21.02.2013 Views

saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba

saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba

saxelmZRvanelos gamoyenebis instruqcia - Ganatleba

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>saxelmZRvanelos</strong> <strong>gamoyenebis</strong> <strong>instruqcia</strong><br />

Seni saxelmZRvanelo _ `fizika~ _ aris VIII klasis saskolo sagnis,<br />

`bunebismetyvelebis~ nawili. igi Sedgeba xuTi Tavisa da sagakveTilo<br />

paragrafebisagan. yoveli paragrafi, Tavis mxriv, Seicavs ramdenime<br />

rubrikas, ilustracias, saazrovno, gamosaTvlel saklaso da saSinao<br />

davalebebs, grafikebis, diagramebis, cxrilebisa da sqemebis nimuSebs,<br />

testebs TviTSefasebisTvis, jgufur da individualur laboratoriul<br />

samuSaoebs da sxva. <strong>saxelmZRvanelos</strong> Tan axlavs samuSao rveuli.<br />

yvela Tavs, paragrafs, rubrikas, davalebas, ilustracias, sqemas,<br />

cxrils, grafiks, diagramas, saklaso da saSinao davalebas da sxv. aqvs<br />

Tavisi nomeri an gansxvavebuli forma da feri.<br />

qvemoT gTavazobT zogierT rCevas saxelmZRvaneloTi sargeblobis<br />

Sesaxeb.<br />

saSinao davaleba, saklaso samuSao cxrilis Sedgenasa da Sevsebaze,<br />

sqemis, diagramis, grafikis agebaze, agreTve gamoTvlebi amocanebis<br />

amoxsnisas da testebi TviTSefasebisaTvis sruldeba samuSao rveulSi<br />

da ara _ saxelmZRvaneloSi. amitom testebSi gamotovebuli adgilebis<br />

Sevseba saxelmZRvaneloSi ar aris rekomendebuli.<br />

rubrikaSi `ifiqre da imsjele~ mocemul kiTxvebze pasuxisas<br />

aucilebelia msjeloba, fiqrebis gaziareba jgufSi. SesaZloa Seni<br />

pasuxi araswori aRmoCndes. mniSvnelovania, ecado moZebno swori pasuxi<br />

da daasabuTo igi.<br />

<strong>saxelmZRvanelos</strong> darTuli aqvs saganTa da saxelTa saZiebeli.<br />

eqsperimentebis Catarebisas gaiTvaliswine<br />

miTiTebuli niSnebi:<br />

gamoiCine sifrTxile.<br />

kategoriulad akrZalulia cdebisaTvis gabzaruli<br />

an gatexili minis WurWlis gamoyeneba.


I<br />

Seiswavli:<br />

fizikur, qimiur movlenebsa<br />

da biologiur procesebs<br />

Soris gansxvavebas;<br />

fizikur sidideebs.<br />

Sesavali<br />

SeZleb da daeuflebi:<br />

movlenaze dakvirvebas da cdis<br />

Catarebas, aRweras, daskvnis gamotanas;<br />

fizikuri sidideebis gazomvas;<br />

sazomi xelsawyoebis gamoyenebas.<br />

fizika bunebis Semswavleli erT­erTi mecnierebaa. berZnuli<br />

sityva `fiuzis~ qarTul enaze bunebas niSnavs. swored am sityvisagan<br />

warmodgeba saxelwodeba `fizika~, romelic pirvelad ber­<br />

Zenma mecnierma aristotelem daamkvidra Cvens welTaRricxvamde<br />

IV saukuneSi.<br />

bunebis Semswavlel mecnierebaTa ganviTarebis Sedegia<br />

samecniero­teqnikuri progresi, romelic ganapirobebs mravalmxriv<br />

warmatebebs, maT Soris, kosmosis da mikrosamyaros<br />

Secnobasa da informaciuli teqnologiebis ganviTarebas.<br />

kompiuteruli teqnikis miRwevebi warmoudgenelia bunebis<br />

Semswavlel mecnierebaTa winsvlis gareSe. fizika maT Soris<br />

yvelaze fuZemdebluria. fizikis kanonebs eyrdnoba teqnikuri<br />

miRwevebis umravlesoba.<br />

fizika zusti mecnierebaa, xolo misi kanonebi _ universaluri.<br />

igi ganixilavs sxvadasxva fizikur movlenas: meqanikurs,<br />

siTburs, eleqtruls, optikurs, atomurs. maTi Seswavla kacobriobas<br />

aZlevs codnas samyaroze, magram codna samyaroze amouwuravia.<br />

mecnierebis ganviTareba ayenebs axal­axal amocanebs,<br />

romlebic momavali fizikosebis gadasawyvetia.


