y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntal. Es el factor<br />

predispon<strong>en</strong>te a otras patologías <strong>en</strong> cualquiera <strong>de</strong> sus formas es<br />

un problema <strong>de</strong> salud, que por los hábitos <strong>de</strong> consumo y<br />

comportami<strong>en</strong>to huma<strong>no</strong> es un problema que <strong>de</strong>bemos afrontar<br />

profesionalm<strong>en</strong>te usando los recursos ci<strong>en</strong>tíficos para su análisis<br />

epi<strong>de</strong>miológico y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> cada<br />

profesional para ori<strong>en</strong>tar a cada u<strong>no</strong> <strong>de</strong> sus paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

medidas <strong>de</strong> factores <strong>de</strong> protección que pue<strong>de</strong>n prev<strong>en</strong>ir y <strong>de</strong>tectar<br />

problemas incipi<strong>en</strong>tes para evitar <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>vastadoras que llevan<br />

a una odontología más invasiva y me<strong>no</strong>s ci<strong>en</strong>tífica.<br />

1.1.6. ¿Hay discrepancias?<br />

11<br />

4, 5, 7, 1, 31<br />

El <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal es un tema muy controvertido, <strong>en</strong> cuanto al<br />

uso correcto y a <strong>la</strong> c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía así como existe<br />

conflictos <strong>en</strong> los conceptos, exist<strong>en</strong> múltiples publicaciones que<br />

buscan dilucidar sobre este tema, que van <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

odontología, <strong>la</strong> médica, <strong>la</strong> psicológica y cada qui<strong>en</strong> <strong>en</strong>foca lo que<br />

quiere para contribuir con o sin razón. Así como Grippo, Simring y<br />

Schereiners, qui<strong>en</strong>es hac<strong>en</strong> un análisis académico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples<br />

4 Álvarez GC. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura: <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> cariogénicas. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t (Madrid) 2008; 5 (3): 215-224.<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

7 Fres<strong>no</strong> R. Pérdida <strong>de</strong> Tejido D<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Causa <strong>no</strong> Bacteriana. Rev. Soc. Chil. Odontopediatría (Chil). 2007; 23(2):<br />

22-26.<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.


causas <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te, e incluye su<br />

c<strong>la</strong>rificación <strong>de</strong> termi<strong>no</strong>logía. Abrahams<strong>en</strong> trata <strong>de</strong> ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong><br />

confusión con respecto a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te se<br />

basa <strong>en</strong> un número incomparable <strong>de</strong> los estudios y lo resultados <strong>de</strong><br />

casos clínicos <strong>en</strong> algunas difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía así como<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas y efectos. En <strong>la</strong> actualidad <strong>no</strong> existe cons<strong>en</strong>so<br />

acerca <strong>de</strong>l tema y el <strong>de</strong>bate continuará durante mucho tiempo y<br />

requerirá <strong>de</strong>l análisis crítico, investigación y <strong>de</strong> una m<strong>en</strong>te abierta. 2<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> ha sido c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> su totalidad; <strong>no</strong> exist<strong>en</strong> estudios que <strong>no</strong> <strong>de</strong>n<br />

resultados epi<strong>de</strong>miológicos concisos, cada autor propone sus<br />

diversas formas y métodos tanto para el diagnóstico clínicos como<br />

para evaluar los mecanismos que <strong>no</strong>s llevan al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal,<br />

estos resultados <strong>no</strong> son homogéneos, ni <strong>en</strong> termi<strong>no</strong>logía ni <strong>en</strong><br />

parámetros, y los difer<strong>en</strong>tes índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste obstaculizaron el<br />

análisis global <strong>de</strong> los datos. Es difícil realizar un análisis<br />

comparativo por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> unificación <strong>en</strong> los sistemas o criterios <strong>de</strong><br />

evaluación internacional es por eso que estos estudios <strong>no</strong>s resultan<br />

confusos y <strong>no</strong> siempre muestran tasas <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>. Hasta <strong>la</strong><br />

actualidad <strong>no</strong> se ha propuesto un índice estandarizado el cual <strong>no</strong>s<br />

permita ser utilizado tanto como para estudios clínicos <strong>de</strong><br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> y <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia. 31<br />

1.1.7. ¿Hay evi<strong>de</strong>ncias conclusivas?<br />

Todos los estudios que se han realizado hasta <strong>la</strong> actualidad<br />

<strong>no</strong>s muestran evi<strong>de</strong>ncias conclusivas, como <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los<br />

tejidos duros <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico, se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra per<strong>en</strong>ne <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones incluy<strong>en</strong>do niños y<br />

adultos. También se reporta evi<strong>de</strong>ncias como ha aum<strong>en</strong>tado el<br />

grado y el tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal, <strong>de</strong>bido principalm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, así como también los<br />

hábitos <strong>de</strong> ingesta y el alto índice <strong>de</strong> estrés al que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

2 Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ATM. Florida: Amolca; 2009<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.<br />

12


décadas está sometido el hombre. La mayoría <strong>de</strong> los estudios <strong>no</strong>s<br />

refier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s múltiples causas que causan <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes rara vez se forman <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da, <strong>la</strong>s combinaciones<br />

<strong>de</strong> causas son muy frecu<strong>en</strong>tes. Como consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición <strong>de</strong>sgastada pue<strong>de</strong><br />

resultar compleja. No obstante, a pesar <strong>de</strong> que múltiples patrones<br />

pue<strong>de</strong>n so<strong>la</strong>parse <strong>en</strong>tre ellos, <strong>la</strong> distinción sigue estando c<strong>la</strong>ra. 33,<br />

24<br />

1.1.8. ¿Cuáles han sido <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> resolver el problema?<br />

Ante <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conceso <strong>en</strong> <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía y <strong>en</strong> algu<strong>no</strong>s aspectos<br />

etiológicos <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal muchos investigadores <strong>no</strong>s<br />

propon<strong>en</strong> múltiples alternativas, como hacer algu<strong>no</strong>s cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

termi<strong>no</strong>logía y así po<strong>de</strong>r estandarizar los criterios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong><br />

odontológica, <strong>de</strong> esa manera emplear un índice universal y se<br />

pondrán obt<strong>en</strong>er estudios c<strong>la</strong>ros y comparables, con datos<br />

confiables. Entre aquellos estudios que buscan ac<strong>la</strong>rar este tema<br />

<strong>no</strong>s propon<strong>en</strong> que <strong>la</strong> termi<strong>no</strong>logía actual <strong>de</strong>bería actualizarse y<br />

sustituirse por “Tribología D<strong>en</strong>tal” para armonizar con <strong>la</strong> profesión<br />

odontológica con el cuerpo <strong>de</strong> co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> fricción,<br />

lubricación y <strong>de</strong>sgaste; es un térmi<strong>no</strong> que <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>no</strong> se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra aceptado <strong>en</strong> su totalidad es por eso que se podrá utilizar<br />

<strong>en</strong> esta investigación<br />

En cuanto al tratami<strong>en</strong>to que se vi<strong>en</strong>e haci<strong>en</strong>do <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad a<br />

estas <strong>lesiones</strong> son <strong>de</strong> acuerdo al grado <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

el uso <strong>de</strong> flúor, realización <strong>de</strong> p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga (féru<strong>la</strong>s), a veces<br />

se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar una rehabilitación<br />

protésica para reponer <strong>la</strong> estética y <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas<br />

afectadas y según su etiología se busca eliminar <strong>en</strong> primer lugar el<br />

factor predispon<strong>en</strong>te al <strong>de</strong>sgaste. En el caso especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión<br />

<strong>de</strong>ntal se p<strong>la</strong>ntea con dos objetivos c<strong>la</strong>ros: el primero es reducir el<br />

33 Barrancos Mooney, Patricio J. Operatoria <strong>de</strong>ntal. 4ª Ed; Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica Panamericana, 2006.<br />

24 Ramón T. Métodos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Odontología, bases ci<strong>en</strong>tíficas y aplicaciones <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

clínica <strong>en</strong> a<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntales. Barcelona. Masson. 2000.<br />

13


pot<strong>en</strong>cial erosivo por parte <strong>de</strong> los ácidos, y el segundo, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l esmalte. En un estudio consecutivo realizado a 34<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> 2 años. Todos los sujetos pres<strong>en</strong>taban<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y recibieron consejos prev<strong>en</strong>tivos y <strong>la</strong> progresión<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste se observó so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 7,3% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies. 18,<br />

20, 10, 13, 19<br />

1.1.9. ¿Qué <strong>no</strong> se ha lo grado co<strong>no</strong>cer?<br />

Se dice que <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong>l tejido <strong>de</strong>ntal es un complejo<br />

multifactorial que aún <strong>no</strong> está completam<strong>en</strong>te dilucidado. Las<br />

primeras <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> atrición, erosión y abrasión datan <strong>de</strong> 1778<br />

y fueron publicadas <strong>en</strong> u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los primig<strong>en</strong>ios libros <strong>de</strong><br />

Odontología, escrito por el fisiólogo y anatomista John Hunter. En<br />

1991 Grippo da <strong>no</strong>mbre al cuarto tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntario <strong>no</strong><br />

re<strong>la</strong>cionado con caries, <strong>la</strong> abfracción; aunque fueron McCoy <strong>en</strong><br />

1982 y Lee y Eagle <strong>en</strong> 1984, qui<strong>en</strong>es postu<strong>la</strong>ron <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong>s fuerzas oclusales g<strong>en</strong>eran t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>la</strong> región cervical que<br />

conduce al <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> esmalte y <strong>de</strong>ntina <strong>en</strong> esa zona, <strong>en</strong><br />

1966 Bjorn and Lindhe empiezan a <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> abrasión como<br />

principal ag<strong>en</strong>te etiológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong><strong>no</strong>minada “abfracción” qui<strong>en</strong>es<br />

<strong>en</strong> sus estudios apuntaban que <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l cepillo influía <strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y proponían que el cepil<strong>la</strong>do horizontal causaba<br />

dos o tres veces más <strong>de</strong>sgaste que el vertical (Bjorn and Lindhe,<br />

1966), <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ahí han aparecido múltiples estudios <strong>de</strong>f<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do o<br />

refutando cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s teorías; así <strong>en</strong> 2008 Dzakovich J. et al<br />

(2008), realizo un estudio <strong>en</strong> vitro utilizaron dos grupos <strong>de</strong> piezas<br />

<strong>de</strong>ntales naturales posteriores montadas <strong>en</strong> una arcada maxi<strong>la</strong>r,<br />

18 Porto I, Andra<strong>de</strong> A, Marcos A, Montes M; Diag<strong>no</strong>sis and treatm<strong>en</strong>t of <strong>de</strong>ntinal hypers<strong>en</strong>sitivity. JOS. 2009;<br />

51(3):323-332.<br />

20 Ok<strong>en</strong>son JP. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oclusión y afecciones temporomandibu<strong>la</strong>res. 5a ed. Madrid: Elsevier; 2003.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

13 Philip Sapp J. Patología Oral y Maxilofacial Contemporánea. 2ª ed. Madrid: Elsevier; 2005.<br />

19 Bartlett DW. Long term monitoring of tooth wear with study casts. Caries Research 2002 36: 174-222<br />

14


que fueron cepil<strong>la</strong>dos con cerdas <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes durezas, suave,<br />

media y dura con agua, y el otro grupo con el cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal y<br />

<strong>de</strong>ntífricos con partícu<strong>la</strong>s con difer<strong>en</strong>tes tamaños <strong>de</strong> partícu<strong>la</strong>s<br />

radioactivas sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina. El resultado fue <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

afracción <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> el grupo cepil<strong>la</strong>do con <strong>de</strong>ntífrico con<br />

movimi<strong>en</strong>to horizontal. Ahí m<strong>en</strong>cionan que <strong>la</strong> afracción <strong>de</strong>ntal es<br />

co<strong>no</strong>cida con otro <strong>no</strong>mbre como una lesión <strong>de</strong>ntal cervical <strong>no</strong><br />

cariosa, cuya etiología <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad <strong>no</strong> está sust<strong>en</strong>tada<br />

ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te, por lo cual se asume que es producida por el<br />

proceso <strong>de</strong> erosión ácida o <strong>de</strong> abrasión por sílica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasta<br />

<strong>de</strong>ntal, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> fuerza t<strong>en</strong>sil (interfer<strong>en</strong>cia oclusal), fuerzas<br />

compr<strong>en</strong>sivas; por lo que <strong>en</strong> un todo es multifactorial; Así pues <strong>de</strong><br />

esta manera se convierte <strong>en</strong> el estudio con mayor trasc<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia<br />

con refer<strong>en</strong>cia al <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>l co<strong>no</strong>cido como “abfracción”, hasta el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>no</strong> existe cons<strong>en</strong>so y necesita <strong>de</strong> muchos más estudios<br />

que ahon<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el tema.<br />

4, 16<br />

Por el mom<strong>en</strong>to seguiremos empleando <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación John<br />

Hunter ya que <strong>la</strong> “abfracción” es producto <strong>de</strong> un amplio y discutido<br />

<strong>de</strong>bate <strong>no</strong>sotros para motivos <strong>de</strong> nuestra investigación lo<br />

consi<strong>de</strong>raremos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> producida por <strong>la</strong> abrasión.<br />

PLANTEAMIENTO:<br />

Con estos conceptos y refer<strong>en</strong>cias básicas, alum<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

asignatura <strong>de</strong> seminario <strong>de</strong> tesis I, el día 17 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong>l 2009 se<br />

realizó una visita <strong>de</strong> reco<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to (INVESTIGACIÓN PRELIMINAR)<br />

por 18 alum<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Inca Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega a <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa- Jicamarca San Juan <strong>de</strong> Lurigancho<br />

ubicado al este <strong>de</strong>l c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Lima a 2 horas aproximadam<strong>en</strong>te. Los<br />

pob<strong>la</strong>dores <strong>no</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso a los servicios <strong>de</strong> salud por <strong>no</strong> poseer<br />

docum<strong>en</strong>tos o proce<strong>de</strong>r <strong>de</strong> otros lugares <strong>de</strong>l país. Asimismo <strong>la</strong> lejanía<br />

<strong>de</strong> estos c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> salud hace que los pob<strong>la</strong>dores <strong>no</strong> tom<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

4 Álvarez GC. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura: <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> cariogénicas. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t (Madrid) 2008; 5 (3): 215-224.<br />

16 Chan Rodríguez J. En el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Afracción <strong>de</strong>ntal: ¿La etiología y el Diagnóstico clínico? Rev. Ci<strong>en</strong>t.<br />

Odontol (Costa Rica). 2009; 5(2):77-83.<br />

15


importancia <strong>en</strong> especial <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud bucal, asociada a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> una<br />

a<strong>de</strong>cuada educación prev<strong>en</strong>tivo promocional dirigida a esta pob<strong>la</strong>ción,<br />

hac<strong>en</strong> que sean vulnerables a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral. A<br />

nivel privado exist<strong>en</strong> múltiples consultorios a 2 ó 3 kilómetros, que<br />

brindan servicios odontológicos a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, pero sus costos<br />

resultan muy elevados para <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong> los sectores empobrecidos<br />

o <strong>de</strong> extrema pobreza. Según el C<strong>en</strong>so <strong>de</strong>l 2007 el INEI <strong>no</strong>s indica<br />

que <strong>en</strong> el Anexo 22 Jicamarca (ubicado <strong>en</strong> el distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho) que el número <strong>de</strong> habitantes es <strong>de</strong> 25.600. Habitantes<br />

que conforman 5,800 familias. Su pob<strong>la</strong>ción es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te jov<strong>en</strong>,<br />

el 68% lo conforman personas me<strong>no</strong>res <strong>de</strong> 20 años. Su pob<strong>la</strong>ción se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> extrema pobreza, el 49% <strong>de</strong> los hogares por lo me<strong>no</strong>s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una Necesidad Básica Insatisfecha. Correspon<strong>de</strong>n a una<br />

pob<strong>la</strong>ción con un nivel socioeconómico bajo, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>ta un alto grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición, si<strong>en</strong>do <strong>en</strong>démica <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> tuberculosis.<br />

Para validar los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medición y <strong>la</strong> viabilidad <strong>de</strong> su<br />

ejecución se realizó una <strong>en</strong>cuesta <strong>en</strong> los cuales se <strong>en</strong>contró que <strong>no</strong><br />

habían recibido tratami<strong>en</strong>to odontológico el 85% <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, así<br />

como <strong>no</strong> habían recibido <strong>la</strong> visita <strong>de</strong> estudiantes universitarios el<br />

98.35% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los últimos 2 años y finalm<strong>en</strong>te el 97.80%<br />

<strong>no</strong> habían recibido asist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carácter odontológico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postas<br />

médicas, lo que reve<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong>l estado <strong>en</strong> el nivel<br />

local.<br />

Se efectuó un exam<strong>en</strong> clínico exploratorio <strong>de</strong> carácter<br />

estomatológico. Se analizó una muestra <strong>de</strong> 182 personas <strong>de</strong> los<br />

cuales el 44.51% son <strong>de</strong> sexo Masculi<strong>no</strong> y el 55.49% son <strong>de</strong> sexo<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> .El marco <strong>de</strong> muestreo se realizó <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong><br />

campesina Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca <strong>en</strong> San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009. El muestreo se realizó <strong>en</strong> una etapa<br />

exploratoria y recolección <strong>de</strong> datos preliminares.<br />

Se obtuvo que el 55.49% pres<strong>en</strong>taban <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

mi<strong>en</strong>tras el 44.51% pres<strong>en</strong>taban otra alteración.<br />

16


Como pue<strong>de</strong> observarse el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que<br />

pres<strong>en</strong>tan <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> es alto <strong>en</strong> comparación con otras<br />

zonas <strong>de</strong>l <strong>no</strong>rte y sur <strong>de</strong> Lima, según estudios realizados por<br />

estudiantes universitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Estomatología <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Inca Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega por lo que se hacía necesario<br />

un estudio más profundo utilizando como herrami<strong>en</strong>ta La C<strong>la</strong>sificación<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s Aplicadas a <strong>la</strong> Odontología y Estomatología versión<br />

10.<br />

1.2 Formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l problema<br />

¿CUAL ES LA PREVALENCIA DE LAS LESIONES DENTARIAS NO<br />

CARIOSAS EN LA COMUNIDAD DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE<br />

JICAMARCA- SAN JUAN DE LURIGANCHO EN EL AÑO 2009?<br />

1.3 Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

1.3.1 Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

1.3.2 Objetivos específicos<br />

1. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> personas con atrición <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

2. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> personas con abrasión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

3. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> personas con erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

17


1.4 Justificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

Según el último P<strong>la</strong>n Nacional <strong>de</strong> Salud Bucal (2005), el país <strong>no</strong><br />

dispone <strong>de</strong> datos epi<strong>de</strong>miológicos sobre morbilidad bucal <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> campesina anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho.<br />

El Ministerio <strong>de</strong> Salud (MINSA), ha sugerido o solicitado a <strong>la</strong>s<br />

faculta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> odontología <strong>de</strong>l país su apoyo para realizar este tipo <strong>de</strong><br />

investigación.<br />

Razón por <strong>la</strong> cual alum<strong>no</strong>s <strong>de</strong> seminario <strong>de</strong> tesis II 2009-III vimos<br />

por conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ejecución <strong>de</strong>l proyecto e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong> el ciclo 2009-II<br />

para el cual se obtuvo <strong>la</strong> autorización correspondi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> autorida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> facultad <strong>de</strong> estomatología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Inca Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Vega mediante <strong>la</strong> ficha técnica respectiva<br />

Con los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> este estudio, se espera contar<br />

con datos sufici<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong> esa manera aportar con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miologia <strong>en</strong><br />

el país y <strong>de</strong> esa manera se puedan e<strong>la</strong>borar programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción,<br />

tratami<strong>en</strong>to y control para <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, <strong>de</strong> esa manera<br />

mejorar <strong>la</strong> calidad y expectativa <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes.<br />

1.5 Limitaciones <strong>de</strong>l estudio<br />

1.5.1 Espacial:<br />

COMUNIDAD CAMPESINA DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE<br />

JICAMARCA-SAN JUAN DE LURIGANCHO<br />

1.5.2 Temporalidad:<br />

OCTUBRE, 18 DEL 2009<br />

18


1.5.3 Delimitación teórica<br />

Se co<strong>no</strong>ce <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 14 c<strong>la</strong>sificaciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

aplicadas a Estomatología y Odontología <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s cuales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra:<br />

K03 Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los tejidos duros <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

Excluye:<br />

Bruxismo (F45.8)<br />

Caries <strong>de</strong>ntal (K02)<br />

Rechinami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes SAI (f45.8)<br />

K03.0 Atrición excesiva <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

Oclusal<br />

Proximal<br />

Otra<br />

No específica<br />

K03.1 Abrasión <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

Abrasión por:<br />

D<strong>en</strong>tífrico<br />

Hábitos<br />

Ocupacional<br />

Ritual<br />

Tradicional<br />

K03.2 Erosión <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

Erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bido a:<br />

Dieta<br />

Drogas y medicam<strong>en</strong>tos<br />

Vómito persist<strong>en</strong>te<br />

Idiopática<br />

Ocupacional<br />

19


K03.3 Reabsorción patológica <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>te<br />

K03.4 Hipercem<strong>en</strong>tosis<br />

K03.5 Anquilosis <strong>de</strong>ntal<br />

K03.6 Depósitos (acreaciones) <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

K03.7 Cambios posteruptivos <strong>de</strong>l color <strong>de</strong> los tejidos <strong>de</strong>ntales duros<br />

K03.8 Otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s especificadas <strong>de</strong> los tejidos duros <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes<br />

K03.9 Enfermedad <strong>no</strong> especificada <strong>de</strong> los tejidos <strong>de</strong>ntales duros<br />

De todos los <strong>no</strong>mbrados se elige el K03.0 (Atrición excesiva <strong>de</strong><br />

los di<strong>en</strong>tes), K03.1 (Abrasión <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes) y K03.2 (Erosión <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes) por repres<strong>en</strong>tar lo característico <strong>de</strong>l diagnóstico clínico<br />

estomatológico que con fines prácticos pres<strong>en</strong>ta un estudio preliminar.<br />

1.6 Viabilidad <strong>de</strong> estudio<br />

El pres<strong>en</strong>te estudio involucra a individuos que resi<strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 ubicada <strong>en</strong> el Distrito <strong>de</strong> San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es evaluamos <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los tejidos duros <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes.<br />

Los datos fueron obt<strong>en</strong>idos el 18 <strong>de</strong> octubre 2009, por alum<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l<br />

curso Seminario <strong>de</strong> Tesis II bajo <strong>la</strong> coordinación y asesoría <strong>de</strong>l doc<strong>en</strong>te<br />

responsable William Luna Loli y los individuos que participaron lo<br />

hicieron <strong>de</strong> forma espontánea y voluntaria.<br />

Bajo este parámetro se llevará a cabo este estudio <strong>de</strong> carácter<br />

retroprospectivo ya que vamos evaluar <strong>la</strong>s fichas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong><br />

datos que fueron obt<strong>en</strong>idos anteriorm<strong>en</strong>te por ser información muy<br />

valiosa para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> nuestra ciudad y patria.<br />

Este estudio es viable <strong>de</strong>bido a que <strong>no</strong> perjudica al país ni a sus<br />

habitantes, los individuos participantes lo hicieron <strong>de</strong> manera voluntaria<br />

<strong>de</strong>jando constancia <strong>en</strong> el cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado.<br />

Se dispone <strong>de</strong> recursos huma<strong>no</strong>s, económicos y materiales<br />

sufici<strong>en</strong>tes, puesto que para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> esta investigación<br />

20


contamos con los recursos huma<strong>no</strong>s ya que estará compuesta por un<br />

investigador un estadístico y un asesor. En cuanto a los recursos<br />

económicos será autofinanciada <strong>en</strong> su totalidad y con respecto a los<br />

materiales será cubierto por el investigador.<br />

¿Es factible lograr <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> los objetos necesarios para <strong>la</strong><br />

investigación?<br />

Para llevar a cabo <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación se cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong>s fichas<br />

<strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos que fueron realizadas por los alum<strong>no</strong>s <strong>de</strong><br />

seminario <strong>de</strong> tesis II durante el periodo 2009-III. Las cuales se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> Facultad <strong>de</strong> Estomatología <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Inca<br />

Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega-<br />

1.7 Aspectos éticos<br />

¿Hay problemas ético-morales <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación?<br />

En esta investigación <strong>no</strong> exist<strong>en</strong> problemas ético- morales ya que<br />

a todos los participantes se les explicó los procedimi<strong>en</strong>tos que se<br />

realizaban, también se los hizo co<strong>no</strong>cer que con los resultados<br />

obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> este estudio, se espera contar con datos sufici<strong>en</strong>tes y <strong>de</strong><br />

esa manera aportar con <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miologia <strong>en</strong> el país.<br />

Los paci<strong>en</strong>tes participantes <strong>no</strong> estuvieron expuestos a daños o<br />

peligros, <strong>la</strong>s revisiones fueron solo observacionales y <strong>de</strong>scriptivas, <strong>no</strong><br />

hubo interv<strong>en</strong>ción clínica alguna. No se realizaron ningún tipo <strong>de</strong> pago<br />

o comp<strong>en</strong>sación a los paci<strong>en</strong>tes participantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación. No<br />

hubo reembolso por parte <strong>de</strong> los investigadores, ya que ningún<br />

procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación necesita pagarse.<br />

Para <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te investigación se cumplirá con<br />

<strong>de</strong>scribir los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y serán <strong>en</strong>tregadas o<br />

comunicadas oral o por escrito a los sujetos <strong>de</strong>l estudio para el cual <strong>la</strong>s<br />

personas examinadas cumpl<strong>en</strong> con firmar el cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to informado<br />

<strong>en</strong> el cual se explicita <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l estudio.<br />

Asimismo se garantiza <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> información<br />

21


CAPITULO II. MARCO TEÓRICO<br />

2.1 ANTECEDENTES DE LA INVESTIGACIÓN<br />

TELLES D, (EE.UU-2000) Realizó un estudio <strong>en</strong> cuar<strong>en</strong>ta y ocho<br />

estudiantes <strong>de</strong> odontología (28 varones, 20 mujeres) <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

16 y 24 años, fueron investigados para verificar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

cervicales sin caries. La evaluación consistió <strong>en</strong> un cuestionario,<br />

exám<strong>en</strong>es clínicos y análisis <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>los. Los resultados indicaron que<br />

los primeros mo<strong>la</strong>res inferiores (21,3%), los primeros mo<strong>la</strong>res superiores<br />

(16,0%), los primeros premo<strong>la</strong>res superiores (12,8%), los primeros<br />

premo<strong>la</strong>res inferiores (11,7%) y los segundos premo<strong>la</strong>res inferiores<br />

(11,7%) fueron los di<strong>en</strong>tes más afectados por <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong>. La edad fue<br />

un factor significativo <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong>, los<br />

estudiantes con <strong>lesiones</strong> cervicales sin caries eran mayores que los<br />

estudiantes que <strong>no</strong> pres<strong>en</strong>taban <strong>lesiones</strong>. Entre los 79 di<strong>en</strong>tes que<br />

exhib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong>, 62 (78,5%) mostraron <strong>de</strong>sgaste facetas. En el<br />

grupo con <strong>lesiones</strong>, <strong>la</strong> media, por materia, fue <strong>de</strong> 15,0 di<strong>en</strong>tes con<br />

facetas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> el grupo sin <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> media<br />

fue <strong>de</strong> 10,8 di<strong>en</strong>tes con facetas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste por materia, lo que sugiere<br />

que el estrés oclusal ti<strong>en</strong>e algún efecto sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión. 27<br />

JAEGGI ET AL. (Suiza-2000) Evaluó una muestra <strong>de</strong> 417 reclutas <strong>de</strong>l<br />

ejército suizo (<strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 19 y 25 años). El exam<strong>en</strong><br />

clínico mostró <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s superficies<br />

<strong>de</strong>ntales, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales pres<strong>en</strong>taron mayor grado <strong>de</strong><br />

afección. 82% <strong>de</strong> los reclutas seleccionados t<strong>en</strong>ían <strong>lesiones</strong> erosivas <strong>en</strong><br />

esmalte. Lesiones oclusales comprometi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong><br />

128 reclutas (30,7%). <strong>de</strong>fectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie vestibu<strong>la</strong>r ocurrió <strong>en</strong> 60<br />

casos (14,4%, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>l esmalte) y 2 casos (0,5%, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ntina). Erosiones pa<strong>la</strong>tina eran escasos y sólo 3 (0,7%, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>l<br />

27 Telles D, Pegoraro LF, Pereira JC. Preval<strong>en</strong>ce of <strong>no</strong>ncarious cervical lesions and their re<strong>la</strong>tion to occlusal aspects: a<br />

clinical study. J Esthet D<strong>en</strong>t. 2000; 12(1):10-5. Citado <strong>en</strong> PubMed PMID: 11323828.<br />

22


esmalte) los individuos afectados. La localización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong><br />

erosivas fueron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes: erosiones vestibu<strong>la</strong>res frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

cani<strong>no</strong>s y premo<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos maxi<strong>la</strong>res, erosiones oclusal <strong>de</strong> los<br />

primeros mo<strong>la</strong>res y premo<strong>la</strong>res <strong>de</strong> ambos maxi<strong>la</strong>res y pa<strong>la</strong>ti<strong>no</strong>s<br />

erosiones <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes anteriores superiores. 40<br />

