10.07.2015 Views

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

El naturalismo en Averroes y sus consecuencias para la ... - Mirabilia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesconcluir que <strong>la</strong> razón humana no puede alcanzar<strong>la</strong> y que sólo <strong>la</strong> Ley divina <strong>la</strong>percibe.” 3Tal propuesta busca rechazar lo que se l<strong>la</strong>mó “racionalismo” <strong>en</strong> <strong>la</strong> obra de<strong>Averroes</strong>, si por racionalista se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de algui<strong>en</strong> que niega una dim<strong>en</strong>sión delsaber que trasci<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sí <strong>la</strong> capacidad humana. Si tal significa ser racionalista,<strong>Averroes</strong> ciertam<strong>en</strong>te no habría sido racionalista. 4Si no se debe t<strong>en</strong>er por qué dudar de <strong>la</strong> franqueza de <strong>Averroes</strong> al tratar deestos ev<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> dificultad con esta posición es que parece g<strong>en</strong>erar una nopequeña contradicción <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobés, <strong>en</strong> contraste con loque se ve a lo <strong>la</strong>rgo de <strong>sus</strong> com<strong>en</strong>tarios a Aristóteles. En ellos se puede ver unfilósofo que no parece admitir realidades que trasci<strong>en</strong>dan <strong>la</strong> naturaleza.Según <strong>la</strong> referida posición, se debería admitir <strong>en</strong> el p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobésun conflicto <strong>en</strong>tre “fideísmo” y “racionalidad”; lo que, no obstante, nopondría <strong>en</strong> discusión su fundam<strong>en</strong>tal convicción <strong>en</strong> <strong>la</strong> unicidad de <strong>la</strong> verdad. 5En resum<strong>en</strong>, si <strong>en</strong> algunos puntos de su obra es racionalista, bi<strong>en</strong> habríapodido <strong>en</strong> otros ser antirracionalista. 6I.2. “Racionalismo”, es decir, “<strong>naturalismo</strong>”Como veremos, <strong>la</strong>s dificultades que se pres<strong>en</strong>tarán ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con quésignifica exactam<strong>en</strong>te una “dim<strong>en</strong>sión del saber que trasci<strong>en</strong>de <strong>en</strong> sí <strong>la</strong>capacidad humana”, o afirmar, verbigracia, que algo se sitúa “más allá de <strong>la</strong>sconclusiones de <strong>la</strong> razón”.Ac<strong>la</strong>remos detal<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te qué debemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der por “racionalismo”. Sed<strong>en</strong>omina racionalista a qui<strong>en</strong> sosti<strong>en</strong>e que no hay ev<strong>en</strong>tos cuyas causas sean<strong>en</strong> sí inalcanzables a <strong>la</strong> razón natural humana. Para un racionalista, lo que está“más allá de <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión” así se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra por <strong>la</strong> incapacidad de tal o cualpersona que razona. Un “racionalista” no afirmaría que <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión detodas <strong>la</strong>s cosas sea accesible quoad nos, pues de hecho muchas verdades sonaccesibles a algunos, mi<strong>en</strong>tras que a otros no lo son, debido a diversosfactores conting<strong>en</strong>tes que puedan limitar <strong>sus</strong> capacidades (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to3Tahafut §503.4 Tal es <strong>la</strong> opinión de M. Campanini, in OZCODI, p. 78. La autora <strong>sus</strong>cribe dicha posición.5 Op. cit., pp.75-6.6Op. cit., p. 73.180


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesel creador que así los creara sería el mejor y más hábil creador. Cada uno delos grupos alega que lo que dice es evid<strong>en</strong>te, pero ninguno de ellos ti<strong>en</strong>eprueba de su cre<strong>en</strong>cia”. 18Según <strong>Averroes</strong>, ni Algazel puede probar que los mi<strong>la</strong>gros sobr<strong>en</strong>aturales sonposibles, ni los filósofos pued<strong>en</strong> probar que son imposibles. <strong>Averroes</strong> insisteque alguna explicación sea dada (lo que Algazel no alcanza hacer) <strong>para</strong>aceptarse <strong>la</strong> posibilidad de tales ev<strong>en</strong>tos sin que se p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> absurdos como <strong>la</strong>negación de <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción necesaria <strong>en</strong>tre causa y efecto. 19II.2. <strong>El</strong> Dios de <strong>Averroes</strong>Mostremos que <strong>Averroes</strong> es extremam<strong>en</strong>te coher<strong>en</strong>te al considerar imposiblesacciones directas de Dios sobre <strong>la</strong> naturaleza, como <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración de un <strong>en</strong>tevivi<strong>en</strong>te sin proceso reproductivo natural.Para que pudiera admitir tales ev<strong>en</strong>tos, <strong>Averroes</strong> t<strong>en</strong>dría que reconocer <strong>en</strong>Dios un autor de <strong>la</strong>s naturalezas, con capacidad de operar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas creadasmás allá de <strong>la</strong>s causas creadas, así como de operar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s cosas creadas,sea <strong>para</strong> g<strong>en</strong>erar los mismos efectos que el<strong>la</strong>s alcanzan por sí so<strong>la</strong>s, sea <strong>para</strong>g<strong>en</strong>erar otros. Esto demandaría concebir a Dios como causa integral del serde todas el<strong>la</strong>s. 2018Tahafut §§540-541.19Tal es lo que propuso Algazel, y que se hizo conocido como ocasionalismo. Lo quedef<strong>en</strong>dió ante los filósofos fue que no hay cualquier re<strong>la</strong>ción necesaria <strong>en</strong>tre causa y efecto<strong>en</strong> el mundo sublunar. Se defi<strong>en</strong>de que Dios manti<strong>en</strong>e un sólo acto directo de creación que<strong>sus</strong>tituye <strong>la</strong>s causas segundas <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza. A cada instante, todo el universo es efectiva ydirectam<strong>en</strong>te “re-creado”, y concebir <strong>en</strong> él “causas naturales” no es más que un “hábito” <strong>en</strong>nuestra m<strong>en</strong>te. Que tal hábito nos haya sido “causado” por inducción también es unailusión, recreada a cada instante de nosotros por Dios. Por eso Dios está <strong>en</strong> condición dehacer que un bastón se vuelva una serpi<strong>en</strong>te sin contrariar a ningún ord<strong>en</strong> natural previosuyo: <strong>en</strong> verdad, no hay ord<strong>en</strong> natural. Tal mi<strong>la</strong>gro es, como todos los actos, una creacióndirecta suya. La refutación que le desarrol<strong>la</strong> <strong>Averroes</strong> a lo <strong>la</strong>rgo de <strong>la</strong> discusión XVII es, <strong>en</strong>pocas pa<strong>la</strong>bras, que: si el universo fuera como Algazel describe, Algazel no t<strong>en</strong>dría cómoafirmarlo. No habría causas <strong>en</strong> que pudiera apoyar su discurso, pues éste no estaría basado<strong>en</strong> conocimi<strong>en</strong>to verdadero, que es el conocimi<strong>en</strong>to de <strong>la</strong>s causas. Tal posición no es sólocontra-intuitiva, sino imposible, porque niega cualesquiera caminos que se hayan recorrido<strong>para</strong> afirmar<strong>la</strong>.20Cf. TOMÁS DE AQUINO. De pot<strong>en</strong>tia, q.6, a.1, co.185


