saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba
saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba
saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>saxelmZRvanelos</strong> <strong>gamoyenebis</strong> <strong>instruqcia</strong><br />
Seni saxelmZRvanelo _ `fizika~ _ aris VIII klasis saskolo sagnis,<br />
`bunebismetyvelebis~ nawili. igi Sedgeba xuTi Tavisa da sagakveTilo<br />
paragrafebisagan. yoveli paragrafi, Tavis mxriv, Seicavs ramdenime<br />
rubrikas, ilustracias, saazrovno, gamosaTvlel saklaso da saSinao<br />
davalebebs, grafikebis, diagramebis, cxrilebisa da sqemebis nimuSebs,<br />
testebs TviTSefasebisTvis, jgufur da individualur laboratoriul<br />
samuSaoebs da sxva. <strong>saxelmZRvanelos</strong> Tan axlavs samuSao rveuli.<br />
yvela Tavs, paragrafs, rubrikas, davalebas, ilustracias, sqemas,<br />
cxrils, grafiks, diagramas, saklaso da saSinao davalebas da sxv. aqvs<br />
Tavisi nomeri an gansxvavebuli forma da feri.<br />
qvemoT gTavazobT zogierT rCevas saxelmZRvaneloTi sargeblobis<br />
Sesaxeb.<br />
saSinao davaleba, saklaso samuSao cxrilis Sedgenasa da Sevsebaze,<br />
sqemis, diagramis, grafikis agebaze, agreTve gamoTvlebi amocanebis<br />
amoxsnisas da testebi TviTSefasebisaTvis sruldeba samuSao rveulSi<br />
da ara _ saxelmZRvaneloSi. amitom testebSi gamotovebuli adgilebis<br />
Sevseba saxelmZRvaneloSi ar aris rekomendebuli.<br />
rubrikaSi `ifiqre da imsjele~ mocemul kiTxvebze pasuxisas<br />
aucilebelia msjeloba, fiqrebis gaziareba jgufSi. SesaZloa Seni<br />
pasuxi araswori aRmoCndes. mniSvnelovania, ecado moZebno swori pasuxi<br />
da daasabuTo igi.<br />
<strong>saxelmZRvanelos</strong> darTuli aqvs saganTa da saxelTa saZiebeli.<br />
eqsperimentebis Catarebisas gaiTvaliswine<br />
miTiTebuli niSnebi:<br />
gamoiCine sifrTxile.<br />
kategoriulad akrZalulia cdebisaTvis gabzaruli<br />
an gatexili minis WurWlis gamoyeneba.
I<br />
Seiswavli:<br />
fizikur, qimiur movlenebsa<br />
da biologiur procesebs<br />
Soris gansxvavebas;<br />
fizikur sidideebs.<br />
Sesavali<br />
SeZleb da daeuflebi:<br />
movlenaze dakvirvebas da cdis<br />
Catarebas, aRweras, daskvnis gamotanas;<br />
fizikuri sidideebis gazomvas;<br />
sazomi xelsawyoebis gamoyenebas.<br />
fizika bunebis Semswavleli erTerTi mecnierebaa. berZnuli<br />
sityva `fiuzis~ qarTul enaze bunebas niSnavs. swored am sityvisagan<br />
warmodgeba saxelwodeba `fizika~, romelic pirvelad ber<br />
Zenma mecnierma aristotelem daamkvidra Cvens welTaRricxvamde<br />
IV saukuneSi.<br />
bunebis Semswavlel mecnierebaTa ganviTarebis Sedegia<br />
samecnieroteqnikuri progresi, romelic ganapirobebs mravalmxriv<br />
warmatebebs, maT Soris, kosmosis da mikrosamyaros<br />
Secnobasa da informaciuli teqnologiebis ganviTarebas.<br />
kompiuteruli teqnikis miRwevebi warmoudgenelia bunebis<br />
Semswavlel mecnierebaTa winsvlis gareSe. fizika maT Soris<br />
yvelaze fuZemdebluria. fizikis kanonebs eyrdnoba teqnikuri<br />
miRwevebis umravlesoba.<br />
fizika zusti mecnierebaa, xolo misi kanonebi _ universaluri.<br />
igi ganixilavs sxvadasxva fizikur movlenas: meqanikurs,<br />
siTburs, eleqtruls, optikurs, atomurs. maTi Seswavla kacobriobas<br />
aZlevs codnas samyaroze, magram codna samyaroze amouwuravia.<br />
mecnierebis ganviTareba ayenebs axalaxal amocanebs,<br />
romlebic momavali fizikosebis gadasawyvetia.
