III Plan de igualdade de oportunidades das - Mulleres en Galicia

III PLAN DE IGUALDADE DE OPORTUNIDADESDAS MULLERES GALEGAS, 1998-2001AVALIACIÓN FINALXUNTA DE GALICIA

EditaXunta de GaliciaServicio Galego de IgualdadeDeseñoPla&nos publicidadeImprimeCen•pes, CBDepósito legalPO-590-02

ÍndicePRESENTACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5INTRODUCCIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7DESCRICIÓN DO III PIOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9METODOLOXÍA DE AVALIACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11DATOS GLOBAIS DAS ACTUACIÓNS DO III PIOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15ÁREA 1: COOPERACIÓN, PARTICIPACIÓN SOCIAL E TOMA DE DECISIÓNS . . . . . . . . . . . .25ÁREA 2: EDUCACIÓN, CULTURA E IMAXE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43ÁREA 3: FORMACIÓN E EMPREGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65ÁREA 4: VIOLENCIA, SAÚDE E EXCLUSIÓN SOCIAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89ÁREA 5: INFORMACIÓN E SENSIBILIZACIÓN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1133

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-20014

Avaliación finalPresentaciónDesde diferentes organismos de ámbito internacional recoméndase, explícita ou implicitamente,a posta en marcha de medidas para fomenta-la igualdade de xénero, e esíxesellesós respectivos gobernos a ratificación de plans de actuación elaborados para eliminar tódalasformas de discriminación que aínda hoxe sofren as mulleres.A complexidade da realidade social esixe utiliza-la categoría de xénero na planificación detodo tipo de actuacións públicas, xa que minimiza-lo impacto diferencial que as medidasprevistas poden ter sobre os homes e as mulleres prexudica, de maneira substancial, o resultadoesperado no conxunto do colectivo para o que foron deseñadas.Impulsa-lo establecemento de plans de igualdade é, tendo en conta o apoio e o estímulodas diferentes normativas en vigor, unha lexítima aspiración para as entidades e organismosque desexen profundar no benestar xeral da cidadanía promovendo medidas específicase transversais para a implantación da igualdade de xénero. É, ademais, unha obriga derivadada normativa que rexe as funcións das comunidades autónomas, xa que se lles asignancompetencias para o deseño e a execución de medidas que favorezan o alcance e aconsolidación de posicións igualitarias entre mulleres e homes.O Servicio Galego de Igualdade elaborou o III Plan de igualdade de oportunidades das mulleresgalegas 1998-2001, posto en práctica coa cooperación de diferentes organismos, entidadese axentes sociais. Foi deseñado e planificado para soluciona-las situacións de desigualdadepor razón de xénero detectadas na sociedade galega, para mellora-las condiciónsde vida das mulleres e para transforma-las estructuras sociais baseadas en concepcións estereotipadassobre os roles feminino e masculino.Avaliar un plan de igualdade permite medi-lo avance alcanzado, estima-la consecución dosobxectivos propostos na súa formulación, contrasta-las metas definidas inicialmente cos resultadosreais e finais e deseñar novas actuacións e recomendacións en planificacións futuraspara incidir en situacións persistentes de desigualdade.Este informe expón, de maneira resumida, os resultados máis destacables da execución doterceiro plan de igualdade das mulleres galegas e da súa avaliación, e permite a ampliaciónde obxectivos e recomendacións para atinxi-la igualdade e a equidade de xénero, principiosfundamentais que deben caracterizar toda acción política que trate de contribuír á construcciónde sociedades verdadeiramente democráticas.Aurora Montes Santa-OlallaDirectora Xeral do Servicio Galego de Igualdade5

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-20016

Avaliación finalIntroducciónO Servicio Galego de Promoción da Igualdade do Home e da Muller 1 foi creado pola Lei3/1991, do 14 de xaneiro, e ten como obxectivo principal “a promoción e adopción de medidasencamiñadas á consecución da igualdade efectiva das mulleres e dos homes, removendoos obstáculos que impidan a participación e a integración da muller na vida social,cultural, educativa, económica e política de Galicia”.A creación de organismos de igualdade estendeuse a tódalas comunidades autónomas enos últimos anos procedeuse á elaboración e á posta en marcha de plans de igualdade, tantono ámbito estatal —a través do Instituto da Muller— coma autonómico e municipal,atendendo tamén ás directrices procedentes da Unión Europea. Un plan de igualdade comprendeun conxunto de medidas de igualdade interrelacionadas coas que se pretende combate-lasituación de desigualdade entre as mulleres e os homes nos diferentes ámbitos davida pública e privada. Na súa implantación interveñen diversas autoridades e institucións,ademais das que se ocupan especificamente da área da muller, e obedecen ó principio detransversalidade que inspira os actuais programas de intervención.O Servicio Galego de Igualdade iniciou o seu camiño no deseño e execución de plans deigualdade para as mulleres galegas no ano 1992 coa elaboración do Plan para a igualdadede oportunidades das mulleres galegas, 1992-1994, ó que lle seguiu o II Plan de igualdade1995-1997. Durante a vixencia deste último tivo lugar en Beijing, no ano 1995, a IVConferencia mundial sobre as mulleres e establecéronse, na Plataforma para a Acción derivadadesta, as medidas e políticas que se debían seguir para acadar unha sociedade máisparticipativa, xusta e igualitaria, medidas que se estructuran en doce grandes áreas: “a pobreza”,“a educación”, “a saúde”, “a violencia”, “os conflictos armados”, “a economía”, “opoder e a toma de decisións”, “os mecanismos institucionais para o avance das mulleres”,“os dereitos humanos”, “os medios de comunicación”, “o medio natural” e “as nenas”.No mesmo ano, o Consello de Ministros da Unión Europea aprobou o IV Programa de accióncomunitaria a medio prazo para a igualdade de oportunidades entre homes e mulleres,no que se recollían as medidas e políticas que deben adoptar os países membros de caraa consegui-la aplicación efectiva do principio de igualdade.En 1997, o Consello de Ministros, por proposta do Ministro de Traballo e Asuntos Sociais,aprobou o III Plan de igualdade de oportunidades para as mulleres, 1997-2000, que incluíadez áreas de actuación a través das que se desenvolvía o principio de igualdade de oportunidades,e incidía na necesidade de colaboración entre tódolos organismos de igualdadedas comunidades autónomas, administracións públicas, organizacións non gobernamentaise axentes sociais.Neste contexto, a Xunta de Galicia, unha vez finalizado o II Plan de igualdade, deseñou oIII Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas —de agora en diante IIIPIOM—, que estaría vixente durante un período de catro anos, de 1998 a 2001.Concluído este terceiro plan, procedeuse á súa avaliación final co obxecto de estimar enqué medida se cumpriron os obxectivos formulados, analizando os obstáculos que impedirona realización de determinadas actuacións para, deste xeito, afondar sobre cáles son as1 De maneira abreviada, Servicio Galego de Igualdade (SGI).7

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001accións máis efectivas e o mellor xeito de levalas a cabo, e tamén para detectar posibles lagoasde intervención que poidan orixinar novas actuacións.Este documento é unha síntese do informe de avaliación do III PIOM, elaborado para oServicio Galego de Igualdade por unha empresa externa, experta en avaliación de plans eproxectos, no que se plasma unha valoración cuantitativa e cualitativa das actividades emprendidas,que permite facer un balance global dos logros alcanzados, así como das dificultadese obstáculos que se atoparon durante a súa execución. Isto permitirá modificar determinadasactuacións para os vindeiros anos, continuar coas que resultaron máis efectivase iniciar outras que se consideren de interese. Precisamente, a avaliación do III PIOM, xuntocoa información obtida a través doutras canles sobre a realidade das mulleres naComunidade Autónoma de Galicia, convértese nun piar importante de información para aelaboración dun próximo plan de igualdade.A elaboración desta síntese, por parte da mesma empresa avaliadora, implicou unha reestructuracióndo informe orixinal, así como unha selección do contido, tanto de caráctercuantitativo como cualitativo. Deste xeito, tras unha explicación da metodoloxía aplicadano proceso avaliativo ofrécese, en primeiro lugar, unha sintética análise dos datos cuantitativosreferidos á totalidade de actuacións do III PIOM; é dicir, considerando conxuntamenteas cinco áreas de actuación. De maneira sucesiva, cada capítulo fará referencia aunha área concreta de intervención, incorporando unha desagregación por obxectivos dosdatos de cuantificación que se manteñen nesta síntese e das actividades seleccionadas paraproceder ós comentarios de carácter cualitativo.8

Descrición do III PIOMA Consellería de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude, no marco das súaspolíticas de igualdade e nun intento de continuar reforzando a perspectiva de xénero nasactuacións do Goberno galego, presentou no ano 1998 o III Plan de igualdade de oportunidadesdas mulleres galegas, no que se recollía a súa estratexia de traballo a prol das mulleresdurante o período 1998-2001. Este configurábase como un instrumento de promocióndas mulleres que defende unha política de igualdade dual, na que se combinan actuaciónssectoriais baseadas en medidas específicas e políticas xerais fundamentadas en acciónstransversais, co obxecto de amplia-lo alcance e o impacto do principio de igualdade deoportunidades.O III plan foi deseñado ó abeiro dos compromisos adquiridos na Plataforma para a Acciónda IV Conferencia mundial de mulleres de Beijing, así como das orientacións do IVPrograma de acción comunitaria a medio prazo.Constitúe en si mesmo unha invitación á colaboración entre diferentes organizacións, especialmenteas entidades locais, os axentes sociais e as asociacións que traballan con mulleres,e avoga por unha igualdade de oportunidades que transcenda a propia actividadeda Administración autonómica. De feito, mesmo para o seu deseño sometéronse a consideraciónas achegas dos distintos colectivos de mulleres, así como de organizacións relacionadascoa muller.Finalmente, o III PIOM estructurouse nas seguintes áreas de intervención:Área 1. Cooperación, participación social e toma de decisións, na que se fixan tres obxectivosconcretos: 1º) Fomenta-la coordinación entre as diversas institucións das administraciónspúblicas, incorporando o principio de igualdade como contido transversalcomún a tódalas actuacións que se realicen. 2º) Incrementa-la participación socialdas mulleres, favorecendo unha presencia equilibrada destas en tódolos eidos.3º) Favorece-la plena participación social das mulleres, a través da súa incorporación ósprocesos de toma de decisións en condicións de igualdade.Área 2. Educación, cultura e imaxe. Tamén inclúe tres obxectivos: 1º) Garantir unhaeducación igualitaria, favorecendo a incorporación das mulleres en tódalas áreas e niveisde coñecemento. 2º) Incorpora-lo principio de igualdade en tódalas manifestaciónsda cultura. 3º) Fomentar unha imaxe axeitada das mulleres eliminando os estereotipossexistas.Área 3. Formación e emprego, a través da que se pretende: 1º) Elimina-las barreirasque lles impiden ás mulleres incorporarse ó mercado laboral, consolidando a formacióncomo medida prioritaria para a mellora e o incremento do emprego, estimulandoa utilización de novas tecnoloxías. 2º) Equilibrar, cuantitativa e cualitativamente, aparticipación das mulleres no mercado laboral, potenciando unha maior representatividadedestas no mundo empresarial.Área 4. Violencia, saúde e exclusión social. Integrada por tres obxectivos: 1º) Previr eelimina-la violencia dirixida ás mulleres. 2º) Mellora-la calidade de vida destas, a travésda súa saúde e das condicións socio-sanitarias, favorecendo a incorporación de mulleresprofesionais da saúde ós postos de decisións do sector sanitario. 3º) Combate-la9

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001feminización da pobreza, os procesos de exclusión social e marxinalización que afectanas mulleres.Área 5. Información e sensibilización, co obxectivo de lles facer chegar a tódalas mulleresda nosa comunidade a información necesaria, que lles permita facer vale-los seusdereitos e acceder así a unha verdadeira igualdade de oportunidades.Área 6. A última área refírese ó seguimento e avaliación do III Plan de igualdade deoportunidades das mulleres galegas, para o que se realizarían reunións periódicas cosorganismos e entidades responsables das actuacións, co fin de intercambiar informaciónsobre a implantación do III PIOM.No III plan recóllense medidas específicas que debe desenvolver a Administración autónomagalega; pero esta actuación, aínda que é importante, non é suficiente para acada-laigualdade. É imprescindible a colaboración e a participación doutras administracións, e destacaespecialmente, como xa se sinalou, o papel dos axentes sociais, asociacións e organizaciónsnon gobernamentais, para articular unha liña de traballo común que permita uniresforzos para consolida-lo cambio social necesario e axeita-las estructuras económicas, laboraise familiares no desenvolvemento de tal principio. Así, cada unha das áreas de actuacióninclúe un subapartado, titulado “Organismos implicados”, para referir precisamenteos departamentos da Administración e as entidades que actuarían como responsablesdas accións que se deberían emprender para a consecución dos obxectivos predefinidos.10

Avaliación finalMetodoloxía de avaliaciónEnfoque xeralNos últimos anos a avaliación de plans, programas ou proxectos de actuación pública, deservicios sociais ou de políticas, en suma, vén sendo demandada cada vez máis polas organizaciónsimplicadas, e converteuse na actualidade nunha tarefa relevante e inherente atoda intervención, en parte porque é a propia sociedade a que, dalgún xeito, o esixe, preocupadapola calidade dos servicios que se ofrecen, sobre todo, desde a Administración pública.Isto provocou que a avaliación deste tipo de programas e proxectos se perfilase cunhametodoloxía que queda delimitada por unha terminoloxía propia, un conxunto de ferramentasconceptuais e analíticas específicas e uns procesos, fases e procedementos taménespecíficos.Os instrumentos de medición e técnicas de recollida de datos deberán cumpri-los requisitoscientíficos tradicionais de fiabilidade e validez, pero ademais teñen que ser “válidos” e “cribles”para os usuarios e usuarias da avaliación. Precisamente esta é unha das razóns polasque se inclúen no proceso avaliativo as “partes interesadas”; é dicir, as persoas, entidadesou organismos que teñen un interese lexítimo na execución do plan e, polo tanto, taménna súa valoración (beneficiarios e beneficiarias, profesionais, persoas con poder de decisiónpolítica...). A énfase na utilización dos resultados e na participación das chamadas “partesinteresadas” son un signo de identidade da metodoloxía de avaliación.Un plan de actuación como o que é obxecto deste informe busca sempre uns obxectivosconcretos. Nos seus inicios, a avaliación consistía na medición pre-programa seguida dunhamedición pos-programa, precisamente, dos obxectivos operativos, deducindo o nivel deconsecución destes e emitindo o correspondente xuízo de valor, positivo ou negativo. Nomomento actual, a metodoloxía de avaliación é unha situación plural, complexa e más realistaque aquela e estará condicionada pola determinación dos obxectivos desta.Os criterios de valor clásicos adoptados na avaliación de plans, programas ou proxectos resultaninsuficientes para valorar actuacións que se deriven da aplicación de políticas deigualdade. A posta en marcha de programas derivados das políticas públicas poden terunha repercusión efectiva distinta na vida das mulleres e dos homes, e a satisfacción das necesidadesdas mulleres pode producirse en maior ou menor medida.Por todo iso, a definición de indicadores constitúe un elemento clave e deben permiti-lo coñecementoda evolución da situación de partida, contribuíndo á medición do grao de consecucióndas metas definidas inicialmente.Descrición do procedemento de avaliaciónO deseño da metodoloxía aplicada neste traballo de avaliación estivo condicionado polasdirectrices marcadas no III PIOM. Neste, a área nº 6 —“Seguimento e avaliación do III Plande igualdade de oportunidades das mulleres galegas”—, inclúe algunhas notas sobre o procedementoque se debe adoptar para o seu seguimento e para a súa avaliación.No primeiro caso, para o seguimento do plan, propoñíanse reunións periódicas cos organismose entidades responsables das actuacións, coa finalidade de intercambiar informa-11

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001ción sobre os avances na aplicación do III PIOM, e de resolver de maneira conxunta posiblesdificultades que puidesen xurdir.Con respecto á avaliación formulábase unha modalidade mixta: cuantitativa e cualitativa.Para a avaliación cuantitativa, o procedemento para seguir consistiría na contabilizacióndas accións postas en marcha e finalizadas, así como aquelas que non se puidesen iniciar oufinalizar. Así mesmo, cuantificaríase o número de mulleres beneficiarias directas das actuacións.En canto á avaliación cualitativa, preguntaríaselles ós organismos implicados sobre o graode execución, profundidade e o arraigamento conseguido en cada actuación concreta.Propoñíase, ademais, ó remate da vixencia deste plan, unha análise da situación das mulleresgalegas tendo en conta os indicadores sociodemográficos reflectidos no plan. Engádeseque se realizará unha avaliación definitiva unha vez finalizada a vixencia do III PIOM, e elaboraraseun informe no que se exporá o grao de cumprimento acadado.Unha vez explicadas as directrices sinaladas no propio plan en termos de avaliación, a continuacióndescríbese o procedemento metodolóxico seguido. A metodoloxía aplicada polaempresa á que lle foi encomendado o traballo adaptouse, por un lado, ás notas que sobrea avaliación se recollen na área 6 do III PIOM e, por outro, ás pautas marcadas polo ServicioGalego de Igualdade con posterioridade, unha vez finalizado o período de vixencia do citadoplan de igualdade.Por iniciativa do propio Servicio Galego de Igualdade deseñouse, xunto co plan, unha fichade recollida de información sobre o cumprimento do III PIOM (1998-2001) que se lles fixochegar a tódolos organismos e entidades implicadas, directa ou indirectamente, na execucióndas diferentes accións. Esta ficha actuou como instrumento de recollida de información,ó tempo que de seguimento das actuacións desenvolvidas durante os catro anos de vixenciado plan. Cada organismo debería remitirlle as fichas ó Servicio Galego de Igualdadequen, pola súa parte, actuaría como ente interlocutor, de recrutamento e de seguimento.A ficha utilizada está pensada para cada actividade realizada, e inclúe información relativaa: o organismo responsable, a área do III PIOM, actuación do III PIOM, denominación da actividade,obxectivos e tipo, poboación destinataria, número de persoas beneficiarias, datade realización, orzamento, colaboracións, medios de difusión, avaliación cualitativa e observacións.Trátase dun modelo de ficha deseñado para recoller información, tanto de carácter cuantitativocomo cualitativo. Así, aquela proposta sobre a realización de entrevistas en profundidadecoas persoas responsables dos diferentes organismos e cos distintos colectivos ósque ía dirixido o plan de maneira especial, quedou substituída pola introducción dun apartadona ficha de seguimento para recolle-la valoración das actividades realizadas, así comoposibles observacións, suxestións ou propostas que cada organismo responsable podíaachegar, considerando as achegas da propia poboación destinataria.En definitiva, a información obtida por esta vía —un total de 5.558 actividades— constitúea base para proceder á avaliación global e final do III PIOM. Ademais da cuantificación deactividades, segundo a área de pertenza do plan, a actuación concreta de área, poboacióndestinataria, tipo, organismos colaboradores, medios de difusión, etc., que permitirá realizarun balance global sobre o nivel de consecución de obxectivos, a avaliación inclúe unhavaloración de carácter cualitativo que, gracias ás achegas recrutadas a través das fichas deseguimento, así como da información facilitada polo propio Servicio Galego de Igualdade,permitirá un complemento en termos de calidade para cada obxectivo do plan. Así, algúnscomentarios valorativos apóianse con referencias literais das opinións achegadas por persoas,axentes e organismos implicados nas actividades.12

Avaliación finalPor último, en relación coa proposta dunha análise da situación das mulleres galegas á finalizacióndo plan tendo en conta os indicadores sociodemográficos reflectidos neste, estalevouse a cabo trala recompilación de datos relativos ó ano 2001, co fin de realizar unhacomparación entre ámbalas dúas situacións; é dicir, antes e despois do III PIOM. Esta análisede evolución de datos actúa como un complemento importante da avaliación de caráctercuantitativo; realizouse tamén por área de actuación, e preséntase ó final de cada obxectivointegrante de área. Relacionado con isto, hai que valorar moi positivamente a iniciativado Servicio Galego de Igualdade para a realización dun estudio sobre a situacióndas mulleres galegas —A situación sociolaboral das mulleres galegas cara ó terceiro milenio—,realizado a finais do ano 2001 e publicado no ano 2002, onde se recolle informaciónsobre os diversos aspectos que configuran a realidade das mulleres galegas.13

DATOS GLOBAIS DASACTUACIÓNS DO III PIOM15

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalCuantificación das actividades do III PIOMAs áreas de actuaciónEn canto ó conxunto de actividades emprendidas no marco do III PIOM, no período comprendidoentre o ano 1998 e o 2001, cabe sinalar que é na área 3, dedicada á “Formacióne ó emprego”, onde se concentra a meirande parte destas actividades. Así, no 53,6% doscasos, as actividades avaliadas relaciónanse con algún dos obxectivos e actuacións establecidasnesta área, co obxecto de mellora-la formación das mulleres como medida prioritariapara a súa inserción no mercado laboral, así como para equilibra-la participación das mulleresneste.En segundo lugar, sitúase a área 1 —”Cooperación, participación social e toma de decisións”—,que acumula un 34,8% de mencións. E con valores porcentuais moi semellantesatópanse as áreas 4 e 5 —14,7% e 13,2%—, dedicadas á “Violencia, saúde e exclusión social”,e á “Información e sensibilización”, respectivamente. A área relativa á “Educación,cultura e imaxe” é a que rexistra a porcentaxe máis reducida.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO A ÁREA DE ACTUACIÓNFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMOrganismos e entidades responsables e colaboradorasOs organismos responsables das diferentes actuacións consideradas que, así mesmo, realizarono correspondente seguimento para os efectos desta avaliación, foron os seguintes:- Do Goberno autonómico: Servicio Galego de Igualdade, Consellería de Familia ePromoción do Emprego, Muller e Xuventude; Consellería da Presidencia e AdministraciónPública, sobre todo a través da Escola Galega de Administración Pública (EGAP); SecretaríaXeral para o Deporte; Consellería de Economía e Facenda (Instituto Galego de PromociónEmpresarial — IGAPE— e Instituto Galego de Estatística —IGE—); Consellería de PolíticaTerritorial, Obras Públicas e Vivenda; Consellería de Sanidade e Servicios Sociais (Dirección17

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Xeral de Servicios Sociais, Sergas e Dirección Xeral de Saúde Pública); Consellería de Pesca,Marisqueo e Acuicultura; Consellería de Xustiza, Interior e Relacións Laborais; Conselleríade Educación e Ordenación Universitaria; Consellería de Agricultura, Gandería e PolíticaAgroalimentaria; Consellería de Industria e Comercio; Consellería de Medio Ambiente; e aConsellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo.- Outros organismos, entidades e axentes: concellos, colexios profesionais, colectivos profesionaisda xudicatura —xulgados—, centros de información á muller –CIM–, Garda Civil,Policía autonómica, Policía nacional, organizacións sindicais, asociacións de mulleres, outrasentidades, asociacións ou organizacións que traballan a favor das mulleres e federaciónsdeportivas galegas.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO O ORGANISMO RESPONSABLEAdministraciónautonómica82,3CIMAsociación demulleresConcellosOutras organizacións / entidadesque traballan a favor das mulleresForzas e Corpos deSeguridade do EstadoOutros5,45,94,01,40,70,3%0 10 20 30 40 50 60 70 80 90Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMEn termos porcentuais, cabe subliñar que nun 82,3% dos casos foi a Administración autonómicaa responsable das accións executadas e destacou, de maneira especial, con porcentaxesmoi semellantes, o Servicio Galego de Igualdade e a Consellería de Agricultura,Gandería e Política Agroalimentaria. Así, as restantes actividades distribúense entre unhagran cantidade de entidades e organismos públicos, e sobresaen as asociacións de mulleres—5,9%—, os centros de información á muller —5,4%— e os concellos —4%—.Os organismos e entidades mencionados como responsables das actuacións actuaron, polasúa vez, como entes colaboradores das accións emprendidas por outros organismos, e nestesentido habería que engadir outras institucións e entidades que prestaron a súa cooperaciónna meirande parte das accións programadas no marco do III PIOM: o Instituto daMuller, outros departamentos ou ministerios da Administración central, comunidades autónomas,a Unión Europea, outras entidades da Unión Europea, fundacións comarcais, aAcademia Galega de Seguridade, clubs deportivos, asociacións de nais e pais de alumnos/as,a Fegamp, casas de acollida, centros de día, medios de comunicación, empresariado, cámarasde comercio e confrarías, entre outros.18

Avaliación finalSe se atende á eventual colaboración de organismos e entidades de diversa natureza naposta en marcha das actividades, pode comprobarse que os concellos ocupan un primeiroposto, ó figuraren como entes colaboradores nun 18,8% dos casos. En segundo lugar, sitúanseos servicios de extensión/capacitación agraria, xunto coas escolas de capacitación agraria,en parte debido á gran dispersión deste tipo de servicios da Consellería de Agricultura,Gandería e Política Agroalimentaria ó longo de toda a xeografía galega.De tódolos xeitos, se se agregan as porcentaxes correspondentes ás colaboracións do conxuntode departamentos, organismos e institucións pertencentes á Administración autonómica,a cifra elevaríase ata o 20,9%.Hai que ter en conta, na interpretación destes datos, que as porcentaxes acadadas ó respectonon son moi elevadas debido a que, nunha proporción considerable, as fichas de actividadesnon aluden a ningún organismo ou ente colaborador, exactamente o 32% daquelas.Ademais, nun 7,6% dos casos menciónase a colaboración de entidades sen que estassexan identificadas.Con independencia do comentado, cómpre indicar que o 9,6% das actividades se enmarcanun proxecto europeo, proporción que ascende ata o 11,7% na primeira área do III PIOM—”Cooperación, participación social e toma de decisións” —, e ó 15% na área 5 —”Información e sensibilización”—.O tipo de actividadeDesde a perspectiva da tipoloxía de actividades executadas, unha parte considerable das acciónsestán relacionadas coa formación e constitúen o 49,3% do total. Este grupo comprendetodo tipo de cursos —incluídos os de formación ocupacional—, os másters, e os talleresou obradoiros; actuacións entre as que se destacan os cursos de diversa índole, co35,9% do total de actuacións contabilizadas.Outro tipo de actividades de información e encontro, como son os seminarios, os congresos,as charlas, as xornadas, etc. representan unha porcentaxe significativa —13,7%—.Tendo en conta que a meirande parte destes eventos teñen un matiz claramente formativo,se se engaden ós cursos antes sinalados, isto pon de manifesto o importante labor deformación que na Comunidade Autónoma de Galicia se veu desenvolvendo para as mullerese para profesionais que traballan con mulleres, durante os últimos catro anos.Acadan, así mesmo, unha porcentaxe ben representativa as reunións de coordinación, deseguimento, ou mesmo de traballo —16,6%—-, que organizan diversos organismos e entidades,sobre todo con motivo da execución de programas e proxectos de intervención,unha parte importante no marco das iniciativas comunitarias.As restantes accións son, polo tanto, menos representativas en termos cuantitativos, peronon por iso menos importantes, dado o papel desempeñado no conxunto de actuacións doplan: as visitas de carácter informativo e/ou educativo, as publicacións, as actividades de informacióne asesoramento, exposicións, sinatura de convenios, servicios de acollida, tramitaciónde denuncias por malos tratos, actividades deportivas, campañas de sensibilización,actividades lúdico-culturais e de tempo libre, programas e/ou entrevistas en medios de comunicación,entre outras.19