1.1<br />

ifiqre da imsjele<br />

movlena, dakvirveba, cda<br />

romel movlenebs miakuTvnebdi am suraTebze asaxul situaciebs?<br />

bunebaSi mimdinare<br />

yvela cvlilebas<br />

movlena ewodeba.<br />

fizika aris sabunebismetyvelomecniereba,<br />

romelic<br />

Seiswavlis fizikur<br />

movlenebs.<br />

fizikur movlenebia:<br />

meqanikuri,<br />

eleqtruli, sinaTlis<br />

movlenebi.<br />

O +<br />

H<br />

Jangbadi<br />

H<br />

O<br />

H H<br />

wyalbadi wyali<br />

sur.1 sur.2 sur.3<br />

ratom Cans dRisiT mze da RamiT varskvlavebi?<br />

ra aris wyali an haeri da ratom aris isini<br />

aucilebeli adamianis sicocxlisTvis?<br />

saidan Cndeba Rrubeli an Tvalwarmtaci cisartyela?<br />

ratom iZireba wyalSi lursmani, xolo gemi _ ara?<br />

yvela am da sxva kiTxvas upasuxeb, Tu dainteresdebi<br />

da kargad Seiswavli bunebas, masSi mimdinare<br />

movlenebs.<br />

bunebaSi mimdinare movlenebia: elva, Weqa­quxili,<br />

qarborbala, miraJi, mcenareTa aRmoceneba da zrda,<br />

cxovelebis gamravleba, nivTierebaTa gardaqmna da<br />

sxv.<br />

bunebis Seswavlis mizniT ganasxvaveben fizikur,<br />

qimiur movlenebsa da biologiur (sasicocxlo) procesebs.<br />

elva, Weqa­quxili, qarborbala, sxeulebis<br />

moZraoba, wylis duRili da mravali sxva fizikuri<br />

movlenebia.<br />

saWmel sodaze Zmris damatebiT soda fuvdeba da<br />

warmoiqmneba buStukebi _ es qimiuri movlenaa.<br />

mcenareebis aRmoceneba da zrda, cxovelebis<br />

gamravleba _ biologiuri procesebia.<br />

bunebaSi mimdinare procesi, rodesac ar xdeba<br />

nivTierebis gardaqmna, aris fizikuri movlena.<br />

fizikuri movlenebia, magaliTad: meqanikuri, eleqtruli,<br />

siTburi, sinaTlis movlenebi.<br />

fizika eqsperimentuli mecnierebaa, rac imas<br />

niSnavs, rom codnis mopoveba am mecnierebaSi<br />

ZiriTadad eqsperimentiT xdeba.


eqsperimentuli kvlevis meTodebia: dakvirveba<br />

da cda.<br />

gitaris (Conguris, fanduris) sims gamohkari TiTi<br />

da daakvirdi sims.<br />

ra Seicvleba, Tu aJRerebul sims mWidrod Seaxeb<br />

xels? ratom?<br />

dakvirvebis meTodi, umTavresad, gamoiyeneboda<br />

fizikis ganviTarebis sawyis safexurze. magaliTad,<br />

uZveles droSi miaCndaT, rom dedamiwa brtyeli iyo<br />

da mas eyrdnoboda cis TaRi. SemdgomSi, dakvirvebebis<br />

Sejamebis Sedegad, mividnen daskvnamde, rom dedamiwa<br />

sferuli formisaa. aseve dakvirvebis Sedegi iyo mzisa<br />

da mTvaris dabnelebis mizezebis aRmoCenac.<br />

ivaraude, ramdenjer meti dro dasWirdeba 2 litri<br />

wylis aduRebas, Tu imave pirobebSi (erTsa da<br />

imave WurWelSi da quraze) 1 litri wylis aduRebas<br />

dasWirda, vTqvaT, 10 wuTi.<br />

Seni varaudi saxlSi Seamowme cdiT da gamoitane<br />

daskvna.<br />

gansxvavebiT dakvirvebisagan, cdebis Casatareblad<br />

specialuri winaswari momzadebaa saWiro.<br />

xSirad mecnierebi gamoTqvamen varauds (hipoTezas),<br />

romelTa Semowmeba aucilebelia cdiT. cdis<br />

Catarebisas unda vicodeT, ra mizniT tardeba cda,<br />

ra xelsawyoebi gvWirdeba amisTvis, rogori TanmimdevrobiT<br />

unda CavataroT igi. bolos, unda SevZloT<br />

miRebuli Sedegis Sedareba im varaudTan (hipoTezas­<br />

Tan), ris Sesamowmebladac Catarda cda, gamovitanoT<br />

daskvna da avxsnaT movlena.<br />

gaazreba<br />

gaixsene bunebaSi mimdinare sxvadasxva movlena da<br />

aRwere isini.<br />

saSinao davaleba<br />

eqsperimentuli davaleba<br />

dakvirveba wylis aduRebis xangrZlivobaze.<br />

mocemuli gaqvs: wyali, WurWeli wylis asaduReblad,<br />

qura, wammzomi.<br />

Caasxi WurWelSi erTi litri wyali. moaTavse<br />

anTebul quraze da aiTvale wylis aduRebis dro.<br />

daelode qvabis gacivebas. Caasxi qvabSi imave<br />

temperaturis ori litri wyali da Caatare igive cda.<br />

Seadare erTmaneTs wylis aduRebis dro pirveli da<br />

meore cdis SemTxvevaSi. gamoitane daskvna.<br />

cda aris garkveuli<br />

miznis misaRwevad<br />

sagangebod<br />

Seqmnil xelovnur<br />

pirobebSi movlenebis,<br />

sxeulebisa da<br />

faqtebis Seswavla.