1.1<br />
ifiqre da imsjele<br />
movlena, dakvirveba, cda<br />
romel movlenebs miakuTvnebdi am suraTebze asaxul situaciebs?<br />
bunebaSi mimdinare<br />
yvela cvlilebas<br />
movlena ewodeba.<br />
fizika aris sabunebismetyvelomecniereba,<br />
romelic<br />
Seiswavlis fizikur<br />
movlenebs.<br />
fizikur movlenebia:<br />
meqanikuri,<br />
eleqtruli, sinaTlis<br />
movlenebi.<br />
O +<br />
H<br />
Jangbadi<br />
H<br />
O<br />
H H<br />
wyalbadi wyali<br />
sur.1 sur.2 sur.3<br />
ratom Cans dRisiT mze da RamiT varskvlavebi?<br />
ra aris wyali an haeri da ratom aris isini<br />
aucilebeli adamianis sicocxlisTvis?<br />
saidan Cndeba Rrubeli an Tvalwarmtaci cisartyela?<br />
ratom iZireba wyalSi lursmani, xolo gemi _ ara?<br />
yvela am da sxva kiTxvas upasuxeb, Tu dainteresdebi<br />
da kargad Seiswavli bunebas, masSi mimdinare<br />
movlenebs.<br />
bunebaSi mimdinare movlenebia: elva, Weqaquxili,<br />
qarborbala, miraJi, mcenareTa aRmoceneba da zrda,<br />
cxovelebis gamravleba, nivTierebaTa gardaqmna da<br />
sxv.<br />
bunebis Seswavlis mizniT ganasxvaveben fizikur,<br />
qimiur movlenebsa da biologiur (sasicocxlo) procesebs.<br />
elva, Weqaquxili, qarborbala, sxeulebis<br />
moZraoba, wylis duRili da mravali sxva fizikuri<br />
movlenebia.<br />
saWmel sodaze Zmris damatebiT soda fuvdeba da<br />
warmoiqmneba buStukebi _ es qimiuri movlenaa.<br />
mcenareebis aRmoceneba da zrda, cxovelebis<br />
gamravleba _ biologiuri procesebia.<br />
bunebaSi mimdinare procesi, rodesac ar xdeba<br />
nivTierebis gardaqmna, aris fizikuri movlena.<br />
fizikuri movlenebia, magaliTad: meqanikuri, eleqtruli,<br />
siTburi, sinaTlis movlenebi.<br />
fizika eqsperimentuli mecnierebaa, rac imas<br />
niSnavs, rom codnis mopoveba am mecnierebaSi<br />
ZiriTadad eqsperimentiT xdeba.
eqsperimentuli kvlevis meTodebia: dakvirveba<br />
da cda.<br />
gitaris (Conguris, fanduris) sims gamohkari TiTi<br />
da daakvirdi sims.<br />
ra Seicvleba, Tu aJRerebul sims mWidrod Seaxeb<br />
xels? ratom?<br />
dakvirvebis meTodi, umTavresad, gamoiyeneboda<br />
fizikis ganviTarebis sawyis safexurze. magaliTad,<br />
uZveles droSi miaCndaT, rom dedamiwa brtyeli iyo<br />
da mas eyrdnoboda cis TaRi. SemdgomSi, dakvirvebebis<br />
Sejamebis Sedegad, mividnen daskvnamde, rom dedamiwa<br />
sferuli formisaa. aseve dakvirvebis Sedegi iyo mzisa<br />
da mTvaris dabnelebis mizezebis aRmoCenac.<br />
ivaraude, ramdenjer meti dro dasWirdeba 2 litri<br />
wylis aduRebas, Tu imave pirobebSi (erTsa da<br />
imave WurWelSi da quraze) 1 litri wylis aduRebas<br />
dasWirda, vTqvaT, 10 wuTi.<br />
Seni varaudi saxlSi Seamowme cdiT da gamoitane<br />
daskvna.<br />
gansxvavebiT dakvirvebisagan, cdebis Casatareblad<br />
specialuri winaswari momzadebaa saWiro.<br />
xSirad mecnierebi gamoTqvamen varauds (hipoTezas),<br />
romelTa Semowmeba aucilebelia cdiT. cdis<br />
Catarebisas unda vicodeT, ra mizniT tardeba cda,<br />
ra xelsawyoebi gvWirdeba amisTvis, rogori TanmimdevrobiT<br />
unda CavataroT igi. bolos, unda SevZloT<br />
miRebuli Sedegis Sedareba im varaudTan (hipoTezas<br />
Tan), ris Sesamowmebladac Catarda cda, gamovitanoT<br />
daskvna da avxsnaT movlena.<br />
gaazreba<br />
gaixsene bunebaSi mimdinare sxvadasxva movlena da<br />
aRwere isini.<br />
saSinao davaleba<br />
eqsperimentuli davaleba<br />
dakvirveba wylis aduRebis xangrZlivobaze.<br />
mocemuli gaqvs: wyali, WurWeli wylis asaduReblad,<br />
qura, wammzomi.<br />
Caasxi WurWelSi erTi litri wyali. moaTavse<br />
anTebul quraze da aiTvale wylis aduRebis dro.<br />
daelode qvabis gacivebas. Caasxi qvabSi imave<br />
temperaturis ori litri wyali da Caatare igive cda.<br />
Seadare erTmaneTs wylis aduRebis dro pirveli da<br />
meore cdis SemTxvevaSi. gamoitane daskvna.<br />
cda aris garkveuli<br />
miznis misaRwevad<br />
sagangebod<br />
Seqmnil xelovnur<br />
pirobebSi movlenebis,<br />
sxeulebisa da<br />
faqtebis Seswavla.
