maswavleblis wigni geografia
maswavleblis wigni geografia
maswavleblis wigni geografia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>maswavleblis</strong> <strong>wigni</strong><br />
globaluri<br />
<strong>geografia</strong><br />
maia bliaZe, gia Wanturia, daviT kereseliZe<br />
11
Sinaarsi<br />
I. Sesavali- ---------------------------------------------------------------------------------4<br />
II. zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi----------------------------------------------6<br />
III. erovnuli saswavlo gegma-------------------------------------------------------------7<br />
IV. saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan---------------- 11<br />
V. meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis--------------------------------- 13<br />
VI. komentarebi moswavlis <strong>wigni</strong>s sagakveTilo paragrafebze-------------------- 35<br />
VII. sanimuSo gakveTilebis scenarebi------------------------------------------------- 37<br />
VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi----------------------------- 58<br />
IX. Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi-----------------------------------------------98<br />
X. rekomendebuli Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi ---------------------- 105<br />
XI. damatebiTi masala------------------------------------------------------------------- 117<br />
XII. damatebiTi literatura----------------------------------------------------------- 125<br />
3
I. Sesavali<br />
XI klasSi `globaluri geografiis~ SeswavliT mTavrdeba geografiis Esavaldebulo<br />
Seswavla zogadsaganmanaTleblo skolaSi.<br />
globaluri <strong>geografia</strong> msoflioSi sakmaod cnobili da swrafad ganviTarebadi mimar-<br />
Tulebaa, romelic zogadsakacobrio procesebisa da movlenebis sivrcesa da droSi<br />
gamovlinebebs Seiswavlis.<br />
`globaluri geografiis~ saxelmZRvanelos mizania ganaTlebuli da saTanado unar-<br />
CvevebiT aRWurvili Taobis aRzrda, romelsac eqneba liberalur-demokratiul Rirebebulebebze<br />
damyarebuli maRali samoqalaqo cnobiereba, SeeZleba Teoriuli codnis<br />
yoveldRiur cxovrebasTan misadageba, eqneba sakuTari pozicia, SeZlebs mis dacvas,<br />
gansxvavebuli azris mosmenasa da pativiscemas.<br />
saxelmZRvanelos safuZveli globaluri msoflmxedvelobrivi konceptualuri midgomaa<br />
da globalizaciis procesis, msofliosa da kacobriobis umTavresi globaluri<br />
problemebis sivrciT-droiT WrilSi danaxvas iTvaliswinebs, rac Tavis mxriv xels Seuwyobs<br />
garemomcvel realobaSi mimdinare movlenebisa da procesebis gagebas, bunebrivi da<br />
socialuri procesebis Seswavlisas sistemuri midgomebis unar-Cvevebis ganviTarebas.<br />
saxelmZRvaneloSi moswavleebi gaecnobian da ESeiswavlian msoflioSi mimdinare globalizaciis<br />
procesis arssa da gamovlenis formebs, arsebul umniSvnelovanes globalur<br />
problemebs da maT geografiul Taviseburebebs. gaecnobian da gaaanalizeben globalizaciis<br />
dadebiT da uaryofiT mxareebs, TiToeuli globaluri problemis arss, misi<br />
gadaWris alternatiul midgomebsa da gadawyvetis SesaZlo gzebs.<br />
saxelmZRvanelo upirvelesad uzrunvelyofs codnis gadacemas, ganmtkicebas, Sefasebasa<br />
da integracias, moswavleTa sivrciT-droiTi, analitikuri da sistemuri azrovnebis<br />
ganviTarebas, zogadi da specifikuri unar-Cvevebis formirebas. igi xels uwyobs moswavleebSi<br />
geografiuli, ekologiuri da ekonomikuri azrovnebis Camoyalibebas, politikuri<br />
kulturis formirebas, bunebasa da sazogadoebas Soris harmoniuli urTierTobis<br />
saWiroebis gacnobierebasa da, Sesabamisad, ekologiuri kulturis Camoyalibebas.<br />
`globaluri geografiis” saxelmZRvanelo mocavs 5 nawils da 39 Temas. saxelmZRvelos<br />
Sinaarsi (sagakveTilo Temebi) SesabamisobaSia erovnuli saswavlo gegmiT (sagnobrivi<br />
programa) gaTvaliswinebul misaRwev SedegebTan da indikatorebTan.<br />
saxelmZRvaneloSi warmodgenil teqsts Tan erTvis mravalferovani kartografiuli<br />
masala (rukebi, naxazebi, cxrilebi, sqemebi, diagramebi), ilustraciebi (fotosuraTebi,<br />
aerofoto da kosmosuri suraTebi) da Tematuri masala (es sainteresoa, magaliTebi).<br />
TiToeul Temas Sedegebisa da indikatorebis gaTvaliswinebiT axlavs savarjiSoebi,<br />
davalebebi da sxva aqtivobebi, romelTa nawili sruldeba klasSi (gakveTilze), nawili<br />
ki gamiznulia saSinao davalebisaTvis.<br />
amrigad, warmodgenil saxelmZRvanelos didi SemecnebiTi, zneobrivi da AaRmzrdelobiTi<br />
mniSvneloba aqvs. igi mimarTulia xeli Seuwyos iseTi amocanebis gadawyvetas,<br />
rogoricaa:<br />
● globalizaciis procesisa da Tanamedroveobis globaluri problemebis Sesaxeb<br />
sistemuri codnis miReba, rac gansakuaTrebiT mniSvnelovania, raTa moswavlem gaacnobieros<br />
da aRiqvas msoflioSi da planetaze mcxovreb adamianTa Tanasazogadoeba,<br />
4
ogorc erTiani. Aaseve gaacnobieros bunebisa da sazogadoebis erTianoba;<br />
● globaluri azrovnebis formireba;<br />
● SemecnebiTi interesis gaRviveba iseTi zogadsakacobrio problemebis mimarT,<br />
rogoricaa erovnebaTSorisi, politikuri, kulturuli, zneobrivi da sxva saxis<br />
urTierTobebi.<br />
● moswavleTa aRWurva specifikuri da zogadi unar-CvevebiT, rac xels Seuwyobs maT<br />
damoukideblad moipovon geografiuli xasiaTis informacia, swored gansazRvron<br />
globalizaciis procesSi saqarTvelos adgili msoflioSi, globaluri problemebis<br />
gamovlinebis specifika sxvadasxva regionsa da qveyanaSi.<br />
saxelmZRvanelo daexmareba moswavleebs Seiswavlon globaluri procesebis sivrciTdroiTi<br />
aspeqtebi, gaanalizon globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, regionul<br />
da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba,<br />
gamoikvlion socialur-ekonomikuri, bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri<br />
problemebi da imsjelon maTi gadaWris gzebze.<br />
vimedovnebT, rom warmodgenili saxelmZRvanelo iqneba codnisa da unar-Cvevebis<br />
SesaZeni saukeTeso saSualeba, aseve igi umTavres rols Seasrulebs moswavleTa qcevis<br />
modelis formirebaSi, rac xels Seuwyobs moswavles, sworad gansazRvros Tavisi adgili<br />
socialur, bunebriv, kulturul da erovnul struqturebSi.<br />
5
II. zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi<br />
saqarTveloSi zogadi ganaTlebis sistema miznad isaxavs, Seqmnas xelsayreli pirobebi<br />
erovnuli da zogadsakacobrio RirebulebebiT aRWurvili, Tavisufali pirovnebis CamoyalibebisaTvis.<br />
amasTan erTad, ganaTlebis sistema uviTarebs mozards gonebriv da fizikur unar-Cvevebs,<br />
aZlevs saWiro codnas, amkvidrebs jansaRi cxovrebis wess, moswavleebs uyalibebs libera lur<br />
da demokratiul Rirebulebebze damyarebul samoqalaqo cnobierebas da exmareba maT oja xis,<br />
sazogadoebisa da saxelmwifos winaSe sakuTari ufleba-movaleobebis gacnobierebaSi.<br />
saqarTvelos zogadi ganaTlebis sistemaSi miRebuli gamocdilebis safuZvelze mozardma<br />
unda SeZlos:<br />
a) qveynis interesebis, tradiciebisa da Rirebulebebis mimarT sakuTari pasuxismgeblobis<br />
gaazreba:<br />
saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards unari, sworad gansazRvros sakuTari qveynis<br />
saxelmwifoebrivi, kulturuli, ekonomikuri da politikuri interesebi da misces mas sasikeTo<br />
gadawyvetilebaTa miRebisa da aqtiuri moqmedebis SesaZlebloba;<br />
b) bunebrivi garemo pirobebis SenarCuneba da dacva:<br />
mozardma unda icodes, ra bunebriv garemoSi cxovrobs, ra ziani SeiZleba miayenos garemos<br />
adamianis ama Tu im moqmedebam, rogor SeinarCunos da daicvas bunebrivi garemo;<br />
g) teqnologiuri Tu sxva inteleqtualuri miRwevebis efeqtianad gamoyeneba; informaciis<br />
mopoveba, damuSaveba da analizi:<br />
dRes, rodesac adamianisaTvis misawvdomia didi moculobisa da sxvadasxva Sinaarsiis informacia,<br />
misi efeqtianad gamoyenebis unari sasicocxlo mniSvnelobas iZens. mozards undaE SeeZlos<br />
ara mxolod informaciis mopoveba, aramed misi Sefasebac Sinaarsis, daniSnulebisa da xarisxis<br />
mixedviT, dasaxuli miznebisaTvis misi gamoyenebis formebis gansazRvra; teqnologiuri miRwevebis<br />
efeqtiani gamoyeneba yoveldRiuri cxovrebis, muSaobis, inteleqtualuri Tu sulieri<br />
moRvaweobis pirobebis gasaumjobeseblad;<br />
d) damoukideblad cxovreba, gadawyvetilebis miReba:<br />
saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards pirad, ojaxur da sazogadoebriv cxovrebaSi<br />
damoukidebel gadawyvetilebaTa miRebis unar-Cvevebi;<br />
e) iyos Semoqmedi, Tavad Seqmnas Rirebulebebi da ar icxovros mxolod arsebulis xarjze:<br />
saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos mozardis im unar-Cvevebis ganviTareba, romlebic<br />
miscems mas saSualebas, ukve arsebuli gamocdileba da miRwevebi gamoiyenos axali materialuri,<br />
inteleqtualuri Tu sulieri Rirebulebebis Sesaqmnelad;<br />
v) sakuTari SesaZleblobebisa da interesebis uwyveti ganviTareba mTeli cxovrebis ganmavlobaSi<br />
da maTi maqsimaluri realizeba, rogorc qveynis SigniT, ise mis sazRvrebs gareTac:<br />
saskolo ganaTlebam unda Camouyalibos mozards uwyveti ganviTarebis, mTeli cxovrebis<br />
ganmavlobaSi axali codnisa da Cvevebis damoukideblad SeZenis unari, raTa SeZlos sakuTari<br />
SesaZleblobebisa da sulieri midrekilebebis adekvaturad gansazRvra da amis mixedviT sazogadoebriv<br />
cxovrebaSi sakuTari adgilis damkvidreba;<br />
mozardi mzad unda iyos, arCevani gaakeTos momavali ganaTlebisa da SromiTi saqmianobis<br />
Sesaxeb.<br />
z) komunikacia individebsa da jgufebTan:<br />
saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos, rom sazogadoebis momaval wevrebs ganuviTaros<br />
zogadi sakomunikacio unar-Cvevebi ( wera, kiTxva, metyveleba, mosmena), saorganizacio da jgufuri<br />
muSaobis Cvevebi; maT Soris, imaT, visTvisac saqarTvelos saxelmwifo ena mSobliuri ar aris;<br />
T) iyos kanonmorCili, toleranti moqalaqe:<br />
dRevandel dinamikur, eTnikur da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis funqcionirebisaTvis<br />
gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da<br />
urTierTSemecnebis Cvevebi. skolam unda gamoumuSavos mozards adamianis uflebebis dacvisa da<br />
pirovnebis pativiscemis unari, romelsac igi gamoiyenebs sakuTari da sxvisi TviTmyofadobis SesanarCuneblad.<br />
mozards unda SeeZlos adamianis arsebiTi uflebebis Sesaxeb miRebuli Teoriuli<br />
codnis ganxorcieleba da am principebiT cxovreba.<br />
6
III. erovnuli saswavlo gegma<br />
globaluri <strong>geografia</strong><br />
XI klasi<br />
wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT<br />
geo. XI<br />
mimarTulebebi<br />
dro da sivrce garemo da ekonomika garemo da socialuri<br />
sistemebi<br />
geo.XI.1. moswavles SeuZlia<br />
globalizaciis procesebis<br />
sivrce-droiTi aspeqtebis<br />
daxasiaTeba.<br />
geo.XI.2. moswavles SeuZlia<br />
socialur-ekonomikuri xasiaTis<br />
globaluri problemebis<br />
analizi.<br />
geo.XI.3. moswavles SeuZlia<br />
bunebrivi da anTropogenuri<br />
xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
geo.XI.4. moswavles Seu-<br />
Zlia politikuri xasiaTis<br />
globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
geo.XI.5. moswavles SeuZlia<br />
globalizaciis procesis<br />
socialur-kulturul aspeqtebze<br />
msjeloba.<br />
geo.XI.6. moswavles SeuZlia<br />
gaacnobieros globaluri<br />
problemebis gadaWraSi lokalur,<br />
regionul da saerTaSoriso<br />
doneebze SemuSavebuli<br />
koordinirebuli politikis<br />
aucilebloba.<br />
wlis bolos misaRwevi Sedegebi da indikatorebi<br />
geo.XI.1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTi aspeqtebis daxasiaTeba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
● asxvavebs terminebs `globalizacia~ da `glosalizacia~;<br />
● aanalizebs globalizaciis indeqsis gazomvis meTods (kof-is (KOF) indeqsi, aT kerneis (AT<br />
Kearney) indikatorebi) da msjelobs TiToeuli kriteriumis (politikuri globalizacia,<br />
ekonomikuri globalizacia, socialuri globalizacia, personaluri kontaqtebi, informaciuli<br />
kavSirebi, kulturuli siaxlove) sivrcobriv ganawilebaze;<br />
● msjelobs globalizaciis indeqsebis gamoTvlis meTodebis srulyofilebasa da praqtikuli<br />
gamoyenebis SesaZleblobaze;<br />
● aanalizebs transportisa da komunikaciis ganviTarebis rols qveynebis sivrce-droiT daaxloebaSi;<br />
● adgens misTvis aqtualuri problemebis sivrce-droiT Taviseburebebs; gansazRvravs cnebas<br />
`globaluri~ da SeimuSavebs kriteriumebs am problemisadmi statusis misaniWeblad;<br />
● gamoTqvams varauds globalur problemebs Soris mizez-Sedegobriv kavSirebze da adgens<br />
Sesabamis sqemas;<br />
● SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs problemebis<br />
warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba)<br />
mizezebs;<br />
● globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosaTvis yvelaze aqtualur problemebs;<br />
gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; adgens problemis mimdinareobis<br />
amsaxvel sqemas.<br />
7
mimarTuleba: garemo da ekonomika<br />
geo.XI.2. moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasiaTis globaluri problemebis analizi.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
● aanalizebs finansuri nakadebis masStabebs Tanamedrove msoflioSi; msjelobs saerTaSoriso<br />
finansuri organizaciebisa da transnacionaluri korporaciebis moqmedebis masStabebze;<br />
● msjelobs saerTaSoriso donorebisa da organizaciebis mier gamoyofil daxmarebebsa da<br />
sesxebze;<br />
● gamoTqvams mosazrebas, ra socialuri da ekonomikuri sargeblis motana SeuZlia SeiaraRebaze<br />
dazogil xarjebs;<br />
● amyarebs logikur kavSirebs socialur-ekonomikuri xasiaTis globalur problemebs Soris<br />
(mag., saerTaSoriso SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi (remitransebi)) da msjelobs<br />
maT masStabebze;<br />
● rukebis da sxva wyaroebis safuZvelze aanalizebs qveynebs Soris sursaTis da nedleulis<br />
uTanabro ganawilebas; gamoTqvams varauds problemis lokalur, regionul da globalur<br />
doneebze gadaWris SesaZlo gzebze;<br />
● ecnoba aTaswleulis ganviTarebis miznebs), irCevs erT-erTs da axasiaTebs problemis aqtualobas;<br />
ecnoba gaeros programebs, romlebic maTi gadaWriskenaa mimarTuli;<br />
● irCevs ganviTarebis sxvadasxva safexurze mdgom qveynebs; adarebs, ramdenad mZafrad warmoCindeba<br />
TiToeulSi globaluri socialur-ekonomikuri problemebi da ramdenad gansxvavdeba<br />
problemebze reagirebis gzebi;<br />
● aanalizebs CamorCenilobis parametrebis daZlevisaken mimarTul RonisZiebebs da adgens<br />
msoflios regionebis prognozul (momavlis) `socialur-ekonomikuri ganviTarebis~ rukas.<br />
geo.XI.3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
● aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur problemebs<br />
istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Sesaxeb;<br />
● sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,<br />
maT Soris msoflio okeanes, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs;<br />
● irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas, msjelobs<br />
mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs sasurveli formiT gamoxatavs;<br />
● ilustraciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur<br />
problemebsa da ekonomikis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia;<br />
iyenebs Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur rukas;<br />
● monawileobs debatebSi Temaze: `warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis SenarCuneba~;<br />
● jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur poroblemas, gamoyofs misi<br />
mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs;<br />
Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxva);<br />
● wlis manZilze sxvadasxva wyarodan (samecniero literatura, perioduli gamocemebi, sainformacio<br />
saSualebebi), agrovebs informacias bunebrivi da teqnogenuri katastrofebis<br />
Sesaxeb; ganaTavsebs maT rukaze da drois qronologiur xazze; Sedegebs aanalizebs da warmoadgens<br />
Tanaklaselebis winaSe.<br />
8
mimarTuleba: garemo da socialuri sistemebi<br />
geo.XI.4. moswavles SeuZlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
● aanalizebs politikuri xasiaTis globaluri problemebis warmoSobas, ganviTarebas da<br />
sivrcobriv Taviseburebebs. gamoxatavs sakuTar damokidebulebas aRniSnuli sakiTxisadmi;<br />
● mopovebuli informaciis safuZvelze (statistikuri monacemebi, masmedia) aanalizebs<br />
msoflios qveynebis samxedro-politikur potencials da gamoTqvams mosazrebas, Tu ra<br />
wvlili SeiZleba Seitanos TiToeulma moqalaqem da qveyanam msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis<br />
saqmeSi;<br />
● irCevs da ecnoba (sainformacio saSualebebidan) erT-erTi qveynis mier gadadgmul konkretul<br />
nabijebs ganiaraRebis da mSvidobis SenarCunebis saqmeSi da SeimuSavebs movlenebis ganviTarebis<br />
SesaZlo prognozs (sqema, scenari);<br />
● adgens mizez-Sedegobriv kavSirebs omebis, eTnokonfliqtebisa da terorizmis warmoSobas,<br />
gamovlinebis formebsa da sivrcobriv Taviseburebebs Soris;<br />
● moiZiebs informaciasa da informaciis safuZvelze ecnoba msoflio mniSvnelobis teroristul<br />
organizaciebs da maTi moqmedebis arealebs;<br />
● mopovebuli informaciis safuZvelze msofliosa da saqarTveloSi arsebuli eTnokonfliqtebis<br />
da gaxmaurebuli teraqtebis Sesaxeb; adgens “cxeli wertilebis” rukas.<br />
geo.XI.5. moswavles SeuZlia globalizaciis procesis socialur-kulturul aspeqtebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
• ecnoba kulturuli difuziis sxvadasxva gamovlinebebs msoflioSi da msjelobs ”globaluri<br />
kulturis” maxasiaTeblebze: musika, televizia, sporti, turizmi;<br />
• msjelobs Tanamedrove samyaroSi urbanuli landSaftebis homogenizaciaze;<br />
• msjelobs kulturis globalur difuziasa da aspeqtebze _ ena, turizmi, samzareulo, media,<br />
globaluri brendebi (mag., makdonaldsi, koka-kola) da ukavSirebs adgilobrivi kulturis<br />
rolis dakninebas;<br />
• ecnoba antiglobalistebis ideebs da msjelobs Temaze ”globalizacia nacionalizmis winaaRmdeg”;<br />
• msjelobs globalizaciis dadebiT da uaryofiT faqtorebze.<br />
geo. XI 6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, regionul<br />
da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
● msjelobs mosaxleobis (ojaxis, Temis, qveynis, regionis da msoflios) cxovrebis wesis,<br />
garemosdacviTi cnobierebis, ganaTlebisa da adgilobrivi kanonmdeblobis mizez-Sedegobriv<br />
kavSirebze; gamoxatavs sakuTar damokidebulebas maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi<br />
ganviTarebisaTvis;<br />
● moiZiebs informacias da aanalizebs saerTaSoriso organizaciebis daniSnulebis sakiTxs<br />
globalur problemebTan mimarTebaSi, akeTebs daskvnebs maT mier globalur problemebze<br />
reagirebasa da mogvarebasTan dakavSirebiT;<br />
● ecnoba globalur problemebTan dakavSirebul saqarTvelos mier xelmoweril konvenciebsa<br />
da valdebulebebs; adgens kiTxvars da atarebs sociologiur gamokiTxvas aRniSnul procesSi<br />
sazogadoebisa da individebis informirebulobisa da am procesSi CarTulobis Seswavlis<br />
mizniT;<br />
● moiZiebs informacias saqarTveloSi an romelime sxva qveyanaSi globalur problemebTan<br />
dakavSirebul Sesrulebuli an Seusrulebeli konvenciisa an valdebulebis Sesaxeb;<br />
● ecnoba saerTaSoriso ekologiur TariRebs da klasTan erTad irCevs maTTvis sainteresos.<br />
da amzadeben Sesabamis RonisZiebebs (Ria gakveTili, gamofena, konferencia da sxva);<br />
9
● msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogvarebaSi<br />
