09.03.2013 Views

moswavlis wigni istoria

moswavlis wigni istoria

moswavlis wigni istoria

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

giorgi sanikiZe, levan gordeziani,<br />

lali fircxalava<br />

<strong>istoria</strong><br />

<strong>moswavlis</strong> <strong>wigni</strong><br />

7


I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

sarCevi<br />

ra aris <strong>istoria</strong><br />

1. rogor gavigoT Cveni warsulis Sesaxeb.<br />

dro da sivrce<br />

8<br />

2. adamianis warmoSoba, pirvelyofili samyaro 11<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

– saxelmwifoebriobis dasawyisi<br />

3. nilosis auzi – Zveli egvipte<br />

15<br />

4. SuamdinareTi<br />

19<br />

5. xuanxes auzi – Zveli CineTi<br />

24<br />

6. indis auzi – Zveli indoeTi<br />

28<br />

7. xeTebis samefo<br />

32<br />

8. finikia. iudea da israeli<br />

35<br />

9. midia da sparseTi<br />

39<br />

10. kreta-mikeni (argonavtebis laSqroba, troas omi) 43<br />

berZnuli da romauli civilizaciebi<br />

11. sparta - ugalavno polisi.<br />

aTeni - demokratiis samSoblo<br />

47<br />

12. aleqsandre makedoneli<br />

51<br />

13. etruskebi, romi mefeebisa da respublikis xanaSi 54<br />

14. romis imperia: oqtavianes reformebi da<br />

romauli kulturis `oqros xana~ traiane, markus<br />

avreliusi; diokletianes reformebi<br />

58<br />

Sua saukuneebi<br />

15. konstantine didis reformebi romis imperiis<br />

gadasarCenad<br />

61<br />

16. xalxTa didi gadasaxleba<br />

64<br />

17. romis imperiis dacema da barbarosuli samefoebi<br />

evropis teritoriaze<br />

67<br />

18. sasanianTa irani<br />

70<br />

19. `bizantiis imperiis oqros xana~ - romis<br />

erTianobis aRdgenis mcdeloba, aRmSenebloba,<br />

prokopi kesarielis ori <strong>istoria</strong><br />

74<br />

8<br />

24<br />

54<br />

70<br />

74<br />

11<br />

29<br />

58<br />

68


89<br />

106<br />

117<br />

143<br />

165<br />

115<br />

131<br />

154<br />

184<br />

20. merovingebis frankTa samefo, `salikuri<br />

samarTali~, karlos marteli da misi reformebi 78<br />

21. karolingebis frankTaA samefo<br />

81<br />

22. `karolinguri renesansi~<br />

84<br />

23. muhamadi da islami<br />

88<br />

24. omaianTa da abasianTa saxalifoebi<br />

92<br />

25. normanebi da skandinaviuri eposi. normanebi<br />

dasavleT evropasa da atlantis okeaneSi<br />

96<br />

26. anglo-saqsebis mier britaneTis dapyroba 100<br />

27. danielebi (normanebi) inglisSi<br />

103<br />

28. slavebi<br />

106<br />

29. variagebi da kievis ruseTi.<br />

variagebi da saqarTvelo.<br />

110<br />

30. saRvTo romis imperia<br />

113<br />

31. `il de fransi~, kapetingebi safrangeTSi<br />

117<br />

32. arabuli espaneTi<br />

121<br />

33. uiliam dampyrobeli inglisSi,<br />

saSineli samsjavros <strong>wigni</strong><br />

125<br />

34. Ggermania Staufenebis dinastiis mmarTvelobisas 128<br />

35. bizantia da selCukebi<br />

131<br />

36. jvarosnuli laSqrobebi (I periodi)<br />

134<br />

37. jvarosnuli laSqrobebi (II periodi)<br />

139<br />

38. monRolebi<br />

143<br />

39. osmalebi axlo aRmosavleTSi<br />

147<br />

40. bizantiis restavraciidan konstantinopolis<br />

dacemamde (paleologosebis xanis kultura) 152<br />

41. kolumbamdeli amerikis civilizaciebi:<br />

maia, actekebi da inkebi<br />

154<br />

evropa Sua saukuneebis miwurulsa da<br />

axali drois dasawyisSi<br />

42. italiis qalaq-saxelmwifoebi XII-XV ss.<br />

(kavSiri saqarTvelosTan)<br />

158<br />

43. Ggermania XIII-XV saukuneebSi<br />

162<br />

44. germanul qalaqTa savaWro kavSirebi<br />

165<br />

45. ruseTi XII-XV saukuneebSi<br />

168<br />

46. husituri moZraoba<br />

172<br />

47. kaTolikuri eklesia da eretikosebi<br />

176<br />

48. ebraelebi Sua saukuneebis evropaSi<br />

180<br />

49. aswliani omi<br />

184<br />

50. vardebis omi<br />

188<br />

IV<br />

V


VI 58.<br />

51. `kaTolike mefeebi~ - isabel kastilieli<br />

da ferdinand aragoneli<br />

192<br />

52. saRvTo romis imperia karl V-is dros<br />

196<br />

53. tiudorebi<br />

201<br />

54. stiuartebi<br />

205<br />

55. kardinal riSelies mmarTveloba safrangeTSi 209<br />

56. lui XIV<br />

212<br />

57. petre I-is ruseTi. ruseTi da kavkasia<br />

215<br />

axlo da Soreuli aRmosavleTi<br />

osmaleTis imperiis Zlierebis xana da<br />

dakninebis dasawyisi<br />

220<br />

59. sefianTa iranis saxelmwifo<br />

224<br />

60. indoeTi Sua saukuneebSi<br />

228<br />

61. CineTi Sua saukuneebSi<br />

232<br />

62. iaponia Sua saukuneebSi<br />

236<br />

saxelmwifo aparati da<br />

warmomadgenlobiTi organoebi<br />

VII 63. samefo kari, etiketi da qcevis normebi<br />

240<br />

64. wodebriv-warmomadgenlobiTi organoebi<br />

244<br />

VIII<br />

adamiani da sazogadoeba<br />

65. kasturi sistema indoeTSi<br />

248<br />

66. aTeneli moqalaqeebi da monebi<br />

251<br />

67. monoba da kolonati romSi<br />

253<br />

68. feodaluri sazogadoeba<br />

255<br />

69. aindTa sasuliero ordenebi<br />

259<br />

70. Gglexoba Sua saukuneebSi<br />

263<br />

71. turnirebi da trubadurebi<br />

267<br />

72. qalaqebi da moqalaqeebi<br />

271<br />

73. gildiebi da amqrebi<br />

275<br />

74. feodalizmi saqarTveloSi<br />

279<br />

75. mmarTvelobebi da TviTmmarTvelobebi<br />

282<br />

76. bavSvTa uflebebi da socialuri statusebi 286<br />

77. bavSvTa uflebebis dacva saqarTveloSi<br />

289<br />

78. saswavleblebi da saswavleblebSi<br />

damkvidrebuli wesebi<br />

292<br />

193<br />

216<br />

236<br />

250<br />

276<br />

209<br />

228<br />

243<br />

258


312<br />

299<br />

314<br />

kultura da religia<br />

79. gilgameSis eposi (miTi warRvnis Sesaxeb)<br />

295<br />

80. homerosi da troa (Slimani)<br />

297<br />

81. msoflios Svidi saocreba<br />

300<br />

82. Sua saukuneebis eposi – sagebi da Tqmulebebi 304<br />

83. poliTeizmidan monoTeizmamde:<br />

religiebi da konfesiebi<br />

308<br />

84. sataZro qalaqebi da sakulto nagebobebi<br />

312<br />

85. kaTolikuri evropis<br />

Sua saukuneebis arqiteqtura<br />

318<br />

86. ganaTleba Sua saukuneebSi<br />

321<br />

87. aRorZineba<br />

324<br />

88. aRorZinebis droindeli italiuri xelovneba 327<br />

89. aRorZinebis xanis literatura<br />

330<br />

90. ganmanaTlebloba<br />

333<br />

IX


Tavi pirveli<br />

8<br />

I ra aris <strong>istoria</strong><br />

1. rogor gavigoT Cveni warsulis Sesaxeb.<br />

dro da sivrce<br />

<strong>istoria</strong> aris mecniereba, romelic warsuls<br />

swavlobs. misi mTavari kiTxvebia:<br />

ra moxda? sad da rodis moxda esa Tu is<br />

movlena?<br />

rogorc nebismieri sxva mecniereba, <strong>istoria</strong>c<br />

interesdeba movlenaTa mizezebiT,<br />

maTi urTierTkavSiriT da cdilobs,<br />

daadginos istoriuli procesis kanonzomierebebi.<br />

nebismier movlenasa Tu sagans SeiZleba<br />

hqondes sakuTari warsuli, sakuTari<br />

<strong>istoria</strong>. rodesac ar vakonkre tebT, ris<br />

warsulzea saubari da mxolod sityvas<br />

`<strong>istoria</strong>~ vambobT, igulisxmeba kacobriobis<br />

<strong>istoria</strong>.<br />

adamianis gaCenidan dRemde didi droa<br />

gasuli. drois es monakveTi ar aris CvenTvis<br />

erTnairad kargad cnobili. uZvelesi<br />

adamianisgan Cvenamde moaRwia mxolod<br />

ramdenime Zvalma, iaraRma, samosaxloTa<br />

nangrevebma. gacilebiT metia Cveni codna<br />

warsulis Sesaxeb im momentidan, rodesac<br />

adamiani weras iwyebs. Zveli nawerebidan<br />

vigebT Cveni winaprebis saxelebs, maT<br />

konkretul saqmeebs, gancdebs, warmodgenebs.<br />

aqedan moyolebuli, SesaZlebeli<br />

xdeba kacobriobis met-naklebad gabmuli,<br />

srulfasovani istoriis dadgena. Sesabamisad,<br />

xangrZliv periods adamianis<br />

gaCenidan damwerlobis Seqmnamde `winareistoriuli,<br />

preistoriuli~ SeiZleba<br />

vuwodoT, xolo periods damwerlobis<br />

Seqmnidan dRemde – `istoriuli~.<br />

Tavad `istoriuli~ dro tradiciulad<br />

iyofa Zvel, Sua, axal da uaxles periodebad.<br />

es dayofa sakmaod pirobiTia da<br />

emyareba umniSvnelovanes gardatexebs<br />

kacobriobis <strong>istoria</strong>Si.<br />

drois dinebis SegrZneba, drois<br />

garkveuli monakveTebis gamoyofa adamianisaTvis<br />

Soreul warsulSive iyo damaxa-<br />

astronomiuli saaTi praRaSi<br />

istoriis mamad miCneuli Zveli berZeni,<br />

herodote


siaTebeli. dRe-Ramisa da wlis droTa monacvleoba Tavad karnaxobda adamians<br />

drois am ori erTeulis arsebobas. mTvareze dakvirveba SesaZlebels xdida<br />

kvirisa da Tvis gamoyofas. maTematikuri da astronomiuli codnis gaRrmavebis<br />

Sedegad TandaTanobiT dazustda weliwadis xangrZlivoba, gamoiyo drois<br />

sxva erTeulebi.<br />

magram mainc sxvadasxva civilizacias drois aRricxvis, movlenaTa daTari-<br />

Rebis sxvadasxva sistema hqonda. dRes planetis mosaxleobis udidesi nawili<br />

iyenebs welTaRricxvis im sistemas, romelic qristes Sobas emyareba. es movlena<br />

msoflio <strong>istoria</strong>s orad hyofs: qristes Sobamde (SemoklebiT q.S.-mde)<br />

anu Zveli welTaRricxviT (SemoklebiT Zv.w.) da qristes Sobidan (SemoklebiT<br />

qr.S-dan) anu axali welTaRricxviT (SemoklebiT ax.w.) momxdar ambebad. wel-<br />

TaRricxvis es sistema hgavs ricxviT wrfes, sadac qristes Soba Seesabameba<br />

0 wertils, Zveli welTaRricxvis wlebi da saukuneebi misken iklebs, xolo<br />

axali welTaRricxvisa – misgan matulobs. Sesabamisad, Zveli welTaRricxvis<br />

V saukune uswrebs IV-es, xolo axali welTaRrixvis V ki, piriqiT, mosdevs IV-es.<br />

<strong>istoria</strong>Si drois aRricxvisaTvis ZiriTadad gamoiyeneba Semdegi erTeulebi:<br />

weli, saukune (=100 weliwads), aTaswleuli (=1000 weliwads anu 10 saukunes).<br />

radgan qristes Soba aris nulovani wertili da ar Sedis arc erT welTaRricxvaSi,<br />