ROBB ND, (Suiza-2001) Realizo un estudio <strong>de</strong> 391 personas<br />

seleccionadas aleatoriam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> dos grupos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s (26-30 y 46-50<br />

años) reveló una erosión frecu<strong>en</strong>te y grave <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s superficies<br />

<strong>de</strong>ntales. En <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong>ntales, el 7,7% y el 13,2% <strong>de</strong> los<br />

paci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taban al me<strong>no</strong>s una pieza con <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina expuesta. En<br />

<strong>la</strong>s superficies oclusales, <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina estaba pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

el 29,9% <strong>de</strong>l grupo más jov<strong>en</strong> y el 42,6% <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong> mayor edad. 5<br />

KHAN ET AL. (Australia - 2001) En un estudio <strong>de</strong> corte trasversal,<br />

investigó <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia y el tamaño re<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong><br />

tipo copa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cúspi<strong>de</strong>s y fisuras oclusales <strong>de</strong> premo<strong>la</strong>res y mo<strong>la</strong>res<br />

perman<strong>en</strong>tes mediante el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> imag<strong>en</strong> <strong>en</strong> mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> estudio.<br />

Las frecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los sigui<strong>en</strong>tes cinco tipos <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>en</strong> los sitios <strong>de</strong>l<br />

di<strong>en</strong>te se obtuvo <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera: <strong>no</strong> afectados (46%), pequeñas<br />

(17%), medio (8%), gran<strong>de</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>en</strong> cúspi<strong>de</strong>s <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> copa<br />

(4%), y fisuras <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> copa (3%). 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong>ntales<br />

estaban aus<strong>en</strong>tes. La influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad se evaluó mediante <strong>la</strong><br />

comparación <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> 59 jóv<strong>en</strong>es (<strong>de</strong> 13 a 27) y 57 sujetos<br />

mayores <strong>de</strong> esa edad (28-70 años). Encontraron un aum<strong>en</strong>to lineal <strong>en</strong> el<br />

número y el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión con <strong>la</strong> edad. Las <strong>lesiones</strong> socavadas se<br />

<strong>en</strong>contraron con mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cúspi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera mo<strong>la</strong>r<br />

mandibu<strong>la</strong>r, y alcanzó una mayor ext<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> adultos me<strong>no</strong>res <strong>de</strong> 27<br />

años <strong>en</strong> comparación con sujetos <strong>de</strong> mayor edad. Llegaron a <strong>la</strong><br />

40 Jaeggi T, Schaffner M, Bürgin W, Lussi A: Erosion<strong>en</strong> und keilförmige Defekte bei Rekrut<strong>en</strong> <strong>de</strong>r Schweizer Armee.<br />

Schweiz Monatsschr Zahnmed 2000; 109: 1171–1182.<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

23


conclusión <strong>de</strong> que el primer mo<strong>la</strong>r inferior perman<strong>en</strong>te es un indicador <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> edad <strong>de</strong> inicio y <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal. 38<br />

SCHIFFNER ET AL. (Alemania - 2002). Investigó <strong>en</strong> un estudio<br />

repres<strong>en</strong>tativo nacional <strong>en</strong> Alemania, <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> dos grupos <strong>de</strong> edad: <strong>de</strong><br />

35-44 y 65-74 años. Encontraron que el 42,1% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y el 46,3%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> edad mostraban al me<strong>no</strong>s una <strong>de</strong> estas <strong>lesiones</strong><br />

(número <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> por grupos <strong>de</strong> 2,2 y 2,5, respectivam<strong>en</strong>te). Erosión<br />

confinada <strong>en</strong> esmalte fue <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> el 6,4% <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es y<br />

4,1% <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> edad. Erosión avanzada con participación <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ntina estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 4,3% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y el 3,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas mayores. Defectos cervicales <strong>en</strong> forma cuña fueron<br />

<strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> el 31,5% <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es y el 35% <strong>de</strong>l grupo <strong>de</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mayor edad. Hubo una <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> significativam<strong>en</strong>te<br />

mayor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> cervicales sin caries <strong>en</strong> los hombres que <strong>en</strong><br />

mujeres. T<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el número reducido <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes, un<br />

aum<strong>en</strong>to significativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas alteraciones fue<br />

<strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> sujetos <strong>de</strong> más edad. 39<br />

MATHEW ET AL. (EE-UU - 2002) Examinaron el estado <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong><br />

304 atletas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ohio State University, Estados Unidos. Los atletas que<br />

iban <strong>de</strong> 18 a 28 años <strong>de</strong> edad. Preval<strong>en</strong>cia total <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong><br />

esta pob<strong>la</strong>ción específica fue 36,5%, <strong>de</strong> los cuales 2,3% había<br />

pres<strong>en</strong>tado erosión a nivel vestibu<strong>la</strong>r, a nivel oclusal fue <strong>de</strong> un 35,5% y<br />

erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie pa<strong>la</strong>tina fue <strong>de</strong> 0,7%. La erosión que<br />

compromete el esmalte estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 75,2% <strong>de</strong> los casos, los<br />

restantes pres<strong>en</strong>taban compromiso <strong>de</strong>ntinal. La primera mo<strong>la</strong>r<br />

mandibu<strong>la</strong>r perman<strong>en</strong>te fue el di<strong>en</strong>te más afectado, principalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

38 Khan F, Young WG, Law V, Priest J, Daley TJ: Cupped lesions of early onset <strong>de</strong>ntal erosion in young southeast<br />

Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd adults. Aust D<strong>en</strong>t J 2001; 46:100–107<br />

39 Schiffner U, Micheelis W, Reich E: Erosion<strong>en</strong> und keilförmige Zahnhals<strong>de</strong>fekte bei <strong>de</strong>utsch<strong>en</strong> Erwachs<strong>en</strong><strong>en</strong> und<br />

S<strong>en</strong>ior<strong>en</strong>. Dtsch Zahnärztl Z 2002;57:102–106<br />

24


superficie oclusal <strong>de</strong> este di<strong>en</strong>te. No se <strong>en</strong>contró re<strong>la</strong>ción alguna <strong>en</strong>tre<br />

el consumo <strong>de</strong> bebidas <strong>de</strong>portivas y erosión <strong>de</strong>ntal. 43<br />

BARREDA PAREDES, (Lima-2000) Realizó un estudio <strong>en</strong> el Hospital II<br />

Essalud “Gustavo Lanatta Luján” Huacho, Provincia <strong>de</strong> Huaura para<br />

<strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> y distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> (Abfracciones). El pres<strong>en</strong>te estudio compr<strong>en</strong>dió a 31 paci<strong>en</strong>tes<br />

(18 varones y 13 mujeres), 728 di<strong>en</strong>tes evaluados <strong>de</strong> los cuales 181<br />

estuvieron afectados, <strong>en</strong>tre 29 a 87 años <strong>de</strong> edad, que asistieron al<br />

Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Odontología <strong>de</strong>l Hospital. Encontró una mayor<br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> LCNC <strong>en</strong> el sexo masculi<strong>no</strong> 58.07% versus 41.93% <strong>de</strong>l<br />

sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s LCNC <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada<br />

fue 24.90%, 52.48% estuvo afectado <strong>en</strong> el <strong>la</strong>do <strong>de</strong>recho, 70.16% estuvo<br />

repres<strong>en</strong>tada por premo<strong>la</strong>res afectadas, 61.30% tuvo problemas <strong>de</strong><br />

s<strong>en</strong>sibilidad re<strong>la</strong>cionadas con los di<strong>en</strong>tes afectados. 30<br />

VARILLAS C. (Lima-2003) Realizó un estudio <strong>en</strong> 80 paci<strong>en</strong>tes se<br />

<strong>en</strong>contró una alta <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, ya que<br />

el 97.5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>taron estas <strong>lesiones</strong>; se examinaron<br />

1920 piezas <strong>de</strong>ntarias y el 25.9%, 498 piezas, pres<strong>en</strong>taba esta condición<br />

<strong>de</strong>ntal. El grupo etario <strong>de</strong> 41-50 años pres<strong>en</strong>tó <strong>la</strong> mayor cantidad <strong>de</strong><br />

piezas lesionadas, el grupo <strong>de</strong>ntario con mayor frecu<strong>en</strong>cia fue el grupo<br />

<strong>de</strong> premo<strong>la</strong>res y <strong>de</strong> todos los grupos <strong>de</strong>ntarios, <strong>la</strong>s premo<strong>la</strong>res inferiores<br />

fueron <strong>la</strong>s más afectadas. 15<br />

BARRANCA (México-2004). Realizó un estudió <strong>en</strong> 78 universitarios con<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal; 24 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (30.76%) y 54 masculi<strong>no</strong>s (69.23%); que<br />

percib<strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal 65 casos (83.33%); 22 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (34.92%)<br />

con edad media <strong>de</strong> 22.5 años y <strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> 7.7781, 41<br />

43 Mathew T, Casamassimo PS, Hayes JR: Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> sports drinks and <strong>de</strong>ntal erosion in 304 university<br />

athletes in Columbus, Ohio, USA. Caries Res 2002;36:281–287<br />

30 Barreda Pare<strong>de</strong>s R. Abfracciones <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>. Preval<strong>en</strong>cia y distribución. En Actualidad<br />

odontológica y salud (internet) 2000 septiembre–octubre. (Acceso 19 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011); 5 (18). Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.actualidadodontologica.com/0912/lista.shtml<br />

15 Varil<strong>la</strong>s Castro EV. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> según sus características clínicas <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

adultos <strong>de</strong>l Hospital Militar C<strong>en</strong>tral (Tesis <strong>de</strong> pregrado). Lima: Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos. 2003.<br />

25


masculi<strong>no</strong>s (65.07%) con edad media <strong>de</strong> 30.5 años y <strong>de</strong>sviación<br />

estándar <strong>de</strong> 19.01918. Que <strong>no</strong> percibían hasta ese mom<strong>en</strong>to el <strong>de</strong>sgaste<br />

<strong>de</strong>ntal 15 casos (19.23%), <strong>la</strong> mayoría sin conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rechinar los<br />

di<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> <strong>no</strong>che y sin molestias, pero con percepción muy c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong><br />

bruxismo <strong>en</strong> situaciones emocionales y percepción <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos. 29<br />

PEGORARO ET AL. (EE.UU. - 2005). Los autores examinaron 70<br />

personas (35 hombres y 35 mujeres) <strong>en</strong>tre 25 y 45 años para <strong>de</strong>terminar<br />

<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y tipo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales sin caries, <strong>de</strong>sgaste facetas,<br />

contactos <strong>de</strong>ntarios <strong>en</strong> intercuspidación máxima posición, y <strong>la</strong>terales y<br />

<strong>de</strong> protrusión movimi<strong>en</strong>tos. La evaluación consistió <strong>en</strong> un cuestionario y<br />

exam<strong>en</strong> clínico. Entre los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los autores evaluados, 17,23%<br />

t<strong>en</strong>ía <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> cuello cervical, 80.28% <strong>de</strong> los cuales había <strong>de</strong>sgaste<br />

facetas (P


CANCINO SA, ET AL (Colombia-2010) Se realizó un estudio <strong>en</strong> una<br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 47 personas <strong>de</strong>l as<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to Barrancón <strong>en</strong> San José <strong>de</strong>l<br />

Guaviare, 25 hombres y 22 mujeres, <strong>de</strong> los cuales 20 eran adultos y 27<br />

niños. La muestra estuvo conformada por 17 sujetos. Por medio <strong>de</strong><br />

exploración clínica y mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> estudio, se c<strong>la</strong>sificó el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

según <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Guerasimov-Zoubov. Se <strong>en</strong>contró <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

g<strong>en</strong>eralizado, mayor <strong>en</strong> incisivos que <strong>en</strong> mo<strong>la</strong>res y <strong>en</strong> mayor grado <strong>de</strong><br />

severidad <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> edad más avanzada (35 a 45 años) y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina, don<strong>de</strong> predominó el <strong>de</strong>sgaste grado 4. La muestra<br />

analizada mostró que todos los individuos pres<strong>en</strong>taron <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

probablem<strong>en</strong>te asociado con sus costumbres y medios <strong>de</strong> subsist<strong>en</strong>cia.<br />

34<br />

2.2 BASES TEÓRICAS<br />

Las <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntales <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénico, exist<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad, el cual se pres<strong>en</strong>ta como una <strong>en</strong>tidad fisiológica<br />

<strong>de</strong>bido a los cambios producto <strong>de</strong>l <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> dieta, don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria <strong>en</strong> un año es <strong>de</strong> 20 a 38 µm; superados<br />

estos valores se consi<strong>de</strong>ran pérdidas patológicas, si<strong>en</strong>do estas <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong> avance l<strong>en</strong>to, pausado, progresivo y sistemático. En <strong>la</strong>s últimas<br />

décadas <strong>la</strong> pérdidas <strong>de</strong> tejido patológico se está increm<strong>en</strong>tando <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por el cambio <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos, así como también los hábitos <strong>de</strong> ingesta y el alto índice <strong>de</strong><br />

estrés al que <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas décadas está sometido el hombre y t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

como consecu<strong>en</strong>cia el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l grado y el tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste,<br />

disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l hombre. 22<br />

34 Canci<strong>no</strong> SA, Gasca IM, Torres CM, Güiza EH, More<strong>no</strong> GC. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> tribu nómada nukak<br />

makú <strong>de</strong>l Guaviare. Univ. Odontol. 2010; 29(63): 93-98.<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

27


Estas patologías se manifiestan bajo los patrones clínicos co<strong>no</strong>cidas<br />

como atrición, abrasión y erosión, todos ellos <strong>en</strong>globados bajo el térmi<strong>no</strong><br />

compuesto “<strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal” o “<strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>”<br />

2.2.1. Lesión <strong>no</strong> cariosa versus lesión cariosa<br />

Una cuestión intrigante es el mecanismo por el cual el ácido<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cavidad bucal pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>narse tato <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong> caries como <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>. ¿Cuáles son los factores<br />

modificadores que originaron un LNC y <strong>no</strong> una lesión <strong>de</strong> caries,<br />

habida cu<strong>en</strong>ta que <strong>en</strong> ambas actúa el ácido como ag<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>smineralizador?<br />

Por <strong>de</strong>finición, <strong>la</strong> lesión cariosa es <strong>la</strong> manifestación clínica <strong>de</strong> una<br />

infección bacteriana, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad metabólica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bacterias que<br />

colonizan el biofilm altera su pH por <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> ácido láctico.<br />

El ácido láctico p<strong>en</strong>etra <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fal<strong>la</strong>s o porosida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el esmalte, alcanzando <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina y <strong>de</strong>smineralizándo<strong>la</strong>, dado su alto<br />

cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> apatita carbonatada. Sus fibras colág<strong>en</strong>as al ser<br />

alcanzadas por <strong>la</strong>s <strong>en</strong>zimas bacterias sufr<strong>en</strong> proteólisis. Dicha<br />

<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz orgánica y <strong>de</strong> los residuos <strong>de</strong>l metabolismo<br />

bacteria<strong>no</strong> le otorga el aspecto <strong>de</strong> una lesión reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cida.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por mecanismos erosivos<br />

pres<strong>en</strong>tan una superficie dura o, por lo me<strong>no</strong>s con un<br />

reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to imperceptible al sondaje clínico, <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong><br />

capa superficial <strong>de</strong>smineralizada y “reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cida” es fácilm<strong>en</strong>te<br />

eliminada mediante procesos mecánicos.<br />

La lesión por erosión es principalm<strong>en</strong>te un f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> <strong>de</strong> superficie<br />

causado por ataques frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ácidos, muchas veces fuertes y<br />

con b ajo pH, como es el caso <strong>de</strong> los ácidos cítrico y clorhídrico. Se<br />

<strong>en</strong>cara como una pérdida irreversible <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntal, puesto<br />

que, <strong>en</strong> esos casos, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal, puesto que, <strong>en</strong> esos casos,<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.<br />

2 Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ATM. Florida: Amolca; 2009<br />

28<br />

1, 2


<strong>la</strong> estructura cristalina quedad totalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>struida sin posibilidad <strong>de</strong><br />

reg<strong>en</strong>erarse.<br />

Sin embargo, esa <strong>no</strong> es reg<strong>la</strong>, pues <strong>en</strong> los estadios iniciales el<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> es reversible <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> remineralización y<br />

re<strong>en</strong>durecimi<strong>en</strong>to, que se basa <strong>en</strong> el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los cristales que<br />

fueron parcialm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>smineralizados. Ello se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> capa<br />

subyac<strong>en</strong>te inmediata a <strong>la</strong> que sufrió <strong>de</strong>smineralización total. Dicha<br />

capa también soportó los ataques <strong>de</strong>smineralizadores; sin embargo,<br />

así como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> incipi<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> caries, sus cristales luc<strong>en</strong><br />

parcialm<strong>en</strong>te disueltos y por lo tanto aún conserva estructuras<br />

pasibles <strong>de</strong> remineralizar.<br />

La lesión <strong>de</strong> caries ti<strong>en</strong>e lugar forzosam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> superficies<br />

cubiertas por p<strong>la</strong>ca bacteriana. En realidad, hasta cierto punto, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ca bacteriana actúa como una barrera protectora <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te fr<strong>en</strong>te<br />

a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> ácidos fuertes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> bacteria<strong>no</strong>.<br />

La cantidad <strong>de</strong> ácidos que <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> contacto con el di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> los<br />

procesos <strong>de</strong> caries es mucho me<strong>no</strong>r que <strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> erosión,<br />

cuando los di<strong>en</strong>tes prácticam<strong>en</strong>te están sumergidos <strong>en</strong> ácidos,<br />

aunque por poco tiempo, ya que <strong>la</strong> saliva elimina y/o neutraliza<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te. En <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong> caries, <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> ácido es<br />

mínima; <strong>no</strong> obstante, queda <strong>en</strong> contacto con una <strong>de</strong>terminad zona<br />

<strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma continua, lo cual pue<strong>de</strong> producir una lesión inicial<br />

<strong>de</strong> caries al cabo <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s días, mi<strong>en</strong>tras que el proceso erosivo<br />

lleva meses, o algo más <strong>de</strong> un año, <strong>en</strong> iniciar una lesión <strong>no</strong> cariosa.<br />

Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> fuerza y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ataques ácidos,<br />

ningún microorganismos cariogénico resist<strong>en</strong>te un pH bajo. La<br />

mayoría <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos y bebidas ácidas ost<strong>en</strong>tan valores <strong>de</strong> pH<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> 3 mi<strong>en</strong>tras que el pH <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido gástrico se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1,5. Los Streptococcus mutans y muchas<br />

otras bacterias interrump<strong>en</strong> sus metabolismo cuando el pH<br />

<strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong>n a me<strong>no</strong>s <strong>de</strong> 4. Éste es u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los principales motivos<br />

29


que <strong>de</strong>terminan que <strong>la</strong> erosión y <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong> caries <strong>no</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> misma superficie <strong>de</strong>ntal. 47<br />

2.2.2. Epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> cariogénicas<br />

El estado <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad oral es un aspecto importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

global y parte muy importante <strong>de</strong> su calidad <strong>de</strong> vida. Pero el<br />

co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad sanitaria <strong>en</strong> este campo pasa por <strong>la</strong><br />

realización <strong>de</strong> estudios epi<strong>de</strong>miológicos. Sólo a partir <strong>de</strong> estos<br />

estudios, pue<strong>de</strong>n empezar a p<strong>la</strong>nificarse actuaciones para at<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

<strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s sanitarias exist<strong>en</strong>tes 35<br />

La realización <strong>de</strong> estudios epi<strong>de</strong>miológicos ti<strong>en</strong>e por finalidad<br />

co<strong>no</strong>cer <strong>la</strong> situación real acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s buco<strong>de</strong>ntales, y, según el resultado <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> los<br />

datos ori<strong>en</strong>tar y establecer políticas <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificación sanitaria <strong>en</strong><br />

materia <strong>de</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal. Ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como función básica<br />

proporcionar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> conjunto sobre salud y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional con el fin <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>r <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas<br />

<strong>de</strong> morbilidad. Nos permit<strong>en</strong> co<strong>no</strong>cer:<br />

La medida <strong>en</strong> que los servicios odontológicos exist<strong>en</strong>tes<br />

respon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

La naturaleza y cuantía <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y<br />

restauración necesarios.<br />

Los recursos necesarios para imp<strong>la</strong>ntar, mant<strong>en</strong>er, aum<strong>en</strong>tar<br />

o reducir los programas <strong>de</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal, estimando <strong>la</strong>s<br />

necesida<strong>de</strong>s cuantitativas y el tipo <strong>de</strong> personal requerido. 36<br />

Las cifras <strong>de</strong> Preval<strong>en</strong>cia sugier<strong>en</strong> que el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>be<br />

ser el cuarto factor <strong>de</strong> riesgo para <strong>la</strong> estética, <strong>la</strong> funcionalidad y<br />

47 Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao Paulo: Santo editora; 2010<br />

35 Puigdollers A, Jové Ll, Cu<strong>en</strong>ca E. Encuesta epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> salud buco<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción geriátrica<br />

institucionalizada cata<strong>la</strong>na. 1ª parte: Higi<strong>en</strong>e oral y condición periodontal. Arch Odontoestomat Prev Comunit 1993;<br />

9: 687-96.<br />

36 Katz S. Comparación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud buco-<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res españoles, <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Indiana (EEUU) y <strong>de</strong><br />

los países escandinavos. Rev. Act Estomat Esp 1984; 334: 39-44<br />

30


longevidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición humana, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l trauma agudo, <strong>la</strong><br />

caries y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s periodontales. 5<br />

La pérdida progresiva <strong>de</strong> tejido duro <strong>de</strong>ntal se consi<strong>de</strong>ra un<br />

f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> fisiológico que aum<strong>en</strong>ta a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l individuo.<br />

Está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 97% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, aunque sólo un 7%<br />

muestra un <strong>de</strong>sgaste patológico que requiere interv<strong>en</strong>ción. La<br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal aum<strong>en</strong>ta particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción jov<strong>en</strong>, <strong>de</strong>bido a cambios <strong>en</strong> el estilo <strong>de</strong> vida y al aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> estrés, que se v<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>ciados por otros factores ya<br />

sean intrínsecos o extrínsecos. 10<br />

Los estudios epi<strong>de</strong>miológicos <strong>no</strong>s reve<strong>la</strong>n que a <strong>la</strong> edad <strong>de</strong> 20<br />

años se <strong>de</strong>sgasta aproximadam<strong>en</strong>te el 3% <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal y<br />

a los 70 años se habrá perdido el 17% <strong>de</strong> tejido <strong>de</strong>ntario. 31<br />

La pérdida <strong>de</strong> tejidos <strong>de</strong>ntarios está pres<strong>en</strong>te tanto <strong>en</strong> adultos<br />

como <strong>en</strong> niños; <strong>en</strong> los niños es una condición común. La conjunción<br />

<strong>de</strong> factores químicos (erosión) y fuerzas mecánicas como atrición y<br />

abrasión <strong>en</strong> di<strong>en</strong>tes caducos produce un <strong>de</strong>sgaste más marcado y<br />

acelerado que el producido <strong>en</strong> di<strong>en</strong>tes perman<strong>en</strong>tes, esto por <strong>la</strong>s<br />

características propias <strong>de</strong> <strong>la</strong> calcificación y dureza <strong>de</strong> ellos. Dugmore<br />

y rock establec<strong>en</strong> una <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l 59,7% <strong>en</strong><br />

una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12 años, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un 2,7% pres<strong>en</strong>ta exposición<br />

<strong>de</strong>ntinaria. 8<br />

Un estudio clínico <strong>en</strong> 586 individuos, don<strong>de</strong> evaluaron el<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> el cual <strong>en</strong>contraron que los varones tuvieron<br />

mayor cantidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> comparación con <strong>la</strong>s mujeres. Sin<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.<br />

8 Dugmore CR, Rock WP. The preval<strong>en</strong>ce of tooth erosion in 12 year old childr<strong>en</strong>. Br D<strong>en</strong>t J. 2004; 196:279-82<br />

31


embargo varios autores coinci<strong>de</strong>n <strong>en</strong> afirmar que el género <strong>no</strong><br />

influye <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> estas <strong>lesiones</strong>.<br />

32<br />

33, 32<br />

La mayor cantidad <strong>de</strong> estudios son prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l Rei<strong>no</strong> Unido<br />

y <strong>de</strong> Norteamérica. En nuestro contin<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> poco estudios <strong>de</strong><br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> estas <strong>lesiones</strong>, <strong>en</strong> el país se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran escasas<br />

investigaciones con refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, todos<br />

están dirigidas a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> que se pres<strong>en</strong>tan a nivel<br />

cervical <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes, <strong>no</strong> exist<strong>en</strong> estudios que involucre al <strong>de</strong>sgaste<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> forma global. Los estudios que se han llevado a cabo<br />

<strong>en</strong>contraron una alta <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

<strong>en</strong> 97.5% <strong>de</strong> individuos que pa<strong>de</strong>cían <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 41-50, el grupo <strong>de</strong>ntario con mayor frecu<strong>en</strong>cia fue el<br />

grupo <strong>de</strong> premo<strong>la</strong>res. 15 Otro estudió <strong>no</strong>s reporta una <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong><br />

24.90% a 52.48% <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, don<strong>de</strong> el sexo<br />

masculi<strong>no</strong> pres<strong>en</strong>to un 58.07% versus 41.93% <strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>,<br />

<strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s con mayor afectación son <strong>en</strong>tre a 29 a 87 años. 30<br />

Hasta el mom<strong>en</strong>to el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> ha sido c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<br />

compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong> su totalidad; <strong>no</strong> exist<strong>en</strong> estudios que <strong>no</strong> muestr<strong>en</strong><br />

resultados epi<strong>de</strong>miológicos concisos, cada investigador propone sus<br />

diversas formas y métodos tanto para el diagnóstico clínicos como<br />

para evaluar los mecanismos que <strong>no</strong>s llevan al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal,<br />

estos resultados <strong>no</strong> son homogéneos, ni <strong>en</strong> termi<strong>no</strong>logía ni <strong>en</strong><br />

parámetros, y los difer<strong>en</strong>tes índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste obstaculizaron el<br />

análisis global <strong>de</strong> los datos. Es difícil realizar un análisis comparativo<br />

por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> unificación <strong>en</strong> los sistemas o criterios <strong>de</strong> evaluación<br />

internacional es por eso que estos estudios <strong>no</strong>s resultan confusos y<br />

33 Thomas C, Abrahams<strong>en</strong>. El <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal patrones patog<strong>no</strong>mónicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión y <strong>la</strong> erosión. International<br />

D<strong>en</strong>tal Journal (2005) 55, 268-277<br />

32 Larson TD. Tooth wear: wh<strong>en</strong> to treat, why, and how. Part One. Northwest D<strong>en</strong>t. 2009; 88(5):8-31. PubMed PMID:<br />

19927571.<br />

15 Varil<strong>la</strong>s Castro EV. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> según sus características clínicas <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

adultos <strong>de</strong>l Hospital Militar C<strong>en</strong>tral (Tesis <strong>de</strong> pregrado). Lima: Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong> San Marcos. 2003.<br />

30 Barreda Pare<strong>de</strong>s R. Abfracciones <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>. Preval<strong>en</strong>cia y distribución. En Actualidad<br />

odontológica y salud (internet) 2000 septiembre–octubre. (Acceso 19 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011); 5 (18). Disponible <strong>en</strong>:<br />

http://www.actualidadodontologica.com/0912/lista.shtml


<strong>no</strong> siempre muestran tasas <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>. Hasta <strong>la</strong> actualidad <strong>no</strong> se<br />

ha propuesto un índice estandarizado el cual <strong>no</strong>s permita ser<br />

utilizado tanto como para estudios clínicos <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> y <strong>de</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia. 31<br />

2.2.3. CLASIFICACIÓN DE LAS LESIONES NO CARIOSAS.<br />

I. ATRICIÓN<br />

1. Definición.<br />

El termi<strong>no</strong> atrición provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín atterre, atrivi, attritum, que<br />

significa frotar contra algo. La atrición <strong>de</strong>ntal se <strong>de</strong>fine como el <strong>de</strong>sgaste<br />

fisiológico <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido al contacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales e<br />

incisales, como a <strong>la</strong>s superficies interproximales. 10 Este contacto ocurre<br />

cuando los di<strong>en</strong>tes contactan <strong>en</strong>tre sí, por ejemplo, durante <strong>la</strong> <strong>de</strong>glución<br />

o el hab<strong>la</strong>, y el <strong>de</strong>sgate resultante se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong> caras oclusales y los<br />

bor<strong>de</strong>s incisales. 23<br />

Es el <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>ntal producido por el contacto <strong>en</strong>tre los di<strong>en</strong>tes<br />

sin <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos. Every (1972) lo <strong>de</strong>fine como “el <strong>de</strong>sgate<br />

causado por materiales <strong>en</strong>dóge<strong>no</strong>s; como partícu<strong>la</strong>s microfinas <strong>de</strong> los<br />

primas <strong>de</strong> esmalte atrapados <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> dos di<strong>en</strong>tes<br />

opon<strong>en</strong>tes”. Los prismas <strong>de</strong> esmalte se <strong>de</strong>sm<strong>en</strong>uzan y quedan<br />

atrapados al chocar <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong>ntales <strong>en</strong>tre sí, produci<strong>en</strong>do unas<br />

estriaciones parale<strong>la</strong>s típicas bajo el microscopio. 21<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.<br />