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesY <strong>Averroes</strong> nunca admitió que un ag<strong>en</strong>te, incluido Dios, pudiera operar“sobre <strong>la</strong> nada”. <strong>El</strong> Dios de <strong>Averroes</strong>, <strong>en</strong> tanto que causa del mundo, nodifiere radicalm<strong>en</strong>te del Primer Motor de Aristóteles. 21 <strong>El</strong> acto creativo, <strong>para</strong><strong>Averroes</strong>, no es <strong>la</strong> producción ex nihilo (como lo defi<strong>en</strong>de Algazel, porejemplo, o <strong>la</strong> tradición católica). Para <strong>Averroes</strong>, el Dios coránico que “creó elmundo de <strong>la</strong> nada” no puede ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido como “creador”, si crear es dar elser con absoluta novedad.Hay qui<strong>en</strong>es defi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> que el Dios de <strong>Averroes</strong> es verdaderam<strong>en</strong>te creador:“Al actualizar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias que están <strong>en</strong> el mundo, Dios crea el compuestometafísico de materia y forma; es <strong>en</strong>tonces cuando da al universo el ser, y <strong>en</strong>este s<strong>en</strong>tido legítimam<strong>en</strong>te puede l<strong>la</strong>mársele su creador. [...] La dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciadel mundo con respecto a Dios es absoluta”. 22Sin embargo, este concepto de creación es incompatible con el p<strong>la</strong>nteo dedicha dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia absoluta del mundo respecto a Dios, necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong>verdadera creación, que es necesariam<strong>en</strong>te ex nihilo. La pot<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e –por parte de <strong>la</strong> materia – un compuesto de materia y forma <strong>para</strong> que secorrompa y se g<strong>en</strong>ere otro compuesto, no es <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia al acto de serabsolutam<strong>en</strong>te; lo es sólo <strong>para</strong> el acto de ser que provi<strong>en</strong>e del tornarse.No es posible decir que Dios crea “al actualizar <strong>la</strong>s pot<strong>en</strong>cias que están <strong>en</strong> elmundo”, sin que, <strong>para</strong> escapar de afirmar una pot<strong>en</strong>cialidad pura preexist<strong>en</strong>te,se id<strong>en</strong>tifique este proceso a un per<strong>en</strong>ne tornarse. <strong>El</strong> universo, que según<strong>Averroes</strong> siempre existió, aunque dep<strong>en</strong>da del movimi<strong>en</strong>to producido porDios (sin lo cual no puede ser un <strong>en</strong>te natural exist<strong>en</strong>te), no debe supot<strong>en</strong>cialidad a Él, sino que Dios <strong>la</strong> reúne 23 y <strong>la</strong> conduce al acto. Para existir,21Para un resum<strong>en</strong> de los aportes de <strong>Averroes</strong> al concepto aristotélico del Primer Motor,cf. LEAMAN, op. cit., pp. 63-71; y GENEQUAND, Charles. Ibn Rushd’s metaphysics. Atrans<strong>la</strong>tion with introduction of Ibn Rushd’s Comm<strong>en</strong>tary on Aristotle’s Metaphysics, Book Lam.Leid<strong>en</strong>: Brill, 1986, pp.33-48. Debemos observar que <strong>para</strong> el Estagirita, según lo defi<strong>en</strong>deFranz Br<strong>en</strong>tano [cf. Aristóteles; traducción de Moisés Sánchez Barrado. Barcelona: Labor, 1983,pp 97-101.], el Primer Motor sería causa efici<strong>en</strong>te del universo, y que sin él nada existiría;<strong>la</strong>s cosas no t<strong>en</strong>drían ser. Consideramos correcta su lectura, pero el<strong>la</strong> no influye <strong>en</strong> el puntoque tratamos: <strong>la</strong> capacidad de operar mi<strong>la</strong>gros exige un Dios creador, es decir, causaintegral de un <strong>en</strong>te, inclusive de su materia, lo cual Aristóteles jamás propuso. De todosmodos, aún concedi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> posibilidad de que eso se diese <strong>en</strong> Aristóteles, no está pres<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> (fiel) lectura que le hace <strong>Averroes</strong>, que es nuestro tema pres<strong>en</strong>te.22 OZCOIDI, op. cit. pp. 224-8.23Tahafut §152.186


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesde hecho el universo necesita de un motor, pero <strong>para</strong> dep<strong>en</strong>derabsolutam<strong>en</strong>te del motor, éste ti<strong>en</strong>e de ser más que un motor. 24Para que el universo sea resultado de creación, <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia fundam<strong>en</strong>tal al serno puede residir de suyo <strong>en</strong> ello. Sin que haya sido creada una cosa, no puedehaber nada “<strong>en</strong> el<strong>la</strong>”, ni pot<strong>en</strong>cia, sino que <strong>la</strong> posibilidad <strong>para</strong> su ser no puedeestar <strong>en</strong> el<strong>la</strong>, sino <strong>en</strong> Dios mismo. “Antes” de ser creado, el universo ti<strong>en</strong>eque ser efectivam<strong>en</strong>te imposible. 25Sólo <strong>la</strong> c<strong>la</strong>ra distinción <strong>en</strong>tre es<strong>en</strong>cia y acto de ser permitiría precisarfilosóficam<strong>en</strong>te este acto creativo que no es admitido por <strong>Averroes</strong>, y que noes causa de modo unívoco a <strong>la</strong>s cuatro causas aristotélicas, sino análogo. <strong>El</strong>propio <strong>Averroes</strong> deja c<strong>la</strong>ro que los filósofos (y no puede excluirse a sí mismo)“afirman que el hombre que dice que todos los cuerpos fueron producidos –y por ‘producidos’ se debe <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der creación de <strong>la</strong> nada – da un significado altérmino ‘producidos’ que jamás es <strong>en</strong>contrado <strong>en</strong> el mundo empírico, y estaproposición por cierto demanda pruebas”. 26III. En contrario: realidades más allá de <strong>la</strong> razónSi <strong>Averroes</strong> manti<strong>en</strong>e, como vimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> referida cuestión del Tahafut, unalínea naturalista coher<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo de todas <strong>la</strong>s refutaciones y reparos aAlgazel, <strong>en</strong> cambio repite siempre un mismo procedimi<strong>en</strong>to cuando sem<strong>en</strong>cionan los supuestos mi<strong>la</strong>gros sobr<strong>en</strong>aturales: com<strong>en</strong>ta que los antiguosno trataban de los principios de <strong>la</strong> religión, exhorta su interlocutor al sil<strong>en</strong>cio,prescribe puniciones severas a los que los examinan y dudan, y afirma quetales cosas exced<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad de <strong>la</strong> razón. Los filósofos, según él,“def<strong>en</strong>dían que <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de estas cosas no debe ser dudada y su manera deexist<strong>en</strong>cia es cosa divina que los intelectos humanos son incapaces deapreh<strong>en</strong>der”. 2724 La empresa de def<strong>en</strong>der un Dios verdaderam<strong>en</strong>te creador <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> llevaría uno aid<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> posibilidad lógica con <strong>la</strong> posibilidad ontológica, y trasformar a Dios <strong>en</strong> unactualizador de estados de cosas que, <strong>en</strong> sí mismas, eran realm<strong>en</strong>te posibles, y hacer que <strong>la</strong>pot<strong>en</strong>cia se torne ontológicam<strong>en</strong>te anterior al acto. Si tales pot<strong>en</strong>cias están “fuera” de Dios,y a partir de el<strong>la</strong>s Él les da el existir <strong>en</strong> acto, <strong>en</strong>tonces no dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> absolutam<strong>en</strong>te de Dios.25C<strong>la</strong>ro está que se dice “antes” connotando mera prioridad ontológica. Tal solución, comodefi<strong>en</strong>de Tomás de Aquino, es perfectam<strong>en</strong>te aplicable aunque se p<strong>la</strong>ntee un mundo sincomi<strong>en</strong>zo <strong>en</strong> el tiempo. Cf. por ejemplo, su opúsculo De aeternitate mundi.26 Tahafut §§414,415.27Tahafut §§514,515.187