1.2<br />
fizikuri sidide<br />
SeiZleba uSualod<br />
gaizomos an gazomili<br />
sidideebiT iqnes<br />
gamoangariSebuli.<br />
10 sm<br />
10<br />
ifiqre da imsjele<br />
10 sm<br />
sur. 10<br />
sur. 4<br />
10 sm<br />
kubis moculoba =<br />
10sm X10 smX10 sm = 1000 sm 3<br />
fiziuri sidideebi<br />
sur. 5<br />
sur. 8<br />
sur. 6<br />
ras zomaven TiToeuli am xelsawyoTi?<br />
sur. 7<br />
sur. 9<br />
yvelaferi, rac Cvens garSemoa, materiaa. materiis<br />
erTerTi saxe nivTierebaa. yoveli sxeuli<br />
nivTierebisgan Sedgeba da aqvs sakuTari forma,<br />
moculoba, masa, feri, suni da sxv.<br />
materia ganuwyvetliv moZraobs da icvleba. am<br />
cvlilebis erTerTi saxea fizikuri movlena.<br />
yvela sxeuli da fizikuri movlena xasiaTdeba<br />
fizikuri sidideebiT. fizikuri sidideebia: man<br />
Zili, dro, masa, temperatura, moculoba da sxv.<br />
yvela fizikur sidides aqvs ricxviTi mniSvneloba da<br />
sazomi erTeuli. fizikuri sididis ricxviTi mniSvnelobis<br />
sapovnelad saWiroa misi gazomva. amisaTvis<br />
fizikuri sidide unda SevadaroT am sididis erTeulad<br />
miRebul etalonur * sidides. magaliTad, sigrZis<br />
gazomvisas am sxeulis sigrZes adareben sigrZis<br />
etalons _ 1 metrs. masis gazomvisas am sxeulis masas<br />
adareben masis etalons _ 1 kilograms da sxv.<br />
sxvadasxva fizikuri sididis gasazomad iyeneben<br />
specialur xelsawyoebs (sur. 49). magram zogier<br />
Ti fizikuri sididis gazomva SeuZlebelia, radgan<br />
ar arsebobs misi gamzomi xelsawyo. magaliTad,<br />
SeuZlebelia kubis formis sxeulis moculobis uSualo<br />
gazomva. misi moculoba gamoiangariSeba gazomili<br />
gverdebis sigrZis namravliT (sur. 10).<br />
___________<br />
* sigrZisa da masis etalonebi specialurad aris daculi pariz<br />
Tan axlos, q. sevrSi, zomisa da wonis saerTaSoriso biuroSi.
gaazreba<br />
1. daukavSire azrobrivad Sesabamisi sityvebi erTmaneTs:<br />
saswori dro<br />
Termometri masa<br />
wammzomi temperatura<br />
menzura manZili<br />
sazomi lenti moculoba<br />
2. romel fizikur sidides vzomavT sasworiT?<br />
TermometriT? wammzomiT? saxazaviT?<br />
3. aris Tu ara fizikuri sidide suni? feri?<br />
ratom?<br />
4. daukavSire azrobrivad Sesabamisi sityvebi erTmaneTs:<br />
lursmani xe<br />
magida rkina<br />
saxli mina<br />
burTi aguri<br />
Wiqa tyavi<br />
5. mocemuli sityvebidan aarCie fizikuri sidideebi:<br />
dro<br />
saswori<br />
masa<br />
Termometri<br />
menzura<br />
me11 suraTze mocemulia geometriuli figurebi.<br />
saxazaviT gazome figurebis gverdebis sigrZe<br />
(gamosaxe metrebSi) da gamoTvale TiToeulis<br />
farTobi. Sedegebi warmoadgine samuSao rveulSi<br />
cxrilis saxiT.<br />
sur. 11<br />
sigrZe<br />
temperatura<br />
a<br />
saSinao davaleba<br />
1<br />
b<br />
a<br />
2<br />
b<br />
b<br />
3<br />
a<br />
11
1.3<br />
sur. 12<br />
me12 suraTze a, b, g, d SemTxvevebSi sworad Zevs Tu ara saxazavi rveulis sigrZis gasazomad<br />
xelsawyos skalis<br />
danayofis fasi<br />
aris misi umciresi<br />
danayofis mniSvneloba.<br />
rac ufro mcirea<br />
danayofis fasi,<br />
miT ufro zustad<br />
izomeba fizikuri<br />
sidide.<br />
12<br />
ifiqre da imsjele<br />
a<br />
sur. 13<br />
sur. 14<br />
rogor gavzomoT fizikuri sidide?<br />
b g d<br />
gazomva aris mocemuli sididis Sedareba am sididis<br />
erTeulad miRebul etalonur sididesTan da<br />
gamzomi xelsawyoebic am etalonebis Sesabamisad aris<br />
damzadebuli. sxvadasxva fizikuri sididis gazomvisas<br />
sxvadasxva xelsawyos iyeneben. yvela sazom<br />
xelsawyos aqvs skala ricxvebiT (mag., sur. 13). zogjer<br />
yvela Strixs ara aqvs miwerili ricxviTi mniSvne<br />
loba. TiToeuli Strixis ricxviTi mniSvnelobis<br />
gasagebad aucilebelia danayofis fasis codna.<br />
danayofis fasis gasagebad avirCioT ori uaxloesi<br />
iseTi danayofi, romelTac aweria ricxvebi, magaliTad,<br />
100 ml da 150 ml (sur.14). danayofis fasis gasagebad<br />
am ricxvebs Soris sxvaoba unda gavyoT maT Soris<br />
moTavsebul danayofebis raodenobaze.<br />
cTi aRvniSnoT danayofis fasi.<br />
150ml _ 100ml<br />
c =<br />
10<br />
50ml<br />
= = 5ml<br />
10<br />
maSasadame, am xelsawyos danayofis fasi aris<br />
5 ml. magram xSirad xdeba ise, rom fizikur sidides<br />
zustad ver vzomavT, radgan gamzom xelsawyoze<br />
Cvenebis zusti aTvla Znelia. fizikuri movlenebis<br />
mecnieruli Seswavlisas ki aucilebelia sxvadasxva<br />
fizikuri sididis zusti gazomva. amisaTvis SemoaqvT<br />
gazomvis cdomilebis cneba * da mecnierebi zusti<br />
gazomvebisaTvis cdomilebas iTvaliswineben.<br />
me13 suraTze mocemuli TermometriT temperaturis<br />
gazomvisas zustad ver davasaxelebT<br />
ramden<br />
___________<br />
graduss uCvenebs Termometri, radgan<br />
* cdomilebebis zust gamoTvlas iswavliT ufros klasebSi.