23 Barrancos Mooney, Patricio J. Operatoria <strong>de</strong>ntal. 4ª Ed; Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica Panamericana, 2006.<br />

21 Kaidonis JA, Richards LG, Towns<strong>en</strong>d GC. Cambios <strong>no</strong> cariosos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coronas <strong>de</strong>ntales En: Mount GJ,<br />

coordinador. Conservación y restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal; EE.UU; Harcourt brace; 1999; 27-35.<br />

33


2. Localización<br />

Se localizan principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los bor<strong>de</strong>s incisales y <strong>la</strong>s cúspi<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> los mo<strong>la</strong>res. En atriciones severas se expone el tejido <strong>de</strong>ntinario<br />

que, al ser más b<strong>la</strong>ndo y me<strong>no</strong>s mineralizado que el esmalte,<br />

increm<strong>en</strong>ta el índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgate. 5<br />

Este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes anteroinferiores es u<strong>no</strong> <strong>de</strong><br />

los problemas más comunes <strong>no</strong> tratados. Es también un sig<strong>no</strong> típico <strong>de</strong><br />

dos causas predominantes para semejante <strong>de</strong>sgaste. El primer lugar<br />

<strong>en</strong> ser visto es <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes posteriores don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s interfer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s verti<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>flectivas a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción céntrica son <strong>la</strong>s causas más<br />

frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un <strong>de</strong>slizami<strong>en</strong>to hacia <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong> durante<br />

el cierre a <strong>la</strong> máxima intercuspidación. Esto fuerza los di<strong>en</strong>tes<br />

anteroinferiores hacia <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>en</strong> colisión con los di<strong>en</strong>tes<br />

anterosuperiores. Los músculos respon<strong>de</strong>n int<strong>en</strong>tando borrar <strong>la</strong>s<br />

superficies <strong>de</strong>ntales colindantes a través <strong>de</strong>l rechinami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong>l<br />

frotami<strong>en</strong>to parafuncionales. La <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s incisales<br />

inferiores nunca se <strong>de</strong>be permitir que progrese a un grado tan severo<br />

porque <strong>la</strong>s implicaciones apuntan a requerimi<strong>en</strong>tos más complejos si<br />

<strong>no</strong> son corregidos tempranam<strong>en</strong>te. La segunda causa más común para<br />

este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste es <strong>la</strong> interfer<strong>en</strong>cia directa <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

anteroinferiores que completa el cierre <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción céntrica. Esto<br />

siempre será virtualm<strong>en</strong>te el resultado <strong>de</strong> restauraciones incorrectas <strong>en</strong><br />

los di<strong>en</strong>tes anteroinferiores o <strong>la</strong> colocación incorrecta <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

anteriores. La interfer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> función mandibu<strong>la</strong>r es<br />

también un pot<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cadénate <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgate atricional. El correcto<br />

diagnóstico y selección <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to para este o cualquier otro<br />

ejemplo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste atricional requiere <strong>de</strong> un completo <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> los principios oclusales. 2<br />

La distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> atrición <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> oclusión, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

geometría <strong>de</strong>l sistema estomatognatico y <strong>de</strong>l patrón <strong>de</strong> trituración<br />

característico <strong>de</strong>l individuo.<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

2 Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ATM. Florida: Amolca; 2009<br />

34


3. Características clínicas<br />

Clínicam<strong>en</strong>te este tipo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> sustancia se observa como<br />

formación <strong>de</strong> facetas, que consiste <strong>en</strong> una superficie p<strong>la</strong>na con un<br />

bor<strong>de</strong> circunscrito y perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finido <strong>de</strong> aspecto bril<strong>la</strong>nte y<br />

pulido Se observa unas estriaciones finas y parale<strong>la</strong>s <strong>en</strong> una única<br />

dirección y <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> faceta. Una faceta se<br />

correspon<strong>de</strong> exactam<strong>en</strong>te con otra <strong>en</strong> un di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> arcada contraria<br />

y sus estriaciones parale<strong>la</strong>s se dispon<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma dirección El<br />

grado <strong>de</strong> atrición se asocia con el “<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to” <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas<br />

21, 10<br />

<strong>de</strong>ntarias.<br />

Los puntos <strong>de</strong> contacto <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s caras proximales también se<br />

<strong>de</strong>sgatan por atrición durante <strong>la</strong> masticación y <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong><br />

formación <strong>de</strong> facetas <strong>de</strong> contacto. En los bor<strong>de</strong>s incisales el proceso<br />

es c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te evi<strong>de</strong>nciable por <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> “flor <strong>de</strong> lis” cuando <strong>la</strong>s<br />

piezas <strong>de</strong>ntarias <strong>de</strong>l sector anterior <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> oclusión. 23<br />

4. Etiología<br />

La int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgate se asocia a hábitos<br />

parafuncionales como el bruxismo, que se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> principal causa<br />

<strong>de</strong> atrición <strong>de</strong> los seres huma<strong>no</strong>s. El bruxismo afecta <strong>en</strong>tre un 5 y un<br />

96% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. La etiología <strong>de</strong>l bruxismo <strong>no</strong> está c<strong>la</strong>ra pero se<br />

sugiere dos posibilida<strong>de</strong>s: <strong>la</strong> primera podría ser consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

interfer<strong>en</strong>cias oclusales como factor <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante y <strong>la</strong> segunda sería<br />

una forma <strong>de</strong> aliviar el estrés <strong>de</strong>l individuo. De hecho, los individuos con<br />

atriciones severa pres<strong>en</strong>tan interfer<strong>en</strong>cias oclusales, pero es difícil<br />

<strong>de</strong>mostrar que aparezca como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgate, o por el<br />

contrario, que <strong>la</strong>s interfer<strong>en</strong>cias estimul<strong>en</strong> <strong>en</strong> hábito. 10<br />

21 Kaidonis JA, Richards LG, Towns<strong>en</strong>d GC. Cambios <strong>no</strong> cariosos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coronas <strong>de</strong>ntales En: Mount GJ,<br />

coordinador. Conservación y restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal; EE.UU; Harcourt brace; 1999; 27-35.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

23 Barrancos Mooney, Patricio J. Operatoria <strong>de</strong>ntal. 4ª Ed; Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica Panamericana, 2006.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

35


Las superficies son <strong>de</strong>sgastadas por contacto directo. A un nivel<br />

microscópico ninguna superficie es suave y por lo tanto hac<strong>en</strong> contacto<br />

por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> sus rugosida<strong>de</strong>s. Durante el movimi<strong>en</strong>to <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> o fracturarse o <strong>de</strong>formarse. Si ambas superficies son 'frágiles',<br />

hay fractura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s. Si una superficie es “suave”, <strong>en</strong>tonces<br />

será más difícil <strong>de</strong>sgastar <strong>la</strong> superficie, levantando esquir<strong>la</strong>s que tar<strong>de</strong> o<br />

tempra<strong>no</strong> ocasionara una fractura. Con el tiempo todas <strong>la</strong>s asperezas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fractura y el efecto acumu<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pérdida microscópicas se<br />

manifiestan como <strong>de</strong>sgaste. 46<br />

5. Epi<strong>de</strong>miología<br />

Tradicionalm<strong>en</strong>te, el grado <strong>de</strong> atrición <strong>de</strong>ntal se ha re<strong>la</strong>cionado<br />

con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l individuo. Restos arqueológicos han permitido<br />

comprobar que <strong>la</strong> atrición <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes ancia<strong>no</strong>s <strong>no</strong> se <strong>de</strong>bía<br />

sólo a una fuerza masticatoria excesiva si<strong>no</strong> también a una dieta poco<br />

refinada. 10<br />

En <strong>la</strong> boca estas condiciones se pres<strong>en</strong>tan predominantem<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> “movimi<strong>en</strong>to mandibu<strong>la</strong>res <strong>no</strong> masticatorios” y son particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

frecu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el bruxismo. La tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>l esmalte <strong>en</strong> <strong>la</strong> áreas<br />

<strong>de</strong> contacto oclusal <strong>de</strong> mo<strong>la</strong>res es u<strong>no</strong>s 41 µm al año. 46<br />

Barranca realizó un estudió <strong>en</strong> 78 universitarios con <strong>de</strong>sgaste<br />

<strong>de</strong>ntal; 24 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (30.76%) y 54 masculi<strong>no</strong>s (69.23%); que percib<strong>en</strong><br />

el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal 65 casos (83.33%); 22 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (34.92%) con<br />

edad media <strong>de</strong> 22.5 años y <strong>de</strong>sviación estándar <strong>de</strong> 7.7781, 41<br />

masculi<strong>no</strong>s (65.07%) con edad media <strong>de</strong> 30.5 años y <strong>de</strong>sviación<br />

estándar <strong>de</strong> 19.01918. Que <strong>no</strong> percibían hasta ese mom<strong>en</strong>to el<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal 15 casos (19.23%), <strong>la</strong> mayoría sin conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

rechinar los di<strong>en</strong>tes por <strong>la</strong> <strong>no</strong>che y sin molestias, pero con percepción<br />

muy c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> bruxismo <strong>en</strong> situaciones emocionales y percepción <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos. 29<br />

46 Lambrechts P, Debels E, Van Landuyt K, Peumans M, Van Meerbeek B. How to simu<strong>la</strong>te wear? Overview of<br />

existing methods. D<strong>en</strong>t Mater. 2006; 22(8):693-701.<br />

29 Barranca EA, Lara PE, González DE. Desgaste <strong>de</strong>ntal y bruxismo. Rev. ADM. 2004: 61(6): 215-219<br />

36


6. Tratami<strong>en</strong>to y prev<strong>en</strong>ción<br />

La atrición como f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> fisiológico (que <strong>no</strong> supere La pérdida<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria fisiológica <strong>en</strong> un año es <strong>de</strong> 20 a 38 µm) <strong>no</strong><br />

requiere tratami<strong>en</strong>to. Cuando el individuo pres<strong>en</strong>ta una pérdida<br />

consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntal a causa <strong>de</strong> un hábito bruxista, está<br />

indicada <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga. La p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scarga, o féru<strong>la</strong> oclusal, es un aparato confeccionado g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> material acrílico duro que se ajusta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales<br />

preciso con los di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> arcada opuesta. Si bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e otras<br />

indicaciones, se emplea asimismo para proteger los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> fuerzas<br />

parafuncionales que puedan alterar y/o <strong>de</strong>sgastar los di<strong>en</strong>tes. 20<br />

Aunque el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l hábito bruxista es muy complejo, <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> <strong>de</strong>scarga se consi<strong>de</strong>ra un elem<strong>en</strong>to muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> mayor pérdida <strong>de</strong> tejido duro <strong>de</strong>ntal. En caso <strong>de</strong> que el<br />

paci<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>te una pérdida <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión vertical importante, <strong>de</strong>be<br />

consi<strong>de</strong>rarse <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> realizar una rehabilitación protésica para<br />

reponer <strong>la</strong> estética y <strong>la</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas afectadas. 10<br />

II. ABRASIÓN<br />

1. Definición<br />

El térmi<strong>no</strong> abrasión <strong>de</strong>riva <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín abra<strong>de</strong>re, abrasi, abrasum,<br />

que significa raspar, y hace refer<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> sustancias o<br />

estructuras por procesos mecánicos.<br />

La abrasión <strong>de</strong>ntal se <strong>de</strong>fine como el <strong>de</strong>sgate patológico resultado<br />

<strong>de</strong> un proceso a<strong>no</strong>rmal, hábito o sustancias abrasivas aj<strong>en</strong>as al<br />

aparato estomatognatico. Es el <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria<br />

causada por frotado, raspado o pulido prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> objetos<br />

extraños o sustancias introducidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca que al contactar con los<br />

di<strong>en</strong>tes g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> los tejidos duros. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong><br />

20 Ok<strong>en</strong>son JP. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oclusión y afecciones temporomandibu<strong>la</strong>res. 5a ed. Madrid: Elsevier; 2003.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

37


abrasión pue<strong>de</strong> producirse durante <strong>la</strong> masticación, al emplear los<br />

10, 21, 22<br />

di<strong>en</strong>tes como una herrami<strong>en</strong>ta y al limpiarse los di<strong>en</strong>tes.<br />

2. Localización<br />

En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> abrasión <strong>no</strong> ti<strong>en</strong>e ninguna selectividad anatómica<br />

sobre <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal. En otras pa<strong>la</strong>bras, el efecto abrasivo <strong>de</strong> un<br />

bolo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>ja s<strong>en</strong>tir <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> superficie oclusal, alterando<br />

<strong>la</strong>s puntas y <strong>la</strong> facetas inclinadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cúspi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s fisuras y <strong>en</strong><br />

me<strong>no</strong>r medida, <strong>la</strong>s facetas oclusales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies bucales y<br />

linguales. Constituy<strong>en</strong> una excepción aquellos casos <strong>en</strong> los que se<br />

utilizan repetidam<strong>en</strong>te los mismos dos o tres di<strong>en</strong>tes a modo <strong>de</strong><br />

herrami<strong>en</strong>tas para asir un objeto. Como ejemplo <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong><br />

abrasión po<strong>de</strong>mos citar numerosos hábitos y ocupaciones, <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

masticar tabaco a fumar <strong>en</strong> pipa. Una zona <strong>de</strong> abrasión, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

una faceta <strong>de</strong> atrición, <strong>no</strong> suele estar bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>limitada, ya que <strong>la</strong><br />

abrasión ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a redon<strong>de</strong>ar o mel<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s cúspi<strong>de</strong>s o lo bor<strong>de</strong>s cortantes<br />

<strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes; a<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal pres<strong>en</strong>ta un aspecto<br />

picado, si <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina queda al <strong>de</strong>scubierto, pue<strong>de</strong> “vaciarse” <strong>de</strong>bido a<br />

que es más b<strong>la</strong>nda que el esmalte. La distribución y <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>sgaste abrasivo sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntición <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> muchas variables,<br />

como: el tipo <strong>de</strong> oclusión, <strong>la</strong> dieta, el estilo <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e<br />

oral. 23<br />

Cuando <strong>la</strong> abrasión se localiza <strong>en</strong> el límite amelocem<strong>en</strong>tario<br />

(LAC), Debido al mal uso <strong>de</strong> cepillo <strong>de</strong>ntal más <strong>de</strong>ntífricos abrasivos o<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexión <strong>de</strong>ntal que por <strong>la</strong>s fuerzas masticatorias<br />

o parafuncionales <strong>en</strong> áreas <strong>de</strong> oclusión <strong>de</strong>fectuosa que expondrían u<strong>no</strong><br />

o varios di<strong>en</strong>tes a fuerzas compr<strong>en</strong>sivas (estas fuerzas se focalizan <strong>en</strong><br />

el <strong>en</strong> LAC, don<strong>de</strong> provocan microfracturas <strong>en</strong> el esmalte y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina).<br />

Las <strong>lesiones</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por vestibu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

cani<strong>no</strong> a primer mo<strong>la</strong>r. Los más afectados son los premo<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />

maxi<strong>la</strong>r superior. Se requiere un abordaje ci<strong>en</strong>tífico más exhaustivo<br />

21 Kaidonis JA, Richards LG, Towns<strong>en</strong>d GC. Cambios <strong>no</strong> cariosos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coronas <strong>de</strong>ntales En: Mount GJ,<br />

coordinador. Conservación y restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal; EE.UU; Harcourt brace; 1999; 27-35.<br />

23 Barrancos Mooney, Patricio J. Operatoria <strong>de</strong>ntal. 4ª Ed; Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica Panamericana, 2006.<br />

38


para una mejor compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong>l proceso, ya que <strong>la</strong> teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> flexión<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> ha sido sufici<strong>en</strong>te comprobada.<br />

3. Características clínicas<br />

39<br />

22, 23<br />

Los sig<strong>no</strong>s clínicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión <strong>de</strong>bido a una técnica <strong>de</strong><br />

cepil<strong>la</strong>do incorrecto se localizan frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los cani<strong>no</strong>s,<br />

premo<strong>la</strong>res y primeros mo<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> arcada superior. Estas<br />

manifestaciones clínicas se confun<strong>de</strong>n a m<strong>en</strong>udo <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te<br />

bruxista, qui<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>ta unas <strong>lesiones</strong> <strong>en</strong> cuña; características <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

unión amelocem<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tejido duro, por<br />

<strong>la</strong> flexión <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te ante fuerzas oclusales excéntricas. 10 Pue<strong>de</strong>n<br />

observarse difer<strong>en</strong>tes perfiles correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>lesiones</strong> cervicales<br />

producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión.<br />

1. El esmalte se pres<strong>en</strong>ta intacto y el LAC (limite<br />

amelocem<strong>en</strong>tario) es el lugar más comprometido.<br />

2. El grado <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong>ntaria, así como también su progresión,<br />

aum<strong>en</strong>ta al alcanzar el cem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntal y más aún al estar<br />

afectada <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina.<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.


3. Es interesante visualizar <strong>en</strong> una impresión el perfil, <strong>la</strong><br />

profundidad y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> p<strong>la</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión. 22<br />

El tipo y el grado <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>:<br />

La ubicación <strong>de</strong>l cepillo<br />

La técnica <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do<br />

El tejido <strong>de</strong>ntario involucrado<br />

El cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> sustancias abrasiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> pasta <strong>de</strong>ntal<br />

Conforme <strong>la</strong> colocación <strong>de</strong>l cepillo, pue<strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tarse sólo <strong>en</strong> el<br />

esmalte y el cem<strong>en</strong>to o comprometer <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina, son <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> avance<br />

l<strong>en</strong>to y su patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> su etiología; según el tejido<br />

que involucra, se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> forma difusa o localizada. Es una lesión<br />

que evoluciona a través <strong>de</strong>l tiempo, mi<strong>en</strong>tras el di<strong>en</strong>te está sometido a <strong>la</strong><br />

acción <strong>de</strong>l cepil<strong>la</strong>do, sin que ello involucre <strong>la</strong> edad cro<strong>no</strong>lógica. Lussi y<br />

Schaffner (2000) <strong>de</strong>mostraron el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

cepil<strong>la</strong>do. La respuesta <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva <strong>de</strong>l complejo <strong>de</strong>nti<strong>no</strong>-pulpar fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

agresión que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> abrasión se concreta <strong>en</strong> <strong>la</strong> progresiva<br />

hipercalcificación tubu<strong>la</strong>r y esclerosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina subyac<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

lesión, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntina secundaria reparativa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

región pulpar correspondi<strong>en</strong>te. Keros y Baring (1999) investigaron <strong>la</strong><br />

re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntario y el ancho <strong>de</strong>l canal radicu<strong>la</strong>r,<br />

evaluados <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido mesiodistal, vestibulolingual y oclusal. Se observó<br />

una significativa disminución <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong>l canal radicu<strong>la</strong>r ante <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> abrasiones. Esto explica el retraso <strong>en</strong> <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> los<br />

síntomas y <strong>la</strong> disociación que se produce <strong>en</strong>tre el aspecto clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

40


lesión y <strong>la</strong> sintomatología <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. La abrasión es acompañada por<br />

<strong>la</strong> recesión <strong>de</strong>l marg<strong>en</strong> gingival con <strong>de</strong>fectos mucogingivales o sin ellos.<br />

El cepil<strong>la</strong>do exagerado provoca un proceso inf<strong>la</strong>matorio <strong>no</strong> bacteria<strong>no</strong><br />

que da lugar a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tejido óseo y <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>za el marg<strong>en</strong> gingival<br />

fácilm<strong>en</strong>te hacia apical. 22<br />

Bajo el microscopio, una superficie abrasada suele pres<strong>en</strong>tar<br />

arañazos ori<strong>en</strong>tado al azar, numerosas picaduras y difer<strong>en</strong>tes marcas.<br />

En contadas ocasiones, <strong>la</strong>s marcas <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión son casi parale<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>bido a que al material abrasivo actúa siempre <strong>en</strong> una dirección sobre<br />

<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal. La longitud, profundidad y anchura <strong>de</strong> estas marcas<br />

microscópicas variará <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad abrasiva <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión aplicada durante <strong>la</strong> masticación. 21<br />

4. Etiología<br />

Exist<strong>en</strong> ejemplos curiosos <strong>de</strong> tribus africanas con costumbres que<br />

provocan un <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal limando los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> forma artificial.<br />

También <strong>la</strong>s civilizaciones mayas o incas limaban o perforaban sus<br />

di<strong>en</strong>tes utilizando carborundo como método abrasivo. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

abrasión <strong>de</strong>ntal se <strong>de</strong>be principalm<strong>en</strong>te a causas ocupacionales o a un<br />

hábito higiénico ina<strong>de</strong>cuado. Los individuos que trabajan <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes<br />

que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> algún tipo <strong>de</strong> polvo abrasivo, por ejemplo, <strong>en</strong> minas <strong>de</strong><br />

carbo<strong>no</strong> o <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción, pres<strong>en</strong>tan más <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies<br />

<strong>de</strong>ntales expuestas. Otros profesionales como los carpinteros, sastres y<br />

músicos también pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar algún tipo <strong>de</strong> abrasión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bido<br />

a su ocupación. Por otra parte, el uso <strong>de</strong> un cepillo inapropiado con<br />

cerdas muy duras, un cepil<strong>la</strong>do horizontal <strong>de</strong>masiado vigoroso o el<br />

empleo <strong>de</strong> un <strong>de</strong>ntífrico muy abrasivo pue<strong>de</strong> causar también<br />

importantes abrasiones <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes. Las <strong>lesiones</strong> se localizan sobre<br />

todo <strong>en</strong> el marg<strong>en</strong> gingival, <strong>en</strong> <strong>la</strong> unión <strong>de</strong>l esmalte con el cem<strong>en</strong>to. Este<br />

<strong>de</strong>sgaste se ac<strong>en</strong>túa cuando el individuo pres<strong>en</strong>te recesión gingival y se<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

21 Kaidonis JA, Richards LG, Towns<strong>en</strong>d GC. Cambios <strong>no</strong> cariosos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s coronas <strong>de</strong>ntales En: Mount GJ,<br />

coordinador. Conservación y restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal; EE.UU; Harcourt brace; 1999; 27-35.<br />

41


expone el tejido <strong>de</strong>ntinario, lo cual pue<strong>de</strong> producir hipers<strong>en</strong>sibilidad<br />

<strong>de</strong>ntinaria. 10<br />

Las causas <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión pue<strong>de</strong>n c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong>:<br />

a. Individuales<br />

El factor más importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión es el<br />

cepil<strong>la</strong>do con <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> pastas abrasivas. Deberá t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta: <strong>la</strong> técnica, <strong>la</strong> fuerza, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia, el tiempo y <strong>la</strong> localización<br />

<strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l cepil<strong>la</strong>do. Las <strong>lesiones</strong> suel<strong>en</strong> ser más importantes <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hemiarcada opuesta a <strong>la</strong> ma<strong>no</strong> hábil utilizada por el individuo para<br />

tomar el cepillo. También pue<strong>de</strong> observarse que el <strong>de</strong>sgate es más<br />

int<strong>en</strong>so <strong>en</strong> los di<strong>en</strong>tes más promin<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> arcada como por<br />

ejemplo los cani<strong>no</strong>s. 22<br />

b. Materiales<br />

A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución sociocultural el hombre y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia han<br />

ido modificado los elem<strong>en</strong>tos y hábitos <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e. Las pasta<br />

<strong>de</strong>ntales están compuestas por un <strong>de</strong>terg<strong>en</strong>te, un abrasivo <strong>de</strong> mayor<br />

o me<strong>no</strong>r po<strong>de</strong>r conforme al efecto que se <strong>de</strong>sea lograrse ag<strong>en</strong>tes<br />

para saborizar y sustancias para facilitar su preparación. Muchas<br />

pastas <strong>de</strong>ntales pose<strong>en</strong> es su composición bicarbonato <strong>de</strong> sodio o<br />

alúmina que se indicaría para “b<strong>la</strong>nqueami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>ntal”; <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidad<br />

pul<strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie y <strong>de</strong> esta forma, quitaría <strong>la</strong>s manchas sobre el<br />

esmalte. En consecu<strong>en</strong>cia, son pastas abrasivas. A <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tipo<br />

medicinal se les agrega productos con efectos terapéuticos. 22<br />

Dyer y Addy (2000) estudiaron <strong>la</strong> abrasión por cepil<strong>la</strong>do y se<br />

c<strong>en</strong>traron <strong>en</strong> <strong>la</strong> abrasividad <strong>de</strong> los <strong>de</strong>ntífricos, ya que el cepil<strong>la</strong>do por<br />

sí solo ti<strong>en</strong>e poco efecto sobre el esmalte y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina. Sometieron a<br />

los di<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> máquinas cepil<strong>la</strong>doras con 20.000<br />

fricciones, o sea, el equival<strong>en</strong>te a dos años <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do usando<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

42


siempre un mismo <strong>de</strong>ntífrico. Durante <strong>la</strong>s pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio se<br />

midió <strong>la</strong> abrasión que g<strong>en</strong>eraban difer<strong>en</strong>tes durezas <strong>de</strong> cerdas<br />

(duras, b<strong>la</strong>ndas y medianas). El resultado indicó que <strong>la</strong> abrasividad<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>ntífrico es más relevante que el cepil<strong>la</strong>do <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste.<br />

Habría, pues, que <strong>de</strong>scartar el paradigma <strong>de</strong> que <strong>la</strong> abrasión se <strong>de</strong>be<br />

a <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerdas, <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fuerza y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia, para conc<strong>en</strong>trarse más <strong>en</strong> <strong>la</strong> abrasividad <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong>ntífrico. Un cepil<strong>la</strong>do m<strong>en</strong>surables sobre el esmalte. Trowbridge y<br />

Silver (1990) <strong>de</strong>terminaron que el sílice como abrasivo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong><br />

propiedad <strong>de</strong> adherirse sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina. El silicio b<strong>la</strong>ndo está<br />

incorporado a <strong>la</strong>s pastas que pose<strong>en</strong> hierbas. Las que pose<strong>en</strong> aloe y<br />

flúor son <strong>de</strong> poca abrasividad. En realidad, los <strong>de</strong>ntífricos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una<br />

abrasividad re<strong>la</strong>tiva muy baja, como se ha <strong>de</strong>terminado aplicando <strong>la</strong><br />

<strong>no</strong>rma para evaluar los <strong>de</strong>ntífricos por <strong>la</strong> Organización Internacional<br />

<strong>de</strong> Normativas (ISO, Switzer<strong>la</strong>nd). Los <strong>de</strong>ntífricos por sí solos <strong>no</strong><br />

contribuy<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado a <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> esmalte, incluso cuando se<br />

utiliza durante toda <strong>la</strong> vida. Se comprobó que <strong>la</strong>s cerdas duras<br />

provocan me<strong>no</strong>s abrasión que <strong>la</strong>s cerdas b<strong>la</strong>ndas, que aum<strong>en</strong>taron<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> lesión. Esto se explica por <strong>la</strong> mayor<br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntífrico <strong>en</strong> los fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>lgados que forman<br />

p<strong>en</strong>achos más <strong>de</strong>nsos y porque, por su mayor flexibilidad, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> más<br />

contacto con <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> abrasionan. No se ha<br />

<strong>de</strong>mostrado ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te que <strong>la</strong>s cerdas duras <strong>de</strong>sgast<strong>en</strong> más el<br />

esmalte y que éste posee <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> resistir <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cerda. La acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cerda dura y terminada <strong>en</strong> bisel sobre <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ntina y el cem<strong>en</strong>to expuestos <strong>de</strong>termina índice <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste y<br />

abrasión <strong>de</strong> mayor magnitud cuando se combina con una pasta<br />

abrasiva. Fi<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>no</strong> redon<strong>de</strong>ados podrían ser pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />

abrasivos y <strong>en</strong> ocasiones, lesivos para <strong>la</strong> <strong>en</strong>cía. Los elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizarse <strong>en</strong> forma más cautelosa cuando se está <strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntina expuesta al medio bucal. Attin y col. (2000)<br />

afirman <strong>en</strong> sus trabajos que el grado <strong>de</strong> abrasión está asociado a <strong>la</strong><br />

43


cantidad <strong>de</strong> pasta y a <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> saliva. A mayor cantidad <strong>de</strong><br />

pasta y me<strong>no</strong>r flujo salival, mayor abrasividad. 22<br />

En conclusión:<br />

El cepil<strong>la</strong>do y el uso <strong>de</strong> palillos inter<strong>de</strong>ntales sin <strong>de</strong>ntífricos<br />

produce <strong>lesiones</strong> mínimas al esmalte y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina aun con el<br />

paso <strong>de</strong>l tiempo.<br />

El <strong>de</strong>ntífrico es más relevante que el cepillo y el palillo <strong>en</strong><br />

cuanto al <strong>de</strong>sgaste.<br />

La interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> abrasión y <strong>la</strong> atrición como suele ocurrir <strong>en</strong><br />

dietas con gra<strong>no</strong> grueso o partícu<strong>la</strong>s abrasivas, <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad son<br />

informes anecdóticos. La industrialización y a <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los<br />

alim<strong>en</strong>tos han g<strong>en</strong>erado alim<strong>en</strong>tos con me<strong>no</strong>r pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

punto <strong>de</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasividad. Toumin<strong>en</strong> (1999), Eis<strong>en</strong>burger y<br />