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesPor ejemplo, al referirse a <strong>la</strong> tradición del mi<strong>la</strong>gro de Abraham, <strong>en</strong> que escapaileso al fuego, afirma que “sólo los innovadores” (o sea, heréticos)mantuvieron <strong>la</strong> opinión de que sería de hecho imposible que el profeta no sequemara. Lo que se esperaría <strong>en</strong> seguida sería <strong>en</strong>tonces una demostración deque tales heréticos están equivocados (una vez que – según diría el propio<strong>Averroes</strong> con respecto a los ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales y <strong>la</strong> creación ex nihilo – talposibilidad demanda pruebas), pero una demostración que no cayera <strong>en</strong> losabsurdos del ocasionalismo de Algazel. En cambio, <strong>Averroes</strong> s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia que:Los sabios de <strong>en</strong>tre los filósofos no permit<strong>en</strong> discusión o diálogo sobre losprincipios de <strong>la</strong> ley. Según ellos, todos los que lo hac<strong>en</strong> merec<strong>en</strong> c<strong>en</strong>surasevera.[...][T]odos los hombres están obligados a aceptar los principios de <strong>la</strong> ley [...];r<strong>en</strong>unciarlos o disputarlos lleva a aniqui<strong>la</strong>r <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia del hombre. Es por esoque innovadores deb<strong>en</strong> ser muertos. Lo que debe ser dicho sobre esto es quetales principios son asuntos divinos que superan el intelecto humano.[...]Si después de algún tiempo uno es sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afortunado de ser uno delos sabios de <strong>la</strong> ley que son arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, y <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra unainterpretación de los principios religiosos, él está obligado por deber a nodivulgar<strong>la</strong>, sino a decir con el Todopoderoso: ‘y nosotros los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong>ci<strong>en</strong>cia lo creemos [Corán 3,7]. 28Apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te se da un conflicto <strong>en</strong>tre <strong>naturalismo</strong> y no-<strong>naturalismo</strong> <strong>en</strong> elp<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to de <strong>Averroes</strong>, bajo el título de un “fideísmo” que lo llevaría aadmitir que tales ev<strong>en</strong>tos trasci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong> razón. No obstante, <strong>para</strong> def<strong>en</strong>der talposición, uno t<strong>en</strong>dría tres dificultades, que <strong>en</strong> seguida tratamos.III.1. Una posición poco coher<strong>en</strong>te, sobre una realidad quedemanda pruebasLa primera dificultad es que admitir que <strong>Averroes</strong> contemple ev<strong>en</strong>tos quesuper<strong>en</strong> el intelecto humano es afirmar lo que él negó con argum<strong>en</strong>tosdetal<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> cuestión. Pues una cosa puede, como dijimos, “excederel intelecto humano” de dos modos: o es <strong>en</strong> sí un proceso que opera al28Tahafut §§527-528.188


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesmarg<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s leyes de <strong>la</strong> naturaleza, y por eso no recibe una explicación sino<strong>en</strong> términos análogos, y ap<strong>en</strong>as permite que uno defi<strong>en</strong>da su posibilidad (loque, explica <strong>Averroes</strong>, su opon<strong>en</strong>te no logra hacer 29 ), o tal cosa sólo esincompr<strong>en</strong>sible quoad nos – es decir, a este o aquel intelecto –, por limitacionesde tipo conting<strong>en</strong>te, como <strong>la</strong> ya m<strong>en</strong>cionada car<strong>en</strong>cia de <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tofilosófico.En este segundo caso, el ev<strong>en</strong>to es <strong>en</strong> sí explicable, aunque no a esta o aquel<strong>la</strong>razón razonante (<strong>para</strong> usar el término de Gauthier). Por supuesto no se tratadel segundo caso, una vez que no habría allí <strong>la</strong> negación de ningún<strong>naturalismo</strong>.Suponiéndose, pues, el primer s<strong>en</strong>tido, no sólo <strong>la</strong> admisión de tales realidadesdemandaría pruebas (como hemos visto), sino que <strong>Averroes</strong> incurriría <strong>en</strong> granincoher<strong>en</strong>cia con respecto a su modo de argum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> el Tahafut; además,t<strong>en</strong>dría que abrigar <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to <strong>la</strong> contradicción c<strong>en</strong>tral de que <strong>la</strong>imposibilidad de ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales acompaña pari passu <strong>la</strong> opinión queti<strong>en</strong>e con respecto al poder productivo de Dios.III.2. En el Fasl al-Maqal, <strong>Averroes</strong> recomi<strong>en</strong>da actuarprecisam<strong>en</strong>te del modo que vemos <strong>en</strong> el TahafutLa segunda es que, a lo <strong>la</strong>rgo del Fasl al-Maqal, <strong>Averroes</strong> deja c<strong>la</strong>ro que, anteev<strong>en</strong>tos cuya interpretación es accesible al filósofo, no se <strong>la</strong> debe externar alvulgo, <strong>para</strong> no exponerlo a escándalo ni desviarlo de <strong>la</strong> ley. Prescribe allí quese debe antes hacer lo que hizo <strong>en</strong> el Tahafut: decir que exced<strong>en</strong> <strong>la</strong>scapacidades de todos.Para <strong>Averroes</strong>, el oficio del sabio no era necesariam<strong>en</strong>te, tras habercontemp<strong>la</strong>do, llevar <strong>la</strong>s cosas contemp<strong>la</strong>das a los demás. Lo afirma <strong>en</strong> el Fasl:29Esto no significa que una demostración de <strong>la</strong> posibilidad de mi<strong>la</strong>gros no sea <strong>en</strong> síasequible. Cf., por ejemplo, TOMÁS DE AQUINO, De pot<strong>en</strong>tia q.6, a.1, ad 1. Ahí eldominico, basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> noción del Dios propiam<strong>en</strong>te creador, y utilizando un conceptoanálogo de naturaleza (natura naturalissima), demuestra que es posible <strong>la</strong> acción sobr<strong>en</strong>aturalde Dios.189