1.2<br />

fizikuri sidide<br />

SeiZleba uSualod<br />

gaizomos an gazomili<br />

sidideebiT iqnes<br />

gamoangariSebuli.<br />

10 sm<br />

10<br />

ifiqre da imsjele<br />

10 sm<br />

sur. 10<br />

sur. 4<br />

10 sm<br />

kubis moculoba =<br />

10sm X10 smX10 sm = 1000 sm 3<br />

fiziuri sidideebi<br />

sur. 5<br />

sur. 8<br />

sur. 6<br />

ras zomaven TiToeuli am xelsawyoTi?<br />

sur. 7<br />

sur. 9<br />

yvelaferi, rac Cvens garSemoa, materiaa. materiis<br />

erT­erTi saxe nivTierebaa. yoveli sxeuli<br />

nivTierebisgan Sedgeba da aqvs sakuTari forma,<br />

moculoba, masa, feri, suni da sxv.<br />

materia ganuwyvetliv moZraobs da icvleba. am<br />

cvlilebis erT­erTi saxea fizikuri movlena.<br />

yvela sxeuli da fizikuri movlena xasiaTdeba<br />

fizikuri sidideebiT. fizikuri sidideebia: man­<br />

Zili, dro, masa, temperatura, moculoba da sxv.<br />

yvela fizikur sidides aqvs ricxviTi mniSvneloba da<br />

sazomi erTeuli. fizikuri sididis ricxviTi mniSvnelobis<br />

sapovnelad saWiroa misi gazomva. amisaTvis<br />

fizikuri sidide unda SevadaroT am sididis erTeulad<br />

miRebul etalonur * sidides. magaliTad, sigrZis<br />

gazomvisas am sxeulis sigrZes adareben sigrZis<br />

etalons _ 1 metrs. masis gazomvisas am sxeulis masas<br />

adareben masis etalons _ 1 kilograms da sxv.<br />

sxvadasxva fizikuri sididis gasazomad iyeneben<br />

specialur xelsawyoebs (sur. 4­9). magram zogier­<br />

Ti fizikuri sididis gazomva SeuZlebelia, radgan<br />

ar arsebobs misi gamzomi xelsawyo. magaliTad,<br />

SeuZlebelia kubis formis sxeulis moculobis uSualo<br />

gazomva. misi moculoba gamoiangariSeba gazomili<br />

gverdebis sigrZis namravliT (sur. 10).<br />

___________<br />

* sigrZisa da masis etalonebi specialurad aris daculi pariz­<br />

Tan axlos, q. sevrSi, zomisa da wonis saerTaSoriso biuroSi.


gaazreba<br />

1. daukavSire azrobrivad Sesabamisi sityvebi erTmaneTs:<br />

saswori dro<br />

Termometri masa<br />

wammzomi temperatura<br />

menzura manZili<br />

sazomi lenti moculoba<br />

2. romel fizikur sidides vzomavT sasworiT?<br />

TermometriT? wammzomiT? saxazaviT?<br />

3. aris Tu ara fizikuri sidide suni? feri?<br />

ratom?<br />

4. daukavSire azrobrivad Sesabamisi sityvebi erTmaneTs:<br />

lursmani xe<br />

magida rkina<br />

saxli mina<br />

burTi aguri<br />

Wiqa tyavi<br />

5. mocemuli sityvebidan aarCie fizikuri sidideebi:<br />

dro<br />

saswori<br />

masa<br />

Termometri<br />

menzura<br />

me­11 suraTze mocemulia geometriuli figurebi.<br />

saxazaviT gazome figurebis gverdebis sigrZe<br />

(gamosaxe metrebSi) da gamoTvale TiToeulis<br />

farTobi. Sedegebi warmoadgine samuSao rveulSi<br />

cxrilis saxiT.<br />

sur. 11<br />

sigrZe<br />

temperatura<br />

a<br />

saSinao davaleba<br />

1<br />

b<br />

a<br />

2<br />

b<br />

b<br />

3<br />

a<br />

11


1.3<br />

sur. 12<br />

me­12 suraTze a, b, g, d SemTxvevebSi sworad Zevs Tu ara saxazavi rveulis sigrZis gasazomad<br />

xelsawyos skalis<br />

danayofis fasi<br />

aris misi umciresi<br />

danayofis mniSvneloba.<br />

rac ufro mcirea<br />

danayofis fasi,<br />

miT ufro zustad<br />

izomeba fizikuri<br />

sidide.<br />

12<br />

ifiqre da imsjele<br />

a<br />

sur. 13<br />

sur. 14<br />

rogor gavzomoT fizikuri sidide?<br />

b g d<br />

gazomva aris mocemuli sididis Sedareba am sididis<br />

erTeulad miRebul etalonur sididesTan da<br />

gamzomi xelsawyoebic am etalonebis Sesabamisad aris<br />

damzadebuli. sxvadasxva fizikuri sididis gazomvisas<br />

sxvadasxva xelsawyos iyeneben. yvela sazom<br />

xelsawyos aqvs skala ricxvebiT (mag., sur. 13). zogjer<br />

yvela Strixs ara aqvs miwerili ricxviTi mniSvne­<br />

loba. TiToeuli Strixis ricxviTi mniSvnelobis<br />

gasagebad aucilebelia danayofis fasis codna.<br />

danayofis fasis gasagebad avirCioT ori uaxloesi<br />

iseTi danayofi, romelTac aweria ricxvebi, magaliTad,<br />

100 ml da 150 ml (sur.14). danayofis fasis gasagebad<br />

am ricxvebs Soris sxvaoba unda gavyoT maT Soris<br />

moTavsebul danayofebis raodenobaze.<br />

c­Ti aRvniSnoT danayofis fasi.<br />

150ml _ 100ml<br />

c =<br />

10<br />

50ml<br />

= = 5ml<br />

10<br />

maSasadame, am xelsawyos danayofis fasi aris<br />

5 ml. magram xSirad xdeba ise, rom fizikur sidides<br />

zustad ver vzomavT, radgan gamzom xelsawyoze<br />

Cvenebis zusti aTvla Znelia. fizikuri movlenebis<br />

mecnieruli Seswavlisas ki aucilebelia sxvadasxva<br />

fizikuri sididis zusti gazomva. amisaTvis SemoaqvT<br />

gazomvis cdomilebis cneba * da mecnierebi zusti<br />

gazomvebisaTvis cdomilebas iTvaliswineben.<br />

me­13 suraTze mocemuli TermometriT temperaturis<br />

gazomvisas zustad ver davasaxelebT<br />

ramden<br />

___________<br />

graduss uCvenebs Termometri, radgan<br />

* cdomilebebis zust gamoTvlas iswavliT ufros klasebSi.