Addy (2003) expresan que los casos informados <strong>de</strong> abrasiones<br />

sugier<strong>en</strong> que algu<strong>no</strong>s materiales abrasivos que se introduc<strong>en</strong><br />

regu<strong>la</strong>rme <strong>en</strong> <strong>la</strong> boca, ya sea por hábito o prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l medio<br />

<strong>la</strong>boral, son responsables <strong>de</strong> éstas.<br />

El <strong>de</strong>sgate va a <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>de</strong>:<br />

La abrasividad y cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasta<br />

La longitud <strong>de</strong>l mango (cuanto más próxima es <strong>la</strong> toma<br />

a <strong>la</strong> parte activa más fuerza se g<strong>en</strong>erará).<br />

La presión ejercida.<br />

El tipo <strong>de</strong> cerdas (dura o b<strong>la</strong>nda)<br />

La terminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerdas (<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas son<br />

me<strong>no</strong>s lesivas).<br />

La flexibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cerdas.<br />

El flujo salival.<br />

El material <strong>de</strong> restauración también pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>sgatado por<br />

acción <strong>de</strong> una técnica <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do ina<strong>de</strong>cuado o pastas<br />

excesivam<strong>en</strong>te abrasivas. Los ionómeros conv<strong>en</strong>cionales van<br />

acompañados al <strong>de</strong>sgaste pero sigue mant<strong>en</strong>iéndose adheridos a <strong>la</strong><br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

44


preparación; por lo tanto, son aptos para este tipo <strong>de</strong> lesión, ya que<br />

<strong>la</strong> unión química <strong>de</strong> <strong>la</strong> restauración con el di<strong>en</strong>te es confiable. 22<br />

c. Asociada al trabajo o profesión<br />

Hábitos lesivos, como el interponer c<strong>la</strong>vos <strong>en</strong>tre los di<strong>en</strong>tes y los<br />

di<strong>en</strong>tes y los <strong>la</strong>bios (trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción o zapatero),<br />

instrum<strong>en</strong>tos musicales como <strong>la</strong> armónica y el polvo ambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong>tre<br />

qui<strong>en</strong>es trabajan con sustancias abrasivas (polvo <strong>de</strong> carborundum),<br />

son factores asociados al trabajo o profesión <strong>de</strong>l individuo capaces<br />

<strong>de</strong> provocar <strong>la</strong> abrasión. En los individuos que trabajan <strong>en</strong> contacto<br />

son sustancias abrasivas (polvos abrasivos), el elem<strong>en</strong>to abrasivo se<br />

<strong>de</strong>posita <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara vestibu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te, a pesar <strong>de</strong> que coronal al<br />

tercio cervical existe autolimpieza, el movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los tejidos<br />

b<strong>la</strong>ndos con esta sustancia interpuesta <strong>en</strong>tre ellos hace que el di<strong>en</strong>te<br />

termine si<strong>en</strong>do abrasionado, aunque pueda estar at<strong>en</strong>uado por el<br />

barrido <strong>de</strong> <strong>la</strong> saliva. En el tercio cervical el abrasivo queda pegado,<br />

más aún si hay p<strong>la</strong>ca y <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l cepil<strong>la</strong>do, junto con <strong>la</strong><br />

pasta <strong>de</strong>ntal, aum<strong>en</strong>ta su capacidad abrasiva, por lo que se g<strong>en</strong>era<br />

un círculo vicioso que favorece <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria por<br />

<strong>de</strong>sgate. 22<br />

d. Asociado a tratami<strong>en</strong>to<br />

a. Tratami<strong>en</strong>to periodontal<br />

El uso <strong>de</strong> técnica <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e bucal ina<strong>de</strong>cuada, con<br />

elem<strong>en</strong>tos incorrectos, así como también <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación<br />

excesiva por acción <strong>de</strong> reiterados raspajes ya alisados<br />

radicu<strong>la</strong>res, provoca <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong>l cem<strong>en</strong>to y <strong>la</strong><br />

consecu<strong>en</strong>te exposición <strong>de</strong> lo túbulos <strong>de</strong>ntinarios que puedan<br />

g<strong>en</strong>erar hipers<strong>en</strong>sibilidad.<br />

Zimmer y col (2005), evaluaron <strong>la</strong> abrasión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina<br />

que produce <strong>la</strong> profi<strong>la</strong>xis profesional con pasta abrasivas.<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

45


Concluye que <strong>la</strong> limpieza <strong>de</strong>ntaria profesional <strong>no</strong> se <strong>la</strong><br />

consi<strong>de</strong>ra como factor <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria. 22<br />

b. Tratami<strong>en</strong>to protésico<br />

Las <strong>lesiones</strong> son producidas por los ret<strong>en</strong>edores <strong>de</strong><br />

prótesis removible <strong>de</strong>ntomucosaportadas (poco profundas<br />

pero amplias, localizadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona don<strong>de</strong> actúa el<br />

ret<strong>en</strong>edor). Esta situación cobra relevancia cuando los brazos<br />

ret<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> una prótesis parcial removible se ubican <strong>en</strong> un<br />

lugar ina<strong>de</strong>cuado o cuando existe falta <strong>de</strong> apoyo oclusal que<br />

provoca su <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to hacia el apical, con lo que pier<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> este modo su función. Como resultado, el ajuste <strong>de</strong>l<br />

ret<strong>en</strong>edor g<strong>en</strong>erará una excesiva fricción sobre <strong>la</strong> zona<br />

cervical. La amplitud <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong><br />

resili<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> mucosa.<br />

c. Aparatología ortodóncica.<br />

5. Epi<strong>de</strong>miología<br />

En ocasiones pue<strong>de</strong>n llegar a confundirse una lesión<br />

erosiva con una abrasiva cuando se trata <strong>de</strong> aparatos<br />

removibles <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción. 22<br />

La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> abrasiones <strong>de</strong>ntales <strong>de</strong>bido al cepil<strong>la</strong>do se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong>tre el 5 y el 85%, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada.<br />

La mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> se re<strong>la</strong>ciona con una elevada<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> más acusadas <strong>en</strong> el<br />

<strong>la</strong>do izquierdo <strong>de</strong> <strong>la</strong> boca se atribuye a los individuos diestros, <strong>en</strong> cambio<br />

<strong>en</strong> personas zurdas el <strong>de</strong>sgate se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong>recha <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

boca. 10<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

10 Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En:<br />

Cu<strong>en</strong>ca E, coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a ed.<br />

Barcelona: Masson; 2005:213-214.<br />

46


Un estudio <strong>en</strong> el sur <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra investigó <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> 1.007 paci<strong>en</strong>tes. Más <strong>de</strong> 93,500 <strong>de</strong> superficies<br />

<strong>de</strong>ntales fueron examinadas y sobre todo <strong>de</strong> 5,1% t<strong>en</strong>ían <strong>de</strong>sgaste que<br />

ha superado los valores <strong>de</strong> umbral. El grupo <strong>de</strong> 15 a 26 años mostraron<br />

un <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> 5,73% con valores inaceptables <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes, los tres grupos intermedios (grupos <strong>de</strong> edad 26–35, 36–45 y 46–<br />

55 años) habían t<strong>en</strong>ido valores <strong>en</strong>tre 3,37 y 4,62%, el grupo <strong>de</strong> edad <strong>de</strong><br />

56–65-año 8,19% y los más <strong>de</strong> 65 años <strong>de</strong> edad t<strong>en</strong>ía 8.84% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

superficies con el <strong>de</strong>sgaste patológico <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes. En particu<strong>la</strong>r, los<br />

grupos <strong>de</strong> mayor edad t<strong>en</strong>ían más altos niveles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste inaceptable<br />

<strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes, los varones ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a t<strong>en</strong>er un poco más <strong>de</strong>sgaste que<br />

<strong>la</strong>s mujeres. 42<br />

6. Tratami<strong>en</strong>to y prev<strong>en</strong>ción<br />

La prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión <strong>de</strong>ntal se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong><br />

una técnica <strong>de</strong> cepil<strong>la</strong>do correcto evitando pastas <strong>de</strong>ntífricas abrasivas y<br />

cepillos <strong>de</strong>masiados duros. En caso <strong>de</strong> que <strong>la</strong> etiología fuera por causa<br />

ocupacional, <strong>de</strong>beríamos recom<strong>en</strong>dar máscara protectora. 10<br />

III.- EROSIÓN<br />

1. Definición<br />

El térmi<strong>no</strong> erosión provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín ero<strong>de</strong>re, erosi, erosum, que<br />

significa corroer. La erosión, o corrosión <strong>de</strong>ntal como propon<strong>en</strong> algu<strong>no</strong>s<br />

autores, se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong><br />

acción <strong>de</strong> ácidos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>no</strong> cariogénica y que <strong>no</strong> involucra <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> bacterias. Estos ácidos actúan sobre el di<strong>en</strong>te y cuando el<br />

pH <strong>de</strong>sci<strong>en</strong><strong>de</strong> por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l pH se pue<strong>de</strong> producir por lo ácidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

dieta, por reflujo gástrico, vómitos recurr<strong>en</strong>tes y por ácidos pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong><br />

el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> ocupacional. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> tejido<br />

duro <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>no</strong> suele re<strong>la</strong>cionarse con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

10, 22<br />

42 Smith BG, Robb ND: The preval<strong>en</strong>ce of tooth wear in 1,007 <strong>de</strong>ntal pati<strong>en</strong>ts. J Oral Rehabil. 1996;23:232–239<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

47


2. Etiología<br />

Actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sugiere que <strong>la</strong> causa más<br />

importante <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal es <strong>la</strong> erosión y si esta se combina con <strong>la</strong><br />

abrasión y <strong>la</strong> atrición se pot<strong>en</strong>cializa el daño. El mecanismo <strong>de</strong> erosión<br />

actúa prácticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, si<strong>en</strong>do un asunto<br />

complejo. Ello se <strong>de</strong>be <strong>no</strong> so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ácido y<br />

que<strong>la</strong>ntes, si<strong>no</strong> también a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> múltiples factores que<br />

interfier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el modo que evolucionan <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong>. Los ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>smineralizadores, es <strong>de</strong>cir los ácidos y que<strong>la</strong>ntes, son incapaces <strong>de</strong><br />

provocar por sí mismo gra<strong>de</strong>s pérdida <strong>de</strong> estructura; aunque, como su<br />

<strong>no</strong>mbre lo indica, son responsables <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>smineralización,<br />

puesto que altera <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>ntal mediante <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> minerales.<br />

Tal superficie se <strong>de</strong>bilita y se torna extremadam<strong>en</strong>te susceptible a los<br />

<strong>de</strong>sgate mecánicos que provoca el cepil<strong>la</strong>do, así como a <strong>la</strong> simple<br />

fricción que efectúan los alim<strong>en</strong>tos y los tejidos b<strong>la</strong>ndos bucales contra<br />

los di<strong>en</strong>tes. Ello <strong>de</strong>termina que se produzca <strong>la</strong> más vasta remoción <strong>de</strong><br />

estructura <strong>de</strong>ntal. 47<br />

A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> los ácidos sobre <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> es<br />

uniforme, ya que éstos actúan con mayor int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas<br />

sometidas a t<strong>en</strong>siones. Por lo tanto, es paci<strong>en</strong>tes con bruxismos, tanto<br />

<strong>la</strong>s caras oclusales (<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se aplica <strong>la</strong> carga) como tercios cervicales<br />

(<strong>en</strong> don<strong>de</strong> se conc<strong>en</strong>tran t<strong>en</strong>siones) están más expuestos a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong><br />

los ácidos. Los ácidos responsables <strong>de</strong>l mecanismo <strong>de</strong> erosión ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un<br />

orig<strong>en</strong> variado.<br />

En <strong>la</strong> etiología <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> factores extrínsecos e<br />

intrínsecos. 10<br />

2.1 Factores extrínsecos<br />

a. Ácidos exóge<strong>no</strong>s.- G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son <strong>de</strong> proce<strong>de</strong>ncia<br />

ocupacional, don<strong>de</strong> los trabajadores al estar expuesto a <strong>la</strong><br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vapores ambi<strong>en</strong>tales pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar <strong>lesiones</strong><br />

corrosivas; como por ejemplo los que afectan a los<br />

trabajadores <strong>de</strong> fábrica <strong>de</strong> batería (ácido sulfúrico),<br />

galvanizados, fertilizantes, industrias químicas (ácido<br />

47 Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao Paulo: Santo editora; 2010<br />

48


clorhídrico), <strong>en</strong>ólogos; qui<strong>en</strong>es pue<strong>de</strong>n llegar a catar<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> treinta c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> vi<strong>no</strong>s difer<strong>en</strong>tes por sesión, y <strong>la</strong><br />

lesión se ubica <strong>en</strong> vestibu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> incisivos superiores; <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l vi<strong>no</strong> (pH <strong>en</strong>tre 3,0 y 3,6). La progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lesión <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> los años transcurridos <strong>en</strong> <strong>la</strong> ocupación<br />

ejercida. Los nadadores se v<strong>en</strong> afectados por <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> cloración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piletas; <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> se ubica siempre <strong>en</strong><br />

vestibu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> incisivos superiores e inferiores.<br />

49<br />

22, 10<br />

b. Medicam<strong>en</strong>tos.- Hay evi<strong>de</strong>ncias que <strong>de</strong>muestran que se<br />

g<strong>en</strong>eran erosiones <strong>en</strong> tratami<strong>en</strong>to prolongados con vitamina C<br />

por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l ácido ascórbico sobre el esmalte. Más aún,<br />

si el comprimido es efervesc<strong>en</strong>te, por <strong>la</strong> doble acción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

droga y el compuesto que g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> efervesc<strong>en</strong>cia. U<strong>no</strong><br />

pot<strong>en</strong>cia al otro. Estudios <strong>de</strong>muestran que pastil<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

nitroglicerina <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con angina <strong>de</strong> pecho g<strong>en</strong>eran<br />

<strong>lesiones</strong> erosivas por su uso prolongado, al igual que el<br />

consumo continuo <strong>de</strong>l ácido acetilsalicílico <strong>en</strong> aquellos<br />

paci<strong>en</strong>tes que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como hábito masticar o colocar el<br />

comprimido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong>ntales y los tejidos b<strong>la</strong>ndos<br />

bucales. Los diuréticos, anti<strong>de</strong>presivos, hipot<strong>en</strong>sores,<br />

antieméticos, antiparkinsonia<strong>no</strong>s, antihistamínicos, algu<strong>no</strong>s<br />

tranquilizantes, tratami<strong>en</strong>tos con citostáticos; así como<br />

también <strong>la</strong> medicación utilizada para los asmáticos, actúan<br />

disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> saliva, por lo tanto se ve<br />

afectada <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> remineralización, ante <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> un elem<strong>en</strong>to ácido.<br />

c. Dietético.- Es un factor muy importante <strong>en</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong><br />

estas <strong>lesiones</strong>, una dieta ácida, co<strong>la</strong>bora <strong>en</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l<br />

esmalte. Linkosalo y col. Sosti<strong>en</strong>e que los <strong>la</strong>ctovegetaria<strong>no</strong>s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un 75,1% más <strong>de</strong> probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar <strong>lesiones</strong><br />

erosivas. Holloway y col, e Imfeld y col, m<strong>en</strong>cionan <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bebidas como factor erosivo; por ejemplo<br />

<strong>la</strong>s soft-drinks, que pose<strong>en</strong> altas conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> ácido<br />

fosfórico (por ejemplo: bebidas co<strong>la</strong>s o naranjas gasificadas),


<strong>la</strong>s bebidas gaseosas y los jugos naturales, el yogur, <strong>la</strong>s<br />

bebidas <strong>de</strong> soja saborizadas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pH ácido, mi<strong>en</strong>tras que<br />

<strong>la</strong> leche, el agua mineral sin gas y <strong>la</strong> bebidas <strong>de</strong> soja sin<br />

saborizar ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pH alcali<strong>no</strong>. Las bebidas co<strong>la</strong> alcanzan un<br />

pH <strong>en</strong>tre 2,37 y 2,81; <strong>no</strong> sólo g<strong>en</strong>eran erosión por su pH, si<strong>no</strong><br />

que aquel<strong>la</strong>s que pose<strong>en</strong> azúcar dan lugar al inicio <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>scalcificación por caries. Las bebidas <strong>de</strong>portivas<br />

(suplem<strong>en</strong>tos minerales) pose<strong>en</strong> <strong>en</strong> su composición ácido<br />

ascórbico, maleico o tartárico, con un pH simi<strong>la</strong>r a los jugos<br />

<strong>de</strong> fruta que osci<strong>la</strong> <strong>en</strong> los 3,8; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, ti<strong>en</strong>e un pH<br />

me<strong>no</strong>s ácido que <strong>la</strong>s bebidas co<strong>la</strong>, por lo tanto, son más<br />

fáciles <strong>de</strong> neutralizar por <strong>la</strong> saliva. Muchos <strong>de</strong>portistas corr<strong>en</strong><br />

riesgo <strong>de</strong> erosión cuando, para reducir <strong>la</strong> <strong>de</strong>shidratación y<br />

como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> sequedad bucal, sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> y<br />

succionan trozos <strong>de</strong> fruta cítrica. Wongkhantee y col.<br />

<strong>de</strong>mostraron que <strong>la</strong>s bebidas <strong>de</strong>portivas y el jugo <strong>de</strong> naranja<br />

disminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong>l esmalte, pero <strong>no</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina.<br />

Ello es <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> composición <strong>de</strong> ambos<br />

tejidos duros. El esmalte está compuesto por 87% <strong>de</strong><br />

sustancia orgánica y es rápidam<strong>en</strong>te disuelto <strong>en</strong> medio ácido.<br />

La <strong>de</strong>ntina ti<strong>en</strong>e sólo 47% <strong>de</strong> sustancia i<strong>no</strong>rgánica; por eso es<br />

me<strong>no</strong>s susceptible al ataque ácido. El ácido cítrico es<br />

característico y predominante <strong>en</strong> los juegos, el ácido maleico<br />

es el que le sigue <strong>en</strong> importancia. El ácido ga<strong>la</strong>cturónico<br />

también es erosivo, aparece esporádicam<strong>en</strong>te y como<br />

<strong>de</strong>gradación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pectinas (principio que se extrae <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pera sin madurar al que se le atribuye su sabor). La aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong><br />

los jugos se modifica según su variedad y el grado <strong>de</strong><br />

maduración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frutas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que provi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Difer<strong>en</strong>tes<br />

valores <strong>de</strong> aci<strong>de</strong>z se pres<strong>en</strong>tan tanto <strong>en</strong> jugos naturales como<br />

<strong>en</strong> los comerciales (artificiales). El grado <strong>de</strong> aci<strong>de</strong>z se logra<br />

por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> ácidos minerales y ácidos orgánicos,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te son los ácidos cítrico, maleico, oxálico y<br />

tartárico. El jugo <strong>de</strong> limón ti<strong>en</strong>e un mayor cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> ácido<br />

50


cítrico anhidro, que lo convierte <strong>en</strong> el más ácido. La aci<strong>de</strong>z es<br />

un factor básico para <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong> los alim<strong>en</strong>tos, tal es<br />

el caso <strong>de</strong> los yogures. Un papel auxiliar es cumplido por<br />

otros factores, como los conservantes químicos y el calor,<br />

cuyo efecto se combina con <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to líquido o<br />

sólido para g<strong>en</strong>erar daño. El pH <strong>en</strong> un alim<strong>en</strong>to es el que<br />

<strong>de</strong>termina su superviv<strong>en</strong>cia, el crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

microorganismos durante el proceso <strong>de</strong> formación, el<br />

almac<strong>en</strong>aje y su distribución. La frecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> duración, <strong>la</strong><br />

temperatura, <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> exposición <strong>de</strong>l ácido <strong>de</strong> comidas y<br />

bebidas han <strong>de</strong>mostrado cómo afectan a <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

erosión. 22<br />

Estudios han reportado <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el<br />

reb<strong>la</strong>n<strong>de</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esmalte, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong><br />

temperatura ya que <strong>la</strong>s reacciones químicas usualm<strong>en</strong>te se<br />

v<strong>en</strong> increm<strong>en</strong>tadas por <strong>la</strong> temperatura; <strong>la</strong> erosión es más<br />

severa <strong>en</strong> altas temperaturas. La na<strong>no</strong>dureza <strong>de</strong>l esmalte<br />

disminuye <strong>en</strong> forma lineal con <strong>la</strong> temperatura. Podría<br />

advertirse a los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> almac<strong>en</strong>ar <strong>la</strong>s bebidas <strong>en</strong> el<br />

refrigerador o agregar hielo para reducir el ácido y <strong>de</strong> esta<br />

forma disminuir el riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión. Los vinagres y los<br />

vi<strong>no</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un pH <strong>de</strong> 2,3 a 2,7; por lo tanto se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

sustancias altam<strong>en</strong>te erosivas. Las cervezas son <strong>la</strong>s bebidas<br />

alcohólicas me<strong>no</strong>s erosivas, ya que pose<strong>en</strong> un pH promedio<br />

<strong>de</strong> 4,3 próximo a los 5,5 a partir <strong>de</strong>l cual <strong>no</strong> se produce daño<br />

al di<strong>en</strong>te. Es imprescindible realizar un correcto diagnóstico<br />

difer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong>tre una lesión erosiva y una mancha b<strong>la</strong>nca,<br />

recordando que una respon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> ácidos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />

<strong>no</strong> bacteria<strong>no</strong> y <strong>la</strong> otra, al ácido láctico prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca<br />

bacteriana. 22<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

51


2.2 Factores intrínsecos<br />

Factores somáticos o involuntarios.- También l<strong>la</strong>mado<br />

psicosomático, aquí figura <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l jugo gástrico <strong>en</strong> boca,<br />

que pue<strong>de</strong> ser por regurgitación o por vómito. El reflujo<br />

gastroesofágico es una condición fisiológica que suele estar<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> muchos individuos. Las condiciones que permit<strong>en</strong> el<br />

reflujo son: <strong>la</strong> re<strong>la</strong>jación incompleta <strong>de</strong>l esfínter esofágico inferior,<br />

<strong>la</strong>s alteraciones anatómicas <strong>de</strong> <strong>la</strong> unión gastroesofágica, como<br />

por ejemplo <strong>la</strong> hernia hiatal o <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un esfínter<br />

hipot<strong>en</strong>so; a<strong>de</strong>más, se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> el embarazo, el alcoholismo y<br />

<strong>la</strong>s úlceras. Un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción suele t<strong>en</strong>er<br />

episodios <strong>de</strong> pirosis (pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los vapores <strong>de</strong>l ácido<br />

clorhídrico); <strong>la</strong>s mujeres embarazadas son <strong>la</strong>s que pres<strong>en</strong>tan este<br />

síntoma. El material refluido pue<strong>de</strong> ser bilis o jugo pancreático. La<br />

acción <strong>de</strong>l ácido prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l reflujo es más prolongada, l<strong>en</strong>ta,<br />

sil<strong>en</strong>ciosa y espontánea, se mezc<strong>la</strong> con <strong>la</strong> comida y<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong>sco<strong>no</strong>cida por el paci<strong>en</strong>te. En los respiradores<br />

bucales <strong>la</strong> erosión se ve agravada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ácido, <strong>la</strong><br />

reducción <strong>de</strong>l flujo salival y <strong>la</strong> sequedad <strong>de</strong>l esmalte. El cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong>l jugo gástrico que aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong> cavidad bucal está formado<br />

por ácido hidroclorhídrico, pepsina, sales, sales biliares y tripsina.<br />

En <strong>la</strong> erosión, <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina expuesta es producto <strong>de</strong> <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong>l<br />

esmalte por acción <strong>de</strong>l ácido clorhídrico y <strong>la</strong> pepsina (<strong>en</strong>zima<br />

proteolítica <strong>de</strong>l jugo gástrico). La cantidad, <strong>la</strong> calidad y el tiempo<br />

<strong>de</strong> material corrosivo que permanece <strong>en</strong> contacto con los di<strong>en</strong>tes<br />

es el causante <strong>de</strong>l daño. 22<br />

La saliva, por su pH alcali<strong>no</strong>, ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a neutralizar <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z<br />

provocada por el reflujo. Ocasionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aci<strong>de</strong>z pue<strong>de</strong> resultar<br />

ser <strong>de</strong>masiado elevada y <strong>la</strong> saliva ser incapaz <strong>de</strong> neutralizar<strong>la</strong>. El<br />

grado <strong>de</strong> aci<strong>de</strong>z es tan alto que se ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>en</strong> el dorso<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua habita el Helicobacter pylori, bacteria responsable <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> úlcera gástrica y duo<strong>de</strong>nal. En consecu<strong>en</strong>cia, el ácido causa <strong>la</strong><br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

52


<strong>de</strong>smineralización <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> primero contacta. Entre los<br />

factores psicosomáticos o voluntarios aparec<strong>en</strong> los disturbios<br />

alim<strong>en</strong>tarios, como <strong>la</strong> a<strong>no</strong>rexia y <strong>la</strong> bulimia: 22<br />

La bulimia (también l<strong>la</strong>mada síndrome <strong>de</strong> comer y vomitar<br />

compulsivam<strong>en</strong>te) es un <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>n psiquiátrico don<strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>te<br />

regurgitación forzada y el vómito provoca g<strong>en</strong>era <strong>la</strong> disolución<br />

ácida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong>ntarias expuestas, lo cual ti<strong>en</strong>e efectos<br />

<strong>de</strong>vastadores. La mayor inci<strong>de</strong>ncia se ve mujeres jóv<strong>en</strong>es, <strong>la</strong>s<br />

cuales están obsesionadas por mant<strong>en</strong>er su figura, com<strong>en</strong><br />

compulsivam<strong>en</strong>te y recurr<strong>en</strong> al vómito para contro<strong>la</strong>r el peso. Los<br />

principales efectos odontológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> bulimia son: alteración <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s salivales, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te hay xerostomía,<br />

<strong>de</strong>coloración y erosión <strong>en</strong> el esmalte <strong>de</strong>ntario. Dichas <strong>lesiones</strong> se<br />

pres<strong>en</strong>tan siempre <strong>en</strong> caras pa<strong>la</strong>tina superiores, excepto <strong>en</strong><br />

lingual <strong>de</strong> incisivos inferiores, ya que <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua protege dichas<br />

caras <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l vómito. El efecto químico <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />

gástrico vomitado o regurgitado <strong>de</strong> forma crónica, sumando al<br />

efecto mecánico <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua, produce una<br />

pérdida <strong>de</strong>l esmalte o <strong>de</strong>ntina l<strong>la</strong>mada perimólisis o perimilolisis.<br />

Estos térmi<strong>no</strong>s provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l <strong>la</strong>tín, peri: alre<strong>de</strong>dor: milo: mue<strong>la</strong> y<br />

lisis: <strong>de</strong>strucción. Jarvin<strong>en</strong> y col. <strong>en</strong>contraron que el riesgo <strong>de</strong><br />

erosión se ve cuadruplicado <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con síntomas <strong>de</strong><br />

regurgitación semanal y aum<strong>en</strong>tada hasta dieciocho veces <strong>en</strong><br />

paci<strong>en</strong>tes con vómitos crónicos, ya que el pH <strong>de</strong>l jugo gástrico es<br />

<strong>de</strong> 1 a 1,5; muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los 5,5 que es nivel crítico <strong>de</strong><br />

disolución <strong>de</strong>l esmalte. Según Scheutzel et., al. La manifestación<br />

clínica <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión se pres<strong>en</strong>ta cuando el ácido gástrico ha<br />

actuado <strong>en</strong> los tejidos <strong>de</strong>ntarios regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, varias veces por<br />

semana, <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> hasta aproximadam<strong>en</strong>te 1 a 2 años. A<br />

su vez Jarvin<strong>en</strong> y col., Scheutzel, P<strong>en</strong>aut col., y Staninec<br />

<strong>en</strong>contraron que <strong>no</strong> sólo estaban re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> duración y <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l vómito o regurgitación, si<strong>no</strong> también con los hábitos<br />

<strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e oral <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> estar expuesto a <strong>la</strong><br />

53


pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l ácido gástrico. En los trastor<strong>no</strong>s <strong>de</strong> conducta<br />

alim<strong>en</strong>taria tratada por un equipo multidisciplinario <strong>de</strong>saparece los<br />

síntomas, excepto los daños <strong>en</strong> <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong>ntarias. 22<br />

Los bulímicos y los a<strong>no</strong>réxicos pres<strong>en</strong>tan xerostomía, <strong>en</strong><br />

los primeros es ocasionado por el vómito, se ha reportado una<br />

importante disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> tasa-flujo <strong>de</strong> saliva <strong>no</strong> estimu<strong>la</strong>da.<br />