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesEs obligatorio [<strong>para</strong> que no se conduzca el vulgo a <strong>la</strong> infidelidad] que sepropongan <strong>la</strong>s interpretaciones sólo <strong>en</strong> los libros de <strong>la</strong>s demostraciones, porque[...] llegarán a el<strong>la</strong>s so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong>es pert<strong>en</strong>ezcan a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te de demostración. 30Y prosigue:Es una obligación <strong>para</strong> los guías musulmanes prohibir aquellos libros suyos <strong>en</strong>que se conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia, salvo <strong>para</strong> qui<strong>en</strong> pert<strong>en</strong>ece a los hombres de ci<strong>en</strong>cia,de <strong>la</strong> misma manera que les deb<strong>en</strong> prohibir los libros de <strong>la</strong> demostración aqui<strong>en</strong> no es de <strong>la</strong> demostración. 31Creemos muy razonable que <strong>Averroes</strong> hubiera considerado que rechazar <strong>la</strong>literalidad de re<strong>la</strong>tos como el de Abraham <strong>en</strong> el fuego (o del bastón que sevuelve un animal) y sólo admitirlos como metáforas podría exponer el vulgo aescándalo. 32 <strong>Averroes</strong> estaría cumpli<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el Tahafut lo que consideraba undeber de fidelidad, al recusarse a com<strong>en</strong>tar el ev<strong>en</strong>to, al hacer conocida <strong>la</strong>punición por negarlo, y al exhortar a su opon<strong>en</strong>te al sil<strong>en</strong>cio, <strong>para</strong> que éstepercibiera que se estaba portando (él sí) como un sabio irresponsable y, pues,infiel.[S]i se propon<strong>en</strong> [interpretaciones] <strong>en</strong> libros distintos y se usan <strong>para</strong> esto <strong>la</strong>svías poética y retórica o <strong>la</strong> dialéctica, como Abu Hamid [Algazel], es un errorcontra <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong> filosofía, aunque ese hombre sólo pret<strong>en</strong>diera hacer bi<strong>en</strong>. 33[...]30 Fasl al-Maqal, 96 / 21,24-27. [La primera numeración corresponde a <strong>la</strong> página <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>– sobre filosofía y religión; introducción y selección de textos de Rafael Ramón Guerrero. Navarra:Universidad de Navarra, 1998. / La segunda numeración corresponde a página y líneas <strong>en</strong><strong>la</strong> edición de C. E. Butterworth, The Book of the Decisive Treatise determining the connection betwe<strong>en</strong>the Law and Wisdom & Epistle Dedicatory; trans<strong>la</strong>tion, with introduction and notes. Utah: BrighamYoung University Press, 2001.]31Fasl 96 / 22,13-16.32Por esto considero poco apropiado decir que <strong>Averroes</strong> “escribió cuanto efectivam<strong>en</strong>tep<strong>en</strong>só, si t<strong>en</strong>emos <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, además, que <strong>la</strong>s obras que conti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>sus</strong> ideas teológicas,<strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s el Tahafut, fueron escritas <strong>en</strong> tiempos <strong>en</strong> los que <strong>Averroes</strong> disfrutaba de toda <strong>la</strong>protección oficial.” [Cf. OZCOIDI, op.cit., p. 75, n. 51]. Se parece desconsiderar aquí queomitir ciertas opiniones sobre los mi<strong>la</strong>gros <strong>en</strong> obras de carácter semipopu<strong>la</strong>r como elTahafut t<strong>en</strong>dría otro motivo que proteger su propia vida: el bi<strong>en</strong> común de <strong>la</strong> sociedad, cuyareligión no se debería discutir abiertam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>sus</strong> fundam<strong>en</strong>tos.33Fasl 96 / 21,27 – 22,1.190


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesSi esto y estas cuestiones que hemos m<strong>en</strong>cionado no tuvieran tanta difusión<strong>en</strong>tre los hombres, no habríamos considerado lícito escribir sobre ello ni unaso<strong>la</strong> letra”. 34<strong>Averroes</strong> instruye no sólo que no se externe el cont<strong>en</strong>ido interpretativo delCorán, sino propone, <strong>para</strong> que el vulgo no sea llevado por su curiosidad, quese le omita el propio cont<strong>en</strong>ido material del Corán. En el Fasl, al argum<strong>en</strong>tarante <strong>sus</strong> pares <strong>la</strong> legitimidad de que el sabio musulmán investiguefilosóficam<strong>en</strong>te los <strong>en</strong>tes, el cordobés da como presupuesto que el cont<strong>en</strong>idomaterial del Corán (3:7) es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>t<strong>en</strong>cia: “Pero nadie conoce suinterpretación sino Dios y los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia. Nosotrosconcordamos”. 35En cambio, <strong>en</strong> otros dos puntos, al tratar de lo que cabe al vulgo, afirma quetal aleya le debe ser leída haci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> pausa de modo distinto, de modo acambiarle su s<strong>en</strong>tido: “Pero nadie conoce su interpretación sino Dios. Ynosotros los arraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia concordamos”. 36No se debe confundir esta recom<strong>en</strong>dación con <strong>la</strong> idea de que el Coránconti<strong>en</strong>e un s<strong>en</strong>tido literal y otro oculto – zahir y batin – , sino que allí sepropone una omisión del cont<strong>en</strong>ido material de <strong>la</strong> escritura, de modo de noincitar al vulgo a preguntar del batin al sabio. Ramón Guerrero, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s notas asu edición del Fasl, cree ver <strong>en</strong> estos puntos una controversia acerca de cuálde <strong>la</strong>s dos sería <strong>la</strong> lectura del cordobés de este pasaje del texto coránico. Perosi se com<strong>para</strong>n det<strong>en</strong>idam<strong>en</strong>te estos puntos, es posible ver que no se trata deuna controversia, sino que <strong>para</strong> el filósofo <strong>la</strong> primera es <strong>la</strong> letra del Corán, y <strong>la</strong>segunda es lo que se debe leer al vulgo. 3734 Fasl 97 / 23,3-6.35Fasl 85 / 10,18-20. “A esta idea hace alusión Dios Altísimo cuando dice: ‘Él es qui<strong>en</strong> teha reve<strong>la</strong>do <strong>la</strong> Escritura. Algunas de <strong>sus</strong> aleyas son unívocas...’ hasta donde dice: ‘losarraigados <strong>en</strong> <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia.’” Cf. también. Fasl 87 / 12,22-24.36 Fasl 94 / 20,12-16.“Por ello, <strong>la</strong> respuesta a éstos [el vulgo] sobre casos semejantes es quese trata de [versículos] ambiguos y que <strong>la</strong> pausa está <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras del Altísimo: ‘no conocesu interpretación sino Dios.’” También <strong>en</strong> Fasl 101 / 27, 3-10: “con respecto al s<strong>en</strong>tidoliteral [...], se debe decir que [...] es uno de aquellos ambiguos que sólo conoce Dios, y esobligatorio poner <strong>la</strong> pausa <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras del Altísimo allí donde se dice: ‘nadie conoce suinterpretación sino Dios.’”37Es vana <strong>la</strong> objeción de que el texto coránico auténtico, como no ti<strong>en</strong>e puntos ni comas,se abre a doble lectura, y que por eso ambos significados serían válidos, “uno al sabio, otroal vulgo”. Porque no se trata aquí de tomarlo literalm<strong>en</strong>te o de interpretarlo como unametáfora (es decir, zahir o batin). Aunque uno pueda sugerir que el Ángel (el intelecto191


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesprofesión de fe. Como se ve <strong>en</strong> el Fasl, profesar <strong>la</strong> fe musulmana significa daras<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to (tasdiq) a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>uinidad de su credo, que está compuesto deverdades que <strong>en</strong> sí son alcanzables, aunque no a todos – pero que por esomismo, <strong>para</strong> el bi<strong>en</strong> de <strong>la</strong> sociedad, fueron puestas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley. Si bi<strong>en</strong> hay ciertacorrespond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre éste y el concepto católico de fe <strong>en</strong> tanto que implicadar as<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to a un credo, ambos difier<strong>en</strong> radicalm<strong>en</strong>te porque al credoislámico se puede dar as<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to retóricam<strong>en</strong>te por el vulgo,dialécticam<strong>en</strong>te por el teólogo, y demostrativam<strong>en</strong>te por el filósofo. 39En el credo católico, precisam<strong>en</strong>te porque hay verdades <strong>en</strong> sí indemostrables(por sobr<strong>en</strong>aturales), uno jamás t<strong>en</strong>drá demostración de el<strong>la</strong>s, y hab<strong>la</strong>r de “fepor demostración” 40 es un sins<strong>en</strong>tido. En el credo católico se expone <strong>para</strong>igual adopción de todos, sea cual sea su capacidad intelectual, un conjunto deverdades inalcanzables por <strong>la</strong> pura razón natural (como <strong>la</strong> Trinidad de Dios),aunque seguido también de otras alcanzables (es decir, que <strong>en</strong> sí no son de fe,pero que pued<strong>en</strong> ser mant<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> fe de qui<strong>en</strong>es no <strong>la</strong>s alcanc<strong>en</strong>, como <strong>la</strong>exist<strong>en</strong>cia de Dios) que por <strong>la</strong> Provid<strong>en</strong>cia fueron igualm<strong>en</strong>te reve<strong>la</strong>das. Así,pues, <strong>la</strong> fe ti<strong>en</strong>e cont<strong>en</strong>ido siempre indemostrable, y poseer<strong>la</strong> es <strong>para</strong> elcatólico una virtud teologal, cuyo ámbito trasci<strong>en</strong>de lo propiam<strong>en</strong>te natural.En el modo como ve <strong>Averroes</strong> el Is<strong>la</strong>m, tampoco su profesión de fe pose<strong>en</strong>ecesariam<strong>en</strong>te elem<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales. Si es verdad que a uno (aunquefilósofo) le está prohibido, como dice, 41 discutir e interpretar el hecho de que“hay Dios”, que “Mahoma es su profeta”, y que “hay un destino más allá <strong>para</strong>el hombre”, no obstante eso no lo impide, caso sea un sabio, de especu<strong>la</strong>r“cómo Dios produce el universo”, “cómo se da <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> los profetas”y “cómo es tal destino”, y de llegar a reducciones naturales <strong>para</strong> todos estosev<strong>en</strong>tos.A propósito: <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> oposición <strong>en</strong>tre “teología” y “filosofía”, tambiéndebemos cuidarnos de no atribuir al p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to del cordobés el significadoque esta oposición ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> ámbito cristiano. En el catolicismo, se distingu<strong>en</strong>por su objeto formal (como ci<strong>en</strong>cias) <strong>la</strong> Sacra Doctrina y <strong>la</strong> Teología Natural. LaSacra Doctrina es muchas veces l<strong>la</strong>mada Teología, sin más; su objeto, <strong>en</strong>especial y sobre todo, es <strong>la</strong> manifestación de los datos reve<strong>la</strong>dos39 Fasl 98 / 24,4-5.40 Fasl 87 / 12,26-29.41Fasl 94 / 19,24-28.193