vercxliswyali 24 0 da 25 0ebs Sorisaa. amitom<br />
unda ganisazRvros Termometris gazomvis cdomileba.<br />
gazomvis cdomileba danayofis fasis<br />
naxevris tolia. radgan am Termometris danayofis<br />
fasi aris 1 0, amitom misi cdomileba iqneba 0,5 0.<br />
mocemuli Termometris Cveneba am SemTxvevaSi SeiZleba<br />
ase Caiweros:<br />
t=24 0 ±0,5 0.<br />
jgufuri eqsperimenti<br />
sxeulis moculobis gansazRvra.<br />
gazome sxeulis moculoba menzuriT.<br />
mocemuli gaqvs: menzurebi, WurWlebi wyliT,<br />
sxvadasxva formisa da mcire zomis sxeulebi. magali<br />
Tad, geometriuli figurebi (sur. 15)<br />
Caasxi menzuraSi wyali da gazome misi sawyisi<br />
moculoba. moaTavse Sig sxeuli. aiTvale wylis<br />
saboloo moculoba. am monacemebiT gamoiangariSe<br />
sxeulis moculoba. cda gaimeore samjer sxvadasxva<br />
sxeulisTvis ise, rom ar Secvalo menzuraSi wylis<br />
sawyisi moculoba. monacemebi warmoadgine cxrilis<br />
saxiT (cxrili mocemulia samuSao rveulSi).<br />
gaazreba<br />
1. ra maqsimaluri moculoba SeiZleba gaizomos<br />
me16 a, b, g suraTebze mocemuli sxvadasxva menzuriT<br />
anu rogoria TiToeuli menzuris gazomvis zRvari?<br />
ra moculobis siTxe asxia TiToeul menzuraSi?<br />
mocemuli menzurebidan rogori danayofis fasis<br />
menzuriT iqneba gazomva ufro zusti?<br />
saSinao davaleba<br />
1. gaige menzuris danayofis fasi, menzuris gazomvis<br />
zRvari da sxeulis moculoba (sur. 17).<br />
sxeulis moculoba gamosaxe m 3 iT.<br />
eqsperimentuli davaleba<br />
1. mavTulis diametris gazomva.<br />
mocemuli gaqvs: fanqari, 20 sm sigrZis mavTuli,<br />
saxazavi.<br />
mavTuli saxazavze mWidrod daaxvie (sur.18).<br />
moifiqre, rogor gaigeb mavTulis diametrs?<br />
2. menzuris damzadeba.<br />
mocemuli gaqvs: garkveuli moculobis patara<br />
WurWeli, polieTilenis boTli, qaRaldis zoli,<br />
webovani lenti (miTiTebebi mocemulia samuSao<br />
rveulSi).<br />
sur. 15<br />
a b g<br />
sur. 16<br />
sur. 17<br />
sur. 18<br />
13
14<br />
II nivTierebis agregatuli<br />
mdgomareobebi<br />
sur. 19
Seiswavli:<br />
nivTierebis sam<br />
agregatul mdgomareobas;<br />
difuzias;<br />
dnobas da gamyarebas;<br />
aorTqlebas da kondensacias;<br />
simkvrives.<br />
SeZleb da<br />
daeuflebi:<br />
jgufur muSaobas;<br />
erToblivad swavlas;<br />
damatebiTi informaciis<br />
moZiebasa da damuSavebas;<br />
cdis dagegmvas, varaudebis<br />
gamoTqmas da mis Semowmebas cdiT;<br />
erTi fizikuri sididis meoreze<br />
damokidebulebis grafikul warmodgenas;<br />
amocanebis amoxsnas;<br />
cxrilebis gamoyenebas.<br />
nivTierebis agregatuli mdgomareobis Seswavla mWidrodaa<br />
dakavSirebuli nivTierebis agebulebasTan.<br />
daaxloebiT 2000 wlis winaT poetma da filosofosma<br />
lukreciusma Seqmna Tavisi cnobili poema `nivTierebis<br />
bunebis Sesaxeb~. igi amtkicebda, rom yvela nivTiereba Sedgeba<br />
usasrulod didi raodenobis nawilakebisagan, korpuskulebis<br />
anu atomebisagan. misi warmodgeniT, atomi iseTi nawilakia,<br />
romelic metad aRar SeiZleba daiyos. am Teoriis mixedviT,<br />
nivTiereba rom davyoT Zalian mcire nawilebad, bolos<br />
miviRebT nawilaks, romelic metad aRar daiyofa. am Teorias<br />
ewinaaRmdegeboda mosazreba, romelic Tvlida, rom nivTiereba<br />
uwyveti sistemaa, rom igi ar Sedgeba atomebisagan.<br />
WeSmaritebis dadgenisaTvis uamravi mecnieris dauRalavi<br />
Sroma daixarja. Tanamedrove teqnikuri mowyobilobis _<br />
eleqtronuli mikroskopis meSveobiT mecnierebs SesaZlebloba<br />
miecaT daedginaT nivTierebis atomurmolekuluri aRnagoba.<br />
me19 suraTze almasisa da brolis kristalebTan erTad<br />
mocemulia, eleqtronuli mikroskopiT `gadaRebuli~, bunebaSi<br />
erTerTi yvelaze mcire, liTiumis atomebis ganlageba<br />
kristalSi.<br />
15
1<br />
2.1<br />
ifiqre da imsjele<br />