vercxliswyali 24 0 da 25 0­ebs Sorisaa. amitom<br />

unda ganisazRvros Termometris gazomvis cdomileba.<br />

gazomvis cdomileba danayofis fasis<br />

naxevris tolia. radgan am Termometris danayofis<br />

fasi aris 1 0, amitom misi cdomileba iqneba 0,5 0.<br />

mocemuli Termometris Cveneba am SemTxvevaSi SeiZleba<br />

ase Caiweros:<br />

t=24 0 ±0,5 0.<br />

jgufuri eqsperimenti<br />

sxeulis moculobis gansazRvra.<br />

gazome sxeulis moculoba menzuriT.<br />

mocemuli gaqvs: menzurebi, WurWlebi wyliT,<br />

sxvadasxva formisa da mcire zomis sxeulebi. magali­<br />

Tad, geometriuli figurebi (sur. 15)<br />

Caasxi menzuraSi wyali da gazome misi sawyisi<br />

mo­culoba. moaTavse Sig sxeuli. aiTvale wylis<br />

saboloo moculoba. am monacemebiT gamoiangariSe<br />

sxeulis moculoba. cda gaimeore samjer sxvadasxva<br />

sxeulisTvis ise, rom ar Secvalo menzuraSi wylis<br />

sawyisi moculoba. monacemebi warmoadgine cxrilis<br />

saxiT (cxrili mocemulia samuSao rveulSi).<br />

gaazreba<br />

1. ra maqsimaluri moculoba SeiZleba gaizomos<br />

me­16 a, b, g suraTebze mocemuli sxvadasxva menzuriT<br />

anu rogoria TiToeuli menzuris gazomvis zRvari?<br />

ra moculobis siTxe asxia TiToeul menzuraSi?<br />

mocemuli menzurebidan rogori danayofis fasis<br />

menzuriT iqneba gazomva ufro zusti?<br />

saSinao davaleba<br />

1. gaige menzuris danayofis fasi, menzuris gazomvis<br />

zRvari da sxeulis moculoba (sur. 17).<br />

sxeulis moculoba gamosaxe m 3 ­iT.<br />

eqsperimentuli davaleba<br />

1. mavTulis diametris gazomva.<br />

mocemuli gaqvs: fanqari, 20 sm sigrZis mavTuli,<br />

saxazavi.<br />

mavTuli saxazavze mWidrod daaxvie (sur.18).<br />

moifiqre, rogor gaigeb mavTulis diametrs?<br />

2. menzuris damzadeba.<br />

mocemuli gaqvs: garkveuli moculobis patara<br />

WurWeli, polieTilenis boTli, qaRaldis zoli,<br />

webovani lenti (miTiTebebi mocemulia samuSao<br />

rveulSi).<br />

sur. 15<br />

a b g<br />

sur. 16<br />

sur. 17<br />

sur. 18<br />

13


14<br />

II nivTierebis agregatuli<br />

mdgomareobebi<br />

sur. 19


Seiswavli:<br />

nivTierebis sam<br />

agregatul mdgomareobas;<br />

difuzias;<br />

dnobas da gamyarebas;<br />

aorTqlebas da kondensacias;<br />

simkvrives.<br />

SeZleb da<br />

daeuflebi:<br />

jgufur muSaobas;<br />

erToblivad swavlas;<br />

damatebiTi informaciis<br />

moZiebasa da damuSavebas;<br />

cdis dagegmvas, varaudebis<br />

gamoTqmas da mis Semowmebas cdiT;<br />

erTi fizikuri sididis meoreze<br />

damokidebulebis grafikul warmodgenas;<br />

amocanebis amoxsnas;<br />

cxrilebis gamoyenebas.<br />

nivTierebis agregatuli mdgomareobis Seswavla mWidrodaa<br />

dakavSirebuli nivTierebis agebulebasTan.<br />

daaxloebiT 2000 wlis winaT poetma da filosofosma<br />

lukreciusma Seqmna Tavisi cnobili poema `nivTierebis<br />