da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivisaTvis.<br />
Sedegebs warmoadgens sasurveli formiT.<br />
programis Sinaarsi<br />
savaldebulo Sinaarsobriv sakiTxTa CamonaTvali XI klasisaTvis<br />
(qvemoT warmodgenili sakiTxebi Seadgens am klasisaTvis gankuTvnili mTliani Sinaarsis 60%-s)<br />
Sesavali<br />
1. globalizacia<br />
2. globalizaciis indeqsi<br />
3. globaluri problebebi da maTi warmoSobis mizezebi<br />
4. globalur problemaTa urTierTkavSiri<br />
5. kacobrioba da mdgradi ganviTarebis perspeqtiva<br />
6. saqarTvelo da globalur problemebTan dakavSirebuli konvenciebi<br />
politikuri xasiaTis globaluri problemebi<br />
7. warmoSobis mizezebi<br />
8. omebi<br />
9. msoflio mniSvnelobis konfliqtebi<br />
10. terorizmi<br />
11. teroristuli organizaciebi<br />
12. politikuri xasiaTis problemebis gadaWris gzebi (mSvidobisTvis brZola da ganaiaraReba)<br />
socialur-ekonomikuri xasiaTis problemebi da maxasiaTeblebi<br />
13. globaluri problemebi da saerTaSoriso organizaciebi<br />
14. globaluri socialur-ekonomikuri problemebi<br />
15. finansuri nakadebi<br />
16. globalur-demografiuli problemebi<br />
17. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi<br />
18. sursaTis problema, bunebrivi resursebis uTanabro ganawileba<br />
19. cxovrebis done da xarisxi<br />
20. globalur-socialuri da eTnokulturuli problemebi<br />
21. kulturuli imperializmi da kulturuli difuzia<br />
22. antiglobaluri moZraoba<br />
23. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebis globaluri socialur-ekonomikuri problemebi<br />
24. socialur-ekonomikuri xasiaTis problemaTa gadaWris gzebi<br />
25. saerTaSoriso ekologiuri TariRebi<br />
26. aTaswleulis ganviTarebis miznebi<br />
bunebrivi da anTropogenuri problemebi<br />
27. bunebrivi garemo da masTan dakavSirebuli problemebi<br />
28. garemos aTvisebis problemebi: atmosfero, hidrosfero, pedosfero<br />
29. msoflio okeane da misi problebebi<br />
30. globaluri geoekologiuri problemebi _ kritikuli regionebi<br />
31. teqnikuri progresi da globaluri problemebis warmoSoba<br />
32. globaluri xasiaTis bunebrivi da anTropogenuri problemebis gadaWris gzebi<br />
33. mTian teritoriebTan dakavSirebuli problemebi<br />
34. sanapiro zolis aTvisebisa da dacvis problemebi<br />
10
IV saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul<br />
saswavlo gegmasTan<br />
Sinaarsisa da misaRwevi Sedegebis ruka<br />
standartis Sesabamisi Sedegebi<br />
Tavisa da<br />
Temis dasaxeleba<br />
moswavles SeuZlia globalizaciis<br />
procesebis sivrce-droiTi<br />
aspeqtebis daxasiaTeba.<br />
moswavles SeuZlia socialurekonomikuri<br />
xasiaTis globaluri<br />
problemebis analizi.<br />
moswavles SeuZlia bunebrivi da<br />
anTropogenuli xasiaTis globalur<br />
problemebze msjeloba.<br />
moswavles SeuZlia politikuri<br />
xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
moswavles SeuZlia globalizaciis<br />
procesis socialur-kulturul<br />
aspeqtebze msjeloba.<br />
moswavles SeuZlia gaacnobieros<br />
globaluri problemebis<br />
gadaWraSi lokalur, regionul da<br />
saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli<br />
koordinirebuli politikis<br />
aucilebloba.<br />
1 2 3 4 5 6<br />
I Tavi – globalizacia da globaluri <br />
problemebi.<br />
1. ra aris globalizacia (2 sT.)<br />
2. globalizaciis indeqsi (1 sT.) <br />
<br />
3. antiglobalizmi (1sT.) <br />
4. ra aris globaluri problemebi?<br />
(1sT.)<br />
5. globalur problemaTa urTierTkavSiri<br />
(1 sT.)<br />
6. globaluri problemebi da saerTa-<br />
Soriso organizaciebi (2 sT.)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
II Tavi – msoflios politikuri ruka<br />
da globaluri problemebi.<br />
<br />
7. Tanamedrove msoflios politikuri<br />
ruka (1 sT.)<br />
8. mSvidoba da ganiaraReba (2 sT.) <br />
9. konfliqtebis <strong>geografia</strong> (1.sT) <br />
10. terorizmis <strong>geografia</strong> (1.sT.) <br />
11. msoflios lideri qveynebi da globaluri<br />
samyaro (8.sT)<br />
III Tavi – msoflio mosaxleoba da globaluri<br />
socialuri problemebi<br />
12. msoflio mosaxleobis dinamika<br />
(1 sT.)<br />
13. demografiuli optimumi da demografiuli<br />
politika (1 sT.)<br />
<br />
<br />
<br />
14. urbanizacia – XX saukunis fenomeni<br />
(2 sT.)<br />
<br />
<br />
11
15. eTnomozaika da globaluri eTnikuri<br />
krizisi (2 sT.)<br />
1 2 3 4 5 6<br />
16. kulturis globalizacia (2 sT.) <br />
<br />
<br />
17. janmrTelobis problema<br />
(1 sT.)<br />
18. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi<br />
(2 sT.)<br />
<br />
<br />
<br />
IV Tavi – msoflios meurneoba da globaluri<br />
problemebi<br />
19. ekonomikuri globalizacia (2 sT.)<br />
20. msoflio finansuri nakadebi da<br />
centrebi (2 sT.)<br />
21. cxovrebis done da xarisxi(1 sT.) <br />
22. mdidrebi da Raribebi da CamorCenilobis<br />
problema (1 sT.)<br />
<br />
23. sasursaTo problema (2 sT.) <br />
24. energetikuli problema (3 sT.) <br />
25. resursuli problema (2 sT.) <br />
V Tavi – globaluri ekologiuri<br />
problemebi<br />
<br />
<br />
26. ekologiuri problema – zogadi mimoxilva<br />
(2 sT.)<br />
27. atmosferos ekologia (1 sT.) <br />
<br />
<br />
28. msoflio okeanis problemebi<br />
(1 sT.)<br />
29. sanapiro zolis aTvisebisa da dacvis<br />
problemebi (1 sT.)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
30. mtknari wylis problema (1 sT.) <br />
31. pedosferos ekologia (2 sT.) <br />
32. stiqiuri katastrofebi (2 sT.) <br />
33. teqnogenuri katastrofebi (1 sT.) <br />
34. msoflios kritikuli ekoregionebi<br />
(1 sT.)<br />
35. msoflios biologiuri da land-<br />
Safturi mravalferovneba (1 sT.)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
36. msoflio daculi teritoriebi (1<br />
sT.)<br />
37. msoflios kulturuli da bunebrivi<br />
memkvidreobis <strong>geografia</strong> (1 sT.)<br />
38. garemosdacviTi organizaciebi<br />
(1 sT.)<br />
39. ekologiuri alternativa – mdgradi<br />
ganviTareba (1 sT)<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
12
V. meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis<br />
saswavlo masalis wardgenis fazebis<br />
axsna-ganmarteba<br />
rogor davgegmoT gakveTili?<br />
sanam gakveTilis dagegmvaze muSaobas daiwyebT, moZebneT standartSi is Sedegebi da indikatorebi,<br />
romelzec gadis mocemuli Tema, konkretuli gakveTili (ix. miznebis ruka) da dausviT<br />
sakuTar Tavs 2 SekiTxva:<br />
1. rogor mivaRwio sasurvel Sedegs?<br />
2. rogor gavigo, miRweulia Tu ara igi?<br />
mizani<br />
gakveTilis dagegmvisas, upirveles yovlisa, unda ganisazRvros gakveTilis mizani, romelic<br />
Tavis mxriv, gansazRvravs Sedegs _ e.i. maswavlebelma winaswar unda Camoayalibos, ras unda<br />
miaRwion misma moswavleebma am gakveTilze (gakveTilis konkretuli da perspeqtiuli miznebi).<br />
gakveTilis gegmaSi TvalnaTliv unda Candes:<br />
* gakveTilis konkretuli miznebi;<br />
* gakveTilis perspeqtiuli miznebi;<br />
* ras veliT moswavleebisgan?<br />
* ra codnasa da unar-Cvevebs SeiZenen isini am gakveTilze?<br />
amocanebi<br />
miznebis misaRwevad saWiroa garkveuli amocanebis dasaxva. kerZod:<br />
1. gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebis gansazRvra;<br />
2. samuSaos Sesrulebis etapebi (dawyeba, damTavreba);<br />
3. miRebuli codnisa da unar-Cvevebis demonstrirebis forma;<br />
4. Sefasebis kriteriumebi.<br />
aucilebeli pirobebi da resursebi<br />
miznebis misaRwevad winaswar unda ganisazRvros, arian Tu ara moswavleebi mzad dagegmili<br />
aqtivobebis Casatareblad. maswavlebelma winaswar unda gaTvalos, ra dro da resursebi sWirdeba<br />
mas gegmis warmatebiT ganxorcielebisaTvis (saxelmZRvanelo, sxvadasxva samecniero Tu SemecnebiTi<br />
xasiaTis literatura, samuSao sqemebi, TvalsaCinoebebi, suraTebi, diagramebi, grafikebi,<br />
ilustraciebi da sxv.) e. i. unda ganisazRvros:<br />
* gakveTilisTvis saWiro masala;<br />
* Teoriuli da praqtikuli samuSaos ganxorcielebis etapebi.<br />
gakveTilis aRwera<br />
maswavlebelma dawvrilebiT unda aRweros gakveTilis msvleloba, misi calkeuli etapi,<br />
gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebi (Tu rogor axerxebs maswavlebeli gakveTilis miznebis<br />
ganxorcielebas da ZiriTadad, ra aris misTvis yvelaze mniSvnelobani am gakveTilis msvlelobisas).<br />
gakveTilis msvleloba.<br />
gegmis es nawili gulisxmobs gakveTilis detalur aRweras:<br />
sasurvelia maswavlebelma ise aRweros gakveTilis msvleloba, rom kolegam, Tu mas amis survili<br />
aqvs, SeZlos SemoTavazebuli sagakveTilo modeliT sargebloba.<br />
gegmaSi sasurvelia 3 mniSvnelovani fazis dawvrilebiTi aRwera:<br />
1. Sesavali _ gamowveva anu provocirebis etapi;<br />
2. mTavari aqtivoba _ ZiriTadi nawili, romelic Sinaarsis realizebas, sakiTxis arsSi wvdomas<br />
emsaxureba;<br />
3. daskvniTi nawili _ gaazrebis etapi, romlis drosac unda moxdes gakveTilis msvlelobisas<br />
ganxiluli Temebis analizi da sinTezi, Sejereba da Sejameba da miRebuli codnis ganmtkiceba.<br />
13
aucilebelia, maswavlebelma winaswar gagegmos, Tu ra dro dasWirdeba gakveTilis TiToeul<br />
fazas (gakveTilis droSi ganawileba).<br />
ganvixiloT TiToeuli etapi cal-calke:<br />
Sesavali<br />
gakveTilis Sesavali nawili, saWiroebis SemTxvevaSi, SeiZleba daiwyos wina gakveTilze ganxiluli<br />
Temis SexsenebiT (frontaluri kiTxvebiT), am etapze moswavlem unda aRidginos sakiTxTan<br />
dakavSirebuli informacia, ganvlili masala, romelic TavisTavad xels Seuwyobs moswavlis axali<br />
TemisTvis Semzadebas. mTavaria, winaswar gqondeT gansazRvruli:<br />
* rogor gaacnoT moswavleebs gakveTilis miznebi da amocanebi.<br />
* rogor SeZloT moswavleTa yuradRebis koncentrireba, mobilizeba da motivacia.<br />
* rogor daukavSiroT gakveTilis miznebi moswavleTa interess.<br />
ZiriTadi nawili (Sinaarsis realizeba)<br />
am etapis amocanaa, erTi mxriv, `gamowvevis~ etapze gaRvivebuli interesisa da impulsebis<br />
SenarCuneba; meore mxriv _ moswavleTa aqtivobis xelSewyoba (diskusiaSi monawileoba, kritikuli<br />
analizi, TvalsazrisTa Sepirispireba da Sejereba, alternatiuli gzebis Zieba). am etapze<br />
mniSvnelovania:<br />
* gakveTilis mTavari Temis gansazRvra;<br />
* sagakveTilo procesis sainteresod warmarTvisTvis saWiro xerxebisa da meTodebis Ser-<br />
Ceva;<br />
* moswavleebma SeZlon miRebuli codnis saWiroebisa da mniSvnelobis gacnobiereba.<br />
daskvniTi nawili (refleqsia, gaazreba)<br />
gakveTilis am nawilSi SeiZleba gamoikveTos ramdenime arsebiTi faqtori: gakveTilis am etapze<br />
xdeba moswavleTa miRebuli codnisa da informaciis gaazreba da dasabuTeba; sakiTxisadmi saku-<br />
Tari damokidebulebis Camoyalibeba. Tvalsazrisisa Tu informaciis interpretacia (sakuTari<br />
sityvebiT gadmocema).<br />
moswavle yvelaze ukeT imas imaxsovrebs, rasac misTvis nacnob konteqstSi iTvisebs da sakuTari<br />
sityvebiT gadmoscems da asabuTebs. aRqma maSin aris safuZvliani, rodesac informacia<br />
konteqstualur sqemaSi Tavsdeba.<br />
am fazis meore amocanaa moswavleTa Soris azrTa jansaRi gacvla-gamocvla. refleqsiis dros<br />
diskusiaSi Cabma ara marto diskusiis monawileebs, aramed pasiur msmenelebsac aZlevs saSualebas<br />
gaigon, ifiqron da amis safuZvelze CamouyalibdeT, SeeqmnaT sakuTari azri da damokidebuleba<br />
ganxiluli sakiTxis irgvliv. garda amisa, es aris cvlilebebisa da rekonceptualizaciis safexuri<br />
swavlis procesSi. am stadiaze xdeba axal-axali informaciis integraciis mravalgvar saSualebaTa<br />
gacnoba, es ukanaskneli ufro moqnil konstruqciebs migvaaxloebs, romlebic moswavleebma<br />
momavalSi SesaZloa ufro praqtikulad da mizanmimarTulad gamoiyenon.<br />
garda amisa, gakveTilis daskvniT anu refleqsiis etapze unda ganisazRvros:<br />
* Sejamebis ra xerxs mimarTavT gakveTilis bolos?<br />
* rogor ganaxorcielebT ukukavSirs moswavleebTan?<br />
saSinao davaleba<br />
gakveTilis bolos maswavlebeli davalebas aZlevs moswavleebs: Sin kidev erTxel gaixsenon,<br />
ra gaakeTes am gakveTilze, yuradRebiT gaecnon (waikiTxon) saxelmZRvaneloSi mocemul informacias<br />
(teqsti, wyaro) da Seasrulon `saSinao davaleba~.<br />
14
gakveTilis dagegmva<br />
(zogadi principebi)<br />
efeqtiani gakveTili rom davgegmoT, aucilebelia, Cveni saswavlo strategia mocemul klasSi<br />
moswavleTa swavlis stils SevuTavsoT. <strong>maswavleblis</strong> saswavlo stretegiaSi igulisxmeba dasaxuli<br />
miznis Sesabamisad aqtivobebis (operaciebis) momzadebis ostatoba. swavlis stili moswavleebs<br />
erTmaneTisagan ganasxvavebs. is axasiaTebs, ra pirobebSi grZnobs TiToeuli moswavle komfortulad<br />
Tavs swavlis procesSi. klasSi 25 moswavlidan zogi pragmatistia (ukeT swavlobs dakvirvebiT),<br />
zogi Teoretikosi (ukeT swavlobs azrovnebiT, fiqriT), zogi keTebisa da moqmedebis<br />
procesSia aqtiuri, zogi warmodgenebisa da aRqmis gziT ukeT swavlobs. gakveTili efeqtiani rom<br />
gamovides, yvela moswavlis swavlis stili, interesebi da SesaZleblobebi rac SeiZleba metad<br />
unda gaviTvaliswinoT.<br />
amisaTvis swavleba/swavlis ori midgoma SeupirispireT erTma neTs da naxeT, Tqveni swavlebis<br />
maswavlebeli I midgoma II midgoma<br />
(tradiciuli)<br />
(aqtiuri)<br />
mizani<br />
devizi<br />
mrwamsi<br />
funqcia<br />
swavlebis stili<br />
urTierToba Cemsa<br />
da moswavles Soris<br />
swavlebis upiratesi<br />
meTodi<br />
saswavlo Teoria<br />
moswavleTa pozicia<br />
<strong>maswavleblis</strong>a da<br />
moswavleebis<br />
saubris xangrZlivoba<br />
saklaso dizaini<br />
swavlebis sayrdeni<br />
Sefaseba<br />
* codnis gacema * unaris, niWis, kritikuli<br />
azrovnebis ganviTareba<br />
* akeTe ise, rogorc me * ifiqre, rogor gaakeTo<br />
* me Tqven zemoT vdgavar * me TqvenTan erTad var<br />
* gadavcem codnas * vaswavli azrovnebas<br />
da swavlas<br />
* avtoritaruli * demokratiuli<br />
* monologi * dialogi<br />
* informaciuli, mTel * kvleva-ZiebiTi;<br />
klasTan erTdroulad wyvilebsa da jgufebSi<br />
* biheviorizmi * konstruqtivizmi<br />
* pasiuri, uintereso * aqtiuri, iniciativiani<br />
* Warbobs <strong>maswavleblis</strong> * Tanabaria an<br />
Warbobs moswavlis<br />
* tradiciuli * saswavlo miznisa<br />
Sesabamisad cvalebadi<br />
* saxelmZRvanelo * saxelmZRvanelo da<br />
winaswar SerCeuli<br />
saswavlo masalebi<br />
* pasuxis `sizustis~ * piradi aqtiurobis<br />
mixedviT<br />
mixedviT<br />
stils am ori mdgomareobidan romeli arCe va ni ufro Seesabameba.<br />
axla gaarCieT, ra gansxvavebaa saswavlo Teoriebs _ biheviorizmsa da kon stru qtivizms Soris.<br />
15
iheviorizmi mkacr disciplinasTan, codnis gadacemasTan, saxelmZRvaneloSi mocemuli masalis<br />
mTeli moculobiT aTvisebasa da savarji SoebiT SeZenili codnis ganmtkicebasTan asocirdeba.<br />
is swavlebisa da damaxso vrebis Teoriaa.<br />
konstruqtivizmi swavlisa da azrovnebis Teoriaa da miiCnevs, rom moswa vle aqtiurad swavlobs<br />
kvleva-Ziebisa da keTebis procesSi da TviTon aSenebs codnas. `nawilebisgan konstruqciis<br />
aSeneba~ piradi gamocdilebisa da sxve bTan urTierTobis safuZvelze xdeba.<br />
axla is sasicocxlo, zogadi, praqtikuli unarebi CamoTvaleT, romlebic aucileblad unda<br />
SesZinos skolam 21-e saukunis axalgazrdas:<br />
– iazrovnos logikurad da kritikulad;<br />
– Caswvdes mimarTebebs sagnebsa da movlenebs Soris;<br />
– masalis damuSavebis, gagebis, analizisa da adekvaturi aRqmis safuZvelze gamoitanos daskvna<br />
da miiRos gadawyvetileba;<br />
– daZlios mavne Cvevebi. icxovros jansaRi wesiT.<br />
– flobdes monacemTa Sedarebis, Segrovebisa da sxvadasxva saxiT warmodgenis xerxebs;<br />
– hqondes TanamSromlobisa da Tanadgomis unari da a. S.<br />
axla sqematurad ganvixiloT Tanamedrove gakveTilis struqtura da vawarmo oT meTodologiuri<br />
gansja: rogor gadavideT swavlebidan swavlaze, maxsov ro bidan _ azrovnebaze.<br />
gakveTilis struqtura<br />
msvlelobis mixedviT Sinaarsis mixedviT etapebi<br />
* Sesavali * motivacia (ganwyobis Seqmna) * sakiTxis dasma/warmodgena<br />
* aqtivobebi * siRrmiseuli wvdoma * sakiTxis ganviTareba/aTviseba<br />
_ mTel klasTan<br />
_ individualurad<br />
_ wyvilSi<br />
_ jgufSi<br />
* analizi, Sejameba * gaazreba (refleqsia) * codnis gamoyeneba/integracia<br />
rCevebi maswavlebels efeqtiani gakveTilis dasagegmad<br />
gakveTilze saswavlo procesis dasagegmad <strong>maswavleblis</strong> upirvelesi amocana gakveTilis<br />
miznis arsis gagebaa.<br />
gakveTilis saswavlo miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma.<br />
ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo<br />
gegmaSi _ yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sedegis<br />
qvemoT mocemuli indikatorebi. <strong>maswavleblis</strong> wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka<br />
uCvenebs, romeli Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli<br />
indikatorebiT dasturdeba gakveTilis bolos Sedegis miRweva.<br />
rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:<br />
* gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedegebidan.<br />
* qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis.<br />
* exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi.<br />
* warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos.<br />
yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac<br />
Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT,<br />
codna<br />
(aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben...)<br />
unarebi<br />
(Seadareben, Seqmnian, gaaanalizeben,<br />
gamoikvleven...)<br />
ganwyoba-damokidebuleba<br />
(Seafaseben, SearCeven, Secvlian...)<br />
16
om gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:<br />
gakveTilis zogad mizanSi unda Candes, ra codna da unar-Cvevebi unda misceT moswavleebs,<br />
specifikurSi ki _ ra konkretuli amocanebi unda ganaviTaroT amisTvis. magaliTad, Tu miiCnevT,<br />
rom saswavlo problema fiqrisa da azrovnebis procesSi unda gadawydes, Sesabamisi situaciuri<br />
amocana an savarjiSo unda SearCioT. masalis vizualizaciisTvis rukebis, grafikebis, naxatebis<br />
Seqmna dagWirdebaT, praqtikuli unar-Cvevebis formireba rogorc davalebebis SesrulebiT, ise<br />
roluri TamaSebiTa da warmosaxviTi eqsperimentebiT SeiZleba. sakuTari ganwyoba-damokidebulebebis<br />
gamosaxatavad moswavles saubris, simReris, keTebis saSualebac unda misceT.<br />
zemoT aRniSnulis gaTvaliswinebiT, gakveTilis dagegmvis win maswavlebelma meTodologiuri<br />
gansja unda awarmoos:<br />
mTavari kiTxva gansjisTvis:<br />
ras gaakeTebs bavSvi<br />
gakveTilze?<br />
swavlobs swavlas?<br />
aSenebs codnas?<br />
damatebiTi kiTxvebi gansjisTvis:<br />
* ra movamzade gakveTilis dawyebis win swavlis ganwyobis Sesa qmnelad?<br />
wignSi aris Sesabamisi aqtivoba, Tu me unda movZebno?<br />
* aqtivobebis dagegmvisas gaviTvaliswino: rac vuTxari, momismina?<br />
Tu momismina, gaigo? Tu gaigo, miiRo? Tu miiRo, SeuZlia<br />
praqtikulad gamoiyenos? ganwyoba xom ar daikarga?<br />
* aris saxelmZRvaneloSi masala, romelic ganapirobebs mzaobas:<br />
a) saxlSi kvlevis gasagrZeleblad?<br />
b) axal masalaze gadasasvlelad?Tu ar aris, me riT davexmarebi?<br />
kiTxvebi, romlebic daismis swavleba/swavlis axali midgomebiT gakveTilis dagegmvis win,<br />
bevria da rTuli. am kiTxvebze pasuxis gacema skolaSi kolegebTan TanamSromlobiT, azrisa da<br />
gamocdilebis gaziarebiT ukeT SeiZleba.<br />
gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas, miznis misaRwevad<br />
winaswar unda moifiqroT:<br />
* romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.<br />
* aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa<br />
dainteresebas swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan damakavSirebel<br />
rols.<br />
* aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli,<br />
SemoqmedebiTi.<br />
* iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa<br />
progresi da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavleblebma<br />
dasaxul miznebs).<br />
aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva<br />
da drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniSnebs,<br />
rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac<br />
met SesabamisobaSi iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis<br />
stilTan, miT realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Sesasruleblad<br />
gankuTvnil dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis<br />
procesSic SesaZlebelia SeitanoT masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradRebamisaqcevia drois<br />
ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba<br />
da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi<br />
TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis, jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis<br />
miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao kvleviTi an SemoqmedebiTia,<br />
TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes zedmeti dro an ar<br />
daakldes) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas.<br />
gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis<br />
gamoyenebis gareSe. gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT:<br />
adamianuri (sxva maswavlebeli, sazogadoebis wevri...), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi,<br />
samuSao furclebi...), vizualuri (plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi...) Tu audiovizualuri<br />
(kompiuteri, videokamera...). mza resursebze aranakleb efeqtiania resursebis Seqmna. resusis<br />
moZieba-Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis<br />
17
srulyofa-ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis<br />
gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT,<br />
es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos.<br />
yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba.<br />
Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamotanili daskvna, romelic aRnusxavs<br />
TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad, swavlis garkveul<br />
etapze).<br />
Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs.<br />
monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris<br />
devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.<br />
monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis<br />
stili, SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis<br />
dagegmvaSi. Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul<br />
moswavlesTan da yuradReba gaunawiloT yovel maTgans.<br />
Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zo ga dad swavlis<br />
procesis) Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs?<br />
monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob da xelisSemSlel<br />
faqtorebs. Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs, saSualebebs Sedegebis gasaumjobeseblad.<br />
pedagogiur praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva,<br />
konsultacia, saubari, testireba, CaTvla, gamocda.<br />
ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul<br />
situaciaSi moqmedebis Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad<br />
SeirCeva Semowmebis saSualebebi: kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis<br />
krebulebi, proeqtebi da sxv.<br />
arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze <strong>maswavleblis</strong> mier moswavlis<br />
mimdinare Sefaseba xdeba ara mxolod qulebis dasawe rad, aramed TiToeuli moswavlis droSi<br />
ganviTarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT<br />
droTa ganmavlobaSi TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierTisa da TviTSefasebis unar-Cvevac:<br />
moswavle aqtiurad iRebs monawileobas gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da<br />
Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi.<br />
gakveTilze misaRwevi Sedegebi<br />
indikatorebi<br />
mizani/miznebi<br />
aqtivobebi (organizacia, dro)<br />
resursebi (klasisa da TiToeuli<br />
moswavlisaTvis)<br />
Sefaseba<br />
mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema:<br />
gakveTilis efeqtiani dagegmvisTvis SegiZliaT gamoiyenoT cxrili, romlis SedgenaSi dagexmarebaT<br />
yoveli gakveTilis win da dasrulebisTanave saazrovno unare bis ganviTarebis Sesabamisad<br />
sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:<br />
18
1. ra masalas iswavlian; romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi; ra Sedegs unda mivaRwio;<br />
Sefasebis romeli forma SevarCio?<br />
2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad; ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi moswavleebi?<br />
3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi?<br />
4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom<br />
SevarCieT msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma?<br />
5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas, Tanmimdevrobas Sevcvli da savar ji So ebs azrobrivad<br />
gavaerTianeb? riT davasabuTeb Cems arCevans?<br />
6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvlilebebis<br />
Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?<br />
saswavlo Tema aqtivobebi moswavleTa drois resursebi Semowmeba/Sefaseba<br />
mizani/miznebi organizeba ganawileba<br />
gakveTilis gegmis Sedgenisas aucilebelia gaiTvaliswinoT Semdegi punqtebi:<br />
gakveTilis miznebi:<br />
• ris miRwevas gegmavT gakveTilze;<br />
• ra codna da unar-Cvevebi unda SeiZinon moswavleebma?<br />
winapirobebi:<br />
• ra codna da unari moeTxoveba moswavles gakveTilis miznebSi dasaxuli amocanebis asaTviseblad?<br />
• ra masalis codna moeTxoveba moswavles mocemuli gakveTilis ukeT gasagebad?<br />
resursebi:<br />
• ra resursebia saWiro mocemuli gakveTilisaTvis?<br />
• ra sWirdeba pedagogs saswavlo procesis efeqtianad warmarTvisaTvis?<br />
• ra tipis resursebis gamoyeneba iqneba sasurveli ( saxelmZRvanelo, Jurnal-gazeTebis statiebi,<br />
telefilmebi, interneti da sxv.)?<br />
aqtivobebi:<br />
• rogor gaacnobT moswavleebs gakvTilis ZiriTad miznebs?<br />
• rogor daainteresebT moswavleebs da gauZlierebT motivacias mocemuli Temis Sesaswavlad?<br />
• ras gaakeTebT moswavleebTan erTad gakveTlis ganmavlobaSi?<br />
• klasis organizebis ra formebs gamoiyenebT dasaxuli miznebis gansaxorcieleblad?<br />
• prezentaciis romel gzas gamoiyenebT, rom moswavleebma efeqtianad aiTvison masala?<br />
• rogor SeafasebT, Tu ramdenad kargad/warmatebiT/ efeqtianad Sesrulda dasaxuli amocanebi?<br />
• ra tipis davalebebs miscemdiT klasSi an saxlSi damoukidebeli muSaobisaTvis?<br />
19
swavlebis meTodebi<br />
swavla-swavlebis meTodebis mravalgvari klasifikacia arsebobs, gTavazobT yvelaze<br />
gavrcelebul variantebs.<br />
meTodTa klasifikaciis varianti A:<br />
* verbaluri, anu zepirsityvieri meTodi.<br />
* wignze muSaobis meTodi.<br />
* weriTi muSaobis meTodi, romelic gulisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: amonawerebisa da<br />
Canawerebis gakeTeba, masalis dakonspeqteba, Tezisebis Sedgena, referatis an eses dawera, da a.S.<br />
* laboratoriuli meTodi da demonstrirebis meTodi. es ukanaskneli, Tavis mxriv, gulisxmobs<br />
Semdegi saxis aqtivobebs: cdebis dayeneba, videomasalebis Cveneba, dinamikuri xasiaTis<br />
masala da sxv.<br />
* praqtikuli meTodebi aerTianebs swavlebis yvela im formas, romelic moswavles praqtikul<br />
unar-Cvevebs uyalibebs da is SeZenili codnis safuZvelze damoukideblad asrulebs ama Tu<br />
im aqtivobas.<br />
meTodTa klasifikaciis varianti B:<br />
diskusia/debatebi – interaqtiuri swavlebis erT-erTi yvelaze gavrcelebuli meTodia.<br />
diskusiis procesi mkveTrad amaRlebs moswavleTa CarTulobis xarisxsa da aqtivobas. diskusia<br />
SesaZlebelia gadaizardos kamaTSi. es procesi ar Semoifargleba mxolod <strong>maswavleblis</strong> mier<br />
dasmuli SekiTxvebiT. es meTodi uviTarebs moswavleebs kamaTisa da sakuTari azris dasabuTebis<br />
unars.<br />
problemaze dafuZnebuli swavleba (PBL) – saswavlo meTodi, romelic axali codnis miRebis<br />
da integraciis procesis sawyis etapad iyenebs problemas.<br />
TanamSromlobiTi (cooperative) swavleba – amgvari swavlebis strategiiT, jgufis TiToeuli<br />
wevri valdebulia, ara mxolod Tavad Seiswavlos, aramed daexmaros Tavis Tanagundels sagnis<br />
ukeT SeswavlaSi. jgufis TiToeuli wevri muSaobs problemaze, sanam yvela maTgani ar daeufleba<br />
sakiTxs.<br />
evristikuli meTodi – efuZneba moswavleebis winaSe dasmuli amocanis etapobriv gadawyvetas.<br />
es amocana swavlebis procesSi faqtebis damoukideblad dafiqsirebisa da maT Soris kavSirebis<br />
danaxvis gziT xorcieldeba.<br />
SemTxvevis analizi (Case study) – maswavlebeli moswavleebTan erTad gakveTilze ganixilavs<br />
konkretul SemTxvevebs da maTTan erTad yovelmxriv da safuZvlianad Seiswavlis sakiTxs. magali-<br />
Tad, fizikur <strong>geografia</strong>Si stiqiuri movlebis arss, warmoSobis mizezebs, gavrcelebas, riskebs<br />
da Tavidan acilebis gzebs; geopolitikuri kuTxiT, konfliqtebis <strong>geografia</strong>Si es SeiZleba iyos<br />
konkretuli konfliqtis analizi da a. S.<br />
gonebrivi ieriSi (Brain storming) – es meTodi gulisxmobs konkretuli Temis farglebSi<br />
konkretuli sakiTxis/problemis Sesaxeb maqsimalurad meti, sasurvelia, radikalurad gansxvavebuli<br />
azris, ideis Camoyalibebasa da gamoTqmis xelSewyobas. aRniSnuli meTodi xels uwyobs<br />
problemisadmi SemoqmedebiTi midgomis ganviTarebas. es meTodi Sedegiania mravalricxovani<br />
jgufis arsebobis pirobebSi da Sedgeba ramdenime ZiriTadi etapisgan:<br />
* problemis/sakiTxis SemoqmedebiTi kuTxiT gansazRvra.<br />
* drois garkveul monakveTSi auditoriisgan sakiTxis irgvliv arsebuli ideebis kritikis<br />
gareSe CaniSvna (ZiriTadad dafaze).<br />
* gamoricxvis gziT im ideebis gamorCeva, romlebic yvelaze metad Seesabameba dasmul sakiTxebs.<br />
* kvlevis mizanTan ideis Sesabamisobis dasadgenad Sefasebis kriteriumebis gansazRvra.<br />
* SerCeuli ideebis Sefaseba winaswar gansazRvruli kriteriumebiT.<br />
* umaRlesi Sefasebis mqone ideis, rogorc dasaxuli problemis gadaWris saukeTeso saSualebis<br />
gamovlena.<br />
roluri da situaciuri TamaSebi – scenaris mixedviT ganxorcielebuli roluri TamaSebi<br />
moswavleebs saSualebas aZlevs, sxvadasxva poziciidan Sexedon sakiTxs da exmareba maT alterna-<br />
20
tiuli Tvalsazrisis CamoyalibebaSi. diskusiis msgavsad, roluri TamaSebic uyalibebs moswavles<br />
sakuTari poziciis damoukideblad gamoTqmisa da kamaTSi misi dacvis unars.<br />
demonstrirebis meTodi – es meTodi informaciis vizualurad warmodgenas gulisxmobs.<br />
Sedegis miiRwevis TvalsazrisiT is sakmaod efeqtiania. xSir SemTxvevaSi umjobesia, masala erTdroulad<br />
audio da vizualuri gziT mivawodoT moswavleebs. Sesaswavli masalis demonstrireba<br />
SesaZlebelia ganxorcieldes rogorc <strong>maswavleblis</strong>, ise moswavlis mier. es meTodi gvexmareba,<br />
TvalsaCino gavxadoT saswavlo masalis aRqmis sxvadasxva safexuri, davakonkretoT, Tu ris Sesruleba<br />
mouwevT moswavleebs damoukideblad; amave dros, es strategia vizualurad warmoaCens<br />
sakiTxis/problemis arss. demonstrireba SesaZloa martiv saxes atarebdes (magaliTad, maTematikuri<br />
amocanis amoxsna misi safexurebis dafaze TvalsaCinod warmodgenis saxiT) an iseTi rTuli<br />
saxe miiRos, rogoricaa mravalsafexuriani sabunebismetyvelo eqsperimentis Catareba.<br />
induqcia, deduqcia, analizi da sinTezi.<br />
swavlebis induqciuri meTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis iseT formas,<br />
rodesac swavlis procesSi azris msvleloba kerZo, konkretuli faqtebidan ganzogadebisaken<br />
aris mimarTuli, anu masalis gadmocemisas procesi mimdinareobs konkretulidan zogadisaken.<br />
swavlebis deduqciuri meTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis gadacemis iseT<br />
formas, romelic zogad codnaze dayrdnobiT axali codnis aRmoCenis logikur process warmoadgens,<br />
anu procesi mimdinareobs zogadidan konkretulisaken.<br />
saswavlo procesSi analizis meTodi gvexmareba saswavlo masalis, rogorc erTi mTlianis,<br />
Semadgenel nawilebad daSlaSi, amiT martivdeba rTuli problebis SigniT arsebuli calkeuli<br />
sakiTxebis detaluri gaSuqeba.<br />
sinTezis meTodi gulisxmobs Sebrunebul proceduras, anu calkeuli sakiTxebis dajgufebiT<br />
erTi mTlianis Sedgenas. es meTodi xels uwyobs problemis, rogorc mTelis danaxvis unaris<br />
ganviTarebas.<br />
axsna-ganmartebiTi meTodi – efuZneba msjelobas mocemuli sakiTxis irgvliv. maswavlebels<br />
masalis gadmocemisas mohyavs konkretuli magaliTi, romlis dawvrilebiT ganxilvac xdeba<br />
mocemuli Temis farglebSi.<br />
qmedebaze orientirebuli swavleba – moiTxovs moswavle-<strong>maswavleblis</strong> aqtiur CarTulobas<br />
swavlebis procesSi, sadac gansakuTrebul datvirTvas iZens Teoriuli masalis praqtikuli<br />
interpretacia.<br />
mocemuli ZiriTadi meTodebis garda arsebobs swavlebis uamravi meTodi, romlis SerCeva<br />
maswavlebels SeuZlia konkretuli saswavlo amocanidan gamomdinare.<br />
muSaobis formebi:<br />
swavlebis procesSi sxvadasxva meTodis gamoyenebisas muSaobis Sesabamisi klasis organizebis<br />
forma SeiZleba iqnes gamoyenebuli, magaliTad, individualuri, wyviluri, jgufuri, mTel<br />
klasTan erTad.<br />
jgufuri (collaborative) muSaoba – am meTodiT swavleba gulisxmobs moswavleTa jgufebad<br />
dayofas da maTTvis saswavlo davalebis micemas. jgufis wevrebi individualurad amuSaveben<br />
sakiTxs da paralelurad uziareben mas jgufis danarCen wevrebs. dasaxuli amocanidan gamomdinare,<br />
SesaZlebelia jgufis muSaobis procesSi wevrebs Soris moxdes funqciebis gadanawileba. es<br />
strategia uzrunvelyofs yvela moswavlis maqsimalur CarTulobas saswavlo procesSi.<br />
individualuri samuSao<br />
individualuri samuSao xSirad aris sxva aqtivobis fragmenti. is garkveuli pasuxismgeblobiT<br />
tvirTavs moswavles, warmoaCens mis pirad damokidebulebas ama Tu im sakiTxTan mimarTebaSi,<br />
xels uwyobs sakuTari azris gamoTqmas, Camoyalibebas, argumentirebul dasabuTebas, kritikul<br />
azrovnebas, drois racionalur gamoyenebas.<br />
wyvilebi da jgufebi<br />
wyvilebsa da jgufebSi muSaoba xels uwyobs TanamSromlobis Cvevis gamomuSavebas. am savarjiSoebis<br />
Sesrulebisas moswavleebi swavloben erTmaneTis mosmenas, sxvisi azris gaziarebas,<br />
kritikul azrovnebasa da Sefasebas, sakuTari azris gamoTqmas, dasabuTebas da a.S. isini eCvevian<br />
funqciebis danawilebas, drois racionalur gamoyenebas.<br />
21
gTavazobT wyvilebSi muSaobis wesebs:<br />
1. maswavlebeli klass yofs wyvilebad;<br />
2. klass eZleva saerTo davaleba;<br />
3. moswavleebi samuSaos asruleben wyvilebSi;<br />
4. dro gansazRvrulia (samuSaos sirTulis mixedviT);<br />
5. maswavlebeli TviTon anawilebs moswavleebis funqciebs.<br />
wyvilebSi muSaobis dros bavSvebs moeTxovebaT yuradRebis koncentracia. isini pasuxismgeblobas<br />
grZnoben mewyvilis mimarT.<br />
wyvilebSi gamomuSavebuli TanamSromlobis Cveva kidev ufro mtkicdeba jgufuri samuSaoebis<br />
Sesrulebisas.<br />
gTavazobT wesebs jgufuri muSaobisaTvis:<br />
1. klasi iyofa 4-5 kacian jgufad.<br />
2. klass eZleva saerTo davaleba. SesaZloa, maswavlebelma TiToeul jgufs sxvadasxva davalebac<br />
misces.<br />
3. jgufi muSaobs erTi magidis garSemo.<br />
4. samuSao sruldeba erToblivad da jgufi Sesrulebul samuSaos aZlevs erTian formas.<br />
5. jgufi unda muSaobdes SeTanxmebulad, ar unda moxdes konfliqti, ar unda iTrgunebodes<br />
arc erTi moswavle.<br />
6. jgufi, romlis wevrebic SeTanxmebulad ver moqmedeben, muSaobas wyvets.<br />
7. jgufis yoveli wevri unda CaerTos saqmianobaSi da maT Tavad unda gadainawilon funqciebi.<br />
8. davaleba sruldeba <strong>maswavleblis</strong> mier winaswar gansazRvrul droSi (10-15 wT.)<br />
TiToeul jgufSi erTi magidis garSemo Tavs iyrian sxvadasxva xasiaTisa da temperamentis<br />
moswavleebi: aqtiurebi, pasiurebi, liderebi. xSirad jgufebSi swored amitom warmoiSveba konfliqti.<br />
maswavlebeli sTavazobs gunds konfliqtis mSvidobian mogvarebas. Tu amas gundi ver<br />
miaRwevs, anu ver ipovis gamosavals, is samuSao procesidan vardeba.<br />
jgufis SerCeva sxvadasxvagvarad xdeba: jgufi SeiZleba SeirCes ise, rom TiToeul maTganSi<br />
Tanabari SesaZleblobebis bavSvebi gaerTiandnen, SeiZleba cal-calke Sedges biWebisa da gogonebis<br />
gundebi an SeiZleba jgufebis organizeba bavSvebis megobruli damokidebulebis gaTvaliswinebiT.<br />
SesaZlebelia SemTxveviTobis principiT SerCevac, raTa moswavleebi mieCvivnen nebismier partniorTan<br />
urTierTobas. jgufebad danawileba unda moxdes operatiulad (2-3 wT.)<br />
SesaZloa maswavlebelma Tavad daadginos jgufis muSaobis wesebi (mag., lideris arCeva), magram<br />
umjobesia muSaobis sistemis Seqmna mTlianad mivandoT bavSvebs (ra Tqma unda, <strong>maswavleblis</strong><br />
rekomendaciebis gaTvaliswinebiT). kargia, Tu jgufi TviTon airCevs, vin waradgens klasis winaSe<br />
jgufis namuSevars. maswavlebeli Tvals adevnebs moswavleebis muSaobas, Tumca es imgvarad xdeba,<br />
rom bavSvebs ar SeeqmnaT STabeWdileba, TiTqos maswavlebeli maT Tavze adgaT. maswavlebeli ar<br />
unda Caerios jgufis muSaobaSi, garda im SemTxveve bisa, Tu jgufi misgan moiTxovs raime ganmartebas,<br />
an Seatyobs, rom jgufma arasworad gaigo piroba da maTi muSaoba CixSi Sevida.<br />
aqtiuri meTodebiTa da jgufuri TamaSebiT muSaobisas maswavlebeli ukana planze gadadis.<br />
igi gezis mimcemisa da meTvalyuris rols asrulebs da bolomde neitralur wamyvanad rCeba.<br />
samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi warmoadgenen sakuTar namuSevrebs. prezentaciis dros<br />
maswavlebeli kiTxvebs ar usvams da ar awyvetinebs azrs momxsenebels.<br />
bolos namuSevrebi SeiZleba gamoikras kedelze an dafaze. maswavlebels winaswar unda<br />
hqondes gansazRvuli namuSevrebis Sefasebis forma. sasurvelia, moswavleebma Tavad Seafason<br />
erTmaneTis namuSevari: TiToeuli moswavle asaxelebs, misi azriT, saukeTeso jgufur namuSevars<br />
(garda sakuTarisa) da asabuTebs, ra kriteriumebiT (Camoyalibebuli azri, originaluri<br />
gadawyveta, mxatvruli gaformeba, STambeWdavi prezentacia da a.S.) ixelmZRvanela Sefasebisas.<br />
yoveli gamomsvlelis azrs maswavlebeli dafaze afiqsirebs _ wers `pluss~ an qulas (10-quliani<br />
sistema) saTanado namuSevris qveS. qulebis (plusebis) raodenoba gamoavlens gamarjvebuls, Tumca<br />
maswavlebelma aucileblad unda gamoyos TiToeuli jgufis Zlieri da susti mxareebi. Sefasebas<br />
SesaZloa win uZRvodes mcire diskusia, romlis drosac maswavlebelsa da bavSvebs SeeZlebaT<br />
SekiTxvebi dausvan TiToeuli jgufis wevrebs.<br />
maswavlebelma winaswar unda gansazRvros, ra dro unda daeTmos davalebis Sesrulebas,<br />
prezentaciebsa da namuSevrebis Sefasebas.<br />
22
minileqcia<br />
minileqcia aris mcire zomis leqcia, romlis mizania auditoriisaTvis garkveuli informaciis<br />
gadacema. minileqcia aris saSualeba drois mcire monakveTSi moswavleebisTvis saWiro<br />
informaciis gadacemisa.<br />
minileqcia moswavleebs umetesad codnas sZens da naklebad iZleva unarebis ganviTarebis<br />