romel agregatul<br />
mdgomareobebSia<br />
wyali (sur. 20)?<br />
myari, Txevadi,<br />
airadi, plazmuri<br />
mdgomareobebi niv<br />
Tierebis agregatuli<br />
mdgomareobebia.<br />
sur. 21<br />
a<br />
b<br />
g<br />
ra aris nivTierebis<br />
agregatuli mdgomareoba?<br />
sur. 20<br />
Zveli berZnebi Tvlidnen, rom samyaroSi yvelaferi<br />
Sedgeba wylis, haeris, miwisa da cecxlisagan.<br />
mogvianebiT adamianebma nivTierebis mdgomareobebi<br />
ase warmogvidgines: siTxe, airi, myari sxeuli da<br />
plazma.<br />
wyali _ nivTierebis Txevadi mdgomareobaa,<br />
haeri _ nivTierebis airovani mdgomareoba, miwa<br />
_ nivTierebis myari mdgomareoba, cecxlis ali _<br />
nivTierebis plazmuri mdgomareoba. haeri da miwa<br />
ramdenime nivTierebis narevia.<br />
aris SemTxvevebi, roca wyali erTdroulad<br />
SeiZleba imyofebodes sam agregatul mdgomareobaSi:<br />
TxevadSi, myarSi, airadSi (sur. 20). agregatuli<br />
mdgomareobebi SeiZleba daxasiaTdes nivTierebis<br />
Semadgeneli atomebisa da molekulebis urTierTganlagebiT.<br />
airSi molekulebi imdenad Sors aris erTmane<br />
Tisagan, rom praqtikulad erTmaneTze ar moqmedeben<br />
(ar urTierTqmedeben). amitom molekulebi airSi<br />
Tavisuflad gadaadgildeba, ris gamoc airi ikavebs<br />
mTeli WurWlis moculobas (sur. 21, a).<br />
siTxeSi molekulebi erTmaneTisagan daSorebulia<br />
molekulis zomis toli manZiliT. aseT manZilebze<br />
molekulebs Soris ukve moqmedebs miziduloba.<br />
am mdgomareobaSi molekulebi irxevian da mcired<br />
Sordebian TavianT mdebareobas (sur. 21, b).<br />
myar mdgomareobaSi myofi nivTierebis molekulebi<br />
ise axlos arian erTmaneTTan, rom maT Soris<br />
miziduloba, airTan SedarebiT, sakmaod didia. myari<br />
nivTierebis molekulebi ise irxevian, rom TiTqmis ar<br />
Sordebian sawyis mdebareobas (sur. 21, g).
jgufuri eqsperimenti<br />
dakvirveba nivTierebis sxvadasxva agregatul<br />
mdgomareobaze.<br />
mocemuli gaqvs:<br />
I. nebismieri formis myari sxeuli (magaliTad,<br />
fanqari, kalmistari, lursmani, xis Zelaki).<br />
daakvirdi, Znelad icvlis Tu ara formasa da moculobas<br />
myari sxeuli masze zemoqmedebisas. gamoitane<br />
daskvna.<br />
II. samedicino Sprici, wyali.<br />
SpricSi Caasxi wyali da mis Ria bolos TiTi<br />
mWidrod miaWire. Seecade dguSiT SekumSo wyali.<br />
daakvirdi, Znelad icvlis Tu ara moculobas<br />
wyali. gamoitane daskvna.<br />
III. wyali da sxvadasxva formis WurWeli.<br />
gadaasxi wyali erTi WurWlidan meoreSi.<br />
daakvirdi, advilad icvlis Tu ara wyali formas.<br />
gamoitane daskvna.<br />
IV. samedicino Sprici.<br />
mis Ria bolos TiTi mWidrod miaWire. Seecade<br />
dguSiT SekumSo haeri.<br />
daakvirdi, advilad icvlis Tu ara haeri moculobas.<br />
gamoitane daskvna.<br />
SeiZleba Tu ara dguSi CavuSvaT bolomde?<br />
ratom?<br />
gaazreba<br />
1. daadgine, romel agregatul mdgomareobebSia<br />
nivTiereba (sur. 22 a, b, g).<br />
ratom fiqrob ase?<br />
2. romel agregatul mdgomareobaSia nivTiereba,<br />
romelic Znelad icvlis formasa da moculobas?<br />
saSinao davaleba<br />
1. Seadare erTmaneTs sxeulTa Tvisebebi myar da<br />
Txevad, myar da airad, airad da Txevad mdgomareobebSi.<br />
eqsperimentuli davaleba<br />
boTls mWidrod moarge Zabri ise, rom ar moZraobdes<br />
da Caasxi wyali (sur. 23).<br />
ratom gagiWirda wylis Casxma?<br />
Semdeg ise daiWire Zabri WurWlis yelSi, rom ar<br />
Seexos yelis kideebs. Caasxi wyali.<br />
wyali Tavisuflad Caisxa WurWelSi. ratom?<br />
axseni damzerili movlena.<br />
sur. 22<br />
eqsperimentis Sedegebi<br />
Seadare Semdeg<br />
daskvnebs:<br />
nivTiereba myar<br />
mdgomareobaSi Znelad<br />
icvlis formasa<br />
da moculobas.<br />
nivTiereba Txevad<br />
mdgomareobaSi advilad<br />
icvlis formas da<br />
Znelad moculobas.<br />