bunebis Sesaxeb~. igi amtkicebda, rom yvela nivTiereba Sedgeba<br />

usasrulod didi raodenobis nawilakebisagan, korpuskulebis<br />

anu atomebisagan. misi warmodgeniT, atomi iseTi nawilakia,<br />

romelic metad aRar SeiZleba daiyos. am Teoriis mixedviT,<br />

nivTiereba rom davyoT Zalian mcire nawilebad, bolos<br />

miviRebT nawilaks, romelic metad aRar daiyofa. am Teorias<br />

ewinaaRmdegeboda mosazreba, romelic Tvlida, rom nivTiereba<br />

uwyveti sistemaa, rom igi ar Sedgeba atomebisagan.<br />

WeSmaritebis dadgenisaTvis uamravi mecnieris dauRalavi<br />

Sroma daixarja. Tanamedrove teqnikuri mowyobilobis _<br />

eleqtronuli mikroskopis meSveobiT mecnierebs SesaZlebloba<br />

miecaT daedginaT nivTierebis atomur­molekuluri aRnagoba.<br />

me­19 suraTze almasisa da brolis kristalebTan erTad<br />

mocemulia, eleqtronuli mikroskopiT `gadaRebuli~, bunebaSi<br />

erT­erTi yvelaze mcire, liTiumis atomebis ganlageba<br />

kristalSi.<br />

15


1<br />

2.1<br />

ifiqre da imsjele<br />

romel agregatul<br />

mdgomareobebSia<br />

wyali (sur. 20)?<br />

myari, Txevadi,<br />

airadi, plazmuri<br />

mdgomareobebi niv­<br />

Tierebis agregatuli<br />

mdgomareobebia.<br />

sur. 21<br />

a<br />

b<br />

g<br />

ra aris nivTierebis<br />

agregatuli mdgomareoba?<br />

sur. 20<br />

Zveli berZnebi Tvlidnen, rom samyaroSi yvelaferi<br />

Sedgeba wylis, haeris, miwisa da cecxlisagan.<br />

mogvianebiT adamianebma nivTierebis mdgomareobebi<br />

ase warmogvidgines: siTxe, airi, myari sxeuli da<br />

plazma.<br />

wyali _ nivTierebis Txevadi mdgomareobaa,<br />

haeri _ nivTierebis airovani mdgomareoba, miwa<br />

_ nivTierebis myari mdgomareoba, cecxlis ali _<br />

nivTierebis plazmuri mdgomareoba. haeri da miwa<br />

ramdenime nivTierebis narevia.<br />

aris SemTxvevebi, roca wyali erTdroulad<br />

SeiZleba imyofebodes sam agregatul mdgomareobaSi:<br />

TxevadSi, myarSi, airadSi (sur. 20). agregatuli<br />

mdgomareobebi SeiZleba daxasiaTdes nivTierebis<br />

Semadgeneli atomebisa da molekulebis urTierTganlagebiT.<br />

airSi molekulebi imdenad Sors aris erTmane­<br />

Tisagan, rom praqtikulad erTmaneTze ar moqmedeben<br />

(ar urTierTqmedeben). amitom molekulebi airSi<br />

Tavisuflad gadaadgildeba, ris gamoc airi ikavebs<br />

mTeli WurWlis moculobas (sur. 21, a).<br />

siTxeSi molekulebi erTmaneTisagan daSorebulia<br />

molekulis zomis toli manZiliT. aseT manZilebze<br />

molekulebs Soris ukve moqmedebs miziduloba.<br />

am mdgomareobaSi molekulebi irxevian da mcired<br />

Sordebian TavianT mdebareobas (sur. 21, b).<br />

myar mdgomareobaSi myofi nivTierebis molekulebi<br />

ise axlos arian erTmaneTTan, rom maT Soris<br />

miziduloba, airTan SedarebiT, sakmaod didia. myari<br />

nivTierebis molekulebi ise irxevian, rom TiTqmis ar<br />

Sordebian sawyis mdebareobas (sur. 21, g).