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001O ámbito xeográficoO ámbito xeográfico no que se desenvolveron as actividades incluídas nesta avaliación foimaioritariamente local; é dicir, foron deseñadas e executadas no ámbito municipal, e mesmoparroquial. Ocupa un segundo lugar, en termos porcentuais, o ámbito autonómico —24,9%—, seguido do comarcal —19,3%—.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO O ÁMBITO XEOGRÁFICOLocal49,8Comarcal19,3Provincial1,9Autonómico24,9Estatal / supraautonómicoEuropeo / internacionalInstitucionalSen especificar1,22,20,20,5%0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMO feito de que o municipio fose elixido como referente territorial para a planificación e aimplantación da meirande parte das accións hai que valoralo moi positivamente, desde aperspectiva do acceso a estas, xa que ó tratarse do ámbito máis próximo á poboación, facilitanotablemente a participación.O tipo de poboación destinatariaPolo que respecta ás destinatarias e destinatarios das actividades contempladas no III PIOM,cómpre sinalar que case na metade dos casos —en concreto, nunha porcentaxe do 49,4%—foron dirixidas a mulleres en exclusiva. Dentro deste grupo, ademais daquelas accións queforon destinadas a “mulleres en xeral”, sen especificación de ningunha característica especial—13,2%—, un 36,2% dirixíronse a algún colectivo específico, destacando as mulleresrurais —13,5%— e as mulleres activas —13,3%—, tanto ocupadas como desempregadas.20

Avaliación finalACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO O TIPO DE DESTINATARIAS/OSPoboación xeralMulleres en xeralMulleres pertencentes a algúncolectivo específicoAsociacións de mulleres2,911,113,236,2ProfesionaisComunidadeeducativa / UniversidadeColectivos mixtos(mulleres e homes)Organismos e entidadesEmpresariado / persoalempresaOutrosSen especificar7,64,924,116,32,41,70,2%0 10 20 30 40 50Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMO segundo lugar na distribución porcentual ocúpao o conxunto de colectivos mixtos; é dicir,grupos de homes e mulleres, con algún trazo común 2 . Dentro deste grupo mixto cabesalienta-lo peso porcentual do colectivo de homes e mulleres vinculados ou mesmo propietarios/asde explotacións agrícolas que integraron a poboación destinataria dun 11,1% deactividades. As actividades dirixidas á poboación xeral 3 acadan o mesmo valor porcentual.Diversos organismos e entidades figuran tamén como obxecto dun 16,3% das actividades,mentres que xa cun peso porcentual máis reducido cabe mencionar a profesionais 4 e a comunidadeeducativa e universitaria.O ano de realizaciónNoutra orde de cousas, polo que respecta á data de realización das actividades, tendo enconta o período de vixencia do PIOM que se está a avaliar, hai que salientar que aproximadamentedous tercios desas actuacións foron levadas a cabo en 1999 e 2000. Así, é 1998 oano de menor actividade, coincidindo coa data de inicio deste plan; algo que parece lóxico,se se ten en conta que a posta en marcha do plan nese mesmo ano implica unha menorrepercusión, polo menos no que respecta ó proceso de seguimento e, por conseguinte, óproceso de cubrir e remiti-las correspondentes fichas.2 Mulleres e homes do medio rural, discapacitados/as, do sector pesqueiro, mozos e mozas vinculados a explotaciónsagrarias, etc.3 Esta categoría, malia que tamén é de carácter mixto, pois inclúe a ámbolos dous sexos, non posúe unha característicaque a converta nun grupo mixto específico, de aí que se trate de xeito separado.4 De casas de acollida, dos centros de información á muller, da área xurídica, da Administración autonómica, deentes locais, etc.21

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO O ANO DE REALIZACIÓN5040N= 5.55840,9%3029,724,120104,90Ano 1998 Ano 1999 Ano 2000 Ano 2001Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMOs medios de difusiónNa execución das actuacións utilizáronse, na súa meirande parte, un ou varios medios paraseren difundidas, co obxecto de informar da súa existencia e de fomenta-la participaciónnestas.Como se reflicte no gráfico que se xunta, a distribución por correo e a divulgación a travésde carteis situados en cabinas telefónicas, institucións, etc., constitúen os principais mediosde difusión e son empregados no 27% e no 26,9% das ocasións, respectivamente. A divulgaciónen prensa acumula un 19,8% de mencións, mentres que con valores arredor do 15%situaríanse internet, os medios de comunicación en xeral, a edición de folletos, dípticos esimilares e a revista da Consellería de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude(FMX).ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO OS MEDIOS DE DIFUSIÓN UTILIZADOS0 10 20 30 40Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM22Distribución por correoCarteis, anuncios, bandosPrensaInternetMedios de comunicación en xeralFolleto, díptico, trípticosRevista FMXContacto telefónicoRadioContactos persoais (asembleas, reunións)TelevisiónMaterial audiovisual e divulgativoOutrosSen especificar7,76,03,00,90,919,815,815,415,314,611,419,127,026,9%

Avaliación finalO grao de satisfacciónFinalmente, cómpre analiza-los resultados obtidos en relación co grao de satisfacción amosadocoas actividades realizadas. No gráfico seguinte recóllese a valoración outorgada polasentidades responsables e/ou pola poboación beneficiaria, sobre aquelas accións valoradas,de tal xeito que se poden encadrar na seguinte escala de satisfacción de cinco niveis:“moi satisfactorio”, “bastante satisfactorio”, “regular”, “pouco satisfactorio” e “nada satisfactorio”.Xulgouse desta maneira o 29,1% do total de actividades —en números absolutos1.619—. Os resultados obtidos poden catalogarse de inmellorables, xa que a prácticatotalidade das valoracións emitidas son satisfactorias —99,4% se se agregan as categorías“moi” e “bastante satisfactorio”—.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO O GRAO DE SATISFACCIÓN8060N= 1.61971,0%4028,4200MoisatisfactorioBastantesatisfactorio0,5 0,1RegularPoucosatisfactorioNadasatisfactorioFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM23

ÁREA 1COOPERACIÓN,PARTICIPACIÓN SOCIAL ETOMA DE DECISIÓNS25

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalDefinición de obxectivosO establecemento de redes de cooperación e o fomento da participación social das mulleresen tódalas esferas da vida social, así como a súa incorporación ós procesos de toma dedecisións, constitúen os piares centrais nos que se asentan os obxectivos incluídos na primeiraárea do III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001 —Cooperación, participación social e toma de decisións—.O primeiro destes obxectivos tiña como fin o fomento da cooperación e coordinación entreas diversas institucións que integran as administracións públicas en materia de igualdadede oportunidades, un principio que desde unha perspectiva transversalizadora deberexer tódalas actuacións que se realicen desde os poderes públicos. Ademais, a colaboracióne a coordinación entre as distintas administracións e institucións públicas constitúe un instrumentoclave para a posta en marcha de políticas de acción positiva; partindo sempre docoñecemento das demandas e problemáticas que as mulleres lles fagan chegar ás entidadeslocais e organizacións que traballan en favor das mulleres.O segundo obxectivo está integrado por un total de oito actuacións, a través das que sepretende incrementa-la participación social das mulleres galegas, favorecendo unha presenciaequilibrada destas en tódolos ámbitos da vida pública. Este conxunto de medidascéntranse, pois, en intensifica-la participación feminina e en lles prestar apoio ás organizaciónsque traballan en favor das mulleres, pois enténdese que a potenciación do movementoasociativo serve de canle de comunicación entre estas organizacións e as distintasinstitucións públicas para poder coñecer mellor as necesidades e os intereses da poboaciónfeminina.Finalmente, co terceiro obxectivo desta área téntase favorece-la incorporación das mulleresós procesos de toma de decisións, cuestión que se converte nunha esixencia básica paraconseguir unha igualdade real e fáctica entre homes e mulleres. Así, impulsáronse unha seriede actuacións tendentes a favorece-la creación dun escenario no que as mulleres poidanacceder a postos de responsabilidade en condicións de igualdade co sexo contrario, tantonas administracións públicas como nas empresas; un obxectivo para o que tamén se requiredun labor de sensibilización de toda a sociedade e de estímulo ós distintos axentes sociais.27

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Datos cuantitativos das actuacións de áreaNeste apartado expóñense os principais resultados obtidos en relación coa contabilizacióndas accións relacionadas coa área 1 do III PIOM, atendendo ó obxectivo concreto de área eó ano de execución. Finalmente, alúdese ó grao de satisfacción mostrado.Así pois, se se analizan as actividades realizadas desde a perspectiva dos tres obxectivosque conforman a área 1, hai que salientar, en primeiro lugar, a prevalencia daquelas relacionadasco segundo obxectivo —participación social—, pois un 83,9% do total de actividadesasociadas a esta área sinalaban o cumprimento dunha ou varias das actuacións quese inclúen neste obxectivo.Pola contra, o obxectivo 3, dirixido a favorece-la participación feminina a través da súa incorporaciónós procesos de toma de decisións, acada un menor índice de actividade en termospuramente cuantitativos, e ocupa un lugar intermedio a intervención no marco da cooperacióninstitucional.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA100806083,9%4028,3209,50CooperacióninstitucionalParticipaciónsocialToma dedecisiónsFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMNo que respecta ó ano de realización das actividades, os datos totais de área reproducen atendencia xeral; isto é, unha maior concentración das actuacións nos anos 1999 e 2000. Senembargo, si se atopan diferencias en función do obxectivo, pois o primeiro e o terceiro presentanunha maior incidencia no ano 2001, mentres que o segundo se desenvolveu enmaior medida ó longo do ano 2000.28

Avaliación finalANO DE REALIZACIÓN DAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E EN TOTAL50403020100%1998 1999 2000 2001CooperacióninstitucionalParticipaciónsocialToma dedecisiónsTOTALFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMFinalmente, cabe falar dun elevadísimo grao de satisfacción coas actividades incluídas nestaárea de actuación. Así, a práctica totalidade das valoracións emitidas e que se podenplasmar na escala de cinco niveis xa descrita, son positivas, especialmente as correspondentesás actuacións que se inclúen no primeiro obxectivo, pois en aproximadamente 6 de cada10 casos foron consideradas como “moi satisfactorias”.Convén lembrar que son datos calculados sobre o total de actividades das que se recolleuunha valoración adaptada a unha escala de cinco niveis, e que constitúen o 36,8% do totalde accións contabilizadas na área 1.GRAO DE SATISFACCIÓN COAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALÁREA 1OBXECTIVO 1: OBXECTIVO 2: OBXECTIVO 3:GRAO DE SATISFACCIÓN COOPERACIÓN PARTICIPACIÓN TOMA DE TOTALINSTITUCIONAL SOCIAL DECISIÓNSMoi satisfactorio 57.1 30.9 38.5 30.9Bastante satisfactorio 42.9 68.8 61.5 68.9Regular - 0.3 - 0.3Pouco satisfactorio - - - -Nada satisfactorio - - - -TOTAL 100.0 100.0 100.0 100.0Nº 14 702 13 713Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM29

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 1Fomenta-la cooperación e a coordinación entre as diversas instituciónsdas administracións públicas, incorporando o principio deigualdade como contido transversal común a tódalas actuaciónsque se realicen desde estas.Este primeiro obxectivo da área 1 do III PIOM traduciuse na realización de moi diversas actividades,que se reparten entre as nove actuacións que o integran. Tres delas destacan poloseu maior índice de actividade:– Actuación 1.1.4.: “Asumir e implanta-las políticas de igualdade acordadas nosámbitos comunitario e internacional en toda a sociedade, consolidando a colaboracióncos organismos de igualdade da Unión Europea e internacionais”.– Actuación 1.1.7.: “Impulsa-la cooperación coas organizacións que traballan afavor das mulleres, potenciando as liñas de colaboración entre elas para desenvolveractividades encamiñadas a consegui-la igualdade de oportunidades”.– Actuación 1.1.8.: “Difundir, entre os axentes sociais e as entidades e organizaciónsque traballan a favor das mulleres, as políticas de igualdade levadas acabo polos organismos das distintas administracións”.De seguido, ofrécese unha selección das accións máis destacadas durante o período 1998-2001:Con respecto á cooperación con outras entidades, o Servicio Galego de Igualdadepuxo en marcha un considerable volume de accións a través das seguintes liñas de actuación:Sinatura de convenios con organismos de diferente natureza, pertencentes áAdministración autonómica, á Administración central e local, colexios profesionaise outras entidades para a realización de proxectos cofinanciados pola UniónEuropea —asociacións de mulleres, empresas privadas, confrarías, ONG, etc.—. Asímesmo, asináronse algúns protocolos de actuación, aínda que en menor medida.A constitución de comisións tamén é un claro exemplo de cooperación institucional,xa que están integradas por persoas que representan a diferentes organismose entidades.– A Comisión Autonómica da Muller, creada por Decreto 106/1997 do 17 de abril,con anterioridade á aprobación do III PIOM, púxose en funcionamento durantea vixencia deste.– A Comisión Asesora de Publicidade Non Sexista, creada por Decreto 137/1998do 30 de abril.O propio Consello, órgano superior do Servicio Galego de Igualdade, presididopola conselleira de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude, e integradopor persoas con categoría de dirección xeral, nomeadas por cada unha das30

Avaliación finalconsellerías e cinco persoas de relevante prestixio no eido das ciencias sociais, económicase xurídicas.Partenariado Internacional, para o desenvolvemento de proxectos cofinanciadospola Unión Europea. O partenariado contribúe, en gran medida, á consecución dameta recollida na actuación 1.1.4., xa que o reforzamento da colaboración cos organismosde igualdade da Unión Europea e internacionais é algo implícito, comotamén o é a asunción das políticas de igualdade acordadas nos ámbitos comunitariose internacional. Evidentemente, esta acatación resulta lóxica e inevitable sese considera o notable nivel de intervención no campo da igualdade de oportunidadesentre mulleres e homes na Comunidade Autónoma de Galicia, no marco deiniciativas comunitarias.Reunións de coordinación e/ou colaboración:– Organizadas para procura-lo seguimento periódico do programa de actividadesno marco de proxectos europeos. Ó respecto pode dicirse, en termos xerais,que malia que é certo que nalgúns proxectos as partes implicadas demandaronmáis reunións, ou polo menos un maior contacto entre as entidades socias nacionaise as transnacionais cara a un maior aproveitamento do intercambio deexperiencias, tamén é verdade que naqueles dos que formou parte o ServicioGalego de Igualdade, cumpriuse co programa de reunións de coordinación eseguimento deseñado no proxecto orixinal.– Encontros de coordinación con centros de información á muller, casas de acollida,mediadoras sociais, asociacións de mulleres, co obxecto de facer un seguimentodas intervencións realizadas.– Hai que considerar tamén as reunións que outros organismos e entidades programanpara o desenvolvemento habitual de actividades: Xefatura Superior dePolicía, asembleas de federacións de asociacións, entidades responsables deproxectos europeos, os propios concellos e centros de información á muller,mancomunidades de municipios, etc.Doutra banda, o Servicio Galego de Igualdade participou en numerosos foros organizadospor outras entidades ou organismos de ámbito local, provincial, autonómico, estatal,europeo e mesmo internacional.Cómpre menciona-lo deseño de plans de acción, especificamente dirixidos a mulleres,nos que participan diversos departamentos da Administración autonómica, que se converteronen claros exemplos de colaboración institucional, e de aplicación do principio detransversalidade. Poden destacarse os seguintes: Plan integral de atención sanitaria e socialá muller, elaborado pola Dirección Xeral de Saúde Pública, e no que participou, entre outros,o Servicio Galego de Igualdade; e o Plan de acción contra a violencia de xénero, elaboradopolo Servicio Galego de Igualdade, e que compromete a diversas consellerías eaxentes sociais.Outra actuación na que se ven implicados, con carácter anual, varios departamentosda Xunta de Galicia son os premios á innovación educativa “Transversalidade na educación”;no que participan un total de oito departamentos do Goberno autonómico —incluídoo Servicio Galego de Igualdade—, o que permite facer unha valoración moi positivadesde a perspectiva de cooperación institucional.31

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001En definitiva, é evidente o intento por parte do Servicio Galego de Igualdade de colaborarcon outras institucións para a posta en marcha de actuacións encamiñadas á promoción daigualdade de oportunidades paras as mulleres galegas; aínda que é certo que é necesarioseguir traballando nesta liña intensificando aquelas actuacións cun efecto máis favorecedorsobre o colectivo feminino e, por suposto, aquelas que impliquen a un maior númerode entidades e institucións, co fin de coordinar esforzos cara á busca dunha sociedade máisxusta e igualitaria.Precisaríase, quizais, unha implicación máis directa dalgúns departamentos daAdministración autonómica, unha cooperación que pase do papel a ser unha realidadeconstante na actividade diaria das diferentes consellerías.Desempeñan tamén un importante papel algunhas publicacións que gardan relacióncon este obxectivo, e entre as que destacan os Plans municipais de igualdade de oportunidades;a Guía de elaboración e avaliación de plans de igualdade; a Guía de Xénero(WIP); a Guía de igualdade de oportunidades; e o Decálogo de actuacións para a igualdadede oportunidades. Este último constitúe a firme intención das consellerías que integrana Xunta de Galicia de traballar desde un enfoque aberto e plural, para afianza-los logrosobtidos e acadar novas metas na igualdade de oportunidades entre mulleres e homes.Segundo a información recollida a través das fichas de seguimento, e outra que obra en poderdo Servicio Galego de Igualdade, cabe facer varias observacións respecto dalgunhas dasactuacións contempladas neste obxectivo.A actuación 1.1.3. resultou ser unha das de menor índice de actividade, en termosde datos porcentuais recollidos para a análise cuantitativa. Sen embargo, o nivelreal é moi superior, xa que aquí están incluídas tódalas actuacións vinculadas ó xamencionado convenio asinado co Instituto da Muller. Así mesmo, a colaboracióndoutras comunidades autónomas en accións programadas na ComunidadeAutónoma de Galicia, sobre todo no marco de proxectos europeos, e a participacióndo Servicio Galego de Igualdade noutras accións organizadas por aquelascompletarían a intervención referida a este punto, que buscaba “reforzar e afianza-losmecanismos de colaboración xa existentes cos organismos de igualdade deámbito estatal e autonómico, a través do desenvolvemento de plans conxuntos edo intercambio de experiencias”.Algo semellante pode dicirse verbo da actuación 1.1.8., respecto da que multitudede xornadas, cursos, reunións... programadas polo Servicio Galego deIgualdade, aseguraron unha difusión das políticas de igualdade dos organismosoficiais, sobre todo coa introducción de módulos de políticas de igualdade en programasformativos.En consecuencia, coas anteriores intervencións contribúese á difusión de iniciativascomunitarias ás que se refire a actuación 1.1.9.Respecto da actuación 1.1.7., é evidente o traballo realizado para intensifica-lacooperación coas organizacións que traballan a favor das mulleres, desde oServicio Galego de Igualdade. Son moitas as actividades emprendidas desde esteorganismo autónomo cara á consecución da igualdade de oportunidades a travésdo traballo das diferentes entidades e organismos e, neste sentido, a participaciónen proxectos executados no marco de iniciativas comunitarias, así como no de convenioscon diversas institucións —como o Instituto da Muller, a EGAP ou aFegamp—, garante a consolidación de liñas de colaboración e coordinación entreas entidades implicadas.32

Avaliación finalOBXECTIVO 2Incrementa-la participación social das mulleres galegas, favorecendounha presencia equilibrada destas en tódolos eidos.O obxectivo relativo á participación social inclúe un total de 8 actuacións do III PIOM, e destacan,tralo tratamento e análise da información recollida, unhas sobre outras polo númerode actividades executadas. Así a actuación 1.2.1. —”potencia-la participación social dasmulleres, especialmente das que viven no medio rural, como vía de incorporación e enriquecementopersoal”— e a actuación 1.2.5. —”organizar talleres e foros para mulleres, estimulandoas achegas de abaixo-arriba, para detectar e para lles dar resposta ás súas necesidadese intereses”— acadan maior nivel de intervencións.Tendo en conta que a participación social das mulleres é considerada como unha vía fundamentalna promoción da igualdade do colectivo feminino, cómpre valorar en termos moipositivos o volume de actividades enmarcadas nas actuacións que integran o obxectivo 1.2.,xa que se está contribuíndo ó enriquecemento persoal das mulleres, a fomenta-la súa autoestimae, en definitiva, a promove-la súa presencia en tódalas vertentes da vida pública.Esta promoción realizouse fundamentalmente a través de cursos, xornadas, seminarios...,sobre temas de moi diversa natureza; viaxes e/ou visitas de carácter formativo e/ou informativoou lúdicas; reunións informativas ou de tratamento de temas de interese —no casode zonas rurais relacionadas con aspectos relativos ás explotacións agropecuarias como aconcentración parcelaria, ou as comunidades de montes veciñais, conferencias informativas...—;ou demostracións de método, relacionadas con técnicas agrícolas nas que se detectouunha alta participación feminina.Merece especial mención a promoción do asociacionismo que, malia que non se inclúeexplicitamente como actuación neste obxectivo 1.2. da área 1, si constitúe unha daspremisas básicas para favorece-la participación social das mulleres. De feito, converteusenunha das liñas prioritarias de actuación do Servicio Galego de Igualdade no período 1998-2001. Así, convocáronse con carácter anual axudas e subvencións para actividades realizadaspor entidades —tanto concellos como asociacións, pero sobre todo estas últimas— dirixidasá formación das mulleres.O orzamento investido nestas convocatorias foi de 74.165.499 pta no ano 1999, e ascendeua 192.426.446 pta en 2001, —no caso das asociacións pasou de 63.315.499 pta ata136.854.274 pta—. Resulta evidente, pois, o incremento de recursos económicos destinadosó fomento do movemento asociativo feminino e á promoción de actividades dirixidas a favorece-laparticipación social das mulleres. Así mesmo, o número de asociacións de mulleresna Comunidade Autónoma de Galicia ascendeu notablemente durante os catro últimosanos.Desde a perspectiva do traballo con asociacións, desempeñaron un papel importante asxornadas con asociacións, celebradas por diversos puntos da xeografía galega, que constituíronunha valiosa fonte de información e formación, a xulgar polo interese e as propiasvaloracións das asistentes; e as xornadas provinciais, O papel das asociacións de cara á formacióne ó emprego, que estiveron destinadas a representantes das asociacións de mulleresco obxectivo de estimula-la súa participación no fomento da formación e do empregofeminino.33

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001No tocante á valoración mesma das actividades executadas, ademais daquela realizadaa través da escala de satisfacción utilizada, segundo a que practicamente a totalidadedas accións sometidas á citada escala —702 dun total de 1625 actividades— son xulgadaspositivamente, neste caso cóntase coas opinións manifestadas por responsables dos centrosde información á muller, por asociacións de mulleres, outras asociacións... e, por suposto,polas propias mulleres participantes. Así pois, en termos cualitativos, e dende unha perspectivaavaliativa das actuacións emprendidas, destácase:A grande aceptación que as actividades realizadas tiveron entre os colectivos femininosdestinatarios, así como a satisfacción mostrada, de maneira xeneralizada,pola súa participación, aínda que con diferente intensidade en función da naturezada actividade e, loxicamente, do interese polo seu tema obxecto.Algúns exemplos deste tipo de valoracións:“Dicho taller constituyó un tema de gran interés con una alta participación y satisfacciónde todas las asistentes. El taller fue de gran ayuda para el conocimiento de la nuevamoneda: el Euro”, —referíndose ó taller: “Muller coñece o Euro”—.“El interés suscitado fue uno de los más altos del año, visible en el índice de asistenciaa la misma”, —referíndose a unha conferencia sobre “Cancro de mama e cancro deútero”—.“No obradoiro de mulleres as participantes quedaron moi satisfeitas porque nunha realizaronun curso ou obradoiro no que se tratou un tema tan persoal como a autoestima,ó tempo que se divertiron moito por realizar xogos que nunca realizaran anteriormente”,—referíndose a un obradoiro de autoestima e desenvolvemento persoalpara mulleres—.A utilidade práctica das actividades de carácter formativo e/ou informativo saliéntasetamén como aspecto positivo e refírese a temas de moi diversa índole.“O intercambio de experiencias é unha das actividades máis enriquecedoras, o queacadaron algunhas sérvelles como estímulo ás outras, despois lévano á práctica”, —referíndosea un encontro de mariscadoras—.“La respuesta de las mujeres a este curso ha sido espectacular, la atención a los mayoresen el medio rural está en las propias familias ya que existe demanda de trabajopara ayuda a domicilio a personas de la tercera edad o discapacitados en la comarca”,—referíndose a un curso de xeriatría—.“O curso foi de grande aproveitamento e moi valorado por tódalas participantes”.“Coma no ano anterior, o éxito deste curso foi total”, —referíndose en ámbolos douscasos a un curso de cociña—.“Estes cursos son ben aceptados por ser actividades aproveitadas por conseguir unmaior aproveitamento dos recursos das casas nas zonas rurais. Conservación de obxectose outros utensilios que estaban en desuso”, —referíndose a un curso sobre amellora da vivenda e restauración de mobles antigos—.“O taller de reparacións domésticas causou moita aceptación por ser algo novo e demoita utilidade”, —referíndose a un obradoiro dunhas xornadas de promoción dasmulleres—.34