nivTiereba airad<br />
mdgomareobaSi advilad<br />
icvlis formas<br />
da moculobas.<br />
sur. 23<br />
a<br />
b<br />
g<br />
1
1<br />
2.2<br />
wyalSi uSveben saRebavs.<br />
daakvirdi 24e<br />
suraTs da axseni,<br />
ratom icvleba<br />
wylis Seferiloba<br />
TandaTanobiT?<br />
difuziis eqsperimentuli Seswavla<br />
ifiqre da imsjele<br />
sur. 24<br />
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
sur. 25<br />
difuziis movlenis gamokvleva<br />
praqtikumi<br />
mocemuli gaqvs:<br />
I. sunamo, wammzomi, qaRaldis furceli.<br />
dainiSne sawyisi dro da daawveTe sunamo magidaze<br />
moTavsebul qaRaldis furcelze. daakvirdi, ramden<br />
xanSi SeigrZnob sunamos surnels magidasTan, xolo<br />
Seni Tanaklaseli _ magididan 5 nabijis moSorebiT.<br />
erTsa da imave dros SeigrZeniT sunamos surneli?<br />
ratom? axseni movlena.<br />
II. WurWeli cxeli wyliT, Saqris (an marilis)<br />
fxvnili da minis Wiqa.<br />
Cayare WiqaSi 1 kovzi Saqris (an marilis) fxvnili.<br />
Zalian frTxilad Caasxi cxeli wyali ise, rom<br />
fxvnili ar Seerios wyals. dainiSne dro, ramden xanSi<br />
Seicvlis gemos wyali? (gausinje gemo wyals).<br />
axseni damzerili movlena.<br />
ratom moxda ase?<br />
III. WurWeli civi wyliT, Saqris (an marilis) fxvnili<br />
da minis Wiqa.<br />
Cayare WiqaSi 1 kovzi Saqris (an marilis) fxvnili.<br />
Zalian frTxilad Caasxi civi wyali. dainiSne dro,<br />
ramden xanSi Seicvlis gemos wyali? (gausinje gemo<br />
wyals).<br />
axseni damzerili movlena.<br />
ratom moxda ase?<br />
Seadare erTmaneTs civ da cxel wyalSi nivTierebis<br />
gaxsnis dro da gamoitane daskvna.<br />
erTerT laboratoriaSi tyviisa da oqros gaprialebuli<br />
firfitebi mWidrod miades erTmaneTs da<br />
ase gaaCeres ramdenime wlis ganmavlobaSi. am drois<br />
gavlis Semdeg maTi dacileba SeuZlebeli gaxda. isini<br />
TiTqos „Seezardnen~ erTmaneTs (sur. 25).<br />
sxvadasxva nivTierebis erTmaneTTan mWidrod<br />
Sexebisas nivTierebaTa Semadgeneli nawilakebi TavisTavad<br />
Seerevian erTmaneTs. es movlena gamowveulia<br />
nivTierebis Semadgeneli nawilakebis ganuwyveteli<br />
moZraobiT da maT Soris Tavisufali<br />
adgilebis _ SoriseTebis arsebobiT.<br />
nivTierebis Semadgeneli nawilakebis urTierT
Serevis movlena aris difuzia.<br />
difuzia maRal temperaturaze ufro swrafad mimdinareobs,<br />
radgan molekulebi ufro swrafad moZraoben.<br />
difuzias didi mniSvneloba aqvs cocxal bunebasa<br />
da teqnikaSi. sicocxlisaTvis mcenaris yvela<br />
ujreds sWirdeba wyali, sakvebi da Jangbadi. Jangbadi<br />
mcenareSi foTlebidan xvdeba, xolo wyalsa da sak<br />
vebs fesvebidan iRebs. es nivTierebebi mcenaris<br />
ujredebSi difuziis Sedegad aRweven. vinaidan<br />
Jangbadi mcenaris ujredSi difuziiT xvdeba,<br />
mcenareebi, romlebsac aqvT didi zedapiris farTobis<br />
mqone foTlebi, ukeTesad sunTqaven da ikvebebian.<br />
Tevzebi im JangbadiT sunTqaven, romelic wyal<br />
Si difuziis Sedegad Sedis. xSirad wyalsacavebSi<br />
foTlovani mcenareebi faraven wylis zedapirs<br />
(sur. 26) da aferxeben wyalSi Jangbadis difuzias,<br />
rac xSirad Tevzebis ganadgurebas iwvevs. amitom<br />
saWiroa wyalsacavebis periodulad gawmenda wyalmcenareebisagan.<br />
aRsaniSnavia, rom sxvadasxva Senadnobis miReba,<br />
metalebis SeduReba, Sewebeba difuziis Sedegad<br />
xdeba.<br />
gaazreba<br />
1. axseni, ratom SeigrZnob yvavilebis suns haerSi?<br />
2. axseni, romeli movlenaa xorcis, Tevzis da yvelis<br />
damarileba( sur. 27).<br />
sur. 27<br />
saSinao davaleba<br />
28e suraTis mixedviT axseni, rogor mimdinareobs<br />
difuzia siTxeSi?<br />
eqsperimentuli davaleba<br />
daasvele qaRaldis furceli wyliT. moaTavse<br />
dasvelebul adgilze saRebavis namceci (an kaliumis<br />
permanganatis kristali).<br />
