<strong>Observatorio</strong> <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Superior</strong><strong>en</strong> <strong>Psicología</strong>‐ Marco Conceptual ‐2008Tomado <strong>de</strong>: Brunner y cols. (1993), citado por Schwartzman (1994).Se trata <strong>de</strong> una realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> que Colombia no es aj<strong>en</strong>a como tampoco <strong>la</strong> psicologíaacadémica <strong>de</strong> este país: los programas <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina, así como los grupos y c<strong>en</strong>tros<strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> investigación <strong>en</strong> ésta varían <strong>en</strong> su magnitud, complejidad, organización, fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>recursos, longevidad, resultados, etc. En el caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>psicología colombiana queda expuesta <strong>en</strong> el texto cardinal <strong>de</strong> Puche (2004) <strong>en</strong> el que a partir <strong>de</strong><strong>la</strong>s resultados <strong>de</strong> un cuestionario respondido por 33 programas <strong>de</strong> pregrado se expon<strong>en</strong> <strong>la</strong>sdifer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes al interior <strong>de</strong> esta muestra repres<strong>en</strong>tativa <strong>en</strong> cuanto a longevidad, fu<strong>en</strong>tes<strong>de</strong> financiación (públicas o privadas), modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cialidad y duración, estructuraacadémica (créditos, ciclos), cont<strong>en</strong>idos curricu<strong>la</strong>res y procesos pedagógicos.Este abigarrado esc<strong>en</strong>ario pareciera ser contradictorio con el propósito <strong>de</strong> <strong>en</strong>unciar unconcepto abarcador <strong>de</strong> lo que <strong>de</strong>biera ser <strong>la</strong> formación e investigación <strong>en</strong> psicología; <strong>en</strong> realidad,si bi<strong>en</strong> es un reto lograr tal propósito a partir <strong>de</strong> semejante punto <strong>de</strong> partida, es imprescindibleque el concepto referido sea lo bastante g<strong>en</strong>eral como para que permita <strong>la</strong> expresión <strong>de</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias disímiles <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l mismo campo, sin opacar<strong>la</strong>s por <strong>la</strong> prepon<strong>de</strong>rancia <strong>de</strong> formasconsagradas <strong>de</strong> ejercicio académico. Se trata <strong>de</strong> optar por <strong>la</strong> segunda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>concepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> propuestas por Schwartzman (1994): “La primera es suponer que todas<strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> nivel superior son <strong>de</strong> alguna forma versiones imperfectas <strong>de</strong> un mo<strong>de</strong>lo único,al cuan t<strong>en</strong>drían que se aproximar. La segunda es aceptar que estas difer<strong>en</strong>cias son naturales,inevitables y aun necesarias, y que cabría trabajar para que todos pudieran coexistir yperfeccionarse según sus características propias”. Otro at<strong>en</strong>uante a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong>l campolo ofrec<strong>en</strong> los procesos <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> iniciados <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes bajo <strong>la</strong> égidaestatal, una <strong>de</strong> cuyas repercusiones ha sido cierta regu<strong>la</strong>rización <strong>de</strong> los programas académicos <strong>de</strong>acuerdo con los patrones establecidos , <strong>de</strong> lo que resulta c<strong>la</strong>ro ejemplo <strong>la</strong> <strong>de</strong>saparición, por lom<strong>en</strong>os formal, <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> pregrado especializados <strong>en</strong> algún área <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología,reemp<strong>la</strong>zados por programas g<strong>en</strong>erales que asum<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas mínimas estipu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> <strong>la</strong> norma alrespecto (resolución 3461 <strong>de</strong> 2003). Si bi<strong>en</strong> cualquier formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> que sust<strong>en</strong>te unsistema <strong>de</strong> monitoreo o <strong>de</strong> control –más aun <strong>en</strong> este último caso‐ ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a uniformar el conjuntosobre el que actúa, el reto <strong>en</strong> este caso es promover el logro <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia académica <strong>de</strong> <strong>la</strong>10
<strong>Observatorio</strong> <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>Educación</strong> <strong>Superior</strong><strong>en</strong> <strong>Psicología</strong>‐ Marco Conceptual ‐2008psicología a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas modalida<strong>de</strong>s que los programas y c<strong>en</strong>tros que <strong>la</strong> ejerc<strong>en</strong> han<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do, reconoci<strong>en</strong>do el aporte específico que cada uno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintos modos <strong>de</strong> <strong>en</strong>señanzae investigación <strong>en</strong> <strong>la</strong> disciplina pue<strong>de</strong>n realizar al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> ésta a esca<strong>la</strong> nacional.Para <strong>en</strong>unciar el carácter distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología académica colombiana se proce<strong>de</strong>rá <strong>de</strong>manera inductiva: <strong>en</strong> primera instancia se <strong>de</strong>limitará el género al que pert<strong>en</strong>ece para luego indicarsu particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> este marco. El conjunto <strong>en</strong> el que se inscribe el que será el objeto <strong>de</strong>escrutinio <strong>de</strong>l <strong>Observatorio</strong> no es otro que el académico; sea <strong>en</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> doc<strong>en</strong>cia o <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>investigación, interesa