TiToeuli welTaRricxvisaTvis sastarto weli aris `pirveli~, anu drois<br />

monakveTi 0-idan im momentamde, rodesac erTi weli Sesruldeba. Sesabamisad,<br />

pirveli saukune moicavs wlebs 1-idan (pirvelidan) 100-mde (measemde), pirveli<br />

aTaswleuli ki wlebs 1-idan 1000-mde da saukuneebs pirvelidan meaTemde.<br />

es sainteresoa<br />

Zvelad movlenaTa daTariRebisaTvis yvela xalxi sakuTar sistemas iyenebda.<br />

yvelaze gavrcelebuli iyo movlenis daTariReba mefis mmarTvelobis wlebiT. ase<br />

magaliTad, egviptelebis gadmocemiT, qadeSis brZola ramses II-is mefobis meeqvse<br />

wels moxda.<br />

asureTis dedaqalaq asurSi, agreTve aTenSi, sadac yovelwliurad icvleboda<br />

qalaqis Tavi, weliwads mis saxels arqmevdnen.<br />

berZnebi zogjer movlenas olimpiadebiT aTariRebdnen. pirveli olimpiada Zv.w.<br />

776 wels Catarda da Semdeg yovel oTx weliwadSi erTxel tardeboda. soloni<br />

aTenis mmarTveli Zv.w. 594 wels gaxda. berZens es TariRi SeiZleba amgvarad<br />

gamoeTqva: ormocdamexuTe olimpiadis meore weli (45X4+2).<br />

9<br />

ra aris <strong>istoria</strong>


Tavi Tavi pirveli pirveli. islami<br />

10<br />

klasSi samuSao<br />

1. romeli saukunea:<br />

700 w.<br />

710 w.<br />

2. romeli aTaswleulia:<br />

1200 w.<br />

2012 w.<br />

X s.<br />

XII s.<br />

3. ramdeni weli iarseba saxelmwifom, romlis daarsebisa da dacemis wlebia:<br />

a) Zv.w. 460 – ax.w. 1640<br />

b) ax.w. 460 – 1640<br />

4. ramdeni xnis win ucxovria mefes, romlis mmarTvelobis wlebia:<br />

a)1850-1876<br />

b) 250-215<br />

saSinao davaleba<br />

1. aRwereT mokled welTaRricxvis Tanamedrove sistema. principulad<br />

riT gansxvavdeba igi rubrikaSi `es sainteresoa~ motanili sxva<br />

sistemebisagan?<br />

welTaRricxva<br />

800 600 400 200 0 200 400 600 800<br />

Zv.w. 500 w. ax.w. 500 w.


2. adamianis warmoSoba,<br />

pirvelyofili samyaro<br />

adamianis msgavsi arsebebi – hominidebi<br />

– afrikaSi ramdenime milioni wlis win<br />

gaCndnen.<br />

2,5 milioni wlisaa homo habilisi (homo<br />

habilis) – `marjve adamiani~, adamianTa<br />

(homo) gvaris CvenTvis cnobilTagan yvelaze<br />

adreuli warmomadgeneli, romelic<br />

adamianis uSualo winaprad SeiZleba<br />

CaiTvalos. mas adamianis magvari sxva<br />

arsebebisgan, pirvel rigSi, tvinis zoma<br />

gamoarCevda. igi ara marto sxvadasxva sagnebs<br />

iaraRad iyenebda, rasac zogi cxovelic<br />

axerxebs, aramed TviTon amzadebda<br />

qvis primitiul iaraRs. amitomac ewoda<br />

`marjve~.<br />

misi savaraudo STamomavali, homo ereqtusi<br />

(homo erectus) – `gamarTulad mosiarule<br />

adamiani~ daaxl. 2-1,8 milioni wlis<br />

win iwyebs evraziis aTvisebas. misi uZvelesi<br />

sadgomebi afrikis farglebs gareT<br />

aRmoCnda saqarTveloSi, dmanisSi (daaxl.<br />

1,8 milioni wlis win), agreTve espaneTSi,<br />

indoeTSi, CineTSi, indoneziaSi. homo ereqtusma<br />

daxvewa qvis iaraRi, pirvelma gamoiyena<br />

cecxli.<br />

mogvianebiT, kvlav afrikidan gavrcelda<br />

adamianis sxva, ufro maRalganvi-<br />

Tarebuli saxeobebi – `haidelbergeli<br />

adamiani~, neandertaleli da Tanamedrove<br />

adamiani – homo sapiens (homo sapiens), `gonieri<br />

an moazrovne adamiani~. homo sapiensi<br />

daaxl. 200-150 aTasi wlis win gaCnda da daaxl.<br />

50 aTasi wlis win man sabolood Camoyalibebuli<br />

saxe miiRo. dRes homo sapiensi<br />

adamianis erTaderTi saxeobaa, sxvebma ver<br />

gauZles masTan konkurencias, ver moaxerxes<br />

klimatur cvlilebebTan Tu bunebis<br />

sxva gamowvevebTan adaptacia da gadaSendnen,<br />

gonierma adamianma ki TiTqmis mTeli<br />

planeta aiTvisa.<br />

uZvelesi adamiani moixmarda imas, rasac<br />

homo habilisi<br />

homo ereqtusi<br />

homo sapiensi<br />

11<br />

ra aris <strong>istoria</strong>


Tavi pirveli<br />

12<br />

mas buneba sTavazobda – agrovebda sakvebad vargis mcenareebsa Tu mis nayofs,<br />

nadirobda, Tevzaobda. igi sxvadasxva masalisgan – qvisgan, Zvlisgan, xisgan,<br />

amzadebda iaraRs, romelsac iyenebda, pirvel rigSi, sakvebis mosapoveblad.<br />

cxovelis tyavisa da mcenareuli masalisgan igi amzadebda agreTve tansacmels,<br />

romelic mas sicivigan, mcxunvare mzisgan an cxovelis nakbenisgan icavda.<br />

Tavdapirvelad adamianTa mcire jgufebi – jogebi uvlidnen mozrdil teritorias<br />

sakvebis mopovebisa da usafrTxo droebiTi sadgomis moZebnis mizniT.<br />

saukeTeso sanadiro da sacxovrebeli adgilebis Ziebam adamiani miiyvana<br />

Cveni planetis yvela kuTxeSi, sadac cxovrebisaTvis met-naklebad Sesaferisi<br />

pirobebi iyo. gaazrebuli koleqtiuri qmedebebi da damatebiT saSualebaTa<br />

gamoyeneba garemo pirobebTan adaptaciisas zrdida adamianis warmatebis SesaZleblobas<br />

sruliad gansxvavebul bunebriv pirobebSi. swored garemosTan<br />

adaptaciis Sedegia is rasobrivi gansxvavebebi, rac dRes sxvadasxva kontinentis<br />

mkvidr mosaxleobas Soris SeimCneva.<br />

daaxl. 70 aTasi wlis win, savaraudod, kunZul sumatraze tobas uZlieresi<br />

vulkanuri amofrqvevis Semdeg daiwyo `didi gamyinvarebis~ procesi, romelmac<br />

planetis mosaxleobis didi nawili Seiwira, magram gadarCenilebi gamoawrTo<br />

da Semdgomi warmatebebisTvis Seamzada.<br />

yinulis ukandaxevis Semdeg, daaxl. 12 aTasi wlis win Seiqmna xelSemwyobi<br />

pirobebi demografiuli zrdisa da axali miwebis aTvisebisaTvis.<br />

daaxl. 10 aTasi wlis win daiwyo umniSvnelovanesi procesi, romelic `neoliTuri<br />

revoluciis~ saxeliTaa cnobili. am dros adamiani nadirobasa da Semgroveblobas<br />

sakuTari sakvebis warmoebiTa (miwaTmoqmedeba, mesaqonleoba) da<br />

binadari cxovrebiT anacvlebs. sxvadasxva mcenarisa da cxovelis moSinaurebis<br />

kvali mecnierebs msoflios mraval kuTxeSi aRmouCeniaT. axlo aRmosavleTSi<br />

Zroxis mowvela. Zvelegvipturi freska


mdebareobda miwaTmoqmedebis yvelaze Zveli da mniSvnelovani kera, romelsac<br />

`nayofieri naxevarmTvare~ ewodeba.<br />

miuxedavad saxelisa `revolucia~, rac Cven cnobierebaSi swraf da radikalur<br />

cvlilebasTan aris dakavSirebuli, es procesi sakmaod xangrZlivi iyo<br />

da aTaswleulebs moicavda.<br />

sakvebis mopovebis wesis Secvlas mniSvnelovani Zvrebi mohyva sazogadoeba-<br />

Si. Tanasworuflebian adamianTa mcire da mobiluri jgufebi binadar cxovrebaze<br />

gadadian, iwyeben soflebisa da qalaqebis Senebas. maT garSemo icvleba<br />

bunebrivi garemoc. miwaTmoqmedeba da masTan dakavSirebuli sxvadasxva saqmianoba,<br />

mag., irigacia (sarwyavi sistemebis mowyoba) iZleoda zedmeti produqtis<br />

Seqmnis saSualebas. aman, Tavis mxriv, xeli Seuwyo mosaxleobis zrdas, Sromis<br />

danawilebas, xelosnobisa da vaWrobis gaCenas. viTardeboda xelovneba, arqiteqtura,<br />

sazogadoebrivi Tu politikuri struqturebi, gaCnda kerZo sakuTreba<br />

da damwerloba. am yovelives vxvdebiT samxreT SuamdinareTis (mdinareebis,<br />

evfratisa da tigrosis auzebSi, dRevandeli erayis teritoria) qalaqebSi ukve<br />

5-6 aTasi wlis win. swored aq mTavrdeba preistoriuli (winareistoriuli) xana<br />

da iwyeba istoriuli dro.<br />

saqarTvelos teritoriazec neoliTis xanaSi xdeba gadasvla mwarmoeblur<br />

meurneobaze. dasavleT saqarTveloSi adreul neoliTSi viTardeba mesaqonleoba,<br />

arqeologiur masalaSi Cndeba marcvleuli kulturebis – fetvis, xorblis,<br />

qeris warmoebis niSnebi. neoliTis xanas ganekuTvneba vazis moSinaurebac.<br />

Sinauri yurZnis dReisaTvis cnobili uZvelesi naSTebi samxreT saqarTveloSia<br />

aRmoCenili.<br />

adamianis uZvelesi winapris gavrcelebis ruka<br />

leqsikoni<br />

r adaptacia – Segueba, Sewyoba<br />

r demografia – statistikis dargi, romelic ikvlevs<br />

mosaxleobis Semadgenlobas da moZraobas.<br />

13<br />

ra aris <strong>istoria</strong>


Tavi pirveli<br />

14<br />

klasSi samuSao<br />

1. rodis da sad gaCnda pirveli adamiani?<br />

2. riTi gansxvavdeboda igi cxovelisagan?<br />

3. rodis gamoCnda pirveli adamiani saqarTveloSi?<br />

4. ra warmoadgenda adamianis ZiriTad saqmianobas aTaswleulebis manZilze?<br />

5. raSi mdgomareobs `neoliTuri revoluciis~ arsi?<br />

saSinao davaleba<br />

1. dawereT mokle Txzuleba adamianis ganviTarebis ZiriTadi etapebis<br />

Sesaxeb.<br />

2. moiZieT masalebi saqarTveloSi pirvelyofili adamianis Sesaxeb.<br />

amisaTvis SegiZliaT ewvioT saqarTvelos erovnul muzeums an mis<br />

internet-saits. moZiebuli masalis safuZvelze moamzadeT prezentacia<br />

`pirvelyofili adamianis samosaxlo saqarTvelos teritoriaze~.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