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agessobr<strong>en</strong>aturales y <strong>la</strong> exposición de su conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia. 42 La Teología Natural, a suvez, es más precisam<strong>en</strong>te un ramo de <strong>la</strong> filosofía que se dedica a <strong>la</strong>s cosasdivinas alcanzables por <strong>la</strong> razón natural, es decir, los l<strong>la</strong>mados “preámbulos de<strong>la</strong> fe”, incluyéndose ahí <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia de Dios, por ejemplo. Lo que buscamosobservar aquí es que <strong>en</strong> el catolicismo hay distinción formal <strong>en</strong>tre teología yfilosofía, con respecto a su objeto. En el catolicismo, por distinción de objetoy jerarquía de uno a otro, <strong>la</strong> teología es ci<strong>en</strong>cia distinta y superior a <strong>la</strong> filosofía,su ancil<strong>la</strong>.Para <strong>Averroes</strong>, no se divid<strong>en</strong> “teología y filosofía” por objeto, sino que losteólogos son aquellos que se dedican a tratar con <strong>la</strong> Ley medianterazonami<strong>en</strong>tos dialécticos, mi<strong>en</strong>tras que los filósofos lo hac<strong>en</strong> medianterazonami<strong>en</strong>tos demostrativos. Los teólogos son doctores de <strong>la</strong> Ley que,aunque <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados <strong>en</strong> el arte argum<strong>en</strong>tativo del ka<strong>la</strong>m, no alcanzan <strong>sus</strong>ignificado con <strong>la</strong> profundidad de los filósofos, que los superan. <strong>Averroes</strong>llega a decir que, tal cual al vulgo, tampoco a ellos se les deb<strong>en</strong> exponer <strong>la</strong>sinterpretaciones más e<strong>la</strong>boradas de <strong>la</strong> Ley, 43 pues su naturaleza no da <strong>para</strong>más. 44 <strong>El</strong> alfaquí, 45 dice, sólo dispone de silogismos de opinión. 46En el Is<strong>la</strong>m, <strong>para</strong> <strong>Averroes</strong>, c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te el filósofo es superior al teólogo, pornobleza de capacidad y excel<strong>en</strong>cia de oficio; pero se id<strong>en</strong>tifican con respectoal objeto formal que contemp<strong>la</strong>n. Decir que <strong>Averroes</strong> sobrepone “verdadesteológicas” a “verdades filosóficas” (o viceversa) sería p<strong>la</strong>ntear artificialm<strong>en</strong>te42 No se desprecia aquí el objeto que también ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> Sacra Doctrina <strong>en</strong> tanto quecontemp<strong>la</strong> toda <strong>la</strong> creación sub specie deitatis, pero éste escapa al tema de que aquí tratamos.Para un despliegue detal<strong>la</strong>do del asunto, cf. TOMÁS DE AQUINO. Sum. Theol. I c.1.;Summa contra g<strong>en</strong>tiles I, cc.1-9.43 Fasl 100, n.57 / 26,26 – 27,2. Las interpretaciones no deberían constar ni <strong>en</strong> librosdialécticos. Excepcionalm<strong>en</strong>te puede ocurrir que los doctores de <strong>la</strong> Ley obt<strong>en</strong>ganinterpretaciones más persuasivas al pueblo que el s<strong>en</strong>tido literal, y se concede “posible” queocuparse de el<strong>la</strong>s pueda ser un deber religioso <strong>para</strong> aquellos cuyas facultades teóricas hayanllegado hasta <strong>la</strong> dialéctica (es decir, se puedan decir teólogos). [Cf. Fasl 99-100 / 25,25-26,1]44Fasl 82 / 8,11-14.45En el Is<strong>la</strong>m, <strong>la</strong> Ley y <strong>la</strong> religión son del todo inse<strong>para</strong>bles. Es, pues, coher<strong>en</strong>te que nohaya teólogo que no sea invariablem<strong>en</strong>te un jurista (alfaquí), doctor de <strong>la</strong> Ley.Resumidam<strong>en</strong>te, se puede decir que los teólogos (mutakallimun) son juristas versados <strong>en</strong>argum<strong>en</strong>tación dialéctica y que se ocupan de especu<strong>la</strong>r sobre Dios, <strong>la</strong>s virtudes, etc.46Fasl 84 / 9,21-22. En el Kitab al-Kashf, <strong>Averroes</strong> llega a incluir el teólogo <strong>en</strong> <strong>la</strong> “g<strong>en</strong>tecomún”, tanto si ha adquirido o no el arte del ka<strong>la</strong>m. [In MÜLLER, Marcus J. Philosophie undTheologie von <strong>Averroes</strong>, aus dem Arabisch<strong>en</strong> übersetzt. Münch<strong>en</strong>, 1875, p.57. Ó confróntese elmismo pasaje <strong>en</strong> GUERRERO. op. cit., p. 118.]194