SesaZleblobas. gasaTvaliswinebelia, rom leqciis dros ufro aqtiuri maswavlebelia, xolo<br />
SedarebiT pasiuri – moswavleebi.<br />
saleqciod SeiZleba sxvadasxva wyarodan SeirCes nebismieri masala faqtebis, ideebis, Teoriebis<br />
Sesaxeb. maswavlebelma winaswar unda moamzados Teoriuli da vizualuri masalebi, grafikebi,<br />
fotomasala, raTa leqcia saintereso gaxados moswavleebisaTvis. moswavleebisaTvis, romelTac<br />
mxedvelobiTi mexsiereba ukeT aqvT ganviTarebuli, gansakuTrebiT mniSvnelovania TvalsaCinoebis<br />
gamoyeneba.<br />
leqciisTvis momzadebuli masala logikuri TanamimdevrobiT – martividan rTulisaken – unda<br />
dalagdes da advilad gasagebi unda iyos moswavleebisaTvis. amavdroulad, ar unda gadaitvirTos<br />
Zalian bevri gansxvavebuli tipis informaciiT. sasurvelia, erTi leqcia erT sakiTxs daeTmos.<br />
leqciis msvlelobisas damrigebelma xeli unda Seuwyos moswavleebis aqtiurobas.<br />
leqciis mimdinareobisas moswavleTa aqtiurobis xelSewyobisTvis mniSvnelovania imis gaTvaliswineba,<br />
rogor sxedan isini. sasurvelia ara frontaluri (rodesac maswavlebeli dgas dafas-<br />
Tan msmenelis win), aramed sadiskusio stilis (moswavleebi da maswavlebeli sxedan wreSi magidis<br />
irgvliv ise, rom yvela kargad xedavs erTmaneTs) gamoyeneba. leqcia swavlebis SedarebiT pasiur<br />
formadaa miCneuli, Tumca moswavleTa gasaaqtiureblad maswavlebelma unda waaxalisos isini;<br />
mudmivad daamyaros mxedvelobiTi kontaqti auditoriasTan; periodulad Seamowmos, ramdenad<br />
usmens auditoria mas da ganaxorcielos Sesabamisi ukukavSiri.<br />
minileqciis Catarebas ar sWirdeba gansakuTrebuli materialur-teqnikuri aRWurviloba,<br />
Tumca, sasurvelia, gamoviyenoT vizualuri masala – grafikebi, fotomasala, cxrilebi da a.S.<br />
leqcia aseve SeiZleba Catardes Power Point-is gamoyenebiTac, rasac specialuri aRWurviloba<br />
(leptopi da proeqtori) dasWirdeba.<br />
eqskursia<br />
eqskursia aris risame koleqtiuri daTvaliereba; gamgzavreba, gaseirneba saswavlo, samecniero,<br />
sportuli an garTobis mizniT. eqskursiis dros moswavleebs saSualeba eZlevaT, realur<br />
garemoSi daakvirdnen situacias da gaecnon mocemul sakiTxTan dakavSirebul Taviseburebebs.<br />
eqskursias sailustracio funqcia aqvs. eqskursiaze nanaxi da mosmenili ukeT amaxsovrdebaT<br />
moswavleebs, vidre mxolod moyolili masala.<br />
eqskursiis, rogorc saswavlo RonisZiebis, gamoyenebis Taobaze sami mosazreba arsebobs:<br />
1. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dawyebisTanave; eqskursia xels uwyobs<br />
moswavleTa da pedagogTa daaxloebas, aRvivebs interess sxvadasxva sakiTxis mimarT da zrdis<br />
swavlis motivacias;<br />
2. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dasrulebisas, rodesac isini ukve saTanado<br />
codnasa da unar-Cvevebs floben da SeuZliaT realur garemoSi daakvirdnen istoriul Zeglebs<br />
Tu garkveul samuSao garemos;<br />
3. eqskursias gegmavs sagnis pedagogi wlis ganmavlobaSi sagnis saWiroebisa da specifikidan<br />
gamomdinare.<br />
skolis gareT swavlebas SeiZleba garkveuli problemebi axldes Tan, amitom aucilebelia<br />
eqskursiis detaluri dagegmva, raTa Tavidan aviciloT gaugebrobebi. maswavlebelma winaswar<br />
unda gaiTvaliswinos da dagegmos Semdegi sakiTxebi: eqskursiis mizani, eqskursiis zusti dro,<br />
moswavleebis dasaSvebi raodenoba.<br />
saeqskursio jgufSi moswavleTa raodenoba damokidebulia klasis sidideze. sasurvelia,<br />
rom 5-6 bavSvs erTi ufrosi axldes (iqneba es pedagogi, skolis administraciis TanamSromeli Tu<br />
aqtiuri mSobeli).<br />
maswavlebelma winaswar unda miawodos moswavleebs informacia eqskursiis gegmis Sesaxeb –<br />
ra unda naxon, ras unda miaqcion gansakuTrebuli yuradReba da a.S. eqskursiis dros unda waaxalisos<br />
moswavleebi, dasvan kiTxvebi. SesaZlebelia, saWiro iyos garkveuli CaniSvnebis gakeTebac.<br />
23
eqskursiis mniSvneloba<br />
saskolo eqskursiebi mniSvnelovania klasgareSe ganaTlebisTvis. amgvar RonisZiebebze<br />
moswavleebs socialuri da sakuTari Tavis marTvis unar-Cvevebic uviTardebaT. moswavleebi<br />
saskolo eqskursiebze swavloben da isveneben kidec erTad. aucilebelia, eqskursiebi winaswar<br />
daigegmos. mxolod am SemTxvevaSi iqneba eqskursia maqsimalurad saintereso da saganmanaTleblo<br />
Rirebulebis matarebeli.<br />
saeqskursio aqtivobebi xSirad ramdenime sagnis saswavlo gegmis integrirebas axdens (mag.,<br />
qarTulisa da istoria-geografiis an bunebismetyvelebis), amitom am aqtivobebis dagegmvisas,<br />
sxvadasxva sagnis maswavlebelTa erToblivi da SeTanxmebuli muSaoba SesaZloa ufro metad<br />
efeqtiani iyos.<br />
gonebrivi ieriSi<br />
gonebrivi ieriSi jgufuri SemoqmedebiTi muSaobis meTodia, romlis mizania konkretuli<br />
problemis gadasaWrelad maqsimaluri raodenobis ideis Segroveba da ganxilva.<br />
gonebrivi ieriSi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, rodesac aravin icis kiTxvaze pasuxi; roca<br />
gansaxilvel sakiTxTan dakavSirebiT gvsurs rac SeiZleba meti ideisa da mosazrebis Segroveba<br />
da konsensusis safuZvelze sasurveli raodenobis SerCeva.<br />
gonebrivi ieriSis procesi sakmaod martivia. Tavdapirvelad, maswavlebeli asaxelebs gansaxilvel<br />
Temas da adgens gegmas. gonebrivi ieriSis dawyebamde aucilebelia jgufSi muSaobis wesebze<br />
SeTanxmeba. magaliTad: yvela idea sworia da yvela maTgani unda ganvixiloT; gonebrivi ieriSis<br />
procesSi arafers ganvsjiT da vafasebT; mTavaria ideebis raodenoba da ara xarisxi.<br />
moswavleebi dasmuli sakiTxis irgvliv gamoTqvamen uamrav mosazrebas/ideas, romelTac maswavlebeli<br />
dafaze an `flipCartze~ iniSnavs. drois limiti winaswaraa gansazRvruli – magaliTad,<br />
20-25 wT.<br />
ideebis Camoweris Semdeg maswavlebeli maT xmamaRla, jgufis yvela wevrisTvis gasagebad kiTxulobs.<br />
Semdeg moswavleebi afaseben ideebs, davuSavaT, sam an xuTqulian skalaze da msgavs ideebs<br />
ajgufeben. sabolood CvenTvis sasurvel, yvelaze maRalqulian, vTqvaT, sam-oTx ideas SevarCevT.<br />
rogorc aRvniSneT, gonebrivi ieriSis process maswavlebeli warmarTavs. mas unda SeeZlos<br />
yuradRebiT mosmena da monawileebis waxaliseba ideebis miwodebis procesSi. man xeli unda Seuwyos<br />
rac SeiZleba bevri ideisa da mosazrebis Segrovebas. maswavlebeli procesSi neitraluri figuraa.<br />
gonebrivi ieriSis procesSi saswavlo garemo Cveulia. SesaZloa, monawileebi isxdnen wriulad,<br />
magidis irgvliv. maswavlebels iseTi pozicia unda ekavos, rom yvela mxridan kargad Candes. <strong>maswavleblis</strong><br />
movaleoba dafaze Canaweris gakeTebacaa. atmosfero ukiduresad komfortuli unda iyos.<br />
SemTxvevis ganxilva<br />
SemTxvevis ganxilva farTod gamoiyeneba ganaTlebis sferoSi. misi mizania, konkretuli SemTxvevis<br />
ganxilvis safuZvelze, damatebiTi informaciisa da codnis SeZena.<br />
SemTxvevis ganxilvisas ar aris aucilebeli, SemTxveva erT konkretul adamians exebodes. is<br />
SeiZleba adamianTa jgufTan, sxvadasxva situaciasTan, fenomenTan da a.S. iyos dakavSirebuli.<br />
SemTxvevis Seswavlisas iazreben da aanalizeben am konkretul SemTxvevas. SemTxvevis ganxilvamde<br />
saWiroa, maswavlebelma winaswar moamzados masala, romelic saintereso da aqtualuri<br />
iqneba moswavleebisaTvis, gaiTvaliswinebs maT asakobriv Taviseburebas da SesaZlebels gaxdis<br />
msjelobas mis Sesaxeb.<br />
gansaxilvel masalasTan erTad unda momzaddes ZiriTadi SekiTxvebi; isini SeiZleba exebodes<br />
moswavleTa damokidebulebas konkretuli adamianis, jgufis an konkretul SemTxvevaSi aRwerili<br />
situaciis mimarT; rogori damokidebuleba aqvT SemTxvevis mimarT; ra aris maTTvis misaRebi/<br />
miuRebeli, rogor SeiZleba problemis gadaWra da a.S.<br />
SemTxvevis ganxilvas specialuri teqnikuri aRWurviloba ar sWirdeba. sasurvelia, yvela<br />
moswavles hqondes amobeWdili SemTxveva an maswavlebelma gamoiyenos proeqtori da leptopi.<br />
diskusia<br />
dRevandel dinamikur, eTnikurad da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis<br />
funqcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa<br />
da urTierTSemecnebis Cvevebi.<br />
24
amisTvis mniSvnelovania, gvesmodes, ra aris diskusia da rogor unda warvmarToT igi. miT<br />
umetes, rom axal erovnul saswavlo gegmaSi Cadebulia sagnobrivi Sedegebi, romelTa misaRwevad<br />
maswavleblebs araerTxel mouwevT sagakveTilo procesSi diskusiis gamoyeneba.<br />
diskusia aris wamyvansa da msmenelebs Soris codnis, Sexedulebebisa da ideebis sityvieri<br />
gacvlis procesi. diskusias sxvanairad msjelobasac uwodeben.<br />
saklaso diskusia exmareba moswavleebs sakiTxis Rrma da detalur ganxilvaSi. kerZod, saklaso<br />
diskusiis dros iqmneba iseTi atmosfero, sadac moswavleebs SeuZliaT azrebis urTierTgaziareba,<br />
axali ideebis gamoTqma, sxvisi azrebis mosmena da gageba, komunikaciisa da TviTgamoxatvis<br />
unar-Cvevebis gaumjobeseba.<br />
kargi diskusia unda iTvaliswinebdes rogorc diskusiis wamyvanis, aseve misi monawileebis<br />
komunikaciur unar-Cvevebs, mocemuli sakiTxis codnas, liderobisa da koordinaciis SesaZleblobas,<br />
azrebis urTierTgacvlas, jgufis, rogorc mTlianis, ganxilvas da, Sesabamisad, saWiroebs<br />
karg momzadebas.<br />
saklaso diskusiis momzadebisas maswavlebelma zustad unda SearCios diskusiis Tema. es gulisxmobs<br />
imas, rom diskusiisTvis gankuTvnili Tema iyos sagnis da konkretuli sakiTxis Sesatyvisi.<br />
aseve, maswavlebelma saklaso diskusiisTvis unda SearCios Sesabamisi forma (mag., moswavlis<br />
prezentacias mohyveba jgufuri diskusia: moswavleebs micemuli aqvT wasakiTxi masala da amas<br />
mohyveba Semajamebeli prezentacia da klasis diskusia) da fizikuri garemo (mag., wreSi jdoma<br />
diskusiis TiToeul monawiles aZlevs SesaZleblobas, ufro advilad daamyaros komunikacia,<br />
didi jgufebi SeiZleba daiyos ufro patara jgufebad da a. S.);<br />
diskusiis mimdinareobis dros maswavlebelma unda gaakeTos Semdegi:<br />
1. diskusiis fasilitaciisaTvis Sesabamisi saklaso garemos Seqmna:<br />
* diskusiis wesebis Camoyalibeba (azris gamoTqmis wesebi da a. S.);<br />
* ZiriTadi Temebisa da terminebis zogadi mimoxilva;<br />
* diskusiasTan dakavSirebuli molodinebis gamoTqma;<br />
* diskusiisTvis sakmarisi drois gamoyofa.<br />
2. monawileobis waxaliseba/xelSewyoba:<br />
* moswavleebis dasaintereseblad wamaxalisebeli SekiTxvebis dasma;<br />
* moTxovna, rom moswavleebma mudmivad Seajamon ganxiluli sakiTxebi;<br />
* kiTxvebis momzadeba da moswavleebisaTvis garkveuli drois micema, raTa maT winaswar<br />
moamzadon pasuxebi da Semdeg mTel klass warudginon.<br />
3. diskusiis warmarTva da daskvnebis Sejameba:<br />
* moswavleebis waxaliseba, raTa maT gamoTqvan TavianTi ideebis gamamyarebeli argumentebi;<br />
* Cumi/morcxvi moswavlisaTvis specifikuri davalebis micema, rac xels Seuwyobs mis monawileobas,<br />
CarTvas diskusiaSi;<br />
* ganxiluli sakiTxebis Sejameba da ZiriTadi azrebis Camoyalibeba: moswavleebis ideebis<br />
ganmarteba da moswavleebisagan damatebiTi komentarebis moTxovna.<br />
`kuTxeebi~<br />
meTodi `kuTxeebi~ gamoiyeneba saklaso diskusiis warmarTvisas, kamaTis provocirebisa da<br />
jgufebs Soris paeqrobis gasaCaReblad ori an meti poziciis arsebobisas. es savarjiSo aqtiurad<br />
da xalisianad sruldeba. es meTodi agreTve kargia klasSi teqstebis kiTxvis, leqciis mosmenis,<br />
filmis Cvenebis Semdeg STabeWdilebebis Sesafaseblad, gansxvavebuli Tvalsazrisis dasafi q-<br />
sireblad.<br />
meTodi `kuTxeebi~ moswavleebs saSualebas aZlevs, gamoTqvan sakuTari azri da daicvan TavianTi<br />
pozicia, agreTve yuradRebiT mousminon sxvebis argumentebs da amis mixedviT, garkveuli<br />
msjelobis Semdeg, gaiziaron an ar gaiziaron gansxvavebuli mosazrebebi (Secvalon an ar Secvalon<br />
sakuTari pozicia).<br />
pedagogi moswavleebs sTavazobs sadiskusio Temas. isini individualurad irCeven garkveul<br />
pozicias da ikaveben saklaso oTaxSi `am poziciisaTvis~ gankuTvnil adgils (SesaZlebelia arCeul<br />
iqnes saklaso oTaxis kuTxeebi, merxebi, sadac keTdeba poziciis aRmniSvnelo warwera).<br />
25
dajgufebuli moswavleebi erTmaneTs uziareben mosazrebebs da iwyeben jgufSi msjelobas,<br />
raTa Semdeg TavianTi versia argumentebiT daasabuTon (SesaZlebelia dasabuTeba werilobiT<br />
moxdes). moswavleebi unda Seecadnen, rac SeiZleba damajerebeli da saintereso iyos prezentacia.<br />
saWiroebis SemTxvevaSi maswavlebeli exmareba jgufebs.<br />
moswavleebs SeuZliaT diskusiis msvlelobisas Seicvalon Sexeduleba – gadaadgildnen erTi<br />
kuTxidan meoreSi da im jgufSi gadainacvlon, romlis mosazrebasac axla eTanxmebian.<br />
mosmenisa da kamaTis dros sasurvelia, moswavleebma gaakeTon Canawerebi, rac daexmareba maT<br />
poziciis werilobiT gamoxatvasa da dacvaSi.<br />
`mozaika~<br />
aqtivoba Sedgeba 4 etapisagan:<br />
I etapi: ZiriTadi jgufebis Sedgena da masalis ganawileba<br />
klasi iyofa 4-kacian jgufebad. jgufis TiToeul wevrs urigdeba masala, romelic erTi<br />
mTliani informaciis (teqstis) raRac nawils Seadgens da aqvs garkveuli rigiTi nomeri (1, 2, 3,<br />
4). man individualurad 10 wT-is ganmavlobaSi unda daamuSaos masala, Seiswavlos, raTa SeZlos<br />
miRebuli informacia sxvasac gadasces.<br />
II etapi: eqspertTa jgufebis mier masalis Seswavla<br />
am etapze xdeba e. w. `eqspertTa jgufebis~ Camoyalibeba. vinc amuSavebs #1 informacias, erTiandeba<br />
magidis irgvliv, romlis rigiTi nomeria 1, visac aqvs informacia #2, ikribeba meore magidis<br />
garSemo da a. S. aqedan gamomdinare, Ti To euli magidis irgvliv aRmoCndebian erTi da imave informaciis<br />
mqone moswavleebi oTxive jgufidan, romlebic SemdgomSi gadaiqcevian e. w. `informa ciis<br />
`eqspertebad~. isini erTad kiTxuloben da kidev erTxel swavloben saerTo masalas, eZeben am masalis<br />
sxvebze gadacemis saukeTeso da efeqtian gzebs, meTodebs, weren gegmas, xazaven sqemebs da a.S.<br />
III etapi: ZiriTad jgufSi dabruneba miRebuli codnis gadacemis mizniT<br />
moswavleebi brundebian Tav-TavianT ZiriTad jgufebSi da rigiTi nomris da c viT (jer hyveba 1<br />
nomeri, Semdeg 2 da a. S.) warudgenen TavianT masalas erTma neTs. jgufis mizania, misma yvela wevrma<br />
srulyofilad aiTvisos TiToeu li wevris _ `eqspertis~ mier damuSavebuli masala.<br />
IV etapi: individualuri da jgufuri pasuxismgebloba, miRebuli codnis Sefaseba.<br />
jgufis TiToeuli wevri valdebulia, saTanadod aiTvisos Tanagundelebis mier mowodebuli<br />
mTeli informacia (mozaikac swored amitom hqvia, nawilebidan _ mTlianisaken). miRebuli codna<br />
SeiZleba Semowmdes sxvadasxva gziT (mag., werilobiTi formiT, zepiri TxrobiT, kiTxva-pasuxiT<br />
da sxva saxis wardginebiT).<br />
sokrateseuli meTodi<br />
sokrateseuli meTodis gamoyenebis dros maswavlebeli svams mxolod problemur (da ara<br />
informaciul) SekiTxvebs (magaliTad, „ras fiqrobT am sakiTxze“? „ra ganmartebebi gvWirdeba<br />
amisaTvis“?) da ar awvdis informacias moswavleebs. am dros maswavlebeli ganixilavs gamonaklis<br />
SemTxvevebs da martiv ideas eWvqveS ayenebs. igi moswavleebisgan azrovnebas moiTxovs, raTa isini<br />
damoukideblad mividnen problemis gadawyvetamde.<br />
sokrateseuli meTodis gamoyeneba SesaZlebelia diskusiiT, debatebiT, problemuri kiTxvebis<br />
dasmiT da sxva. zogjer maswavlebels mohyavs faqtebi moswavleTa mier gamoTqmuli mosazrebebis<br />
sawinaaRmdegod, magram ar afiqsirebs sakuTar pozicias. igi xels uwyobs im pasuxebis eWvqveS<br />
dayenebas, romelTac gvaZlevs sxvadasxva avtoriteti da sxva. moswavleebi Tavisuflad gamoTqvamen<br />
sakuTar mosazrebebs dasmul problemasTan dakavSirebiT, Tamamad Txzaven hipoTezebs da<br />
versiebs, aanalizeben erTmaneTis argumentebs.<br />
qvemoT moyvanilia am meTodis gamoyenebis magaliTebi gakveTilze:<br />
1. maswavlebeli svams problemur SekiTxvebs, raTa waaxalisos moswavleTa azrovneba mocemuli<br />
sakiTxebis garSemo;<br />
2. maswavlebels mohyavs damxmare da sawinaaRmdego magaliTebi mocemuli movlenis sailustraciod;<br />
26
3. maswavlebeli kritikulad ganixilavs moswavlis argumentebs;<br />
4. maswavlebeli xels uwyobs klasis diskusiaSi Cabmas;<br />
5. maswavlebeli waaxalisebs sakuTari da sxvebis azrebis kritikuli Sefasebis unaris ganvi-<br />
Tarebas;<br />
6. maswavlebeli iTxovs faqtebisa da cnebebis analizs, masalis arsis gagebas da a. S.<br />
7. maswavlebeli sTxovs moswavles, daakavSiros sxvadasxva wyarodan miRebuli codna, sxvadasxva<br />
elementisagan Seqmnas axali struqtura;<br />
8. maswavlebeli sTxovs moswavles, sakuTar argumentaciaze dayrdnobiT gamoitanos daskvna<br />
(gaakeTos Sefaseba).<br />
keTebiT swavleba<br />
keTebiT swavlebis, anu praqtikis meTodis gamoyenebis dros miewodeba ara informacia, aramed<br />
zusti instruqcia eqsperimentis an simulaciisaTvis. am meTodis mizania, moswavleebma zustad<br />
Seasrulon iseTi qmedebebi, romlebic xels uwyobs codnis an Cvevis formirebas.<br />
praqtikis dros maswavlebeli gansakuTrebul yuradRebas aqcevs moswavleTa gamoxmaurebas<br />
(ukukavSirs), rac azrians xdis moswavlis praqtikas da xels uwyobs mas, gaacnobieros, rasac<br />
akeTebs da avtomaturad (meqanikurad) ar gaimeoros is. mxolod saTanado gamoxmaurebis SemTxvevaSi<br />
gvaZlevs amgvari swavleba mniSvnelovan Sedegs. maswavlebelma moswavles unda SesTavazos<br />
aqtivobis sqema an modeli, sadac naTlad aris mocemuli miRwevis doneebi. moswavles SeuZlia<br />
gansazRvros, Tu ras moelian misgan da rogor fasdeba misi warmateba, anu ra aris efeqtiani<br />
„keTeba“ da miznis miRweva.<br />
amrigad, praqtikis mTavari principebia: moswavleebisaTvis praqtikuli davalebis micema,<br />
maTi waxaliseba da saTanado ukukavSiri, raTa maT azrianad imoqmedon.<br />
amgvari praqtika SeiZleba iyos konkretulad Tqveni dasaxlebisaTvis Sesaferisi xeebis<br />
nergebis SerCeva, xeebis dargva, jebirebisa da wylis kalapotis Semowmeba, skolis evakuaciis<br />
gegmis Sedgena da a.S.<br />
SesaZlebelia, maswavleblebis survilebisamebr, klasis donisa da SesaZleblobis gaTvaliswinebiT,<br />
ZiriTadi sakiTxebis erT Temad miwodeba an piriqiT – erTi Temis dayofa ZiriTad<br />
sakiTxebad.<br />
umcrosklaselebSi rekomendebulia, moswavleebma instruqciis mixedviT daxaton bunebrivi<br />
katastrofebi da naxatebi jer klasSi, TanatolebTan gaarCion, Semdeg ki <strong>maswavleblis</strong> daxmarebiT<br />
es naxatebi skolaSi an Tundac klasSi gamofinon (es meTodi aseve uwyobs xels am asakis bavSvebis<br />
fsiqokoreqcias – isini daZleven SiSs da ufro mobilizebulni xdebian).<br />
sakuTari dakvirvebis safuZvelze, moswavleebi modelebis gamoyenebiTac axerxeben movlenebis<br />
axsnas. rodesac eqsperimentebi tardeba, moswavleebi sagans meti interesiT ekidebian da<br />
kanonzomierebebis gagebac uadvildebaT. SeiZleba iTqvas, rom eqsperimentisTvis daxarjulma<br />
erTma saaTma moswavleebs ufro meti SeiZleba misces, vidre saxelmZRvanelos mravalma paragrafma.<br />
dawyebiTi klasebis moswavleebisTvis SeiZleba gansakuTrebulad Sedegiani iyos Tundac<br />
martivi modelebi. magaliTad, klimaturi barierebis axsna haeris masebis gadaadgilebisas. qedebad<br />
SeiZleba sqelydiani wignebi gamoviyenoT, xolo haeris masebad – ventilatori. amiT moswavle<br />
amindis gavrcelebis kanonzomierebebs gaigebs. aseve martivi eqsperimentis Catareba SeiZleba<br />
dRe-Ramis cvalebadobaze, risTvisac burTi, fanari da oTaxis Cabneleba iqneba sakmarisi. meti<br />
TvalsaCinoebisTvis samodelo burTi SeiZleba gaferaddes, moiniSnos polusebi.<br />
kontinentebis dreifis demonstrireba SeiZleba WurWelSi Casxmuli sqeli siTxiT, Tu masSi<br />
movaTavsebT orcxobilebs, romlebsac kontinentebTan miaxloebul formebs mivcemT da qvemodan<br />