jgufuri eqsperimenti<br />

dakvirveba nivTierebis sxvadasxva agregatul<br />

mdgomareobaze.<br />

mocemuli gaqvs:<br />

I. nebismieri formis myari sxeuli (magaliTad,<br />

fanqari, kalmistari, lursmani, xis Zelaki).<br />

daakvirdi, Znelad icvlis Tu ara formasa da moculobas<br />

myari sxeuli masze zemoqmedebisas. gamoitane<br />

daskvna.<br />

II. samedicino Sprici, wyali.<br />

SpricSi Caasxi wyali da mis Ria bolos TiTi<br />

mWidrod miaWire. Seecade dguSiT SekumSo wyali.<br />

daakvirdi, Znelad icvlis Tu ara moculobas<br />

wyali. gamoitane daskvna.<br />

III. wyali da sxvadasxva formis WurWeli.<br />

gadaasxi wyali erTi WurWlidan meoreSi.<br />

daakvirdi, advilad icvlis Tu ara wyali formas.<br />

gamoitane daskvna.<br />

IV. samedicino Sprici.<br />

mis Ria bolos TiTi mWidrod miaWire. Seecade<br />

dguSiT SekumSo haeri.<br />

daakvirdi, advilad icvlis Tu ara haeri moculobas.<br />

gamoitane daskvna.<br />

SeiZleba Tu ara dguSi CavuSvaT bolomde?<br />

ratom?<br />

gaazreba<br />

1. daadgine, romel agregatul mdgomareobebSia<br />

nivTiereba (sur. 22 a, b, g).<br />

ratom fiqrob ase?<br />

2. romel agregatul mdgomareobaSia nivTiereba,<br />

romelic Znelad icvlis formasa da moculobas?<br />

saSinao davaleba<br />

1. Seadare erTmaneTs sxeulTa Tvisebebi myar da<br />

Txevad, myar da airad, airad da Txevad mdgomareobebSi.<br />

eqsperimentuli davaleba<br />

boTls mWidrod moarge Zabri ise, rom ar moZraobdes<br />

da Caasxi wyali (sur. 23).<br />

ratom gagiWirda wylis Casxma?<br />

Semdeg ise daiWire Zabri WurWlis yelSi, rom ar<br />

Seexos yelis kideebs. Caasxi wyali.<br />

wyali Tavisuflad Caisxa WurWelSi. ratom?<br />

axseni damzerili movlena.<br />

sur. 22<br />

eqsperimentis Sedegebi<br />

Seadare Semdeg<br />

daskvnebs:<br />

nivTiereba myar<br />

mdgomareobaSi Znelad<br />

icvlis formasa<br />

da moculobas.<br />

nivTiereba Txevad<br />

mdgomareobaSi advilad<br />

icvlis formas da<br />

Znelad moculobas.<br />

nivTiereba airad<br />

mdgomareobaSi advilad<br />

icvlis formas<br />

da moculobas.<br />

sur. 23<br />

a<br />

b<br />

g<br />

1


1<br />

2.2<br />

wyalSi uSveben saRebavs.<br />

daakvirdi 24­e<br />

suraTs da axseni,<br />

ratom icvleba<br />

wylis Seferiloba<br />

TandaTanobiT?<br />

difuziis eqsperimentuli Seswavla<br />

ifiqre da imsjele<br />

sur. 24<br />

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

sur. 25<br />

difuziis movlenis gamokvleva<br />

praqtikumi<br />

mocemuli gaqvs:<br />

I. sunamo, wammzomi, qaRaldis furceli.<br />

dainiSne sawyisi dro da daawveTe sunamo magidaze<br />

moTavsebul qaRaldis furcelze. daakvirdi, ramden<br />

xanSi SeigrZnob sunamos surnels magidasTan, xolo<br />

Seni Tanaklaseli _ magididan 5 nabijis moSorebiT.<br />

erTsa da imave dros SeigrZeniT sunamos surneli?<br />

ratom? axseni movlena.<br />

II. WurWeli cxeli wyliT, Saqris (an marilis)<br />

fxvnili da minis Wiqa.<br />

Cayare WiqaSi 1 kovzi Saqris (an marilis) fxvnili.<br />

Zalian frTxilad Caasxi cxeli wyali ise, rom<br />

fxvnili ar Seerios wyals. dainiSne dro, ramden xanSi<br />

Seicvlis gemos wyali? (gausinje gemo wyals).<br />

axseni damzerili movlena.<br />

ratom moxda ase?<br />

III. WurWeli civi wyliT, Saqris (an marilis) fxvnili<br />

da minis Wiqa.<br />

Cayare WiqaSi 1 kovzi Saqris (an marilis) fxvnili.<br />

Zalian frTxilad Caasxi civi wyali. dainiSne dro,<br />

ramden xanSi Seicvlis gemos wyali? (gausinje gemo<br />

wyals).<br />

axseni damzerili movlena.<br />

ratom moxda ase?<br />

Seadare erTmaneTs civ da cxel wyalSi nivTierebis<br />

gaxsnis dro da gamoitane daskvna.<br />

erT­erT laboratoriaSi tyviisa da oqros gaprialebuli<br />

firfitebi mWidrod miades erTmaneTs da<br />

ase gaaCeres ramdenime wlis ganmavlobaSi. am drois<br />

gavlis Semdeg maTi dacileba SeuZlebeli gaxda. isini<br />

TiTqos „Seezardnen~ erTmaneTs (sur. 25).<br />

sxvadasxva nivTierebis erTmaneTTan mWidrod<br />

Sexebisas nivTierebaTa Semadgeneli nawilakebi TavisTavad<br />

Seerevian erTmaneTs. es movlena gamowveulia<br />

nivTierebis Semadgeneli nawilakebis ganuwyveteli<br />

moZraobiT da maT Soris Tavisufali<br />

adgilebis _ SoriseTebis arsebobiT.<br />

nivTierebis Semadgeneli nawilakebis urTierT


Serevis movlena aris difuzia.<br />

difuzia maRal temperaturaze ufro swrafad mimdinareobs,<br />

radgan molekulebi ufro swrafad moZraoben.<br />

difuzias didi mniSvneloba aqvs cocxal bunebasa<br />

da teqnikaSi. sicocxlisaTvis mcenaris yvela<br />