daakvirdi, ra moxda? axseni damzerili movlena.<br />
sur. 26<br />
sur. 28<br />
1
2.3<br />
dnoba aris niv<br />
Tierebis gadasvla<br />
myari mdgomareobidan<br />
Txevad mdgomareobaSi.<br />
kristalizacia<br />
aris nivTierebis<br />
gadasvla Txevadi<br />
mdgomareobidan<br />
myarSi.<br />
20<br />
ifiqre da imsjele<br />
dnoba da gamyareba<br />
sur. 29<br />
ratom dneba yinuli? ratom iyineba wyali?<br />
dnobis temperatura<br />
aris temperatura,romelzedac<br />
myari sxeuli<br />
dneba.<br />
a<br />
gazafxulze, rodesac haeri Tbeba, yinuli da<br />
Tovli dnobas iwyebs (sur. 29 a). myari sxeulis dnobisaTvis<br />
aucilebelia misi gaTboba. gaTbobis Sedegad<br />
nivTierebis Semadgeneli molekulebi TandaTan ufro<br />
`energiulebi~ xdebian. isini `wyveten~ kavSirs erTmaneTTan,<br />
rac sabolood iwvevs nivTierebis gadasvlas<br />
myari mdgomareobidan TxevadSi.<br />
kristaluri agebulebis myari sxeulis dnobis<br />
procesSi temperatura ar icvleba (sur. 30, BC ubani)<br />
(e.i. sxeuli ar cxeldeba). am SemTxvevaSi sxeulis mier<br />
miRebuli siTbo mTlianad ixarjeba molekulebs<br />
Soris arsebuli kavSiris (mizidulobis) Sesustebaze.<br />
am dros molekulebis mowesrigebuli ganlageba<br />
irRveva da sxeuli dneba. myar (kristalur) sxeuls<br />
Tavisi dnobis garkveuli temperatura aqvs (cxr. #1).<br />
magaliTad, yinulis dnobis temperaturaa 0 0 C, rkinisa<br />
_ 1539 0 C.<br />
temperatura<br />
0<br />
A<br />
B<br />
sur. 30<br />
C<br />
D<br />
gadacemuli siTbo<br />
b
cxrili #1<br />
zogierTi myari nivTierebis dnobis temperatura, 0 c<br />
nivTiereba t<br />
cxrilis meSveobiT SegviZlia gavigoT sxvadasxva<br />
nivTierebis dnobis temperatura.<br />
Cveulebriv pirobebSi cxrilSi mocemuli zogierTi<br />
nivTiereba, magaliTad: wyalbadi, Jangbadi da<br />
azoti airovan mdgomareobaSia. spirti da vercxliswyali<br />
_ TxevadSi. Zalian dabal temperaturaze es<br />
nivTierebebi myar mdgomareobaSi gadadian.<br />
arakristalur anu amorful myar sxeulebs (magaliTad,<br />
parafins, sanTels, cvils) dnobis garkveuli<br />
temperatura ar gaaCnia. dnobisas maTi temperatura<br />
TandaTan imatebs da isini nelnela lRveba. es movlena<br />
am nivTierebebis molekulebis uwesrigo ganlagebiT<br />
aixsneba.<br />
dnobis Sebrunebuli procesia gamyareba anu<br />
kristalizacia. 29e b suraTze naCvenebia wyali myar<br />
mdgomareobaSi.<br />
myari (kristaluri) sxeulis dnobisa da gamyarebis<br />
temperatura erTi da igivea.<br />
yinuli _ wylis myari mdgomareobaa. yinuli<br />
kristalia. masSi molekulebi garkveuli wesiT aris<br />
ganlagebuli (sur. 31).<br />
gaazreba<br />
saSinao davaleba<br />
1. romeli nivTiereba SeinarCunebs myar mdgomareobas<br />
_ volframi Tu foladi, Tu mas gamdnar rkina<br />
Si Caagdeb?<br />
2. laboratoriaSi Catarebuli cdis mixedviT<br />
aages sxeulis temperaturis droze damokidebulebis<br />
grafiki (sur. 33) . mocemuli grafikis mixedviT aRwere<br />
damzerili siTburi procesi (miTiTebebi ixile samu<br />
Sao rveulSi).<br />
0c nivTiereba t0c nivTiereba t0c wyalbadi 259 natriumi 98 spilenZi 1085<br />
Jangbadi 219 kala 232 Tuji 1200<br />
azoti 210 tyvia 327 foladi 1500<br />
spirti 114 qarva 360 rkina 1539<br />
vercxliswyali 39 TuTia 420 platina 1772<br />
yinuli 0 alumini 660 osmiumi 3045<br />
ceziumi 29 vercxli 962 volframi 3387<br />
kaliumi 63 oqro 1064<br />
1. gadneba Tu ara yinuli, Tu mas SevitanT oTaxSi,<br />
sadac temperatura 00Cia? ratom?<br />
2. Tu aluminis kovzs gavacxelebT, maSin masze<br />
moTavsebuli vercxlis beWedi ar gadneba (sur. 32).<br />
ratom?<br />
temperatura, 0 C<br />
0<br />
sur. 31<br />
sur. 32<br />
sur. 33<br />
dro, wT.<br />
21
2.4<br />
Seni azriT, ra fizikuri<br />
movlenaa nisli?<br />
22<br />
ifiqre da imsjele<br />
`nisli fiqria mTebisa~<br />
vaJa<br />
sur. 34<br />