estudiar <strong>la</strong> psicología como disciplina, <strong>la</strong> cual, según <strong>la</strong>s precisas pa<strong>la</strong>bras <strong>de</strong>Hernán<strong>de</strong>z y López (2002, p. 13), pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finirse como “una región <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to (…) uncampo <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción social a los cuales se acce<strong>de</strong> a través <strong>de</strong> un proceso <strong>de</strong> formacióncaracterizado por <strong>la</strong> importancia que se le conce<strong>de</strong> al ejercicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación (…) <strong>la</strong>investigación <strong>de</strong>be ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> formación <strong>en</strong> disciplinas porque asegura una re<strong>la</strong>ción con elconocimi<strong>en</strong>to caracterizada por el compromiso intelectual, <strong>la</strong> autonomía, <strong>la</strong> solidaridad <strong>en</strong> eltrabajo y <strong>la</strong> apertura a los puntos <strong>de</strong> vista alternativos y a los intereses y necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l otro”.Esta <strong>de</strong>finición conjuga múltiples aspectos fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong>l ejercicio académico: <strong>en</strong> primer lugarresalta el carácter medu<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> este ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> tradición, el acervo cultural acumu<strong>la</strong>do por previasg<strong>en</strong>eraciones, conservado y difundido <strong>en</strong> soportes escritos. Pero <strong>la</strong> disciplina implica asimismo unacomunidad, “campo <strong>de</strong> trabajo y re<strong>la</strong>ción social” <strong>en</strong> el que interactúan múltiples participantes(estudiantes, doc<strong>en</strong>tes, investigadores) para <strong>la</strong> apropiación, difusión y <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su patrimonioepistémico, procesos <strong>de</strong> los cuales <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación y <strong>de</strong> investigación son <strong>la</strong>sprincipales fuerzas motrices. Entre ambas activida<strong>de</strong>s existe una es<strong>en</strong>cial conexión, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong>segunda <strong>la</strong> que manti<strong>en</strong>e el carácter rector <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más procesos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina.Hay, a<strong>de</strong>más, un compon<strong>en</strong>te subjetivo o ético <strong>en</strong> <strong>la</strong>s disciplinas, <strong>en</strong> el tipo <strong>de</strong> acción humana queel<strong>la</strong>s requier<strong>en</strong>: <strong>la</strong> autonomía intelectual, <strong>la</strong> actitud crítica y autocrítica, <strong>la</strong> voluntad <strong>de</strong> saber, <strong>la</strong>disposición al diálogo libre y razonado, hac<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina que <strong>la</strong>s disciplinas conforman<strong>en</strong> los sujetos que <strong>la</strong>s ejerc<strong>en</strong>.En otro lugar <strong>de</strong> <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te citada se m<strong>en</strong>ciona un aspecto que es <strong>de</strong> suma pertin<strong>en</strong>cia parael caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología: el <strong>de</strong> <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre disciplina y profesión y los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong>distinción <strong>en</strong>tre ambas. Aunque <strong>en</strong> principio pueda zanjarse <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia p<strong>la</strong>nteando que mi<strong>en</strong>trasel objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disciplinas es el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to sobre un conjunto acotado <strong>de</strong>objetos, mi<strong>en</strong>tras que el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones es el servicio a <strong>la</strong> sociedad mediante <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>cióntécnica <strong>en</strong> campos específicos, no se pue<strong>de</strong> obviar que <strong>en</strong> el mundo contemporáneo existe unacada vez más fluida comunicación y una cada vez m<strong>en</strong>os <strong>de</strong>finida frontera <strong>en</strong>tre ambos ejercicios.El caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología lo <strong>de</strong>muestra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> sus mismos oríg<strong>en</strong>es: los hal<strong>la</strong>zgos <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigaciónconductual, psicoanalítica o cognitiva muy pronto, sino <strong>de</strong> inmediato, fueron instrum<strong>en</strong>talizados,integrados a prácticas <strong>de</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> los más diversos contextos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad humana. A suvez, los problemas que surgían y sigu<strong>en</strong> surgi<strong>en</strong>do <strong>en</strong> tales contextos dan pábulo a <strong>la</strong> investigación<strong>en</strong> <strong>la</strong> psicología disciplinaria, que se ve así movilizada por su contraparte –o mejor aún,correspondi<strong>en</strong>te‐ profesional. No obstante esta integración cada vez mayor <strong>en</strong>tre los aspectosdisciplinares y profesionales <strong>de</strong> un cuerpo <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>to, sigue si<strong>en</strong>do válida <strong>la</strong> distinción, <strong>en</strong>treotras razones para po<strong>de</strong>r formu<strong>la</strong>r mejor el tipo <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones que se establec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre uno y otro.A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor <strong>de</strong> investigación propia <strong>de</strong> <strong>la</strong> disciplina es <strong>la</strong> que ali<strong>en</strong>ta su propia dinámica asícomo <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s profesiones, aunque estas aport<strong>en</strong> problemas interesantes y hal<strong>la</strong>zgos pertin<strong>en</strong>tes.11