Avaliación finalNesta mesma liña atoparíanse unha multitude de accións formativas das que sedestaca o seu carácter pragmático no marco de perspectivas de emprego.A concepción de cursos e/ou conferencias informativas como unha vía de escapeda vida rutineira das mulleres aparece tamén como unha idea entre a informaciónde carácter cualitativo recollida, ó tempo que se sinalan precisamente as atadurasdomésticas como un obstáculo para a participación feminina.Loxicamente, non faltan manifestacións relativas á valoración deste tipo de actividadescomo un medio de fomento das relacións sociais, e convértese nun factorprimordial o intercambio de experiencias.Aspectos como a participación, o nivel de asistencia, a adecuación da actividade ápoboación destinataria, ou a calidade da propia actividade son sinalados respectodas accións enmarcadas no obxectivo que se está avaliando.Doutra banda, cabe engadir algunhas observacións que poden resultar útiles naprevisión e planificación de accións futuras:A demanda de máis cursos ou actividades, arredor de temáticas que espertan ointerese da poboación feminina, ou mesmo motivado pola urxencia de determinadasactuacións, así como dunha maior duración da actividade nalgúns casos.“A falla de autoestima e de expectativas de cambio na vida do colectivo de mulleresen situación de risco fan necesarios máis programas e actividades cara á súa inserción”,—referíndose a un obradoiro de motivación e habilidades sociais para a integraciónlaboral das mulleres de Camariñas—.“O interese que mostran as participantes indica que é necesario programar máis actividadesdeste tipo”.“Ademais, as mulleres demandan máis cursos, moitos deles de carácter práctico, comofontanería, electricidade, informática, albanelería, alfabetización e cultura. Mostrantamén interese por cursos de formación e temática específica para mulleres: autoestima,autocoñecemento, saúde, crecemento persoal...”, —referíndose a un programamunicipal anual de cursos dirixido a mulleres—.“Máis tempo. A actividade tivo tal éxito que tivo que iniciarse un curso de informáticapara tódalas idades de iniciación e outro de perfeccionamento”, —referíndose a uncurso de informática—.“Interesáronse por unha ampliación do curso”, —referíndose a un curso sobre protocolo—.“As mulleres unanimemente solicitan do Concello unha maior duración dos cursos (unmínimo de 48 horas) e subvencións para materiais.Un maior apoio institucional ás entidades.“Les solicitamos subvenciones a distintos organismos, que nos han sido denegadas. Eltrabajo que realizan nuestras asociaciones a lo largo de tantos años es poco valoradoy creemos que merecemos un trato más igualitario con otras similares”.35

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001“Recibimos pocas ayudas económicas para realizar nuestras actividades”.“Las propias instituciones deberían ser quien ofreciesen y se encargasen de impartir loscursos para evitarnos a nosotras tener que hacer presupuestos, presentar facturas, etc.,que muchas veces se complican demasiado para poder llevarlos a efecto”.“As asociacións que non contan cun local axeitado demandan do Concello que solucioneesta situación”.Formación específica en xénero para formadoras/es, así como a necesidade de seguirpromovendo o asociacionismo feminino.“Son poucas as monitoras que introducen contidos de xénero. Na reunión mantidacon este colectivo para tratar esta e outras cuestións, manifestaron a dificultade queatopaban para introducir nas clases estes contidos debido á falta de formación nestamateria. Demandaron unha titoría para recibir asesoramento sobre o xénero comocontido transversal e poder así aplicalo nos cursos que imparten”, —referíndose a cursosprogramados no marco dun programa municipal máis amplo de carácter anual—.“Destaca a alta porcentaxe de participación das mulleres, a mellora da súa autoestimae da imaxe social e o fomento da formación en tódolos colectivos participantes (alumnas,monitoras, coordinadoras, conferenciantes, animadoras socioculturais e responsablesdas vocalías). Sen embargo, apréciase a necesidade de seguir incidindo no desenvolvementodo asociacionismo, nunha maior implicación das mulleres no traballo dasvocalías da muller, na formación específica das monitoras con respecto ó xénero e nofomento do uso do galego como lingua de relación habitual”.Cómpre destaca-la importancia que, verbo da promoción da participación social dasmulleres a través das diferentes asociacións tiveron:– Algúns proxectos europeos que precisamente contaron con asociacións de mulleresde diferente tipoloxía en calidade de entidades socias nacionais.– E os premios Galicia en feminino, na modalidade Premio á participación social,polo importante papel desta convocatoria como dinamizadora do propio movementoasociativo, exclusivamente feminino, ou aquel cunha actividade claramentedirixida ás mulleres. En definitiva, unha acción emprendida poloServicio Galego de Igualdade que, ó cabo, contribúe a fomenta-la participaciónsocial das mulleres galegas, favorecendo unha presencia equilibrada destas entódolos eidos.Xa para rematar este balance global dos logros acadados no marco deste obxectivo, pásasea analiza-la evolución do asociacionismo feminino en Galicia, por consideralo un importanteindicador do incremento da participación social das mulleres, dado o carácter de dinamizacióne participación social das propias asociacións, así como de vía de acceso ás mulleres,sobre todo do medio rural, por parte da Administración e doutras organizacións.36

Avaliación finalEvolución dos datos estatísticosEvolución do asociacionismo femininoUn dato que constata o progresivo incremento da participación feminina en tódolos ámbitosda vida social, constitúeno as cifras relativas ó asociacionismo de mulleres. Como reflictenos seguintes gráficos, en 1998 o número de organizacións cifrábase en 460, unha cantidadeque no ano 2001 ascendía a un total de 593, o que supón un aumento no movementoasociativo do 22,4%.EVOLUCIÓN XERAL DO ASOCIACIONISMO FEMININO6005004003002001000593460Ano 1997 Ano 2001Fonte: 1997, III PIOM; 2001, Guía de recursos para as mulleres galegas, 2001No que respecta á tipoloxía de asociacións, os incrementos máis significativos producíronseprecisamente naquelas máis numerosas: as asociacións de mulleres rurais e as de caráctersocial e cultural. Así, desde 1998 ata 2001 creáronse un total de 81 novas agrupacións demulleres rurais e 42 de tipo social e cultural.EVOLUCIÓN DO MOVEMENTO ASOCIATIVO SEGUNDO A TIPOLOXÍA DE ASOCIACIÓNS DEMULLERES250 24119972001196200160154150107 11410050015 19 24 23Mulleres De viúvas Profesionais Sociais eruraise laborais culturaisFonte: 1997, III PIOM; 2001, Guía de recursos para as mulleres galegas, 2001Amas decasa37

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 3Favorece-la plena participación social das mulleres a través da súaincorporación ós procesos de toma de decisións en condicións deigualdade.O obxectivo nº 3 está integrado por un total de 8 actuacións encamiñadas a favorece-laplena participación social das mulleres a través da súa incorporación ós procesos de tomade decisións en condicións de igualdade.Este é o obxectivo que acadou menor número de accións entre 1998 e 2001 dos contempladosna área 1, tendo en conta a información obtida a través das fichas de recollida deinformación. Pero, obviamente, pode afirmarse que a actuación considerada dun xeito global,en sentido amplo, adquiriu maior intensidade, pois dada a súa natureza e contido —aintervención que respecto do “empoderamento das mulleres” se desenvolveu ó longo dosúltimos catro anos— non é posible recollela do mesmo xeito ca outras actividades contempladasna presente avaliación. Existen múltiples organismos e entidades que, paulatinamente,van contribuíndo a un “empoderamento” do colectivo feminino, a través da procuradunha promoción profesional das mulleres, garantindo a non discriminación por razónde sexo no acceso a postos de responsabilidade, ou estimulando os axentes sociais implicadosno acceso a postos de traballo para a aplicación do principio de igualdade nos procesosde toma de decisións. Isto non obsta para pensar, como se verá, que o nivel acadadodebe ser mellorado.De tódalas actuacións definidas, a actuación nº 1 —”impulsa-la presencia das mulleres nosórganos de decisión e postos de responsabilidade en tódalas administracións públicas galegas”—e a nº 3 —”favorece-las iniciativas tendentes a racha-las barreiras que dificultan o accesodas mulleres a postos de responsabilidade, analizando as súas causas e establecendoproxectos de formación específicos”— parecen se-las que acadan un maior nivel de acción.Hai que valorar positivamente a contribución á promoción das mulleres a partir daformación en políticas de igualdade do persoal responsable da Administración autonómica.Isto foi posible gracias ó convenio que o Servicio Galego de Igualdade asinou coa EscolaGalega de Administración Pública, coa finalidade de incluí-la perspectiva de xénero na formacióndo persoal ó servicio da Xunta de Galicia, mediante a inclusión de módulos de políticasde igualdade nas accións formativas dirixidas a este persoal.Pero tamén é importante a formación das propias mulleres para que elas mesmasvaian adquirindo coñecemento, capacidade e seguridade en si mesmas, co fin de poderenacceder a postos de maior responsabilidade, ou cando menos introducirse no mercado laboral.Neste sentido, programáronse actividades formativas de moi diverso contido: autoestima,estratexias de negociación pública e privada, dirección de grupos, liderado, habilidadessociais, técnicas de comunicación, motivación para a participación política e social, recursoshumanos, etc. Trátase de actividades organizadas pola Administración autonómica,pero tamén por concellos e asociacións, entre outros.Outras actividades de interese que cabe sinalar, como exemplo, pola súa contribuciónó empoderamento das mulleres, a maioría delas desde a perspectiva do emprego epromoción profesional, son as seguintes:38O convenio do Servicio Galego de Igualdade co Parque Tecnolóxico de Galicia,para a implantación dun foro virtual de mulleres emprendedoras, cara á formacióndo empresariado feminino por internet.

Avaliación finalDeseño dun itinerario de formación para a profesionalización de mulleres no sectorda transformación de productos do mar, a mellora da súa posición en empresasdo sector, así como un servicio de orientación e apoio a iniciativas empresariaisde mulleres, gracias ó proxecto Mytilus.Creación de oportunidades formativas e identificación de posibilidades empresariaispara a integración socioeconómica das mulleres relacionadas coa pesca, nomarco do proxecto Gamela. Na medida en que se incrementa a actividade laboraldas mulleres no sector pesqueiro artesanal, estase a incidir directamente na súaindependencia económica, na súa integración plena no contorno próximo e nasúa autovaloración, aspectos que contribúen á promoción das mulleres para queestas se camiñen cara á súa participación na toma de decisións.Programa Emega, do Servicio Galego de Igualdade, a través do que se concedenaxudas e subvencións para o establecemento de mulleres como empresarias, contribuíndoá súa integración laboral e, consecuentemente, á súa participación noámbito da toma de decisións, ó seu “empoderamento”.Proxecto Óptima, que permitiu en Galicia realizar un estudio de recursos humanosen cada empresa participante para a elaboración dun plan de acción positiva, asícomo a formación en igualdade de oportunidades dirixida a persoal dos comitésde empresa.Curso de formación “Mulleres terceiro milenio. O empoderamento”, organizadopolo Servicio Galego de Igualdade e dirixido a profesionais que traballan con mulleres.Intervención do Instituto Galego de Vivenda e Solo cara ó impulso da presencia demulleres en órganos de decisión e postos de responsabilidade para fomenta-lo accesodas mulleres a postos de decisión.E, por último, non hai que esquece-lo importante papel da Consellería deAgricultura, Gandería e Política Agroalimentaria que, gracias ós servicios cos queconta por toda a xeografía galega, lles dá as mulleres de zonas rurais a oportunidadede acceder a diversas actividades dirixidas á súa promoción como titulares deexplotacións agropecuarias, adquirindo así un poder do que carecían ata ese momento.Convén aclarar que, agás algunhas actividades moi concretas, a meirandeparte estiveron dirixidas tanto a mulleres coma a homes, pero case sempre existeunha notable presencia feminina.Noutra orde de cousas, recoméndase facer unha valoración dos datos estatísticos sobre aposición das mulleres respecto dos homes en altos cargos da Administración, e sobre a súapresencia no Parlamento de Galicia, así como no Goberno autonómico; xa que isto marcaclaramente unha pauta dos logros acadados, realizando unha comparación entre a situaciónó inicio do plan de igualdade e no momento da súa finalización. Coméntanse aquí aevolución daqueles datos que, vinculados a este obxectivo, figuran na publicación do IIIPIOM, pero sería interesante, en avaliacións de plans posteriores, analiza-la evolución doutrotipo de datos como o número de mulleres e homes responsables de investigacións científicas,o número de concelleiras/os e alcaldes/as en Galicia, o número de empresas que antese agora contemplan a igualdade entre mulleres e homes, tanto no acceso a postos detraballo como na promoción profesional; é dicir, a mobilidade interna das respectivas empresas—incluída a Administración—, entre outros.39

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Evolución dos datos estatísticosComposición do Parlamento de GaliciaEn primeiro lugar, cómpre comentar un dato ben positivo que evidencia o aumento da presenciadas mulleres no ámbito da vida política. Así, se se observa a composición doParlamento, compróbase un significativo aumento no número de deputadas. Se na pasadalexislatura un 17,3% dos membros da Cámara eran mulleres, no momento en que finalizao III PIOM, a porcentaxe elévase ata o 33,3%; o que en números absolutos significa un aumentode 13 a 25 mulleres parlamentarias.COMPOSICIÓN DO PARLAMENTO DE GALICIA POR SEXOLEXISLATURA 1997-2001 5 LEXISLATURA 2001-2005HOMES82,6%MULLERES17,3%HOMES66,7%MULLERES33,3%Fonte: Servicio Galego de Igualdade. Xaneiro de 2002Se se observa a representación parlamentaria por partidos políticos desde unha perspectivacomparativa coa anterior lexislatura, poderá comprobarse que ese incremento no númerode deputadas se concentra fundamentalmente no Partido Popular, que eleva o númerode parlamentarias de 6 a 16, aínda cando o número de escanos pasou de 42 a 41.Séguelle o PS de G/PSOE, que dobra a súa cifra de deputadas —cun incremento de 2 escanos—;mentres que o Bloque Nacionalista Galego, tras perder un/ha deputado/a, reduce asúa participación feminina de 4 a 3 mulleres.5 Cómpre sinalar que malia que a V lexislatura comezou con 13 deputadas —17,3%—, ó remate desta o númerototal de parlamentarias elevábase ata 16 —21,3%—, debido ás substitucións producidas e á correspondente ordenas listas electorais.40

Avaliación finalCOMPOSICIÓN DO PARLAMENTO DE GALICIAPOR PARTIDOS POLÍTICOS SEGUNDO O SEXOLEXISLATURA 1997-2001 LEXISLATURA 2001-2005403536HOMESMULLERES4035HOMESMULLERES302530252520151056144 3122015105163146110PP BNG PS de GPSOE - EU0PP BNG PS de GPSOEFonte: Servicio Galego de Igualdade. Xaneiro de 2002Composición do Goberno galegoEn canto á composición do actual Executivo galego, constátase un aumento da presenciafeminina que, en termos porcentuais, supón o dobre da cifra correspondente ó ano 1998.Se nese ano, un 7% das consellerías eran ocupadas por mulleres, na actualidade esta porcentaxeascende ata o 14,3%. En termos absolutos, isto supón que hoxe en día se conte cunhaconselleira máis ca na lexislatura anterior.COMPOSICIÓN DO GOBERNO GALEGO POR SEXOANO 1998 ANO 2001HOMES93%MULLERESHOMES7% 85,7%MULLERES14,3%Fonte: Servicio Galego de Igualdade. Xaneiro de 200241

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Altos cargos da Xunta de GaliciaTamén se elevou, aínda que de xeito menos significativo, a porcentaxe de mulleres que ocupanaltos cargos na Administración autonómica, desde o 14% rexistrado en 1998 ó 18,8%a finais de 2001.REPARTIMENTO DOS ALTOS CARGOS DA XUNTA POR SEXOANO 1998 ANO 2001HOMES86%MULLERESHOMES14% 81,2%MULLERES18,8%Fonte: Servicio Galego de Igualdade. Xaneiro de 2002Loxicamente, en posteriores plans de igualdade, haberá que reconsiderar este aspecto econtemplar outro tipo de datos, así como outro tipo de accións que contribúan a unhamaior actuación para fortalece-la participación feminina nos órganos de toma de decisións,tanto políticas como económicas e sociais.Malia que é certo que se observa un avance importante, máis o é aínda que hai que seguirtraballando cara á consecución dunha situación de plena igualdade nos procesos de poder.Por exemplo, o número de alcaldesas en Galicia non experimentou ningún cambio, e a proporciónde concelleiras segue a ser moi baixa —15,8%—, inferior á de parlamentarias e áde altos cargos da Xunta de Galicia.Neste sentido, é moi importante que a propia Administración autonómica se converta nunmodelo a seguir por outras administracións —as entidades locais—, polas empresas privadase por outro tipo de institucións con órganos executivos, como as fundacións, asociacións,federacións, confrarías, institucións académico-científicas, partidos políticos e sindicatos,entre outros.42

Avaliación finalÁREA 2EDUCACIÓN,CULTURA E IMAXE43

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalDefinición de obxectivosEducación, cultura e imaxe son os tres aspectos que integran a segunda área do III Plan deigualdade das mulleres galegas.O primeiro obxectivo, pois, desta área dedícase á educación, e recolle toda unha serie deactuacións destinadas a “garantir unha educación igualitaria, favorecendo a incorporacióndas mulleres en tódalas áreas e niveis de coñecemento”. Para acadar esta meta, a acción daAdministración debe velar pola aplicación do principio de igualdade de oportunidades nosproxectos educativos, implicando a tódolos membros da comunidade escolar na transmisiónde valores e actitudes non discriminatorias; promover e vixiar unha utilización non sexistada linguaxe e establece-las medidas de acción positiva necesarias para visibiliza-lo papeldas nenas e das mulleres no sistema educativo.Doutra banda, considerando as condicións de desigualdade que historicamente afectaronas mulleres en todos aqueles aspectos relacionados coa educación, non é de estrañar que acontribución das mulleres á cultura fose, en consecuencia, menor cá dos homes ou, polomenos, se coñecese en menor medida. Por iso, cómpre adoptar medidas tendentes á creacióndun marco favorable que permita a plena incorporación das mulleres en tódolos ámbitosculturais, establecendo, se é preciso, medidas de discriminación positiva que axudena visualiza-las achegas das mulleres neste eido. Tratouse, pois, de divulga-la contribucióndas mulleres en tódalas manifestacións da cultura e incentiva-las súas produccións artísticase culturais naquelas áreas onde a súa presencia era minoritaria, aspecto que conformao obxectivo 2.Pero tamén era precisa unha decidida intervención dos poderes públicos e do conxunto dasociedade, no que respecta á modificación da imaxe tradicionalmente asociada ás mulleres.Moi dificilmente se poderá avanzar cara a unha sociedade máis equilibrada e a unha novacultura da igualdade, cando os medios de comunicación transmiten, de xeito sistemático,modelos estereotipados de identidade masculina e feminina, e coa consecuente discriminacióne menosprezo das mulleres. Por iso se considerou necesario fomentar en tódolosámbitos sociais unha imaxe axeitada das mulleres, eliminando os estereotipos sexistas, oque constituíu o terceiro obxectivo da área 2, integrado por un conxunto de actuaciónscoas que se pretendía involucra-los medios de comunicación e responsables publicitarios nadifusión dunha imaxe non discriminatoria das mulleres, así como incentivar unha presenciaequilibrada de mulleres e homes nos diferentes medios.45

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Datos cuantitativos das actuacións de áreaO primeiro aspecto que convén comentar é a distribución porcentual das actividades que seasocian a esta área, segundo os obxectivos que a conforman, seguido da súa distribuciónpor ano de realización.O gráfico que segue amosa unha maior significatividade, en termos cuantitativos,do primeiro obxectivo, relativo á educación, pois algo máis de dous tercios do total de actividadesde área, aluden a algunha das actuacións contempladas de cara a conseguir unhaeducación igualitaria e/ou a favorece-la incorporación das mulleres a esta.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA10080604069,636,8%200Educación Cultura Imaxe8,1Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMEn canto á data de execución das actividades avaliadas, o 67,2% realizouse nos últimosanos de vixencia do plan —2000 e 2001—, especialmente neste último —38,3%—,mentres que para a globalidade do III PIOM, o ano 2000 preséntase como o de maior actividade.Desde o punto de vista dos obxectivos de área, resulta unha distribución máis homoxéneanos obxectivos nº 1 e nº 3, en tanto que o segundo —cultura— rexistra unha concentraciónmaior de actividades ó longo do ano 2001 —53,8%—.46

Avaliación finalANO DE REALIZACIÓN DAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL6050403020100%1998 1999 2000 2001EducaciónCulturaImaxeTOTALFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOME xa para remata-la avaliación cuantitativa das actividades relacionadas coa área 2do III PIOM, cómpre comenta-lo grao de satisfacción das persoas e/ou entidades que interviñeronna súa realización e/ou actuaron como poboación destinataria.Tendo en conta que, como ocorre nas restantes áreas, non tódalas actividades avaliadas incluíanunha valoración, entre as que si o facían adaptándose á escala de satisfacción utilizada—105 dun total de 470 accións recollidas nesta área—, cabe salientar un elevadísimograo de satisfacción pois, de feito, non se recolleu ningunha opinión en sentido contrario.GRAO DE SATISFACCIÓN COAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALÁREA 2 TOTALGRAO DE SATISFACCIÓN OBXECTIVO 1: OBXECTIVO 2: OBXECTIVO 3: TOTALEDUCACIÓN CULTURA IMAXEMoi satisfactorio 42.6 50.0 66.7 46.7Bastante satisfactorio 57.4 50.0 33.3 53.3Regular - - - -Pouco satisfactorio - - - -Nada satisfactorio - - - -TOTAL 100.0 100.0 100.0 100.0N 54 54 6 105Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM47

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 1Garantir unha educación igualitaria favorecendo a incorporacióndas mulleres en tódalas áreas e niveis de coñecemento.Este é o primeiro obxectivo que integra a área 2 do III PIOM —“Educación, cultura e imaxe”—.Deseñáronse ata 12 actuacións para a súa consecución, nas que se inclúen un totalde 327 actividades. Destacan, en termos porcentuais:– A actuación 2.1.1.: ”Velar para que nos distintos proxectos educativos se inclúae aplique o principio de igualdade de oportunidades nos centros docentes implicandoo profesorado, os pais e as nais na transmisión de actitudes non discriminatoriase, en especial, cooperar coas organizacións que traballan parapromove-la educación”.– A actuación 2.1.4.: “Apoia-la elaboración de currículo, materiais e unidades didácticasen tódalas áreas de coñecemento e en tódolos niveis educativos queinclúan unha perspectiva non sexista”.– A actuación 2.1.12.: “Promover e vixiar unha utilización non sexista da linguaxe,impulsando a equiparación de modelos masculinos e femininos nas ilustracións,exemplos, etc., dos libros de texto”.– E considerando conxuntamente a actuación 2.1.9.: “Posibilitarlles ás mulleresque viven no medio rural o acceso ós distintos niveis da ensinanza, tendo enconta as características específicas de cada colectivo”; e a actuación 2.1.8., quese refire a favorece-lo acceso de mulleres adultas ós diferentes niveis de ensinanza,en función das súas características e condicións; estarían tamén entre asde maior índice de intervención, onde se inclúe a educación permanente depersoas adultas.– Doutra banda, considerando globalmente tódalas actuacións contempladasneste obxectivo, relativas ó fomento dunha educación en igualdade ou “coeducación”,cómpre dicir que acadan un alto nivel de intervención.Ó respecto hai que valorar moi positivamente as accións desenvolvidas desde o ServicioGalego de Igualdade ó longo dos últimos catro anos, considerando que unha educación enigualdade posibilitará, entre outros extremos, a plena incorporación das mulleres a tódolosámbitos culturais, visualizando as súas achegas e logros no mundo das artes e das ciencias.É por iso que a Consellería de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude, asinouun convenio coa Consellería de Educación e Ordenación Universitaria polo que se creouunha unidade específica, o Seminario Permanente de Educación para a Igualdade. O seuobxecto é enriquecer, a partir dunha análise de xénero, o sistema educativo galego, fomentandoo desenvolvemento de actitudes e comportamentos na comunidade escolar, baseadosno respecto á igualdade entre homes e mulleres.Nesta liña de intervención cabe destaca-las seguintes accións:Proxecto Relaciona en Galicia. Enmárcase nun proxecto máis amplo de prevenciónda violencia contra as mulleres que, seguindo as directrices europeas ó respecto, se desenvolveen todo o territorio español xestionado polo Instituto da Muller. En Galicia estable-48

Avaliación finalceuse como unha actividade de formación brindada nos propios centros docentes, e significoupara o profesorado un incremento da sensibilidade e a superación de concepcións estereotipadasarraigadas social e culturalmente.Na primeira edición do ano 1999, actuouse en 4 centros de secundaria; na segunda, en 34centros e participaron 321 docentes; e no ano 2001, o proxecto alcanzou a 36 centros e 250docentes. Hai que subliñar, pois, o considerable incremento do número de centros duranteo período de vixencia do III PIOM.Como balance global pode dicirse que, ademais da sensibilización acadada polo equipo docenteque participa, esta formación significou abrir unha análise reflexiva sobre a intervencióndo androcentrismo nas relacións persoais, sempre de xénero, nas que se asenta adinámica e a convivencia nas comunidades escolares. Así, a través da formación impartida,estívose a favorece-la integración da análise de xénero na convivencia e no currículo escolarafondando, segundo os casos, na necesidade de actualiza-la dinamización transversal devalores como a igualdade, a solidariedade e a corresponsabilidade entre os homes e as mulleres,como maneiras de aprender e colaborar na prevención de relacións de violencia dexénero desde a propia institución escolar.Foros galegos de educación para a igualdade, celebrados de maneira anual desde1999, comezaron co obxectivo de procura-la reflexión entre o profesorado de Galicia sobrea transmisión de estereotipos de xénero no ámbito escolar. Resulta, pois, evidente a concepcióndestes foros como un grande avance de cara a lograr unha verdadeira educaciónen igualdade nos centos educativos.Xornadas galegas de pais e nais educando en igualdade. A primeira edición destasxornadas celebrouse en 1999 e a segunda en 2000, e pretendeuse con elas fomenta-la comunicaciónentre nais, pais e profesorado para unir esforzos nun proceso educativo comúne propicia-la reflexión sobre os estereotipos de xénero no seo da familia. O número de asistentesaumentou desde a primeira á segunda edición, pasando de 65 a 93 persoas, cun claropredominio de mulleres, feito que indica que hai que seguir concienciando para que ospais tamén asuman a súa responsabilidade na promoción do valor da igualdade, comounha tarefa consubstancial á dinámica intrafamiliar.Tamén hai que facer referencia á creación de comisións de traballo. Unha delas é aconstituída con asesoras e asesores dos centros de formación e recursos (Cefore) de Galiciapara ampliar e afondar na formación en xénero de profesionais da educación. Outra é a comisiónde traballo, que traballa estreitamente coas editoriais, dada a importancia que estasteñen no deseño, elaboración e avaliación de materiais didácticos, e a necesidade deelaborar ferramentas facilitadoras para o persoal docente de cara a afondar na transversalidadeda educación en igualdade.I Máster. Axente de igualdade de oportunidades: xénero e educación social (2000-2002). Nace co obxectivo de formar profesionais cualificadas/os para intervir directamentee para dar respostas técnicas ás demandas e retos que en materia de igualdade de oportunidadesrequire a actual sociedade galega, fundamentalmente a través da formación e intervenciónsocial de mulleres. Deste xeito, estase contribuíndo á consecución da actuación2.1.7.: “incluír nos cursos de especialización e doutoramento módulos de igualdade deoportunidades das mulleres”.Con esta mesma actuación do III PIOM teñen relación tamén algúns cursos organizados desdea EGAP para o persoal da Xunta de Galicia, nos que se inclúen módulos de igualdade deoportunidades; así como desde a Escola de Práctica Xurídica para a sensibilización dos profesionaisdo dereito en materia de igualdade e non discriminación por razón de sexo, mediantea incorporación na súa formación de módulos específicos de igualdade.49