cecxls SevunTebT. erTad moTavsebuli `kontinentebi~ (rogorc gondvana) amoZravdebian da<br />
daSordebian erTmaneTs. sqeli masa am SemTxvevaSi gavarvarebuli magmaa. Tuki `kontinentebi~<br />
didi sizustiT ar daiwyeben moZraobas, nu inerviulebT, radgan am eqsperimentSi mTavari da mniSvnelovani<br />
ara akuratuloba, aramed Tavad dreifis procesis gaazrebaa.<br />
modelebis Sesaqmnelad ar aris aucilebeli gansakuTrebuli masalis gamoyeneba. maTTvis meoradi<br />
daniSnulebis sagnebis gamoyenebac SeiZleba, romlebic uamravi saintereso modelis Seqmnis<br />
saSualebas iZleva. aqac mniSvnelovania <strong>maswavleblis</strong> SemoqmedebiTi damokidebuleba swavlebis<br />
procesisadmi. moswavleebs maswavleblebis dakvirvebis qveS TviTon SeuZliaT, Seqmnan modelebi,<br />
rac mravali praqtikuli da eqsperimentuli unar-Cvevis gamomuSavebas uwyobs xels.<br />
27
ven-diagrama<br />
ven-diagrama gamoiyeneba ori iseTi cnebis Sesadareblad, romelTac rogorc saerTo, ise<br />
gansxvavebuli niSnebi aqvT. mag.: 2 personaJis, movlenis, cnebis da a.S. diagrama saSualebas iZleva<br />
dadgindes saerTo da ganmasxvavebeli Tvisebebi, niSnebi.<br />
vici, viswavle, minda vicode<br />
naswavli masalis Sejerebis, gameorebisa da codnis ganmtkicebis mizniT maswavlebels SeuZlia<br />
moxerxebulad gamoiyenos sqema: `vicodi, viswavle, minda vicode~.<br />
samuSao sruldeba individualurad, wyvilebsa an jgufebSi. furceli an dafa iyofa 3 vertikalur<br />
grafad, romelTac vawerT: `vicodi, viswavle, minda vicode~.<br />
vicodi viswavle ra minda vicode<br />
maswavlebeli moswavleebs mokled uxsnis maT winaSe dasmul amocanas da, Tu saWirod miiCnevs,<br />
svams kiTxvebs provocirebisTvis.<br />
amis Semdeg moswavleebi TanmimdevrobiT avseben samive grafas: `vici~ grafaSi weren yvelafers,<br />
rac maT icodnen gansaxilveli skiTxis Sesaxeb. `viswavle~ grafaSi weren imas, rac Seityves axla,<br />
xolo `minda vicode~ grafaSi weren imas, rac maT ainteresebT (rasac SeiZleba SekiTxvis saxec<br />
hqondes).<br />
Tu savarjiSo sruldeba jgufebSi, samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba prezentacia, romlis<br />
drosac jgufebi ar imeoreben ukve Tqmuls, aramed avseben maT TavianTi informaciiT.<br />
savarjiSo gansakuTrebiT kargi da mosaxerxebelia erTi romelime konkretuli Temis Sesajameblad,<br />
wina klasebSi ganvlili masalis gasaxseneblad da axal naswavlTan dasakavSireblad,<br />
analitikuri da kvleviTi unaris ganviTarebisaTvis.<br />
T diagrama<br />
es sqema maswavlebelma SeiZleba mravalmxriv gamoiyenos. igi Zalze mosaxerxebelia sapirispiro<br />
mosazrebaTa gamosaTqmelad, movlenebisa Tu faqtebis Sesapirispireblad da Sesadareblad,<br />
moqmed gmirTa dasaxasiaTeblad.<br />
T sqema saSualebas gvaZlevs, warmovaCinoT dapirispireba gansaxilvel sakiTxebs (faqtebs,<br />
movlenebs, adamianebs, sagnebs da a.S.) Soris.<br />
28
savarjiSo kargia informaciis dasaxarisxeblad (vTqvaT, dadebiTad da uaryofiTad) da<br />
dasajgufeblad. samuSao sruldeba individualurad, wyvilebSi an jgufurad, <strong>maswavleblis</strong><br />
Sexedulebisamebr: dafaze, rveulSi an Tabaxis furcelze. ivseba jer sqemis marcxena mxare (5<br />
wT.), Semdeg – marjvena (wT.).<br />
azrobrivi ruka<br />
azrobrivi rukis mizania konkretul sakiTxebze moswavleTa (klasis) codnis dadgena-Semowmeba.<br />
igi xels uwyobs arsebuli informaciis Sekreba-mobilizebas, axali ideebis dabadebasa da gamoxatvas.<br />
wris SuagulSi iwereba erTi an ori sityva (nawarmoebis saTauri, sakvanZo sityva, gamonaTqvami,<br />
personaJis saxeli, adgilis saxelwodeba da a.S.), irgvliv ki yvela azri, romelic am sityvas<br />
ukavSirdeba.<br />
azrobrivi ruka warmoadgens SesaniSnav saSualebas personaJis, movlenis, ideis dasaxasiaTeblad.<br />
igi SeiZleba gamoviyenoT moswavleTa motivaciisTvis.<br />
`reitingi~<br />
meTodi gamoiyeneba klasisaTvis konkretuli informaciis misawodeblad an jgufebSi mizanmimarTuli<br />
diskusiis waxaliseba-stimulirebisaTvis.<br />
maswavlebeli winaswar amzadebs baraTebis kompleqts – TiToeuli jgufisTvis 9 baraTs da<br />
gansaxilvel TemasTan dakavSirebul 9 mosazrebas (TiTo winadadebas wers TiTo baraTze).<br />
jgufebSi ganixilaven SemoTavazebul mosazrebebs da alageben maT mniSvnelobis xarisxis<br />
mixedviT. reitingis sqemas SeiZleba kibis an mravalkuTxedis forma mieces. safexurebrivi reitingis<br />
Sedgenisas yvelaze mniSvnelovani mosazreba sul zemoT Tavsdeba, mis qvemoT masze nakleb<br />
mniSvnelovani, momdevno safexurze – kidev ufro nakleb mniSvnelovani da a.S. yvelaze umniSvnelo<br />
gamonaTqvami boloSi aRmoCndeba.<br />
safexurebrivi reitingi<br />
yvelaze mniSvnelovani<br />
yvelaze umniSvnelo<br />
`mravalwaxnaga~ reitingis Sedgenisas, Tavdapirvelad unda ganisazRvros, romelia yvelaze<br />
mniSvnelovani mosazreba, Semdeg mniSvnelobiT misi momdevno ori gamonaTqvami, Semdeg – sami,<br />
saSualod Zlieri mosazreba, Semdeg ori momdevno da bolos – yvelaze umniSvnelo.<br />
29
mravalwaxnaga reitingi<br />
yvelaze mniSvnelovani<br />
yvelaze umniSvnelo<br />
sakiTxebis erTmaneTisgan mkveTrad gamijvna, rogorc wesi, Zalian rTulia. aqedan gamomdinare,<br />
reitingis amgvari forma ufro pirobiTi da misaRebia moswavlisaTvis. garda amisa, igi konsensusis<br />
miRwevis met SesaZleblobasac iZleva. reitingis Sedgenisas SeiZleba baraTebze 8 mosazreba<br />
daiweros, erTi baraTi ki carieli darCes da is Tavad monawileebma Seavson.<br />
rogor momzaddes referati<br />
weris procesis Tanmimdevroba da struqtura<br />
mravali sagnis Seswavlisas, gansakuTrebiT sazogadoebrivi mecnierebebis jgufis maswavleblebi<br />
Semajamebeli SefasebisTvis xSirad mimarTaven referats. referatSi SeiZleba aRiwerebodes<br />
qveyana an regioni istoriuli TaviseburebebiT da geografiuli maxasiaTeblebiT (bunebrivi pirobebiT,<br />
garemosdacviTi da demografiuli problemebiT, meurneobis TaviseburebebiT); SeiZleba<br />
referati mieZRvnas problemas, romelic sxvadasxva (lokalur, regio nalur da globalur) doneze<br />
gamovlindeba. garkveuli vadebis Semdeg, rodesac info rmacia iqneba moZiebuli, damuSavebuli<br />
da Sesabamisad gaformebuli, moswavle ebi TavianT naSromebs acnoben Tanaklaselebs.<br />
rogor unda daiweros referati<br />
ZiriTadi nabijebi<br />
Tavdapirvelad, albaT, unda gvesmodes ras niSnavs igi.<br />
referati (laT. refero – gacnobeb) – es aris mokle, werilobiT, an sajaro moxsenebis formatSi<br />
Camoyalibebuli samecniero an Tematuri naSromi.<br />
referatis moculoba klasebis mixedviT gansxvavebuli unda iyos. sabazo skolis moswavleebs<br />
moeTxovebaT aranakleb 4-5 gverdi naSromis dawera. saSualo safexurze – 4-5 gverdze meti.<br />
aucilebelia, moswavleebma icodnen, rom es ar aris konspeqti da amdenad, ar SeiZleba pirvelwyarodan<br />
nawilebis gadmoReba. Tuki miTiTebuli ar aris avto ri an wyaro, aris saSiSroeba, sakuTari<br />
naazreviT dawe rili monakveTebi icnos maswavlebelma da moswavleebis naSromi wyalSi<br />
Caiyaros. Zneli warmosadgenia, rom sinamdvileSi moswavlem rTuli, specifi kuri samecniero eniT<br />
SeZlos azrebis gadmocema. Sesabamisad, moswavleebs unda aswa vloT, Tu ras gulisxmobs referati<br />
da rogor unda gaarTvan mas Tavi.<br />
1. referatis werisas daamuSaveT wyaroebi da araviTar SemTxvevaSi ar gadmoiweroT;<br />
2. Tuki maincdamainc mogwonT raime monakveTi, maSin ar dagaviwydeT avto ris citireba, wesebis<br />
dacviT.<br />
riT daviwyoT?<br />
referatze muSaobis procesi sworad unda daigegmos.<br />
1. Tema – qveynis/problemis arCeva. damwerisaTvis Tema unda iyos saintereso da aqtualuri;<br />
2. sakuTar Tavs vusvamT SekiTxvas: ra problemebs Seexeba es referati; vsaxa vT gzebs, rogor<br />
gadavWriT am problemebs;<br />
3. moviZiebT literaturas Temis garSemo (kargia, Tu periodikasac gamoviye nebT). vakeTebT<br />
amonawerebs wyaroebidan da viyenebT Tanamedrove monaceme bsac, Tuki xeli migviwvdeba internetze;<br />
4. movxazavT referatis ZiriTadi nawilis gegmas. TiToeul problemas saWiroa mieZRvnas calke<br />
Tavi, ukeTesia, Tuki Tavebi daiyofa ufro mcire erTeulebad, paragrafebad;<br />
5. vwerT samuSaos Sav variants, xolo Sesavals vwerT mxolod mas Semdeg, rac ZiriTadi nawili<br />
ukve dawerilia, radgan muSaobisas referatis miznebi SeiZleba mcired Seicvalos da xelaxla<br />
dasaweri gaxdes;<br />
30
6. moviZiebT, an vamzadebT Sesabamis TvalsaCinoebebs/ilustraciebs (ruka, foto, grafiki,<br />
diagrama, sqema da sxva), romlebSic kargad warmoCindeba Temis ZiriTadi ideebi; TvalsaCinoebebs<br />
ar unda hqondes mxolod dekoratiuli datvirTva da ar unda emsaxurebodes mxolod Temis<br />
moculobis gazrdas;<br />
7. vakiTxebT Sav samuSaos maswavlebels (Tuki igi amas iTxovs);<br />
8. vbeWdavT, an vaTeTrebT Sesworebul variants da vamzadebT mokle (5-7 wuTian moxsenebas),<br />
davurTavT ilustraciebs.<br />
referatis struqtura:<br />
a) Sesavali – romelmac vxsniT Temis arCevans, mis aqtualobas, movxazavT miznebsa da amocanebs,<br />
vaZlevT literaturis mokle mimoxilvas;<br />
b) ZiriTadi nawili – nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT,<br />
an citatebiT. yoveli sturuqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle daskvnebiT;<br />
g) daskvna – TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs, uarvyofT an veTanxmebiT<br />
wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemebis gadaWrasTan<br />
dakavSirebiT.<br />
rodesac referati dasrulebulia, saboloo Strixia – misi gaformeba.<br />
referatis gaformeba:<br />
satitulo furceli _ moicavs informacias saswavlo dawesebulebebis Sesaxeb, ewereba<br />
sagani/saganTa jgufi, referatis saTauri. Semsruleblisa da <strong>maswavleblis</strong> vinaoba. satitulo<br />
furcelze numeracia ar daaqvT.<br />
Sinaarsi – struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.<br />
samuSaos teqsti – a) Sesavali, b) ZiriTadi nawili da g) daskvna. aqedan iwyeba gverdebis gadanomvra<br />
da masze daismis Sesabamisi cifri 3.<br />
literaturis sia – wyaroebis sruli bibliografiuli monacemebis miTi TebiT.<br />
axla, rodesac cnobilia yvela etapi, Temis sirTulidan gamomdinare, mas unda daeTmos<br />
vada, romelSic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tuki moswavle irCevs<br />
sareferatod Temas konkretuli qveynis Sesaxeb, mas SeiZleba mieces erTi kvira, magram Tuki uwevs<br />
paralelebis gavleba romelime or qveyanas Soris, maSin referatisTvis gamoyofili dro unda<br />
gaiza rdos or kviramde. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi ukeTesi gamovides.<br />
proeqti<br />
proeqti – konkretuli problemis gadaWris an iniciativis ganxorciele bisken mimarTuli<br />
mravalferovani samuSao, romelSic warmmarTvelia kvleviTi, SemoqmedebiTi, TanamSromlobisa<br />
da sakomunikacio unarebis ganviTareba.<br />
proeqti, rogorc meTodi, ganaTlebaSi me-20 saukunis dasawyisSi Semovida. es meTodi aqtiuri<br />
da mizanmimarTuli swa vlis saSualebas iZleoda da iZleva.<br />
moswavleebi mudmivad svamen SekiTxvebs: ratom gvaswavliT ama Tu im saki Txs? raSi gamomadgeba<br />
es codna? maswavleblebs uWirT am kiTxvebze damajerebeli da argumentirebuli pasuxis gacema.<br />
am problemis mogvarebaSi maswavlebels daexmareba imis codna, Tu rogor amuSaos moswavleebi<br />
saswavlo proeqtze muSaobisas. moswavleebi realuri problemis gadasaWrelad SeZenil codnasa da<br />
unar-Cvevebs iyeneben. proeqtiT swavleba iwvevs moswavleTa motivacias da zrdis maT pasuxismgeblobas.<br />
isini xalisiT asruleben samuSaoebs da SeuZliaT xangrZlivad imuSaon dasmul sakiTxebze.<br />
sakiTxebs moswavleebi garkveuli drois (erTi an ramdenime kvira) ganmavlo baSi amuSaveben da<br />
Semdgom warudgenen mTel klass an ufro farTo auditorias. proeqtebi exmareba mozards realur<br />
cxovrebaSi gamoiyenos miRebuli codna da gamocdileba dasaxuli miznis misaRwevad.<br />
proeqtze muSaoba moicavs dagegmvis, kvlevis, praqtikuli aqtivobisa da Sedegebis warmodgenis<br />
etapebs arCeuli sakiTxis Sesabamisad. proeqti ganxo rcielebulad miiCneva, Tuki misi Sedegebi<br />
TvalsaCinod da damajereblad, koreqtuli formiT aris warmodgenili (mag., werilobiTi dokumenti,<br />
maketi, inscenireba, debatebi, aqcia, Tanmimdevruli RonisZieba da a. S.).<br />
maswavlebeli saswavlo proeqtebis mimdinareobisas konsultantis rols asrulebs, xelmZ-<br />
Rvanelobs samuSaoebs, Ziebisa da kvlevis dros aZlevs mimarTulebas. aseve, igi uTiTebs sainformacio<br />
wyaroebs.<br />
31
saswavlo proeqtis dagegmvis dros, maswavlebeli iTvaliswinebs Semdegs:<br />
* ramdenad mniSvnelovania problema, romelic kvlevas iTxovs;<br />
* mosalodneli Sedegebi warmoadgendes siaxles (obieqturs an subieqtu rs);<br />
* proeqtze muSaobis dros gamoyenebuli meTodebi emsaxurebodes kvlevas;<br />
* arsebobdes arCevanis gakeTebis saSualeba, rac moswavleTa pasuxismgeblobis zrdas iwvevs.<br />
proeqti SeiZleba Sesruldes individualurad, wyvilebSi an jgufurad, erTi sagnis farglebSi,<br />
ramdenime sagnis farglebSi (saganTa integracia);<br />
maswavlebeli-moswavleebis damokidebulebis mxriv SeiZleba gamoiyos sami tipis saswavlo<br />
proeqti:<br />
1. maswavlebeli sTavazobs moswavleebs SerCeul problemebs, Temebs, saxavs maTi gadaWris<br />
strategiasa da taqtikas, moswa vle ki damoukideblad gadaWris problemas.<br />
2. maswavlebeli svams problemas, moswavle damoukideblad irCevs kvlevis meTodebs da problemis<br />
gadaWris gzebs.<br />
3. moswavle gansazRvravs problemas, damoukideblad irCevs kvlevis meTo debsa da problemis<br />
gadaWris gzebs.<br />
proeqtis struqtura<br />
proeqtis aRwera<br />
proeqtis aRwera aris misi ZiriTadi Semadgeneli nawili. aRniSnuli pun qti sasurvelia daiyos<br />
qvepunqtebad, romlebSic gaerTiandeba Semdegi saxis informacia:<br />
a) problemis gansazRvra (identifikacia) – gulisxmobs im konkretuli problemis xazgasmas,<br />
romlis sapasuxodac aris mimarTuli Tqveni proeqti.<br />
b) mizani – gulisxmobs farTo, zogad debulebas imis Sesaxeb, Tu ris miRweva gsurT. poeqtis<br />
mizans unda warmoadgendes iseTi sasurveli garemos an pirobebis Seqmna, romelic logikur kav-<br />
SirSi iqneba (mimarTuli iqneba) zemoT aRweril problemasTan.<br />
g) amocanebi – gulisxmobs konkretul nabijebs miznis misaRwevad. aq unda miuTiToT, ra amocanebis<br />
gadaWras isaxavT Tqvens proeqtSi miTiTebuli mi znis misaRwevad. miznebis misaRwevad<br />
SeiZleba daisaxoT erTi, ori an ramdeni me amocana imis gaTvaliswinebiT, Tu rogoria Tqveni<br />
proeqtis specifika.<br />
d) ganxorcielebis gzebi – gulisxmobs kidev ufro konkretul nabijebs Tqven mier dasmuli<br />
amocanebis Sesasruleblad. ganxorcielebis gzebi aris procesi, romelmac unda upasuxos kiTxvebs:<br />
1) `rogor?~ – rogor ganaxorcielebT Tqveni proeqtis amocanebs?<br />
2) `vin~ _ vin monawileobs Tqveni proeqtis ganxorcielebaSi? Dan ra evalebaT proeqtSi?<br />
proeqtis Sesrulebis vadebi<br />
unda Seicavdes proeqtis droSi ganawilebul msvlelobas. masSi unda aisaxos etapebad dayofili<br />
proeqtis Sesasruleblad gasawevi saqmianoba, gana wilebuli dReebis, kvirebis, Tveebis<br />
mixedviT, proeqtis specifikidan gamomdi nare.<br />
biujeti<br />
biujeti ganacxadis erT-erTi mniSvnelovani nawilia. igi unda iyos logikur kavSirSi proeqtis<br />
aRweraSi miTiTebul amocanebTan.<br />
mosalodneli Sedegebi<br />
am nawilSi aRwereT is savaraudo efeqti an mosalodneli Sedegi, rac mohyveba proeqtis<br />
warmatebiT ganxorcielebas.<br />
monitoringi<br />
am nawilSi unda miuTiToT, Tu rogori iqneba konkretulad Tqveni proe qtis ganviTarebaze<br />
Tvalyuris devnebis (monitoringis) meqanizmi da perioduloba.<br />
Sefaseba<br />
miuTiTeT is savaraudo kriteriumebi (maCveneblebi), romlebic gansazRvravs Tqveni proeqtis<br />
warmatebas.<br />
proeqtis Sefasebis kriteriumebi:<br />
1. problemis identificireba;<br />
2. Teoriuli codnis praqtikul saqmianobaSi gamoyeneba;<br />
32
3. informaciis moZiebis unari;<br />
4. kvlevebis dagegmvisa da Catarebis unari;<br />
5. sazogadoebasTan da Sesabamis samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebTan urTierTobis<br />
unari;<br />
6. jgufis SemoqmedebiTi unari;<br />
7. moZiebuli informaciis klasifikaciisa da interpretaciis unari;<br />
8. kvlevis Sedegebis analizis unari;<br />
9. problemis gadaWris gzebis SeTavazeba;<br />
10. gadawyvetilebebis miReba;<br />
11. warmodgenili namuSevris organizeba;<br />
12. moswavleebis mier Seqmnili TvalsaCinoebebi.<br />
prezentacia, rogorc swavlebis meTodi<br />
prezentacia raime sakiTxis auditoriis winaSe sajaro wardgenis procesia. sagnobrivi standartebis<br />
moTxovnidan gamomdinare, moswavleebs mudmivad unda uwevdeT TavianTi moklevadiani<br />
Tu grZelvadiani kvlevis klasis winaSe wardgena.<br />
prezentaciis mizania, adamianebis garkveul wres (mag., Tanaklaselebs) gaacnos saqmianobis,<br />
kvlevis Sedegebi. sasurvelia, moswavleebis mier gakeTebuli preze ntacia iyos mokle (ara<br />
umetes 10-15 wuTisa), azriani da saintereso. kargad momzadebuli Sinaarsis da sxvadasxva TvalsaCinoebis<br />
gamoyenebis (flipCarti, masalebi da a.S.) garda, aseve aucilebelia, momxsenebelma<br />
gaiTvaliswinos araverbaluri komunikaciis iseTi elementebi, rogorebicaa xmis tembri, sxeulis<br />
ena-Jestikulacia.<br />
prezentaciis mzadebisas saWiroa auditoriis Seswavla, Sesavlis, moxsenebis ZiriTadi nawilis<br />
da daskvnis dagegmva, sademonstracio TvalsaCinoebebis SerCeva. Semdeg ki uSualod moxseneba<br />
iwereba. moswavle unda moemzados SesaZlo SekiTxvebze pasuxis gasacemadac.<br />
gasaTvaliswinebelia is faqtoric, rom Tuki prezentacia auditoriisaTvis gasagebad ar<br />
iqneba warmarTuli, daikargeba misdami interesi. aseve kargad un da iyos dagegmili gamosvlis<br />
dro. rac mcirea dro, miT ufro rTulia yvela ZiriTadi ideis warmoCena. moxsenebis momzadebisas<br />
gasaTvaliswinebelia, rom momxsenebeli saSualod 100 sityvas ambobs wuTSi. gaiTvaliswineT,<br />
rom auditoriis interess ganapirobebs gamosvlis pirveli wuTebi. moyvanili magaliTebi unda<br />
iyos adekvaturi. magaliTebi saSualebas iZleva, auditoriam ukeT daimaxsovros Tema. ZiriTadi<br />
ideebi ar unda iyos bevri (saSualod – 3), radgan erTi Temidan meoreze gadasvla auditoriis<br />
yuradRebis gafantvas iwvevs.<br />
mniSvnelovania gamosvlis dasasrulic. dasasruli unda iyos pozitiuri, an mTavrdebodes<br />
SekiTxviT. amiT Tqven aiZulebT auditorias, miubrundes ganxilul sakiTxs da dafiqrdes masze.<br />
TvalsaCinoebebi auditoriisaTvis gamomsvlelis poziciis erTgvari dadasturebaa da xels<br />
uwyobs ZiriTad ideebze yuradRebis gamaxvilebas.<br />
TvalsaCinoeba SeiZleba iyos ori tipis: teqsturi da grafikuli. isini warmoadgenen moxsenebis<br />
mniSvnelovan danamats. teqsturSi warmoCenili unda iyos mTavari postulatebi, rac auditoriis<br />
mxedvelobiTi mexsierebis gamoyenebis saSualebas iZleva da advilad amaxsovrebinebs sakiTxs. postulati<br />
unda eweros garkveviT, didi SriftiT da ar aRematebodes 4-5 xazs. grafikuli SeiZleba<br />
iyos sqema, diagrama, cxrili, ruka, foto, naxati. saWiroa, prezentators gamosvlaSi CarTuli<br />
hqondes vizualuri masala, ipyrobdes auditoriis yuradRebas, magram ar unda kiTxulobdes<br />
masze warwerebs. umjobesia perefrazireba, axsna.<br />
prezentatorma winaswar unda Seamzados oTaxi, naxos, ra dasWirdeba ilustraciebis gamosakravad,<br />
saWiroebis SemTxvevaSi moamzados markeri da sxva resursi.<br />
warmatebuli gamosvlisaTvis saWiroa, damyardes auditoriasTan kontaqti. gamosvlisas gasaTvaliswinebelia<br />
xmis tembri, rac auditoriis sididezea da mo kidebuli.<br />
dgoma, Jestebi unda iyos bunebrivi. metyveleba unda iyos gamarTuli da mSvidi, winadadebebi<br />