2,5 mln w. – gaCnda<br />

pirveli adamiani,<br />

homo habilisi<br />

2 mln w. – gaCnda<br />

homo ereqtusi<br />

3 mln 2 mln 1 mln 0<br />

1,8 mln w. – homo<br />

ereqtusi dmanisSi<br />

200-150 aTasi wlis win –<br />

afrikaSi gaCnda homo sapiensi<br />

– Tanamedrove adamiani<br />

10 aTasi wlis win – iwyeba<br />

`neoliTuri revolucia~,<br />

adamiani Semgroveblobasa<br />

da monadireobas miwismoqmedebiTa<br />

da mecxoveleobiT<br />

anacvlebs


Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

- saxelmwifoebriobis dasawyisi<br />

3. nilosis auzi - Zveli egvipte<br />

uZvelesi civilizaciebi didi mdinareebis<br />

napirebze aRmocenda: egvipte<br />

– nilosis, Sumeri, babiloni, asureTi –<br />

evfratisa da tigrosis, indoeTi – indisa<br />

da gangis, CineTi – xuanxesa da ianZis.<br />

es arcaa SemTxveviTi. mdinaris roli<br />

am civilizaciebisTvis Zalze mniSvnelovani<br />

iyo. mdinare uzrunvelyofda<br />

mimdebare teritoriis nayofierebas,<br />

amavdroulad adamians organizebul<br />

Sromas aCvevda. es jer kidev `istoriis<br />

mamam~ – herodotem SeniSna da egviptes<br />

`nilosis nobaTi~ uwoda.<br />

nilosis napirebze ganlagebuli dasaxlebebi<br />

Zv.w. IV aTaswleulSi gaer-<br />

Tianda jer or samefod (nilosis deltaSi<br />

Seiqmna qvemo anu CrdiloeTi samefo,<br />

nilosis pirveli Woromidan deltamde<br />

ki – zemo anu samxreTi samefo), Semdeg<br />

ki erT saxelmwifod, romlis mefec<br />

– faraoni – orive samefos mflobelis<br />

titulebsa da gvirgvinebs atarebda egviptis<br />

arsebobis mravalaTaswlovani<br />

arsebobis manZilze. egviptelebi faraons<br />

RmerTad miiCnevdnen, xolo mTel<br />

mosaxleobas – mis msaxurebad. RmerTebisa<br />

da faraonis winaSe yvela Tanaswori<br />

iyo da adamianis warmateba da<br />

samsaxurebrivi winsvla, pirvel<br />

rigSi, mis pirad Rirsebebsa<br />

da miRebul ganaTlebaze<br />

iyo damokidebuli.<br />

ramses II saomar etlze<br />

qadeSis samSvidobo xelSekruleba.<br />

qvaze amokveTili warwera<br />

egvipturi piramidebi<br />

II<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

15


Tavi meore<br />

16<br />

egviptelebi bevrs fiqrobdnen imqveyniur cxovrebaze<br />

da amqveynad yofnas mniSvnelovanwilad<br />

saiqiosaTvis mzadebad aRiqvamdnen. SemuSavda<br />

garkveuli zneobrivi (eTikuri) normebi, romelTa<br />

dacvac savaldebulo iyo rogorc am, aseve imqveynad<br />

Rirseuli adgilis dasakaveblad.<br />

egviptelebi saiqio cxovrebis materialur mxarezec<br />

zrunavdnen. gardacvlilis sxeuls specialuri<br />

xerxiT amuSavebdnen, raTa ar gaxrwniliyo<br />

da patrons SemdgomSic gamosdgomoda. amgvarad<br />

Senaxul cxedars mumia ewodeboda. droTa ganmavlobaSi<br />

mumiis damzadebis (mumifikaciis) xelovneba<br />

Zalian daixvewa. arsebobda sxvadasxva kategoriisa<br />

da fasis momsaxureba. maRali kategoriis mumiebma tutanxamonis oqros niRabi<br />

aTaswleulebs gauZles da Cvenamde sakmaod karg<br />

mdgomareobaSi moaRwies. dRes mecnierebi maT sxvadasxva analizs utareben,<br />

rac egviptelTa cxovrebis mraval detals hfens Suqs. micvalebuls SeZlebisdagvarad<br />

oqro-vercxlsa da pirveli moxmarebis nivTebsac atandnen da iseT<br />

samarxs ugebdnen, romelic mis amqveyniur saxls ar Camouvardeboda.<br />

samarxebis Zarcva Zvel droSive daiwyo. dRemde sul ramdenimem moaRwia<br />

xeluxlebeli saxiT. faraonTa samarxebSi Catanebuli saganZuris Sesaxeb warmodgenas<br />

gviqmnis siWabukeSi gardacvlili faraonis, tutanxamonis (Zv.w. 1341-<br />

1323) samarxi. Tavad samarxTagan ki gamoirCeva piramidebi, romlebic adamianma<br />

odiTganve msoflios saocrebaTa ricxvs miakuTvna.<br />

mkacr bunebriv sazRvrebSi (aRmosavleTiTa da dasavleTiT udabno, samxre-<br />

TiT nilosis Woromebi da CrdiloeTiT xmelTaSua zRva) Caketili egvipte<br />

aTaswleulebis manZilze garesamyarosgan TiTqmis izolirebulad viTardeboda.<br />

Zv.w. II aTaswleulis SuaxanebSi egvipte daipyres aziidan mosulma hiqsosebma.<br />

mtris gandevnis Semdeg egviptelebma Tavad wamoiwyes warmatebuli Soreuli<br />

dapyrobiTi laSqrobebi. Zv.w. XV-XIII saukuneebi egviptis Zlierebis xanaa. is<br />

imorCilebs mcire samefoebs siria-palestinaSi da uSualod umezobldeba wina<br />

aziis did saxelmwifoebs – miTans, xeTebs, babilons. yvelaze Sors egviptis<br />

Zalaufleba Totmes (Tutmos) III-m ganavrco Zv.w. XV s. pirvel naxevarSi, xolo<br />

ramses II-is mier qadeSis maxloblad Zv.w. 1274 wels gadaxdili brZola xeTebTan<br />

erT-erTi yvelaze cnobili brZolaa Zvel samyaroSi. orive mxare mas sakuTar<br />

warmatebad miiCnevda, Sedegad ki daido sazavo xelSekruleba egviptesa da<br />

xeTebs Soris. am xelSekrulebis asli dRes gaeros Stabbinas amSvenebs. igi<br />

uZvelesi nimuSia Tanaswori da urTierTsasargeblo xelSekrulebisa.<br />

Semdgom xanaSi egvipte SedarebiT dasustda da, miuxedavad imisa, rom kidev<br />

didxans darCa mniSvnelovan moTamaSed, rogorc kulturis, aseve politikisa<br />

Tu ekonomikis sferoSi, Tanmimdevrulad moeqca aRmavlobis gzaze mdgomi<br />

msoflio imperiebis gavlenis sferoSi. egvipte jer asureTma daimorCila,<br />

Semdeg sparseTma, makedoniam, romma.<br />

Zvelma egviptem, rogorc kulturulma da politikurma fenomenma, sabolood<br />

Sewyvita arseboba ax.w. VII saukuneSi, arabebis mier misi dapyrobis Semdeg.


wya ro 1<br />

ptaxotepis darigeba (nawyvetebi):<br />

`nu iamayeb Seni codniT, giyvardes, dausva kiTxva, rogorc brZens, ise mas, vinc ar<br />

migaCnia brZenad.<br />

daxelovnebas ar aqvs sazRvari, aravis miuRwevia srulyofilebisTvis.<br />

Tu Sen gekamaTeba, vinc Seni Tanasworia, SesZeli, Seni Tavmoyvareoba gaaCumo...,<br />

Tu Sen gekamaTeba sabralo, romelsac Senze naklebi codna aqvs, nu gaujavrdebi.<br />

daisjeba, vinc sjis Tavisze umcross.<br />

arasodes gaimeoro sxvisi ciliswameba. sjobia, arc ki moismino igi.<br />

Tu daeWvdi megobarSi, nu daiwyeb gamoZiebas, midi masTan, mowmis gareSe<br />

daelaparake. gaxsovdes, vinc dagexmara, Tu gsurs keTildReoba, arasodes Caidino<br />

usamarTloba megobris mimarT, megobari igivea, rac morwyuli yanebi da metia,<br />

vidre simdidre.~<br />

wya ro 2<br />

micvalebulTa <strong>wigni</strong> (nawyveti):<br />

`me ar Camidenia boroteba, me ar Camidenia codva wminda adgilas, me ar miyvarda<br />

mkrexeloba, me ar damiCagravs susti, me ar gamaCnia codva RmerTebis winaSe, me ar<br />

damiCagravs mona batonis TandaswrebiT, me ar vyofilvar aravis avadmyofobis<br />

mizezi, me ar momiklavs, me ar mibrZanebia aravis mokvla, me aravisTvis mimiyenebia<br />

tanjva, me ar vazianebdi sataZro beRlebs, me ar mimiTvisebia micvalebulTa<br />

qoneba, me ar Camidenia mruSoba, me ar mqonda bilwi ena, me arasodes momityuebia<br />

wonaSi, me arasodes Camiqria samsxverplo cecxli, me arasodes gamomitovebia<br />

msxverplSewirva,<br />

me sufTa var, me sufTa var, me sufTa var...~<br />

leqsikoni<br />

r delta – nilosis (da saer-<br />

Tod, mdinareebis) gantotvili<br />

SesarTavi, romelic berZnul<br />

aso deltas (Δ) waagavda<br />

da aqedan miiRo saxeli<br />

r ptaxotepi – veziri, pirveli<br />

ministri Zv.w. XXV saukunis<br />

erT-erTi faraonis karze<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

17


Tavi meore<br />

18<br />

klasSi samuSao<br />

1. vin iyo faraoni egviptelTaTvis?<br />

2. rogor warmoedginaT Zvel egviptelebs imqveyniuri cxovreba?<br />

3. ra mniSvneloba aqvs mumiebs Tanamedrove mecnierebisaTvis?<br />

4. ra daniSnuleba hqonda egviptelTa piramidebs?<br />

5. TanmimdevrobiT CamoTvaleT msoflio imperiebi, romlebic gabatondnen<br />

egvipteSi saxelmwifoebriobis moSlis Semdeg.<br />

6. moawyveT diskusia Temaze: `Tanamedrove TvaliT danaxuli egvipturi<br />

samarTali~.<br />

saSinao davaleba<br />

1. teqstisa da wyaroebis mixedviT dawereT mokle Txzuleba egviptelTa<br />

warmodgenebis Sesaxeb codnaze, samarTlianobaze da saiqio cxovrebaze.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w. IV<br />

aTaswleulis<br />

miwuruli<br />

– egviptis<br />

erTiani samefos<br />

Camoyalibeba<br />

Zv.w. XVI s. – hiqsosebi egvipteSi<br />

Zv.w. 1341-1323<br />

– tutanxamonis<br />

mefoba<br />

Zv.w. XIII s. pirveli naxevari<br />

– ramses II-is mefoba<br />

Zv.w. XV s. pirveli naxevari<br />

– Totmes III-is mefoba da<br />

dapyrobiTi laSqrobebi<br />

Zv.w. 1274 –<br />

qadeSis brZola<br />

XXXX s. XV s. X s. V s. 0 V s. X s. XV s.<br />

ax.w. VII s. –<br />

egviptis dapyroba<br />

arabebis mier


4. SuamdinareTi<br />

Sumeri/babiloni<br />

mdinareebs, evfratsa da tigross Soris,<br />

dRevandeli erayis teritoriaze qalaquri<br />

tipis dasaxlebebi da saxelmwifoebrioba<br />

jer kidev neoliTSi Cnde ba. samxreT<br />

SuamdinareTSi (mesopotamiaSi) Zv.w. IV-III<br />

aTaswleulebSi yvavis civilizacia, romelsac<br />

Sumeruls vuwodebT. es ucnobi<br />

warmoSobis xalxi enacvleba aq ufro<br />

adreul binadarT da did simaRleebs aRwevs<br />

sulieri da materialuri kulturis<br />

sferoSi. maTi kulturuli miRwevebi, pirvel<br />

rigSi, lursmuli damwerloba, daedo<br />

safuZvlad SuamdinareTisa da saerTod,<br />

wina aziis mraval civilizacias.<br />

Sumerebi damoukidebel qalaq-saxelmwifoebSi<br />

cxovrobdnen. erT-erTi aseTi<br />

qalaqis, uruqis mefe – gilgameSi Sumerul<br />

TqmulebaTa gmirad iqca. periodulad, romelime<br />

qalaqis mefe axerxebda sxvebis damorCilebasa<br />

da qveynis gaerTianebas.<br />

pirveli didi gaerTianeba, romelic<br />

gascda samxreT SuamdinareTis farglebs,<br />

aqadis mefis, sargon didis (Zv.w. XXIV s.)<br />

saxels ukavSirdeba.<br />

xamurabis kanonebis stela<br />

babilonis nangrevebi<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

19


Tavi meore<br />

20<br />

aqadelebi semituri warmoSobis xalxi iyo, romelic Sumerebis gverdiT saxlobda.<br />

mesame aTaswleulis miwuruls semituri tomebi intensiurad Semodian<br />

mesopotamiaSi da Sumerebis TandaTanobiT asimilacias axdenen. Sumeruli rCeba<br />

mwerlobisa da mecnierebis enad, mis gverdiT dgeba aqaduri, romlis calkeul<br />

dialeqtebze laparakobdnen babilonelebi, asurelebi da SuamdinareTis sxva<br />

xalxebi. Zv.w. meore aTaswleulis meore naxevarSi aqaduri saerTaSoriso enis<br />

statuss iZens da did samefoebs Soris mimowera swored am enaze warmoebda.<br />

II aTaswleulis pirvel naxevarSi SuamdinareTSi ori saxelmwifo iwyebs aRmasvlas<br />