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesun tipo de “fideísmo” cristiano sin lugar <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to; sería, alcontrario, ya presumir que estas verdades son distintas, lo que él niegavehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. No hay verdades que conciernan específicam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> Ley,y que sean de trato propio de <strong>sus</strong> doctores. <strong>Averroes</strong> es c<strong>la</strong>ro al decir, a lo<strong>la</strong>rgo del Fasl, que no hay distinción <strong>en</strong> <strong>la</strong> verdad, sino <strong>en</strong> <strong>la</strong> aproximación queuno ti<strong>en</strong>e de el<strong>la</strong> y <strong>en</strong> <strong>la</strong> accesibilidad del discurso que <strong>la</strong> toca(proporcionalm<strong>en</strong>te inversa a <strong>la</strong> profundidad de tal aproximación).Cuando <strong>Averroes</strong> defi<strong>en</strong>de que: “el estudio demostrativo no lleva a unacontradicción con lo que se dice <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley, pues <strong>la</strong> verdad no puede sercontraria a <strong>la</strong> verdad, sino que está de acuerdo con el<strong>la</strong> y es testimonio deel<strong>la</strong>”, 47 hay que distinguir el significado de esta afirmación <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m y el quet<strong>en</strong>dría <strong>en</strong> ámbito cristiano.De hecho, <strong>en</strong> ambos se adopta como válido <strong>en</strong> principio un conjunto deverdades superiores, y <strong>en</strong> el ev<strong>en</strong>tual caso de que una persona llegue a unaconclusión que <strong>la</strong>s parezca contradecir, el<strong>la</strong> les dará prioridad y admitirá elerror de su esfuerzo razonante. 48 Pero <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m, uno que se torna sabiopodrá, con su esfuerzo razonante, dar demostración de que tales principiospresumidos son verdaderos. La unicidad de <strong>la</strong> verdad <strong>para</strong> el sabio católico esgarantizada por <strong>la</strong> confianza personal que éste ti<strong>en</strong>e ante Dios de que sonverdaderas unas afirmaciones cuya demostración jamás t<strong>en</strong>drá. A su vez, <strong>en</strong> elIs<strong>la</strong>m esto sólo es válido al vulgo, <strong>en</strong> tanto que resultado de una persuasiónretórica; el sabio correctam<strong>en</strong>te instruido <strong>en</strong> <strong>la</strong> demostración llegaría a <strong>la</strong>sconclusiones del credo islámico por evid<strong>en</strong>cia apodíctica.En el catolicismo, el hecho de que “<strong>la</strong> verdad no puede contradecir <strong>la</strong> verdad”exigirá siempre reconocer que ciertas verdades de fe trasci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a todos. Enel Is<strong>la</strong>m visto por <strong>Averroes</strong>, al presuponerse <strong>la</strong> realidad como pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>t<strong>en</strong>atural, cualquier verdad “de fe” es <strong>en</strong> sí totalm<strong>en</strong>te asequible (a unos pordemostración, a otros por persuasión); y <strong>la</strong> unicidad de <strong>la</strong> verdad se garantizaal sabio, <strong>en</strong> el cont<strong>en</strong>ido oculto del Corán, <strong>en</strong> tanto que éste interpretacualesquiera re<strong>la</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales como metáforas 49 cuyo significado literales una explicación natural. La función de <strong>la</strong> interpretación (tawil) no eseliminar un hipotético (por inexist<strong>en</strong>te) conflicto <strong>en</strong>tre “verdad teológica” y“verdad filosófica”.47 Fasl 83 / 8,27–9,2.48 Cf. TOMÁS DE AQUINO. Contra g<strong>en</strong>tiles I, cc.7-9.49Fasl 84 / 9,29–10,5.195


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesDe hecho, el motivo por que no es posible <strong>la</strong> “doble verdad” <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> esprecisam<strong>en</strong>te que no hay verdades <strong>en</strong> p<strong>la</strong>nos distintos; <strong>la</strong> distinción que hay<strong>en</strong>tre el filósofo y el teólogo se re<strong>la</strong>ciona con no más que <strong>sus</strong> quehaceres ycapacidades. En este s<strong>en</strong>tido adopto <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras de De Libéra, 50 según qui<strong>en</strong><strong>la</strong> doble verdad <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong> es epistémicam<strong>en</strong>te imposible; <strong>para</strong> sost<strong>en</strong>er taldoctrina sin que ésta signifique mera contradicción, hace falta precisam<strong>en</strong>teun ambi<strong>en</strong>te religioso tal que, <strong>en</strong> su todo y literalm<strong>en</strong>te, incorpore mi<strong>la</strong>gros yreve<strong>la</strong>ciones sobr<strong>en</strong>aturales, <strong>para</strong> que, de su naturaleza inabarcable, y de <strong>la</strong>simultánea inaceptabilidad de negarlos, se pueda desviadam<strong>en</strong>te sugerir que suconverg<strong>en</strong>cia o diverg<strong>en</strong>cia respecto a <strong>la</strong>s verdades obt<strong>en</strong>idas por <strong>la</strong> razónnatural no serían objeto de especu<strong>la</strong>ción válida. 51En resum<strong>en</strong>, por los tres puntos que expusimos arriba, a saber: <strong>la</strong>incoher<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear realidades que el Dios de <strong>Averroes</strong> no podríaejecutar, y cuya posibilidad él mismo contestaba <strong>en</strong> el Tahafut y demandabapruebas; <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones metódicas que se daban <strong>en</strong> el Fasl al-Maqal <strong>para</strong>actuar de <strong>la</strong> manera vista <strong>en</strong> el Tahafut; y el carácter discutible de p<strong>la</strong>ntear unconflicto <strong>en</strong>tre fideísmo y racionalidad <strong>para</strong> sost<strong>en</strong>er una fe sin cont<strong>en</strong>idonecesariam<strong>en</strong>te sobr<strong>en</strong>atural, <strong>en</strong>contramos más acertado admitir que<strong>Averroes</strong> era un naturalista estricto, que se abst<strong>en</strong>ía de exteriorizar <strong>en</strong> elTahafut su interpretación de ciertos re<strong>la</strong>tos de mi<strong>la</strong>gros.Al def<strong>en</strong>derlo no hacemos un agravio a <strong>Averroes</strong>, ni una forzada lectura de<strong>sus</strong> textos, ni desconsideramos unos textos <strong>en</strong> favor de otros; su discursodeliberadam<strong>en</strong>te evasivo era un acto de fidelidad, conforme a <strong>sus</strong> propiasinstrucciones. Al cambiar <strong>Averroes</strong> bruscam<strong>en</strong>te su discurso <strong>en</strong> medio de unapolémica filosófica, no se manifestaba <strong>en</strong> él un conflicto <strong>en</strong> su p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to.<strong>Averroes</strong> no estaba abandonando mom<strong>en</strong>táneam<strong>en</strong>te su <strong>naturalismo</strong>, sino el50Cf. <strong>Averroes</strong>; discours décisif, pp.65-67. In OZCOIDI, op.cit., p. 63.51 No se puede concebir tal posición <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>, precisam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> negación de talcont<strong>en</strong>ido sobr<strong>en</strong>atural; pero sí se <strong>la</strong> concibió <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te de cristianos. No es deadmirar que <strong>la</strong> “doble verdad” sólo haya surgido con el <strong>naturalismo</strong> de <strong>Averroes</strong> inmerso<strong>en</strong> un mundo cristiano. Un <strong>naturalismo</strong> confrontado con un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to que incorpora losobr<strong>en</strong>atural y le somete lo natural, ti<strong>en</strong>de a quedarse con el segundo y <strong>en</strong>viar el primero a<strong>la</strong>s brumas del irracional, al cual uno no obstante se dice – con bu<strong>en</strong>a o ma<strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia –someterse, como Siger de Brabant. He aquí el antepasado del casi esquizofrénico dilemamoderno <strong>en</strong>tre fe y razón. Paradójicam<strong>en</strong>te, tal posición termina por destruir <strong>la</strong> razónmisma, al hacer que <strong>la</strong>s conclusiones a <strong>la</strong>s que llega sean dejadas de <strong>la</strong>do por una fe que sevuelve pura autoridad. [Cf. GILSON, Éti<strong>en</strong>ne. La philosophie au moy<strong>en</strong> âge, París: Payot, 1986,p. 562.]196