martivi, msjeloba – Tanamimdevruli, Tavi unda aaridoT Temidan Temaze gadaxtomas. auditoriis<br />
kiTxvebze pasuxebi unda iyos konkretuli. ar aris saWiro pasuxebis Zalian gaSla, radgan SeiZleba<br />
auditoriaze kontroli daikargos. Tuki kiTxvebi ar aris, prezentatorma Tavad SeiZleba dasvas<br />
savaraudo kiTxva msmenelis nacvlad, amis Semdeg SesaZlebelia sxvac SeuerTdes.<br />
33
kargia, rodesac adamiani flobs prezentaciis warmoebis unars. skolam moswavleebs unda<br />
ganuviTaros es unar-Cveva sxvadasxva saganSi, rac gulisxmobs maT mier Seqmnili kvlevis Sedegebis<br />
auditoriis winaSe wardgenas.<br />
prezentaciis Sesafaseblad maswavlebelma SeiZleba gamoiyenos Semdegi kriteriumebi:<br />
* ramdenad saintereso iyo Sesavali nawili;<br />
* ramdenad gamokveTilad iyo Camoyalibebuli Tezisebi;<br />
* ramdenad damajerebeli iyo argumentacia, magaliTad, gamyarebuli iyo msjeloba konkretuli<br />
magaliTebiTa da faqtebiT;<br />
* ramdenad Semajamebeli iyo prezentaciis daskvniTi nawili;<br />
* ramdenad saintereso da originaluri iyo saprezentacio Tema;<br />
* ramdenad daculi iyo msjelobis nawilebs Soris balansi;<br />
* ramdenad miipyro prezentatorma auditoriis yuradReba;<br />
* ramdenad SeZlo prezentatorma auditoriis yuradRebis SenarCuneba prezentaciis bolomde;<br />
* ramdenad mozomili da miznobrivi iyo prezentatoris Jestikulacia da manerebi;<br />
* ramdenad sZlia prezentatorma nerviulobis zogad fons;<br />
* ramdenad Tamamad da damajereblad gasca man msmenelebis mier dasmul SekiTxvebs pasuxi;<br />
* ramdenad daicva prezentatorma saprezentacio reglamenti;<br />
* ramdenad iyo prezentatori momzadebuli zepiri metyvelebisaTvis, miejaWva Tu ara igi<br />
baraTebs, furclebs, masalas;<br />
* ramdenad iyenebda prezentatori TvalsaCinoebas.<br />
maswavlebelma TiToeuli kriteriumis gaswvriv unda daweros Sesabamisi niSani, procentuli<br />
Sesatyvisi, amis Semdeg jamdeba qulebi da gamoiTvleba saSualo ariTmetikuli. SesaZlebelia, maswavlebelma<br />
ar gamoiyenos yvela kriteriumi da SearCios maTgan ufro mniSvnelovani. igi iniS navs<br />
prezentatoris dadebiT da sust mxareebs. prezentaciis dasrulebis Semdeg ki moswavles eubneba<br />
yovelive amis Sesaxeb, pozitiuri kritikis formiT (ix. Sefaseba).<br />
auditoriis yuradRebis mobilizebisaTvis maswavlebelma SesaZloa moswavleebs sTxovos<br />
TiToeuli prezentatoris Sefaseba specialurad maTTvis gankuTvnili kriteriumebis mixedviT.<br />
kriteriumebi SeiZleba iyos Semdegi:<br />
* ramdenad saintereso iyo saprezentacio Tema;<br />
* ramdenad miipyro prezentatorma Tqveni yuradReba;<br />
* ramdenad gagiCinaT prezentaciam kiTxvebis dasmis survili;<br />
* ramdenad dagitovaT prezentaciam samomavlod am sakiTxze fiqris survili.<br />
34
VI. komentarebi moswavlis <strong>wigni</strong>s sagakveTilo<br />
paragrafebze<br />
XI klasis `globaluri geografiis~ moswavlis <strong>wigni</strong> 5 nawilisa da 39 Temisgan (paragrafisgan)<br />
Sedgeba.<br />
saxelmZRvaneloSi warmodgenilia rubrikebi:<br />
1. leqsikoni – sadac ganmartebulia axali terminebi, ucxo sityvebi.<br />
2. kiTxvebi da davalebebi – romelTa umetesoba sruldeba gakveTilze, xolo nawili moswavleebs<br />
eZlevaT saxlSi saSinao davalebis saxiT.<br />
3. es sainteresoa – am nawilSi moswavleebi gaecnobian damatebiT cnobebs gakveTilSi mocemul<br />
masalasTan dakavSirebiT.<br />
4. magaliTebi;<br />
5. danarTebi.<br />
TiToeuli sagakveTilo Tema moicavs Sinaarsis realizaciisTvis gankuTvnil teqstebs,<br />
ilust raciebs, sqemebs, diagramebs, cxrilebs da istoriul wyaroebs, romlebic gankuTvnilia<br />
jgufuri an individualuri samuSaoebisaTvis.<br />
Sinaarsi<br />
II Tavi – globalizacia da globaluri problemebi<br />
1. ra aris globalizacia<br />
2. globalizaciis indeqsi<br />
3. antiglobalizmi<br />
4. ra aris globaluri problemebi<br />
5. globalur problemaTa urTierTkavSiri<br />
6. globaluri problemebi da saerTaSoriso organizaciebi<br />
II Tavi – msoflios politikuri ruka da globaluri problemebi<br />
7. Tanamedrove msoflios politikuri ruka<br />
8. mSvidoba da ganiaraReba<br />
9. konfliqtebis <strong>geografia</strong><br />
10. terorizmis <strong>geografia</strong><br />
11 msoflios lideri qveynebi da globaluri samyaro:<br />
1. aSS – erTpolusiani msoflios supersaxelmwifo da msoflio geopolitikuri lideri<br />
2. iaponia – globaluri samyaro da mzardi interesebi<br />
3. CineTi<br />
4. evropa (didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo, Ggermania<br />
gaerTianebis Semdeg, ruseTi)<br />
5. islamuri samyaro<br />
III Tavi – msoflios mosaxleoba da globaluri socialuri problemebi<br />
12. msoflios mosaxleobis dinamika<br />
13. demografiuli optimumi da demografiuli politika<br />
14. urbanizacia – XX saukunis fenomeni<br />
15. eTnomozaika da globaluri eTnikuri krizisi<br />
16. kulturis globalizacia<br />
17. janmrTelobis problema<br />
18. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi<br />
35
IV Tavi – msoflios meurneoba da globaluri problemebi<br />
19. ekonomikuri globalizacia<br />
20. msoflios finansuri nakadebi da centrebi<br />
21. cxovrebis done da xarisxi<br />
22. mdidrebi da Raribebi da CamorCenilobis problema<br />
23. sasursaTo problema<br />
24. energetikuli problema<br />
25. resursuli problema<br />
V Tavi – globaluri ekologiuri problemebi<br />
26. ekologiuri problema _ zogadi mimoxilva<br />
27. atmosferos ekologia<br />
28. msoflio okeanis problemebi<br />
29. sanapiro zilis aTvisebisa da dacvis problemebi<br />
30. mtnkari wylis problema<br />
31. pedosferos ekologia<br />
32. stiqiuri katastrofebi<br />
33. teqnogenuri movlenebi<br />
34. msoflios kritikuli ekoregionebi<br />
35. msoflios biologiuri da landSafturi mravalferovneba<br />
36. msoflios daculi teritoriebi<br />
37. msoflios kulturuli da bunebrivi memkvidreobis <strong>geografia</strong><br />
38. garemosdacviTi organizaciebi<br />
39. ekologiuri alternativa _ mdgradi ganviTareba.<br />
danarTebi<br />
36
VII. sanimuSo gakevTilebis scenarebi<br />
§ 4. ra aris globaluri problemebi<br />
Sedegi 1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTiY aspeqtebis daxasiaTeba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* adgens misTvis aqtualuri problemebis sivrce-droiT Taviseburebebs; gansazRvravs cnebas<br />
`globaluri~ da SeimuSavebs kriteriumebs am problemisadmi statusis misaniWeblad;<br />
* SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs problemebis<br />
warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba) gzebs;<br />
* globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur problemebs;<br />
gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis<br />
amsaxvel sqemas.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* globaluri problemebis gacnoba, maTi warmoSobisa da ganviTarebis sivrciT-droiTi<br />
aspeqtebis gansazRvra.<br />
* geografiuli informaciis analizi da interpretacia;<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
*informaciis mopovebis, organizebis, klasifikaciis, interpretaciisa da analizis unari;<br />
* sakuTari mosazrebebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, kavkasiis ruka, saqarTvelos ruka,<br />
Tabaxis furclebi, dafa, carci.<br />
gakveTilis msvleloba<br />
I etapi – provocireba, 10 wT.<br />
maswavlebeili klass ukiTxavs citatas `Cven memkvidreobiT ki ar gvergo dedamiwa winaprebisgan,<br />
aramed `visesxeT~ igi STamomavlebisgan~ da sTxovs moswavleebs, axsnan, rogor esmiT es gamoTqma:<br />
maswavlebeli klass mimarTavs kiTxviT, gaixsenon, Tu ras niSnavs globaluri, globalizacia,<br />
globaluri problemebi, ra TaviseburebebiT xasiaTdeba globaluri problemebi. moswavleebi<br />
gamoTqvamen TavianT mosazrebebs. Semdeg TavianT gamoTqmul mosazrebebs adareben saxelmZRvaneloSi<br />
mocemul sqemas (nax. 4.2).<br />
II etapi – cxrilebze muSaoba, 25 wT.<br />
klasi iyofa jgufebad da TiToeul jgufs eZleva davaleba: moifiqron, maTi azriT, ra problemebi<br />
aRelvebs dRes kacobriobas, SeimuSaon kriteriumebi, ris gamoc maT am problemebs mianiWes<br />
`globaluris~ statusi, CamoTvlili problemebi cxrilSi #1 daajgufon politikur, ekonomikur,<br />
socialur da ekologiur problemebad. am nusxidan gamoarCion is problemebi, romelTa mogvarebac,<br />
maTi azriT, axlo momavalSia SesaZlebeli. aseve amorCion saqarTvelosTvis yvelaze aqtualuri<br />
problema da pasuxebi Caweron cxrilSi #2.<br />
cxrili #1<br />
politikuri<br />
problemebi<br />
ekonomikuri<br />
problemebi<br />
socialuri<br />
problemebi<br />
ekologiuri<br />
problemebi<br />
37
cxrili #2<br />
globaluri problemebi<br />
globaluri problemebi,<br />
romelTa mogvarebac<br />
SesaZlebelia axlo momavalSi<br />
saqarTvelosTvis aqtualuri<br />
problemebi<br />
moswavleebi akeTeben prezentaciebs, romelTa Sejerebis safuZvelze dgindeba globalur problemaTa<br />
erTiani nusxa, saqarTvelosTvis aqtualur problemaTa sia da im problemaTa CamonaTvali,<br />
romelTa mogvarebac, maTi azriT, SesaZlebelia. prezentaciis dros mosawvleebma unda imsjelon,<br />
Tu ra niSnebis mixedviT daajgufes globaluri problemebi, rogor da ratom SearCies globaluri<br />
problemebis nusxidan saqarTvelosTvis, maTi azriT, aqtualuri problemebi.<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.<br />
saSinao davalebad moswavleebs miecemaT daweron narkvevi: `vifiqroT globalurad, vimoqmedoT<br />
lokalurad~.<br />
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs.<br />
§ 5. globaluri problemebis urTierTkavSiri<br />
Sedegi 1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTiY aspeqtebis daxasiaTeba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* gamoTqvams varauds globalur problemebs Soris mizez-Sedegobriv kavSirebze da akeTebs<br />
Sesabamis sqemas;<br />
* SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs problemebis<br />
warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba) mizezebs.<br />
* globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur problemebs;<br />
gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis<br />
amsaxvel sqemas.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* globalur problemaTa sivrciT-droiTi aspeqtebis kvleva; maTi warmoSobisa da transformaciis<br />
mizezebis dadgena da analizi.<br />
* globalur problemebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgena.<br />
* globaluri problemebis mogvarebis SesaZleblobebis Sesaxeb varaudis gamoTqma.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* informaciis organizebis, transformaciisa da analizis unari;<br />
* mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;<br />
* sivrce-droiTi analizis unari;<br />
* varaudebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari;<br />
* namuSevris wardgenis da dacvis unari;<br />
* TanamSromlobisa da komunikaciis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo, dafa, carci, formatis furclebi, flomasterebi.<br />
38
gakveTilis msvleloba:<br />
I etapi – klasifikacia 10 wT.<br />
saSinao davalebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaixsenon wina gakveTilze<br />
Sesrulebul davaleba da kidev erTxel CamoTvalon globaluri problemebi.<br />
maswavlebeli dafaze xazavs samkuTxeds, romlis wveroebzec wers sityvebs: mosaxleoba,<br />
socialur-ekonomikuri ganviTareba, garemo. igi sTxovs moswavleebs CamoTvlili problemebi<br />
daajufon imisda mixedviT, Tu romel sferos exebian isini da Caweron samkuTxedis Sesabamis<br />
wverosTan (mag., mosaxleoba – urbanizacia, demografiuli da a. S.).<br />
III etapi – reitingul skalasa da mizez-Sedegobrivi kavSirebis sqemebze muSaoba, diskusia,<br />
30 wT.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs maT mier CamoTvlili globaluri problemebi ganalagon<br />
reitingul cxrilSi maTi mniSvnelobis mixedviT (cxrili #1 da #2). maT vTavazobT reitinguli<br />
cxrilis 2 variants da isini Tavad irCeven romelimes.<br />
cxrili #1 an cxrili #2<br />
safexurebrivi reitingi<br />
mravalwaxnagiani reitingi<br />
yvelaze mniSvnelovani<br />
yvelaze mniSvnelovani<br />
yvelaze umniSvnelo<br />
yvelaze umniSvnelo<br />
reitinguli sqemebis Sevsebis Semdeg moswavleebma unda Seadginon globalur problemaTa<br />
urTierTkavSiris sqema: sqemis centrSi moaTavson maT mier amorCeuli yvelaze mniSvnelovani<br />
problema da daakavSiron igi sxva problemebTan.<br />
namuSevrebis prezentaciisas moswavleebi argumentirebulad asabuTeben, Tu ratom mianiWes<br />
`pirveloba~ amorCeul problemas, rogor arian erTmaneTTan dakavSirebuli globaluri problemebi.<br />
prezentaciis dasrulebis Semdeg moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas<br />
`globalur problemaTa urTierTkavSiri~ da adareben TavianT sqemebs.<br />
prezentaciebis dasrulebis Semdeg imarTeba diskusia: `kacobriobis umTavresi globaluri<br />
problema da misi gadawyvetis gzebi~.<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba, 5 wT.<br />
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs. saSinao davalebad<br />
moswavleebs miecemaT, amoarCion globalur problemaTa nusxidan erT-erTi, moiZion mis<br />
Sesaxeb informacia Semdegi gegmis mixedviT: problemis arsi, misi warmoqmnis mizezebi, problemis<br />
gadaWris savaraudo gzebi.<br />
39
§ 8. mSvidoba da ganiaraReba (2 saaTi)<br />
Sedegi 2. moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasiaTis globaluri problemebis analizi.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
gamoTqvams mosazrebas, ra socialuri da ekonomikuri sargeblis motana SeuZlia SeiaraRebaze<br />
dazogil xarjebs.<br />
Sedegi 4. moswavles SeuZlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba. Sedegi<br />
TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* mopovebuli informaciis safuZvelze (statistikuri monacemebi, masmedia) aanalizebs<br />
msoflio qveynebis samxedro-politikur potencials da gamoTqvams mosazrebas, Tu ra wvlili<br />
SeiZleba Seitanos TiToeulma moqalaqem da qveyanam msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis saqmeSi;<br />
* irCevs da ecnoba (sainformacio saSualebebidan) erT-erTi qveynis mier gadadgmul konkretul<br />
nabijebs ganiaraRebis da mSvidobis SenarCunebis saqmeSi da SeimuSavebs movlenebis ganviTarebis<br />
SesaZlo prognozs (sqema, scenari).<br />
gakveTilis mizani:<br />
* Tanamedrove msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis mniSvnelobis gacnobiereba da analizi;<br />
* mSvidobisa da ganiaraRebis problemis gadawyvetis savaraudo gzebis dasaxva.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* informaciis moZiebis, analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
* msjelobisa da varaudebis gamoTqmis unari;<br />
* geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka.<br />
gakveTilis msvleloba: I saaTi.<br />
I etapi – kiTxva-pasuxi – 15 wT.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, upasuxon Semdeg kiTxvebs:<br />
* ra aris omi? ratom xdeba omebi? ra gansxvavebaa msoflio da regionul omebs Soris? rogor<br />
SeiZleba SeiaraRebuli konfliqtebis mogvareba?<br />
ra rols asruleben saerTaSoriso organizaciebi omisa da mSvidobis mogvarebis saqmeSi.<br />
SeiZleba Tu ara miviCnioT mSvidobisa da ganiaraRebis problema globalur problemad da<br />
ratom?<br />
II etapi – rukebsa da statistikur informaciaze muSaoba, 25 wT.<br />
moswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs waikiTxon saxelmZRvaneloSi<br />
mocemuli magaliTi 1. Semdeg klass yofs 4 jgufad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas;<br />
gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli nax. 82 da daadginon:<br />
I-ma jgufma – qveynebi, romlebmac xeli moaweres birTvuli iaraRis gavrcelebis winaaRmdeg<br />
xelSekrulebas;<br />
II jgufma – qveynebi, romlebmac xeli ar moaweres am xelSekrulebas;<br />
III jgufma – qveynebi, romlebic eWvmitanilni arian birTvuli iaraRis flobaSi;<br />
IV jgufma – qveynebi, romlebmac uari Tqves birTvul iaraRze.<br />
samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi waradgenen Sesrulebul namuSevars.<br />
Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli cxrilebi<br />
(nax. 8.3 – birTvuli iaraRis maragi msoflioSi, nax. 8.5 – iaraRis mTavari eqsportiori da importiori<br />
qveynebi, nax. 87 – SeiaraRebaze daxarjuli Tanxebi msoflios zogierT qveyanaSi da nax. 8.8<br />
msoflios zogierTi qveynebis udidesi armiebi).<br />
statistikuri informaciis analizis Sedegad gamoitanon daskvna, romeli qveynebi lideroben<br />
msoflioSi: SeiaraRebaze daxarjuli TanxebiT, iaraRis yidva-gayidviT, armiebiT.<br />
<strong>maswavleblis</strong> xelmZRvanelobiT klasSi gaimarTeba mokle diskusia: sWirdeba Tu ara msoflios<br />
qveynebs SeiaraReba.<br />
40
III etapi – gakveTilis Sejameba – 5 wT.<br />
gakveTilis dasasruls maswavlebeli mokled Seajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs<br />
sTxovs, saxlSi werilobiT Seasrulon davaleba, moiZion masalebi (interneti, Jurnal-gazeTebi),<br />
romlebic exeba xalxebis urTierTTanamSromlobasa da urTierTgagebas dedamiwaze mSvidobis<br />
SenarCunebis problemis gadasawyvetad.<br />
§ 8. mSvidoba da ganiaraReba – meore saaTi<br />
gakveTilis msvleloba:<br />
I etapi – gonebrivi ieriSi – 10 wT.<br />
saSinao davalebis Semowmebis Semdeg maswavlebeli dafaze wers sityva `militarizacias~ da<br />
sTxovs moswavleebs, CamoTvalon militarizaciis uaryofiTi Sedegebi. pasuxebis mosmenis Semdeg<br />
moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas (nax. 8.4) da mas Tavian pasuxebs adareben.<br />
<strong>maswavleblis</strong> TxovniT moswavleebi ecnobian leqsikonSi terminebs – demilitarizacia, konversia.<br />
II etapi – rukebisa da teqstis analizi – 20 wT.<br />
<strong>maswavleblis</strong> TxovniT klasi iyofa 3 jgufad. TiToeuli jgufi asrulebs davalebas.<br />
I jgufis davalebaa gaaanalizos nax. 8.6 da daadginos, rogoria samxedro xarjebis xvedriTi<br />
wili msoflios qveynebis mSp-Si;<br />
II jgufs davalebad eZleva gaaanalizos nax. 8.10 da daadginos msoflios metad da naklebad<br />
mSvidobismoyvare qveynebi;<br />
III jgufi ecnoba saxelmZRvanelos teqsts samxedro ekonomikis konvertaciasa da globaluri<br />
mSvidobis indeqsis Sesaxeb. samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs;<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba – 15 wT.<br />
gakveTilis bolos maswavlebeli sTxovs moswavleebs individualurad Seasrulon samuSao:<br />
`warmoidginon, rom TiToeuli maTgani `msoflios mTavrobis~ xelmZRvanelia. CamoTvalon, kacobriobis<br />
romeli problemis gadasaWrelad gamoiyeneben ganiaraRebaze gaweuli ekonomiidan<br />
miRebul 1 trilion dolars~.<br />
namuSevrebis ganxilva xdeba SerCeviT. dasasruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul<br />
aqtivobebs da sTxovs moswavleebs, saxlSi werilobiT Seasrulon davaleba; daweron mokle ese,<br />
Tu ra wvlilis Setana SeuZlia TiToeul moqalaqes da qveyanas msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis<br />
saqmeSi.<br />
§ 9. konfliqtebis <strong>geografia</strong> – 1 sT.<br />
Sedegi 2. moswavles SeuZlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* aanalizebs politikuri xasiaTis globaluri problemebis warmoSobas, ganviTarebas da<br />
sivrcobriv Taviseburebebs. gamoxatavs sakuTar damokidebulebas aRniSnuli sakiTxisadmi da<br />
akeTebs prognozebs;<br />
* adgens mizez-Sedegobriv kavSirebs, omebis, eTnokonfliqtebisa da terorizmis warmoSobas,<br />
gamovlinebis formebsa da sivrcobriv Taviseburebebs Soris;<br />
* mopovebuli informaciis safuZvelze msofliosa da saqarTveloSi arsebuli eTnokonfliqtebis,<br />