– babiloni da asureTi.<br />

qalaqi babiloni vaWrobisTvis Zalze mosaxerxebel da strategiulad<br />

mniSvnelovan adgilas mdebareobs, sadac evfrati da tigrosi yvelaze metad<br />

uaxlovdeba erTmaneTs. babilonis aRzeveba mefe xamurabis (Zv.w. XVIII s.) saxels<br />

ukavSirdeba. xamurabim moqnili diplomatiiTa da samxedro warmatebebiT<br />

moaxerxa, patara qalaq-saxelmwifo mTeli mesopotamiis batonad eqcia. da<br />

mainc, xamurabi, pirvel rigSi, Tavisi kanonebiTaa cnobili. Savi qvis, dioritis<br />

stelaze dawerili teqsti Cvenamde srulad moRweulTagan yvelaze Zveli<br />

kanonTa krebulia. es krebuli umniSvnelovanesi wyaroa babilonis saxelmwifo<br />

mowyobisa da sazogadoebrivi cxovrebis Sesaswavlad.<br />

babiloni, mTeli aTaswleulis manZilze msoflios udidesi qalaqi, 8 kvadratul<br />

kilometrze iyo gadaWimuli. amitom, imis miuxedavad, mesopotamiis<br />

did nawils akontrolebda (rogorc xamurabis an nabuqodonosoris (Zv.w. 605-<br />

562) dros), Tu qalaq-saxelmwifos pirvelad sazRvrebs ubrundeboda, is did<br />

samefod da angariSgasawev Zalad rCeboda, sanam sabolood ar dakarga damoukidebloba<br />

Zv.w. 539 wels sparselebis mier dapyrobis Sedegad. SemdgomSi qalaqi<br />

mcire xniT aleqsandre makedonelis msoflio imperiis dedaqalaqic iyo.<br />

asureTi<br />

SuamdinareTis CrdiloeT nawilSi asureTi batonobda. qveynis saxelwodeba<br />

misi dedaqalaqisa da mfarveli RvTaebis – asuris saxelidan modis. mogvianebiT<br />

ki qalaqi ninevia ikavebs qveynis mniSvnelovani centris pozicias.<br />

asureTs ramdenjerme daudga aRmavlobis xana. Zv.w. II aTaswleulis dasawyisSi<br />

asureTi mTel Crdilo SuamdinareTs akontrolebda, xolo asuruli savaWro koloniebi<br />

mTel wina aziaSi iyo modebuli. asureli vaWrebi akontrolebdnen mTel<br />

saerTaSoriso vaWrobas ZiriTadi strategiuli saqonliT, agreTve sakuTari<br />

samefos agenturis funqciasac iTavsebdnen. bevr qalaqSi maT sakuTari TviTmmarTveli<br />

ubnebi hqondaT. maTgan yvelaze cnobili da kargad Seswavlili qanesia<br />

(dRevandeli qiul-Tefe TurqeTSi, qalaq kaiseris maxloblad). Zv. w. XIX-XVIII ss.<br />

mijnaze asureTSi mefobda SamSiadadi, romelmac mTeli CrdiloeT mesopotamiis<br />

damorCileba SeZlo. mis saxelmwifos bolo mouRo xamurabim. qalaqi asuri jer<br />

babilonis gavlenis sferoSi moeqca, Semdeg ki is miTanis samefom daimorCila.<br />

Zv.w. XIV saukunidan asureTis saxelmwifo kvlav gamodis saerTaSoriso asparezze,<br />

xolo momdevno saukuneebSi asurelTa eqspansiis axali talRebi<br />

vrceldeba sxvadasxva mimarTulebiT. gansakuTrebul warmatebebs aRweven<br />

TuqulTininurta I (1244-1208) da tiglaTfalasar I (1115-1077), romelmac asurelTagan<br />

erTaderTma miaRwia Sav zRvas.


asurelTa Zlierebis mwvervali Zv.w. IX-VII saukuneebze modis, rodesac isini<br />

TiTqmis mTel axlo aRmosavleTze batonobdnen: isini imorCileben babilonsa<br />

da samxreT SuamdinareTs sparseTis yuremde, israels xmelTaSuazRvispireTSi,<br />

aviwroeben urartus samefos vanisa da urmiis tbebis midamoebSi da garkveuli<br />

droiT egviptesac ki ipyroben. magram mxolod samxedro Zalaze damyarebuli<br />

saxelmwifo Sinaganad mainc susti da aramdgradi iyo. maTma mezoblebmac<br />

gauTavebel omebSi daxvewes samxedro xelovneba da moaxerxes winaaRmdegobis<br />

organizeba. Zv.w. 615 wels babilonis mefem, nabuqodonosorma da midiis mefem,<br />

kiaqsarma sxvadasxva mxridan Seuties asureTs. brZola aT wels gagrZelda da<br />

babilonis mefis gamarjvebis Semdeg qarxemiSTan brZolaSi (605 w.) asureTma<br />

arseboba Sewyvita.<br />

leqsikoni<br />

r analebi – matiane, istoriuli Janris<br />

nawarmoebi<br />

r dialeqti – ama Tu im enis lokaluri<br />

nairsaxeoba. erTi enis dialeqtebi<br />

erTmaneTisagan naklebad<br />

gansxvavdebian, vidre ragind axlo<br />

monaTesave enebi.<br />

r kolonia – ama Tu im qalaqis an qveynis<br />

(metropolis) mier Seqmnili<br />

met-naklebad damoukidebeli dasaxleba,<br />

romelsac Tavis damfuZnebelTan<br />

garkveulwilad mWidro<br />

politikuri, ekonomikuri da kul-<br />

asureTis imperia<br />

berZnuli<br />

qalaqsaxelmwifoebi<br />

lidiis<br />

aTeni<br />

samefo<br />

frigiis<br />

samefo<br />

egviptis<br />

samefo<br />

kimerielebi<br />

ierusalemi<br />

iuda<br />

turuli kavSirebi hqonda.<br />

r semitebi – semituri enobrivi<br />

ojaxis warmomadgeneli xalxebi.<br />

dRes am jgufis yvelaze cnobili<br />

warmomadgenlebi arabebi da ebraelebi<br />

arian.<br />

r statusi – garkveul sazogadoeba-<br />

Si met-naklebad aRiarebuli, dadgenili<br />

mdgomareoba, wodeba (rodesac<br />

adamianis mimarT ixmareba)<br />

r stela – didi qva warweriT an gamosaxulebiT,<br />

romelic TvalsaCino<br />

adgilas idgmeboda.<br />

urartus samefo<br />

(Zv.w. 712 w-mde)<br />

ninevia<br />

aSuri<br />

babiloni<br />

asureTis imperia Zv.w. 824<br />

asureTis imperia Zv.w. 671<br />

ekbatana<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

21


Tavi meore<br />

22<br />

wya ro 1<br />

sargon aqadelis warweridan:<br />

`Saruqini, samyaros mefe, 54 brZolis gamarjvebiT gadamxdeli, zRvaTa<br />

sanapiroebamde galavnebis damangreveli... Saruqini, mefe, romelsac RvTaeba<br />

enlilma toli metoqe ar gauCina: 5400 kaci yoveldRe mis winaSe Wams purs. vinc es<br />

warwera gadaSalos misi saxelis waSlis mizniT, dae, enlilma misi saxsenebeli<br />

amoagdos.~<br />

wya ro 2<br />

xamurabis kanonebidan:<br />

1. ukeTu kacma kaci daasmina, mkvleloba daabrala da ver daumtkica, misi damsmeneli<br />

sikvdiliT unda daisajos.<br />

2. ukeTu kacma kacs jadoqroba daabrala da ver daumtkica, is, visac jadoqroba<br />

dabralda, mdinaresTan unda mivides, mdinareSi unda Sevides da Tu igi mdinarem<br />

daiWira, misi damsmeneli mis saxls waiRebs. Tu es kaci mdinarem gawminda da igi<br />

gadarCa, vinc mas jadoqroba daabrala, sikvdiliT unda daisajos. vinc mdinareSi<br />

Sevida, Tavisi damsmenelis saxls waiRebs.<br />

3. ukeTu kaci sasamarTloSi danaSaulis mowmed gamovida da Tavisi naTqvami ver<br />

daamtkica, Tuki es sicocxlis saqmea, es kaci sikvdiliT unda daiosajos.<br />

wya ro 3<br />

tiglaTfalasar I-is analebidan<br />

Cemi mefobis dasawyisSi 20000 muSqi da maTi 5 mefe, romlebmac ukve 50 welia<br />

miitaces (qveynebi) alzi da furulumzi, adre (RvTaeba) aSurs, Cems batons, rom<br />

uxdidnen xarks, romlebic verc erTma mefem ver daamarcxa brZolaSi da romlebic<br />

sakuTar Zalas endobodnen, daeSvnen (mTebidan) da daipyres qaTmuxis qveyana.<br />

aSuris, Cemi batonis imediT Sevkribe Cemi etlebi da laSqari, sxvebs aRar davelode<br />

(da) qaSiaris mTebi, Znelad savali, gadavlaxe. maT 20000 mebrZolsa da 5 mefes<br />

qaTmuxis qveyanaSi Severkine, vZlie maT, meomarTa gvamebi brZolisas ise movaquCe,<br />

rogorc niaRvarma, maTi sisxli maRali mTebidan xevebSi moedineboda, Tavebi<br />

davaWeri da dasaxlebebis maxloblad marcvleuliviT movagrove, maTi nadavli,<br />

qoneba, simdidre uricxvi wamoviRe. 6000 kaci, maTi laSqris narCenebi, vinc Cems<br />

iaraRs gaeqca, fexebze momexvivnen, me Seviwyale isini da Cemi qveynis xalxs SevuerTe.


klasSi samuSao<br />

1. riT aris mniSvnelovani Sumeruli civilizacia?<br />

2. ra enebi iyo gavrcelebuli SuamdinareTSi?<br />

3. ram Seuwyo xeli babilonis aRzevebas?<br />

4. ganixileT klasSi xamurabis kanonebi (wyaro 2). romeli kanoni<br />

geCvenebaT azrsmoklebulad?<br />

5. imsjeleT, raze iyo damyarebuli asureTis samefo da ram ganapiroba<br />

misi dacema. gamoiyeneT wyaroebi 1 da 3.<br />

saSinao davaleba<br />

1. dawereT Tema SuamdinareTSi arsebuli saxelmwifoebis Sesaxeb. mokled<br />

daaxasiaTeT TiToeuli maTgani.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