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agespropio debate filosófico. En los puntos <strong>en</strong> que se discutían los mi<strong>la</strong>gros semanifestaba par<strong>en</strong>téticam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> persona del alfaquí, que interv<strong>en</strong>ía ante unf<strong>la</strong>grante delito de infidelidad, al mismo tiempo <strong>en</strong> que evitaba cometerlo.IV. Coro<strong>la</strong>rio y conclusiónSi el Is<strong>la</strong>m es <strong>para</strong> <strong>Averroes</strong> una doctrina cuyo cont<strong>en</strong>ido no trasci<strong>en</strong>de <strong>la</strong>teología natural, y si su verdad está toda al alcance de los filósofos, ¿no sería elcoro<strong>la</strong>rio que <strong>la</strong> filosofía es “superior” a <strong>la</strong> religión? Sí y, bajo cierto aspecto,no.En lo que toca a su aproximación hacia <strong>la</strong> verdad, es evid<strong>en</strong>te que <strong>la</strong> filosofíale parece superior a <strong>la</strong> Ley, pues ésta permite <strong>la</strong> mirada sin el velo de <strong>la</strong>metáfora, y da certeza de su cont<strong>en</strong>ido a <strong>la</strong> manera apodíctica. Consideroacertadas, pues, <strong>la</strong>s pa<strong>la</strong>bras de Emilio Tornero, según qui<strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>:Es fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te racionalista [o, como decimos, naturalista] porque<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de <strong>la</strong> Reve<strong>la</strong>ción según <strong>la</strong>s demostraciones apodícticas que le suministra<strong>la</strong> filosofía, y así, por ejemplo, si <strong>en</strong> <strong>la</strong> Filosofía se demuestra que el mundo eseterno, <strong>Averroes</strong> se inclinará por esta tesis y creerá que el Corán no puede decirotra cosa, y si, como <strong>en</strong> este caso, el Corán dice justam<strong>en</strong>te lo contrario, que elmundo es creado, <strong>Averroes</strong> pi<strong>en</strong>sa sinceram<strong>en</strong>te que con estas pa<strong>la</strong>bras elCorán lo que verdaderam<strong>en</strong>te quiere decirnos es que el mundo es eterno. Enresum<strong>en</strong>, <strong>Averroes</strong> es racionalista y sitúa <strong>la</strong> Filosofía por <strong>en</strong>cima de <strong>la</strong>Reve<strong>la</strong>ción. 52La filosofía es superior <strong>en</strong> el acercami<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> verdad, 53 mi<strong>en</strong>tras que sólo <strong>la</strong>religión (es decir, <strong>la</strong> Ley) logra ord<strong>en</strong>ar una sociedad. La Ley conti<strong>en</strong>e<strong>en</strong>señanza teórica (cont<strong>en</strong>ido filosófico natural, que concierne a Dios, los<strong>en</strong>tes, y <strong>la</strong> felicidad o desgracia más allá de <strong>la</strong> vida) y <strong>en</strong>señanza práctica, quelleva <strong>la</strong> sociedad a realizar actos que promuevan <strong>la</strong> felicidad y a evitar aquellosque procur<strong>en</strong> <strong>la</strong> desgracia. 5452Al-Kindi; <strong>la</strong> trasformación de un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to religioso <strong>en</strong> un p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to racional, p.58. InOZCOIDI, op.cit., p. 81.53 Como afirma Ozcoidi (op. cit., p. 75), “<strong>Averroes</strong> consideró <strong>la</strong> filosofía como ‘<strong>la</strong> mejor de<strong>la</strong>s religiones’, porque alcanza <strong>la</strong> verdad reve<strong>la</strong>da de <strong>la</strong> manera más conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te.”54Fasl 97 / 23, 10-17. La autora [op. cit., p. 65] describe bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> opinión del cordobés: “<strong>El</strong> finde <strong>la</strong> ley religiosa es <strong>en</strong>señar el verdadero conocimi<strong>en</strong>to y el comportami<strong>en</strong>to recto. <strong>El</strong>verdadero conocimi<strong>en</strong>to es el conocimi<strong>en</strong>to filosófico que se alcanza exclusivam<strong>en</strong>te porvía demostrativa, sin ayuda de <strong>la</strong> reve<strong>la</strong>ción. La Ley reve<strong>la</strong>da, que es el núcleo de <strong>la</strong> religión,197


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesDisminuir tal función de ord<strong>en</strong>ación social nos parece haber sido el descuidode Gauthier, al sugerir que <strong>la</strong> religión, <strong>para</strong> el cordobés, sería disp<strong>en</strong>sable alfilósofo. Sería el<strong>la</strong> de hecho disp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> conocer <strong>la</strong> verdad de <strong>la</strong> Ley,pero no <strong>para</strong> que el filósofo – como los demás – pueda vivir <strong>la</strong> eudaimonía,pues ésta sólo se puede dar <strong>en</strong> una sociedad ord<strong>en</strong>ada. Una ley fundam<strong>en</strong>tadasólo <strong>en</strong> <strong>la</strong> especu<strong>la</strong>ción racional, sin <strong>la</strong> autoridad que le confiere unareve<strong>la</strong>ción (wahy), es decir, un discurso inspirado, no logra ord<strong>en</strong>ar unasociedad, o, si lo hace, lo hace con m<strong>en</strong>os eficacia que una ley investida de <strong>la</strong>inspiración profética: “Y aquél que afirma que es posible que exista unareligión natural basada so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> razón debe admitir que ésta es m<strong>en</strong>osperfecta que aquel<strong>la</strong>s que nac<strong>en</strong> de <strong>la</strong> razón y de <strong>la</strong> inspiración”. 55Empero, como <strong>en</strong> su cont<strong>en</strong>ido <strong>la</strong> religión no trasc<strong>en</strong>dería <strong>en</strong> sí <strong>la</strong> razónnatural, <strong>la</strong> posición del filósofo acerca de una religión debe ser, según loafirma <strong>Averroes</strong>, siempre provisoria: “el filósofo debe escoger <strong>la</strong> mejorreligión de su tiempo, aunque todas el<strong>la</strong>s sean verdaderas <strong>para</strong> él, y debe creerque <strong>la</strong> mejor será abrogada por otra mejor que el<strong>la</strong>”. 56Esta disposición hacia un credo es vehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te rechazada por cualquiercatólico o judío, y también lo sería vehem<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te por Algazel. (En verdad,contraría también a <strong>la</strong> afirmación de Mahoma <strong>en</strong> que éste dice ser el último delos profetas.) Pero tal re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre filosofía y religión es el coro<strong>la</strong>rio de ver<strong>en</strong> ésta (además de su capacidad de ord<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> sociedad) una manera decomunicar a todos, de modos correspondi<strong>en</strong>tes a <strong>sus</strong> respectivas capacidades,<strong>la</strong> misma <strong>en</strong>señanza teorética de <strong>la</strong> filosofía.Ahora bi<strong>en</strong>, si <strong>Averroes</strong> considera ev<strong>en</strong>tos sobr<strong>en</strong>aturales comoimposibilidades, así, pues, mi<strong>en</strong>tras más una religión (que <strong>en</strong> sí no deberíatrasc<strong>en</strong>der <strong>la</strong> teología natural) esté libre de tales cont<strong>en</strong>idos, mejor el<strong>la</strong>parecerá a un naturalista, porque éste <strong>la</strong> ve como más cercana a <strong>la</strong> razón.Com<strong>para</strong>do con el judaísmo y el catolicismo, el Is<strong>la</strong>m, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> más cercana a<strong>la</strong> pura teología natural, sería <strong>la</strong> mejor de su tiempo. Cuanto más <strong>la</strong>s otras<strong>en</strong>seña <strong>la</strong> misma verdad que el filósofo trata de desve<strong>la</strong>r indagando <strong>la</strong> causa y <strong>la</strong> naturalezade <strong>la</strong>s cosas.”55Tahafut §584. De hecho, llevaríamos tal posición aun más lejos: una ley fundam<strong>en</strong>tadapuram<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s conclusiones especu<strong>la</strong>tivas de <strong>la</strong> razón, alcanzadas por filósofos, ti<strong>en</strong>eínfima capacidad de g<strong>en</strong>erar aceptación por el todo social, y de así hacer con que éste puedaord<strong>en</strong>arse.56Tahafut §583.198