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001A convocatoria de bolsas de investigación, por parte do Servicio Galego deIgualdade, é unha das accións máis importantes para o fomento de estudios en áreas relacionadascoa muller, e que obedece claramente á actuación 2.1.6. do III PIOM: “fomenta-larealización desde eidos universitarios de estudios e investigacións relativos á historia, ó traballo,á saúde, á participación social, etc. das mulleres galegas”. Os temas obxecto de estudioforon de moi diversa natureza e de considerable importancia, e valoráronse desde unhaperspectiva de coñecemento xeral da situación das mulleres galegas e, loxicamente, polasúa relación coas áreas e obxectivos prioritarios do III PIOM.Outras liñas de actuación nas que participa o Servicio Galego de Igualdade son as seguintes:A prol da introducción da perspectiva de xénero en tódolos niveis educativos. Comoelemento imprescindible para garantir unha educación en igualdade faise necesario realizarunha serie de accións públicas dirixidas a potenciar actitudes e coñecementos consideradoscomo temas transversais no currículo escolar, como o é a educación para a igualdadede oportunidades entre ámbolos dous sexos. Neste sentido, a convocatoria de premios á innovacióneducativa “Transversalidade na educación” desempeña un papel importantecomo factor motivador entre o persoal docente non universitario de Galicia, por canto asaccións emprendidas poden ser premiadas, constituíndo un incentivo á actuación profesional.Trátase dunha iniciativa da Administración educativa, na que están implicados diferentesdepartamentos da Xunta de Galicia, incluído o SGI.Congreso nacional de educación para a igualdade. Igualmente diferentes, celebradocoa finalidade de facilita-lo coñecemento do principio de igualdade desde a perspectivade xénero, entre os principais axentes educativos implicados. Así mesmo, pretendíasecontribuír, desde a sensibilización e a formación das persoas adultas, ó establecemento denovas relacións entre os xéneros nunha sociedade na que as diferencias e os conflictos poden,e deben ser reinterpretados, como elementos facilitadores do crecemento persoal ecolectivo.Cabe sinalar tamén a diversidade de cursos dirixidos ó profesorado relativos ós contidostransversais en xeral, e á educación para a igualdade entre sexos, en particular, quecontribúen á preparación e capacitación do persoal docente, facilitando ademais a reflexiónconxunta, así como a súa concienciación e sensibilización para formar, tendo en contao principio de igualdade de oportunidades.Outra liña de intervención confórmana as publicacións que se foron realizando duranteo período 1998-2001 sobre temas centrados nunha educación integral, atendendo áigualdade de xénero como instrumento de orientación, tanto para profesionais da docenciacomo para o alumnado das diferentes etapas educativas.No que respecta á práctica de deporte, sobre a que versa a actuación 2.1.10.: “velar polaparticipación igualitaria nas prácticas deportivas escolares e universitarias e fomenta-lapráctica de exercicio físico entre a poboación feminina de tódalas idades, facendo o seguimentodas mozas con talento e de alto rendemento deportivo”, que acada un 11,1% do totalde actividades desta área; e a actuación 2.1.11.: “sensibilizar e fomenta-lo cambio de actitudesnas federacións de deportes, particularmente naquelas modalidades con escasa representaciónfeminina”, cabe sinalar, á marxe das actividades puntuais que cada centroeducativo e cada universidade realizaron ó respecto, a acción desenvolvida pola SecretaríaXeral para o Deporte, da Consellería da Presidencia e Administración Pública, fundamentalpola súa intervención no ámbito do deporte desde unha análise de xénero.50

Avaliación finalSegundo esta secretaría xeral, é función das institucións crear un marco de referencia paraconseguir unha total equiparación tanto nos resultados como na percepción destes, executandoaccións de “discriminación positiva”, xa que as deportistas deben loitar contra seriosobstáculos que atopan na sociedade actual: unhas estructuras federativas que matizan a diferenciaentre os dous sexos, uns criterios comerciais que prexudican grandemente as deportistasque pretenden chegar á elite... Por iso, é necesario crea-las condicións obxectivaspara que o deporte feminino en Galicia poida chegar a competir nun plano de igualdadeco masculino ó máis alto nivel, e para iso cómpre crear unhas bases de fomento, cooperacióne integración totais e absolutas. Isto estase a facer realidade gracias á intervención dedita entidade a través de diferentes actividades, entre as que cabe subliña-las seguintes:Campaña de actividade deportiva en idade escolar, co obxectivo de acadar unhamaior participación feminina no mundo do deporte en Galicia, sobre todo, en zonasrurais. Como aspecto positivo cabe destacar que se conseguiu fomenta-la presenciafeminina en moitos deportes historicamente masculinos, creando hábitos departicipación e de educación deportiva.Accións concretas coas federacións deportivas e clubs de Galicia. Obedecen a unhapolítica de fomento do deporte, masculino e feminino, realista e coordinada coasfederacións e clubs da Comunidade Autónoma galega, e constitúe un dos piaresbásicos da evolución do deporte federado, evolución que aínda é máis evidente napráctica feminina.Campañas de formación de persoal técnico e animación deportiva, que se traducironnunha serie de módulos específicos baixo o título xenérico de “Muller e deporte”.Esta oferta de módulos formativos está a ter unha importante acollida, xaque é unha oportunidade única para que as mulleres accedan á práctica deportiva.Por último, o Centro de Tecnificación Deportiva que, co obxectivo de lles posibilitarás rapazas e rapaces o acceso ó deporte de medio/alto nivel, está conseguindoano a ano que haxa mulleres practicando actividades como remo, natación, piragüismoe judo.A continuación, coméntase a evolución dos datos estatísticos que se fixeron constar na área2 do III PIOM, relativos ó apartado de educación.Evolución dos datos estatísticosAlumnado e profesorado por niveis educativosOs datos relativos ó alumnado galego pertencentes ó curso 2000/2001, considerando a totalidadedas ensinanzas de carácter regrado, tanto nos centros públicos coma nos privados,poñen de manifesto un maior número de nenos matriculados nas etapas de educación infantil,primaria e ESO; e é precisamente nos niveis correspondentes ó ensino post-obrigatoriocando esta tendencia se inverte nos niveis de COU, nos bacharelatos da Loxse. Sen embargo,nos módulos profesionais/ciclos formativos e nos programas de garantía social seguerexistrándose un predominio dos rapaces.51

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001ALUMNADO POR ETAPAS EDUCATIVAS SEGUNDO O SEXOCURSO 1997/1998Prog. de garantía socialMódulos prof./CiclosformativosFP 2º graoBachar. LoxseBUP/COUESOE. primariaE. infantilFonte: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria97HOMES338MULLERES2.8204.52726.77227.5333.7083.34654.25146.62138.39842.86175.41380.41729.64431.1900 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000 90.000CURSO 2000/2001Prog. de garantía socialMódulos prof./CiclosformativosFP 2º graoBachar. LoxseCOUESOE. primariaE. infantil6531.689HOMESMULLERES11.04014.2297.3606.81615.29912.06213.42811.36158.91063.31868.02872.56126.71928.1180 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000Fonte: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria52

Avaliación finalÁ marxe do descenso xeneralizado no número total de alumnos e alumnas matriculados/as,os datos comentados expresan unha tendencia idéntica á que se rexistraba no curso1997/1998, desde a perspectiva da variable sexo. As diferencias atópanse na FP de 2º grao,onde o número de rapazas matriculadas é superior no curso 2000/2001, cando catro anosantes predominaban nesta modalidade formativa os rapaces.Se se observan os datos relativos ó profesorado do ensino galego non universitario, evidénciasetamén, de maneira global, unha tendencia semellante á rexistrada no ano 1997;isto é, unha maioría feminina entre o persoal docente en tódalas etapas e niveis de ensino,agás en formación profesional/ciclos formativos, onde é superior o número de homes.Ademais, esta desigual distribución segundo o sexo é especialmente acusada nas etapas deeducación infantil e primaria, tanto se se imparte nelas de maneira exclusiva como simultánea.Só hai que mencionar, en termos de evolución durante os catro cursos académicos nos queestivo vixente o III PIOM, un cambio na distribución porcentual por sexo do profesoradoque imparte en Bacharelato exclusivamente, xa que no curso 2000/2001 fixérono máis homesque mulleres, ó contrario do que pasaba no curso 1997/1998 no que predominaba osexo feminino. Ademais, en termos absolutos, descendeu o número de docentes nestes niveis,en favor dos que imparten ESO, etapa educativa na que se incrementou notablementeo volume de profesores e profesoras e a diferencia por sexo, predominando tamén agorao feminino.PROFESORADO POR NIVEIS EDUCATIVOS, SEGUNDO O SEXOCURSO 1997/1998234Outro profesorado 150HOMES42MULLERESSen función docente 41Educ. especial (centros específicos)Educ. especial24668117657Educ. e promoc. persoas adultas (excl.)191124Bachar e FP (sim.)428361E. prim. e ESO e ensin. post obrigat. (sim.)E. primaria e ensin. post obrigat. (sim)5229156ESO e ensin. post-obrigat. (sim.)FP (excl.)Bacharelatos (excl.)ESO (excl)E. primar. e ESO (sim)1.2971.0351.6502.1853.1842.5761.7541.4501.6051.016E. inf. e primar. (sim)471114E. primaria (excl.)1.9207.228E. infantil1193.1050 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000Fonte: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria53

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001CURSO 2000/2001Outro profesoradoSen función docenteDepart. orientaciónEduc. especial (centros específicos)Educ. especialEduc. e promoc. persoas adultas (excl.)Bachar e FP (sim)E. prim. e ESO e ensin. post obrigat. (sim.)E. primaria e ensin. post obrigat. (sim)57433022561225247711941171062762481528188HOMESMULLERESESO e ensin. post-obrigat. (sim.)3.0544.091FP (excl.)1.2992.116Bacharelatos (excl.)669767ESO (excl)2.8023.829E. primar. e ESO (sim)E. inf. e primar. (sim)6113313561.179E. primaria (excl.)2.4807.433E. infantil 1383.2290 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000Fonte: Consellería de Educación e Ordenación UniversitariaCargos directivos no ensinoA distribución segundo o sexo dos cargos directivos no ensino infantil e primario expresaunha tendencia idéntica á que resultaba no ano 1997, ano anterior ó comezo do III PIOM;malia que a proporción de mulleres supera a de homes nos cargos de xefatura de estudiose secretaría, no caso da función de dirección, o número de homes no cargo é lixeiramentesuperior, aínda que a diferencia é menos acusada que en 1997.CARGOS DIRECTIVOS NO ENSINO INFANTIL E PRIMARIO SEGUNDO O SEXOANO 2001Xefe/a estudios159395HOMESMULLERESSecretario/a295362376Director/a3910 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500Fonte: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria54

Avaliación finalPola contra, no ensino secundario a distribución dos cargos directivos segundo o sexo experimentouvariacións ben significativas. Se en 1997 o número de mulleres xefas de estudioe secretarias era superior ó de homes, hoxe esa tendencia só ten lugar con respecto áfunción de vicedirector/a, maioritariamente desenvolvida por mulleres, contrariamente óque ocorría en 1997.CARGOS DIRECTIVOS NO ENSINO SECUNDARIO, SEGUNDO O SEXOANO 2001Director/a69209HOMESMULLERESSecretario/a95169Xefe/a de estudios144236Vicedirector/a951210 50 100 150 200 250 300Fonte: Consellería de Educación e Ordenación UniversitariaAlumnado e profesorado universitarioAs cifras relativas ó alumnado do conxunto das tres universidades galegas —Santiago deCompostela, A Coruña e Vigo— evidencian unha distribución idéntica segundo o sexo.Permanece pois invariable, desde 1997, o predominio da poboación feminina, que representao 53% da totalidade do alumnado universitario.ALUMNADO UNIVERSITARIO SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES43%MULLERESHOMES57% 43%MULLERES57%Fonte: III PIOMFonte: Universidades de Santiago deCompostela, A Coruña e Vigo55

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Sen embargo, os datos correspondentes ó profesorado amosan un leve incremento das mulleres,que aínda que seguen a se-lo sector minoritario, aumentou a súa presencia en 3 puntosporcentuais respecto de 1997.PROFESORADO UNIVERSITARIO SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES68%MULLERES32%HOMES65%MULLERES35%Fonte: III PIOMFonte: Universidades de Santiago deCompostela, A Coruña e Vigo56

Avaliación finalOBXECTIVO 2Incorpora-lo principio de igualdade de oportunidades en tódalasmanifestacións do mundo da cultura.Dun total de 470 actividades contabilizadas e incluídas na área 2 do III Plan de Igualdadedas mulleres galegas, 173 estiveron vinculadas ó obxectivo nº 2, relativo á incorporación daigualdade de oportunidades en tódalas manifestacións do mundo da cultura. Ademais, o14,5% destas desenvolvéronse no marco dun proxecto europeo.Desde a perspectiva de actuacións formuladas, a 2.2.1. —“divulga-las achegas das mulleresen tódalas manifestacións da cultura para destaca-lo labor destas na construcción e no desenvolvementode Galicia”—; e a actuación 2.2.2. —referida a incentiva-las produccións artísticase culturais das mulleres—, xunto coa 2.2.7. —“promove-la realización de exposiciónssobre temas que lles interesan especificamente ás mulleres, representacións teatrais e outrasmanifestacións artísticas análogas”—, aglutinan a meirande parte das actividades contabilizadasneste obxectivo.Tras unha selección das intervencións máis relevantes do Servicio Galego deIgualdade, cómpre salienta-las seguintes:Pola súa difusión e éxito acadado, a exposición “As mulleres galegas no terceiromilenio”, que se puido ver durante o ano 2001 en diferentes puntos da xeografíagalega. Entre as diversas temáticas que incluía a exposición, a cultura era unha delas,baixo a filosofía de que incentivando a creación cultural das mulleres se abriríaa cultura galega a novos dominios ideados por homes e mulleres. Ademais, visualiza-lasachegas das mulleres á cultura galega contribuirá a enriquecela, abrindocontornos creativos de igualdade.Unha das modalidades dos premios Galicia en feminino, Premio á participación artístico-culturaldas mulleres, que se lles outorga a persoas individuais destacadasen actividades artístico-culturais, ou a entidades e programas que promovan oprotagonismo cultural das mulleres galegas.A xornada “A muller na cultura galega”; tendo en conta que incorporar unhaperspectiva de xénero en tódolos ámbitos da vida esixe non esquece-lo traballoconstante que as mulleres galegas realizan nas distintas manifestacións culturais,levouse a cabo esta xornada para lles brindar unha homenaxe a tódalas mulleresque fixeron e están a facer importantes contribucións á cultura. Hai que valoraren termos positivos a variedade de ámbitos abordados dentro do mundo da cultura:cultura galega, universidade, poesía, artes plásticas, comunicación, música,artes escénicas, pintura e novela.Doutra banda, tamén na liña de intervención das actuacións antes mencionadas—2.2.1., 2.2.2. e 2.2.7.—, cómpre subliña-la diversidade de actividades desenvolvidas porconcellos, centros de información á muller e asociacións; con apoio, na maioría dos casos,da Administración autonómica que, segundo a súa tipoloxía, poden agruparse en: representaciónsteatrais, exposicións, excursións e visitas culturais, cursos e conferencias.Hai que facer especial alusión á actividade da Dirección Xeral de PromociónCultural, da Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, desde a que se organi-57

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001zaron unha serie de exposicións e xornadas co obxectivo de potenciar e de lle dar a coñeceró público en xeral o traballo dos/as artistas galegos/as. Respecto deste tipo de actividadescabe facer algunhas observacións:– En primeiro lugar, cabe dicir que durante os últimos catro anos se organizarondiversas exposicións maioritariamente dedicadas a artistas de sexo masculino,pero houbo algunhas dedicadas a mulleres.– Esta liña de actuación complementouse coa organización de xornadas paraafondar na obra dun/ha autor/a en concreto e achegala ó público galego.Neste caso non son significantes as xornadas sobre unha muller.– É importante considerar, sen embargo, que na meirande parte destes actos aafluencia feminina supera a masculina, o que implica un maior achegamentodas mulleres á cultura, premisa básica para promove-la súa propia contribucióná cultura galega.Con respecto á creación e consolidación de clubs de lectoras para achegar e fomenta-lalectura entre as mulleres —actuación 2.2.6.—, recóllense diversas actividades quenon buscan necesariamente de maneira directa a creación dun club de lectoras, pero quedalgún xeito fomentan a lectura entre as mulleres, aínda que vaian dirixidas á poboaciónxeral, e mesmo algunhas, desde unha perspectiva ampla, gardan relación coa 2.2.4. —”incrementarnas bibliotecas públicas as seccións especializadas en mulleres, fundamentalmentenas zonas rurais”— e coa actuación 2.2.5. —“Impulsa-la creación de centros de documentaciónespecíficos de mulleres”—.Neste sentido hai que sinalar, en primeiro lugar, unha iniciativa do Servicio Galego deIgualdade, pola que se establecía, entre as actividades para realizar polos centros de informacióná muller, a necesidade de que estes centros contasen coa súa propia biblioteca, contribuíndoasí ó fomento da lectura por parte das mulleres. Esta medida foi posible graciasó seguimento do III PIOM.Outras actividades relacionadas coas actuacións comentadas refírense a campañas de animacióná lectura, clubs de lectura, presentación de libros, encontros con escritoras, recitaisde poesía, etc. organizadas por concellos, asociacións ou centros de información á muller.En conclusión, o maior nivel de intervención cara á consecución do obxectivo 2.2. do IIIPIOM, correspóndelle ó propio Servicio Galego de Igualdade, así como ós concellos, centrosde información á muller e asociación de mulleres; organismos e entidades estes últimos quese nutren de subvencións da Administración autonómica para a realización da meirandeparte de actuacións deste tipo.Tendo en conta isto, é importante que o Servicio Galego de Igualdade vele por unha maiordinamización de actuacións desde a Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo,que promovan a participación das mulleres, e visualicen o papel feminino nas manifestaciónsda cultura galega, considerando a variable xénero na súa programación de actividades.58

Avaliación finalEvolución dos datos estatísticosCenso de artistasCENSO DE ARTISTAS SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001600500488HOMESMULLERES600500597HOMESMULLERES4004003002001563002002442071004568100710PLÁSTICAESCRITURA0PLÁSTICAESCRITURAFonte: III PIOMFonte: Consellería de Cultura,Comunicación Social e TurismoUnha das actuacións do III PIOM tiña como obxectivo incentiva-las produccións artísticas eculturais das mulleres, especialmente naquelas áreas nas que a súa presencia é minoritaria.Aínda que, tanto no terreo da plástica como no da escritura, se observa un claro predominiomasculino, desde o ano 1997 ó 2001 a porcentaxe de mulleres dedicadas á expresiónplástica incrementouse en 5 puntos porcentuais —desde o 24,2% ó 29%—. Sen embargo,no campo da escritura aumentou significativamente a proporción de homes —desde o60,2% ata o 74,5%—, co que, consecuentemente, se reduciu a porcentaxe de mulleres —desde o 39,8% ó 25,5%—.59

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 3Fomentar en tódolos ámbitos sociais unha imaxe axeitada das mullereseliminando os estereotipos sexistas.Aínda que as actividades cuantificadas neste obxectivo non presentan en termos estatísticosa mesma significatividade cás relativas á educación e á cultura, si implican o desenvolvementode accións de gran relevancia cualitativa, xa que constitúen actuacións de carácterpermanente, co obxecto de fomentar unha imaxe axeitada das mulleres en tódolos ámbitos.Tendo en conta as características propias e o fin último deste obxectivo, o Servicio Galegode Igualdade é o principal axente responsable do desenvolvemento das actuacións contempladas.Destacan as que a seguir se sinalan:A Comisión Asesora da Publicidade non Sexista, creada mediante o Decreto137/1998 do 30 de abril. A primeira actuación deste obxectivo céntrase en “consolidare potencia-la Comisión da Publicidade como mecanismo que vele en Galiciapor unha utilización non estereotipada nin discriminatoria da imaxe das mulleres”.Ademais de asesorar e orientar ofrecendo criterios alternativos cara á eliminacióndo sexismo nas mensaxes publicitarias e incorporar accións positivas, a comisiónatendeu e canalizou oportunamente, ó longo destes anos, e coa maior celeridadeposible, tódalas queixas e suxestións recibidas en relación coa publicidadesexista existente na nosa Comunidade Autónoma.Foros “Muller e medios de comunicación”, no que participaron diversos profesionaisdos medios de comunicación con implantación en Galicia —radio, prensa escritae televisión—, co obxectivo de propicia-la reflexión e o debate sobre a imaxeque se está a transmitir das mulleres desde os medios, e achegar propostas defuturo.A comisión “Mulleres e medios de comunicación”, coa que se iniciou unha liña detraballo conxunto con profesionais dos medios para ofrecer unha imaxe axeitadadas mulleres, erradicando da súa actividade profesional a discriminación por razónde sexo e a transmisión de estereotipos. Despois de diversos encontros, esta comisiónproxecta achegar novos enfoques desde unha tarefa interdisciplinar cohesionada,considerando en sentido amplo unha análise de xénero.Dos traballos da citada comisión do Servicio Galego de Igualdade con representantesdos diferentes medios, naceu a publicación Comunica Igualdade. Linguaxenon discriminatoria nos medios de comunicación, unha guía de “boas prácticas”con recomendacións dun uso non sexista da lingua en tódolos medios de comunicación,un claro exemplo das accións realizadas como contribución ó desenvolvementoda actuación 2.3.4. —”consensuar, cos axentes implicados, un código deontolóxicotendente a elimina-la imaxe estereotipada e discriminatoria da mullerna publicidade e nos medios de comunicación”—.Doutra banda, hai que mencionar novamente os premios Galicia en feminino, xaque unha das modalidades convocadas foi o Premio á difusión da imaxe non discriminatoriadas mulleres, á que optaban profesionais do xornalismo que desenvolveno seu labor na Comunidade Autónoma, así como programas de medios decomunicación e campañas publicitarias.60

Avaliación finalA través de todas estas accións, colaborouse no desenvolvemento das actuacións 2.3.2. —“impulsar, en colaboración cos diferentes medios de comunicación, campañas que positiviceno papel das mulleres na sociedade galega, a corresponsabilidade familiar, a erradicaciónda violencia de xénero, etc.”—; 2.3.4., e mesmo 2.3.8., entendendo que estas actividadesconstitúen unha achega importante no que atinxe á inclusión da perspectiva de xénerona formación dos profesionais dos medios de comunicación, tal e como recolle esta actuación.Cómpre menciona-la realización en setembro de 1998 da Xornada luso-galega de mulleresxornalistas, centrada no tema “As mulleres e o futuro de Europa”, que contribuíu á consecucióndas actuacións 2.3.6. —“darlles a coñecer ós medios de comunicación as mulleres galegasespecialistas nos diferentes eidos”—; 2.3.7 —“optimiza-los recursos humanos existentesnos medios de comunicación para favorece-lo acceso das profesionais a cargos directivos”— e 2.3.8. simultaneamente.Ademais destas actividades, propias dun obxectivo que pretende fomentar unha imaxe nonestereotipada das mulleres en tódolos ámbitos, poden mencionarse outras accións que, seben se enmarcan ou gardan máis relación con outros obxectivos do III PIOM, tamén apoiarono desenvolvemento dalgunha das actuacións recollidas neste terceiro obxectivo daárea 2; é o caso, por exemplo, de:– Os módulos formativos sobre a transmisión de estereotipos das mulleres a travésda publicidade, como parte de programas máis amplos de formación.– O Congreso nacional de educación en igualdade, que contou cun espacio importantededicado ó papel e á influencia dos medios de comunicación.Comentarase, a continuación, a evolución dos datos relativos ó persoal da Televisión deGalicia, segundo o xénero, indicador utilizado no III PIOM.61

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Evolución dos datos estatísticosPersoal da Televisión de GaliciaConstitúe un dato ben positivo, indicativo dunha maior presencia feminina nos medios decomunicación, que a porcentaxe de mulleres que traballan na Televisión de Galicia ascendese,desde 1997, arredor de 5 puntos porcentuais.PERSOAL DA TVG POR SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES79%MULLERES21%HOMES73,8%MULLERES26,2%Fonte: III PIOMFonte: Compañía de Radio-Televisión de GaliciaAdemais, este incremento tivo lugar fundamentalmente nos postos de máis alto nivel —nivel1—, onde o número de mulleres supón, no ano 2001, case o dobre que en 1997, recortándoseen gran medida a diferencia con respecto ó colectivo masculino.Así mesmo, no nivel 2 inverteuse a tendencia que se rexistraba con anterioridade á postaen marcha do III PIOM, de xeito que en 2001 o número de mulleres supera ó de homes.A diferencia máis acusada segundo o xénero segue a estar, non obstante, nos postos correspondentesó nivel 4, cun notable predominio masculino.62

Avaliación finalPERSOAL DA TVG POR NIVEIS SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 200190807084HOMESMULLERES6790807068HOMESMULLERES706050605046403028403020100811 123 5NIVEL 1 NIVEL 2 NIVEL 3 NIVEL 4201009494 5NIVEL 1 NIVEL 2 NIVEL 3 NIVEL 4Fonte: III PIOMFonte: Compañía de Radio-Televisión de GaliciaResulta evidente, trala análise da evolución dos datos anteriores, que a meta que recolle aactuación 2.3.3. —“incentiva-la presencia equilibrada de mulleres e varóns en tódalas manifestaciónsdos medios de comunicación”— se veu lograda, polo menos no que respecta átelevisión. Sería conveniente observa-la evolución destes mesmos datos noutros medios.63