XXXX s. XXXV s. XXX s. XXV s. XX s. XV s. X s. V s. 0<br />

Zv.w. IV aTaswleulis<br />

meore naxevari –<br />

Sumerul qalaqsaxelmwifoTa<br />

gaCena<br />

Zv.w. XXIV s.<br />

– sargon<br />

aqadeli<br />

mefoba<br />

Zv.w. XVIII s.<br />

– xamurabis<br />

mefoba<br />

babilonSi<br />

Zv.w. II<br />

aTaswleulis<br />

dasawyisi<br />

– asuruli<br />

savaWro<br />

koloniebi<br />

mcire aziaSi<br />

Zv.w. 1115-1077 –<br />

tiglaTfalasar<br />

I-is mefoba<br />

asureTSi<br />

Zv.w. IX-VII<br />

saukuneebi<br />

– asureTis<br />

Zlierebis xana<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

Zv.w. 539 –<br />

babilonis aReba<br />

sparselebis mier<br />

Zv.w. 605 –<br />

asureTis dacema<br />

Zv.w. 605-562 –<br />

nabuqodonosor<br />

II-is mefoba<br />

babilonSi<br />

Zv.w. 1244-1208 –<br />

TuqulTininurta<br />

I-is mefoba<br />

23<br />

asureTSi


Tavi meore<br />

24<br />

5. xuanxes auzi - Zveli CineTi<br />

pirveli Cinuri civilizaciebi warmoiqmna<br />

sami didi mdinaris – xuanxes (yvi-<br />

Teli mdinaris), ianZisa da qsi Zianis auzeb-<br />

Si. mdinareebi miwaTmoqmedebs uzunvelyofda<br />

naTesebisaTvis aucilebeli sarwyavi<br />

wyliT. daaxl. Zv.w. 2200 wlidan CineTis<br />

sxvadasxva nawilebSi saxelmwifoebi Seiqmna.<br />

pirveli dinastia ki, romlis mmarTvelobac<br />

istoriulad dadasturebulia, iyo<br />

Sanis (inis) dinastia, romelic daaxl. Zv.w.<br />

1700 wlidan 1046 wlamde batonobda. am dinastiis<br />

mmarTvelobis periodSi (Zv.w. XV<br />

s.) Seiqmna Cinuri damwerlobis pirveli<br />

saxeoba, romelic warmoadgenda sxvadasxva<br />

sagnebisa da movlenebis simbolur gamosaxulebas.<br />

arsebobda aTasobiT simboloniSani,<br />

maTi mcodne ki bevri ar iyo. am mizeziT<br />

simboloebis raodenoba SemdgomSi<br />

Semcirda, simboloebic ufro daixvewa da<br />

SedarebiT advili gasagebi gaxda. warwerebs<br />

(romlebic, ZiriTadad, momavlis Sesaxeb<br />

marCieloba iyo), Tavdapirvelad cxovelebis<br />

Zvlebze kveTdnen. amave xanebSi daiwyo<br />

brinjaosa da Tixis WurWlis, aseve abreSumis<br />

warmoeba.<br />

Sanis dinastias Caenacvla CJous dinastia,<br />

romlis gamgeblobac Zv.w. 221 wlamde<br />

gagrZelda. am periodSi ganviTarda Cine-<br />

Tis ekonomika, vaWroba – daiwyo Cinuri<br />

abreSumis, Zvirfasi qvebis,<br />

faifuris nawarmis eqsporti.<br />

CJous dinastiis mmarTvelobis<br />

periodSi moRvaweobda<br />

filosofosi konfuci (Zv.w.<br />

551-479) – konfucianelobis<br />

religiur-eTikuri sistemis<br />

Semqneli. legendis Tanaxmad,<br />

Zv.w. VI saukuneSi cxovrobda<br />

lao Zi. man safuZveli Cauyara<br />

daoizms, romelmac Camoyalibebuli<br />

religiis saxe Zv.w. II<br />

saukuneSi miiRo. lao Zis mo-<br />

konfuci<br />

imperatori Si huangdi<br />

Si huangdis terakotis armia


ZRvrebis Tanaxmad, adamianma unda icxovros sakuTari nebis mixedviT da xelisufleba<br />

Tavisi kanonebiT rac SeiZleba naklebad unda Caerios mis cxovrebaSi.<br />

adamiani unda dakmayofildes mcirediT da ar isurvos fufunebiT cxovreba.<br />

CineTi CJous dinastiis mmarTvelobis dros erTiani centralizebuli<br />

saxelmwifo ar iyo. sxvadasxva regionebis mmarTvelebi gauTavebel omebs<br />

awarmoebdnen erTmaneTSi. am omebis periodSi TandaTanobiT gaZlierda Cinis<br />

(cinis) dinastia qveynis Crd.-aRm.-Si, romelmac Zv.w. 221 wlisaTvis gaaerTiana<br />

qveyana da swored misi damsaxurebiT ewoda mas CineTi. gaerTianebuli CineTis<br />

pirvelma imperatorma Si huangdim Seqmna saxelmwifo mmarTvelobis axali<br />

sistema; SemoiRo erTiani fuladi (yvela monetas mrgvali forma hqonda SuaSi<br />

naxvretiT) da zoma-wonis erTeulebis sistema. gaiyvanes axali gzebi da arxebi.<br />

swored am dros daiwyo CineTis didi kedlis mSenebloba, romelic Crdiloe-<br />

Tidan momTabareebis Semosevebisagan icavda qveyanas. Si huangdi gamWriaxi,<br />

magram amave dros sastiki mmarTveli iyo. is wvavda wignebs da sikvdiliT sjida<br />

im swavlulebs (pirvel rigSi, konfucis mimdevrebs), romelTa Sexedulebebic<br />

ar emTxveoda misas. is Zv.w. 210 wels gardaicvala da uzarmazar miwisqveSa akldamaSi<br />

dakrZales. mas Caatanes yovelive is, rac SeiZleboda saiqio cxovrebaSi<br />

gamosdgomoda. mis neSts Tixisgan gamoZerwili naturaluri zomis meomrebis<br />

10 aTas kaciani armia icavda. Si huangdis sikvdilidan sul male, Zv.w. 206 wels<br />

Cinis dinastiis arseboba dasrulda.<br />

es sainteresoa<br />

konfucianeloba<br />

konfucis SexedulebiT, saxelmwifo unda marTon keTilSobilma adamianebma,<br />

romelTa saTaveSic xelmwife (imperatori) – `cis Svili~ dgas. is unda iyos<br />

zneobrivad srulyofili da misi qceva emyarebodes moralis principebis mkacr<br />

dacvas. mSoblebma unda izrunon Svilebze; ojaxSi axalgazrdebma pativiscema unda<br />

gamoamJRavnon ufrosebisadmi; urTierTpativscemas unda daemyaros im adamianebis<br />

urTierTobac, romlebic erTmaneTis naTesavebi ar arian. es principebi unda iyos<br />

saxelmwifo marTvis sistemis safuZvelic. `marTva niSnavs samarTlianad qcevas~ –<br />

es evaleboda mmarTvels. Tavis mxriv, misi qveSevdromebi pativs unda scemdnen mas da<br />

usityvod emorCilebodnen.<br />

konfuci kanonebze damyarebuli mmarTvelobis sastiki winaaRmdegi iyo: `xalxis<br />

kanonebiT marTvisa da sadamsjelo RonisZiebebiT wesrigis SenarCunebis mcdelobis<br />

SemTxvevaSi, xalxi Seecdeba Tavi aaridos sasjels da ar eqneba danaSaulis grZnoba;<br />

da Tu xalxis marTva ganxorcieldeba siqvelisa da tradiciebis safuZvelze, xalxs<br />

ecodineba, Tu ra aris sircxvili da gamoswordeba.~<br />

konfucianelobis religiur-eTikuri sistema did zegavlenas axdenda aramarto<br />

CineTis, aramed zogadad aRmosavleT aziis xalxebis msoflmxedvelobasa da<br />

sazogadoebriv urTierTobebze XX saukunis dasawyisamde.<br />

evropam konfucis Semoqmedeba CineTSi moRvawe qristiani misionerebis –<br />

iezuitebis saSualebiT gaicno. jer kidev 1687 wels gamoica laTinurad <strong>wigni</strong><br />

konfucis cxovrebisa da Semoqmedebis Sesaxeb.<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

25


Tavi meore<br />

26<br />

is Secvala hanis dinastiam (Zv.w. 202-ax.w.<br />

200), romlis drosac CineTis imperia gadaWimuli<br />

iyo CineTis zRvidan centraluri aziamde<br />

da koreidan indoCineTis naxevarkunZulamde.<br />

am periodSi safuZveli Caeyara abreSumis<br />

gzas, romelic CineTs evropasTan akavSirebda.<br />

ax.w. I saukuneSi Cinuri abreSumi da saneleblebi<br />

ukve Semodioda romSi. Cinuri wyaroebis<br />

mixedviT, ax.w. 166 wliT TariRdeba romis pirveli<br />

elCoba CineTis imperatoris karze.<br />

am periodSi CineTSi Seiqmna sajaro<br />

samsaxuris sistema, romlis safuZvelze<br />

xdeboda saxelmwifo Tanamdebobebze dasaniSni<br />

pirebis SerCeva. konfucianeloba iqca<br />

saxelmwifo mmarTvelobis ideologiur<br />

leqsikoni<br />

r morali – im wesebis,<br />

normebis erToblioba,<br />

romlebic gansazRvravs<br />

adamianTa yofaqcevas ama Tu<br />

im sazogadoebaSi; zneoba.<br />

moraluri – zneobrivi<br />

r eTika – filosofiuri<br />

moZRvreba moralis, zneobis<br />

Sesaxeb.<br />

eTikuri – eTikis<br />

TvalsazrisiT misaRebi.<br />

safuZvlad. arqeologiuri masalebis safuZvelze dasturdeba, rom Zv.w. II<br />

saukunidan CineTSi iwarmoeboda qaRaldi. qaRaldma mraval sferoSi Secvala<br />

masze bevrad Zviri abreSumi da Sesabamisad, SesaZlebeli gaxda ufro didi<br />

raodenobiT abreSumis eqsporti. es ki qveyanas did Semosavals aZlevda.<br />

wya ro 1<br />

premier-ministr li sis rCevebi imperator Si huangdisadmi:<br />

`...am swavlulebs codna mxolod Zvels da ara axals emyareba... isini iyeneben<br />

TavianT codnas Cveni mmarTvelobis winaaRmdeg... Zvel droSi, rodesac samyaro<br />

qaosiT da areulobiT iyo moculi da ver erTiandeboda... isini iyenebdnen warsuls<br />

awmyos dasagmobad da TavianT moZRvrebas upirispirebdnen xelisuflebis mier<br />

Seqmnil wesrigs. axla Tqvenma udidebulesobam daipyro mTeli samyaro, ganasxvava<br />

TeTri da Savi, SemoiRo erTiani standartebi. magram dRemde es jiuti swavlulebi<br />

erToblivad gmoben kanonebs da afaseben TiToeul axal brZanebas sakuTari<br />

moZRvrebis mixedviT. gulSi farulad upirispirdebian [am brZanebebs] da quCebSi<br />

xmamaRla bWoben maT Sesaxeb; xels uwyoben Worebis gavrcelebas. Tu es ar aikrZala,<br />

suverenis prestiJs ziani miadgeba da misi qveSevrdomebi daiyofian.<br />

me gTavazobT, rom yvela istoriuli Canaweri garda Cinis (epoqisa), daiwvas.<br />

isini, vinc bedavs saubarSi daimowmos Zveli... Canawerebi, sajarod unda<br />

daisajon sikvdiliT. isini, vinc iyeneben Zvel tradiciebs axal wesrigTan<br />

dasapirispireblad, ojaxTan erTad unda ganadgurdnen. moxeleebi ki, vinc icis<br />

maTi moRvaweobis Sesaxeb, magram umoqmedobas iCens, amgvaradve unda daisajon.<br />

am brZanebis gamocemidan ocdaaTi dRis manZilze Tu aseTi wignebis mflobelebma ar<br />

gaanadgures isini, maSin maT saxeze SanTiT unda amoewvaT damRa da gaigzavnon didi<br />

kedlis mSeneblobis mZime samuSaoebze. ar unda ganadgurdes mxolod is wignebi,<br />

romlebic exeba medicinas, marCielobas da soflis meurneobas.~<br />

sima qiani, `didi istorikosis Canawerebi~ (Zv.w. 213).


klasSi samuSao<br />

1. teqstis mixedviT gansazRvreT, Tu ras gulisxmobs premier-ministri li<br />

si (wyaro 1) gamoTqmaSi `erTiani standartebi~.<br />

2. isaubreT qaRaldis gamogonebis mniSvnelobaze.<br />

3. Tqveni azriT, ratom Tvlida premier-ministri saWirod im wignebis<br />

SenarCunebas, romlebic exeba medicinas, marCielobas da soflis<br />

meurneobas?<br />

saSinao davaleba<br />

1. wyaro 1-isa da rubrikis `es sainteresoa~ mixedviT, SeadareT konfucis<br />

ideebi li sis rCevebs imperatorisadmi. gansazRvreT, Tu ratom iyo<br />

miuRebeli konfucis ideebi imperator Si huangisaTvis.<br />

2. internetiT moiZieT damatebiTi masalebi CineTis didi kedlis Sesaxeb.<br />

moamzadeT prezentacia klasisTvis.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w 551-479<br />