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle Agesreligiones 57 (o “leyes”, como <strong>la</strong>s ve <strong>Averroes</strong>) pose<strong>en</strong> algo que excedería lonatural, más le ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que parecer doctrinas imperfectas.De este modo, <strong>Averroes</strong> constituyó una visión muy “moderna” de <strong>la</strong>s“religiones”: <strong>la</strong> religión no como algo que se propone definitivo y universal, <strong>la</strong>religión fundada por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia histórica de un Dios personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tierra, a<strong>la</strong> cual los pueblos deb<strong>en</strong> ser l<strong>la</strong>mados porque es <strong>la</strong> Verdad. Antes bi<strong>en</strong>, <strong>la</strong>religión puede parecer eso al vulgo, pero <strong>para</strong> el sabio es algo que se “escoge”provisoriam<strong>en</strong>te (hasta que aparezca una mejor), mirando desde afuera,cuando esté conci<strong>en</strong>te de <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza filosófica, que es <strong>la</strong> recta de <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s“Leyes” son asíntotas. Sólo así todas <strong>la</strong>s religiones de su tiempo pued<strong>en</strong> “serverdaderas” al sabio.C<strong>la</strong>ro está, <strong>Averroes</strong> defi<strong>en</strong>de que el filósofo no debe descuidar de <strong>la</strong> Ley <strong>en</strong>tanto que <strong>en</strong>señanza práctica, puesto que, <strong>para</strong> vivir <strong>en</strong> sociedad, debeparticipar de su ord<strong>en</strong>, obligándose a <strong>la</strong>s oraciones diarias, por ejemplo, o a <strong>la</strong>prohibición de licores. <strong>Averroes</strong> es <strong>en</strong>fático al def<strong>en</strong>der un cons<strong>en</strong>so unánime<strong>en</strong> el ámbito práctico. Y por eso mismo es coher<strong>en</strong>te su preocupación delegitimar <strong>la</strong> actividad filosófica ante <strong>la</strong> Ley, <strong>en</strong> el Fasl. 58Pero su “sumisión” es condicionada: su carácter provisorio, así como <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>particu<strong>la</strong>r que <strong>la</strong> mide (o sea, el parecer filosófico particu<strong>la</strong>r sobre el<strong>la</strong> que leda un sabio, lo que, por definición, es quoad nos), no significan propiam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>sumisión humilde y resoluta de uno hacia algo que <strong>en</strong> sí lo trasci<strong>en</strong>de, comoes el caso <strong>en</strong> el catolicismo y <strong>en</strong> el Is<strong>la</strong>m <strong>para</strong> Algazel. La re<strong>la</strong>ción del filósofocon <strong>la</strong> religión sería antes <strong>la</strong> de adopción o pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia, no sumisiónpropiam<strong>en</strong>te dicha.Ti<strong>en</strong>e lugar aquí, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, otra cuestión, cuya respuesta no obstanteexcede el tema de nuestro trabajo: si el Is<strong>la</strong>m, que significa sumisión”, puedeser propiam<strong>en</strong>te el Is<strong>la</strong>m de <strong>Averroes</strong>.57 Recordemos que, así como “fe”, tal término aquí es análogo, como vimos. <strong>El</strong> Is<strong>la</strong>m y elcatolicismo son realidades fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te distintas, que al coincidir <strong>en</strong> que deriv<strong>en</strong> deuna “reve<strong>la</strong>ción” (también término análogo <strong>en</strong> ambas) no se un<strong>en</strong> bajo un mismo género,pues se <strong>la</strong>s toma por algo que no d<strong>en</strong>ota su es<strong>en</strong>cia. Consideramos equivocada <strong>la</strong> visiónmuy usada actualm<strong>en</strong>te que p<strong>la</strong>ntea hermanar<strong>la</strong>s de modo unívoco, o com<strong>para</strong>r<strong>la</strong>s bajoexpresiones como “<strong>la</strong>s religiones del libro”.5886-87 / 11,25-12,2.199


TÔRRES, Moisés Romanazzi (coord.). <strong>Mirabilia</strong> 16 (2013/1)A Filosofia Monástica e Escolástica na Idade MédiaLa Filosofía Monástica y Escolástica <strong>en</strong> <strong>la</strong> Edad MediaMonastic and Scho<strong>la</strong>stic Philosophy in the Middle AgesBibliografíaAVERROES. L'Intellig<strong>en</strong>ce et <strong>la</strong> p<strong>en</strong>sée - Grand Comm<strong>en</strong>taire sur le livre III du De anima d'Aristote,suivi de De l'âme. Paris: F<strong>la</strong>mmarion, 2008.___________. The incoher<strong>en</strong>ce of the incoher<strong>en</strong>ce. In Cambridge texts in the history of philosophy;Medieval Is<strong>la</strong>mic Philosophical Writings (edited by Muhammad Ali Khalidi). Cambridge:Cambridge University Press, 2005. pp. 155-180.BRENTANO, Franz. Aristóteles. Barcelona: Labor, 1983.BUTTERWORTH, Charles E. The Book of the Decisive Treatise determining the connection betwe<strong>en</strong>the Law and Wisdom & Epistle Dedicatory; trans<strong>la</strong>tion, with introduction and notes. Utah:Brigham Young University Press, 2001.DAVIDSON, Herbert A. Alfarabi, Avic<strong>en</strong>na, and <strong>Averroes</strong> on intellect; their cosmologies, theories ofthe active intellect, and theories of human intellect. New York: Oxford University Press, 1992.GAUTHIER, Léon. La théorie d'Ibn Rochd (Averroès) sur les rapports de <strong>la</strong> réligion et de <strong>la</strong>philosophie. Paris: Ernest Léroux, 1909.GENEQUAND, Charles. Ibn Rushd’s metaphysics. A trans<strong>la</strong>tion with introduction of Ibn Rushd’sComm<strong>en</strong>tary on Aristotle’s Metaphysics, Book Lam. Leid<strong>en</strong>: Brill, 1986.GILSON, Éti<strong>en</strong>ne. La philosophie au moy<strong>en</strong> âge. París: Payot, 1986.GUERRERO, Rafael R. <strong>Averroes</strong> – sobre filosofía y religión. Navarra: Universidad de Navarra,1998.LEAMAN, Oliver. <strong>Averroes</strong> and his philosophy. Surrey: Curzon, 1998.MÜLLER, M. J. Philosophie und Theologie von <strong>Averroes</strong>, aus dem Arabisch<strong>en</strong> übersetzt. Münch<strong>en</strong>,1875.OZCOIDI, Idoia M. La concepción de <strong>la</strong> filosofía <strong>en</strong> <strong>Averroes</strong>; análisis crítico del Tahafut- al-tahafut.Madrid: Trotta, 2001.VAN DEN BERGH, Simon. <strong>Averroes</strong>’ Tahafut al-Tahafut (The incoher<strong>en</strong>ce of the incoher<strong>en</strong>ce);trans<strong>la</strong>ted from the arabic with introduction and notes by Simon van d<strong>en</strong> Bergh. Oxford: E. J. W.Gibb Memorial, Oxford University Press, 1987.TOMÁS DE AQUINO. Summa contra g<strong>en</strong>tiles; textum leoninum em<strong>en</strong>datum ex p<strong>la</strong>gulis de preloTaurini 1961. Internet, www.corpusthomisticum.org.___________________. Summa theologiae; textum leoninum Romae 1888 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.____________________. Quaestiones disputatae de pot<strong>en</strong>tia; textum taurini 1953 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.____________________. De aeternitate mundi; textum leoninum Romae 1976 editum. Internet,www.corpusthomisticum.org.200

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!