ujreds sWirdeba wyali, sakvebi da Jangbadi. Jangbadi<br />

mcenareSi foTlebidan xvdeba, xolo wyalsa da sak­<br />

vebs fesvebidan iRebs. es nivTierebebi mcenaris<br />

ujredebSi difuziis Sedegad aRweven. vinaidan<br />

Jangbadi mcenaris ujredSi difuziiT xvdeba,<br />

mcenareebi, romlebsac aqvT didi zedapiris farTobis<br />

mqone foTlebi, ukeTesad sunTqaven da ikvebebian.<br />

Tevzebi im JangbadiT sunTqaven, romelic wyal­<br />

Si difuziis Sedegad Sedis. xSirad wyalsacavebSi<br />

foTlovani mcenareebi faraven wylis zedapirs<br />

(sur. 26) da aferxeben wyalSi Jangbadis difuzias,<br />

rac xSirad Tevzebis ganadgurebas iwvevs. amitom<br />

saWiroa wyalsacavebis periodulad gawmenda wyalmcenareebisagan.<br />

aRsaniSnavia, rom sxvadasxva Senadnobis miReba,<br />

metalebis SeduReba, Sewebeba difuziis Sedegad<br />

xdeba.<br />

gaazreba<br />

1. axseni, ratom SeigrZnob yvavilebis suns haerSi?<br />

2. axseni, romeli movlenaa xorcis, Tevzis da yvelis<br />

damarileba( sur. 27).<br />

sur. 27<br />

saSinao davaleba<br />

28­e suraTis mixedviT axseni, rogor mimdinareobs<br />

difuzia siTxeSi?<br />

eqsperimentuli davaleba<br />

daasvele qaRaldis furceli wyliT. moaTavse<br />

dasvelebul adgilze saRebavis namceci (an kaliumis<br />

permanganatis kristali).<br />

daakvirdi, ra moxda? axseni damzerili movlena.<br />

sur. 26<br />

sur. 28<br />

1


2.3<br />

dnoba aris niv­<br />

Tierebis gadasvla<br />

myari mdgomareobidan<br />

Txevad mdgomareobaSi.<br />

kristalizacia<br />

aris nivTierebis<br />

gadasvla Txevadi<br />

mdgomareobidan<br />

myarSi.<br />

20<br />

ifiqre da imsjele<br />

dnoba da gamyareba<br />

sur. 29<br />

ratom dneba yinuli? ratom iyineba wyali?<br />

dnobis temperatura<br />

aris temperatura,romelzedac<br />

myari sxeuli<br />

dneba.<br />

a<br />

gazafxulze, rodesac haeri Tbeba, yinuli da<br />

Tovli dnobas iwyebs (sur. 29 a). myari sxeulis dnobisaTvis<br />

aucilebelia misi gaTboba. gaTbobis Sedegad<br />

nivTierebis Semadgeneli molekulebi TandaTan ufro<br />

`energiulebi~ xdebian. isini `wyveten~ kavSirs erTmaneTTan,<br />

rac sabolood iwvevs nivTierebis gadasvlas<br />

myari mdgomareobidan TxevadSi.<br />

kristaluri agebulebis myari sxeulis dnobis<br />

procesSi temperatura ar icvleba (sur. 30, BC ubani)<br />

(e.i. sxeuli ar cxeldeba). am SemTxvevaSi sxeulis mier<br />

miRebuli siTbo mTlianad ixarjeba molekulebs<br />

Soris arsebuli kavSiris (mizidulobis) Sesustebaze.<br />

am dros molekulebis mowesrigebuli ganlageba<br />

irRveva da sxeuli dneba. myar (kristalur) sxeuls<br />

Tavisi dnobis garkveuli temperatura aqvs (cxr. #1).<br />

magaliTad, yinulis dnobis temperaturaa 0 0 C, rkinisa<br />

_ 1539 0 C.<br />

temperatura<br />

0<br />

A<br />

B<br />

sur. 30<br />

C<br />

D<br />

gadacemuli siTbo<br />

b


cxrili #1<br />

zogierTi myari nivTierebis dnobis temperatura, 0 c<br />

nivTiereba t<br />

cxrilis meSveobiT SegviZlia gavigoT sxvadasxva<br />

nivTierebis dnobis temperatura.<br />

Cveulebriv pirobebSi cxrilSi mocemuli zogierTi<br />

nivTiereba, magaliTad: wyalbadi, Jangbadi da<br />

azoti airovan mdgomareobaSia. spirti da vercxliswyali<br />

_ TxevadSi. Zalian dabal temperaturaze es<br />

nivTierebebi myar mdgomareobaSi gadadian.<br />

arakristalur anu amorful myar sxeulebs (magaliTad,<br />

parafins, sanTels, cvils) dnobis garkveuli<br />

temperatura ar gaaCnia. dnobisas maTi temperatura<br />

TandaTan imatebs da isini nel­nela lRveba. es movlena<br />

am nivTierebebis molekulebis uwesrigo ganlagebiT<br />

aixsneba.<br />

dnobis Sebrunebuli procesia gamyareba anu<br />

kristalizacia. 29­e b suraTze naCvenebia wyali myar<br />

mdgomareobaSi.<br />

myari (kristaluri) sxeulis dnobisa da gamyarebis<br />

temperatura erTi da igivea.<br />

yinuli _ wylis myari mdgomareobaa. yinuli<br />

kristalia. masSi molekulebi garkveuli wesiT aris<br />

ganlagebuli (sur. 31).<br />

gaazreba<br />

saSinao davaleba<br />

1. romeli nivTiereba SeinarCunebs myar mdgomareobas<br />

_ volframi Tu foladi, Tu mas gamdnar rkina­<br />

Si Caagdeb?<br />

2. laboratoriaSi Catarebuli cdis mixedviT<br />

aages sxeulis temperaturis droze damokidebulebis<br />

grafiki (sur. 33) . mocemuli grafikis mixedviT aRwere<br />

damzerili siTburi procesi (miTiTebebi ixile samu­<br />

Sao rveulSi).<br />

0c nivTiereba t0c nivTiereba t0c wyalbadi ­259 natriumi 98 spilenZi 1085<br />

Jangbadi ­219 kala 232 Tuji 1200<br />

azoti ­210 tyvia 327 foladi 1500<br />

spirti ­114 qarva 360 rkina 1539<br />