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalÁREA 3FORMACIÓN EEMPREGO65

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalDefinición de obxectivosA pesar dos avances experimentados, estudios que abordan a perspectiva de xénero reflictenuns indicadores que poñen de manifesto a persistencia de fortes desigualdades na situaciónlaboral de homes e mulleres, así como o mantemento da responsabilidade case exclusivamentefeminina no que atinxe ás cuestións domésticas e familiares.Por todo isto, a intervención neste terreo resulta fundamental, e é o primeiro aspecto quese debe abordar para tratar da formación. Esta constitúe, de feito, o primeiro obxectivocontemplado nesta área do III PIOM, a través do cal se pretende contribuír á eliminacióndas barreiras que lles impiden ás mulleres a incorporación ó mercado laboral, consolidandoa formación como medida prioritaria para a mellora e o incremento do emprego, desdeun escenario no que a utilización das novas tecnoloxías se converte nun aspecto imprescindible.Entre as actuacións contempladas para este fin atópase a promoción da cualificación e formacióndas mulleres en profesións e ocupacións que constitúan novos leitos de emprego,que se adapten ás potencialidades do contorno, a facilidade do acceso á formación en novastecnoloxías —especialmente das que viven no medio rural—; ou facilitar formación e titoríaspara a posta en marcha de proxectos empresariais, incidindo na necesidade de concilia-lavida familiar e profesional.Polo que respecta propiamente ó ámbito do emprego, do que é obxecto o segundo obxectivo,tamén se precisaba de medidas que equilibrasen a presencia das mulleres no mercadolaboral, potenciando unha maior representatividade no mundo empresarial. Aínda que aincorporación das mulleres ó mercado de traballo é un feito, os obstáculos para a súa inxerencia,así como a existencia de pautas e políticas discriminatorias por razón de sexo noámbito laboral son tamén unha realidade. Para erradicar esta situación, deseñáronse no IIIPIOM medidas de diversa índole, que van desde a potenciación da aplicación do principiode igualdade de oportunidades nas empresas galegas, favorecendo a carreira profesionaldas mulleres e o seu acceso a postos de responsabilidade, ata a aplicación de medidas defomento do emprego que faciliten o establecemento empresarial das mulleres.67

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Datos cuantitativos das actuacións de áreaComo xa se indicou no capítulo relativo ós resultados globais, a área 3 do III PIOM presentaa porcentaxe de actividades máis elevada, pois o 53,6% mencionaba algunha actuaciónrelacionada coa formación e/ou co emprego.Desde a perspectiva dos dous obxectivos integrantes da área, cómpre subliñar unmaior peso das actividades relacionadas coa formación, tal e como se sinala no gráfico.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREAEmprego42,2%Formación90,30 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMDoutra banda, atendendo á data de execución, aproximadamente 8 de cada 10 actividadesrelacionadas coa formación ou co emprego foron realizadas ó longo dos anos1999 e 2000; e o ano 2000 representa o 47,4% do total —40,9% a nivel global—.ANO DE REALIZACIÓN DAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E EN TOTAL5040%30201001998 1999 2000 2001FormaciónEmpregoTOTALFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM68

Avaliación finalUnha diferenciación segundo os obxectivos pon de manifesto unha concentración das actividadesrelacionadas coa formación, no ano 2000, e unha distribución máis homoxénea dasasociadas ó emprego durante 1999, 2000 e 2001.Finalmente, as opinións valorativas sobre estas actividades son francamente inmellorables.Considerando o conxunto de actividades valoradas segundo a escala de satisfacciónadoptada nesta avaliación —927 dun total de 2.978—, a práctica totalidade delas foivalorada favorablemente, especialmente aquelas asociadas ó emprego, o que constitúe undato ben positivo, pois o 34,4% obtén a máxima cualificación —“moi satisfactorio”—, mentresque este era dun 28,4% para o total das áreas do III PIOM.GRAO DE SATISFACCIÓN COAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALÁREA 3GRAO DE SATISFACCIÓN OBXECTIVO 1: OBXECTIVO 2: TOTALFORMACIÓN EMPREGOMoi satisfactorio 22.1 34.4 21.9Bastante satisfactorio 76.8 64.4 77.0Regular 1.0 0.6 1.0Pouco satisfactorio 0.1 0.6 0.1Nada satisfactorio - - -TOTAL 100.0 100.0 100.0Nº 832 160 927Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM69

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 1Elimina-las barreiras que lles impiden ás mulleres incorporarse ómercado laboral, consolidando a formación como medida prioritariapara a mellora e o incremento do emprego e estimulando, especialmente,a utilización de novas tecnoloxías.Segundo reflicten os datos cuantitativos pertencentes ás actividades da área 3, das 10 actuaciónsque se contemplan no primeiro obxectivo, relativo á formación como medida paramellora-la empregabilidade das mulleres, dúas delas destacan de maneira especial: a 3.1.2.—“promove-la cualificación e a formación das mulleres en profesións e ocupacións queconstitúan novos leitos de emprego de carácter innovador axeitados ás potencialidades docontorno”—; e a 3.1.4. —“facilitárlle-lo acceso á formación en novas tecnoloxías ás mulleres,especialmente ás que viven no medio rural, utilizando metodoloxías innovadoras e titoríaspersonalizadas”—.Ademais, se se atende á tipoloxía de actividade, compróbase que a maior parte das acciónsque se encadran neste obxectivo son, de maneira coherente, cursos de formación, ben deformación ocupacional —incluídos os do plan FIP— ou ben cursos de diverso contido, organizadostanto por parte do propio Servicio Galego de Igualdade, como por asociaciónsde mulleres e outras entidades de iniciativa social, concellos, a propia Consellería de Familiae Promoción do Emprego, Muller e Xuventude ou a Consellería de Agricultura, Gandería ePolítica Agroalimentaria, entre outras.Antes de comenta-las actividades realizadas durante a vixencia do III PIOM en materia deformación, convén precisar algúns aspectos relacionados coas actuacións sinaladas.Malia que a actuación 3.1.2. se viu cumprida amplamente, pois conseguiuse promove-lacualificación e a formación das mulleres en moi diversos campos do mercado laboral, sobretodo, daquelas que residen no medio rural; tamén é certo que moitas das accións formativasemprendidas non se destinaron precisamente á promoción da cualificación en ocupaciónsou profesións que constitúen novos leitos de emprego de carácter innovador axeitadosás potencialidades do contorno, tal e como sinala a devandita actuación do III PIOM, senónque se refire a todo tipo de ocupacións, pero considerando as condicións socioeconómicasdo contorno. Algo semellante ocorre coa actuación 3.1.4.En canto ás actividades realizadas no ámbito da formación ó longo do período de vixenciado III PIOM, o Servicio Galego de Igualdade puxo en marcha, entre outras, as seguintes:Cursos de formación ocupacional. Potenciáronse, dentro desta categoría formativa,cursos que ofrecían maiores posibilidades de emprego, así como aqueles referidos a profesiónscon menor presencia feminina e os relacionados coas novas tecnoloxías. Por último,tamén se impulsaron os cursos dirixidos á creación dunha iniciativa empresarial ou á inserciónprofesional.En total, participaron neste programa formativo 10.654 mulleres, e rexistrouse unha tendenciacrecente no número de beneficiarias ó longo dos catro anos en que estivo vixente oplan. Se en 1998 o número de alumnas foi de 1.980, en 2001 a cifra ascendía a 3.315 alumnas.As valoracións obtidas son altamente positivas, tanto desde o punto de vista das propiasasistentes á formación como de representantes dos organismos responsables, e destacaron70

Avaliación finalos cursos de auxiliar de enfermería/xeriatría e/ou axuda a domicilio, fundamentalmentepola súa utilidade.A seguir, sinálanse outras das accións desenvolvidas por este organismo no eido daformación:No marco do programa Nova, leváronse a cabo unha serie de accións formativas,dirixidas a mulleres que constitúen bolsas localizadas de desemprego e que cunhaespecialización apropiada poidan incorporarse a novas ocupacións. O programaincluíu:– Cursos sobre diferentes temáticas. Asistiron un total de 745 mulleres, e 1999 e2000 foron os anos de maior afluencia, con 220 alumnas; fronte ás 125 de 1998e 180 de 2001. En todo caso, estes cursos posibilitaron, ademais, o acceso ás novastecnoloxías, xa que algúns incluían a súa utilización, o que contribúe áplasmación real da actuación 3.1.4.– Seminarios de técnicas de busca de emprego e orientación profesional, paraapoiar activamente aquelas mulleres que, decididas a incorporárense ó mundolaboral, necesitan coñecer tódalas posibilidades existentes.Xornadas “Muller coñece os recursos da túa comarca”. Tiveron lugar en 22 centrosde información á muller, cun total de 755 asistentes. A contribución principal destasxornadas, no marco de actuacións do plan, está na súa finalidade de achegalasmulleres ós recursos existentes en materia de emprego na área de influenciados respectivos CIM.Cursos dirixidos a mulleres emprendedoras, tanto os organizados pola Escola deOrganización Industrial, como polo Servicio Galego de Igualdade, que ademais incidenna aplicación fáctica da actuación 3.1.7. —“facilita-la formación e as titoríaspara a posta en marcha de proxectos empresariais, incidindo na necesidade deconcilia-la vida familiar e profesional”—.Finalmente, no eido das novas tecnoloxías puxéronse en marcha uns programasdestinados a facilita-lo acceso das mulleres ás novas canles de información, o quese pode traducir nun beneficio e enriquecemento persoal importante. Estes programasforon: “Pérdelle o medo a internet” e o programa “Informática XXI: aulavirtual itinerante”, sobre os que se recollen opinións moi favorables:“Se contó con el apoyo fundamental, material y profesional del Servicio GaIego deIgualdade, con esta actividad las participantes recibieron los conocimientos mínimosde este método informático que constituye un medio necesario y actual para el desarrollode las mujeres”.“Sorprendidas ante o fácil manexo de internet e as moitas posibilidades que brinda oacceso a este. Realizáronse peticións para que se realizase nos anos seguintes e cunhamaior duración”.Noutra orde de cousas, cómpre salienta-lo importante papel que a Consellería deAgricultura, Gandería e Política Agroalimentaria xogou, ó longo dos anos de vixencia do IIIPIOM, na formación das mulleres galegas, relevancia que se explica polo peso da poboaciónrural no conxunto da Comunidade Autónoma, e pola dispersión xeográfica dos serviciosde extensión e capacitación agraria —os SEA e SECA—. De feito, os homes e mulleresvinculados a explotacións agrícolas e as mulleres rurais constitúen dous dos principais co-71

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001lectivos destinatarios das actividades incluídas neste obxectivo. Así, organizáronse desdeesta consellería, fundamentalmente, cursos de formación, tanto en materias directamenterelacionadas co agro como outras que poden constituír novos leitos de emprego; e comocomplemento, outros cursos que, malia que non representan tan nitidamente un mediopara mellora-las posibilidades de inserción laboral da poboación feminina, si constitúen formaciónen si mesma, contribuíndo ó desenvolvemento das capacidades das mulleres domedio rural.As valoracións que se obtiveron son tamén, neste caso, ben positivas.Nunha área dedicada á formación e ó emprego, hai que subliña-los cursos de formaciónocupacional incluídos no plan FIP, que anualmente convoca a Dirección Xeral deFormación e Colocación, cunha temática moi diversa, relacionada con diferentes sectores daeconomía.A este respecto, debe destacarse que durante o período 1998-2001 se rexistrou unha evoluciónben significativa dos datos relativos á participación segundo o sexo neste tipo de cursos, poisse en 1998 o 49,6% do alumnado eran mulleres, no ano 2001 a proporción ascendeu ó 58,7%.Doutra banda, como se indicou en liñas anteriores, as entidades de iniciativa social,concellos, etc., organizaron tamén cursos de diversa índole, e destacaron, desde a perspectivada formación para o emprego, os cursos, seminarios, obradoiros... sobre técnicas debusca de emprego, respecto dos que se recollen valoracións moi positivas en termos de resultados,como a adquisición de coñecementos e a súa utilidade.En síntese, pode afirmarse que o grao de satisfacción con todo tipo de actividades formativasé moi elevado. De feito, recolleuse, en moitos casos, o desexo dunha continuidade ourepetición da actividade, así como dunha maior duración desta.“Tódalas participantes deixaron constancia do seu desexo de facer máis actividadesdeste tipo”.“É un curso de curta duración, só dous meses. Poderíase organizar outro curso máis intensivo,debido ó novo cambio que se está producindo nesta zona a nivel profesional.Estanse a abrir talleres de confección.”“As asistentes manifestaron a necesidade dunha duración máis longa e doutros cursos”.Noutra orde de cousas, cómpre indicar que, aínda que os cursos e outras actividades de carácterformativo constitúen o tipo de acción máis frecuente en relación co obxectivo da formación,tamén cabe falar doutras, entre elas as seguintes:72Ó fío da primeira actuación deste obxectivo —“impulsa-la realización de estudios paraamplia-lo coñecemento da situación das mulleres en relación co traballo, identificandoas barreiras que se lles presenten”—, leváronse a cabo diferentes estudios e investigaciónsco obxecto de afondar no coñecemento destes aspectos. Así, aínda que é certoque en termos cuantitativos esta actuación presenta un reducido nivel de intervención,pode dicirse que se cumpriu, tendo en conta a realización de diversas investigacións sobreo mercado de traballo en particular, ou sobre a situación das mulleres en xeral.Tamén se desenvolveron outro tipo de actividades que contribuíron neste sentido, entreoutras, o 1º Congreso internacional de conciliación da vida familiar e laboral ou oCongreso europeo de mulleres empresarias e profesionais como eixe económico e familiar.

Avaliación finalAtendendo á actuación 3.1.5. —“prestarlles especial atención a mulleres en situaciónsdesfavorecidas, deseñando itinerarios formativos axeitados ás súas necesidades”—,leváronse a cabo accións formativas dirixidas a colectivos femininos desfavorecidos,por parte de entidades locais. Así mesmo, algúns dos servicios especializadosdo Servicio Galego de Igualdade inclúen intervencións neste sentido concolectivos femininos en exclusión social ou en risco de padecela.A Consellería de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude desenvolveuun programa de escolas obradoiro, casas de oficio e obradoiros de empregocomo accións de “boas prácticas”, que constituíu un importante instrumento dedesenvolvemento local e rural, á vez que contribuíu á consecución da actuación3.1.8. —”orienta-los programas de escolas taller e casas de oficio que faciliten proxectosde emprego feminino e a maior participación da muller de xeito preferente”—.Evolución dos datos estatísticosCursos de formaciónOs datos relativos á formación evidencian un investimento das tendencias que se rexistrabanantes da posta en marcha do III PIOM. Se en 1997 o 49,6% das persoas que realizaroncursos de formación ocupacional no marco do plan FIP eran mulleres, no ano 2001 a proporciónelevábase ata o 58,7%, o que supón un incremento de 9,1 puntos porcentuais. Istodá conta, pois, dos resultados obtidos como froito das actuacións tendentes a promove-laformación das mulleres como vía de acceso ó mercado laboral.PARTICIPACIÓN NOS CURSOS DO PLAN FIP POR SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES50,4%MULLERES49,6%HOMES41,3%MULLERES58,7%Fonte: Dirección Xeral de Formación e Colocación73

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Pola contra, nos cursos do Fondo Social Europeo rexistrouse un descenso na proporción dematriculadas, pois mentres que en 1997 as mulleres representaban o 56,5% do total, noano 2001 a porcentaxe descendeu ata o 47,2%. Neste caso, sería interesante indaga-losmotivos desta variación porcentual, quizais comezando por coñece-la natureza dos contidoselixidos nos respectivos cursos.PARTICIPACIÓN NOS CURSOS DO F.S.E. POR SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES43,5%MULLERES56,5%HOMES52,8%MULLERES47,2%Fonte: Dirección Xeral de Formación e ColocaciónEscolas obradoiro e obradoiros de empregoA participación nas escolas obradoiro é maioritariamente masculina, e a súa evolución porsexo permaneceu constante ó longo dos últimos tres anos.PARTICIPACIÓN EN ESCOLAS OBRADOIRO POR SEXOANO 1999 2001HOMES70%MULLERES30%HOMES70%MULLERES30%Fonte: Dirección Xeral de Formación e Colocación74

Avaliación finalPola contra, nos obradoiros de emprego diminuíu a proporción de mulleres participantescon respecto ós homes, desde 1999 ata 2001.PARTICIPACIÓN EN OBRADOIRO DE EMPREGO POR SEXOANO 1999 ANO 2001HOMES44%MULLERES56%HOMES55%MULLERES45%Fonte: Dirección Xeral de Formación e Colocación75

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 2Equilibrar, cuantitativa e cualitativamente, a participación das mulleresno mercado laboral, potenciando unha maior representatividadeda muller no mundo empresarial.O fomento do emprego feminino constitúe o segundo obxectivo da área 3, obxectivo quecontempla un total de 12 actuacións dirixidas tanto á facilidade da inserción das mulleresno mercado laboral, como á potenciación dunha maior representatividade deste colectivono mundo empresarial.As actuacións 3.2.4. —”apoiar proxectos encamiñados a posibilita-la incorporación da economíasomerxida ó mercado de traballo legal”—, a 3.2.5. —“impulsa-las iniciativas de empregofeminino encamiñadas ó desenvolvemento de novas profesións, en especial as relativasa servicios de proximidade, medio natural, turismo rural e, en xeral, as novas orixes deemprego”— e a 3.2.7. —“promove-la creación de empresas por parte de mulleres a travésde medidas de fomento do emprego, incidindo de maneira especial na actividade empresarialno medio rural”— presentan as maiores porcentaxes de actividade.O Servicio Galego de Igualdade aparece como principal responsable das accións desenvolvidas,seguido pola Consellería de Agricultura, Gandería e Política Agroalimentaria; acciónsque, como se indicou son, principalmente, actividades formativas, reunións de seguimento,grupos de traballo, xornadas e foros.Así pois, expóñense en primeiro lugar, de modo detallado, as accións levadas a cabo poloServicio Galego de Igualdade, así como aquelas nas que tivo unha presencia activa, duranteo período de vixencia do III PIOM en materia de emprego.Programa de axuda á creación de empresas, Emega. Persegue incorpora-las mulleresó mercado laboral en igualdade de condicións cos homes, co fin de establece-lo conceptode “muller emprendedora”, apoiando economicamente as súas iniciativas empresariais,baixo diferentes fórmulas de autoemprego —cooperativas, sociedades anónimas laborais,traballadoras autónomas...—.Durante o período 1998-2001 creáronse 2.469 postos de traballo e concedéronse un totalde 982 axudas, e experimentou un progresivo e considerable aumento o orzamento destinadoa este programa durante a execución do III PIOM: se en 1998 a partida era de133.707.000 pta, no 2001 a cifra ascendía a 276.325.000 pta.Este é, de feito, un dos programas máis ambiciosos do Servicio Galego de Igualdade en materiade emprego, un programa a través do que se aplicaron, fundamentalmente, os fins recollidosnas actuacións 3.2.5. e a 3.2.7.O Servicio de Información Laboral para Mulleres, Rede ILMA. Inicialmente incluídodentro da iniciativa comunitaria NOW, este servicio ten como función principal proporcionarllesinformación e orientación ás mulleres galegas de cara á súa inserción laboral, xasexa por conta propia ou allea. A Rede ILMA vén desenvolvendo o seu labor nas catro provinciasgalegas, e préstalles unha especial atención ás mulleres que residen no medio rural.Entre os anos 1998 e 2001 asesorouse a un total de 8.899 mulleres, ó tempo que se crearon430 empresas.76

Avaliación finalO programa Rede GEA. Constituíu unha rede interrexional de proxectos NOW dirixidosa promove-la iniciativa empresarial das mulleres rurais 6 . Caracterizouse fundamentalmentepor contempla-la utilización dun instrumento de formación a distancia e presencialcon soporte multimedia, e a impartición de módulos de formación profesional a persoaltécnico en novas metodoloxías sobre plans de empresas. Cómpre subliñar, como aspectoque se debe valorar de xeito moi positivo, a continuidade deste programa dada a súa granacollida. Así pois, no ano 2001 seguiu desenvolvéndose polo Instituto da Muller e coa colaboracióndo Servicio Galego de Igualdade en Galicia, a través da Rede ILMA.Cabe citar tamén a existencia doutros proxectos incluídos dentro das iniciativas comunitarias:Proxecto de cooperación inter-redes. Destinado ó establecemento dunha rede decoordinación entre proxectos de emprego-NOW da Comunidade Autónoma galega.Proxecto Mytilus (iniciativa NOW). Estableceu como meta a profesionalización dasmulleres con baixa cualificación dentro do sector da transformación de productosdo mar, na busca dunha mellora da súa posición en empresas do sector.Proxecto Óptima: unha nova xestión de recursos humanos (iniciativa NOW).Incluíu un conxunto de accións dirixidas a consegui-la implicación de empresas deámbito rexional e nacional na aplicación de plans de acción positiva.O programa Clara (iniciativa Integra). Posto en marcha co fin de mellora-la calidadede vida das mulleres con especial dificultade para a inserción laboral, a travésda mellora da súa cualificación para o emprego.Proxecto Gamela. Tivo como obxectivo a detección e creación de oportunidadesformativas e empresariais para a integración socioeconómica das mulleres de familiasde traballadores da pesca costeira artesanal, en Vigo e na súa área de influencia.A creación do Foro virtual de mulleres emprendedoras, que durante o ano 2001 recibiu9.237 visitas para realizar consultas, conseguir información, etc.Organización de foros e xornadas, centrados na mellora das condicións no accesodas mulleres ó mercado laboral e ó mundo empresarial. Pódense destaca-los seguintes:1º Congreso europeo mulleres empresarias e profesionais como eixe económico efamiliar (1999). Os obxectivos deste congreso consistían en incentiva-la vocaciónempresarial feminina, coñece-los motivos que lles impiden ou dificultan ás mulleresintroducirse no mundo empresarial e profesional, identifica-las razóns do fracasodas súas iniciativas profesionais e empresariais e incentiva-la cooperación entreas asociacións de mulleres e profesionais.Xornada autonómica para a muller empresaria e emprendedora (2001). Dirixida ásmulleres directivas e ás mulleres con interese na creación e afianzamento das súaspropias empresas, cun total de 68 participantes. Deste xeito, contribuíuse na liñado establecido na actuación 3.2.9. —“fomenta-lo establecemento empresarial demulleres, creando e consolidando redes de comercialización que faciliten o accesodas mulleres empresarias ós mercados nacionais e internacionais”—.6 A súa vixencia inicial como proxecto europeo era dun ano, 1998-1999.77

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001A 1ª Mostra de iniciativas de mulleres empresarias e emprendedoras. Mime 2000.Participaron diferentes institucións, así como 50 empresas de mulleres pertencentesa diversos sectores de actividade. Con esta mostra xeráronse diversas oportunidadespara as empresarias galegas no ámbito da publicidade, a cooperación, adifusión de productos e servicios, etc.No que atinxe á actuación 3.2.13. —“adoptar medidas que contribúan a elimina-losobstáculos que existen na práctica para a efectiva aplicación do principio de igualdade retributivaentre traballos de igual valor”—, o SGI organizou o Foro de debate sobre a equiparaciónsalarial.Cómpre comenta-las accións realizadas en relación con outras actuacións do IIIPIOM, tanto por parte do propio SGI, como por parte doutros organismos e entidades.Así, por exemplo, tense constancia do desenvolvemento de actividades asociadas á actuación3.2.3. —“velar polo cumprimento nas empresas do establecido nos convenios colectivoscon relación á non discriminación por razón de sexo, colaborando coa inspección de traballopara a aplicación do principio de igualdade de oportunidades e a detección de discriminaciónsindirectas”—:Dunha banda, establecéronse unha serie de medidas por parte dos organismoscompetentes en materia de relacións laborais, desde a perspectiva da discriminaciónpor razón de sexo.Doutra banda, o Servicio Galego de Igualdade levou a cabo actividades con axentessociais e con profesionais na materia, tales como:– O curso de discriminación por razón de xénero no ámbito laboral e daSeguridade Social, que tratou de denunciar aquelas discriminacións directas eindirectas que aínda se producen nos ámbitos laborais e da Seguridade Social,fixadas en estereotipos e estructuras sociais, que impiden a plena e equitativaparticipación das mulleres no mundo laboral. Asistiron 150 persoas.– A Xornada sobre a discriminación por razón de sexo e a negociación colectiva.Realizouse co obxectivo de debater, reflexionar e intercambiar experiencias positivasen materia de igualdade. Participaron 49 persoas, pertencentes a diversossindicatos.Así mesmo, a Dirección Xeral de Relacións Laborais deu cumprimento ó sinalado naactuación 3.2.10. —“insta-los organismos competentes para a eliminación de políticas discriminatoriasen materia de protección social e fiscal, especificamente no referente óRéxime Regulador do Servicio Doméstico e ó Réxime Especial Agrario”—, coa remisión dunescrito á Dirección Xeral de Traballo do Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais.E polo que respecta á actuación 3.2.11. —“fomentar unha regulamentación racionaldo repartimento do tempo de traballo e da vida familiar, ampliando a rede de serviciosde atención á infancia, así como os servicios de proximidade”—, tamén pode destacarseunha importante intervención dirixida á harmonización do traballo e da familia. A conciliaciónda vida familiar e profesional é, de feito, un asunto clave de cara a consegui-la plenaparticipación das mulleres no mercado laboral en igualdade de condicións cos homes.Así, o Servicio Galego de Igualdade cooperou activamente neste sentido a través de diversasactividades:A campaña de conciliación da vida familiar e laboral, co obxecto de informar esensibiliza-la poboación da necesidade de favorece-la conciliación.78