aorTqleba _<br />
siTxis orTqlad<br />
gadaqcevis procesi.<br />
kondensacia _<br />
orTqlis siTxed<br />
gadaqcevis procesi.<br />
sublimacia _ myari<br />
sxeulis orTqlad<br />
gadaqcevis procesi<br />
Txevadi mdgomareobis<br />
gavlis gareSe.<br />
aorTqleba da kondensacia<br />
sur. 35<br />
kolba, romelSic Casxmulia cxeli wyali, uRlian<br />
sasworze gawonasworebulia sawonebiT (sur. 35).<br />
Seicvleba Tu ara wonasworoba mcire xnis Semdeg?<br />
rogor? ratom?<br />
zafxulSi wylis gube swrafad Sreba, zamTarSi _<br />
ufro nela. gafenili sarecxi Tbil da qarian amindSi<br />
advilad Sreba. yvela am SemTxvevaSi wyali orTqlad<br />
gadaiqceva.<br />
aorTqlebisas molekulebi siTxidan haerSi „amofrindebian“.<br />
aseTi procesi nebismieri temperaturis<br />
dros mimdinareobs. Tumca siTxidan molekulebis<br />
amosvlas aferxebs mezobeli molekulebi, romlebic<br />
`cdiloben ar gauSvan~ (Seakavon) isini. magram<br />
SedarebiT „energiulebi“ da swrafebi (anu didi siCqaris<br />
mqoneni) mainc `axerxeben~ da toveben siTxis<br />
zedapirs. aseTi procesi iwvevs siTxis temperaturis<br />
Semcirebas.<br />
garemos temperaturis Semcirebisas orTqli<br />
isev siTxed gadaiqceva. diliT, adre, mcenareTa<br />
foTlebze Cndeba nami. es haerSi gabneuli orTqlia,<br />
romelic gacivebis Sedegad gadaiqca siTxed, e.i.<br />
moxda kondensacia.<br />
zustad aseve, zafxulSi, diliT, roca haeri<br />
grili da teniania, haerSi arsebuli wylis orTqli<br />
kondensirdeba da warmoiqmneba nisli<br />
(sur. 34).<br />
orTqlad gadaiqceva ara marto siTxe, aramed<br />
zogierTi myari sxeulic. magaliTad, naftalini,<br />
iodi, mSrali yinuli da a.S. myari sxeulis orTqlad<br />
gadaqcevis process sublimacia ewodeba.
jgufuri eqsperimenti<br />
siTxis aorTqlebis siswrafis mizezebis gamokvleva<br />
mocemuli gaqvs:<br />
I. wyali, spirti, bambis fTila, muyaos furceli.<br />
daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba niv<br />
Tierebis gvarobaze.<br />
II. ori cali saSrobis qaRaldi, pipeti, spirti,<br />
marao. daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba<br />
qarze. axseni Sedegi.<br />
III. mduRare cxeli wyali, Wiqa da lambaqi.<br />
daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba<br />
Tavisufali zedapiris farTobze.<br />
IV. uRlian sasworze gawonasworebulia ori wyliani<br />
Wiqa (sur. 37), erTSi cxeli wyalia, meoreSi _<br />
civi. aRwere, rogor suraTs miiReb aTi wuTis Semdeg?<br />
SeZlebisdagvarad daxate suraTi.<br />
azrobrivi eqsperimenti<br />
gaazreba<br />
1. ivaraude, Seicvleba Tu ara mSrali yinulis<br />
natexis moculoba da forma droTa ganmavlobaSi.<br />
ratom fiqrob ase?<br />
2. ra movlenas efuZneba xilisagan Cirisa da qiSmiSis<br />
damzadeba?<br />
sur. 38<br />
saSinao davaleba<br />
1. axseni, ratom Cndeba zamTarSi Tbili oTaxis<br />
fanjris minaze wylis wveTebi.<br />
2. ZaRli, romelsac saofle jirkvlebi ar gaaCnia,<br />
gazafxulze xSirad enagadmogdebulia (sur.40),<br />
ratom?<br />
3. ratom uniSnaven eqimebi maRali sicxis dros<br />
avadmyofs oflmden saSualebebs?<br />
eqsperimentuli davaleba<br />
sur. 39<br />
siTxis temperaturis cvlileba aorTqlebisas.<br />
mocemuli gaqvs: vercxliswyliani Ter mometri,<br />
bamba, spirti.<br />
Semoaxvie spirtSi dasvelebuli bamba Termo <br />
metrs. daakvirdi, rogor Seicvleba vercxliswylis<br />
temperatura spirtis aorTqlebisas. gamoitane daskvna.<br />
t = 20 0C t = 80 0C<br />
sur. 37<br />
eqsperimentis<br />
Sedegebi Seadare<br />
mecnierTa daskvnebs:<br />
siTxis aorTqlebis<br />
siswrafe damokidebulia:<br />
1. nivTierebis gvarobaze;<br />
2. siTxis zeda<br />
pirze haeris mole<br />
kulebis moZraobis<br />
siCqareze;<br />
3. siTxis Tavisufali<br />
zedapiris far<br />
Tobze;<br />
4. siTxis temperaturaze.<br />
sur. 40<br />
23