– konfuci<br />

CineTis didi kedeli<br />

Zv.w. 221-210 –<br />

Si huangdis<br />

mmarTveloba.<br />

600 400 200 0 200<br />

Zv.w. VI s. – lao Zi Zv.w. 202-ax.w.200 –<br />

hanis dinastia<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

27


Tavi meore<br />

28<br />

6. indis auzi - Zveli indoeTi<br />

mdinare indis auzSi pirveli civilizaciebi<br />

Zv.w. IV aTaswleulidan iRebs sa-<br />

Taves. Zv.w. III aTaswleulSi Crd. indoeTis<br />

qalaqebSi, mohenjo-darosa da harapaSi,<br />

arqeologebis mier aRmoCenili masalebi<br />

adasturebs, rom aq arsebuli civilizacia<br />

ar CamorCeboda imdroindel egviptesa<br />

da mesopotamias. mosaxleoba liTonebidan<br />

ZiriTadad iyenebda brinjaosa<br />

da spilenZs. saxlebs gamomwvari aguriT<br />

agebdnen. aq aRmoCenili wylis arxebis<br />

sistema maRali donis sainJinro codnaze<br />

miuTiTebs. magram am civilizaciis arseboba<br />

daaxl. Zv.w. 1500 wlisaTvis dasrulda.<br />

erTi mosazrebiT, civilizaciis daknineba<br />

gamoiwvia masStaburma wyaldidobam,<br />

romlis Sedegadac md. indma kalapoti<br />

Seicvala da nayofieri miwebi xriokad<br />

iqca. meore mosazrebiT ki, adamianebma<br />

miwis resursebi amowures.<br />

daaxl. Zv.w. 1500 wlidan 500 wlamde<br />

periods moicavs e.w. `vedebis epoqa~. am<br />

drois Sesaxeb cnobebs viRebT religiuri<br />

Txzulebebidan – `vedebidan~. `vedebiT~<br />

safuZveli Caeyara indur religias – induizms.<br />

Tavdapirvelad vedebs ar iwerdnen –<br />

isini zepirad gadaicemoda. maTi Cawera<br />

moxda gvian, `vedebis epoqis~ dasrulebis<br />

Semdeg Zveli indoeTis literaturul<br />

enaze – sanskritze. am periodis miwuruls<br />

(Zv.w. VI saukuneSi) moRvaweobda kidev<br />

erTi induri warmomavlobis religiis –<br />

budizmis fuZemdebeli buda.<br />

am epoqaSi indoarielebma (indoevropeli<br />

xalxebis erT-erTi ganStoeba) TandaTanobiT<br />

Seaviwroes da daimorCiles<br />

indoeTSi mosaxle sxva xalxebi – upirvelesad<br />

dravidebi, romlebic kanis muqi<br />

feriT gamoirCeodnen da maT indoarielebi<br />

ufro dabal safexurze mdgomebad<br />

miiCnevdnen.<br />

buda<br />

Zvelinduri qandakeba


Camoyalibda kastebis sistema, romelic<br />

vedebSia asaxuli. Tavdapirvelad arsebobda<br />

oTxi kasta. kastebis sistemis mixedviT,<br />

adamians dabadebisTanave gansazRvruli<br />

hqonda Tavisi adgili sazogadoebaSi. indoarielebma<br />

Seqmnes mcire saxelmwifoebi,<br />

romelTac rajebi marTavdnen.<br />

Zv.w. V s-dan indoeTis dasavleTi nawili<br />

sparseTis aqemenianTa imperiis SemadgenlobaSi<br />

Sedioda. Semdgom, xanmokle periodis<br />

ganmavlobaSi, indoeTis am nawilSi aq<br />

Tavisi xelisufleba aleqsandre makedonelma<br />

daamyara. misi sikvdilis Semdeg ki<br />

indoelebma berZnebi gaaZeves.<br />

Zv.w. 331 wels Candragupta mauriam Seqmna<br />

Zlieri induri saxelmwifo. misi SviliSvilis,<br />

aSokas dros (Zv.w. 273-232) TiTqmis<br />

mTeli indoeTi gaerTianebuli iyo. Zv.w.<br />

260 wels aSokas armiam mZime brZolaSi daamarcxa<br />

aRmosavleTi indoeTis saxelmwifos<br />

– kalingas jarebi. sastiki sisxlisRvriT<br />

SeZrwunebulma aSokam Sewyvita omebi<br />

da gadawyvita, yovelgvar Zaladobaze<br />

uari eTqva. is budizmze moeqca. brZenma,<br />

guluxvma da tolerantma mmarTvelma budizmi<br />

gaavrcela indoeTSi, ceilonze, tibetSi,<br />

siamsa da birmaSi. sartanSi, sadac<br />

budam pirvelad iqadaga, aSokas brZEanebiT<br />

aigo uzamarzari sveti, romelsac amSvenebda<br />

budizmis simbolo – oTxi borBbliT<br />

Semkul kvarcxlbekze mdgari oTxi lomis<br />

qandakeba. dRes es qandakeba warmoAadgens<br />

indoeTis erovnul gerbs.<br />

aSokas sikvdilis Semdeg misi imperia<br />

erTmaneTTan moqiSpe saxelmwifoebad daiyo.<br />

Sina areuloba ramdenime saukune gagr-<br />

Zelda. sabolood guptas dinastiam moaxerxa<br />

Crd. indoeTis gaerTianeba. am dinastiis<br />

mmarTvelobis periodi (ax.w.320-467) erTerTi<br />

yvelaze gamorCeulia indoeTis <strong>istoria</strong>Si,<br />

xolo Candragupta II-is mefoba (ax.w.<br />

380-413) indoeTis `oqros xanad~ iTvleba.<br />

guptas dinastiis dros indoeTis mTavar<br />

religiad iqca induizmi, Tumca dinastia<br />

mxars uWerda budizmis gavrcelebasac.<br />

sami lomi – budizmis simbolo da<br />

Tanamedrove indoeTis gerbi<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

29


Tavi meore<br />

30<br />

guptas dinastiis periodi induri<br />

kulturis ayvavebis xana iyo. ax.w.<br />

daaxl. II saukuneSi Seiqmna epikuri<br />

poemebi `mahabharata~ da `ramaiana~.<br />

pirvelSi moTxrobilia ori samefo<br />

gvaris mtrobis ambavi, xolo meore<br />

eZRvneba gmirebis brZolas boroti<br />

Zalebis winaaRmdeg. ax.w. IV saukuneSi<br />

moRvaweobda cnobili poeti da dramaturgi<br />

kalidasa, romelsac zogjer<br />

uiliam Seqspirs adareben. indoelebma<br />

gamoigones cifri nuli, niSani<br />

minusi da cifrebi (indoeTSi gamogonebul<br />

cifrebs evropaSi arabuli<br />

ewoda, radganac evropelebisaTvis<br />

isini arabebisgan gaxda cnobili).<br />

indoelebi daxelovnebulebi iyvnen<br />

qsovilebis SeRebvaSi, tyavis damuSavebaSi,<br />

sapnisa da SuSis damzadebaSi.<br />

leqsikoni<br />

r toleranti – momTmeni,<br />

Semwynarebeli.<br />

r tolerantoba – sxvisi<br />

azrebis, rwmenis<br />

Semwynarebloba.<br />

wya ro 1<br />

`vaWrobis zedamxedvelma unda gaigos<br />

sxvadasxva saqonelze dabali da<br />

maRali fasebis zRvari, unda icodes<br />

maTze moTxovnilebis arsebobis<br />

an ararsebobis Sesaxeb. aseve unda<br />

icodes Sesyidvisa da gayidvis<br />

xelsayreli dro.<br />

adgilobrivi nawarmisa da mefis<br />

saqonlis gasayidad unda dadgindes<br />

erTi adgili, xolo ucxo qveynebis<br />

saqoneli sxvadasxva adgilebSi<br />

gaiyidos.<br />

mefis xazinaSi Sesatani Tanxa unda<br />

dadgindes saqonlis moculobis an<br />

sigrZis gazomviT...<br />

vaWrobis zedamxedvelma gulisxmieri<br />

damokidebulebiT xeli unda Seuwyos<br />

vaWrebs, raTa maT Semoitanon<br />

ucxouri saqoneli. mezRvaurebi da<br />

vaWrebis qaravnebi gaaTavisuflos<br />

sabaJo gadasaxadisagan, Tu es Sedis<br />

mefis interesebSi...<br />

rac Seexeba vaWrobas ucxo qveynebSi,<br />

imis codnasTan erTad, Tu ra fasi<br />

aqvs saqonels, ucxo qveyanaSi SesaZlo<br />

mogebis gaTvlisas, zedamxedvelma<br />

unda gaiTvaliswinos sabaJo<br />

gadasaxadebi, saqonlis gadatanis<br />

safasuri mdinaresa da xmeleTze,<br />

samxedro saguSagoebze gadasaxdeli<br />

Tanxa, vaWris danaxarjebi gzaSi,<br />

sadgomis daqiraveba, gzaSi<br />

msxverplTSewirva... ~<br />

`artxaSastra~ (mefis praqtikuli<br />

moRvaweobis saxelmZRvanelo)<br />

(miewereba Candragupta maurias<br />

mTavar mrCevels, kautilias)<br />

(Zv.w. IV s-is dasasruli)


klasSi samuSao<br />

1. ra mosazrebebi arsebobs pirveli induri civilizaciebis aRsasrulis<br />

mizezebis Sesaxeb?<br />

2. Tqveni azriT, risTvis sWirdebodaT Zvel indoelebs wylis arxebis<br />

sistema?<br />

3. daaxasiaTeT mefe aSokas mmarTveloba.<br />

4. CamoTvaleT induri kulturisa da mecnierebis miRwevebi. moawyveT<br />

diskusia am miRwevebis TanamedroveobisaTvis mniSvnelobis Sesaxeb.<br />

saSinao davaleba<br />

1. wyaro1-ze dayrdnobiT moamzadeT mcire Txzuleba indoeTis vaWrobis<br />

Sesaxeb. Tqveni azriT, indoeTis geografiuli mdebareobidan<br />

gamomdinare, romel qveynebTan unda hqonoda indoeTs savaWro<br />

urTierTobebi da romel qveynebs Soris SeiZleboda is yofiliyo savaWro<br />

Suamavali?<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w. 1500-500 –<br />

`vedebis epoqa~<br />

Zv.w. 273-232 –<br />

aSoka<br />

ax.w. 380-413 –<br />

Candragupta II<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

ax.w. 320-467 –<br />

guptas dinastia<br />

600 400 200 0 200 400<br />

31


Tavi meore<br />

32<br />

7. xeTebis samefo<br />

mcire azia – dRevandeli TurqeTis<br />

teritoria – uZvelesi civilizaciebis<br />

kera iyo. Zv.w. II aTaswleulis dasawyisSi aq<br />

mravali sxvadasxva xalxi da qalaq-saxelmwifo<br />

iyo, saerTaSoriso vaWrobas ki asurel<br />

vaWarTa dasaxlebebi awarmoebdnen.<br />

indoevropuli warmoSobis xalxma, xeTebma,<br />

qalaq qanesis mefe aniTas meTaurobiT<br />

moaxerxes mcire aziis didi nawilis erT<br />

samefoSi moqceva. aniTam daipyro xaTebis<br />

qveyana da miwasTan gaaswora maTi sataxto<br />

qalaqi xaTusa. mogvianebiT xeTebma es qalaqi<br />

aRadgines da is Tavis dedaqalaqad<br />

aqcies. xeTebis samefo marbiel laSqrobebs<br />

awyobda siriasa da SuamdinareTSi.<br />

erTma aseTma laSqrobam mefe mursilis<br />

sardlobiT Zv.w. 1531 w. babilonsac ki<br />

miaRwia da xamurabis dinastias mouRo<br />

bolo. Tavis mxriv, xeTebs Crdilo-aRmosavleTidan<br />

gauTaveblad esxmodnen Tavs<br />

qasqebis momTabare tomebi.<br />

dapyrobiTi da marbieli laSqrobebis<br />

dros xeTebs oqro-vercxlTan da saqonelTan<br />

erTad mohyavdaT tyveebi – adamianebi<br />

da RmerTebi. ucxo RmerTebis<br />

qandakebebs isini TavianT taZrebSi aTavsebdnen<br />

da sakuTari RmerTebis Tanaswor<br />

pativs miagebdnen, radgan swamdaT, rom<br />

amiT axal mfarvelsa da Semwes moipovebdnen,<br />

tyve xalxs ki Tavis samefos Soreul<br />

raionebSi asaxlebdnen meurneobaSi mu-<br />

Saxelis raodenobis gazrdisa da Tavdacvisunarianobis<br />

amaRlebis mizniT.<br />

Zv.w. XIV-XIII saukuneebSi xeTebis samefo<br />

Zlierebis mwvervals aRwevs da imdroindeli<br />

msoflios udides saxelmwifoTa<br />

rigSi eqceva. mefe sufiluliuma I warmatebas<br />

aRwevs miTanis Zlier samefos-<br />

Tan brZolaSi da mis taxtze sasurvel<br />

kandidats svams. amis Semdeg is egviptes<br />

ecileba Crdilo siriaze batonobaSi. egviptesTan<br />

Widili didxans gagrZelda da<br />

qadeSis brZola<br />

xeTebis qalRmerTi CviliT


dasrulda Zv.w. 1274 wels qadeSis brZoliTa da sazavo xelSekrulebiT.<br />

qadeSis brZolis gmiri, mefe muvaTali, brZolaSi daiWra da male gardaicvala.<br />

qiSpoba mis vaJsa da Zmas, xaTusili III-s Soris am ukanasknelis gamarjvebiT<br />

damTavrda. xaTusilim daimorCila qveyana da vasalebi, moagvara urTierTobebi<br />

mezoblebTan da egviptis faraons, ramses II-s qaliSvili miaTxova colad. amis<br />