Avaliación finalO I Congreso internacional de conciliación da vida familiar e laboral, organizadopola Consellería de Familia e promoción do Emprego, Muller e Xuventude. Sentouas bases para iniciar liñas de actuación e poñer en práctica medidas neste terreo,tanto por parte das institucións públicas como por parte das empresas privadas.A través do Programa de atención a mulleres soas con cargas familiares non compartidas,facilita o acceso das nais a diferentes actividades, entre elas o traballo,prestándolles especial atención ós/ás menores.Ademais, cómpre subliña-las medidas emprendidas por parte da Consellería de Familia ePromoción do Emprego, Muller e Xuventude co obxecto de facilitar unha harmonía entreo traballo e a familia, e que estaban vixentes no momento de finalización do III PIOM, é diciren decembro de 2001. Estas medidas, que poden considerarse como complemento dasmedidas establecidas no ámbito estatal, divídense en dous grandes grupos:– Incentivos ás empresas: axudas para persoas que se reincorporan á empresatras un proceso de maternidade/paternidade; axudas para a substitución depersoas traballadoras en excedencia para o coidado de familiares; e premio “Aempresa a favor da familia”.– Servicios de apoio ás familias: Rede galega de centros de atención á infancia;Servicio de proximidade para a atención á infancia; Programa de apoio ás familiasmonoparentais.Ocupan tamén un lugar importante nesta ardua tarefa de concilia-la vida persoal, familiare laboral a actuación de entidades locais, das asociacións, e outras organizacións.Resta facer mención tamén ó Programa de axudas á contratación de traballadoresdesempregados en perigo de exclusión social, que forma parte da orde da Consellería deFamilia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude, pola que se establecen os programasde fomento da contratación e da estabilidade no emprego. Este programa que se presentacomo anexo na citada orde iniciouse no ano 2000 e ten por obxecto “fomenta-la contratación,indefinida ou temporal, de traballadores pertencentes a colectivos de difícil reinserciónno mercado de traballo, en perigo de exclusión social”.Por outro lado, a Consellería de Agricultura, Gandería e Política Agroalimentaria levoua cabo distintas accións relacionadas co emprego feminino que, á marxe das de carácterformativo —comentadas no anterior obxectivo— representan unha contribución moisignificativa no que respecta ó fomento do emprego das mulleres. Este labor desenvolveusefundamentalmente a través de accións informativas, así como a través de axudas esubvencións. Con elas favoreceuse a posta en práctica das accións 3.2.5. e 3.2.7., sobre tododesde a perspectiva do que supón a incidencia na actividade empresarial no medio rural.E noutra orde de cousas, cómpre destacar tamén o programa LANZA, posto en marchapolo Instituto Galego de Promoción Empresarial (Igape), co obxecto de favorece-la creaciónde empresas innovadoras, ou que teñan un importante impacto no desenvolvementosocioeconómico da zona na que se localice.Aínda que este programa vai dirixido ás persoas emprendedoras en xeral, cabe indicar que,segundo a información recollida, se produciu un significativo aumento dos proxectos elaboradospor mulleres.Finalmente, diversos concellos de Galicia realizaron actividades relacionadas coneste obxectivo, fundamentalmente xornadas e foros, que tamén presentan, nalgún caso, acorrespondente avaliación cualitativa, sempre de carácter positivo.79

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Para coñece-los logros acadados, así como os aspectos sobre os que non se conseguiu avanzar,a seguir exponse a evolución das estatísticas da área relativa á formación e ó fomentodo emprego.Evolución dos datos estatísticosPoboación activaDesde 1997 produciuse un claro incremento da poboación activa en Galicia que é sobretodo visible no caso das mulleres.EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA SEGUNDO O SEXO700.000 645.640 647.050 647.730 666.750 654.525600.000500.000 460.338 463.423 476.143 491.200 491.600400.000300.000200.000100.0000 1997 1998 1999 2000 2001Fonte: EPA. Medias anuais.Homes MulleresSe se observan o gráfico e o cadro que se expoñen a continuación, poderá comprobarse eseincremento de mulleres activas, en comparanza con anos anteriores. Ademais, desde 1997este aumento é constante, de xeito que en números absolutos, a poboación activa femininasupoñía, no ano 2001, arredor dun total de 31.000 mulleres máis que en 1997 —6,7%—Este incremento acúsase nos grupos de idade máis numerosos —de 25 a 54 anos e de 55 emáis—, á vez que nos grupos de mulleres novas se manteñen, ou mesmo descenden, nocaso do grupo de 16 a 19 anos, as cifras rexistradas en anos anteriores.80

Avaliación finalEVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA FEMININA SEGUNDO OS GRUPOS DE IDADE500.000400.000300.000200.000100.00016-19 anos20-24 anos25-54 anos55 e máis01997 1998 1999 2000 2001Fonte: EPA. Medias anuaisEVOLUCIÓN DA POBOACIÓN ACTIVA FEMININA SEGUNDO OS GRUPOS DE IDADE E EN TOTALGRUPOS DE IDADE 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001De 16 a 19 anos 12.600 14.300 13.900 11.300 9.600 10.000 9.300 8.700De 20 a 24 anos 49.900 51.900 49.700 51.000 49.700 50.000 53.100 51.100De 25 a 54 anos 319.700 318.800 317.100 327.100 340.500 354.000 358.700 356.40055 e máis 89.800 81.200 71.000 63.700 62.100 70.100 75.400TOTAL 472.000 469.000 461.900 460.300 463.400 476.100 491.200 491.600Fonte: EPA. Medias anuais600.000550.000500.000450.000400.000350.000300.000250.000200.000Poboación ocupadaSe se observa a evolución durante os últimos anos da poboación ocupada en Galicia, apréciaseun incremento que se no caso das mulleres é constante, no dos homes sofre un lixeiroretroceso en 2001. Así, a evolución positiva do emprego feminino observado nos anos1998, 1999 e 2000 mantívose tamén no 2001, aínda que a un ritmo algo menor.EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN OCUPADA SEGUNDO O SEXO552.818 562.663 573.870349.533 355.223 367.825Fonte: EPA. Medias anuais.597.125 588.200389.500 399.2001997 1998 1999 2000 2001HomesMulleres81

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001O número medio de mulleres ocupadas en Galicia no ano 2001 acadou a cifra de 399.200,o que significa un incremento de 9.700 novos postos de traballo desde o ano anterior; mentresque no caso dos homes hai un descenso do emprego, concretamente de 8.900. En termosrelativos, o incremento do emprego feminino foi dun 2,5%, mentres que no conxuntode España foi algo superior —o 3,1%—. Desde 1997 creáronse cerca de 50.000 novos empregospara mulleres, o que supón un aumento do 14,2%.MULLERES OCUPADAS EN GALICIA400.000350.000300.000250.000200.000150.000100.00050.0000349.533 355.223 367.825389.500 399.2001997 1998 1999 2000 2001Fonte: EPA. Medias anuaisAnalizando a ocupación por sectores da actividade económica, no caso das mulleres galegas,os sectores non primarios xeraron en 2001 un total de 23.600 novos postos de traballo,o que supón un incremento do 7,82%, desde o ano anterior; e con respecto a 1997 creáronse75.700 novos postos, un 30,3% máis. No caso dos homes, o emprego nestes sectoresen Galicia experimenta un lixeiro descenso, do 0,16%.No sector primario obsérvase un descenso relevante da ocupación feminina, arredor dun 15,8%—cerca de 14.000 empregos menos—, no ano 2001 con respecto a un ano antes. Desde 1997,creáronse neste sector ata algo máis de 26.000 novos postos de traballo para mulleres.De feito, a distribución porcentual por xénero da poboación ocupada segundo os sectoresda actividade económica pon de manifesto un acusado descenso da presencia das mulleresno sector primario, pois se en 1997 as mulleres neste sector constituían o 28,6% do total demulleres ocupadas, no ano 2001 pasa a ser dun 18,5%, descenso que tamén afecta a poboaciónmasculina, pero de xeito menos significativo. Este descenso prodúcese en beneficiode tódolos demais sectores, especialmente do sector servicios.POBOACIÓN OCUPADA SEGUNDO OS SECTORES DA ACTIVIDADE ECONÓMICA E PORSEXO. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALSECTORES DA ACTIVIDADE ANO 1997 ANO 2001ECONÓMICA MULLERES HOMES MULLERES HOMESAgricultura e pesca 28.6 17.5 18.5 13.8Industria 10.6 20.8 13.5 23.1Construcción 0.7 17.4 1.4 19.2Servicios 60.2 44.3 66.6 43.9Fonte: EPA. Medias anuais82

Avaliación finalMULLERES OCUPADAS POR SECTORES DE ACTIVIDADE ECONÓMICASECTORES DA ACTIVIDADEECONÓMICA 1997 1998 1999 2000 2001Agricultura e pesca 100,0 89,9 85,3 87,8 73,9Industria 36,9 39,7 43,0 47,8 53,9Construcción 2,3 2,1 3,3 4,8 5,4Servicios 210,3 223,6 236,2 249,1 266,0Sectores non primarios 249,6 265,4 282,5 301,7 325,3Total 349,5 355,3 367,8 389,5 399,2Fonte: EPA. Medias anuais. Datos en miles de persoasPoboación ocupada segundo o tipo de xornadaAs cifras relativas á poboación ocupada segundo o tipo de xornada laboral no ano 2001 evidencianun incremento da contratación, con respecto a 1997, do 9,2%, tanto da correspondenteá xornada parcial como á xornada completa. Se se analizan estes datos desde aperspectiva de xénero, comprobarase que a poboación feminina que traballa a tempo parcialpasou do 69,1% rexistrado en 1997, ó 75,2% en 2001; e é menos significativo o aumentosobre o total de persoas que traballan a xornada completa, que ascendeu en 1 puntoporcentual —36,6% en 1997, 37,6% en 2000—.POBOACIÓN OCUPADA SEGUNDO O TIPO DE XORNADA POR SEXOANO 1997 ANO 2001600.000500.000HOMES MULLERES HOMES MULLERES600.000569.800527.100500.000400.000300.000304.200400.000300.000343.400200.000200.000100.000044.80020.000PARCIALCOMPLETA100.000055.80018.400PARCIALCOMPLETAFonte: EPA. Medias anuaisTaxa de paroUnha comparanza entre as taxas de paro rexistradas no ano 1997 e en 2001 evidencia undescenso tanto na taxa de paro feminina como na masculina, e é máis acusado entre a poboaciónactiva feminina, que pasou dun 24,1% a un 18,8%, exactamente a mesma rexistradapara o conxunto de España.83

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001TAXA DE PARO SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 20012524,125202018,81514,415101010,1550MULLERESHOMES0MULLERESHOMESFonte: EPA. Medias anuaisEVOLUCIÓN DA TAXA DE PARO DAS MULLERES29 28,3EspañaGalicia282726,62625 24,1242323,323,0222122,720,7201920,5 18,8181997 1998 1999 2000 2001Fonte: EPA. Medias anuais.Poboación paradaA evolución dos datos relativos á poboación en paro nos últimos catro anos evidencia undescenso tanto en homes coma en mulleres; no primeiro caso 26.498 homes deixaron deformar parte das listas de desemprego, e no caso das mulleres 18.398.84

Avaliación finalEVOLUCIÓN DA POBOACIÓN PARADA SEGUNDO O SEXO120.000110.000100.00090.000110.79892.823108.203 108.31584.390Mulleres101.775Homes92.40080.00070.00073.85369.62566.32560.0001997 1998 1999 2000 2001Fonte: EPA. Medias anuais.Se se analizan a distribución porcentual por sexo dos datos correspondentes ás persoas ensituación de desemprego, esa evolución evidencia un incremento na proporción de mullerescon respecto ós homes no conxunto de poboación en paro: desde 1997 aumentou arredorde 4 puntos porcentuais a proporción de mulleres paradas e descendeu, pola contra, ade homes.PERSOAS PARADAS SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES45,6%MULLERES54,4%HOMES41,7%MULLERES58,2%Fonte: EPA. Medias anuaisAtendendo agora ós datos de paro correspondentes ó colectivo de persoas que traballaroncon anterioridade, obsérvase que desde 1997 se produciu un descenso na porcentaxe de homesque xa traballaron; mentres que, pola contra, a proporción de mulleres ascendeu encase seis puntos. Isto tradúcese en que no ano 2001 máis da metade das persoas paradasque xa traballaran con anterioridade eran mulleres.85

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001PERSOAS PARADAS QUE XA TRABALLARON SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES50,3%MULLERES49,7%HOMES44,8%MULLERES55,2%Fonte: EPA. Medias anuaisPolo que respecta ás persoas paradas na busca do primeiro emprego, detéctase un mantementodos valores porcentuais correspondentes á distribución segundo o sexo, de xeito queseguen predominando as mulleres.PERSOAS PARADAS NA BUSCA DO 1º EMPREGO SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES32,7%MULLERES67,3%HOMES31,5%MULLERES68,5%Fonte: EPA. Medias anuaisA proporción comentada elévase, no caso da poboación maior de 25 anos, pois en 1997 o79,9% das persoas nesta situación eran mulleres, proporción que descendeu lixeiramenteata situarse no ano 2001 no 76,3%.86

Avaliación finalSen embargo, desde 1997 incrementouse a porcentaxe de mulleres menores de 25 anos nabusca do seu primeiro emprego. Así, se nese ano representaban o 56,8% do total de persoas,en 2001 a proporción elevábase ata o 61,6%.Empresariado con e sen persoal asalariadoA pesar de que se segue a mante-la tendencia pola que o empresariado masculino superao feminino nos sectores secundario e terciario, mentres que o número de empresarias continúaa ser maior na agricultura e na pesca; desde 1997 evidénciase un incremento do empresariadofeminino tanto na industria —23,3% máis— coma no sector servicios —15,5%,ó tempo que descende no sector primario nun 19,1%.EMPRESARIADO CON E SEN PERSOAL ASALARIADO SEGUNDO O SEXOANO 199770.00060.00050.00040.00030.00020.00010.000061.700Mulleres Homes52.60042.10029.90021.3002.300Agricultura/Pesca Industria/Construcción ServiciosFonte: EPA. Medias anuais.ANO 200170.00060.00050.00040.00030.00020.00010.0000Mulleres Homes49.90043.80035.400 38.10020.9003.000Agricultura/Pesca Industria/Construcción ServiciosFonte: EPA. Medias anuais87

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Afiliacións á Seguridade SocialAs afiliacións á Seguridade Social aumentaron durante o período 1997-2001, sobre todo nocaso das mulleres. Así, o último ano pechouse con 67.959 mulleres afiliadas máis ca en 1997,o que representa un incremento do 23%. No caso dos homes, o aumento foi de 63.959.Datos de decembro de cada ano Diferencia 1997-20011997 1998 1999 2000 2001 absoluta relativaHomes 478.739 509.566 521.253 529.170 542.698 63.959 13,4%Mulleres 294.990 314.825 332.252 347.724 362.972 67.982 23,0%Non consta 2.553 1.829 1.543 704 583 -1.970 -77,2%Total 776.282 826.220 855.048 877.598 906.253 129.971 16,7%Fonte: Consellería de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude88

Avaliación finalÁREA 4VIOLENCIA, SAÚDEE EXCLUSIÓN SOCIAL89

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalDefinición de obxectivosA cuarta área do III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas confórmanotres obxectivos relacionados cos seguintes temas: violencia, saúde e exclusión social.Un dos problemas sufridos polas mulleres que reviste maior gravidade é a violencia de xénero,a manifestación máis grave da desigualdade existente entre homes e mulleres. Estefenómeno abrangue actitudes e conductas agresivas —físicas e/ou psíquicas— que teñenlugar tanto no ámbito privado como nas distintas esferas públicas, a social e a laboral. Estaimportante problemática social precisaba, pois, da decidida intervención dos poderes públicos,co obxecto de previr e de erradicar calquera expresión de violencia contra as mulleres,e de contar cun espacio no III Plan de igualdade.O segundo obxectivo desta área é a saúde, un asunto de gran relevancia para tódolos gobernose en tódolos países avanzados. Para a elaboración das actuacións aquí enmarcadaspártese dun concepto de saúde integral, no que se inclúen aspectos relacionados co benestaremocional, físico, social e laboral das mulleres, unha dimensión moi determinada polocontexto social e económico, e non só polas características biolóxicas das persoas. As actuaciónsdeseñadas no marco deste obxectivo responden a unha dobre perspectiva, preventivae asistencial, co obxecto de mellora-la calidade de vida das mulleres galegas a travésda súa saúde e das súas condicións sociosanitarias, favorecendo a incorporación demulleres profesionais da saúde ós postos de decisión do sector sanitario.O terceiro obxectivo da área 4 céntrase na problemática dos grupos de mulleres en situaciónde vulnerabilidade social ou en risco de exclusión. Trátase de colectivos que vivennunha situación de especial dificultade, como son as mulleres que exercen a prostitución,toxicómanas, reclusas, minorías étnicas, anciás, etc. Ademais, hai que ter en conta que se apobreza e a exclusión social son fenómenos existentes en tódalas sociedades que afectantanto a homes coma as mulleres, estas constitúen o grupo máis desfavorecido, pois a calqueratipo de discriminación súmaselle a discriminación por razón de sexo. Os poderes públicosdeben se-los principais axentes responsables da erradicación deste tipo de situacións,mediante a posta en marcha de políticas sociais dirixidas a supera-la marxinación e a desigualdade.91

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Datos cuantitativos das actuacións de áreaDesde a perspectiva da cuantificación das accións segundo os diferentes obxectivos de área,a data de execución e o grao de satisfacción acadado, cabe face-los seguintes comentarios.A análise estatística das actividades relacionadas con esta área do III PIOM pon demanifesto, en primeiro lugar, un maior peso daquelas vinculadas ó segundo obxectivo —saúde—.Así, 513 actividades —o 62,9% do total das accións relacionadas con esta área— fanreferencia a unha ou varias das actuacións contidas neste obxectivo, que xa contaba, departida, cun maior número de actuacións no deseño inicial do III PIOM.Pola contra, o obxectivo de exclusión social presenta o nivel de actividade máis reducido, ecoincide tamén co menor número de actuacións inicialmente deseñadas.Desde o punto de vista das actuacións, cabe subliña-lo peso porcentual da actuación 4.2.3.,orientada á realización de accións que contribúan á educación das mulleres na adopción dehábitos de vida saudables, e pódese afirmar que o 33,3% das actividades asociadas a estaárea contribuíron neste sentido.ACTIVIDADES DO III PIOM SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA.70605040302010062,938,933,1Violencia Saúde Exclusión social%Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM.Noutra orde de cousas, os anos 2000 e 2001 centran o traballo realizado en relacióncoas actuacións recollidas na área 4 do III PIOM, pois nestas datas realizouse o 62,7% dasactividades obxecto de avaliación. Neste sentido, a distribución segundo os obxectivos amosaalgunhas diferencias; por exemplo, mentres que as actividades asociadas ó obxectivo deviolencia e exclusión social se desenvolveron, en maior medida, no ano 2001, as relacionadascoa saúde, tiveron maior incidencia en 2000.92

Avaliación finalANO DE REALIZACIÓN DAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA EEN TOTAL.50403020100%1998 1999 2000 2001ViolenciaSaúdeExclusiónsocialTOTALFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMAínda que o grao de satisfacción coas actividades realizadas é elevadísimo en tódalasáreas de actuación do III PIOM, neste caso non se recolleu ningunha valoración crítica:dous tercios das actividades sometidas á correspondente escala de valoración —274 duntotal de 815— cualifícanse como “bastante satisfactorias”; mentres que o 33,6% restanteresultou ser “moi satisfactorio” —5 puntos porcentuais máis que a nivel global—; especialmenteno caso das actividades relacionadas coa exclusión social.GRAO DE SATISFACCIÓN COAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALÁREA 4GRAO DE SATISFACCIÓN OBXECTIVO 1: OBXECTIVO 2: OBXECTIVO 3: TOTALVIOLENCIA SAÚDE EXCL. SOCIALMoi satisfactorio 41.5 27.4 59.0 33.6Bastante satisfactorio 58.5 72.6 41.0 66.4Regular - - - -Pouco satisfactorio - - - -Nada satisfactorio - - - -TOTAL 100.0 100.0 100.0 100.0Nº 53 197 39 274Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM93

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001OBXECTIVO 1Previr e elimina-la violencia contra as mulleres.Deseñar actuacións encamiñadas á prevención e eliminación da violencia exercida contraas mulleres foi unha das novidades do III Plan de igualdade de oportunidades das mulleresgalegas con respecto ó II plan, 1995-1997. Así, no obxectivo nº 1 da área 4, —”Violencia, saúdee exclusión social”—, incluíronse unha variedade de accións dirixidas á sensibilizaciónda sociedade e dos distintos colectivos profesionais que traballan a favor das mulleres, áformación específica dos corpos e forzas de seguridade e outros profesionais directamenteimplicados, á mellora da atención das mulleres víctimas de violencia, así como á prevenciónde situacións de violencia de xénero.Cabe face-los seguintes comentarios, en termos de valoración, en relación co deseño mesmodas actuacións:Por un lado, considérase que en xeral se trata de aspectos sobre os que realmenteera preciso incidir, máis aínda nun momento no que a violencia contra as mulleresera noticia no ámbito estatal en xeral, pero tamén de maneira particular enGalicia, onde ata ese momento as medidas adoptadas cara á prevención e á erradicaciónda violencia de xénero non se enmarcaran nun plan integral de actuaciónprevio. Si se lles prestaba atención ás mulleres víctimas de violencia a través decentros de información, casas de acollida e formación de profesionais, que graciasó III PIOM se foron incrementando ata contar en Galicia neste momento cunha sólidarede de atención, información e apoio a mulleres en graves situacións, derivadasda violencia que se produce no ámbito familiar.Por outro lado, o Instituto da Muller deseñaba no ano 1998 o seu primeiro Plande acción contra a violencia doméstica, 1998-2000. Deste xeito, a ComunidadeAutónoma de Galicia uníase, de maneira explícita a través do III PIOM, a esa loitacomún para logra-la erradicación da violencia exercida contra as mulleres na sociedadeactual; así o demostrou ademais coa realización de numerosas e variadasactividades tendentes á consecución do obxectivo 4.1. do III PIOM, e atendendo áfilosofía do plan nacional.Pódese dicir, pois, que se iniciou unha forte actuación contra a violencia de xéneroen Galicia a través das múltiples accións, que culminaron co deseño, en 2001,dun plan de acción propio para a Comunidade Autónoma galega, que estará vixentede 2002 a 2005.O propio Servicio Galego de Igualdade incluíu na súa intervención durante o período1998-2001, entre outras, as seguintes actividades:En colaboración coa Dirección Xeral de Xuventude celebráronse as xornadas A xuventudegalega ante a violencia de xénero, co obxectivo de sensibiliza-la poboaciónnova de Galicia respecto da violencia que sofren as mulleres. No tocante a estasxornadas, convén subliñar que tiveron lugar en cada provincia, o que facilitouo acceso de mozos e mozas, e alcanzou un total de 368 participantes.Proxecto Líbera. Consistiu nunha campaña publicitaria de sensibilización dirixidaa consegui-lo nivel de tolerancia cero entre a poboación xeral, e especificamenteentre os colectivos afectados. Constituíu unha novidade en relación coas actuaciónsde sensibilización que se viñan realizando na Comunidade Autónoma, pois,94

Avaliación finalpor un lado, tratouse dunha campaña cunha mensaxe que pretendía chegar taménós propios agresores; e, por outro, emitíronse mensaxes positivas destacandoa posibilidade de formas de relación sen violencia, tanto no ámbito domésticocoma no social e profesional.Os medios de difusión utilizados foron moi variados e, neste sentido, cómpre facerunha valoración moi positiva pola capacidade que se adquiriu de chegar a unmaior número de persoas. Co lema “Esta é a opinión da maioría sobre a violenciacontra as mulleres: INTOLERABLE, INXUSTIFICABLE, INSOPORTABLE, ¿INEVITA-BLE?”, o deseño dos anuncios e folletos cumpriu a súa función de provoca-lo impactovisual na sociedade, condición básica para que unha campaña teña os seusefectos na poboación á que vai dirixida.De feito, a avaliación, realizada a través dunha enquisa, poñía de manifesto quea mensaxe da campaña chegou como tal á poboación á que ía dirixida, polo menosasí o entendeu o 69% das persoas entrevistadas, mentres que un 75% consideraque este tipo de campañas teñen que repetirse.Campaña de sensibilización “Esposas perfectas. Imos para-los malos tratos... todos”.Transmitiu unha mensaxe contra os malos tratos difundindo imaxes positivasde convivencia mentres se escoita unha mensaxe oral: “para aqueles homes quecoidan que a violencia contra as mulleres é algo aceptable, acabamos de atopar unhasesposas perfectas”. A imaxe final reflicte unhas mans masculinas esposadasmentres que a mensaxe transmitida é a seguinte: “Imos para-los malos tratos... todos”,referíndose á necesidade de que a sociedade no seu conxunto non tolere osmalos tratos nin a violencia, en calquera das súas múltiples manifestacións.Sen que se poida emitir unha valoración fundamentada nunha avaliación específica,si se pode afirmar que tivo unha importante difusión pola diversidade de mediosutilizados e os días de duración, sobre todo na televisión, radio e cine.Con estas dúas campañas e outras accións de carácter puntual déuselle cobertura á actuación4.1.1. —“realizar campañas de sensibilización e información en colaboración coa xudicatura,policía, organizacións que traballan a favor das mulleres, entidades locais e profesionaisimplicadas, co fin de xerar na sociedade o rexeitamento a toda forma de violenciacontra as mulleres”— do terceiro PIOM. Cabe comentar, respecto das campañas de sensibilizacióncomo as que se acaban de describir, que quizais para ter un efecto máis continuadoentre a poboación galega, habería que valora-la posibilidade de facelas con carácteranual. En calquera caso, tamén é verdade que o papel exercido polas citadas campañaspode verse substituído por outras accións do Servicio Galego de Igualdade.A Guía contra os malos tratos á muller, deseñada como un instrumento de orientacióne apoio ás mulleres maltratadas para que atopen a maneira de lle poñer fin ásúa situación que, a miúdo, por diversos condicionantes psicolóxicos e económicos,se ven obrigadas a soportar. Coa súa divulgación, ademais de contribuír á prevenciónda violencia de xénero, tamén se difundiron os servicios e recursos que, paraminimiza-los seus efectos, se articularon na Comunidade Autónoma de Galicia.En definitiva, esta guía pode concibirse como un instrumento para estimular e anima-lasmulleres a rompe-la barreira do silencio —actuación 4.1.7.—, pero taménpara sensibilizar e informa-la sociedade en xeral, os colectivos profesionais implicadose as mulleres víctimas ou potencialmente víctimas de violencia, en particular.Unha meta máis verbo da intervención en materia de violencia de xénero sinaladano III PIOM, era a ampliación de servicios de información e asesoramento para95