Los a<strong>no</strong>réxicos recurr<strong>en</strong> a maniobras para atrofiar <strong>la</strong>s papi<strong>la</strong>s<br />

gustativas con el fin <strong>de</strong> evitar el p<strong>la</strong>cer <strong>de</strong> <strong>la</strong> comida, como por<br />

ejemplo <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> mostaza y jugo <strong>de</strong> limón<br />

que actúa <strong>en</strong> forma sinérgica para <strong>la</strong> erosión con <strong>la</strong> disminución<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> saliva. La saliva juega un rol muy importante ya que actúa<br />

limpiando y como buffer. Las glucoproteínas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pelícu<strong>la</strong><br />

adquirida prove<strong>en</strong> Ca ++, P ++++ , F ++ que neutraliza <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l<br />

ácido e inhib<strong>en</strong> o reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> pérdida mineral. 22<br />

FACTORES ETIOLÓGICOS QUE SE ASOCIAN A LA EROSIÓN DENTAL<br />

Factores extrínseco Factores intrínsecos<br />

Alteraciones gastrointestinales (úlcera péptica,<br />

Ocupacional o medioambi<strong>en</strong>tal (industrias <strong>de</strong> e<br />

gastritis crónica, hernia <strong>de</strong> hiato, etc.)<br />

baterías, galvanizados, <strong>la</strong>boratorios químicos,<br />

Alteraciones <strong>de</strong>l sistema nervioso c<strong>en</strong>tral con una<br />

<strong>en</strong>ólogos, nadadores profesionales, etc.)<br />

presión intracraneal elevada (<strong>en</strong>cefalitis, neop<strong>la</strong>sma)<br />

<br />

<br />

<br />

Dieta (cítricos, zumos <strong>de</strong> frutas, bebidas<br />

carbonadas, dietéticas e isotónicas, vi<strong>no</strong>s, vinagre,<br />

conservas)<br />

Fármacos (broncodi<strong>la</strong>tadores, aspirina, vitamina C,<br />

suplem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> hierro, preparados <strong>de</strong> ácidos<br />

clorhídrico, producto <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e oral con que<strong>la</strong>ntes<br />

<strong>de</strong> calcio, etc.)<br />

Estilo <strong>de</strong> vida (excesivo consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos y<br />

bebidas ácidas, consumo frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> frutas y<br />

Alteraciones neurológicas (migrañas, <strong>en</strong>fermedad <strong>de</strong><br />

m<strong>en</strong>iére, etc.)<br />

Alteraciones metabólicas o <strong>en</strong>docrinas (cetoacidosis<br />

diabética, hipertiroidismo, etc.)<br />

Efectos co<strong>la</strong>terales <strong>de</strong> algu<strong>no</strong>s fármacos (ag<strong>en</strong>tes<br />

quimioterápicos, estróge<strong>no</strong>s, bloqueadores β, etc.)<br />

Alcoholismo crónico<br />

Embarazo<br />

zumos)<br />

A<strong>no</strong>rexia, bulimia<br />

alim<strong>en</strong>tación.<br />

u otros trastor<strong>no</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

De Cu<strong>en</strong>ca, E. (10)<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

54


3. Localización<br />

Están afectadas <strong>la</strong>s superficies linguales, incisales y oclusales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

piezas <strong>de</strong>ntales cuando el orig<strong>en</strong> es el ácido clorhídrico prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

estómago. Las superficies incisales y vestibu<strong>la</strong>res están afectadas<br />

cuando se succionan alim<strong>en</strong>tos con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> ácido cítrico<br />

(limón, naranja, pomelo, etc.) o por acción <strong>de</strong> sustancias ácidas<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>l medio <strong>la</strong>boral. En <strong>la</strong> perimólisis se observa por<br />

pa<strong>la</strong>ti<strong>no</strong> <strong>de</strong> piezas superiores, y <strong>en</strong> lingual <strong>de</strong> mo<strong>la</strong>res y premo<strong>la</strong>res<br />

inferiores. En erosiones producidas por causa ocupacional, <strong>la</strong>s<br />

superficies afectadas son <strong>la</strong>s expuestas al medio, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s<br />

superficies vestibu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes anteriores.<br />

55<br />

10, 28<br />

No siempre será una tarea fácil, pero algunas <strong>lesiones</strong> son<br />

fácilm<strong>en</strong>te i<strong>de</strong>ntificables, por ejemplo, <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> linguales<br />

anteriores, siempre asociadas al jugo gástrico por vómitos, ya sea <strong>en</strong><br />

los di<strong>en</strong>tes superiores (más comúnm<strong>en</strong>te), o <strong>en</strong> los inferiores. 47<br />

3.1 Localización <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión versus orig<strong>en</strong> <strong>de</strong>l ácido.<br />

Las <strong>lesiones</strong> linguales posteriores, que son más comunes <strong>en</strong><br />

los di<strong>en</strong>tes superiores, están re<strong>la</strong>cionadas al jugo gástrico regurgitado.<br />

La lesión oclusal cóncava, que ocupa toda <strong>la</strong> cara oclusal con<br />

una so<strong>la</strong> lesión, también se re<strong>la</strong>ciona al jugo gástrico, pudi<strong>en</strong>do<br />

ocasionarse por vómito o por regurgitación. Para llegar a <strong>de</strong>finir<strong>la</strong> será<br />

necesario analizar <strong>la</strong>s otras <strong>lesiones</strong>.<br />

La lesión oclusal cóncava <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> una(s) pequeña(s)<br />

concavidad (es) probablem<strong>en</strong>te se origina por <strong>la</strong> masticación <strong>de</strong> frutas<br />

o comprimidos <strong>de</strong> vitamina C o aspirina. En niños g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se<br />

<strong>de</strong>be al consumo <strong>de</strong> jugos o refrescos gasificados ácidos. Existe más<br />

paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los imaginamos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> el hábito <strong>de</strong> masticar frutas<br />

silvestres conge<strong>la</strong>das; <strong>la</strong>s mismas que, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l proceso erosivo,<br />

también propician el proceso abrasivo concomitante.<br />

28 Flores Fraustro NS, Gil Orduña NC, San Martín W, Hernán<strong>de</strong>z Trejo NG, Galindo Martínez J. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> erosión<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> niños <strong>de</strong> u<strong>no</strong> a seis años con diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad por reflujo gastroesofágico <strong>en</strong> el Hospital Para<br />

el Niño Pob<strong>la</strong><strong>no</strong>. Rev. Acad. Mex. Odon. Ped. 2009; 21(2): 46-49.<br />

47 Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao Paulo: Santo editora; 2010


Las <strong>lesiones</strong> vestibu<strong>la</strong>res, cuando alcanzan toda <strong>la</strong> superficie,<br />

también se re<strong>la</strong>cionan con el jugo gástrico, si<strong>en</strong>do más frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

cani<strong>no</strong>s y premo<strong>la</strong>res inferiores y producidas g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te por los<br />

vómitos.<br />

Las <strong>lesiones</strong> vestibu<strong>la</strong>res, cuando son parciales, están<br />

re<strong>la</strong>cionadas a loa ácidos fuertes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> extrínseco, como, por<br />

ejemplo, el limón, bebidas <strong>de</strong>portivas y gases industriales. Su<br />

localización predominante es <strong>la</strong> superficie vestibu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes<br />

anteriores superiores.<br />

Las <strong>lesiones</strong> cervicales se localizan casi siempre <strong>en</strong> <strong>la</strong> cara<br />

vestibu<strong>la</strong>r y, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> premo<strong>la</strong>res. En este caso,<br />

g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te el ácido es <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tario, como jugo <strong>de</strong> naranja,<br />

refrescos gasificados etc., que son más erosivos <strong>en</strong> <strong>la</strong> regiones<br />

sometidas a t<strong>en</strong>sión. 47<br />

3.2 Lesión <strong>no</strong> cariosa por erosión versus cálculo <strong>de</strong>ntal.<br />

El cálculo <strong>de</strong>ntal consiste principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sales <strong>de</strong> fosfato <strong>de</strong><br />

calcio precipitadas sobre <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca bacteriana. Su grado <strong>de</strong><br />

mineralización se re<strong>la</strong>ciona directam<strong>en</strong>te con el tiempo <strong>de</strong><br />

maduración.<br />

La formación <strong>de</strong> cálculo está fuertem<strong>en</strong>te asociada a algu<strong>no</strong>s<br />

factores, tales como:<br />

Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ca bacteriana específica<br />

Medio bucal con pH superior a 6,5<br />

Composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> saliva<br />

Algu<strong>no</strong>s tipos <strong>de</strong> bacterias se re<strong>la</strong>cionan específicam<strong>en</strong>te con<br />

<strong>la</strong>s zonas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> cálculo es mayor, favoreci<strong>en</strong>do este<br />

proceso <strong>de</strong> dos formas:<br />

Al contrario <strong>de</strong> lo que algu<strong>no</strong>s imaginan, <strong>la</strong>s bacterias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>ca <strong>no</strong> g<strong>en</strong>erar únicam<strong>en</strong>te ácidos como producto <strong>de</strong> su<br />

metabolismo. Muchas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s metabolizan proteínas y como<br />

resultado produc<strong>en</strong> amonio, el mismo que eleva el pH <strong>de</strong>l<br />

medio. Por ello, al elevarse el pH <strong>de</strong>l medio. Por ello, al<br />

47 Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao Paulo: Santo editora; 2010<br />

56


elevarse el pH aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l fosfato <strong>de</strong>l calcio a<br />

precipitar.<br />

Alguna bacterias pose<strong>en</strong> es su pared celu<strong>la</strong>r compon<strong>en</strong>tes que<br />

actúan como núcleos para el <strong>de</strong>pósito y crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>los<br />

cristales minerales.<br />

4. Características clínicas<br />

Cuando <strong>de</strong>scribimos “una faceta provocada por atrición”,<br />

probablem<strong>en</strong>te seremos capaces <strong>de</strong> formar<strong>no</strong>s una i<strong>de</strong>a bastante<br />

aproximada <strong>de</strong> su aspecto. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> el caso <strong>de</strong> una lesión cuyo<br />

ag<strong>en</strong>te etiológico principal fue el ácido, <strong>no</strong>s quedaremos sin <strong>de</strong>finición,<br />

pues <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s LNC es causada por mecanismos erosivos . 47<br />

Clínicam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal se i<strong>de</strong>ntifica por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

superficies cóncavas y redon<strong>de</strong>adas. La superficie <strong>de</strong>ntal suele quedar<br />

lisa y mate. Las restauraciones permanec<strong>en</strong> intactas, se pres<strong>en</strong>tan por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria que lo ro<strong>de</strong>a dando <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />

que emergiera sobre el di<strong>en</strong>te. El esmalte se ve liso, opaco, sin<br />

<strong>de</strong>coloración con periquematies aus<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong> matriz i<strong>no</strong>rgánica<br />

<strong>de</strong>smineralizada. En La <strong>de</strong>ntina aquí los ácidos débiles actúan sobre<br />

el tejido intertubu<strong>la</strong>r y lo ácidos fuertes atacan <strong>la</strong> zona peritubu<strong>la</strong>r;<br />

consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te quedan aberturas <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> embudo. 22<br />

La severidad clínica fue c<strong>la</strong>sificada por Eccles y Jeukins según el<br />

tejido que compromete:<br />

C<strong>la</strong>se I: Afecta so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el esmalte, por lo tanto, es una lesión<br />

superficial.<br />

C<strong>la</strong>se II: Lesión localizada que afecta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina (< 1/3 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

superficie)<br />

C<strong>la</strong>se III: Lesión g<strong>en</strong>eralizada que afecta a <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina (> 1/3 <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

superficie).<br />

Mannerberg y col. C<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong> erosión según <strong>la</strong> patog<strong>en</strong>ia <strong>en</strong>:<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

57


Lesión <strong>la</strong>t<strong>en</strong>te: Se pres<strong>en</strong>ta inactiva, <strong>no</strong> tan <strong>de</strong>scalcificada, con<br />

un esmalte brilloso, con bor<strong>de</strong>s gruesos y promin<strong>en</strong>te<br />

Lesión manifiesta: Se pres<strong>en</strong>ta con los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>lgados <strong>en</strong><br />

esmalte, con <strong>de</strong>ntina expuesta, sin brillo, lisa, amplia, y<br />

redon<strong>de</strong>ada, progresiva. G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> mujeres<br />

<strong>de</strong> 20 a 30 años y, vista <strong>la</strong> lesión al microscopio electrónico <strong>de</strong><br />

barrido, se parece a un esmalte grabado.<br />

La evolución se mi<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te manera:<br />

Leve: Con escasas alteraciones<br />

Mo<strong>de</strong>rado: Con evolución <strong>de</strong> meses<br />

Grave: Pérdida <strong>de</strong> esmalte y <strong>de</strong>ntina con pérdida <strong>de</strong> cúspi<strong>de</strong> y<br />

5. Preval<strong>en</strong>cia<br />

fosas, lo que pue<strong>de</strong> disminuir <strong>la</strong> dim<strong>en</strong>sión vertical e indicar años<br />

<strong>de</strong> evolución<br />

Por su etiología multifactorial y los diversos índices <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste<br />

utilizando <strong>en</strong> los estudios hac<strong>en</strong> muy difícil po<strong>de</strong>r comparar los<br />

resultados.<br />

Wang et al. Realizaron <strong>en</strong> china un estudio <strong>en</strong> <strong>la</strong> que al me<strong>no</strong>s<br />

una superficie <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te con sig<strong>no</strong>s <strong>de</strong> erosión se <strong>en</strong>contró <strong>en</strong> 416<br />

niños (27,3%). La mayor frecu<strong>en</strong>cia di<strong>en</strong>tes afectados fueron los<br />

incisivos c<strong>en</strong>trales (incisivos c<strong>en</strong>trales superiores, el 16,3% y 15,9%,<br />

los incisivos inferiores c<strong>en</strong>trales, 17,4% y 14,8%). La superficie más<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afectado fue el incisal o el bor<strong>de</strong> oclusal (43,2%). La<br />

pérdida <strong>de</strong>l contor<strong>no</strong> <strong>de</strong>l esmalte estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 54,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

superficie <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes con <strong>la</strong> erosión. De <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes afectados, el 69,3% t<strong>en</strong>ían más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />

di<strong>en</strong>te se vio afectada. Los resultados <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> regresión logística<br />

<strong>de</strong>mostró que ellos niños que eran mujeres, consume bebidas<br />

carbonatadas una vez por semana o más, y fueron aquellos cuyas<br />

58


madres educación a nivel primaria t<strong>en</strong>dían a t<strong>en</strong>er más <strong>la</strong> erosión<br />

<strong>de</strong>ntal. 26<br />

Dugmore y Rock establec<strong>en</strong> una <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l<br />

59,7% <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12 años, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un 2,7% <strong>en</strong> un<br />

pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 12 años, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que un 2,7% pres<strong>en</strong>ta exposición<br />

<strong>de</strong>ntinaria. Otros estudios epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> niños <strong>en</strong>tre el 2 y el 57% probablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido<br />

a los difer<strong>en</strong>tes criterios diagnósticos. La a<strong>no</strong>rexia y <strong>la</strong> bulimia afectan<br />

a más <strong>de</strong> 5% <strong>de</strong> mujeres <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 20 y 30 años. Aproximadam<strong>en</strong>te el<br />

90% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s paci<strong>en</strong>tes bulímicas pres<strong>en</strong>tan erosión <strong>de</strong>ntal. En los países<br />

europeos <strong>la</strong> erosión ácida está consi<strong>de</strong>rada como el compon<strong>en</strong>te más<br />

importante <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong>ntaria, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> otros<br />

contin<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> <strong>la</strong> atrición es consi<strong>de</strong>rada como <strong>la</strong> causa más<br />

predominante. La lesión erosiva aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad; el primer<br />

premo<strong>la</strong>r es el más afectado.<br />

22, 10<br />

Lussi y cols. Examinaron <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión<br />

<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s superficies <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 391 personas seleccionadas<br />

al azar dos grupos <strong>de</strong> edad: 26-30 años y 46-50 años. Erosiones que<br />

limitan al esmalte se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies vestibu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> el<br />

11,9% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y el 9,6% <strong>de</strong> los sujetos <strong>de</strong> mayor edad, mi<strong>en</strong>tras<br />

que, los <strong>de</strong>fectos erosivos más pronunciados (con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina) se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> el 7,7% y el 13,2% <strong>de</strong> los<br />

grupos, respectivam<strong>en</strong>te. En promedio, 3.5 y 3.8 di<strong>en</strong>tes por persona<br />

<strong>en</strong> los respectivos grupos se vieron afectados. A nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />

oclusal, erosiones que solo involucran esmalte se <strong>en</strong>contraron <strong>en</strong> el<br />

35,6% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y el 40,1% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores. Al me<strong>no</strong>s<br />

una lesión erosiva severa (con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina) se<br />

observó <strong>en</strong> el 29,9% y el 42,6% <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> jóv<strong>en</strong>es y mayores,<br />

por lo tanto, 3.2 y 3.9 di<strong>en</strong>tes por persona <strong>en</strong> los respectivos grupos<br />

26 Wang et al.: The preval<strong>en</strong>ce of <strong>de</strong>ntal erosion and associated risk factors in 12-13 year-old school childr<strong>en</strong> in<br />

Southern China: BMC Public Health. 2010; 10: 478.<br />

22 Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica<br />

Panamericana; 2009.<br />

10 Cu<strong>en</strong>ca, E. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. Odontología<br />

prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a edición. 2005 pp. 213-214<br />

59


mostraron estas <strong>lesiones</strong> avanzadas. Los análisis estadísticos<br />

reve<strong>la</strong>ron un efecto significativo <strong>de</strong>l consumo <strong>de</strong> bebidas y productos<br />

alim<strong>en</strong>ticios erosivos <strong>en</strong> erosiones vestibu<strong>la</strong>res y oclusales. En <strong>la</strong>s<br />

superficies pa<strong>la</strong>tinas <strong>en</strong> el 3,6% <strong>de</strong> los jóv<strong>en</strong>es y el 6,1% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas mayores que se examinó, se <strong>en</strong>contró ligeros <strong>de</strong>fectos<br />

erosivos (erosión limitan al esmalte). Erosiones graves <strong>en</strong> <strong>la</strong> superficie<br />

pa<strong>la</strong>tina (con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina) eran escasas y muy<br />

asociadas con vómitos crónicos. Para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> progresión <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>fectos erosivos 55 personas fueron examinadas <strong>de</strong> nuevo seis años<br />

más tar<strong>de</strong>. Todas <strong>la</strong>s personas fueron informadas sobre el riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal erosivo, pero <strong>no</strong> se realizó una at<strong>en</strong>ción prev<strong>en</strong>tiva<br />

activa durante el período <strong>de</strong> estudio. Se <strong>en</strong>contró una progresión<br />

distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales y vestibu<strong>la</strong>res. La<br />

aparición <strong>de</strong> erosiones oclusal con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina<br />

aum<strong>en</strong>tó <strong>de</strong> 3% a 8% (<strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> 26-30 años <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> el primer<br />

exam<strong>en</strong>) y <strong>de</strong>l 8% al 26% (<strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> 46-50 años <strong>de</strong> edad <strong>en</strong> el<br />

primer exam<strong>en</strong>). El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión vestibu<strong>la</strong>r era más pequeño,<br />

pero otra vez más marcada para el grupo <strong>de</strong> mayor edad. 41<br />

Ganss et al. Examinó <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> gravedad <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal y<br />

su asociación nutricional y factores <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e oral <strong>en</strong> sujetos que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una dieta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos crudos. Como parte <strong>de</strong> una investigación<br />

más gran<strong>de</strong>, se analizaron 130 sujetos cuya ingestión <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

crudos fue más <strong>de</strong> un 95% <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta total <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos (edad <strong>de</strong> los<br />

sujetos fue <strong>de</strong> 18–63 años; <strong>la</strong> duración media <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta: 39 meses).<br />

La erosión <strong>de</strong>ntal fue medida utilizando mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> estudio. Los<br />

resultados fueron comparados con los <strong>de</strong> 76 casos y controles<br />

pareados por edad y sexo, seleccionados al azar. En comparación con<br />

el grupo <strong>de</strong> control, los individuos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una dieta <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

crudos t<strong>en</strong>ían significativam<strong>en</strong>te más erosión <strong>de</strong>ntal: al me<strong>no</strong>s un<br />

di<strong>en</strong>te con erosión severa fue <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> 60,5% (controles: 31,6%),<br />

erosión mo<strong>de</strong>rada 37,2% (controles: 55,2%) y sólo un 2,3% (controles:<br />

41 Lussi A, Schaffner M, Hotz P et al. D<strong>en</strong>tal erosion in a popu<strong>la</strong>tion of Swiss adults. Community D<strong>en</strong>t Oral Epi<strong>de</strong>miol<br />

1991 19: 286-290<br />

60


13,2%) <strong>de</strong> los sujetos <strong>no</strong> t<strong>en</strong>ía ningún <strong>de</strong>fecto erosivo. En ambos<br />

grupos (alim<strong>en</strong>tos crudos y controles), el riesgo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> erosivas<br />

fue más alto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales. En estas superficies, <strong>de</strong>fectos<br />

erosivas fueron distribuidos uniformem<strong>en</strong>te pero pronunciados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

primeras mo<strong>la</strong>res mandibu<strong>la</strong>res (sólo grupo alim<strong>en</strong>tos crudos). Erosión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie vestibu<strong>la</strong>r, con más frecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>tectó <strong>en</strong> <strong>la</strong> región<br />

anterior <strong>de</strong>l maxi<strong>la</strong>r inferior <strong>en</strong> cani<strong>no</strong>s y premo<strong>la</strong>res. Erosión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

superficies pa<strong>la</strong>tinas, fue <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> <strong>la</strong> región anterior <strong>de</strong>l maxi<strong>la</strong>r y<br />

<strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong>. 44<br />

6. Tratami<strong>en</strong>to y prev<strong>en</strong>ción<br />

El odontólogo pue<strong>de</strong> jugar un papel muy importante <strong>en</strong> este tipo<br />

<strong>de</strong> trastor<strong>no</strong>s, es u<strong>no</strong> <strong>de</strong> los primeros que pue<strong>de</strong> llegar a<br />

diag<strong>no</strong>sticarlos, ya sea por estado <strong>de</strong>l esmalte- pres<strong>en</strong>ta el aspecto <strong>de</strong><br />

esmalte grabado- como por <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> restauraciones.<br />

El cepil<strong>la</strong>do contribuye a <strong>la</strong> <strong>de</strong>strucción <strong>de</strong> tejidos duros afectados<br />

por los ácidos, por lo que cepil<strong>la</strong>rse los di<strong>en</strong>tes inmediatam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> consumir alim<strong>en</strong>tos ácidos pue<strong>de</strong> acelerar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

tejido <strong>de</strong>ntal. La prev<strong>en</strong>ción y el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal se<br />

p<strong>la</strong>ntea con dos objetivos c<strong>la</strong>ros: el primero es reducir el pot<strong>en</strong>cial<br />

erosivo por parte <strong>de</strong> los ácidos, y el segundo, aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l esmalte. La medida más efectiva es reducir <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

contacto con alim<strong>en</strong>tos o bebidas ácidas. Se recomi<strong>en</strong>da también el<br />

uso <strong>de</strong> sorbete para este tipo <strong>de</strong> bebidas, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar el<br />

consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos con alto cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> calcio y fosfatos (como<br />

leche y el queso), sobre todo al finalizar <strong>la</strong>s comidas, para neutralizar<br />

los ácidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta. Se pue<strong>de</strong>n recom<strong>en</strong>dar conjuntam<strong>en</strong>te chicles<br />

sin azúcar que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> carbamida (urea), con <strong>la</strong> finalidad <strong>de</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> tampón <strong>de</strong> <strong>la</strong> saliva. Reemp<strong>la</strong>zar pasta<br />

<strong>de</strong>ntales conv<strong>en</strong>cionales por geles fluorados, colutorios con sustancias<br />

neutralizantes <strong>de</strong>l pH como el bicarbonato, e inc<strong>en</strong>tivar el consumo <strong>de</strong><br />

goma <strong>de</strong> mascar para aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> saliva. La aplicación<br />

44 Ganss C, Schlechtriem<strong>en</strong> M, Klimek J: D<strong>en</strong>tal erosions in subjects living on a raw food diet. Caries Res 1999;33:<br />

74–80<br />

61


tópica <strong>de</strong> geles o barnices <strong>de</strong> flúor <strong>de</strong> forma periódica es útil para<br />

aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l esmalte. La pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l flúor, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong><br />

contrarrestar <strong>la</strong> disolución- merced a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> fluorapatita, un<br />

mineral me<strong>no</strong>s soluble, también propicia <strong>la</strong> aceleración <strong>de</strong>l proceso <strong>de</strong><br />

remineralización, por consigui<strong>en</strong>te, siempre que se cepil<strong>la</strong>n los di<strong>en</strong>tes<br />

con <strong>de</strong>ntífricos fluorados o se realizan buche con solución florada, <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> flúor <strong>en</strong> <strong>la</strong> saliva aum<strong>en</strong>ta y permanece alta <strong>de</strong>bido a<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> fluoruros <strong>de</strong> calcio, una especie <strong>de</strong> reservorio <strong>de</strong> flúor.<br />

En paci<strong>en</strong>tes con alto riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>smineralización, lo buches<br />

frecu<strong>en</strong>tes se constituy<strong>en</strong> <strong>en</strong> un medio más aconsejable para abastecer<br />

flúor que el uso <strong>de</strong> pastas abrasivas durante el cepil<strong>la</strong>do. No obstante,<br />

hay autores que <strong>no</strong> están <strong>de</strong> acuerdo con el papel prev<strong>en</strong>tivo <strong>de</strong>l flúor<br />

ante <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bido a que <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina ti<strong>en</strong>e una l<strong>en</strong>ta captación<br />

<strong>de</strong> flúor si se compara con el esmalte. Otra recom<strong>en</strong>dación es evitar el<br />

cepil<strong>la</strong>rse <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> tomar alim<strong>en</strong>tos ácidos. 41<br />

En caso <strong>de</strong> patologías <strong>de</strong>l aparato digestivo, o <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

como <strong>la</strong> bulimia, se <strong>de</strong>be <strong>de</strong>rivar el paci<strong>en</strong>te al especialista, por lo que<br />

es importante realizar un <strong>en</strong>foque multidisciplinario. Para reducir el<br />

efecto <strong>de</strong>l ácido sobre los di<strong>en</strong>tes pue<strong>de</strong> confeccionarse una féru<strong>la</strong><br />

protectora mi<strong>en</strong>tras persista el problema. Si se trata <strong>de</strong> erosión por<br />

causa ocupacional también <strong>de</strong>beremos proteger <strong>la</strong> boca <strong>de</strong>l ácido<br />

mediante un protector o una féru<strong>la</strong>. Por último, un efecto secundario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>bido a un<br />

excesivo <strong>de</strong>sgaste. En estos casos, pue<strong>de</strong>n estar indicado el uso <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>en</strong>sibilizantes. 10<br />

Por otro <strong>la</strong>do, <strong>no</strong> po<strong>de</strong>mos simplem<strong>en</strong>te prohibir a nuestros<br />

paci<strong>en</strong>tes el consumo <strong>de</strong> frutas (<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong>n el<strong>la</strong> naturalm<strong>en</strong>te<br />

ácidas) y mucho me<strong>no</strong>s <strong>de</strong>cirles que <strong>no</strong> se cepill<strong>en</strong> por el riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>gastar sus di<strong>en</strong>tes. Nuestro objetivo principal es ori<strong>en</strong>tarlos a<br />

41 Lussi A, Schaffner M, Hotz P et al. D<strong>en</strong>tal erosion in a popu<strong>la</strong>tion of Swiss adults. Community D<strong>en</strong>t Oral Epi<strong>de</strong>miol<br />

1991 19: 286-290<br />

10 Cu<strong>en</strong>ca, E. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. Odontología<br />

prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios, métodos y aplicaciones. 3a edición. 2005 pp. 213-214<br />

62


consumir racionalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s sustancias ácidas, a efecto <strong>de</strong> disminuir el<br />

aporte <strong>de</strong> ácidos a <strong>la</strong> cavidad bucal.<br />

2.2.3. INTERACCIONES ENTRE LOS PROCESOS DE DESGASTE<br />

DENTAL<br />

Aunque algu<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los mecanismos individuales antes<br />

m<strong>en</strong>cionados pue<strong>de</strong>n actuar <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, los mecanismos<br />

combinados produc<strong>en</strong> con frecu<strong>en</strong>cia durante <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad oclusal. Es bi<strong>en</strong> reco<strong>no</strong>cido que <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre los<br />

distintos mecanismos contribuy<strong>en</strong> <strong>en</strong> gran medida a los patrones<br />

clínicam<strong>en</strong>te observados <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste. Sin embargo, es difícil <strong>en</strong><br />

muchos casos, ya sea para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> causa principal <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste<br />

o para evaluar cómo los distintos mecanismos han interactuado.<br />

Existe un cons<strong>en</strong>so <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s interacciones <strong>en</strong>tre el <strong>de</strong>sgaste<br />

mecánico y erosivos son los más importantes in vivo y estos han sido<br />

objeto <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> investigaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio. 45<br />

a. Interacción <strong>de</strong> atrición con erosión <strong>de</strong>ntal<br />