vercxliswyali ­39 TuTia 420 platina 1772<br />

yinuli 0 alumini 660 osmiumi 3045<br />

ceziumi 29 vercxli 962 volframi 3387<br />

kaliumi 63 oqro 1064<br />

1. gadneba Tu ara yinuli, Tu mas SevitanT oTaxSi,<br />

sadac temperatura 00C­ia? ratom?<br />

2. Tu aluminis kovzs gavacxelebT, maSin masze<br />

moTavsebuli vercxlis beWedi ar gadneba (sur. 32).<br />

ratom?<br />

temperatura, 0 C<br />

0<br />

sur. 31<br />

sur. 32<br />

sur. 33<br />

dro, wT.<br />

21


2.4<br />

Seni azriT, ra fizikuri<br />

movlenaa nisli?<br />

22<br />

ifiqre da imsjele<br />

`nisli fiqria mTebisa~<br />

vaJa<br />

sur. 34<br />

aorTqleba _<br />

siTxis orTqlad<br />

gadaqcevis procesi.<br />

kondensacia _<br />

orTqlis siTxed<br />

gadaqcevis procesi.<br />

sublimacia _ myari<br />

sxeulis orTqlad<br />

gadaqcevis procesi<br />

Txevadi mdgomareobis<br />

gavlis gareSe.<br />

aorTqleba da kondensacia<br />

sur. 35<br />

kolba, romelSic Casxmulia cxeli wyali, uRlian<br />

sasworze gawonasworebulia sawonebiT (sur. 35).<br />

Seicvleba Tu ara wonasworoba mcire xnis Semdeg?<br />

rogor? ratom?<br />

zafxulSi wylis gube swrafad Sreba, zamTarSi _<br />

ufro nela. gafenili sarecxi Tbil da qarian amindSi<br />

advilad Sreba. yvela am SemTxvevaSi wyali orTqlad<br />

gadaiqceva.<br />

aorTqlebisas molekulebi siTxidan haerSi „amofrindebian“.<br />

aseTi procesi nebismieri temperaturis<br />

dros mimdinareobs. Tumca siTxidan molekulebis<br />

amosvlas aferxebs mezobeli molekulebi, romlebic<br />

`cdiloben ar gauSvan~ (Seakavon) isini. magram<br />

SedarebiT „energiulebi“ da swrafebi (anu didi siCqaris<br />

mqoneni) mainc `axerxeben~ da toveben siTxis<br />

zedapirs. aseTi procesi iwvevs siTxis temperaturis<br />

Semcirebas.<br />

garemos temperaturis Semcirebisas orTqli<br />

isev siTxed gadaiqceva. diliT, adre, mcenareTa<br />

foTlebze Cndeba nami. es haerSi gabneuli orTqlia,<br />

romelic gacivebis Sedegad gadaiqca siTxed, e.i.<br />

moxda kondensacia.<br />

zustad aseve, zafxulSi, diliT, roca haeri<br />

grili da teniania, haerSi arsebuli wylis orTqli<br />

kondensirdeba da warmoiqmneba nisli<br />

(sur. 34).<br />

orTqlad gadaiqceva ara marto siTxe, aramed<br />

zogierTi myari sxeulic. magaliTad, naftalini,<br />

iodi, mSrali yinuli da a.S. myari sxeulis orTqlad<br />

gadaqcevis process sublimacia ewodeba.


jgufuri eqsperimenti<br />

siTxis aorTqlebis siswrafis mizezebis gamokvleva<br />

mocemuli gaqvs:<br />

I. wyali, spirti, bambis fTila, muyaos furceli.<br />

daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba niv­<br />

Tierebis gvarobaze.<br />

II. ori cali saSrobis qaRaldi, pipeti, spirti,<br />

marao. daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba<br />

qarze. axseni Sedegi.<br />

III. mduRare cxeli wyali, Wiqa da lambaqi.<br />

daadgine aorTqlebis siswrafis damokidebuleba<br />

Tavisufali zedapiris farTobze.<br />

IV. uRlian sasworze gawonasworebulia ori wyliani<br />

Wiqa (sur. 37), erTSi cxeli wyalia, meoreSi _<br />

civi. aRwere, rogor suraTs miiReb aTi wuTis Semdeg?<br />

SeZlebisdagvarad daxate suraTi.<br />

azrobrivi eqsperimenti<br />

gaazreba<br />

1. ivaraude, Seicvleba Tu ara mSrali yinulis<br />

natexis moculoba da forma droTa ganmavlobaSi.<br />

ratom fiqrob ase?<br />

2. ra movlenas efuZneba xilisagan Cirisa da qiSmiSis<br />

damzadeba?<br />

sur. 38<br />

saSinao davaleba<br />

1. axseni, ratom Cndeba zamTarSi Tbili oTaxis<br />

fanjris minaze wylis wveTebi.<br />

2. ZaRli, romelsac saofle jirkvlebi ar gaaCnia,<br />

gazafxulze xSirad enagadmogdebulia (sur.40),<br />

ratom?<br />

3. ratom uniSnaven eqimebi maRali sicxis dros<br />

avadmyofs oflmden saSualebebs?<br />

eqsperimentuli davaleba<br />

sur. 39<br />

siTxis temperaturis cvlileba aorTqlebisas.<br />

mocemuli gaqvs: vercxliswyliani Ter mometri,<br />

bamba, spirti.<br />

Semoaxvie spirtSi dasvelebuli bamba Termo ­<br />

metrs. daakvirdi, rogor Seicvleba vercxliswylis<br />

temperatura spirtis aorTqlebisas. gamoitane daskvna.<br />

t = 20 0C t = 80 0C<br />

sur. 37<br />

eqsperimentis<br />

Sedegebi Seadare<br />

mecnierTa daskvnebs:<br />

siTxis aorTqlebis<br />

siswrafe damokidebulia:<br />

1. nivTierebis gvarobaze;<br />

2. siTxis zeda­<br />

pirze haeris mole­<br />

kulebis moZraobis<br />

siCqareze;<br />

3. siTxis Tavisufali<br />

zedapiris far­<br />

Tobze;<br />

4. siTxis temperaturaze.<br />

sur. 40<br />

23

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!