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001as mulleres —actuación 4.1.6.—, así como de instrumentos necesarios de acollida,seguimento e recuperación. Neste sentido, pódense mencionar algúns dos logrosalcanzados ó longo dos últimos catro anos e que hai que valorar de maneira satisfactoriapolo avance conseguido:– Creación de novas prazas en centros de acollida, que oscilou entre as 139 prazasdo ano 1997 e as 175 de 2001. En consecuencia, o número de persoas atendidasincrementouse: se no ano 1998 foi de 298 mulleres e 289 menores, no2001 atendéronse 347 mulleres e 307 menores.– Servicio de teleasistencia. Creado en colaboración cos corpos e forzas de seguridade,este servicio cobra importancia no marco de actuacións do III PIOM, porcanto constitúe unha medida de apoio e protección para as mulleres víctimasde violencia que interpuxeron denuncia contra os agresores e continúan a serenvíctimas de ameazas, acoso e persecución co conseguinte risco.– Programa de atención xurídica e asistencia letrada para mulleres víctimas demalos tratos. Importante medida de apoio polas dificultades que moitas mulleresagredidas teñen de contar con asesoramento xurídico. Con este programaestivo garantida unha asistencia xurídica especializada para as víctimas deviolencia doméstica, así como a asistencia en actuacións nas que non fose preceptivaa intervención de letrado.– Programa Abrámo-lo círculo, dirixido á rehabilitación de homes agresores.Malia que é certo que non se encadra facilmente en ningunha das actuaciónsplanificadas no III PIOM, no marco do obxectivo 4.1. si desempeña un papelfundamental na súa consecución, por canto contribúe a previr e a elimina-laviolencia contra as mulleres.Ó abeiro de proxectos europeos, cómpre destaca-lo desenvolvemento do proxectoPomba, que se articulou arredor de dous núcleos centrais de traballo: a prevenciónda violencia e a implantación de medidas paliativas. Pode considerarse,pois, como unha valiosa actuación na área de violencia de xénero por tratar decombinar ámbalas dúas perspectivas —preventiva e asistencial—. Agora ben, estetipo de proxectos, que en si mesmos resultan moi ambiciosos en termos de metasque se pretenden alcanzar, necesitarían, a xuízo do equipo investigador, un períodode execución máis longo.Para pecha-lo ciclo de actuacións do Servicio Galego de Igualdade, dada a extensióne a gravidade do problema da violencia de xénero, e considerando o chamamentofeito pola Unión Europea ós estados membros, así como o realizado poloGoberno central en España ás diferentes comunidades autónomas, e tendo enconta a necesidade de implicar a diversos organismos, procedeuse á elaboracióndo I Plan de acción contra a violencia de xénero en Galicia, unha das actividadesprincipais do Goberno autonómico nesta materia. Coa súa posta en marcha, atransversalidade na loita contra a violencia estaría garantida por canto esixe a intervenciónconxunta de diferentes departamentos da Administración autonómica,dos corpos e forzas de seguridade e dos axentes sociais.En definitiva, pretendíase crear co dito plan o marco idóneo para a verdadeira coordinaciónde esforzos que desde os ámbitos institucionais e asociativos se estabana realizar, de cara a unifica-las metodoloxías de actuación no conxunto demedidas de prevención, de atención ás mulleres víctimas de violencia, dirixidas ásúa integración e á reeducación dos agresores.96

Avaliación finalOs resultados están por ver xa que se pon en marcha no mesmo ano en que se estáfacendo a presente avaliación, pero a súa valoración como iniciativa, e mesmo oseu contido é, en principio, notablemente positiva.De seguido, sinálanse outras das accións máis significativas organizadas por outrosdepartamentos da Administración autonómica, ou aquelas nas que ten unha participaciónindirecta, dirixidas á prevención e erradicación da violencia exercidacontra as mulleres en Galicia, así como por outras entidades e organismos.Con respecto á sensibilización e información da sociedade, leváronse a cabo campañasdirixidas á poboación en xeral, pero tamén actividades de carácter máis puntualpero non por iso pouco efectivas, como xornadas, conferencias, debates e mesas redondassobre os malos tratos que reciben as mulleres, o acoso no traballo etc. Sobre algunhas destasaccións emitíronse valoracións de carácter positivo:“Resultou dunha alta calidade profesional, e chegou a un coñecemento profundo e interesantesobre os aspectos xurídicos e legais das mulleres na sociedade actual....,constituíuun tema de gran relevancia como método de prevención e eliminación da violenciacontra as mulleres. É necesario sinalar que a partir dos últimos anos se incrementouo número de denuncias de malos tratos, o que supón que o asesoramento einformación ás mulleres a través do CIM incrementou os instrumentos necesarios paraunha orientación dirixida a denuncia-los casos de malos tratos”, —referíndose a unhacharla-coloquio para informa-las mulleres sobres os dereitos xurídicos nun caso de violencia—.“La participación intensa en el debate de todos los asistentes puso de manifiesto el interésy preocupación en el tema” , —referíndose a un vídeo forum—.“El tema fue tratado desde la óptica de una profesional que hizo ver cuál es el perfilde las víctimas y de los culpables en estos delitos tan específicos. Se dieron unas recomendacionesprácticas de gran aceptación”.Desde a óptica da sensibilización da sociedade, cumpriu un papel importante a celebracióndo 25 de novembro, declarado Día para combate-la violencia contra as mulleres, por ordepublicada no BOE do 17 de maio de 1999. En Galicia, a celebración do Día da non violenciacontra as mulleres a través de moi diversos actos, tanto programados por organismosoficiais como por asociacións de mulleres, ou outras entidades que traballan con mulleres,foi unha constante durante a vixencia do III Plan de igualdade; conferencias, xornadas, difusiónde carteis, actividades en centros educativos, etc. organizadas en distintos puntos daxeografía galega, fan do día 25 de novembro un elemento importante de sensibilización einformación de cara á violencia sufrida polas mulleres.Recóllense opinións moi positivas respecto deste tipo de actividades, por parte de concellose asociacións:“Como medio informativo é moi adecuado, xa que ó estar exposto na rúa a xente davila ou a que está de paso pode saber ou lembrar a qué está dedicado o día 25 de novembrosen facer máis esforzo que ler nun par de segundos a pancarta. Moita xenterecoñeceu que gracias á pancarta, por estar na vila e sentila máis próxima á realidadelocal, prestoulle máis atención á información que despois saíu en diferentes medios decomunicación, e incluso que a motivou a solicitar máis información sobre o tema en diferentesmedios locais”, —referíndose á colocación dunha pancarta nun punto estratéxicoda vila—.97

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001“A publicación tivo moita repercusión en (...), sobre todo por facer alusión directa, aíndaque non detallada, a casos existentes no xulgado local. Moita xente viuse sorprendidapola existencia de casos de malos tratos e abusos sexuais a mulleres e nenos nasúa propia poboación. Moita xente, aínda que sensibilizada co tema dos malos tratose abusos, segue vendo o problema como alleo e afastado, ignorando que os seus propiosveciños poden estar sufrindo situacións deste tipo,” —referíndose á publicacióndun artigo na prensa—.“A concentración levouse a cabo en colaboración coas asociacións de mulleres do municipio.Se temos en conta que en (...) nunca houbo ningún acto arredor deste día eque a poboación non ten costume de participar, o acto resultou moi positivo, xa quea poboación mobilizouse e posicionouse ante este tema”, —referíndose a unha concentraciónen defensa da non violencia contra as mulleres—.“Durante toda a tertulia as participantes deron mostras de que a violencia domésticaé algo que preocupa a todos e a todas —nais e pais, avoas e avós, rapazas novas...—;quedou reflectida a súa importancia na cantidade de preguntas feitas e nos relatosamosados polas asistentes”.No ano 2001, con motivo de dita celebración, a Consellería de Familia e Promoción doEmprego, Muller e Xuventude redactou un Manifesto contra a violencia de xénero, asinadopor persoas de recoñecido prestixio.Un acto importante organizado pola citada Consellería de Familia e Promoción deEmprego, Muller e Xuventude en colaboración coa Consellería de Xustiza, Interior eRelacións Laborais, foi o congreso nacional “A violencia impide a igualdade”, un foro quetivo como obxectivo achega-las/os profesionais que traballan con mulleres víctimas de violencia,ós mecanismos e instrumentos de apoio establecidos desde tódalas vertentes de actuaciónpara prestarlles unha asistencia axeitada e personalizada. Neste sentido, o congresoconfigurouse como un marco idóneo para a coordinación de esforzos institucionais easociativos, de cara a unifica-los procedementos de intervención no conxunto de medidas—preventivas, asistenciais, e de seguimento e rehabilitación integral das mulleres víctimasde violencia—, actuando ó mesmo tempo como elemento de sensibilización e de divulgacióndunha relevante información, tanto para profesionais como para as propias mulleres.O contido das diferentes conferencias quedou recollido nunha publicación posterior, interesantee completo compendio da situación da violencia contra as mulleres e das actuaciónsemprendidas ó respecto, e destacaron as lagoas existentes e as liñas prioritarias de actuación,así como aqueles puntos máis polémicos, por exemplo no que afecta ó aspecto xurídico.A lectura conxunta dos relatorios do congreso, incluídos integramente na citada publicación,resulta sumamente enriquecedora tanto para persoas que traballan nesta problemática,pois ofrece diferentes perspectivas, como para aquelas que se inician no seu coñecemento;iso só se logra cunha axeitada selección de relatores e relatoras.O congreso e a correspondente publicación constitúe unha importante contribución ó cumprimentoda actuación 4.1.5. —“proporcionarlles formación específica sobre a violencia dexénero ós colectivos profesionais implicados directamente no traballo con mulleres”—, polaoportunidade de formación que lles ofrecen a profesionais implicados/as directa ou indirectamenteno traballo con mulleres.A Consellería de Sanidade e Servicios Sociais; a de Xustiza, Interior e Relacións Laborais;a de Familia e Promoción do Emprego, Muller e Xuventude e a Federación Galega de Municipiose Provincias asinaron un protocolo xeral de actuación e coordinación para a atención de mulleresvíctimas de violencia. Deste xeito, aténdese a unha das pretensións do III PIOM, sinalada demaneira explícita na actuación 4.1.4., que alude á necesidade de consensuar un protocolo de actuaciónentre os organismos implicados na súa atención, apoio e seguimento.98

Avaliación finalRespecto das forzas e corpos de seguridade ás que se refiren as actuacións 4.1.2. e4.1.3. do obxectivo 4.1 do III PIOM, cabe face-las seguintes valoracións:A formación da Policía autonómica —actuación 4.1.2.—, a través da inclusión demódulos específicos tendentes a acadar unha mellor atención e asistencia ás mulleresvíctimas de violencia, viuse satisfeita, pois nos procesos formativos daAcademia Galega de Seguridade procedeuse á introducción dun módulo específicosobre violencia contra as mulleres, impartido habitualmente por persoal doServicio Galego de Igualdade.No tocante á actuación 4.1.3. —“creación e consolidación dos servicios de atenciónespecializada ás mulleres víctimas de violencia en tódalas comisarías”—, no momentoen que se finaliza o III Plan de igualdade a Policía autonómica conta cunServicio de Violencia Intrafamiliar e Menores en tódalas xefaturas, que prestanatención 24 horas tódolos días do ano. Así pois, considérase lograda esta meta,coa vantaxe de que os citados servicios contan con persoal feminino para atendelasmulleres víctimas de violencia.Na liña de actuación dos corpos e forzas de seguridade, non hai que esquece-lopapel da Garda Civil, que dispón dos Equipos Muller e Menor —Emume—, desdeonde se traballa na prevención e eliminación da violencia contra as mulleres, ecóntase cun equipo de garda as 24 horas á disposición da autoridade xudicial e dasvíctimas, e na mellora da formación do equipo humano.Así mesmo, a Policía nacional dispón dun Servicio de Atención Familiar. Segundoa información do corpo da Policía nacional, rexistrouse un menor número de denunciaspor malos tratos no último ano, valoración que se poderá constatar no seguinteepígrafe ó observa-la evolución do número de denuncias desde o inicio doIII PIOM ata a súa finalización.Como se sinalou en liñas anteriores, unha das metas programadas, e finalmente alcanzadas,era proporcionarlles formación específica ós colectivos profesionais implicadosdirectamente no traballo con mulleres —actuación 4.1.5.—. Así se procedeu cos corpos eforzas de seguridade, segundo se acaba de sinalar, pero tamén con outros grupos profesionais,como os da xudicatura, sanidade, centros de información á muller, asociacións, etc.,que precisan igualmente formación específica.Evolución dos datos estatísticosDenuncias tramitadas por malos tratos a mulleresNo ano 2001 tramitáronse na Comunidade Autónoma de Galicia un total de 1.529 denunciaspor malos tratos a mulleres por parte das forzas e corpos de seguridade —a Policía autonómica,a Garda Civil e a Policía nacional—, o que supón unha reducción en números absolutosde 12 denuncias con respecto ás cifras de 1997.99

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001DENUNCIAS TRAMITADAS POR MALOS TRATOS A MULLERES1.6001.4001.2001.00080060040020001997 20011.541 1.529721625586 626116 141 118 137A CORUÑA LUGO OURENSE PONTEVEDRA TOTALFonte: 1997, Estatística de Seguridade do Ministerio do Interior —non se inclúe a Policía autonómica—;2001: Policía autonómica, Garda Civil e Policía nacionalCentros de acollida da Rede de Información e Asesoramento ásMulleresUn dos obxectivos contemplados no III Plan de igualdade tiña como fin incrementa-los instrumentosnecesarios para a orientación, a acollida, o seguimento e a recuperación das mulleresvíctimas da violencia; feito do que dá conta o incremento do número de prazas —entotal, 36 máis— en casas de acollida da Rede de Información e Asesoramento ás Mulleresque, desde o ano 1997, se produciu en tódalas provincias galegas, con especial incidenciana Coruña e Lugo. Como é lóxico, isto tradúcese nun incremento considerable do númerode persoas atendidas, que pasou dun total de 587 no ano 1998 a 654 en 2001, o que supónun aumento do 10,3%.PRAZAS NOS CENTROS DE ACOLLIDA DA REDE DE INFORMACIÓN E ASESORAMENTO ÁSMULLERES180 1751997 20011601391401201008680 706044 514018 18 202070A CORUÑA LUGO OURENSE PONTEVEDRA TOTALFonte: 1997, III PIOM; 2001: Servicio Galego de Igualdade100

Avaliación finalOBXECTIVO 2Mellora-la calidade de vida das mulleres da ComunidadeAutónoma galega a través da súa saúde e das súas condicións sociosanitarias,favorecendo a incorporación de mulleres profesionaisda saúde ós postos de decisión do sector sanitario.Son once as actuacións programadas para a consecución do obxectivo 4.2. do III Plan deigualdade relativas á saúde da poboación feminina, sobre as que se executaron diversas actividades,de maneira que ningunha das actuacións inicialmente deseñadas quedou senabordar. De tódolos xeitos, como ocorre con outros obxectivos do plan, pódese afirmar quea intervención realizada ó longo dos catro anos de vixencia supera realmente a recollidanas fichas de seguimento. Iso sobre todo debido a que, tratándose de prioridades de actuaciónque pertencen ó ámbito da sanidade e tendo en conta a multitude de centros sanitariosexistentes hoxe en día en Galicia —hospitalarios, de atención primaria, de planificaciónfamiliar e outras institucións—, resulta moi difícil acadar toda a información de interese.Este feito fai pensar na necesidade de fomenta-la cooperación institucional, xa nosó en termos de desenvolvemento de actuacións enmarcadas no III PIOM, senón tamén napropia recollida de información para o seu seguimento e avaliación.Centrándose, pois, no conxunto de datos recompilados, as actuacións con máis nivel de actividadeforon a 4.2.3. —“impulsar e colaborar na realización de actividades e proxectos deeducación para que as mulleres adopten costumes de vida saudables: exercicio físico, alimentaciónequilibrada”— e a 4.2.4. —“realizar plans para a prevención do cancro xinecolóxico,de mama, o tratamento da osteoporose, a atención da sintomatoloxía derivada damenopausa, así como para a información sobre a prevención e o contaxio do VIH e as enfermidadesde transmisión sexual—”.Ó respecto, o Servicio Galego de Igualdade non desenvolveu accións encamiñadas directamenteá mellora da saúde integral das mulleres das que sexa único organismo responsable,agás aquelas que están vinculadas ós servicios especializados que xestiona e que se comentaránno seguinte epígrafe, relativo á exclusión social. Sen embargo, si participou de maneiradirecta ou indirecta nas que se levaron a cabo por parte doutros organismos ou entidades.Unha liña de intervención que se recolleu para esta avaliación foi a realización de múltiplescursos, seminarios e conferencias sobre temas moi diversos que afectan a saúde das mullerese que son froito da convocatoria anual de actividades do Servicio Galego deIgualdade, á que se poden acoller tanto asociacións como concellos, aínda que tamén outrasconsellerías como a de Agricultura, Gandería e Política Agroalimentaria promoveronaccións desta natureza entre as mulleres do medio rural. O conxunto deste tipo de actividadesconstitúen o 46,4% das contabilizadas neste obxectivo.Trátase de accións que espertan grande interese entre a poboación xeral e entre o colectivofeminino en particular. Estes son algúns dos temas abordados en distintos puntos deGalicia: cancro, alimentación e nutrición, dietas equilibradas, autoestima, mal deAlzheimer, a depresión, muller e envellecemento, medicinas alternativas, a anorexia e a bulimia,planificación familiar —métodos anticonceptivos e píldora do día seguinte—, educaciónafectivo-sexual, a depresión pos-parto, aproveitamento de recursos naturais da horta,etc. Ó respecto recolléronse valoracións moi positivas, relativas á grande asistencia, á participación,ó interese mostrado e á satisfacción xeral.101

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Con este tipo de intervencións, ademais de atende-las xa mencionadas actuacións 4.2.3. e4.2.4., referidas ó fomento de hábitos de vida saudables e prácticas preventivas de determinadasenfermidades, abordáronse tamén temas que recolle a actuación 4.2.5. —“sensibiliza-laopinión pública sobre os problemas derivados dos trastornos na alimentación, especialmenteanorexia e a bulimia, e a súa incidencia nas nenas e adolescentes”—; e as actuacións 4.2.7. —”realizar actuacións e campañas destinadas a previr embarazos non desexados especialmentena adolescencia”— e 4.2.6. —”impulsa-la mellora da oferta dos servicios prestados nos centrosde planificación familiar, desenvolvendo actuacións de protección á maternidade e daatención á saúde sexual e reproductiva desde os centros de atención primaria”—-.Pero sen ningunha dúbida, como cabía esperar, o maior nivel de intervención napromoción da saúde do colectivo feminino e das súas condicións sociosanitarias correspóndelleá Consellería de Sanidade e Servicios Sociais, atendendo á información recompiladapara a presente avaliación de resultados. Os correspondentes departamentos desenvolvenunha acción permanente a través de diversos programas sanitarios, que se encadra nas diferentesactuacións que integran o obxectivo 2 da área 4 do III PIOM: 4.2.3., 4.2.4., 4.2.5.,4.2.6. —“impulsa-la mellora da oferta dos servicios prestados nos centros de planificaciónfamiliar, desenvolvendo actuacións de protección á maternidade e da atención á saúde sexuale reproductiva desde os centros de atención primaria”—; 4.2.7. —“realizar actuaciónse campañas destinadas a previr embarazos non desexados, especialmente na adolescencia”—;4.2.8. —“posibilitarlles, dentro da legalidade vixente, a máxima proximidade ós centrosacreditados ás usuarias que precisen practicar unha interrupción voluntaria do embarazo”—e 4.2.11. —“fomenta-la realización de plans preventivos e paliativos sobre saúdeintegral dirixidos a mulleres que viven no medio rural”—.Esta enorme variedade de actuacións constitúe en si mesma un aspecto moi favorable naperspectiva de avaliación, así como a colaboración da Administración sanitaria no seguimentodo III PIOM. Sen embargo, precisaríase dunha maior cooperación institucional nesteámbito, sobre todo se se fala de “condicións sociosanitarias” das mulleres, xa que resultanecesaria a integración da vertente social e da vertente sanitaria, na que tanto o ServicioGalego de Igualdade como Servicios Sociais, e os departamentos da Consellería deSanidade deberían traballar conxuntamente, polo menos no deseño de determinadas intervenciónsque afectan directamente a mulleres.Unha das accións realizadas durante a vixencia do III PIOM, considerada de vital importanciana perspectiva sociosanitaria da poboación feminina, é a elaboración e publicacióndo Plan integral de atención Sanitaria e social á muller. Para o seu deseño dispúxosedos datos producidos por unha enquisa a unha mostra de mulleres residentes en Galicia.O plan realmente afecta, dun xeito ou doutro, a tódalas liñas de intervención contempladasno obxectivo 4.2., xa que, por un lado, a enquisa a mulleres abordou múltiples aspectosda saúde e, por outro, o contido do citado plan abrangue as dimensións consideradasprioritarias de actuación, tanto na vertente puramente sanitaria coma na social:– Con respecto á intervención sanitaria inclúe: sida, tabaco, trastornos da conductaalimentaria, interrupción voluntaria do embarazo (IVE), anticoncepción,embarazo, parto e lactación, menopausa, cancro de cérvix, cancro de mama,violencia contra as mulleres.– Con respecto á vertente social: inserción social, mulleres coidadoras de maioresdependentes, formación dos profesionais de servicios sociais na área de muller,atención á muller anciá, estudio de necesidades das mulleres dependentes.Este plan integral foi elaborado por iniciativa da Dirección xeral de Saúde Pública, pero coacolaboración doutros departamentos da Administración, entre os que figura o ServicioGalego de Igualdade. Hai que destacar, pois, esta iniciativa como modelo de cooperación102

Avaliación finalinstitucional —mesmo se creou unha comisión coordinadora do Plan integral de atenciónsociosanitaria e social á muller— e de intervención sociosanitaria, logo da planificación enfunción das necesidades detectadas a través dun estudio especificamente deseñado paraeste cometido.A colaboración do Servicio Galego de Igualdade no deseño deste plan integral faise notar,sobre todo se se teñen en conta as liñas de actuación consideradas no III PIOM, relativas áárea 4, pois, sen dúbida, parte das prioridades recollidas no Plan integral de atención sanitariae social á muller gardan relación directa cunha parte importante das actuacións doPIOM en materia de saúde.Como conclusión, cabe sinalar que sería preciso ter programadas máis actuaciónsreferidas á saúde mental da poboación feminina e tamén á saúde laboral e ás condiciónsde illamento e falla de recoñecemento social que afectan o traballo doméstico —actuación4.2.10.—, así como unha maior colaboración ou contacto coas unidades hospitalarias ondese tratan os casos de anorexia e bulimia, e iniciar unha verdadeira tarefa de sensibilizacióndos profesionais da saúde para conseguir que contemplen as necesidades específicas dasmulleres na asistencia sanitaria —actuación 4.2.2.—. Con isto, as actuacións formuladas conrespecto á saúde da poboación feminina galega no III PIOM veríanse logradas de maneirasatisfactoria na súa totalidade.Evolución dos datos estatísticosEsperanza de vidaAs cifras correspondentes á esperanza de vida no ano 1999 amosan un incremento practicamenteidéntico das medias resultantes para a poboación feminina e para a masculina —5 décimas para os homes, 6 décimas para as mulleres—. Así, as mulleres continúan vivindo,como media, 7,7 anos máis cós homes, e a súa esperanza de vida sitúase nos 82,3 anos.ESPERANZA DE VIDA POR SEXOANO 1995 ANO 1999100908070605040302010081,7MULLERES74,1HOMES100908070605040302010082,3MULLERES74,6HOMESFonte: A nosa saúde en cifras. Ano 2000. Subdirección Xeral de Planificación Sanitaria eAseguramento. Sergas. Xunta de Galicia103

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Estadía media de hospitalizaciónEn canto á duración media das hospitalizacións, as medias resultantes segundo o sexo permanecenpracticamente invariables desde o ano 1997, e mantense a tendencia dunha estadíamedia máis reducida no caso da poboación feminina.ESTADÍA MEDIA DE HOSPITALIZACIÓN POR SEXOANO 1997 ANO 2001108681010868,29,744220MULLERESHOMES0MULLERESHOMESFonte: III PIOM.Fonte: SERGAS. Xunta de Galicia.104

Avaliación finalOBXECTIVO 3Combate-la feminización da pobreza, os procesos de exclusión sociale marxinalización que afectan as mulleres.A inclusión dun obxectivo relativo a combate-la feminización da pobreza e os procesos demarxinación que sofren as mulleres vese xustificada no III PIOM, pola necesidade de articularpor parte da Administración e das diferentes institucións unha resposta axeitada ás situaciónsde necesidade que viven determinados colectivos de mulleres, para acadar unhasociedade igualitaria baseada no recoñecemento dos seus dereitos, capacidades e actitudes.Facíase necesario establecer plans específicos de atención e apoio para reincorporar socialmentea poboación feminina afectada por situacións de exclusión e, por outra banda, plansde cara á prevención da marxinalización destes colectivos.Por iso, o obxectivo que ocupa este apartado —o número 3 da área 4 do III PIOM— incluíuno seu deseño actuacións neste sentido.Aínda que en termos cuantitativos o peso do conxunto de actividades incluídas neste apartadonon é moi significativo, si o é en canto contido polo volume de accións incluídas, sobretodo nos programas especializados dirixidos a colectivos de mulleres en situación de exclusiónsocial que vén executando o Servicio Galego de Igualdade ó longo dos últimos anos.Os citados programas conforman unha importante liña de intervención por parte do citadoorganismo, na que están implicadas/os profesionais especializadas/os e entidades conampla experiencia nas respectivas áreas de intervención.A seguir, farase un percorrido polas distintas actuacións definidas no III PIOM para combate-lassituacións de exclusión social co obxecto de valora-los logros acadados.Con respecto á intención de promover que nos estudios e publicacións sobre situaciónssociais desfavorecidas se atenda a desagregación de datos segundo o sexo, para coñecerdirectamente a incidencia na poboación feminina —actuación 4.3.1.—, cabe facerdúas apreciacións:Por un lado, determinados estudios promovidos, directa ou indirectamente, poloServicio Galego de Igualdade contemplan esta posibilidade, detectando así as necesidadesprioritarias das mulleres en determinados colectivos que permitan unhaplanificación de actuacións máis axeitada á súa realidade.Por outro, cómpre salienta-la ausencia da perspectiva de xénero noutros estudioscomo o Estudio sobre a pobreza en Galicia, que serviu de base para o deseño doPlan de loita contra a pobreza, 2002-2006. Non considera-la situación específicadas mulleres de xeito transversal en todo o proceso de investigación constitúeunha lagoa importante, máis aínda cando a “feminización da pobreza” vén sendounha constante en estudios realizados noutros puntos da xeografía española,europea e mundial. Neste sentido, proponse reforza-las liñas de colaboración coaactual Consellería de Asuntos Sociais, desde onde se está implantando o citadoplan.Con respecto á actuación 4.3.3. —“consolidar e amplia-los recursos destinados amulleres en situacións de especial dificultade (mulleres maltratadas, prostitutas, adolescentesembarazadas sen fogar, reclusas, chabolistas, minorías étnicas, toxicómanas, etc.), dotándoasde atención especializada en función das diferentes problemáticas”—, cabe explicarbrevemente o traballo que o Servicio Galego de Igualdade realiza de maneira perma-105