Cuando se combina <strong>la</strong> atrición y <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal se produce<br />

una pérdida <strong>de</strong> sustancia <strong>de</strong>ntaria <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> un medio<br />

agresivo (ácidos) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el <strong>de</strong>sgaste es producido<br />

por el contacto di<strong>en</strong>te a di<strong>en</strong>te; el aspecto cambia, con algunas<br />

formaciones <strong>de</strong> huecos o agujeros <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies oclusales, <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>ntina que está me<strong>no</strong>s mineralizada que el esmalte parece<br />

<strong>de</strong>sgastarse <strong>de</strong> forma prefer<strong>en</strong>te, lo que resulta <strong>en</strong> <strong>de</strong>presiones o<br />

formaciones <strong>de</strong> huecos oclusales. 5 Este proceso pue<strong>de</strong> conducir a<br />

una pérdida <strong>de</strong> dim<strong>en</strong>sión vertical, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con<br />

reflujo gastroesofágico o regurgitación gástrica. Se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un<br />

patrón <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste ubicado tanto a nivel oclusal o incisal. Es<br />

interesante seña<strong>la</strong>r, al me<strong>no</strong>s para el esmalte, que un estudio in vitro<br />

45 Addy M, Shellis R.P. Interaction betwe<strong>en</strong> Attrition,Abrasion and Erosion in Tooth Wear. En: Lussi A (ed). D<strong>en</strong>tal<br />

Erosion. Mo<strong>no</strong>gr Oral Sci. Basel, Karger, 2006; 20: 17–31<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285.<br />

63


ha <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> erosión, <strong>en</strong> combinación con <strong>la</strong> atrición,<br />

ral<strong>en</strong>tiza consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. Una explicación<br />

expuesta por los autores fue que <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l esmalte <strong>en</strong><br />

contacto se volvía muy rugosa <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> pH neutro, pero<br />

muy lisa <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong> Ph erosivo: por lo tanto, <strong>la</strong>s fuerzas <strong>de</strong><br />

fricción se reducirían <strong>no</strong>tablem<strong>en</strong>te. 1<br />

En cargas <strong>de</strong> hasta 16 kg, <strong>la</strong> atrición esmalte/esmalte in vitro es<br />

mucho mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> HCl (pH 1,2) que <strong>en</strong> el agua. Sin<br />

embargo, este proceso erosivo extremo es probable que ocurra in<br />

vivo, sólo <strong>en</strong> personas que vomitan con frecu<strong>en</strong>cia, por ejemplo,<br />

bulímicos. La atrición es mucho me<strong>no</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ácido<br />

acético diluido (pH 3.0) o el ácido cítrico (pH 3.2), pero están mucho<br />

más cerca<strong>no</strong> a ocasionar estímulos erosivos, que <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

agua o solución salina. Las superficies <strong>de</strong> esmalte que son frotados<br />

junto a una solución <strong>de</strong> ácido cítrico con un pH 3,2 fueron suaves,<br />

con ranuras leves, y se sugirió que el ab<strong>la</strong>ndami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ácido<br />

reducía <strong>la</strong> fricción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s superficies y también se disuelv<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

partícu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> esmalte fracturadas que son pot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te abrasivas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s superficies. Estudios <strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste bajo cargas más altas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

superficie <strong>de</strong> esmalte que fueran más repres<strong>en</strong>tativas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

masticación o <strong>de</strong>l bruxismo seria <strong>de</strong> mucho interés. Hasta <strong>la</strong><br />

actualidad <strong>no</strong> se ha reportado estudios contro<strong>la</strong>dos in vitro <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntina <strong>en</strong> condiciones ácidas. 45<br />

b. La interacción <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión con <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal<br />

La abrasión que se produce <strong>de</strong> forma espontánea es poco<br />

frecu<strong>en</strong>te. Pue<strong>de</strong> estar provocada por mor<strong>de</strong>r o masticar objetos<br />

<strong>en</strong>tre los di<strong>en</strong>tes, como pipas <strong>de</strong> tabaco, uñas o bolígrafos. No<br />

obstante, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te más común <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal<br />

es el resultado <strong>de</strong> una lesión combinada <strong>de</strong> erosión y abrasión. Los<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.<br />

45 Addy M, Shellis R.P. Interaction betwe<strong>en</strong> Attrition,Abrasion and Erosion in Tooth Wear. En: Lussi A (ed). D<strong>en</strong>tal<br />

Erosion. Mo<strong>no</strong>gr Oral Sci. Basel, Karger, 2006; 20: 17–31<br />

64


ácidos <strong>de</strong>bilitan los 3-5 micrones exteriores <strong>de</strong>l tejido mineralizado e<br />

increm<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> susceptibilidad <strong>de</strong>l esmalte y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina a <strong>la</strong> abrasión<br />

provocada por el cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes, con o sin <strong>de</strong>ntífrico. 5<br />

La exposición <strong>de</strong> esmalte al ácido lo hace más vulnerable a <strong>la</strong><br />

abrasión. Un estudio que se realizó <strong>en</strong> ratas, <strong>la</strong>s que bebieron una<br />

bebida ácida <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> agua se <strong>en</strong>contró <strong>de</strong>sgaste a nivel oclusal y<br />

lingual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mo<strong>la</strong>res, consumieron alim<strong>en</strong>tos suaves y abrasivos.<br />

In vitro, el esmalte ab<strong>la</strong>ndado es más susceptible a <strong>la</strong> abrasión, <strong>no</strong><br />

sólo por el cepillo <strong>de</strong>ntal más <strong>la</strong> pasta, si<strong>no</strong> también por problemas<br />

leves, tales como cepil<strong>la</strong>rse los di<strong>en</strong>tes sin pasta o <strong>la</strong> fricción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

l<strong>en</strong>gua. Así, mi<strong>en</strong>tras que el esmalte es poco <strong>de</strong>sgastado por el<br />

cepil<strong>la</strong>do <strong>no</strong>rmal, se vuelve vulnerable a <strong>la</strong> abrasión por el cepillo <strong>de</strong><br />

di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un ataque erosivo. Hay un gradi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pérdida<br />

mineral <strong>en</strong> el esmalte ab<strong>la</strong>ndado los extremos exter<strong>no</strong>s <strong>de</strong> los<br />

cristales se a<strong>de</strong>lgazan y se vuelv<strong>en</strong> sumam<strong>en</strong>te vulnerables a<br />

fuerzas mecánicas. La abrasión probablem<strong>en</strong>te quita sólo <strong>la</strong> parte<br />

externa, más <strong>de</strong>smineralizada <strong>de</strong>l esmalte ab<strong>la</strong>ndado para <strong>de</strong>jar <strong>la</strong><br />

parte interior, me<strong>no</strong>s <strong>de</strong>smineralizada. Se pue<strong>de</strong> conjeturar que <strong>la</strong>s<br />

superficies <strong>de</strong> esmalte <strong>de</strong>sgastadas y ab<strong>la</strong>ndadas serían más<br />

susceptibles al ataque <strong>de</strong> ácidos, pero esto aún ti<strong>en</strong>e que ser<br />

probado experim<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te. Se constató que cepil<strong>la</strong>do<br />

simultáneam<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> exposición al ácido cítrico produce mayor<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong> un 50% aproximadam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> comparación con<br />

cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> ácido. 45<br />

Los di<strong>en</strong>tes que están fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> oclusión pue<strong>de</strong>n verse<br />

afectados por este mecanismo y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>lesiones</strong> cervicales, ya<br />

que con frecu<strong>en</strong>cia sufre <strong>de</strong> extrusión, lo que expone <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina<br />

haciéndole más vulnerable. Del mismo modo, <strong>la</strong> recesión gingival<br />

pue<strong>de</strong> exponer el cem<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina haciéndolo más vulnerable a<br />

este proceso. También se observa con frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s superficies<br />

5 Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología, prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005;<br />

55: 278-285<br />

45 Addy M, Shellis R.P. Interaction betwe<strong>en</strong> Attrition,Abrasion and Erosion in Tooth Wear. En: Lussi A (ed). D<strong>en</strong>tal<br />

Erosion. Mo<strong>no</strong>gr Oral Sci. Basel, Karger, 2006; 20: 17–31<br />

65


oclusales. 3 estudios in vitro e in situ, sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>l<br />

ácido ti<strong>en</strong>e el pot<strong>en</strong>cial tanto <strong>de</strong> localizar como <strong>de</strong> iniciar <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong>.<br />

De este modo, los estudios in situ han <strong>de</strong>mostrado que, <strong>en</strong> algu<strong>no</strong>s<br />

individuos, beber un litro <strong>de</strong> refresco al día, cosa <strong>no</strong> poco frecu<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> muchos países, podría eliminar un milímetro <strong>de</strong> esmalte <strong>en</strong> un<br />

período <strong>de</strong> u<strong>no</strong>s cuantos años. En <strong>la</strong> región bucocervical <strong>de</strong> los<br />

di<strong>en</strong>tes, esto supondría más <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l esmalte <strong>en</strong> este sitio.<br />

Asimismo, como ya se ha dicho, el ritmo <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong>l esmalte se<br />

aceleraría mediante el cepil<strong>la</strong>do regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes. Una vez que<br />

se produce <strong>la</strong> exposición, <strong>la</strong> investigación <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio e in situ<br />

<strong>de</strong>muestra que <strong>la</strong>s bebidas ácidas pue<strong>de</strong>n eliminar el barrillo<br />

<strong>de</strong>ntinario <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina hasta <strong>de</strong>jar expuestos los túbulos, tras el<br />

equival<strong>en</strong>te clínico a un pequeño número <strong>de</strong> dosis <strong>de</strong> bebidas ácida 1<br />

c. Atrición y abrasión<br />

El bruxismo y el abuso <strong>de</strong>l <strong>de</strong>ntífrico son <strong>la</strong>s dos causas<br />

principales <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste, se realizó un estudio el cual <strong>no</strong>s reveló que<br />

los sig<strong>no</strong>s <strong>de</strong>l bruxismo se pue<strong>de</strong>n i<strong>de</strong>ntificar universalm<strong>en</strong>te, lo que<br />

significa que TODOS los seres huma<strong>no</strong>s lo practican. Por lo tanto,<br />

cabe <strong>de</strong>stacar que el <strong>de</strong>sgaste producido por el bruxismo siempre<br />

estará pres<strong>en</strong>te y podrá aparecer <strong>en</strong> combinación con cualquier otra<br />

causa. Viéndose con bastante frecu<strong>en</strong>cia <strong>la</strong> asociación <strong>de</strong> patrones<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sgaste ocasionados por <strong>la</strong> atrición producto <strong>de</strong> movimi<strong>en</strong>tos<br />

parafuncionales (atrición) acompañados por <strong>lesiones</strong> con patrones<br />

clínicos pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> abrasión <strong>de</strong>ntal producto g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> un cepil<strong>la</strong>do muy <strong>en</strong>érgico o producto <strong>de</strong> interposición <strong>de</strong> tercer<br />

cuerpo por tiempos muy prolongados y repetitivos; como agujas,<br />

tachue<strong>la</strong>s, hilos, etc. Los cuales se hac<strong>en</strong> cada vez más<br />

evi<strong>de</strong>nciables con el paso <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad. 3<br />

3 Grippo JO, Simring M, Schreiner S. Attrition, corrosion and abfraction revisited. A new perspective on tooth surface<br />

lesions. J Am D<strong>en</strong>t Assoc (USA). 2004; 135 (8): 1109-1118.<br />

1 Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU).<br />

2005; 55: 261-267.<br />

3 Grippo JO, Simring M, Schreiner S. Attrition, corrosion and abfraction revisited. A new perspective on tooth surface<br />

lesions. J Am D<strong>en</strong>t Assoc (USA). 2004; 135 (8): 1109-1118.<br />

66


En Grippo JO, Simring M, Schreiner S. 2<br />

IV.- MEDIDA DE LA PREVALENCIA<br />

Ñ.La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> cuantifica <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong> sujetos <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción,<br />

o grupo, que están <strong>en</strong>fermos <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado. Sería <strong>la</strong><br />

probabilidad <strong>de</strong> estar <strong>en</strong>fermo, o t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> característica, <strong>en</strong> el <strong>no</strong>mbre <strong>en</strong><br />

que se produce <strong>la</strong> medición. Es un concepto estático.<br />

El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> (P) se efectúa <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma sigui<strong>en</strong>te.<br />

En este caso, el <strong>de</strong><strong>no</strong>minador refleja <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermar, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ocasiones correspon<strong>de</strong>n a <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción total. En el <strong>de</strong><strong>no</strong>minador se refleja, asimismo, los casos<br />

expresados <strong>en</strong> el numerador. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, <strong>no</strong> se acota a<br />

un período <strong>de</strong> tiempo, si<strong>no</strong> que suele expresarse acompañada <strong>de</strong> una<br />

fecha.<br />

ATRICIÓN<br />

Algu<strong>no</strong>s autores difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong>tre <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>en</strong> un punto y<br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>en</strong> un periodo. Hasta el mom<strong>en</strong>to, <strong>no</strong>s hemos referido a <strong>la</strong><br />

67


<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>en</strong> un punto o <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> puntual, que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> probabilidad<br />

<strong>de</strong> que un individuo <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el tiempo sea un caso. Por su<br />

parte, <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>en</strong> un período se establece cuando <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> se realiza <strong>en</strong>tre dos puntos <strong>en</strong> el tiempo. En este caso, al<br />

numerador total <strong>de</strong> casos exist<strong>en</strong>tes al principio le sumamos los nuevos<br />

casos que se produce a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l período estudiado. De todas formas,<br />

el concepto <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> está más re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong><br />

puntual y los térmi<strong>no</strong>s <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> y tasa <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>, pue<strong>de</strong>n usarse<br />

como sinónimos.<br />

2.3 DEFINICIONES CONCEPTUALES<br />

2.3.1 Lesiones <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

Es toda pérdida l<strong>en</strong>ta e irreversible <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal a partir<br />

<strong>de</strong> su superficie externa, <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes bacteria<strong>no</strong>s. 47<br />

2.3.2 Atrición.<br />

La atrición es el <strong>de</strong>sgate <strong>de</strong>l esmalte y <strong>la</strong> <strong>de</strong>ntina <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

fricción <strong>de</strong> di<strong>en</strong>te a di<strong>en</strong>te. 2<br />

2.3.3 Abrasión.<br />

La abrasión es el <strong>de</strong>sgate patológico <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fricción <strong>en</strong>tre un<br />

di<strong>en</strong>te y un ag<strong>en</strong>te exóge<strong>no</strong> (masticación <strong>de</strong>l tabaco, cepil<strong>la</strong>do fuerte o<br />

<strong>de</strong>l uso incorrecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> seda <strong>de</strong>ntal, mondadi<strong>en</strong>tes, lápices, o cualquier<br />

objeto extraño). 2<br />

2.3.4 Erosión.<br />

Es <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l di<strong>en</strong>te, esmalte y <strong>de</strong>ntina, <strong>de</strong>bido<br />

a medios químicos que <strong>no</strong> involucran una acción bacteriana. 31<br />

1.1.1. Preval<strong>en</strong>cia<br />

La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> es un dato estadístico que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> proporción <strong>de</strong><br />

personas afectadas por <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o que ti<strong>en</strong>e una condición o factor<br />

47 Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao Paulo: Santo editora; 2010<br />

2 Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> ATM. Florida: Amolca; 2009<br />

31 Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16.<br />

68


<strong>de</strong> riesgo, <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con el número <strong>de</strong><br />

personas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Son por lo tanto proporciones, que suel<strong>en</strong><br />

expresarse <strong>en</strong> porc<strong>en</strong>tajes y se estiman midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad o factor<br />

<strong>de</strong> riesgo <strong>en</strong> una muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> que se<br />

pres<strong>en</strong>ta estudiar.<br />

1.1.2. Epi<strong>de</strong>miología.<br />

24, 25<br />

Es el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> pob<strong>la</strong>ciones humanas. También es concebida como<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong>l estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución y <strong>de</strong> los<br />

<strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> los estados y ev<strong>en</strong>tos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud <strong>en</strong><br />

pob<strong>la</strong>ciones específicas y <strong>de</strong> aplicación <strong>de</strong> ese co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to para el<br />

control <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> salud. 24<br />

1.1.3. Epi<strong>de</strong>miología bucal<br />

En odontología, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> estudio serán aquel<strong>la</strong>s que<br />

incidan <strong>en</strong> <strong>la</strong> cavidad oral, di<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong>cías y restos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mucosas. La<br />

<strong>de</strong>finición implica tres aspectos: <strong>la</strong> cuantificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s; <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> quién, cómo, cuándo y dón<strong>de</strong> <strong>en</strong>ferma<br />

y, por último, <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> los <strong>de</strong>terminantes biológicos, conductuales,<br />

ambi<strong>en</strong>tales y hereditarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s orales. Sin embargo. La<br />

epi<strong>de</strong>miología odontológica ti<strong>en</strong>e ciertas peculiarida<strong>de</strong>s, pues a m<strong>en</strong>udo<br />

su ámbito <strong>de</strong> estudio más que <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> o conjunto <strong>de</strong> individuos, o<br />

los individuos consi<strong>de</strong>rados ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te, es el medio oral, sus<br />

microorganismos o los mismos di<strong>en</strong>tes. 24,<br />

24 Ramón T. Métodos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Odontología, bases ci<strong>en</strong>tíficas y aplicaciones <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

clínica <strong>en</strong> a<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntales. Barcelona. Masson. 2000<br />

25 Frie<strong>de</strong>nthal Diccionario <strong>de</strong> Odontología. 2ª Ed. Bue<strong>no</strong>s Aires; Médica Panamericana; 2003. Preval<strong>en</strong>cia; p. 749.<br />

24 Ramón T. Métodos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Odontología, bases ci<strong>en</strong>tíficas y aplicaciones <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación<br />

clínica <strong>en</strong> a<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntales. Barcelona. Masson. 2000<br />

69


2.4 VARIABLES Y OPERACIONALIZACIÓN DE LAS VARIABLES<br />

Unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> análisis: Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Jicamarca Anexo-22<br />

2.4.1 Variable principal<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

2.4.2 Variables secundarias<br />

Sexo<br />

Edad<br />

Grupo racial<br />

2.4.3 Operacionalización <strong>de</strong> variables<br />

VARIABLE INDICADORES ESCALA MEDIDAS<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong>.<br />

Sexo<br />

Edad<br />

Grupo racial<br />

Atrición<br />

Abrasión<br />

Erosión<br />

Datos <strong>de</strong> fichas<br />

<strong>de</strong> recolección<br />

<strong>de</strong> datos<br />

Datos <strong>de</strong> fichas<br />

<strong>de</strong> recolección<br />

datos<br />

Datos <strong>de</strong> fichas<br />

<strong>de</strong> recolección<br />

datos<br />

70<br />

Nominal<br />

<strong>no</strong>minal<br />

Interva<strong>la</strong>r<br />

Nominal<br />

SI<br />

NO<br />

Masculi<strong>no</strong><br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong><br />

18 – 25<br />

26 – 32<br />

33 – 39<br />

40 – 46<br />

47 – 53<br />

54 – 60<br />

Negra<br />

B<strong>la</strong>nca<br />

Mestiza


3.1 DISEÑO METODOLÓGICO<br />

3.1.1. Diseño<br />

CAPITULO III: METODOLOGÍA<br />

El diseño se selecciona <strong>en</strong> base a los objetivos propuestos, a <strong>la</strong><br />

disponibilidad <strong>de</strong> recursos y a<strong>de</strong>más a <strong>la</strong> aceptabilidad <strong>de</strong>l tipo ético,<br />

para el cual se aplican los sigui<strong>en</strong>tes criterios:<br />

Por su finalidad; es aplicada.<br />

Según el tipo <strong>de</strong> diseño: <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación será NO<br />

EXPERIMENTAL, pues <strong>no</strong> se alterará <strong>en</strong> lo más mínimo ni el<br />

<strong>en</strong>tor<strong>no</strong> ni el f<strong>en</strong>óme<strong>no</strong> estudiado.<br />

Según <strong>la</strong> prolongación <strong>en</strong> el tiempo: el estudio será transversal<br />

o sincrónica.<br />

Según el énfasis <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong> los datos manejados:<br />

será cuantitativa.<br />

Según el tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los hechos y<br />

3.1.2. Nivel:<br />

REGISTROS DE LA INFORMACIÓN: será<br />

RETROPROSPECTIVO por cuanto se efectuará <strong>la</strong><br />

ACTUALIZACIÓN INFORMATIVA DE HECHOS<br />

REGISTRADOS.<br />

El nivel <strong>de</strong> investigación vi<strong>en</strong>e dado por el grado <strong>de</strong> profundidad y<br />

alcance que se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> con <strong>la</strong> misma, <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

investigación se consi<strong>de</strong>rará <strong>de</strong> NIVEL DESCRIPTIVO. Se indicará<br />

cuanto es <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>.<br />

3.1.3. Enfoque:<br />

En <strong>la</strong>s investigaciones <strong>en</strong> salud se utiliza dos tipos <strong>de</strong> <strong>en</strong>foques:<br />

Cualitativo y cuantitativo. En nuestro estudio será<br />

CUANTITATIVO<br />

71


3.2 Pob<strong>la</strong>ción y muestra<br />

3.2.1. Universo: El universo está conformada por los individuos <strong>de</strong>l<br />

distrito <strong>de</strong> San Juan <strong>de</strong> Lurigancho que según los C<strong>en</strong>sos<br />

Nacionales 2007 son 888,443 habitantes aproximadam<strong>en</strong>te, situado<br />

al <strong>no</strong>reste <strong>de</strong> <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Lima.<br />

3.2.2. Pob<strong>la</strong>ción: La pob<strong>la</strong>ción objeto <strong>de</strong> estudio está conformada por<br />

25.600 habitantes <strong>de</strong> Jicamarca.<br />

3.2.3. Criterios <strong>de</strong> Selección <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pob<strong>la</strong>ción a Estudiar<br />

POR SER UNA INVESTIGACIÓN RETROPROSPECTIVA: Cuya<br />

recolección <strong>de</strong> datos se realizó por el autor <strong>en</strong> el 2009. Bajo<br />

supervisión especializada:<br />

3.2.3.1. Criterios De Inclusión<br />

Fichas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos con información coher<strong>en</strong>te,<br />

legible y completa.<br />

Datos individuos adultos que estén <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 18 a<br />

19 años <strong>de</strong> edad<br />

Datos <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> ambos sexos<br />

Datos <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> raza mestiza, b<strong>la</strong>nca o negra<br />

Datos <strong>de</strong> individuos que residan <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa<br />

Rosa Anexo 22 Jicamarca San Juan <strong>de</strong> Lurigancho,<br />

verificadas con D.N.I<br />

3.2.3.2. Criterio De Exclusión<br />

Fichas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos con información incompleta,<br />

ilegible o incoher<strong>en</strong>te<br />

Datos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que sean me<strong>no</strong>res <strong>de</strong> 18 años<br />

Datos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes que <strong>no</strong> sean resi<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa Anexo 22 Jicamarca San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho<br />

72


3.2.4. Muestra: La unidad muestral estuvo conformada por los<br />

individuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> Santa Rosa Anexo 22 <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> 18 a 60 años.<br />

El cálculo <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra co<strong>no</strong>ci<strong>en</strong>do el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción.<br />

DATOS:<br />

N= Tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

Z= Nivel <strong>de</strong> confianza (95%) 1.96<br />

P= Probabilidad <strong>de</strong> éxito o proporción esperada<br />

Q= Probabilidad <strong>de</strong> fracaso<br />

D= Precisión (Error máximo admisible <strong>en</strong> térmi<strong>no</strong>s <strong>de</strong><br />

FORMULA:<br />

proporción) 0,03<br />

Muestra Teórica: 201 individuos<br />

Muestra Real| : 290 individuo<br />

73


3.3 Técnicas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos<br />

3.3.1. Descripción <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos<br />

Se revisaron <strong>la</strong>s fichas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong><br />

conjunto por un grupo <strong>de</strong> investigadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong><br />

Seminario <strong>de</strong> Tesis II- 2009-III <strong>en</strong> el cual el investigador participó.<br />

El otro instrum<strong>en</strong>to a utilizar <strong>en</strong> esta etapa fue <strong>la</strong> Hoja <strong>de</strong><br />

Codificación.<br />

3.3.2. Vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong> los instrum<strong>en</strong>tos<br />

Para obt<strong>en</strong>er los resultados se utilizaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes técnicas <strong>de</strong><br />

recolección <strong>de</strong> datos:<br />

1. La observación <strong>no</strong> practicante para verificar <strong>en</strong> <strong>la</strong> hoja <strong>de</strong><br />

registro <strong>de</strong> observaciones <strong>la</strong> estricta aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los tejidos duros <strong>de</strong><br />

los di<strong>en</strong>tes (CIE-EO) Versión 10. Instrum<strong>en</strong>to<br />

Estandarizado por <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud<br />

(OMS)<br />

2. El guión <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista o <strong>en</strong>cuesta- Márquez (1996)<br />

La finalidad fue obt<strong>en</strong>er <strong>en</strong> forma ci<strong>en</strong>tífica los datos<br />

epi<strong>de</strong>miológicos precisos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong>.<br />

3.4 Técnicas para procesar <strong>la</strong> información<br />

1. Se verificó <strong>de</strong> Fichas <strong>de</strong> Registro <strong>de</strong> <strong>la</strong> Información para i<strong>de</strong>ntificar<br />

sesgos (datos incompletos, contradictorios, falsos, vacíos o<br />

aquellos que <strong>no</strong> hayan seguido <strong>la</strong>s pautas propuestas <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

investigación)<br />

2. Las muestras reales <strong>de</strong> estudio fueron procesar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> el programa<br />

Excel<br />

3. Luego Utilizar para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados y análisis <strong>de</strong> datos<br />

se utilizó el Programa Estadístico SPSS- Versión 15.<br />

74


CAPITULO IV. RESULTADOS<br />

1. Análisis Descriptivo <strong>de</strong> Frecu<strong>en</strong>cias<br />

N<br />

Estadísticos<br />

SEXO EDAD RAZA<br />

75<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong><br />

(Abrasión)<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong><br />

(Erosión)<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong><br />

(Atrición)<br />

Válidos 290 290 289 289 290 289<br />

Perdidos 0 0 1 1 0 1<br />

Media 1.58 2.66 1.08 1.16 1.03 1.28<br />

Error típ. <strong>de</strong> <strong>la</strong> media .029 .082 .019 .021 .011 .026<br />

Mediana 2.00 2.00 1.00 1.00 1.00 1.00<br />

Moda 2 2 1 1 1 1<br />

Desv. típ. .494 1.401 .329 .363 .183 .448<br />

Varianza .244 1.963 .108 .132 .033 .201<br />

Mínimo 1 1 1 1 1 1<br />

Máximo 2 6 3 2 2 2


Válidos<br />

SEXO<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

En re<strong>la</strong>ción al indicador que evalúa el género (sexo) <strong>de</strong> los<br />

<strong>en</strong>trevistados, resume los sigui<strong>en</strong>tes datos, según lo que hemos podido<br />

<strong>de</strong>terminar a través <strong>de</strong> nuestros cálculos, <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 290 individuos que<br />

forman parte <strong>de</strong> nuestra muestra, exist<strong>en</strong> 169 individuos FEMENINOS,<br />

lo cual repres<strong>en</strong>ta el 58.3%, <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> varones (121<br />

individuos) repres<strong>en</strong>ta solo el 41.7% respectivam<strong>en</strong>te.<br />

76<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Masculi<strong>no</strong> 121 41.7 41.7 41.7<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> 169 58.3 58.3 100.0<br />

Total 290 100.0 100.0


EDAD<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

En lo que respecta a <strong>la</strong> edad, según po<strong>de</strong>mos observar, <strong>de</strong> los 290<br />

individuos que forman parte <strong>de</strong> nuestro estudio como muestra, vemos que<br />

(101 individuos) es <strong>de</strong>cir 34.8%, que se ubican <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> edad <strong>en</strong>tre<br />

los 26 a 32 años, seguida por <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> 18 a 25 años, con un total <strong>de</strong><br />

60 individuos, es <strong>de</strong>cir 20.7% <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> tercer lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el<br />

rango <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 33 a 39 años, con 58 individuos, es <strong>de</strong>cir un 20.0%, <strong>en</strong><br />

cuarto lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el rango <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 40 a 45 años, con 38<br />

individuos repres<strong>en</strong>tando un 13.1% seguida <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> edad <strong>de</strong> 54 a 60<br />

años, con 18 individuos, con una frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> 6.2% y por ultimo esta <strong>la</strong><br />

categoría <strong>de</strong> 47 a 53 años, con 15 individuos, es <strong>de</strong>cir un 5.2%.<br />

77<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Válidos 18 - 25 (años) 60 20.7 20.7 20.7<br />

26 - 32 (años) 101 34.8 34.8 55.5<br />

33 - 39 (años) 58 20.0 20.0 75.5<br />

40 - 46 (años) 38 13.1 13.1 88.6<br />

47 - 53 (años) 15 5.2 5.2 93.8<br />

54 - 60 (años) 18 6.2 6.2 100.0<br />

Total 290 100.0 100.0


RAZA<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

78<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Válidos Mestiza 271 93.4 93.8 93.8<br />

B<strong>la</strong>nca 13 4.5 4.5 98.3<br />

Negra 5 1.7 1.7 100.0<br />

Total 289 99.7 100.0<br />

Perdidos Sistema 1 .3<br />

Total 290 100.0<br />

En cuanto al tipo <strong>de</strong> raza que repres<strong>en</strong>ta nuestra muestra, existe<br />

una mayor cantidad <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia acumu<strong>la</strong>da <strong>en</strong> <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> raza<br />

mestiza, con 271 <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 290 individuos, significando esto una<br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l 93.4%, <strong>en</strong> segundo lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong><br />

raza B<strong>la</strong>nca con 13 individuos, es <strong>de</strong>cir un 4.5% <strong>de</strong> índice <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia,,<br />

mi<strong>en</strong>tras que por ultimo <strong>de</strong> <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>la</strong> raza Negra, con 5 individuos,<br />

significando un total <strong>de</strong>l 1.7% respectivam<strong>en</strong>te, es necesario resaltar que<br />

existe un dato perdido.


PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS (ABRASIÓN)<br />

Válidos<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

79<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

No 244 84.1 84.4 84.4<br />

Si 45 15.5 15.6 100.0<br />

Total 289 99.7 100.0<br />

Perdidos Sistema 1 .3<br />

Total 290 100.0<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Abrasión como lesión <strong>de</strong>ntaria<br />

<strong>no</strong> cariosa, po<strong>de</strong>mos observar que <strong>de</strong> los 290 individuos, solo un total<br />

<strong>de</strong> 45 individuos manifestó sufrir este tipo <strong>de</strong> lesión, es <strong>de</strong>cir que el<br />

15.5% <strong>de</strong> nuestra muestra manifiesta o pres<strong>en</strong>ta este tipo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong>.


PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS (EROSIÓN)<br />

Válidos<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Erosión como lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>no</strong><br />

cariosa, po<strong>de</strong>mos observar que, <strong>de</strong> los 290 individuos, solo un total <strong>de</strong><br />

10 individuos manifestó sufrir este tipo <strong>de</strong> lesión, es <strong>de</strong>cir que el 3.4% <strong>de</strong><br />

nuestra muestra manifiesta o pres<strong>en</strong>ta este tipo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong>.<br />

80<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

No 280 96.6 96.6 96.6<br />

Si 10 3.4 3.4 100.0<br />

Total 290 100.0 100.0


PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS (ATRICIÓN)<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

81<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Válidos No 209 72.1 72.3 72.3<br />

Si 80 27.6 27.7 100.0<br />

Total 289 99.7 100.0<br />

Perdidos Sistema 1 0.3<br />

Total 290 100.0 100.0<br />

Para el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> atrición, es el tipo <strong>de</strong> lesión con mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong>,<br />

como po<strong>de</strong>mos observar que, <strong>de</strong> los 290 individuos, un total <strong>de</strong> 80<br />

individuos sufr<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> lesión, es <strong>de</strong>cir que el 27.6% <strong>de</strong> nuestra<br />

muestra manifiesta o pres<strong>en</strong>ta este tipo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong>.


2. VALIDACIÓN DE OBJETIVOS<br />

OBJETIVOS<br />

Objetivo g<strong>en</strong>eral<br />

Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa – Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca – San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

Estadísticos <strong>de</strong>scriptivos<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias<br />

<strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Abrasión)<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias<br />

<strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Erosión)<br />

Preval<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias<br />

<strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Atrición)<br />

N válido<br />

(según<br />

lista)<br />

Según lo que po<strong>de</strong>mos observar a través <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> nuestro<br />

análisis <strong>de</strong>scriptivo <strong>de</strong> indicadores <strong>de</strong> variables, <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa - Anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009, ha sido principalm<strong>en</strong>te por<br />

los casos <strong>de</strong> atrición, los mismos que pres<strong>en</strong>tan una medida <strong>de</strong> media superior<br />

al <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias 1.28 ptos, <strong>en</strong> comparación con el 1.03<br />

ptos. De Erosión como lesión <strong>de</strong>ntaria y <strong>de</strong>l 1.16 ptos. <strong>de</strong> <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong> Abrasión,<br />

con lo que po<strong>de</strong>mos manifestar que el mayor índice que se pres<strong>en</strong>ta es <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> Atrición, como principal tipo <strong>de</strong> lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>no</strong> cariosa <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa – Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca – San Juan <strong>de</strong> Lurigancho<br />

<strong>en</strong> el año 2009.<br />

N Mínimo Máximo Media Desv. típ. Asimetría Curtosis<br />

Estadístico Estadístico Estadístico Estadístico Estadístico Estadístico<br />

82<br />

Error<br />

típico<br />

Estadístico<br />

Error<br />

típico<br />

289 1 2 1.16 0.363 1.909 0.143 1.656 0.286<br />

290 1 2 1.03 0.183 5.129 0.143 24.476 0.285<br />

289 1 2 1.28 0.448 1.003 0.143 -1.001 0.286<br />

288


Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Lesiones D<strong>en</strong>tarias <strong>no</strong> Cariosas<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Porc<strong>en</strong>taje<br />

83<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

válido<br />

Porc<strong>en</strong>taje<br />

acumu<strong>la</strong>do<br />

Válidos No 172 59.3 59.3 59.3<br />

Si 118 40.7 40.7 100.0<br />

Total 290 100.0 100.0<br />

En total exist<strong>en</strong> 118 individuos que pres<strong>en</strong>tan <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias<br />

<strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca<br />

San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009, lo cual correspon<strong>de</strong>ría al<br />

40.69% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que forma parte <strong>de</strong> nuestra muestra.


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

SEXO<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong><br />

No % Si %<br />

84<br />

Total %<br />

Masculi<strong>no</strong> 64 22 57 20 121 42<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> 108 37 61 21 169 58<br />

Total 172 59 118 41 290 100<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, según observamos,<br />

exist<strong>en</strong> 118 individuos que sufr<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> lesión <strong>de</strong>ntaria, <strong>de</strong> los cuales<br />

57 son varones y 61 son mujeres, existi<strong>en</strong>do un mayor número <strong>de</strong> mujeres<br />

qui<strong>en</strong>es son los que sufr<strong>en</strong> esta lesión.


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

EDAD<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

En cuanto a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong> los resultados se observan que <strong>de</strong> los 118 individuos que sufr<strong>en</strong><br />

este tipo <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong>, 34 <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s que fluctúan <strong>en</strong>tre los 33 a 39<br />

años, seguida <strong>de</strong> 32 individuos que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 26 y 32 años, 22 <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre 40 y 46 años, 13 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 54 a 60 años seguido por 9 individuos que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 18 y 25 años, y por ultimo <strong>en</strong>contramos a 8 individuos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre 47 a 53 años.<br />

Sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

No % Si % Total %<br />

18 - 25 (años) 51 18 9 3 60 21<br />

26 - 32 (años) 69 24 32 11 101 35<br />

33 - 39 (años) 24 8 34 12 58 20<br />

40 - 46 (años) 16 7 22 8 38 13<br />

47 - 53 (años) 7 2 8 3 15 5<br />

54 - 60 (años) 5 2 13 4 18 6<br />

Total 172 59 118 41 290 100<br />

85


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

RAZA<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Lesiones <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong><br />

No % Si %<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

Las <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al indicador <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong><br />

raza, se ve que <strong>de</strong> los 289 individuos, 114 <strong>de</strong> ellos son <strong>de</strong> raza mestiza,<br />

2 <strong>de</strong> raza negra y 2 son <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca.<br />

86<br />

Total %<br />

Mestiza 157 54 114 39 271 93<br />

B<strong>la</strong>nca 11 4 2 1 13 5<br />

Negra 3 1 2 1 5 2<br />

Total 171 59 118 41 289 100


OBJETIVOS ESPECÍFICOS<br />

1) Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex post fáctica <strong>de</strong> personas con abrasión<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa – Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca – San<br />

Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

SEXO<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

<strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Abrasión)<br />

No % Si %<br />

En re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> Abrasión, según observamos,<br />

exist<strong>en</strong> 45 individuos que sufr<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> lesión <strong>de</strong>ntaria, <strong>de</strong> los<br />

cuales 25 son varones y 20 son mujeres, existi<strong>en</strong>do un mayor número <strong>de</strong><br />

varones qui<strong>en</strong>es son los que sufr<strong>en</strong> esta lesión.<br />

87<br />

Total %<br />

Masculi<strong>no</strong> 95 33% 25 9% 120 42%<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> 149 52% 20 7% 169 58%<br />

Total 244 84% 45 16% 289 100%


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

EDAD<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> (Abrasión)<br />

No % Si % Total %<br />

18 - 25 (años) 56 19% 4 1% 60 21%<br />

26 - 32 (años) 85 29% 16 6% 101 35%<br />

33 - 39 (años) 49 17% 8 3% 57 20%<br />

40 - 46 (años) 31 11% 7 2% 38 13%<br />

47 - 53 (años) 11 4% 4 1% 15 5%<br />

54 - 60 (años) 12 4% 6 2% 18 6%<br />

Total 244 84% 45 16% 289 100%<br />

En cuanto a <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong> abrasión, <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, y<br />

según esto los resultados se observan que <strong>de</strong> los 45 individuos que sufr<strong>en</strong><br />

este tipo <strong>de</strong> lesión, 16 <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s que fluctúan <strong>en</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre<br />

26 a 32 años, seguida <strong>de</strong> 8 individuos que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 33 y 39 años, 7 <strong>de</strong><br />

ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 40 y 46 años, y <strong>de</strong> estos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 54 a 60 años y por<br />

ultimo 4 individuos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 18 y 25 años, así como también <strong>en</strong>tre 47 a<br />

53 años.<br />

88


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

RAZA<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> (Abrasión)<br />

No % Si %<br />

En re<strong>la</strong>ción al indicador <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> raza, se ve que <strong>de</strong> los 45 individuos<br />

que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong> abrasión como lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>no</strong> cariosa, 42 <strong>de</strong><br />

ellos son <strong>de</strong> raza mestiza, 2 <strong>de</strong> raza negra y solo 1 son <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca.<br />

89<br />

Total %<br />

Mestiza 229 79% 42 15% 271 94%<br />

B<strong>la</strong>nca 12 4% 1 0% 13 5%<br />

Negra 2 1% 2 1% 4 1%<br />

Total 243 84% 45 16% 288 100%


2) Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex post fáctica <strong>de</strong> personas con atrición<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa – Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca – San<br />

Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

SEXO<br />

Sobre el indicador <strong>de</strong> sexo, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>de</strong> atrición <strong>no</strong><br />

cariosa po<strong>de</strong>mos observar que <strong>de</strong> los 80 individuos que <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> 43 <strong>de</strong><br />

ellos son mujeres y 37 son varones.<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> (Atrición)<br />

No % Si %<br />

90<br />

Total %<br />

Masculi<strong>no</strong> 83 29% 37 13% 120 42%<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> 126 43% 43 15% 169 58%<br />

Total 209 72% 80 28% 289 100%


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

EDAD<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> (Atrición)<br />

No % Si % Total %<br />

18 - 25 (años) 54 19% 5 2% 59 20%<br />

26 - 32 (años) 80 27% 21 7% 101 35%<br />

33 - 39 (años) 32 11% 26 9% 58 20%<br />

40 - 46 (años) 21 7% 17 6% 38 13%<br />

47 - 53 (años) 11 4% 4 1% 15 5%<br />

54 - 60 (años) 11 4% 7 2% 18 6%<br />

Total 209 73% 80 27% 289 100%<br />

En cuanto al indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong> los 80 individuos, qui<strong>en</strong>es son los<br />

que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong>ntaria, <strong>la</strong> atrición, 26 <strong>de</strong> ellos<br />

manifiestan t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>tre 33 a 39 años, <strong>en</strong> segundo lugar 21 individuos qui<strong>en</strong>es<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 26 - 32 (años), <strong>en</strong> tercer lugar se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran 17 individuos que<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 40 a 46 individuos, seguidam<strong>en</strong>te exist<strong>en</strong> 7 individuos que ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre 54 a 60 años, 5 ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 18 y 25 años y por ultimo 4 individuos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tre 47 a 53 años.<br />

91


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

RAZA<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Atrición) Total %<br />

No % Si %<br />

Mestiza 191 66% 79 27% 270 94%<br />

B<strong>la</strong>nca 12 4% 1 0% 13 5%<br />

Negra 5 2% 0 0% 5 2%<br />

Total 208 72% 80 28% 288 100%<br />

En re<strong>la</strong>ción al indicador <strong>de</strong> raza, el cual se junta a <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>, (Atrición), <strong>de</strong> los 80 individuos que <strong>la</strong><br />

pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>, 79 <strong>de</strong> ellos son <strong>de</strong> raza mestiza, existi<strong>en</strong>do solo 01 individuo<br />

que es <strong>de</strong> raza b<strong>la</strong>nca y ningu<strong>no</strong> <strong>de</strong> raza negra.<br />

92


3) Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex post fáctica <strong>de</strong> personas con erosión<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa – Anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca – San<br />

Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

SEXO<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

(Erosión) Total %<br />

No % Si %<br />

Masculi<strong>no</strong> 115 40% 6 2% 121 42%<br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> 165 57% 4 1% 169 58%<br />

Total 280 97% 10 3% 290 100%<br />

Sobre <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> erosión como lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>no</strong> cariosa, se<br />

pue<strong>de</strong> observar que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> total 10 individuos, <strong>de</strong> los cuales 6 son<br />

varones y 4 son mujeres.<br />

93


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

EDAD<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> (Erosión)<br />

No % Si %<br />

94<br />

Total %<br />

18 - 25 (años) 59 20% 1 0% 60 21%<br />

26 - 32 (años) 97 33% 4 1% 101 35%<br />

33 - 39 (años) 55 19% 3 1% 58 20%<br />

40 - 46 (años) 37 13% 1 0% 38 13%<br />

47 - 53 (años) 14 5% 1 0% 15 5%<br />

54 - 60 (años) 18 6% 0 0% 18 6%<br />

Total 280 97% 10 3% 290 100%<br />

En re<strong>la</strong>ción al indicador <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad sobre <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>de</strong><br />

erosión <strong>no</strong> cariosa, <strong>de</strong> los 10 individuos que <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>, 4 <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

eda<strong>de</strong>s que fluctúan <strong>en</strong>tre 26 a 32 años, 3 <strong>de</strong> ellos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 3 a 39<br />

años, <strong>de</strong> igual manera existe solo 01 individuos que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 18 a 25<br />

años, 01 que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 40 a 46 años y 01 que ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 47 a 53 años,<br />

respectivam<strong>en</strong>te.


Tab<strong>la</strong> <strong>de</strong> conting<strong>en</strong>cia<br />

Recu<strong>en</strong>to<br />

RAZA<br />

Por ultimo <strong>en</strong> cuanto al tipo <strong>de</strong> raza, sobre <strong>la</strong> Preval<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Erosión como lesión <strong>de</strong>ntaria <strong>no</strong> cariosa, <strong>de</strong>l mismo modo <strong>de</strong> los 10<br />

individuos, se pue<strong>de</strong> observar que todos ellos pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> raza<br />

mestiza.<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> (Erosión)<br />

No % Si %<br />

95<br />

Total %<br />

Mestiza 261 90% 10 3% 271 94%<br />

B<strong>la</strong>nca 13 4% 0 0% 13 4%<br />

Negra 5 2% 0 0% 5 2%<br />

Total 279 97% 10 3% 289 100%


5.1. Discusión<br />

CAPITULO V. DISCUSIÓN CONCLUSIONES Y<br />

RECOMENDACIONES<br />

Las <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> 118<br />

individuos <strong>en</strong> un 40,7% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. En <strong>la</strong> que prevalece el sexo<br />

fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> con 61 casos 21%, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s más afectadas <strong>en</strong>tre los<br />

33 y 39 con 34 casos 12%. Comparando con un estudio realizado por<br />

Canci<strong>no</strong> et al (34) qui<strong>en</strong> realizó un estudio <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

<strong>en</strong>contró <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal g<strong>en</strong>eralizado, <strong>en</strong> el grupo <strong>de</strong> edad más<br />

avanzada (35 a 45 años) y <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción fem<strong>en</strong>ina fue don<strong>de</strong> predominó<br />

el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal.<br />

La atrición fue <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> cariosa con mayor cantidad <strong>de</strong><br />

casos con 80 individuos repres<strong>en</strong>tando al 27,6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> 290<br />

individuos. El género con mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> fue el fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong> con 43<br />

casos 15%, Las eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 33 a 39 años se<br />

<strong>en</strong>contraron mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> abrasión con 26 casos (9%). Con<br />

respecto a otros estudios que se realizaron con re<strong>la</strong>ción a este tema,<br />

Barranca (29) qui<strong>en</strong> realizó un estudio <strong>en</strong> 78 individuos <strong>en</strong> <strong>la</strong> que<br />

<strong>en</strong>contró <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> 65 casos (83,33%), 22 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (34.92%)<br />

y 41 fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>s (65,07%) <strong>la</strong> mayoría con conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rechinar los<br />

di<strong>en</strong>tes sin molestias.<br />

La abrasión <strong>de</strong>ntal estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> segundo lugar con 45<br />

casos, equival<strong>en</strong>te al 15,5% <strong>de</strong>l total <strong>de</strong> 289 individuos. Don<strong>de</strong> el<br />

género masculi<strong>no</strong> pres<strong>en</strong>to el mayor número <strong>de</strong> casos con 25 (9%)<br />

individuos afectados. En el grupo etario <strong>de</strong> 26-32 se <strong>en</strong>contró el mayor<br />

número <strong>de</strong> casos con 16 casos (6%). En comparación con estudios<br />

realizados <strong>en</strong> nuestra patria <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que evalúan <strong>lesiones</strong> abrasivas<br />

localizadas solo a nivel cervical <strong>de</strong><strong>no</strong>minadas Abfracciones, cuyas<br />

<strong>lesiones</strong> <strong>en</strong> nuestro estudio están consi<strong>de</strong>radas como <strong>lesiones</strong><br />

producidas por <strong>la</strong> abrasión ya que se usó para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra <strong>la</strong><br />

C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los tejidos duros <strong>de</strong> los di<strong>en</strong>tes (CIE-<br />

96


EO) versión 10 <strong>en</strong> <strong>la</strong> que solo estipu<strong>la</strong> tres categorías abrasión, atrición<br />

y erosión. Estudios tales como el realizado por Varil<strong>la</strong>s C. (15) <strong>en</strong> Lima<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> que evaluó 80 paci<strong>en</strong>tes don<strong>de</strong> el 97,5% <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<br />

pres<strong>en</strong>taron <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> don<strong>de</strong> el grupo etario más<br />

afectado estuvo conformado por individuos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 41-50<br />

años. Barreda Pare<strong>de</strong>s (30) realizó un estudio <strong>en</strong> una provincia <strong>de</strong><br />

Lima <strong>en</strong> 31 paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong>contró mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong><br />

cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> el sexo masculi<strong>no</strong> 58.07% versus 41.93%<br />

<strong>de</strong>l sexo fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estudiada el 24,90% pres<strong>en</strong>taba<br />

<strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>. Schiffner et al. (39) Realizó un estudio<br />

<strong>en</strong> Alemania <strong>de</strong> don<strong>de</strong> evaluó <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>en</strong>contró que <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> 65-74 años edad existía<br />

mayor <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> con un 35% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y los que se<br />

<strong>en</strong>contraban <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 35-44 años pres<strong>en</strong>taban <strong>lesiones</strong><br />

cervicales un 31,5%. Pegoraro et al. (27) En un estudio e<strong>la</strong>borado <strong>en</strong><br />

EE.UU. examinaron 70 personas para <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>de</strong> <strong>la</strong>s piezas <strong>de</strong>ntarias<br />

evaluadas el 17,23 pres<strong>en</strong>taba estas <strong>lesiones</strong> mi<strong>en</strong>tras que 80.28% <strong>de</strong><br />

los cuales había <strong>de</strong>sgaste facetas.<br />

La erosión fue <strong>la</strong> lesión <strong>de</strong>ntal <strong>no</strong> cariosa con me<strong>no</strong>s casos <strong>en</strong><br />

nuestra muestra <strong>de</strong> 290 individuos, solo 10 (3.45%) <strong>de</strong> ellos pres<strong>en</strong>tó<br />

esta lesión, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuales 6 (2%) fueron varones, si<strong>en</strong>do los grupos<br />

etarios más afectados los que están <strong>en</strong>tre los rangos <strong>de</strong> 26- 32 con 4<br />

casos (1%). En comparación con otros estudios realizados con respecto<br />

a <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal Schiffner et al (39) <strong>no</strong>s reporta <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

erosión confinada <strong>en</strong> esmalte fue <strong>en</strong>contrada <strong>en</strong> el 6,4% <strong>de</strong> los más<br />

jóv<strong>en</strong>es (35-44) y 4,1% <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> edad (65-77). Erosión<br />

avanzada con participación <strong>de</strong> <strong>de</strong>ntina estuvo pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el 4,3% <strong>de</strong><br />

los jóv<strong>en</strong>es y el 3,8% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores. Jaeggi et al (40) <strong>no</strong>s<br />

reporta <strong>en</strong> su estudio realizando <strong>en</strong> 417 individuos <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> eda<strong>de</strong>s<br />

como 19 y 25 años <strong>en</strong> <strong>la</strong> que el 82% pres<strong>en</strong>taba <strong>lesiones</strong> erosivas.<br />

Mathew et al (43) evaluó a 304 individuos <strong>en</strong>tre 18 a 28 años <strong>de</strong> edad,<br />

don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> esta pob<strong>la</strong>ción<br />

específica fue <strong>de</strong> 36,5%.<br />

97


5.2. Conclusiones<br />

1. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong><br />

Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el<br />

año 2009 fue mediada (40.7%)<br />

2. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> atrición <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa<br />

anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009<br />

fue medianam<strong>en</strong>te baja (27.68%)<br />

3. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> abrasión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa<br />

anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009<br />

fue baja (15.5%)<br />

4. La <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa<br />

anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan <strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009<br />

fue muy baja (3.45%)<br />

98<br />

0-20 Bajo<br />

20-40 Media<strong>no</strong> bajo<br />

40-60 Mediana<br />

60-80 Mediana alta<br />

80-100 Alta


5.3. Recom<strong>en</strong>daciones<br />

1. Inc<strong>en</strong>tivar a realizar más investigaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong><br />

epi<strong>de</strong>miología solo <strong>de</strong> esa manera se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong> nuestra medio, y se convierta <strong>en</strong><br />

el punto <strong>de</strong> partida <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> programas prev<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong><br />

tratami<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> control.<br />

2. Con <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> este estudio se busca dar los primeros pasos<br />

<strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> ya que es una<br />

patología que cada día se hace más evi<strong>de</strong>nciable <strong>en</strong> nuestro medio<br />

pero <strong>no</strong> se reportan estudios ci<strong>en</strong>tíficos que <strong>no</strong>s <strong>de</strong>tall<strong>en</strong> datos<br />

epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong> esta tema, <strong>no</strong> solo <strong>en</strong> nuestra patria <strong>en</strong> toda<br />

Lati<strong>no</strong>américa, a difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los múltiples estudios que se pue<strong>de</strong>n<br />

<strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> Norte América, Europa, Asia tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong> línea<br />

epi<strong>de</strong>miológica como experim<strong>en</strong>tal.<br />

3. Para futuros estudios que se realic<strong>en</strong> sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong> línea <strong>la</strong><br />

epi<strong>de</strong>miología <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> se recomi<strong>en</strong>da<br />

realizar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> otras pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> capital o <strong>de</strong> <strong>la</strong> patria para<br />

po<strong>de</strong>r extrapo<strong>la</strong>r resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes muestras.<br />

99


FUENTES DE INFORMACIÓN<br />

Fu<strong>en</strong>tes Bibliográficas<br />

Dawson, PE. Oclusión funcional: Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> sonrisa a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ATM. Florida: Amolca; 2009. 2<br />

Juan T, Gómez A. Alteraciones <strong>de</strong>l esmalte: atrición, erosión y<br />

abrasión <strong>de</strong>ntal. Traumatismos buco<strong>de</strong>ntales. En: Cu<strong>en</strong>ca E,<br />

coordinador. Odontología prev<strong>en</strong>tiva y comunitaria, Principios,<br />

métodos y aplicaciones. 3 a ed. Barcelona: Masson; 2005:213-214. 10<br />

Philip Sapp J. Patología Oral y Maxilofacial Contemporánea. 2ª ed.<br />

Madrid: Elsevier; 2005. 13<br />

Varil<strong>la</strong>s Castro EV. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong><br />

según sus características clínicas <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes adultos <strong>de</strong>l Hospital<br />

Militar C<strong>en</strong>tral (Tesis <strong>de</strong> pregrado). Lima: Universidad Nacional Mayor<br />

<strong>de</strong> San Marcos. 2003. 15<br />

Ok<strong>en</strong>son JP. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> oclusión y afecciones<br />

temporomandibu<strong>la</strong>res. 5 a ed. Madrid: Elsevier; 2003. 20<br />

Kaidonis JA, Richards LG, Towns<strong>en</strong>d GC. Cambios <strong>no</strong> cariosos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

coronas <strong>de</strong>ntales En: Mount GJ, coordinador. Conservación y<br />

restauración <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>ntal; EE.UU; Harcourt brace; 1999;<br />

27-35. 21<br />

Cuniberti <strong>de</strong> Rossi N, Lesiones Cervicales <strong>no</strong> Cariosas. La lesión<br />

<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong>l futuro. Bue<strong>no</strong>s Aires: Médica Panamericana; 2009. 22<br />

Barrancos Mooney, Patricio J. Operatoria <strong>de</strong>ntal. 4ª Ed; Bue<strong>no</strong>s Aires:<br />

Médica Panamericana, 2006. 23<br />

100


Ramón T. Métodos <strong>de</strong> investigación <strong>en</strong> Odontología, bases ci<strong>en</strong>tíficas<br />

y aplicaciones <strong>de</strong>l diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación clínica <strong>en</strong> a<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>ntales. Barcelona. Masson. 2000. 24<br />

Frie<strong>de</strong>nthal Diccionario <strong>de</strong> Odontología. 2ª Ed. Bue<strong>no</strong>s Aires; Médica<br />

Panamericana; 2003. Preval<strong>en</strong>cia; p. 749. 25<br />

Wilson Garone F, Valquíria Abreu S. Lesiones No Cariosas. Sao<br />

Paulo: Santo editora; 2010. 47<br />

Fu<strong>en</strong>tes Hemerográficas<br />

Addy M. El cepil<strong>la</strong>do <strong>de</strong>ntal, el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal y <strong>la</strong> hipers<strong>en</strong>sibilidad<br />

<strong>de</strong>ntinaria: ¿están asociados? Int D<strong>en</strong>. J (RU). 2005; 55: 261-267. 1<br />

Grippo JO, Simring M, Schreiner S. Attrition, corrosion and abfraction<br />

revisited. A new perspective on tooth surface lesions. J Am D<strong>en</strong>t<br />

Assoc (USA). 2004; 135 (8): 1109-1118. 3<br />

Álvarez GC. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura: <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong><br />

cariogénicas. Ci<strong>en</strong>t D<strong>en</strong>t (Madrid) 2008; 5 (3): 215-224. 4<br />

Bartlett DW. El papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> erosión <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal: etiología,<br />

prev<strong>en</strong>ción y tratami<strong>en</strong>to. Int D<strong>en</strong> J (RU). 2005; 55: 278-285. 5<br />

Garcés DC. Acción e influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l bruxismo sobre el sistema<br />

masticatorio: Revisión <strong>de</strong> literatura. Revista CES Odontología<br />

(Colombia). 2008; 21: 61-70. 6<br />

Fres<strong>no</strong> R. Pérdida <strong>de</strong> Tejido D<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> Causa <strong>no</strong> Bacteriana. Rev.<br />

Soc. Chil. Odontopediatría (Chil). 2007; 23(2): 22-26. 7<br />

Dugmore CR, Rock WP. The preval<strong>en</strong>ce of tooth erosion in 12 year<br />

old childr<strong>en</strong>. Br D<strong>en</strong>t J. 2004; 196:279-82. 8<br />

101


Imfeld T. D<strong>en</strong>tal erosion. Definition, c<strong>la</strong>ssification and links. Eur J Oral<br />

sci. 1996; 5:104:151. 9<br />

Zero DT. Etiology of <strong>de</strong>ntal erosion, extrinsic factors. Eur J Oral Sci.<br />

(Suiza).1996; 104:162-77. 11<br />

Scheutzel P. Etiology of <strong>de</strong>ntal erosion, intrinsic factors. Eur J Oral Sci.<br />

(Germany). 1996; 104: 178-90. 12<br />

Chan Rodríguez J. En el co<strong>no</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Afracción <strong>de</strong>ntal: ¿La<br />

etiología y el Diagnóstico clínico? Rev. Ci<strong>en</strong>t. Odontol (Costa Rica).<br />

2009; 5(2):77-83. 16<br />

Takehara J, Taka<strong>no</strong> T, Akhter R, Morita M. Corre<strong>la</strong>tions of <strong>no</strong>ncarious<br />

cervical lesions and occlusal factors <strong>de</strong>termined by using pressure-<br />

<strong>de</strong>tecting sheet. J D<strong>en</strong>t (Japan). 2008; 36(10): 774-779. 17<br />