Semdeg xeTebis samefo male daqveiTda. aRmosavleTidan is Seaviwrova xelaxali<br />

aRmavlobis gzaze damdgarma asureTma. XIII saukunis miwuruls taxtis maZiebel-<br />

Ta Soris dapirispirebas emateba `zRvis xalxebisa~ da qasqebis Semosevebi, ris<br />

Sedegadac xeTebis imperia ecema da ramdenime patara samefod iSleba.<br />

wya ro 1<br />

sufiluliumas xelSekrulebidan xukana xaiaselTan<br />

ase (ambobs) «mze» sufiluiluma, xaTis qveynis mefe: xedav, Sen, xukana, ubralo<br />

meomari agiyvane da warCinebuli gagxade! me Sen xaTusaSi da xaiasas mcxovrebTa<br />

(teqstSi: «kacTa») Soris keTilad warmogaCine, xolo Sen Cemi da colad mogeci.<br />

da Sens (Sesaxeb) mTelma xaTis qveyanam, xaiasas qveyanam da yvela (sxva) qveyanam,<br />

mezobelma Tu adgilobrivma, ismina. Sen, xukana, mxolod «mzis» batonoba unda cno!<br />

agreTve Cemi Ze, romelzedac me «mze», vityvi: «dae, es yvelam cnos!» da (romelsac)<br />

me (sxvebs) Soris warmovaCen, Sen, xukana, swored igi unda cno! SemdgomSi ki vinc<br />

Cemi Svilebia, xolo misi (e.i. gamorCeuli ufliswulis) Zmebia, agreTve vinc [Cemi]<br />

Zmebia, isini Sen keTilad, viTarca Zmani da megobarni, (ise) unda cno. SemdgomSi<br />

sxva vinme batoni, rogori [kacic] ar unda iyos igi, «mzis» zurgs ukan ar unda cno.<br />

mxolod «mze» unda cno da daicva igi, «mze».<br />

wya ro 2<br />

xaTusili III-is avtobiografiidan:<br />

moxda ise, rom mteri fisxurudan SemoiWra. qaraxna da marisTa mtris garemocvaSi<br />

aRmoCndnen. mas erTi mxridan TagasTa esazRvreboda, meore mxridan ki Talmalia iyo<br />

misi sazRvari. cxenebis rvaasi Sebma hyavdaT, qveiTebis ki Tvla ar hqondaT. xolo<br />

me Cemma Zmam, muvaTalim gamgzavna da as oci Sebma cxenebisa momca, qveiTebidan ki<br />

arc erTi kacic ar maxlda. maSinac iSTari, Cemi qalbatoni, gamiZRva win da maSin me<br />

mters sakuTari ZalebiT gavumklavdi. da, rodesac yvela, vinc ki mtris mokavSire<br />

iyo, davamarcxe, mteri gaiqca, xolo qalaqebi, romlebic mowyvetilni iyvnen<br />

xaTis qveyanas, Tavdasxmebs awyobdnen da mterTan brZola daiwyes. visTavandaSi<br />

ki me (RvTaebis) stela aRvmarTe. da maSinac me iSTaris, Cemi qalbatonis, wyaloba<br />

mqonda. xolo iaraRi, romelsac maSin vatarebdi, movavaraye da qalRmerTis, Cemi<br />

qalbatonis winaSe movaTavse.<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

33


Tavi meore<br />

34<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w. XVIII s. –<br />

aniTas mefoba<br />

klasSi samuSao<br />

1. romel saxelmwifoebs ebrZodnen xeTebi da ra SedegebiT dasrulda es<br />

brZolebi?<br />

2. ram ganapiroba xeTebis imperiis dacema?<br />

3. wyaro 2-is mixedviT, vis miawers sakuTar gamarjvebas xaTusili III?<br />

4. yuradRebiT gaecaniT wyaro 1-s. rogor fiqrobT, es xelSekruleba<br />

Tanaswor mxareebs Soris ideba Tu ara?<br />

saSinao davaleba<br />

1. dawereT mokle Txzuleba `xeTebis dapyrobebi~.<br />

Zv.w. 1531 w. –<br />

babilonis aReba<br />

mursilis mier<br />

Zv.w. XIV s.<br />

meore naxevari –<br />

sufiluliumas mefoba<br />

Zv.w. XIII s.<br />

miwuruli – xeTebis<br />

samefos dacema<br />

XVIII s. XVII s. XVI s. XV s. XIV s. XIII s.<br />

Zv.w. 1274 –<br />

qadeSis brZola


8. finikia. iudea da israeli<br />

finikia xmelTaSua zRvis aRmosavleT<br />

sanapiroze, dRevandeli libanis teritoriaze<br />

mdebareobda. qveyana mdidari iyo xiliT,<br />

RviniT, zeTisxiliT, xe-tyiT. libanis<br />

kedari uZvelesi droidan Zvirfas samSeneblo<br />

masalad iTvleboda, xolo xilis erT<br />

saxeobas qveyanam Tavisi saxeli misca – finiki.<br />

zRvasa da mTebs Soris viwro zolSi<br />

finikielTa mravali qalaq-saxelmwifo iyo<br />

gaSenebuli. maT Soris umniSvnelovanesi<br />

adgili ekava tviross, bibloss, ugaritsa<br />

da sidons. am qalaqebis ZiriTad saqmianobas<br />

vaWroba da zRvaosnoba warmoadgenda.<br />

Zv. w. II aTaswleulis Suaxanebidan moyolebuli,<br />

axlo aRmosavleTis didi saxelmwifoebi<br />

cdilobdnen am qalaqebze saku-<br />

Tari gavlenis gavrcelebas. gansakuTrebiT<br />

warmatebuli egvipte iyo, romelmac<br />

finikiis didi nawili daimorCila, xolo<br />

xeTebma CrdiloeTiT mdebare ugaritis<br />

samefo aqcies sakuTar vasalad. Zv. w. XII<br />

saukunis miwuruls finikia tiglaTfalasar<br />

I-ma dalaSqra.<br />

Zv. w X saukunidan finikia damoukidebeli<br />

iyo. qalaqebs Soris pirvelobas tvirosi<br />

aRwevs. finikieli vaWrebi ara marto<br />

dacuravdnen mTel xmelTaSua zRvaSi,<br />

aramed misi sanapiroebis kolonizaciasac<br />

axdendnen. finikielTa axalSenebi gaCnda<br />

siciliaze, iberiis (pirineis) naxevarkun-<br />

Zulze, afrikaSi. 825 wels dRevandeli tunisis<br />

teritoriaze daarsda qalaqi karTageni,<br />

romelmac droTa ganmavlobaSi Zlieri<br />

saxelmwifo Seqmna da dasavleT xmel-<br />

TaSuazRvispireTis didi nawili moicva.<br />

Zv.w. III-II saukuneebSi sami sisxlismRvreli<br />

omis Sedegad romma daamarcxa karTageni<br />

da male xmelTaSua zRvis patroni gaxda.<br />

II aTaswleulis II naxevridan moyolebuli,<br />

finikielTa partniorebi da metoqeebi<br />

zRvaze berZnebi iyvnen. TviTon saxeli finikiac<br />

berZnulia da Zv.w. XIV saukunidan<br />

gvxvdeba.<br />

finikiuri xomaldi<br />

solomonis taZris maketi<br />

finikiuri moneta<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

35


Tavi meore<br />

36<br />

finikielebi ara marto kargi vaWrebi, aramed kargi meomrebic iyvnen. maTi<br />

samxedro floti saimedod akontrolebda zRvas SesaniSnavi did qveynebs<br />

araerTxel miumarTavT maTTvis dasaxmareblad.<br />

finikielebis saxels ukavSirdeba agreTve kacobriobis mniSvnelovani<br />

aRmoCena – anbani.<br />

iudea da israeli<br />

xmelTaSua zRvis aRmosavleT napirze, finikiis samxreTiT, dRevandeli<br />

israel-palestinis teritoriaze ebrauli tomebi II aTaswleulis II naxevridan<br />

Cndebian, bibliis Tanaxmad, brundebian `egvipturi tyveobidan~. isini pirvelobisaTvis<br />

ebrZvian qanaanelebs, filistimelebsa da sxva mezobel tomebs.<br />

12 ebrauli tomis gaerTianebiT Seiqmna israelis samefo. misi pirveli mefe<br />

sauli (1050-1030) iyo. sauli da misi sami vaJi erT-erT brZolaSi daiRupnen.<br />

iudas tomis mxardaWeriT samefo taxti saulis siZes, daviTs (1030-990) ergo.<br />

daviTma ganagrZo warmatebuli laSqrobebi mezoblebis winaaRmdeg, mniSvnelovnad<br />

gaafarTova qveynis sazRvrebi da israeli Tavisi drois erT-erT<br />

uZlieres saxelmwifod aqcia. mis dedaqalaqad, politikur da religiur<br />

centrad ierusalimi iqca. daviTis Semdeg taxtze avida misi Ze, solomoni<br />

(990-950), romlis mefobac israelis samefos ayvavebis xanad iTvleba. solomonis<br />

saxels ukavSirdeba saxelmwifoebrivi mowyobis gonivruli reforma,<br />

ekonomikuri aRmavloba, aRmSeneblobiTi saqmianoba.<br />

solomonis memkvidreebma ver SeinarCunes qveynis erToba da mis adgilze<br />

ori samefo gaCnda – israeli da iudea. israelis samefos asurelebma mouRes<br />

bolo Zv.w. VIII saukunis miwuruls. iudea ki cdilobda, Tavi daecva didi mezoblebisagan<br />

– asureTisgan, egviptisgan, babilonisgan, romlebic rigrigobiT<br />

esxmodnen mas Tavs da morCilebas Txovdnen. gansakuTrebiT mZime iyo<br />

babilonis mefis, nabuqodonosoris (605-562) laSqrobaTa Sedegebi. man aiRo<br />

ierusalimi, daangria taZari da mosaxleobis didi nawili tyved waiyvana.<br />

ebraelTa `babilonuri tyveoba~ aqemenianTa iranis mefis, kirosis mier babilonis<br />

dapyrobiT dasrulda. man ebraelebs Sin dabrunebisa da taZris aRdgenis<br />

ufleba misca (538). ierusalimSi dabrunebuli iudevelebi garkveuli<br />

avtonomiiT sargeblobdnen sparseTis imperiis farglebSi, Tumca religiur<br />

Tems sparsuli administracia eWvis TvaliT uyurebda. Temis Camoyalibeba,<br />

qalaqisa da taZris mSenebloba Zalian gaWianurda. avtonomias inarCunebda<br />

ebrauli Temi aleqsandre makedonelis laSqrobebis Sedegad Seqmnili elinisturi<br />

samefoebisa da Semdgom romis saxelmwifos farglebSic. romaelTa<br />

winaaRmdeg ebraelebis sami didi ajanyebis Semdeg imperatorma adrianem ax.w.<br />

135 wels gadawyvita, moespo iudevelTa saxsenebeli, amitom qveyanasac da<br />

ierusalimsac saxelebi Seucvala.