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001nente con mulleres en situacións de especial dificultade, tendo en conta que as mulleresmaltratadas, tal e como recolle esta actuación, constitúen a poboación diana das actuaciónsprogramadas para a consecución do obxectivo relativo á prevención e eliminación da violenciade xénero contemplado con anterioridade. Trátase de servicios especializados que taménatenden a actuación 4.3.5. —“elaborar programas de formación e alfabetización destinadosa mulleres que teñan dificultades para incorporarse ós sistemas formativos regularizados”—e á 4.3.2. —priorizar plans destinados a solucionar situacións de pobreza e exclusiónsufridas polas mulleres, favorecendo a súa incorporación a itinerarios formativosque posibiliten a súa inserción laboral—, e que se concretan nos seguintes programas:Programa de atención a mulleres reclusas. Ó longo destes catro anos impartíronsecursos e realizáronse actividades, prestando unha atención personalizada, dirixidasá adquisición de habilidades e coñecementos que permitan mellora-la calidadede vida das mulleres reclusas, e ó fomento de valores humanos de responsabilidadee de convivencia, de maneira que contribúan a diminuí-las tensións quese acumulan en sociedades tan pechadas como as penais.O número de persoas beneficiarias é o seguinte, distribuído por ano de vixenciado III PIOM:AnoMulleres beneficiarias1998 1041999 952000 612001 50Programa de atención a adolescentes embarazadas. Dirixido a rapazas embarazadascon problemas familiares que se ven obrigadas a abandona-lo fogar. A continuaciónsinálase o número de persoas —mulleres e menores— atendidas duranteo período 1998-2001Ano Mulleres Menores1998 52 141999 35 122000 40 122001 39 11Atención a mulleres soas con cargas familiares.1. Programa de atención a mulleres soas con cargas familiares non compartidas.O obxectivo fundamental do programa é facilita-lo acceso ás actividades formativase ó mercado laboral a mulleres soas con fillas e fillos ó seu cargo que, dadaa atención que estas/es requiren, non poden ausentarse do domicilio. Desde 1998ata 2001 o número de persoas beneficiarias é o que se sinala a continuación:106

Avaliación finalAno Mulleres Menores1998 79 1481999 93 1662000 185 3522001 82 1362. Estancias de tempo libre para mulleres con fillas e fillos exclusivamente óseu cargo. Para que nais, fillas e fillos teñan un tempo e un espacio desligado dasúa situación habitual, e intercambien experiencias a través da convivencia nuncontorno de ocio; e para coñecer lugares de especial interese cultural doutras comunidadesautónomas, así como a situación das mulleres noutras autonomías.Programa de atención a mulleres que exercen a prostitución. Consiste na realizaciónde actividades de atención sanitaria, psicolóxica e formativa a mulleres queexercen a prostitución, e ós seus fillos e fillas menores. As atencións realizadas oscilanentre as 815 do ano 1998 e as 6.187 de 2001, o que pon de manifesto un notabilísimoincremento no número de atencións.Programa de atención a mulleres anciás con escasos recursos económicos. Coneste programa aténdese á actuación 4.3.6., que se refire ó apoio de plans dirixidosa solucionar situacións de illamento social que sofren as mulleres anciás que vivensoas e que carecen de recursos económicos. O número de beneficiarias durante operíodo 1998-2001 é o que aparece desagregado a continuación.AnoMulleres beneficiarias1998 871999 1462000 3842001 779Como se pode observar, o número de mulleres anciás que se acolleron ó programafoi aumentando progresivamente, e pasou de 87 no ano 98 a 779 no 2001,unha evolución que hai que valorar positivamente.Para rematar, habería que sinalar actuacións específicas dirixidas a mulleres maltratadascomo colectivo en situación de especial dificultade, pero que xa foronanalizadas oportunamente no apartado relativo á prevención e eliminación daviolencia de xénero. Resta mencionar unha das medidas que non se enumerou noepígrafe relativo á violencia e que garda unha relación directa cos colectivos enrisco de exclusión social, en xeral: a decisión de axiliza-la tramitación da Risga noscasos de mulleres víctimas de malos tratos por parte dos Servicios Sociais.Polo que respecta á formación de profesionais que traballan ou atenden a mulleresen situación de exclusión social, obxecto da actuación 4.3.4., cómpre sinalar que se recolleun nivel de actividade considerable; en termos numéricos integran o 10,6% de actividadescontabilizadas no marco deste obxectivo, e desempeñan un papel importante os proxectosexecutados ó abeiro de iniciativas comunitarias.No tocante á actuación 4.3.7. —“estudiar de xeito especial a situación das mullerescon minusvalías, evitando o illamento, favorecendo a súa incorporación social e previndoas posibles situacións de violencia que poidan sufrir”—, non se recolle unha intervencióndirecta desde a Administración autonómica, pero si de maneira indirecta colaborando, en-107

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001tre outras, en actividades formativas e informativas ou en proxectos europeos, sobre tododa Dirección Xeral de Servicios Sociais, como os que se sinalan a continuación:– Proxecto Pioners, dirixido á comunidade xorda. Un total de 267 persoas beneficiáronsedeste proxecto, das cales 145 eran mulleres.– Proxecto Iago, deseñado para persoas con discapacidade psíquica. Neste caso,a proporción de mulleres beneficiarias foi menor, 15 dun total de 74.– Autismo Galicia (Autismo Galicia), destinado a persoas autistas, psicóticas e conoutras minusvalías psíquicas e/ou físicas. Tres mulleres e nove homes foron destinatarias/osdo proxecto.– Proxecto Hermes, dirixido a persoas con discapacidade física. O número totalde persoas beneficiarias foi de 21, 11 delas mulleres.Ademais da intervención que sobre este colectivo se realizou no marco de iniciativas comunitariase coa participación da Administración autonómica, desenvolvéronse outras actividadesde carácter puntual.Respecto da última das actuacións contempladas —a 4.3.9.—, aínda que en termoscuantitativos o nivel de intervención ten pouca significatividade, hai que considera-lo avancelogrado polo Instituto Galego de Vivenda e Solo, desde a perspectiva da consideraciónda circunstancia de malos tratos e/ou familias monoparentais na baremación de vivendassociais de promoción pública, tal e como se recolle na citada actuación.O Decreto 98/1992, do 26 de marzo, polo que se regula o financiamento e a adxudicaciónde vivendas e de promoción pública establece un baremo que contempla, entre outras, ascircunstancias persoais e familiares do solicitante, e valórase con 25 puntos a circunstanciade ser unha persoa separada legalmente con familiares ó seu cargo ou unha persoa solteirano mesmo caso. Aínda que se pode da-lo caso de que o acceso á vivenda a través do procedementoxeral non se adecúe ás situacións de urxencia que normalmente presentan oscasos de malos tratos, existen no decreto dúas vías máis das que se pode facer uso para llesdar solución a estes problemas.Finalmente, farase un breve percorrido polos proxectos europeos postos en marchano cuadrienio 1998-2001, con participación directa do Servicio Galego de Igualdade, e quese centraron na loita contra a discriminación social en colectivos desfavorecidos, de xeitoque atenden a unha ou varias das actuacións contempladas no obxectivo 4.3. do III PIOM.O 15,6% das actividades cuantificadas e incluídas neste obxectivo desenvolvéronse no marcodun proxecto europeo.108– Programa Integrar (Interreg II), co obxectivo de poñer en marcha medidas de informacióne apoio para tratar de alivia-la situación das mulleres que, no ámbitoda prostitución, traspasan a fronteira de España-Portugal. Como aspecto positivocabe salienta-la oportunidade que este programa ofreceu para a creación dunharede de solidariedade entre asociacións e institucións que traballan neste eido.– Programa Hércules (Integra), dirixido a mulleres dos asentamentos chabolistasque hai na cidade da Coruña e as mulleres reclusas do centro penal de Teixeiro.– Programa Clara (Integra), coa finalidade de mellora-la calidade de vida das mulleresresponsables de núcleos familiares con carencias formativas e baixo nivelde renda, a través dunha mellor cualificación para o emprego. Nunha primeiraetapa (1999-2000) participaron 36 mulleres. No ano 2001 continuou no marcodo programa operativo Loita contra a discriminación de marcos comunitariosde apoio para o período 2000-2006, seleccionando a un grupo de 17 mullerespara participar neste proxecto, que continuará no ano 2002.

Avaliación final– Proxecto Cora (iniciativa comunitaria para combate-la exclusión social). Nace coobxectivo de establecer liñas de colaboración entre entidades que traballancon mulleres en situación de exclusión social, buscando os puntos comúns deactuación para a inclusión. Neste sentido, hai que valorar moi positivamente aselección de entidades participantes, xa que traballan habitualmente con colectivosexcluídos socialmente. Para coñece-las causas de exclusión social dasmulleres detectando situacións de exclusión comparativamente cos homes, realizouseun estudio da situación social da poboación feminina centrándose nasentidades e asociacións socias do programa.A actuación 4.3.8. do III PIOM —“actualiza-los estudios realizados sobre distintossectores de exclusión que afectan as mulleres, como medio para poñer en marcha plansaxustados ás necesidades reais destes colectivos”—, é outra das que se abordaron directaou indirectamente, xa que ben como accións específicas —bolsas de investigación doServicio Galego de Igualdade— ou formando parte dun programa ou proxecto, realizáronseestudios para o coñecemento da situación de determinados colectivos de mulleres.Evolución dos datos estatísticosAdmisión para o tratamento nas UAD do Plan de Galiciasobre drogasPolo que respecta á participación das mulleres en tratamentos dispensados nas unidadesasistenciais de drogodependencias, os datos correspondentes ó ano 2001 presentan unhadistribución segundo o xénero idéntica á que se rexistraba en 1997: un 17% do total de persoasadmitidas a tratamentos nas UAD foron mulleres.ADMISIÓN A TRATAMENTO NAS UAD DO PLAN DE GALICIA SOBRE DROGAS,SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES83%MULLERES17%HOMES83%MULLERES17%Fonte: III PIOMFonte: Consellería de Sanidade.Xunta de Galicia109

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001Percepción da Risga e das axudas de emerxencia socialA Renda de Integración Social de Galicia constitúe un instrumento básico na loita contra apobreza e a exclusión social. Pese a que a meirande parte das persoas que perciben estarenda son mulleres, desde 1997 a proporción reduciuse en 4 puntos porcentuais —desde o72% ata o 68%—.PERCEPCIÓN DA RISGA SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES28%MULLERES72%HOMES32%MULLERES68%Fonte: III PIOMFonte: Consellería de Asuntos Sociais.Xunta de GaliciaSen embargo, a porcentaxe de mulleres que perciben as axudas para situacións de emerxenciasocial aumentou levemente, pasando dun 67% a un 69%.PERCEPCIÓN DE AXUDAS DE EMERXENCIA SOCIAL SEGUNDO O SEXOANO 1997 ANO 2001HOMES33%MULLERES67%HOMES31%MULLERES69%Fonte: III PIOMFonte: Consellería de Asuntos Sociais.Xunta de Galicia110

Avaliación finalÁREA 5INFORMACIÓN ESENSIBILIZACIÓN111

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001

Avaliación finalDefinición de obxectivosA sensibilización e a información sobre a problemática que afecta as mulleres é un dos obxectivosprioritarios do Servicio Galego de Igualdade.A sensibilización da poboación segue a ser unha tarefa imprescindible, xa que a necesariaconcienciación das persoas constitúe sempre un proceso previo ó cambio de comportamentose actitudes nunha sociedade. Por iso, se se quere elimina-la desigualdade de xénerodebe insistirse na importancia de que se produza un cambio profundo nos valores e nasactitudes da poboación.Doutra banda, para acadar unha representación equitativa de homes e mulleres na sociedade,cómpre proporcionarlles información, tanto de carácter global como aquela máis específicasobre problemas puntuais e concretos, a tódalas mulleres que o necesiten. É imprescindibleque elas coñezan os seus dereitos e así abrirse camiño de cara á súa plena incorporaciónsocial, unha tarefa para a que tódolos axentes sociais e institucións deben proporcionarnovas vías.Para lograr estes obxectivos, o Servicio Galego de Igualdade impulsou unha serie de actuaciónsque se inclúen na área 5 do III PIOM, entre outras: a realización de campañas que consolidene potencien o coñecemento dos dereitos das mulleres en tódolos ámbitos, especialmentedas que viven no medio rural; a ampliación da cobertura e os servicios de informaciónproporcionados a través do Teléfono da Muller; o reforzamento do asesoramentoproporcionado polos centros de información á muller, ampliando o seu número; e o potenciamentoda divulgación e realización de campañas nos medios de comunicación incorporandoo principio de igualdade, co ánimo de sensibilizar a toda a poboación galega.Datos cuantitativos das actuacións de áreaNeste caso, o III PIOM formulou un único obxectivo, polo que non se realizará, para a área5, unha análise detallada segundo os obxectivos, como vén sendo habitual ó longo da presentesíntese do informe de avaliación.Malia que o seu peso estatístico non é moi elevado —o 13,2% das actividades incluídasnesta avaliación vincúlase a tarefas de información e sensibilización en materia deigualdade—, a desagregación dos datos por actuacións evidencia que un total de 735 acciónsdo III PIOM contribuíron dalgún xeito ó desenvolvemento deste obxectivo.A diferencia doutras áreas de actuación, así como da media global, case a metadedas actividades desenvolvéronse ó longo do ano 2001, á vez que o 24,9% se levou a caboen 2000, o que supón que 3 de cada 4 actividades vinculadas a esta área se realizaron nestesdous anos.113

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001ANO DE REALIZACIÓN DAS ACTIVIDADES60504030201001998 1999 2000 2001%Información esensibilizaciónFonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOMFinalmente, resta constatar un alto nivel de satisfacción coas actividades desenvolvidas,pois tódalas accións valoradas a través da escala utilizada como medida reciben opiniónspositivas. Ademais, un 43,4% delas obteñen a máxima cualificación —“moi satisfactorio”—,15 puntos porcentuais por riba do resultado global; é dicir, das cinco áreas de intervenciónconsideradas conxuntamente.GRAO DE SATISFACCIÓN COAS ACTIVIDADES SEGUNDO OS OBXECTIVOS DE ÁREA E ENTOTAL. DISTRIBUCIÓN PORCENTUALÁREA 5GRAO DE SATISFACCIÓNOBXECTIVO: INFORMACIÓNE SENSIBILIZACIÓNMoi satisfactorio 43.4Bastante satisfactorio 56.6Regular -Pouco satisfactorio -Nada satisfactorio -TOTAL 100.0Nº 122Fonte: elaboración propia a partir dos datos obtidos a través das fichas de recollida de informaciónsobre o cumprimento do III PIOM114

Avaliación finalOBXECTIVO 1Sensibiliza-la sociedade galega sobre a discriminación que sofrenas mulleres e facilitarlles a estas unha información personalizadapara que poidan facer vale-los seus dereitos e acadar así unhaverdadeira igualdade de oportunidades.Como xa se sinalou, un único obxectivo conforma a última área do III PIOM: información esensibilización. A través dun total de seis actuacións pretendíase sensibiliza-lo conxunto dasociedade galega sobre a discriminación existente en razón de sexo. Ademais, a través dalgunhadestas actuacións perseguíase facilitarlles unha información personalizada ás mullerespara que poidan facer vale-los seus dereitos en tódolos ámbitos, de cara á consecucióndunha verdadeira igualdade de oportunidades.No que respecta á avaliación cuantitativa, os resultados obtidos evidencian o importantepeso porcentual das actividades relacionadas coa actuación 5.1.5., consistente na realizaciónde seminarios de cara á sensibilización de colectivos profesionais directamente implicadosno traballo coas mulleres, para aplicar unha perspectiva de xénero en tódolos ámbitosda sociedade.Ó longo dos catro anos de vixencia do III PIOM leváronse a cabo, efectivamente, multitudede actividades destinadas á sensibilización, formación ou información de profesionais directamenteimplicados na intervención social con mulleres. Sen embargo, cómpre advertirque a finalidade desta actuación interpretouse de xeito máis amplo para proceder á avaliación,polo que se inclúe non só a realización de seminarios en stricto senso, senón outrotipo de actividades como cursos de formación, conferencias, xornadas, etc. Por outro lado,aínda que na maior parte dos casos se trata de profesionais especialmente implicados notraballo con mulleres, noutros alúdese a colectivos específicos, como pode se-lo funcionariadodos servicios da Administración autonómica ou persoas responsables de asociaciónsde mulleres, no caso de actividades formativas.Tendo en conta que o principal organismo responsable das actividades que se inclúen nestaárea foi o propio Servicio Galego de Igualdade, expóñense a continuación as máis representativasrealizadas ou promovidas por este organismo ó longo do período comprendidoentre 1998 e 2001, no eido da información e da sensibilización sobre a igualdade entrexéneros. Debe terse en conta que moitas das actividades que se poderían incluír nesteobxectivo, ó constituír accións de sensibilización verbo dos dereitos das mulleres, foron obxectode análise e comentario en relación con outros obxectivos do III PIOM, pois vincúlansede modo máis específico a algún deles. Por conseguinte, hai que destaca-las seguintes accións:Polo que respecta ós servicios de información, apoio e asesoramento, cómpre menciona-laRede de Información e Asesoramento para as Mulleres (RIAM), da que forma parteo Centro de Información e Asesoramento ás Mulleres (CIAM), os Centros de Informacióná Muller de carácter comarcal (CIM), así como o Teléfono da Muller. O obxectivo desta redeconsiste en lles proporcionar ás mulleres galegas o coñecemento real dos seus dereitos, incidindoespecialmente naquelas que residen no medio rural.O Centro de Información e Asesoramento ás Mulleres (CIAM). Durante os catroanos de vixencia do plan, este centro de información atendeu 11.435 consultasformuladas por un total de 6.700 consultantes, distribuídos como se sinala no cadroque se expón a continuación.115

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-20011998 1999 2000 2001 TotalConsultas 2.779 3.012 2.850 2.794 11.435Consultantes 1.682 1.766 1.619 1.633 6.700Os Centros de Información á Muller (CIM). Constitúe un dato moi significativo quedurante o período 1998-2001 foron creados catorce novos centros: se en 1998existían 21 centros distribuídos en diversas comarcas galegas, no ano 2001 a cifraascendeu a 35. Deste xeito, viuse cumprida a actuación 5.1.3., que prevía “reforza-loasesoramento proporcionado polos centros de información á muller, ampliandoo número destes para facilita-lo acceso de tódalas mulleres galegas á informaciónque requiran”. O número de consultantes, e en consecuencia o de consultas,foi aumentando considerablemente ó longo dos anos de vixencia do IIIPIOM, tal e como se reflicte no seguinte cadro.1998 1999 2000 2001 TotalConsultas 7.288 15.130 18.423 22.744 63.585Consultantes 5.948 10.812 12.881 15.628 45.269O Teléfono da Muller. Atendéronse durante o cuadrienio de vixencia do III PIOMun total de 4.275 persoas, que realizaron un total de 5.076 consultas. Desde unhaóptica evolutiva, de 1998 ata o ano 2001, cabe sinalar un lixeiro descenso no númerode consultantes e, pola contra, un incremento tamén lixeiro no volume deconsultas.Con respecto ó programado no III PIOM a través da actuación 5.1.2. —”amplia-lacobertura e os servicios de información proporcionados a través do Teléfono daMuller”—, hai que salientar que se atendeu un elevado volume de consultas, constituíuseo equipo multidisciplinar, e déuselle consecución deste xeito á citada actuación.A web do Servicio Galego de Igualdade. Para facer chega-la información referenteás actuacións que se realizan en Galicia dirixidas ás mulleres, desde o SGI elaborouseunha páxina en internet: http://www.xunta.es/auto/sgi.Outra acción importante, desde a perspectiva da información dirixida ó colectivofeminino, é a publicación da Guía de recursos para as mulleres galegas, difundida entre tódalasentidades e organismos da Comunidade Autónoma. Foron dúas as edicións durantea vixencia do III PIOM, a primeira no ano 1999 e a segunda no 2001. Presenta unha distribuciónprovincial dos recursos que conforman o seu contido, facilitando e axilizando destexeito a súa consulta.Doutra banda, ó longo deste período realizáronse tamén diversas campañas de difusióne sensibilización sobre temas de interese prioritario para as mulleres, tal e como secontempla na actuación 5.1.1. —“realizar unha campaña que consolide e potencie o coñecementodos dereitos das mulleres en tódolos eidos achegándoas a todas elas, especialmentea aquelas que viven no medio rural”—.Para a realización destas campañas elaboráronse materiais de fácil distribución e uso, e procurousepresentar productos atractivos e impactantes para a poboación xeral. Entre estaspoden destacarse:116

Avaliación finalA campaña “Son unha muller, teño os meus dereitos”, que contribúe a que secumpra a actuación 5.1.4. —“potencia-la divulgación e a realización de campañasnos medios de comunicación, incorporando o principio de igualdade co ánimo desensibilizar a toda a poboación galega”—. Esta campaña incluíu desde a ediciónde folletos informativos sobre os dereitos das mulleres, nos que se facía especialfincapé no tema da violencia de xénero; ata a emisión dun anuncio publicitario,deseñado para a súa difusión en televisión e radio.A campaña “Reinventa a historia”. Pretendeu reproduci-la historia desde a perspectivade xénero, presentando as mulleres como protagonistas de accións e profesiónsque tradicionalmente non recoñecían a participación feminina.Diversos organismos internacionais acordaron propicia-la reflexión e o debate sobrea situación das mulleres de Kabul. Distribuíronse folletos e carteis divulgativose apoiouse a realización de exposicións sobre a vida invisible das mulleres enAfganistán; o nivel máximo da desigualdade de oportunidades e, polo tanto, daviolencia de xénero entendida no sentido máis amplo.Tamén se realizaron espacios nos distintos medios de comunicación sobre temasde interese como, por exemplo, a prostitución e a violencia de xénero.Por outro lado, leváronse a cabo outro tipo de actividades como exposicións, xornadas,etc., que contribuíron de igual xeito ó desenvolvemento da actuación 5.1.1., e entreas que cómpre salienta-las seguintes:A exposición “As mulleres galegas no século XX”. Unha exposición fotográfica naque se puxo de manifesto a implicación das mulleres galegas en diversos sectoresó longo do século XX, que pretendeu ser unha homenaxe de recoñecemento ó esforzodas mulleres que souberon, moitas veces en solitario, soste-las súas familiase colaborar no avance e na modernidade da sociedade galega.A exposición “As mulleres galegas no terceiro milenio”. Esta exposición respondeó obxectivo de erradica-las situacións de desigualdade por razón de xénero, poloque se considera importante facer chegar á sociedade unha visión das posiciónsque conquistaron as mulleres galegas en diferentes ámbitos da vida social, económicae política. Abordou diversas temáticas: política, educación, traballo, participaciónsocial, cultura, deporte, empresarias, agricultura e pesca, novas tecnoloxías,xustiza e sanidade. Tivo un total de 4.348 visitantes, feito que hai que valorarpositivamente, sobre todo pola dispersión xeográfica que acadou dentro dasposibilidades temporais.A valoración das entidades que puideron contar coa exposición é notablementesatisfactoria, e mesmo respecto doutros materiais complementarios, como o vídeoe a publicación que acompañaron a exposición:“Previo a la exposición se mostró un vídeo del SGI de la Xunta de Galicia, en el que seexplicaron los diferentes ámbitos en que participa la mujer en los momentos actualesy su integración y participación en el nuevo milenio. A las mujeres les sorprendió laigualdad de derechos”.“A exposición tiña unha organización ben estructurada, o que lles permitía ós visitantesfacerse unha idea clara do que se intentaba transmitir. Os libros complementariosserviron tamén de reflexión perdurable sobre os temas, pois permiten unha consultaposterior”.117

III Plan de igualdade de oportunidades das mulleres galegas, 1998-2001No que atinxe a outro tipo de actividades, pode mencionarse:– A convocatoria de premios Galicia en feminino, na modalidade “Distinción honoríficaen defensa da igualdade”, que se lles outorga a persoas ou entidadesque, de xeito continuado e relevante, contribúen á igualdade de oportunidadesdas mulleres galegas.– O ciclo de conferencias sobre “As mulleres galegas no século XXI”. Programadoco obxectivo de fomenta-lo debate sobre temas de interese prioritarios para ocolectivo feminino, achega-los coñecementos e reflexións de mulleres destacadasen diversos campos de actuación e sensibiliza-la sociedade sobre os novosroles que homes e mulleres poden desenvolver de cara ó terceiro milenio.Aínda que o principal organismo responsable das accións relacionadas con esta área de actuaciónfoi o Servicio Galego de Igualdade, tamén hai que salienta-lo labor realizado nestesentido por outras entidades, como os propios centros de información á muller, os concellose asociacións, basicamente en relación coa actuación 5.1.1., destacando de maneiraespecial a programación de actividades con motivo da celebración do Día da muller traballadorae o Día da non violencia contra as mulleres.Respecto da actuación de diversos concellos de Galicia débese subliña-lo importante papeldos plans de igualdade municipais que se foron poñendo en marcha durante a vixencia doIII PIOM; algúns elaborados coa colaboración e o asesoramento directo do Servicio Galegode Igualdade, e outros deseñados por iniciativa do propio concello.O deseño de plans de igualdade municipais constitúe en si mesmo o froito dun labor previode sensibilización e concienciación dos axentes responsables e asinantes do plan e, ómesmo tempo, un instrumento para acada-la igualdade de oportunidades entre mulleres ehomes dos respectivos concellos, tarefa na que as intervencións cara á sensibilización e informaciónson prioritarias.Pola contra, non se ten coñecemento de plans de igualdade no marco das deputacións provinciaisque estivesen en marcha no momento de finalización do III PIOM, aínda que si seestaba traballando sobre este tema, un feito que hai que valorar en termos positivos, sobretodo tendo en conta o peso destas entidades en Galicia e os logros que noutras zonas doEstado se están conseguindo a través de plans provinciais de igualdade.118

Avaliación final119