Porto I, Andra<strong>de</strong> A, Marcos A, Montes M; Diag<strong>no</strong>sis and treatm<strong>en</strong>t of<br />

<strong>de</strong>ntinal hypers<strong>en</strong>sitivity. JOS. 2009; 51(3):323-332. 18<br />

Bartlett DW. Long term monitoring of tooth wear with study casts.<br />

Caries Research. 2002; 36:174-222. 19<br />

Wang et al.: The preval<strong>en</strong>ce of <strong>de</strong>ntal erosion and associated risk<br />

factors in 12-13 year-old school childr<strong>en</strong> in Southern China: BMC<br />

Public Health. 2010; 10: 478. 26<br />

Telles D, Pegoraro LF, Pereira JC. Preval<strong>en</strong>ce of <strong>no</strong>ncarious cervical<br />

lesions and their re<strong>la</strong>tion to occlusal aspects: a clinical study. J Esthet<br />

D<strong>en</strong>t. 2000; 12(1):10-5. Citado <strong>en</strong> PubMed PMID: 11323828. 27<br />

Flores Fraustro NS, Gil Orduña NC, San Martín W, Hernán<strong>de</strong>z Trejo<br />

NG, Galindo Martínez J. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> niños <strong>de</strong><br />

102


u<strong>no</strong> a seis años con diagnóstico <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad por reflujo<br />

gastroesofágico <strong>en</strong> el Hospital Para el Niño Pob<strong>la</strong><strong>no</strong>. Rev. Acad. Mex.<br />

Odon. Ped. 2009; 21(2): 46-49. 28<br />

Barranca EA, Lara PE, González DE. Desgaste <strong>de</strong>ntal y bruxismo.<br />

Rev. ADM. 2004: 61(6): 215-219. 29<br />

Zerón A. Erosión ácida Tribología <strong>en</strong> odontología, nueva visión al<br />

<strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal. ADM. 2009; 65 (5):12-16. 31<br />

Larson TD. Tooth wear: wh<strong>en</strong> to treat, why, and how. Part One.<br />

Northwest D<strong>en</strong>t. 2009; 88(5):8-31. PubMed PMID: 19927571. 32<br />

Thomas C, Abrahams<strong>en</strong>. El <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal patrones<br />

patog<strong>no</strong>mónicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> abrasión y <strong>la</strong> erosión. International D<strong>en</strong>tal<br />

Journal (2005) 55, 268-277. 33<br />

Canci<strong>no</strong> SA, Gasca IM, Torres CM, Güiza EH, More<strong>no</strong> GC. Pres<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>sgaste <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> tribu nómada nukak makú <strong>de</strong>l Guaviare.<br />

Univ. Odontol. 2010; 29(63): 93-98. 34<br />

Puigdollers A, Jové Ll, Cu<strong>en</strong>ca E. Encuesta epi<strong>de</strong>miológica <strong>de</strong> salud<br />

buco<strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción geriátrica institucionalizada cata<strong>la</strong>na. 1ª<br />

parte: Higi<strong>en</strong>e oral y condición periodontal. Arch Odontoestomat Prev<br />

Comunit 1993; 9: 687-96. 35<br />

Katz S. Comparación <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud buco-<strong>de</strong>ntal <strong>de</strong> esco<strong>la</strong>res<br />

españoles, <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> Indiana (EEUU) y <strong>de</strong> los países<br />

escandinavos. Rev. Act Estomat Esp 1984; 334: 39-44. 36<br />

Pegoraro L.F, Sco<strong>la</strong>ro J.M, Conti P.C, Telles D, Pegoraro T.A.<br />

Noncarious cervical lesions in adults Preval<strong>en</strong>ce and oclusal aspects.<br />

JADA; 2005, 136: 1694-1700. 37<br />

103


Khan F, Young WG, Law V, Priest J, Daley TJ: Cupped lesions of early<br />

onset <strong>de</strong>ntal erosion in young southeast Que<strong>en</strong>s<strong>la</strong>nd adults. Aust D<strong>en</strong>t<br />

J 2001; 46:100–107. 38<br />

Schiffner U, Micheelis W, Reich E: Erosion<strong>en</strong> und keilförmige<br />

Zahnhals<strong>de</strong>fekte bei <strong>de</strong>utsch<strong>en</strong> Erwachs<strong>en</strong><strong>en</strong> und S<strong>en</strong>ior<strong>en</strong>. Dtsch<br />

Zahnärztl Z 2002;57:102–106. 39<br />

Jaeggi T, Schaffner M, Bürgin W, Lussi A: Erosion<strong>en</strong> und keilförmige<br />

Defekte bei Rekrut<strong>en</strong> <strong>de</strong>r Schweizer Armee. Schweiz Monatsschr<br />

Zahnmed 2000;109:1171–1182. 40<br />

Lussi A, Schaffner M, Hotz P et al. D<strong>en</strong>tal erosion in a popu<strong>la</strong>tion of<br />

Swiss adults. Community D<strong>en</strong>t Oral Epi<strong>de</strong>miol 1991 19: 286-290. 41<br />

Smith BG, Robb ND: The preval<strong>en</strong>ce of tooth wear in 1,007 <strong>de</strong>ntal<br />

pati<strong>en</strong>ts. J Oral Rehabil. 1996;23:232–239. 42<br />

Mathew T, Casamassimo PS, Hayes JR: Re<strong>la</strong>tionship betwe<strong>en</strong> sports<br />

drinks and <strong>de</strong>ntal erosion in 304 university athletes in Columbus, Ohio,<br />

USA. Caries Res 2002;36:281–287. 43<br />

Ganss C, Schlechtriem<strong>en</strong> M, Klimek J: D<strong>en</strong>tal erosions in subjects<br />

living on a raw food diet. Caries Res 1999;33:74–80. 44<br />

Addy M, Shellis R.P. Interaction betwe<strong>en</strong> Attrition,Abrasion and<br />

Erosion in Tooth Wear. En: Lussi A (ed). D<strong>en</strong>tal Erosion. Mo<strong>no</strong>gr Oral<br />

Sci. Basel, Karger, 2006; 20: 17–3. 45<br />

Lambrechts P, Debels E, Van Landuyt K, Peumans M, Van Meerbeek<br />

B. How to simu<strong>la</strong>te wear? Overview of existing methods. D<strong>en</strong>t Mater.<br />

2006; 22(8):693-701. 46<br />

104


Fu<strong>en</strong>tes Electrónicas<br />

Tortolini P. S<strong>en</strong>sibilidad <strong>de</strong>ntaria. Av Odontoestomatol [revista <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

Internet]. 2003 Oct [citado 2011 Ene 14]; 19(5): 233-237. Disponible<br />

<strong>en</strong>:http://scielo.sld.cu/scieloOrg/php/simi<strong>la</strong>r.php?text=%20Etiolog%C3%<br />

ADa%20<strong>de</strong>%20<strong>la</strong>%20hipers<strong>en</strong>sibilidad%20<strong>de</strong>ntinaria&<strong>la</strong>ng=pt. 14<br />

Barreda Pare<strong>de</strong>s R. Abfracciones <strong>lesiones</strong> cervicales <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong>.<br />

Preval<strong>en</strong>cia y distribución. En Actualidad odontológica y salud (internet)<br />

2000 septiembre–octubre. (Acceso 19 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2011); 5 (18).<br />

Disponible<strong>en</strong>:http://www.actualidadodontologica.com/0912/lista.shtml. 30<br />

105


ANEXOS<br />

106


ANEXO N° I: MATRIZ DE CONSISTENCIA<br />

TITULO: PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS EN LA COMUNIDAD DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE JICAMARCA- SAN JUAN<br />

DE LURIGANCHO EN EL AÑO 2009<br />

ESTUDIO RETROPROSPECTIVO<br />

PROBLEMA<br />

Matriz <strong>de</strong> consist<strong>en</strong>cia<br />

¿CUAL FUE LA PREVALENCIA DE<br />

LAS LESIONES DENTARIAS NO<br />

CARIOSAS EN LA COMUNIDAD DE<br />

SANTA ROSA ANEXO 22 DE<br />

JICAMARCA- SAN JUAN DE<br />

LURIGANCHO EN EL AÑO 2009?<br />

OBJETIVO VARIABLES INDICADOR ESCALA MEDIDAS METODOLOGÍA<br />

OBJETIVO GENERAL.<br />

Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong> <strong>cariosas</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong> Santa Rosa<br />

anexo 22 <strong>de</strong> Jicamarca-San Juan<br />

<strong>de</strong> Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

OBJETIVO ESPECÍFICOS<br />

1. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex<br />

post fáctica <strong>de</strong> personas con<br />

atrición <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong><br />

<strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

2. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex<br />

post fáctica <strong>de</strong> personas con<br />

abrasión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong><br />

<strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009<br />

3. Determinar <strong>la</strong> <strong>preval<strong>en</strong>cia</strong> ex<br />

post fáctica <strong>de</strong> personas con<br />

erosión <strong>de</strong>ntal <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong><br />

<strong>de</strong> Santa Rosa anexo 22 <strong>de</strong><br />

Jicamarca-San Juan <strong>de</strong><br />

Lurigancho <strong>en</strong> el año 2009.<br />

Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>lesiones</strong> <strong>de</strong>ntarias <strong>no</strong><br />

<strong>cariosas</strong>.<br />

Sexo<br />

Edad<br />

Grupo racial<br />

Atrición<br />

Abrasión<br />

Erosión<br />

Datos <strong>de</strong><br />

Ficha <strong>de</strong><br />

recolección <strong>de</strong><br />

datos<br />

Datos <strong>de</strong> ficha <strong>de</strong><br />

recolección <strong>de</strong><br />

datos<br />

Datos <strong>de</strong> ficha <strong>de</strong><br />

Recolección <strong>de</strong><br />

datos<br />

107<br />

Nominal<br />

Nominal<br />

Interva<strong>la</strong>r<br />

Nomina<br />

SI<br />

NO<br />

Masculi<strong>no</strong><br />

Fem<strong>en</strong>i<strong>no</strong><br />

18 – 25<br />

26 – 32<br />

33 – 39<br />

40 – 46<br />

47 – 53<br />

54 – 60<br />

B<strong>la</strong>nca<br />

Mestiza<br />

Negra<br />

Diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación: Este estudió será; <strong>no</strong><br />

experim<strong>en</strong>tal, transversal <strong>de</strong> carácter cuantitativo y<br />

Retroprospectivo.<br />

Instrum<strong>en</strong>tos: Fichas <strong>de</strong> recolección <strong>de</strong> datos<br />

obt<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> conjunto por un grupo <strong>de</strong> investigadores<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> asignatura <strong>de</strong> Seminario <strong>de</strong> Tesis II- 2009-III.<br />

Unidad(es) <strong>de</strong> análisis o estudio: Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong><br />

Jicamarca Anexo-22<br />

Universo: 888,443 habitantes aprox,, individuos <strong>de</strong><br />

San Juan <strong>de</strong> Lurigancho<br />

Pob<strong>la</strong>ción: 25.600 habitantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> <strong>de</strong><br />

Jicamarca.<br />

Muestra: 290 pob<strong>la</strong>dores Conformada por los<br />

individuos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comunidad</strong> Santa Rosa anexo 22<br />

que <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s eda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 20 a 60 años.<br />

Técnica <strong>de</strong> muestreo<br />

1.-Verificación <strong>de</strong> Fichas <strong>de</strong> Registro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Información para i<strong>de</strong>ntificar sesgos<br />

2.-Procesado <strong>de</strong> muestras <strong>en</strong> el programa Excel.<br />

3.-Obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> resultados y análisis <strong>de</strong> datos el<br />

Programa Estadístico SPSS- Versión 15.<br />

Enfoque: CUANTITATIVO<br />

Vali<strong>de</strong>z: Se utilizaran <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes técnicas<br />

1. La observación <strong>no</strong> practicante para verificar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

hoja <strong>de</strong> registro <strong>de</strong> observaciones <strong>la</strong> estricta<br />

aplicación (CIE - EO) Versión 10. Instrum<strong>en</strong>to<br />

Estandarizado por <strong>la</strong> (OMS)<br />

2. El guión <strong>de</strong> <strong>en</strong>trevista o <strong>en</strong>cuesta- Márquez (1996)


FICHA DE RECOLECCIÓN DE DATOS<br />

ANEXO N° II:<br />

Universidad Inca Garci<strong>la</strong>so <strong>de</strong> <strong>la</strong> Vega<br />

Facultad <strong>de</strong> Estomatología<br />

Seminario <strong>de</strong> Tesis II<br />

FICHA DE RECOLECCIÓN DE DATOS<br />

108<br />

Nº:…………………….<br />

FECHA:………………<br />

“PREVALENCIA DE ENFERMEDADES DE LOS TEJIDOS DUROS EN LA<br />

COMUNIDAD DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE JICAMARCA-SAN JUAN DE<br />

LURIGANCHO EN EL AÑO 2009”<br />

OPERADOR:………………………………………………………………………………………..<br />

PACIENTE:………………………………………………………………………………………….<br />

SEXO : (M) (F) GRUPO RACIAL:<br />

EDAD : ……………………<br />

PROCEDENCIA : ……………………<br />

1. ABRASIÓN:<br />

Pres<strong>en</strong>ta : SI ( )<br />

NO ( )<br />

Di<strong>en</strong>tes : ….................<br />

Porc<strong>en</strong>taje : ………………..<br />

2. EROSIÓN:<br />

Pres<strong>en</strong>ta : SI ( )<br />

NO ( )<br />

Di<strong>en</strong>tes : ……………..<br />

Porc<strong>en</strong>taje : ……...............<br />

3. ATRICIÓN<br />

Pres<strong>en</strong>ta : SI ( )<br />

NO ( )<br />

Di<strong>en</strong>tes : ………………<br />

Porc<strong>en</strong>taje : ……………....<br />

BLANCA<br />

NEGRA<br />

MESTIZA<br />

OTROS


ANEXO III<br />

CONSENTIMIENTO INFORMADO<br />

1. Se le ha invitado a participar <strong>en</strong> el estudio <strong>de</strong><strong>no</strong>minado “PREVALENCIA DE<br />

LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS EN LA COMUNIDAD DE SANTA ROSA<br />

ANEXO 22 DE JICAMARCA- SAN JUAN DE LURIGANCHO EN EL AÑO 2009” Este<br />

es un estudio que va ayudar<strong>no</strong>s a obt<strong>en</strong>er datos <strong>de</strong>l estado <strong>de</strong> salud bucal.<br />

2. Si ingresa al estudio, se le solicitará que conteste un cuestionario sobre sus datos <strong>de</strong><br />

filiación y se le realizará un exam<strong>en</strong> clínico <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad bucal.<br />

3. La recolección <strong>de</strong> información personal y clínica <strong>no</strong> repres<strong>en</strong>ta ningún riesgo para su<br />

salud<br />

4. Su participación es totalm<strong>en</strong>te voluntaria y ti<strong>en</strong>e <strong>de</strong>recho a co<strong>no</strong>cer los resultados<br />

<strong>de</strong>l estudio y sus implicancias que puedan g<strong>en</strong>erar.<br />

5. La confi<strong>de</strong>ncialidad y <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> información <strong>de</strong> este estudio se<br />

mant<strong>en</strong>drá <strong>de</strong> acuerdo a los reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos vig<strong>en</strong>tes. Su <strong>no</strong>mbre <strong>no</strong> será publicado <strong>en</strong><br />

ninguna publicación ni pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> resultados <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te estudio.<br />

Yo,……………………………………………………………………………………………………<br />

………………………………, certifico que he leído (o me han leído) el docum<strong>en</strong>to sobre<br />

“Cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to Informado” que conti<strong>en</strong>e información sobre propósito y b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong>l<br />

exam<strong>en</strong>, <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>do su cont<strong>en</strong>ido, incluy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s limitaciones, b<strong>en</strong>eficio y riesgo.<br />

Enti<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> prueba es voluntaria y que puedo retirar mi cons<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />

cualquier mom<strong>en</strong>to antes <strong>de</strong> que me sea tomado el exam<strong>en</strong>.<br />

Fui informado(a) <strong>de</strong> <strong>la</strong> medidas que se tomarán para proteger <strong>la</strong> confi<strong>de</strong>ncialidad<br />

<strong>de</strong> mis resultados.<br />

Nombre:………………………………………………………………………<br />

……………………………………………………………………………………………<br />

Firma y DNI<br />

109


FOTOGRAFÍAS<br />

ANEXO IV<br />

110


111


112


113


HOJA DE CODIFICACIÓN<br />

ANEXO V<br />

PREVALENCIA DE LESIONES DENTARIAS NO CARIOSAS EN LA LEYENDA<br />

COMUNIDAD DE SANTA ROSA ANEXO 22 DE JICAMARCA- SAN JUAN Ver<strong>de</strong> Validos<br />

DE LURIGANCHO EN EL AÑO 2009 Amarillo Incompleto<br />

UNIDAD SEXO EDAD RAZA PREVALENCIA DE LESIONES<br />

DE<br />

DENTARIAS NO CARIOSAS<br />

ANÁLISIS Abrasión Erosión Atrición<br />

18 – 25 = 1 Mestiza = 1 No = 1 No = 1 No = 1<br />

M = 1 26 – 32 = 2 B<strong>la</strong>nca = 2 Si = 2 Si = 2 Si = 2<br />

F = 2 33 – 39 = 3 Negra = 3<br />

40 – 46 = 4 Otros = 4<br />

47 – 53 = 5<br />

54 – 60 = 6<br />

1 2 2 1 1 1 1<br />

2 1 4 1 1 1 1<br />

5 2 2 1 1 1 1<br />

6 1 1 1 1 1 1<br />

7 2 1 1 1 1 1<br />

10 2 6 1 1 1 1<br />

11 1 3 1 1 1 1<br />

12 1 4 1 1 1 1<br />

17 2 3 1 1 2 1<br />

18 1 3 1 1 1 1<br />

20 1 1 1 1 1 1<br />

22 2 3 1 1 1 2<br />

23 2 8 1 1 1 1<br />

24 2 2 1 1 1 1<br />

29 2 1 2 1 1 1<br />

31 2 4 1 1 1 1<br />

32 2 4 1 1 1 2<br />

44 2 6 1 1 1 2<br />

45 2 7 2 1 1 1<br />

47 2 3 1 1 2 2<br />

55 2 2 1 1 1 1<br />

56 2 2 1 1 1 2<br />

57 2 4 1 1 1 2<br />

58 2 3 1 1 1 1<br />

59 1 5 1 1 1 2<br />

61 1 3 1 1 1 2<br />

62 1 3 1 1 1 2<br />

63 2 2 2 1 1 1<br />

64 2 2 1 1 1 2<br />

65 2 7 1 1 1 2<br />

114<br />

Rojo No validos


67 2 2 1 1 1 1<br />

68 2 2 2 1 1 1<br />

70 1 2 1 1 1 1<br />

73 2 4 1 1 1 2<br />

78 1 4 1 1 1 2<br />

79 1 2 1 1 1 1<br />

82 1 3 1 1 1 1<br />

83 1 3 1 1 1 1<br />

84 1 5 1 2 1 1<br />

85 2 3 1 1 1 2<br />

88 2 2 1 1 1 1<br />

89 1 2 1 1 1 1<br />

90 2 2 1 1 1 1<br />

92 1 1 1 1 1 1<br />

93 1 3 1 1 1 1<br />

94 2 2 1 1 1 1<br />

95 2 2 1 1 1 2<br />

96 1 2 1 1 1 1<br />

100 2 1 1 1 1 1<br />

104 1 1 1 1 1 1<br />

105 2 1 1 1 1 1<br />

107 2 4 1 1 1 1<br />

112 1 2 1 1 1 1<br />

116 2 2 1 1 1 1<br />

117 1 2 1 1 1 1<br />

120 2 1 1 1 1 1<br />

121 1 1 1 1 1 1<br />

122 2 1 1 1 1 1<br />

129 1 2 1 1 1 1<br />

131 2 2 1 1 1 1<br />

132 2 1 1 1 1 1<br />

133 2 2 3 2 1 1<br />

134 1 2 1 1 1 1<br />

135 2 2 1 1 1 1<br />

136 2 2 1 1 1 1<br />

137 1 5 1 1 1 1<br />

138 1 7 1 2 1 1<br />

139 1 6 1 1 1 2<br />

140 2 6 1 1 1 1<br />

141 2 3 1 1 1 2<br />

142 1 2 1 2 1 1<br />

143 1 4 1 1 1 2<br />

144 1 4 1 1 1 2<br />

145 2 2 1 1 1 1<br />

149 2 2 1 1 1 1<br />

151 2 2 1 1 1 1<br />

152 1 2 1 1 2 1<br />

154 2 2 1 1 1 1<br />

158 1 2 1 1 1 1<br />

159 2 2 1 1 1 1<br />

170 2 2 1 1 1 1<br />

171 2 2 1 1 1 1<br />

115


172 1 3 1 1 1 1<br />

173 2 2 2 1 1 1<br />

174 2 1 2 1 1 1<br />

175 2 1 1 1 1 1<br />

176 2 2 1 1 1 1<br />

177 1 1 3 1 1 1<br />

178 2 2 1 1 1 1<br />

180 2 2 1 1 1 1<br />

181 2 3 1 1 1 1<br />

182 2 1 1 1 1 1<br />

183 1 2 1 1 1 2<br />

184 2 1 1 1 1 1<br />

185 2 2 1 1 1 1<br />

186 2 3 1 1 1 1<br />

187 2 4 1 1 1 1<br />

188 1 3 1 1 1 1<br />

190 2 4 1 2 1 1<br />

191 1 6 1 2 1 1<br />

192 2 1 1 1 1 1<br />

194 1 2 1 1 1 2<br />

195 1 3 1 1 1 2<br />

198 1 3 1 1 1 2<br />

201 1 3 2 1 1 2<br />

203 2 2 2 1 1 1<br />

204 1 1 2 1 1 1<br />

206 1 4 1 1 1 1<br />

208 1 3 1 2 1 1<br />

209 2 3 1 1 1 1<br />

210 1 4 1 1 1 1<br />

211 1 2 1 1 1 1<br />

213 1 2 1 1 1 2<br />

216 2 2 1 1 1 1<br />

218 1 6 1 2 1 1<br />

220 2 2 1 1 1 1<br />

222 1 2 1 2 1 1<br />

224 2 1 1 1 1 1<br />

225 1 1 1 2 1 1<br />

226 2 3 1 2 1 1<br />

227 1 3 1 2 1 1<br />

228 2 1 1 1 1 1<br />

229 2 5 1 2 1 1<br />

230 1 3 1 1 1 1<br />

231 2 2 1 1 1 1<br />

232 2 2 1 1 1 1<br />

235 1 1 1 1 1 1<br />

236 2 3 1 2 1 1<br />

249 2 2 1 1 1 1<br />

250 1 2 1 1 1 1<br />

251 2 2 1 1 1 2<br />

252 2 2 2 1 1 1<br />

253 1 2 1 1 1 2<br />

254 1 3 1 1 1 2<br />

116


255 2 4 1 1 1 1<br />

256 1 4 1 1 1 2<br />

274 1 2 1 1 1 1<br />

277 2 1 1 1 1 1<br />

278 2 2 1 1 1 2<br />

282 1 1 1 1 1 1<br />

283 2 1 1 1 1 1<br />

287 2 1 1 1 1 1<br />

288 2 1 1 1 1 1<br />

290 2 2 1 2 1 1<br />

292 1 2 1 2 2 2<br />

293 2 2 1 2 1 2<br />

294 1 1 2 1 1 1<br />

295 1 3 3 1 1<br />

296 2 1 1 1 1 1<br />

297 2 1 1 1 1 1<br />

298 2 1 1 1 1 1<br />

299 1 3 1 1 1 1<br />

300 2 2 1 1 1 1<br />

301 2 2 2 1 1 1<br />

302 1 4 1 2 2 2<br />

303 1 2 1 2 1 1<br />

304 2 5 1 1 2 1<br />

305 2 5 1 1 1 1<br />

312 1 1 1 1 1 1<br />

313 1 2 1 1 1 1<br />

314 2 3 1 1 1 1<br />

315 2 4 1 1 1 1<br />

328 2 2 1 1 1 2<br />

330 2 4 2 2 1 1<br />

331 2 2 1 1 1 1<br />

332 2 3 1 1 1 2<br />

333 1 1 1 1 1 1<br />

335 1 1 1 2 2<br />

337 2 2 1 2 2 1<br />

338 2 3 1 1 1 2<br />

340 1 2 1 2 2 1<br />

341 2 2 1 1 1 1<br />

343 2 2 1 2 1 2<br />

345 1 3 1 1 2 2<br />

346 1 3 1 1 1 2<br />

347 2 3 1 1 1 2<br />

348 2 3 1 1 1 2<br />

349 2 1 1 1 1 1<br />

350 2 6 1 1 1 2<br />

351 1 3 1 1 1 2<br />

358 2 4 1 1 1 2<br />

359 1 3 1 1 1 2<br />

360 2 1 1 1 1 2<br />

361 2 5 1 1 1 1<br />

362 1 2 1 1 1 1<br />

364 2 2 1 1 1 2<br />

117


367 1 2 1 2 1 2<br />

369 1 4 1 1 1 1<br />

371 1 4 1 1 1 2<br />

376 2 3 1 2 1 1<br />

378 1 2 1 2 1 1<br />

381 1 3 1 2 1 1<br />

385 1 4 1 1 1 1<br />

390 2 2 1 2 1 1<br />

392 2 6 1 2 1 1<br />

393 2 6 1 2 1 1<br />

394 2 2 1 2 1 1<br />

399 1 1 1 1 1 1<br />

401 2 3 1 1 1 1<br />

404 2 6 1 1 1 1<br />

406 1 2 1 1 1 1<br />

419 2 1 1 2 1 1<br />

421 1 5 1 2 1 1<br />

423 1 4 3 2 1 1<br />

424 2 4 1 1 1 1<br />

426 2 1 3 1 1 1<br />

427 1 1 1 2 1 1<br />

430 1 1 1 1 1 1<br />

432 2 2 1 1 1 1<br />

433 1 4 1 2 1 1<br />

434 2 4 1 1 1 1<br />

436 1 2 1 1 1 1<br />

438 2 6 1 2 1 1<br />

439 2 2 1 1 1 1<br />

442 1 4 1 1 1 1<br />

443 2 1 1 1 1 1<br />

444 2 1 1 1 1 1<br />

445 2 3 1 1 1 1<br />

446 1 5 1 1 1 1<br />

447 2 2 1 1 1 1<br />

449 2 5 1 1 1 1<br />

450 2 2 1 1 1 1<br />

453 1 2 1 1 1 1<br />

454 1 3 1 1 1 1<br />

455 2 1 1 1 1 1<br />

456 2 2 1 1 1 1<br />

457 1 4 1 1 1 2<br />

458 2 5 1 1 1 2<br />

459 1 3 1 1 1 1<br />

460 2 3 1 1 1 2<br />

461 1 3 1 1 1 2<br />

462 1 1 1 1 1 2<br />

463 1 1 1 1 1 2<br />

464 2 4 1 1 1 2<br />

465 2 4 1 1 1 2<br />

467 1 6 1 1 1 2<br />

468 1 3 1 1 1 2<br />

469 2 2 1 1 1 2<br />

118


470 1 1 1 1 1 1<br />

473 2 4 1 1 1 1<br />

477 2 3 1 1 1 1<br />

478 2 2 1 1 1 1<br />

481 1 2 1 1 1 1<br />

483 2 3 1 1 1 2<br />

485 1 2 1 1 1 1<br />

487 2 1 1 1 1 1<br />

489 1 6 1 1 1 2<br />

490 2 4 1 2 1 1<br />

493 1 5 1 2 1 2<br />

495 2 1 1 1 1 1<br />

496 2 2 1 1 1 2<br />

497 1 2 1 1 1<br />

499 2 2 1 1 1 1<br />

507 1 3 1 1 1 2<br />

514 1 4 1 1 1 1<br />

516 1 1 1 1 1 1<br />

519 2 1 1 1 1 1<br />

522 1 2 1 1 1 1<br />

523 1 2 1 1 1 1<br />

526 2 3 1 1 1 1<br />

527 2 1 1 1 1 1<br />

531 1 4 1 1 1 2<br />

533 1 1 1 1 1 1<br />

542 2 2 1 1 1 1<br />

543 2 2 1 1 1 1<br />

546 2 3 1 1 1 2<br />

548 2 2 1 1 1 2<br />

552 2 5 1 1 1 1<br />

553 2 3 1 1 1 1<br />

555 2 1 1 1 1 2<br />

558 1 2 1 1 1 2<br />

559 2 3 1 1 1 2<br />

562 2 3 1 1 1 1<br />

564 1 2 1 1 1 1<br />

566 2 4 1 1 1 2<br />

567 2 6 1 1 1 2<br />

568 2 3 1 1 1 1<br />

570 1 4 1 2 1 2<br />

571 2 4 1 1 1 2<br />

572 2 1 1 1 1 1<br />

573 1 3 1 2 1 2<br />

574 2 2 1 2 1 2<br />

575 2 5 1 1 1 1<br />

576 2 2 1 2 1 2<br />

579 2 1 1 1 1 2<br />

581 1 3 1 2 1 1<br />

582 2 5 1 1 1 2<br />

586 1 1 1 1 1 1<br />

589 1 1 1 1 1 1<br />

591 2 1 1 1 1 1<br />

119

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!