es sainteresoa<br />

berZnuli Tqmulebebis Tanaxmad, finikiidan gadmosaxlda saberZneTSi kadmosi,<br />

Tebes damaarsebeli.<br />

finikieli mefis asuli, evrope Seuyvarda zevss, berZenTa uzenaes RmerTs. igi qals<br />

xaris saxiT gamoecxada, zurgze Seisva da kretaze gaitaca. aq maT eyolaT vaJi<br />

minosi, kretis legendaruli mefe. finikielma asulma Tavisi saxeli misca mTel<br />

kontinents, evropas.<br />

finikielebs ukavSirdeba evropasa da azias Soris SuRlis gaCena. herodotes<br />

Tanaxmad, jer finikielebma gaitaces mefis asuli io da egvipteSi waiyvanes. amis<br />

pasuxad berZnebma gaitaces kolxeTidan medea, Semdeg kvlav azielma, troelma<br />

ufliswulma moitaca spartis dedofali elene, rasac troas omi mohyva.<br />

leqsikoni<br />

r kolonizacia – koloniebis,<br />

dasaxlebebis dafuZneba. es<br />

dasaxlebebi xSir SemTxvevaSi<br />

ar emorCilebodnen damfuZnebels,<br />

magram inarCunebnen<br />

metropoliasTan mWidro<br />

politikur, ekonomikur<br />

da kulturul kavSirebs.<br />

Zvel samyaroSi cnobilia<br />

asuruli, finikiuri, berZnuli<br />

kolonizacia.<br />

xmelTaSua<br />

zRva<br />

aSdodi<br />

aSkeloni<br />

Raza<br />

filistimelTa<br />

samTavroebi<br />

biblosi<br />

beiruTi<br />

sidoni<br />

tirosi<br />

iafa<br />

akra<br />

israelis<br />

samefo<br />

edomis<br />

samefo<br />

israelisa da iudeis samefoebi<br />

samaria<br />

ierusalimi<br />

hebroni<br />

iudas<br />

samefo<br />

petra<br />

ieriqoni<br />

aram-damaskos<br />

samefo<br />

diboni<br />

damasko<br />

moabis<br />

samefo<br />

asureTis imperia<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

37


Tavi meore<br />

38<br />

klasSi samuSao<br />

1. ra ganapirobebda axlo aRmosavleTis saxelmwifoebis interess finikiis<br />

qala qebisadmi?<br />

2. sad daarses finikielebma axalSenebi?<br />

3. ra mniSvnelovani aRmoCena ukavSirdeba finikielTa saxels?<br />

4. ra aris `babilonuri tyveoba~? rodis daiwyo da dasrulda is?<br />

5. romeli mefeebis dros aRwevs Zlierebis mwvervals israeli? ra<br />

gaakeTes am mefeebma?<br />

6. ratom gadawyvita imperatorma adrianem iudevelTa saxsenebelis<br />

mospoba da ra gaakeTa amisaTvis?<br />

saSinao davaleba<br />

1. moiZieT damatebiTi masalebi TemisaTvis `israelisa da iudeis samefoebi~.<br />

moawyveT klasSi Temis prezentacia.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w. II aTaswleulis<br />

meore naxevari –<br />

finikiuri qalaqebi<br />

didi samefoebis<br />

gavlenis qveS<br />

Zv.w. 1030-990 –<br />

daviTis mefoba<br />

Zv.w. X s. meore<br />

naxevari – israelis<br />

daSla or samefod<br />

XX s. XV s. X s. V s. 0 V s.<br />

Zv.w. 825 –<br />

karTagenis<br />

daarseba<br />

Zv.w. 990-950 –<br />

solomonis mefoba<br />

Zv.w. 1050-1030 –<br />

israelis pirveli<br />

mefe sauli<br />

ax.w. 135 – iudeis Temis<br />

gauqmeba romis imperator<br />

adrianes mier<br />

Zv.w. VI s. – ebraelTa<br />

`babilonuri tyveoba~


9. midia da sparseTi<br />

midielebi da sparselebi, sxva monaTesave<br />

iranel xalxebTan erTad, Tanamedrove<br />

iranisa da centraluri aziis teritoriaze<br />

daaxl. Zv. w. 1000 wlisaTvis dasaxldnen.<br />

Tavdapirvelad, jer kidev susti midielebi<br />

da sparselebi xarks uxdidnen asureTs.<br />

daaxl. Zv. w. 700 wlisTvis ki midielebma<br />

Zlieri samefo Seqmnes, gaxdnen babilonis<br />

mokavSireebi da Zv.w. 612 wels aiRes asure-<br />

Tis dedaqalaqi ninevia. midielebma bolo<br />

mouRes maTi samflobeloebis dasavleTiT<br />

mdebare urartus samefosac.<br />

im xalxebs Soris, vinc midielebs emor-<br />

Cileboda, iyvnen maTi monaTesave, iranis<br />

samxreTSi mcxovrebi sparselebi. Zv.w. 559<br />

wels maT damoukidebeli samefo Seqmnes,<br />

romelsac aqemenianTa sagvareulo edga<br />

saTaveSi. Zv.w. 549 wels aqemeniani kiros II<br />

(Zv.w. 559-530) daeufla midielebis sataxto<br />

qalaq ekbatanas (Tanamedrove hamadani) da<br />

taxtidan Camoagdo midielTa ukanaskneli<br />

mefe, astiagi. midia aqemenianTa mier Seqmnili<br />

imperiis provincia gaxda. Tumca midielebma<br />

gansakuTrebuli adgili Seinar-<br />

Cunes axladSeqmnil imperiaSi. berZnebi am<br />

imperias zogjer `midielTa da sparselTa<br />

samefod~ moixseniebdnen, sparseTTan omebs<br />

ki `midiis omebs~ uwodebdnen.<br />

aqemenianebma Zveli msoflios udidesi<br />

imperia Seqmnes. sparselebma jer kidev<br />

kirosis dros gaanadgures babilonis samefo.<br />

kirosma ufro dasavleTiTac gailaSqra<br />

da SemoierTa lidiis samefo (Tanamedrove<br />

TurqeTis teritoriaze). misma<br />

memkvidrem, kambizma (Zv. w. 529-522) ki daipyro<br />

egvipte da Tavi egviptis faraonad<br />

gamoacxada.<br />

aqemenianTa imperiam Tavisi Zlierebis<br />

mwvervals miaRwia darios I-is (Zv.w.<br />

521-486) dros. man aago aqemenianTa axali,<br />

brwyinvale sataxto qalaqi, persepolisi.<br />

dariosma imperia oc provinciad – satra-<br />

kirosis cilindri<br />

sparsi meomrebi<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

39


Tavi meore<br />

40<br />

piad dahyo, romlebic satrapebis mier imarTeboda (erT-erT satrapiaSi Sedioda<br />

kolxeTis nawili). mefe miCneuli iyo imperiis uzenaes mmarTvelad, magram<br />

satrapebsac didi uflebebi hqondaT miniWebuli. imisaTvis, rom satrapebs<br />

damoukideblobisaken swrafva ar gamoeCinaT, mefes yvela provinciaSi hyavda<br />

jaSuSebi, romlebic mis `Tvalebsa da yurebs~ warmoadgendnen. satrapebs ar<br />

hqondaT sakuTari jaris Seqmnis ufleba, maT mxolo mcirericxovani Seiara-<br />

Rebuli razmebi emsaxurebodaT. TiToeul satrapias evaleboda, centraluri<br />

xelisuflebisaTvis gadaeca Semosavlebis gansazRvruli nawili. satrapiebis<br />

yvelaze daSorebul regionebSi adgilobrivi tomebi inarCunebdnen tradiciuli<br />

mmarTvelobis sistemas, magram maT xarkis gadaxda da mefisaTvis ZRvenis<br />

mirTmeva evalebodaT. am daSorebul raionebSi aqemenianebi sazRvrebis<br />

dasacavad cixesimagreebs agebdnen da jarebs ayenebdnen.<br />

aqemenianebi Semwynareblur damokidebulebas iCendnen dapyrobili xalxebis<br />

mimarT; pativs scemdnen maT religias da tradiciebs. kirosma babilonis<br />

tyveobidan gaaTavisufla ebraelebi da samSobloSi daabruna. garda amisa, man<br />

saxsrebi gaiRo ierusalimSi solomonis taZris aRsadgenad.<br />

aqemenianTa religia zoroastrizmi iyo, romlis legendarul Seqmnelad<br />

iTvleba zoroastri (zaraTuSTra). zoroastruli rwmenis mixedviT, samyaro<br />

da cocxali arsebebi Seqmna `sinaTlis~, `sikeTis~ RmerTma, ahuramazdam, romelsac<br />

mudmivi brZola uwevs `wyvdiadisa da borotebis~ RmerTTan, ahriman-<br />

Tan. zoroastrizmma didi gavlena moaxdina axlo aRmosavleTisa da kavkasiis<br />

xalxebis religiebze.<br />

aqemenianTa imperia 200 wlis manZilze uZlieresi da udidesi imperia iyo.<br />

sparselebi evropaSic SeiWrnen. dariosis dros maT berZnebis damorCileba<br />

scades. berZnul-sparsuli omebi gagrZelda misi memkvidris, qserqses drosac<br />

(Zv.w. 486-465), magram sabolood sparselebis marcxiT dasrulda.<br />

amis Semdeg aqemenianTa imperia TandaTanobiT dasustda da sabolood is<br />

aleqsandre makedonelma gaanadgura Zv.w. 331 wels.<br />

wya ro 1<br />

Zv.w. V s.-is berZeni istorikosi herodote aRtacebiT saubrobs aqemenianTa dros<br />

arsebul gzebis sistemaze, romelTa gayvanac daiwyo kirosis, xolo srulyofili<br />

saxe miiRo dariosis dros. mTavari gza sataxto qalaq susadan lidiis centralur<br />

qalaq sardamde miemarTeboda da sigrZiT 1500 km-s aWarbebda. am gzaze moZraobdnen<br />

imperiis jarebi, romlebic yovelTvis mzad iyvnen, CaexSoT ajanyebebi provinciebSi.<br />

mefis Sikrikebs gadahqondaT mniSvnelovani werilebi da amanaTebi. maT SeeZloT<br />

es manZili erT kviraSi daefaraT, radgan gzaze specialur safosto sadgurebSi<br />

icvlidnen cxenebs. vaWrebs ki saqoneli gadahqondaT am gziT.<br />

SeiZleba iTqvas, rom es iyo msoflio <strong>istoria</strong>Si pirveli gzatkecili.


platea<br />

salamisi<br />

libia<br />

wya ro 2<br />

lursmuli warwera babilonis gaTxrebis dros napovn e.w. `kirosis cilindrze~:<br />

`rodesac me Sevedi babilonSi, rogorc megobari da davamyare... samarTlianoba da<br />

keTildReoba, marduqma, didma RmerTma, mouwoda babilonis mkvidrT, Seveyvarebine<br />

me da yoveldRe locvas aRvuvlendi mas. Cemi uricxvi jarebi mSvidobianad<br />

moZraobdnen babilonis garSemo. me aravis miveci ufleba, gaenadgurebina arc erTi<br />

adgili Sumeris da aqadis qveynebSi. me viRvwodi mSvidobisaTvis babilonsa da yvela<br />

mis wminda qalaqSi.<br />

....me [yvelgan] davabrune da [aRvadgine] Zveli taZrebi da davabrune iq mosaxleoba.<br />

marduqis, didi RmerTis nebiT, Tavis adgilze davabrune Sumeris da aqadis yvela<br />

RmerTi... romlebic nabidonusma (babilonis mmarTveli) babilonSi gadmoitana<br />

didi RmerTis nebis sawinaaRmdegod da mivuCine adgili maT Zvel taZrebSi.~<br />

aqemenianTa imperia<br />

maraToni<br />

xmelTaSua zRva<br />

olbia<br />

Savi zRva<br />

memfisi<br />

egvipte<br />

kapadokia<br />

asureTi<br />

ierusalimi<br />

arabeTi<br />

kolxeTi<br />

iberia<br />

somxeTi<br />

aqemenianTa imperiis maqsimaluri sazRvrebi<br />

aqemenianTa Zalauflebis centrebi<br />

samefo gza<br />

brZolebi<br />

ekbatana<br />

kaspiis<br />

zRva<br />

babilonia elami<br />

susa<br />

midia<br />

sparseTi<br />

parTia<br />

persepolisi<br />

aria<br />

drangiana<br />

sogdania<br />

baqtriana<br />

Zveli aRmosavleTis civilizaciebi<br />

41


Tavi meore mesame<br />

42<br />

klasSi samuSao<br />

1. teqstsa da wyaro 2-ze dayrdnobiT imsjeleT aqemenianTa religiur<br />

politikaze.<br />

2. SeadareT erTmaneTs asureTisa da sparseTis imperiebis politika<br />

dapyrobili xalxebis mimarT.<br />

3. ra xerxebiT cdilobdnen aqemenianebi satrapebis Zalauflebis<br />

SezRudvas?<br />

saSinao davaleba<br />

1. dawereT mokle Txzuleba aqemenianTa imperiis mmarTvelobis<br />

struqturis Sesaxeb. CamoTvaleT is RonisZiebebi, romliTac aqemenianebi<br />

cdilobdnen imperiis erTianobis SenarCunebas.<br />

2. internetiT moiZieT masalebi aqemenianTa dedaqalaqis – persepolisis<br />

Sesaxeb da moamzadeT prezentacia mis <strong>istoria</strong>sa da Tanamedrove<br />

mdgomareobaze.<br />

ZiriTadi TariRebi<br />

Zv.w. 612 – midielebis<br />

mier<br />

nineviis aReba.<br />

Zv.w. 521-486 – darios I<br />

700 600 500 400 300 200<br />

Zv.w. 559-530 -<br />

kiros II<br />

Zv.w. 331 –<br />

aqemenianTa<br />

imperiis<br />

aRsasruli

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!