gaxmaurebuli teraqtebis Sesaxeb da adgens `cxeli wertilebis~ rukas.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* politikuri xasiaTis globaluri problemis gacnobiereba, maTi sivrciT-droiTi aspeqtiT<br />
gaanalizeba;<br />
* konfliqtebis tipebis, warmoSobis mizezebis da gavrcelebis arealebis gansazRvra;<br />
41
* informaciis moZieba da gaanalizeba;<br />
* konfliqtebis mogvarebis SesaZleblobebis Sesaxeb varaudebis gamoTqma.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* problemis gaazrebis, analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
* informaciis mopovebis, organizebis, klasifikaciisa da interpretaciis unari;<br />
* varaudebis gamoTqmis unari;<br />
* argumentirebuli msjelobis unari;<br />
* mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari.<br />
resursebi:<br />
msoflios politikuri ruka, saxelmZRvanelo, winaswar momzadebuli dasarigebeli baraTebi.<br />
gakveTilis msvleloba<br />
I etapi – provocireba, 10 wT.<br />
maswavlebeli klas acnobs or gansxvavebul situacias da sTxovs maT teqstis mosmenis Semdeg<br />
wyvilebSi upasuxon kiTxvebs:<br />
1. aRniSnul situaciebSi ra aris konfliqtis warmoqmnis mizezi?<br />
2. vin arian konfliqtSi monawile mxareebi?<br />
3. ra tipis konfliqtia aRwerili?<br />
situacia #1<br />
mcxunvare mze amocurda aRmosavleTidan, navTobWaburRilebTan muSebi gamoCndnen. daiwyo<br />
Cveulebrivi samuSao dila. moulodnelad caze TviTmfrinavebi gamoCnda. daiwyo dabombva. ramdenime<br />
wuTSi qalaqi gvamebiT, dangreuli saxlebiT da kvamliT aivso. udabnos xvats xanZaris simxurvale<br />
daemata. wuTebSi dairRva simSvide. didxans esmoda qveynis xelisuflebas gafrTxilebebi<br />
da muqara, magram maT araferi iRones situaciis gansamuxtad. omi daiwyo. incidents saerTaSoriso<br />
organizaciebi gamoexmaura.<br />
situacia #2<br />
aRniSnul raionSi, tyes qardacviTi da niadagdacviTi mniSvneloba aqvs. arada raioni wlebis<br />
ganmavlobaSi ganicdis saTbobis deficits, amitom mosaxleobis ZiriTadi nawili gasaTbobad SeSas<br />
iyenebs. ramdenime weliwadSi tye TiTqmis gaiCexa, ramac mewyeruli zonebis warmoqmna gamoiwvia.<br />
mosaxleobis usafrTxoebas problemebi Seeqmna, ris gamoc raionSi sastikad aikrZala xis moWra.<br />
mosaxleoba saTbobis gareSe darCa, ramac gamoiwvia dapirispireba adgilobriv mTavrobasa da<br />
mosaxleobas Soris.<br />
pasuxebis mosmenis Semdeg, <strong>maswavleblis</strong> TxovniT moswavleebi ixseneben kidev ra saxis konfliqtebs<br />
icnoben, saubroben maTi warmoqmnis mizezebsa da masStabebze.<br />
II etapi – minileqcia da diskusia: 25 wT.<br />
maswavlebeli atarebs minileqcias konfliqtebis Sesaxeb. Semdeg sTxovs klass gaecnon<br />
saxelm’RvaneloSi mocemul magaliTebs. maswavlebeli sTxovs klass gaiyvnen sam jgufad: israelad,<br />
arabul qveynebad da mediatorebad. TiToeulma mxarem Tavisi poziciis gasamyareblad minimum<br />
sami argumenti unda moifiqros. argumentebi fiqsirdeba dafaze, cxrilSi.<br />
israelis argumentebi arabuli qveynebis argumentebi mediatorebi<br />
diskusiaSi mediatorebi usmenen `israelisa~ da `arabuli qveynebis~ momxreTa argumentebs da<br />
sTavazoben TavianT varaudebsa da RonisZiebebs problemis gadasawyvetad.<br />
III etapi – eses dawera da saSinao davaleba, 10 wT.<br />
diskusiis damTavrebis Semdeg moswavleebi weren xuTwuTian eses Temaze: `msoflio omebis<br />
gareSe~.<br />
42
klass saSinao davalebad eZleva ganixilon nax. 9.1 – `omebisa da konfliqtebis <strong>geografia</strong>~.<br />
amoarCion maTgan erTi romelime konfliqtis zona da moiZion mis Sesaxeb informacia.<br />
§ 24. energetikuli problema – 2 sT.<br />
Sedegi 1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTi aspeqtebis daxasiaTeba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur problemebs,<br />
gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis<br />
amsaxvel sqemas.<br />
Sedegi 2. moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasiaTis globaluri problemebis analizi.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* amyarebs logikur kavSirebs socialur-ekonomikuri xasiaTis globalur problemebs Soris<br />
da msjelobs maT masStabebze;<br />
* rukebisa da sxva wyaroebis safuZvelze aanalizebs qveynebs Soris sursaTisa da nedleulis<br />
uTanabro ganawilebas. gamoTqvams varauds problemis lokalur, regionul da globalur doneebze<br />
gadaWris SesaZlo gzebze<br />
Sedegi 3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* ilustraciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur<br />
problemebsa da meurneobis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia. iyenebs<br />
Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur rukas.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* energetikuli problemebis gacnoba-gacnobiereba da misi ganviTarebis modelirebis<br />
sakiTxebis kvleva;<br />
* energetikuli problemis sivrciT-droiTi Taviseburebebis gansazRvra da kvleva;<br />
* energetikuli problemis gadaWris Sesalo gzebze varaudebis gamoTqma;<br />
* energetikul da geoekologiur problemebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis damyareba;<br />
* informaciis moZiebis, organizebisa da transformaciis unaris ganviTareba.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
* logikuri da mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;<br />
* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;<br />
* informaciis moZiebis, organizebis, klasifikaciisa da interpretaciis unari;<br />
* varaudebis gamoTqmis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios fizikuri ruka, msoflios politikuri ruka, saqarTvelos<br />
ruka, saqarTvelos atlasi, formatis qaRaldebi, markerebi, winaswar momzadebuli teqstebi.<br />
teqsti atomuri eleqtrosadguris Sesaxeb (saWiroebis SemTxvevaSi).<br />
gakveTilis msvleloba:<br />
pirveli saaTi<br />
I etapi – provocireba, 10 wT.<br />
maswavlebeli klass mimarTavs kiTxviT, Tu rogor esmiT gamoTqma: `energetika Tanamedrove<br />
meurneobasa da ekonomikaSi yvela progresuli procesis safuZvelia~. moswavleebi gamoTqvamen<br />
TavianT mosazrebebs, romlebsac Tezisebis saxiT maswavlebeli afiqsirebs dafaze.<br />
43
II etapi – saxelmZRvanelosa da rukebze muSaoba – 30 wT.<br />
moswavleebi ixseneben maTTvis nacnob, energiis tradiciul da alternatiul saxeebs da CamoTvlil<br />
nusxas adareben nax. 24.3-s. Semdeg klasi iyofa jgufebad da TiToeul jgufs eZleva davaleba:<br />
I jgufi: gaecnon nax. 24.1-s `energiis moxmareba msoflios qveynebSi~ da daadginon xuTi qveyana,<br />
sadac yvelaze didi raodenobiT iyeneben energias da xuTi qveyana, sadac yvelaze dabalia energiis<br />
gamoyenebis done, axsnan mizezebi da gamoitanon daskvna.<br />
II jgufi: gaecnon nax. 24.2-s `saTbob-energetikuli resursebis gamoyenebis dinamika da prognozi~<br />
da nax. 24.3-s `msoflio energomoxmarebis struqtura da misi cvlilebebis prognozi~ da daadginon:<br />
a) rogor icvleboda energoresursebis dinamika; b) romeli energetikuli resursis gamoyeneba<br />
gaizarda da Semcirda da ratom? g) rogor Seicvleba momavalSi energomoxmarebis struqtura?<br />
III jgufi: saxelmZRvanelos teqstisa da nax. 24.5; 24,7 da 24.8-is mixedviT daadginon msoflioSi<br />
navTobisa da gazis mompovebeli ZiriTadi qveynebi da regionebi.<br />
IV jgufi: saxelmZRvanelos teqstisa da nax. 24.10-isa da 24.12-is mixedviT gansazRvron: a)<br />
msoflios udidesi xuTi Tboeleqtro, atomuri da hidroeleqtrosadguri da daadginon, romel<br />
qveynebSi mdebareoben isini; b) msoflios fizikuri rukis gamoyenebiT daadginon, romel mdinareebzea<br />
agebuli es hidroeleqtrosadgurebi.<br />
V jgufi: saxelmZRvanelos teqstis mixedviT gansazRvron: romel qveynebSi xdeba energiis<br />
aratradiciuli wyaroebis intensiuri gamoyeneba da ratom?<br />
moswavleebi akeTeben prezentaciebs, romelTa Sejerebis safuZvelze isini adgenen energetikul<br />
da resursul problemebs Soris arsebul kavSirebs.<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba<br />
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs.<br />
saSinao davalebad moswavleebs miecemaT, daweron narkvevi: `rogor SeiZleba energetikuli<br />
problemis gadaWra?~<br />
§ 24. energetikuli problema – meore saaTi<br />
roluri TamaSi `atomuri eleqtrosadguris mSeneblobis proeqtis eqspertiza~<br />
TamaSis aRwera:<br />
xelmZRvaneli – proeqtis warmomadgeneli. yvela monawile warmoadgens damoukidebel eqsperts.<br />
stimulirebis sistema moicavs eqspertebis winaswar SerCevas maTi kompetenturobis mixedviT.<br />
eqspertTa Sefaseba xdeba Semdegi kriteriumebiT: aqtiuroba (gamosvlaTa raodenoba); aratrivialuri<br />
azrovneba (SemoTavazebaTa originalobis xarisxi), sruli da amomwuravi pasuxebis gacema<br />
mcire droSi, urTierTmisaRebi variantis moZebnis codna.<br />
TamaSis scenari – pirveli varianti<br />
gamoikvreba im raionis an qveynis ruka (mag., saqarTvelos ruka), romlisTvisac ganixileba Sesabamisi<br />
proeqti. rukaze pirobiTi niSnebis saSualebiT aRiniSneba proeqtis ZiriTadi obieqtebi.<br />
specialur cxrilSi mocemulia proeqtis ZiriTadi teqnikur-ekonomikuri parametrebi. magaliTad,<br />
saqarTveloSi atomuri eleqtrosadguris proeqtirebis rukaze daitaneba aes-i Tavisi infrastruqturiT,<br />
saxelmwifoTaSorisi mniSvnelobis ZiriTadi obieqtebi, rekreaciul-sakurorto<br />
zonebi. aq SesaZlebelia saqarTvelos atlasis gamoyeneba.<br />
maswavlebeli, igive proeqtis xelmZRvaneli, moswavleebs acnobs proeqts, saqarTveloSi atomuri<br />
eleqtrosadguris mSeneblobis Sesaxeb.<br />
proeqtis ZiriTadi pirobebis mosmenis Semdeg xdeba eqspertebis gamokiTxva, romelic Sesa-<br />
Zlebelia Catardes ubralo Ria kenWisyriT: vin aris proeqtis momxre, vin winaaRmdegi da Tavi<br />
vin Seikava. Semdeg amave jgufis eqspertebs eZlevaT saSualeba TavianTi poziciebi daasabuTon<br />
ubralo pasuxebis meSveobiT. mag., `momxreTa~ argumentebi – qveyana ganicdis eleqtroenergiis<br />
deficits, aes-i warmoadgens ekologiurad sufTa sawarmos, mdebareobs mcired dasaxlebul<br />
raionSi, uzrunvelyofilia infrastruqturiT da a.S.<br />
44
`mowinaaRmdegeTa~ argumentebi – aes-i warmoadgens radioaqtiuri gaWuWyianebis wyaros, regioni<br />
xasiaTdeba maRali seismurobiT, amitom didia avariis riski da a.S.<br />
`Tavi Seikavas~ argumentebi – ar icis, rogor gavlenas moaxdens aes-i garemoze, rogori iqneba<br />
aes-is mravalwliuri zemoqmedeba mosaxleobaze, rogoria damatebiTi danaxarjebi sadguris<br />
saimedobaze da a.S.<br />
es da sxva argumentebi mokle Tezisebis saxiT SeaqvT cxrilSi.<br />
momxre mowinaaRmdege Tavi Seikava<br />
argumentebis mosmenis Semdeg monawileebs saSualeba aqvT Seicvalon pozicia, Tumca unda<br />
daasabuTon, ratom moiqcnen ase.<br />
proeqtis ganxorcieleba SesaZlebelia mxolod maSin, Tu mas monawileTa 2/3 an umravlesoba<br />
emxroba. winaaRmdeg SemTxvevaSi iqmneba momrigebeli komisia (TiTo warmomadgeneli samive jgufidan),<br />
romlebic awarmoeben Ria debatebs da cdiloben kompromisis moZebnas.<br />
debatebis Semdeg isev tardeba kenWisyra. problema gadaWrilad miiCneva, Tu miiRweva saerTo<br />
SeTanxmeba proeqtis ganxorcielebis Sesaxeb.<br />
TamaSis scenari – meore varianti<br />
am SemTxvevaSi eqspertTa gamovlineba xdeba testirebis safuZvelze, sadac monawileebi pasuxoben<br />
kiTxvebs im regionis (mag., saqarTvelos) Sesaxeb. es kiTxvebi Seexeba regionis an qveynis<br />
geografiul mdebareobas, bunebriv pirobebsa da resursebs, mosaxleobas, meurneobis dargebs,<br />
satransporto qselsa da sakurorto-rekreaciul zonebs. sakiTxebs proeqtis xelmZRvaneli<br />
winaswar adgens.<br />
testirebis Sedegad, eqspertebad airCevian is moswavleebi, romelTac maRali Sefasebebi miiRes.<br />
danarCenebi TamaSSi monawileoben, rogorc sazogadoebis warmomadgenlebi.<br />
Semdeg etapze TiToeuli eqsperti werilobiT warmoadgens faqtebs, romlebic, maTi azriT, gaTvaliswinebuli<br />
unda iqnes aes-is mSeneblobis SemTxvevaSi. maTi pasuxi gamoikvreba dafaze. sazogadoebis<br />
warmomadgenlebi msjeloben am faqtebze da eqspertebs 1-dan 10-mde qulebiT afaseben.<br />
yvela eqspertis qulebi sabolood jamdeba, da Tu maTi raodenoba sakmarisia (mag., Tu 10<br />
eqspertia, maSin qulaTa maqsimaluri raodenoba 100-ia, xolo sakmarisad 51 qula iTvleba), maSin<br />
miiCneva, rom proeqti aes-is mSeneblobis Sesaxeb gasulia.<br />
§ 27. atmosferos ekologia<br />
Sedegi 3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur problemebs<br />
istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Sesaxeb;<br />
* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,<br />
maT Soris, msoflio okeanis, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs.<br />
* irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas. msjelobs<br />
mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs gamoxatavs sasurveli formiT;<br />
* jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur problemas. gamoyofs misi<br />
mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sedegebs<br />
gamoxatavs sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxv.).<br />
Sedegi 6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi lokalur,<br />
regionul da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.<br />
45
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* msjelobs mosaxleobis (ojaxis, Temis, qveynis, regionis da msoflios) cxovrebis wesis, garemosdacviTi<br />
cnobierebis, ganaTlebisa da adgilobrivi kanonmdeblobis mizez-Sedegobriv kavSirebze;<br />
gamoxatavs sakuTar damokidebulebas maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi ganviTarebisaTvis;<br />
* msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogvarebaSi<br />
da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivebisaTvis,<br />
Sedegebs warmoadgens sasurveli formiT.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri problemebis gacnoba;<br />
* atmosferos aTvisebisa da dacvis problemis gaazreba;<br />
*globaluri geoekologiuri problemebis mogvarebis Sesaxeb gzebis dasaxva.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
*geografiuli informaciis analizisa da interpretaciis unari;<br />
*msjelobisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
*varaudebis gamoTqmis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo; dedamiwis klimaturi ruka, msoflios politikuri ruka.<br />
gakveTilis msvleloba:<br />
I etapi – kiTxva-pasuxi, 10 wT.<br />
maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaixsenon naswavli masala da upasuxon kiTxvebs:<br />
ra aris atmosfero?<br />
ra mniSvneloba aqvs atmosferos?<br />
rogoria atmosferos Sedgeniloba da romeli ZiriTadi Sreebisgan Sedgeba?<br />
risTvisaa saWiro atmosferos Seswavla?<br />
ratom unda davicvaT atmosfero?<br />
II etapi – teqstsa da geografiul TvalsaCinoebebze muSaoba – 25 wT.<br />
moswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli yofs klass 5 jgufad da TiToeuls aZlevs<br />
davalebas:<br />
I jgufma unda waikiTxos saxelmZRvaneloSi mocemuli teqstidan is nawili, romelic troposferos<br />
Sedgenilobasa da mniSvnelobas exeba. moniSnos teqstSi maTTvis axali informacia.<br />
II jgufi unda gaecnos saxelmZRvaneloSi teqstis im nawils, romelic atmosferos Semadgenel<br />
fenebs exeba. maT aseve unda gaanalizon nax. 27.1 da daadginon TiToeuli Sris gavrcelebis saz-<br />
Rvrebi da temperaturebi.<br />
III jgufi mocemul teqstSi unda gaecnos im sakiTxebs, romlebic atmosferos gaWuWyianebas<br />
exeba. gaanalizon nax. 27.2 da imsjelon saTburis efeqtis warmoqmnis procesis Sesaxeb.<br />
IV jgufi saxelmZRvaneloSi ecnoba ozonis SresTan dakavSirebul sakiTxebs. maT unda gaaanalizon<br />
nax. 27.3 da 27.4 da imsjelon ozonis Sris ZiriTad damrRvevebsa da ozonis xvrelis dinamikis<br />
Sesaxeb.<br />
V jgufi aanalizebs saxelmZRvaneloSi mocemul nax. 27.5-sa da 27.6, aseve magaliT 1-s. maT unda<br />
daadginon, Tu ra kavSiria avtomobilebis raodenobasa da atmosferos gaWuWyianebas Soris; aseve<br />
imsjelon mJava wvimebis warmoqmnisa da Sedegebis Sesaxeb. samuSaos Sesrulebis Semdeg xdeba namuSevrebis<br />
prezentacia.<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.<br />
prezentaciis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs CamoTvalon is RonisZiebebi, romlebic,<br />
maTi azriT, saWiroa gatardes atmosferuli gaWuWyianebis Tavidan asacileblad.<br />
dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs.<br />
46
§ 29. sanapiro zolis aTvisebisa da dacvis problemebi<br />
Sedegi 3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,<br />
maT Soris, msoflio okeanis, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs;<br />
* irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas, msjelobs<br />
mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs gamoxatavs sasurveli formiT;<br />
* ilustaciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur<br />
problemebsa da meurneobis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia; iyenebs<br />
Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur rukas;<br />
* jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur problemas, gamoyofs misi<br />
mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sedegebs<br />
gamoxatavs misTvis sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxv.).<br />
gakveTilis mizani:<br />
* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT hidrosferosTan dakavSirebuli globaluri<br />
problemis gacnoba, kvleva da analizi;<br />
* ilustraciebisa da sxva wyaroebis gamoyenebiT mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgena msoflio<br />
okeanis geoekologiur problemasa da am problemebis maprovocirebel meurneobis dargebs Soris;<br />
* msoflio okeanis geoekologiuri problemis mogvarebis Sesaxeb varaudis gamoTqma da scenarebis<br />
Seqmna sasurveli formiT.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebisa da analizis unari;<br />
* informaciis mopovebis, organizebis da interpretaciis unari;<br />
* movlenebsa da procesebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;<br />
* namuSevris wardgenisa da dacvis unari;<br />
* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;<br />
* argumentirebulad msjelobis, dasabuTebisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
* varaudebis gamoTqmisa da SemoqmedebiTobis unari.<br />
resursebi: saxelmZRvanelo; msoflio okeanis ruka, naxevarsferoebis an msoflio fizikuri<br />
ruka, msoflios politikuri ruka, formatis furclebi, flomasterebi.<br />
gakveTilis msvleloba<br />
I etapi – kiTxva-pasuxi, diskusia, 10 wT.<br />
maswavlebeli svams SekiTxvebs, romlebic wina klasebSi naswavli masalis gaxsenebazea orientirebuli:<br />
– ra aris msoflio okeane?<br />
– ra roli ukavia okeanes kacobriobis istoriaSi?<br />
– raSi mdgomareobs msoflio okeanis wamyvani roli Cveni planetis biosferoSi? adamianis<br />
sameurneo saqmianobasa da cxovrebaSi?<br />
– msoflio okeanis romeli simdidreebia aTvisebuli da kidev romeli resursebis aTvisebaa<br />
momavalSi SesaZlebeli?<br />
Semdeg maswavlebeli ukiTxavs moswavleebs nawyvets elizabet man-borgezes <strong>wigni</strong>dan `msoflio<br />
okeanis problemebi~ (moswavlis <strong>wigni</strong>, #29, davaleba 5.) da sTxovs upasuxon kiTxvebs: ramdenad<br />
eTanxmebian avtors da ratom? ra problemebi SeiZleba warmoiqmnas, maTi azriT, msgavsi proeqtebis<br />
ganxorcielebisas? klasSi ewyoba mcire diskusia.<br />
47
II etapi – teqstze, geografiul TvalsaCinoebebsa da sqemebze muSaoba, 25 wT.<br />
klasi dayaviT jgufebad da sTxoveT, Seavson sqema. sqemis zeda rkalebze moswavleebma unda<br />
Camoweron problemebi, romlebic maTi azriT, msoflio okeanis sanapiro zolis aTvisebasa da<br />
dacvasTan aris dakavSirebuli, xolo qveda rkalebze faqtebi, romlebic am problemas ukavSirdeba.<br />
sqemebis prezentaciisas prezentatorebi asaxeleben faqts da misgan gamomdinare problemas.<br />
yvela jgufis mosmenis Semdeg dgeba erTiani sqema, romelic gamoikvreba kedelze.<br />
Semdeg maswavlebeli TiToeul jgufs aZlevs teqstis garkveul nawils. teqsts maswavlebeli<br />
winaswar yofs jgufebis raodenobisa da teqstis moculobis mixedviT. jgufebs evalebaT, gaecnon<br />
saxelmZRvaneloSi mocemul teqsts, magaliTebs da kiTxvisas sqolioSi gamoitanon TiToeuli<br />
abzacis ZiriTadi arsi; Semdeg sqolioebis mixedviT Seadginon gegma da moamzadon saprezentacio<br />
naSromi. sqolioSi moswavleebma aseve SeiZleba Caweron sakuTari azri, emocia ama Tu im movlenis<br />
mimarT, TariRebi, faqtebi da a. S. jgufebma aseve unda daasaTauron wakiTxuli teqsti. teqstis<br />
kiTxvisas gamoiyenon saxelmZRvaneloSi mocemuli rukebi da davalebebi.<br />
jgufebi akeTeben sakuTari naSromebis prezentacias. TiToeuli jgufis mier ikveTeba ZiriTadi<br />
problema da faqti. warmodgenili pasuxebis mixedviT ivseba axali sqema da xdeba Zveli da axali<br />
sqemebis Sedareba.<br />
III etapi – gakveTilis Sejameba, 10 wT.<br />
dasarul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs da sTxovs moswavleebs<br />
Semdegi gakveTilisTvis moamzadon proeqtebi sazRvao qalaqebis Sesaxeb. proeqtis<br />
mosamzadeblad acnobs muSaobis etapebs.<br />
proeqti: `sazRvao qalaqi~<br />
proeqtze muSaobis etapebi:<br />
I etapi: rolebis ganawileba da jgufebis Seqmna;<br />
1. proeqtantTa jgufi;<br />
2. eqspertTa jgufi, romelic afasebs proeqtebs;<br />
3. sadiskusio jgufi, romelSic Sedian am qalaqis momavali mcxovreblebi, Jurnalistebi da sxv.;<br />
II etapi: monawileTa zogadi momzadeba;<br />
1. sazRvao qalaqebis ukve arsebuli proeqtebis gacnoba;<br />
2. dasaproeqtebeli qalaqebis funqciis (an funqciebis), maTi savaraudo geografiuli mdebareobis<br />
gansazRvra;<br />
3. proeqtebis Sefasebis kriteriumebis SemuSaveba. kriteriumebi ar unda iyos Zalian bevri da<br />
unda iyos mkafiod da konkretulad formulirebuli;<br />
4. samuSao vadebis dadgena, saprezentaciod warmosadgeni namuSevris formisa da saprezentacio<br />
drois gansazRvra da saorganizacio sakiTxebis mogvareba.<br />
III etapi: jgufSi muSaoba;<br />
1. arqiteqtorebi amuSaveben da qmnian proeqts SerCeuli kriteriumebis gaTvaliswinebiT;<br />
2. eqspertebi da sadiskusio jgufis wevrebi amzadeben kiTxvebs da sadiskusio sakiTxebs, romlebic<br />
unda iyos informaciis Semcveli, analizze, Sedarebaze, gamoyenebaze orientirebuli.<br />
IV etapi: proeqtebis wardgena da ganxilva.<br />
V etapi: Casatarebeli samuSaos analizi, rac misi dadebiTi da uaryofiTi mxareebis gamovlenaSi<br />
dagexmarebaT.<br />
48
§ 39. ekologiuri alternativa – mdgradi ganviTareba<br />
Semajamebeli gakveTili – saqmiani TamaSi `resursTsargeblobis teritoriuli marTva~<br />
Sedegi 3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze<br />
msjeloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur problemebs<br />
istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Sesaxeb;<br />
* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,<br />
pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs, irCevs romelime komponentis aTvisebasTan<br />
dakavSirebul globalur problemas, msjelobs mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs<br />
gamoxatavs sasurveli formiT;<br />
* monawileobs debatebSi Temaze: `warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis SenarCuneba~;<br />
* jgufuri muSaobis dros irCevs romelime globalur geoekologiur problemas, gamoyofs<br />
misi mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs;<br />
Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT.<br />
Sedegi 6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, regionalur<br />
da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.<br />
Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:<br />
* msjelobs mosaxleobis cxovrebis wesis, garemosdacviTi cnobierebis, ganaTlebisa da adgilobrivi<br />
kanonmdeblobis mizez-Sedegobriv kavSirebze; gamoxatavs sakuTar damokidebulebas<br />
maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi ganviTarebisaTvis.<br />
* msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogvarebaSi<br />
da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivisTvis. Sedegebs<br />
warmoadgens sasurveli formiT.<br />
gakveTilis mizani:<br />
* bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri problemebis kvleva;<br />
* mdgradi ganviTarebis mniSvnelobis gaazreba;<br />
* garemosdacviTi globaluri problemis gacnobiereba, gaanalizeba, misi mogvarebis RonisZiebaTa<br />
Sesaxeb varaudebis gamoTqma da ganviTarebis scenarebis Seqmna.<br />
gamomuSavebuli unar-Cvevebi:<br />
* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;<br />
* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;<br />
* sakuTari mosazrebebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari.<br />
resursebi: wyalsatevisa (mag., tbis) da misi Semogarenis rukebi, saTamaSo matrica, monawileTa<br />
saaRricxvo baraTebi, <strong>maswavleblis</strong> saaRricxvo baraTi, saTamaSo baraTebi.<br />
saqmiani TamaSis `resursTsargeblobis teritoriuli marTva~ sawyisi mdgomareoba:<br />
1. romelime regionis (mag., tbebis an romelime wyalsatevis mimdebare regionis) ekonomikurgeografiuli<br />
mdgomareobis daxasiaTeba (makro, mega da mikrodoneebze).<br />
2. regionSi wylis moxmarebis pirobebi:<br />
a) pirdapiri – wylis gamoyeneba wyalmoxmarebisTvis da ukan, tbaSi misi dabruneba gawmendis<br />
gareSe (gauwmendavi saxiT);<br />
b) wylis gamoyeneba da tbaSi gawmendili saxiT dabruneba;<br />
g) Sebrunebuli (wriuli) wyalmoxmareba.<br />
49
aucilebelia gaurkveveli situaciisa da savaraudo konfliqtebis dazusteba. gaurkvevlobas,<br />
bunebrivi faqtorebidan gamomdinare, Tan axlavs wylis SemTxveviTi gauareseba an gaumjobeseba.<br />
konfliqturi situaciebi warmoiqmneba Camdinare wylebis CaSvebiT, romlebic auareseben tbaSi<br />
wylis xarisxs.<br />
TamaSis zogadi da konkretuli modelebis safuZvlebi moicavs:<br />
1. raodenobrivi maCveneblebis gamoTvlebs ama Tu im gadawyvetilebebis miRebisas;<br />
2. tbaSi wylis mdgomareobis Sefasebas qulebSi;<br />
3. TamaSis monawileTa CamonaTvals;<br />
4. stiqiuri zemoqmedebis CamonaTvals;<br />
5. sameurneo zemoqmedebis Sedegebis gamoTvlebs, romlebic TiToeulma moTamaSem da mTlianad<br />
jgufma miiRo.<br />
monawileTa Semadgenloba da maTi rolebi<br />
monawileTa raodenoba SeiZleba klasis moswavleTa raodenobis Sesabamisad icvlebodes.<br />
TamaSis tipur variantSi rva wyalmomxmarebeli monawileobs. isini SeiZleba warmoadgendnen rva<br />
sxvadasxva sawarmos direqtors, an rva dasaxlebuli punqtis wyalmoxmarebisa da kanalizaciis<br />
sammarTveloebs, an fermerebsa da agrobiznesis warmomadgenlebs, romelTac wyali mosarwyavad<br />
esaWiroebaT da a.S. TamaSSi mravalferovneba Semoaqvs sxvadasxva miznebisaTvis wyalmoxmarebis<br />
dasabuTebas rva gansxvavebuli poziciidan. am SemTxvevaSi moTamaSeebs aqvT Tavisufali arCevanis<br />
ufleba da SesaZlebloba Tavi warmoidginon konkretuli xelmZRvanelis rolSi. radgan jgufebSi,<br />
rogorc wesi, monawileTa ricxvi xSirad moTamaSeTa optimalur raodenobas aRemateba, SesaZlebelia<br />
ori variantis gamoyeneba:<br />
1. rva wyalmomxmareblidan TiToeulisTvis iqmneba 2-3 kaciani jgufebi, romlebic winaswar<br />
ganixilaven problemas, iReben gadawyvetilebas da afiqsireben Tavis pozicias;<br />
2. SenarCunebulia moTamaSeTa optimaluri raodenoba, magram, amasTan, figurirebs ori, sami<br />
an meti wyalsatevi. es xels uwyobs monawileTa Sejibrs da konkurencias, radgan am dros didia<br />
interesi ara marto sakuTari warmatebis, aramed jgufebis mimarTac.<br />
Tu klasSi moswavleTa raodenoba 16-s aRemateba, maSin TamaSi ukeTesia or etapad warimarTos.<br />
pirvel etapze erTi jgufi uSualod monawileobs TamaSSi da meore naxevari mayureblis rolSia,<br />
xolo meore etapze isini rolebs cvlian.<br />
stimulirebis sistema<br />
mocemuli TamaSis farglebSi stimulirebis sistema SeTanxmebuli variantis Ziebisas individualuri<br />
da jgufuri warmatebis garants warmoadgens. amasTan, warmateba aseve SesaZlebelia<br />
wyalsatevis mtacebluri eqspluataciis drosac TamaSis sxva monawileTa an mTliani jgufis<br />
interesebis xarjze.<br />
saqmiani TamaSis scenari:<br />
dafaze CamokideT an daxazeT wyalsatevisa da misi Semogarenis erTi an ramdenime ruka, sadac<br />
pirobiTi niSnebiT an naxatebiT aRniSnulia wyalmomxmareblebi. TiToeuli wyalmomxmarebeli<br />
Tavad qmnis Tavis warmosaCen plakats an raime niSans (ix. nax. #1).<br />
50
nax. #1. saTamaSo mindvris sqema: # – moTamaSeTa jgufis nomeri.<br />
№ 1<br />
№ 2<br />
№ 8<br />
w y a l s a c a v i<br />
saTamaSo<br />
matrica<br />
№ 3<br />
№ 7<br />
№ 6<br />
№ 5<br />
№ 4<br />
tbis centrSi ikideba an ixateba saTamaSo matrica. igi gamoiyeneba tbaSi wylis mdgomareobis<br />
imitaciisaTvis da sainformacio cxriluri modelis saxesxvaobas warmoadgens. tbis wylis gamoyenebis<br />
teqnologiebisa da wylis xarisxis urTierTzemoqmedebis procesebi TamaSisas svlebis<br />
Sesrulebis wesebis erTobliobiT modelirdeba.<br />
moTamaSeebi klasSi ise unda ganlagdnen, rogorc es naCvenebia nax. #2-ze. metad mniSvnelovania,<br />
rom TiToeuli maTganis svlebi ucnobi iyos danarCeni monawileebisTvis. amis miRweva SesaZlebelia<br />
specialuri `Sirmis~ gamoyenebiT, romlis saSualebiT moTamaSe faravs aRricxvis baraTs.<br />
saaRricxvo baraTebSi, romelic TiToeul moTamaSes gaaCnia, yoveli axali svlisas maT Sesabamis<br />
grafaSi (striqonSi) miRebuli gadawyvetilebis kodi SeaqvT. (cx. #3).<br />
nax. #2 – moTamaSeTa ganlagebis sqema saklaso oTaxSi TamaSis dros<br />
I varianti – TamaSi erTi tbis pirobebSi<br />
№ 1<br />
№ 2<br />
№ 3<br />
№ 4<br />
№ 5<br />
№ 6<br />
№ 7<br />
№ 8<br />
№ 9<br />
№ 10<br />
№ 11<br />
№ 12<br />
№ 13<br />
№ 14<br />
№ 15<br />
51
II varianti – TamaSi sami tbis pirobebSi<br />
№ 1 № 2<br />
№ 1 № 2<br />
№ 1 № 2<br />
№ 3 № 4<br />
№ 3 № 4<br />
№ 3 № 4<br />
№ 5 № 6<br />
№ 5 № 6<br />
№ 5 № 6<br />
№ 7 № 8<br />
№ 7 № 8<br />
№ 7 № 8<br />
moTamaSis saaRricxvo formis daxurvis fanjara<br />
maswavlebeli, romelic TamaSis xelmZRvanelia, auditoriis Semovlisas, Tavis saaRricxvo<br />
baraTSi (cx. #2) afiqsirebs da acxadebs qulebis raodenobas miRebuli gadawyvetilebis Sesaxeb.<br />
TiToeul momentSi saTamaSo sistemis mdgomareoba saaRricxvo matriciT xasiaTdeba. erTi<br />
sruli wris Semdeg, anu mas Semdeg, roca Sesruldeba rva svla, saWiroa xuTwuTiani Sesveneba.<br />
TiToeuli svlisas monawile xuTi gadawyvetilebidan irCevs erTs, Sesvenebisas ki monawileebi<br />
sistemis mdgomareobisa da erTiani saTamaSo strategiis SemuSavebis Sesaxeb msjeloben. msjeloba<br />
mimdinareobs sajarod, rac saSualebas iZleva monawileTa Sefasebisas gaTvaliswinebuli iqnes<br />
maTi argumentirebuli da logikuri msjelobis unari. Sesvenebaze monawileTa gadawyvetileba<br />
fiqsirdeba, rac saSualebas iZleva, momavalSi gamovlindes yvela is faqtori, ramac TamaSis esa<br />
Tu is Sedegi ganapiroba.<br />
SesaZlebelia TamaSis zogadi scenaris ramdenime sxvadasxva qvevariantis gamoyenebac:<br />
1. oretapiani scenaris dros, pirvel etapze xdeba moTamaSeTa qcevis sabazro meqanizmebis imitacia,<br />
ufro sworad, warmatebis erTaderTi kriteriumi – Semosavlebis maqsimalizaciaa (moTamaSis<br />
mier mogrovili qulebi). rogorc wesi, TamaSis pirveli etapis damTavrebisas wylis mdgomareoba<br />
tbaSi savalaloa. am momentidan iwyeba TiTqmis meore etapi, roca Semodis resursTgamoyenebis<br />
saxelmwifo regulirebis damzogav RonisZiebaTa sistema. am regulirebas awarmoebs wamyvani.<br />
2. erTetapiani scenari, romlis drosac pirveli rva svlis Semdeg, xuTwuTiani Sesvenebisas<br />
xdeba gadawyvetilebis miReba, romelic aucilebel pirobas warmoadgens moTamaSeebisTvis Tama-<br />
Sis Semdeg wreze. Tu sistemam SemdgomSi gaaumjobesa Tavisi maCveneblebi, maSin meore Sesvenebis<br />
dros moTamaSeebs SeuZliaT miiRon arasavaldebulo gadawyvetileba.<br />
3. mkacri qvevarianti, roca aucileblad gasaTvaliswinebelia wylis xarisxis SenarCunebis<br />
piroba da igi unda iyos samrewvelo wyalze sufTa.<br />
TamaSis procesSi SeiZleba gaTvaliswinebuli iqnes SemTxveviTi movlenebis Carevis SesaZleblobac,<br />
Tu TamaSis wamyvani miiCnevs, rom jgufi kargad aris momzadebuli. aseTi SemTxveviTi<br />
faqtorebia:<br />
* wyaldidoba, romelic aaxlebs tbaSi wyals da Sesabamisad TavisTavad aumjobesebs xarisxs (a);<br />
* gvalva, romelic mkveTrad amcirebs tbaSi wylis moculobas da auaresebs mis mdgomareobas (b);<br />
* avaria gamwmend nagebobebze da tbaSi daWuWyianebuli wylebis swrafi da didi raodenobiT<br />
Cadineba (g);<br />
* wylis moxmarebaze SezRudvebis daweseba, rac dakavSirebulia wylis ayvavebasTan, baqteriologiur<br />
daWuWyianebasTan da a.S. (d). (cx. #1).<br />
52
cx. #1<br />
SemTxvevaTa albaToba<br />
SemTxveva<br />
albaToba (ujrebis raodenoba martricaze)<br />
ujrebis raodenobis cvlileba<br />
a 5 2 1<br />
a<br />
b<br />
g<br />
d<br />
SemcxveviTobis aRmniSvneli<br />
baraTebis<br />
jamuri raodenoba<br />
27-ia.<br />
1<br />
1<br />
1<br />
-<br />
15<br />
5<br />
5<br />
5<br />
erTi svlis gamotoveba<br />
8<br />
pirveli done maRla<br />
pirveli done dabla<br />
pirveli done dabla<br />
ori svlis gamotoveba<br />
4<br />
SeniSvna: baraTebis saerTo raodenoba 60-is tolia.<br />
TamaSis msvleloba<br />
TamaSi mimdinareobs sistemis CarCoebSi, romelic Sedgeba tbisa da misi wylis rva momxmareblisagan.<br />
naxmari wyali tbaSi ukan Caedineba. erTi teqnologiuri ciklis xangrZlivoba erTi Tvea<br />
da igi erT svlas Seesabameba, romlis drosac ramdenime gadawyvetilebidan mxolod erTis realizebaa<br />
SesaZlebeli. es gadawyvetilebebia:<br />
1. gauwmendavi wylebis tbaSi CaSveba;<br />
2. gamoyenebuli wylis gawmenda;<br />
3. wriul wyaldazogviT sistemaze gadasvla;<br />
4. damaWuWyianeblis dajarimeba;<br />
5. im wyalmomxmarebelTa dajildoeba, romlebic wylebs wmenden.<br />
pirveli gadawyvetilebis arCevisas sawarmo mniSvnelovan mogebas iRebs wylis gawmendaze danaxarjebis<br />
dazogviT. Tumca, tbaSi gauwmendavi wylebis yoveli CaSvebisas uaresdeba wylis xarisxi,<br />
rac amcirebs mosaxmarebeli wylis xarisxs da, amave dros, aseve amcirebs yvela sawarmos Semosavlebs<br />
Semdegi svlebisas, radgan maT didi danaxarjebi aqvT mosaxmarebeli wylis gawmendisaTvis.<br />
meore gadawyvetilebis (gawmenda) miRebisas sawarmos Semosavali mcirdeba, magram wylis xarisxi<br />
ar uaresdeba, Sesabamisad, Semdeg svlebze ar mcirdeba Semosavlebi. Tumca SesaZlebelia wyaldidoba,<br />
romelic `garecxavs~ tbas, da maSin yvela sawarmos Semosavlebi izrdeba.<br />
Tu moTamaSe iRebs mesame gadawyvetilebas (wriuli wyalmoxmareba), maSin sawarmo faqtobrivad<br />
tbaze ar aris damokidebuli da, amave dros, mas umniSvnelo, magram stabiluri Semosavali aqvs.<br />
sawarmo da tba erTmaneTze ar axdenen zegavlenas.<br />
meoTxe gadawyvetilebis miRebisas (jarima) wyalmomxmarebeli, imis magivrad, rom mocemul<br />
ciklSi Tavisi saqmianobiT iyos dakavebuli, eZebs damrRvevs da ajarimebs mas. TamaSis wesebis<br />
Tanaxmad, yvela wyalmomxmarebeli, romelmac aRniSnul TveSi tbaSi WuWyiani wylebi CauSva, jarimdeba.<br />
amasTan, damjarimebelsac, aRniSnul TveSi aqvs wageba, radganac igi ar aris dakavebuli<br />
Tavisi ZiriTadi saqmianobiT.<br />
mexuTe gadawyvetilebis dros (premia), wyalmomxmarebeli, romelic aRniSnul TveSi Tavisi<br />
samewarmeo saqmianobiT unda yofiliyo dakavebuli, wylis gamwmendi saerTo sistemebis remonts<br />
awarmoebs. jamSi, wyalmomxmareblebi, romelTac am TveSi moaxdines wylis gawmenda, damatebiT<br />
Semosavals iReben, xolo sawarmoebi, romlebic sazogadoebrivi saqmianobiT arian dakavebulebi<br />
– wagebaSi rCebian.<br />
TamaSi mimdinareobs `ori wlis~ ganmavlobaSi sam turad. TiToeuli turi `rva Tvea~. TamaSisas,<br />
TiToeuli Tve erTi svlis Sesabamisia, xolo mTeli TamaSi 8-dan 24-mde svlis ganmavlobaSi<br />
grZeldeba. TiToeuli svlisas (TiToeuli Tve) miRebuli unda iqnes xuTidan erTi gadawyvetileba.<br />
TamaSis pirobebidan gamomdinare monawilis mTavari amocanaa rac SeiZleba metad gazardos<br />
Tavisi an mTeli gundis mogeba, an SeinarCunos tbaSi wylis maqsimalurad maRali xarisxi. yoveli<br />
gadawyvetilebis miReba xdeba anonimurad. mxolod wamyvanma icis, romeli gadawyvetilebaa miRe-<br />
53
uli im TveSi. amitom, TamaSis monawileebma ar ician, konkretulad vinaa damnaSave mocemul TveSi<br />
tbaSi wylis mdgomareobis gauaresebaSi.<br />
TamaSi SeiZleba erT, or an sam turad gaimarTos. metad mniSvnelovania is, rom xuTwuTiani<br />
TaTbirebisas monawileebma Semdegi turisTvis erTmaneTisTvis metad xelsayreli TamaSis strategia<br />
SeimuSaon, romelsac SeiZleba hqondes sarekomendacio xasiaTi (mag., romelime konkretulma<br />
moTamaSem SeiZleba daarRvios miRebuli SeTanxmeba) an savaldebulo xasiaTi (mag., moTamaSeebma<br />
Semdeg wreze aucileblad unda SeinarCunon SeTanxmebuli strategia).<br />
modelirebuli sameurneo sistema metad dinamikuria da ekonomikuri saqmianobis maRali<br />
xarisxis ganusazRvreli SedegebiT xasiaTdeba.<br />
nebismier momentSi tbaSi wylis mdgomareoba saTamaSo matricaze niSnis mdebareobiT gamoisaxeba<br />
(cx. #2).<br />
cx. #2<br />
saTamaSo matricis forma<br />
wylis daxasiaTeba<br />
sufTa wyali<br />
striqonis pozicia<br />
striqonis<br />
nomeri<br />
gadawyvetilebis<br />
qulebi<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 № 1 № 2<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
+6<br />
+5<br />
193<br />
168<br />
109<br />
102<br />
samrewvelo<br />
miznebisTvis<br />
sufTa wyali<br />
WuWyiani wyali<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
–<br />
+4<br />
+3<br />
+2<br />
+1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
-4<br />
-5<br />
-6<br />
148<br />
133<br />
121<br />
110<br />
100<br />
90<br />
69<br />
57<br />
42<br />
22<br />
-3<br />
92<br />
79<br />
63<br />
48<br />
35<br />
28<br />
13<br />
04<br />
-13<br />
-20<br />
-25<br />
SeniSvna: ^ – indikatoris mdebareoba TamaSis dawyebis momentSi.<br />
TamaSis dawyebisas pirobiTi niSani saSualo doneze mdebareobs. moTamaSeTa saqcielidan da<br />
SemTxveviTi faqtorebidan gamomdinare, wylis xarisxi SeiZleba gausjobesdes an gauaresdes. pirobiTi<br />
niSanic, Sesabamisad gadaadgildeba matricas striqonebSi. ase modelirdeba wyalsatevis<br />
mdebareoba.<br />
matrica dayofilia striqonebad da poziciebad. TiToeuli striqoni wylis xarisxis ganmsazRvrel<br />
dones Seesabameba da im qulebis raodenobaSi aisaxeba, romelic monawileoba, SesaZlebelia<br />
mocemul TveSi #1 an #2 variantis dros miiRon. TiToeuli striqoni rva pozicias moicavs. yoveli<br />
calkeuli gadawyvetileba #1 (Cadineba) indikators erTi poziciiT marcxniv gadaswevs. 1 poziciis<br />
gavlis Semdeg indikatori gadaadgildeba qveda striqonis me-8 poziciaze da iqidan iwyebs<br />
marcxniv moZraobas. indikatori qveda striqonidan zeda striqonze analogiurad moZraobs da<br />
damokidebulia baraTebze – `stiqiuri bunebrivi movlenebi~ mxolod im SemTxvevaSi, Tu es aris<br />
wyaldidoba an wyalsatevis TviTgawmendis sxva varianti. baraTze, rogorc wesi, aRniSnulia, ra<br />
raodenobis poziciiT an striqoniT unda gadaadgildes indikatori zemoT an qvemoT bunebrivi<br />
movlenebis masStabebidan gamomdinare<br />
54
cx. #3<br />
gadawyvetileba da Sedegebi<br />
kodi<br />
gadawyvetilebis<br />
saxeoba<br />
gadawyvetilebis realizaciis<br />
varianti<br />
1. CaRvra (Cadineba) Tu ar iqneba jarimebi,<br />
Tu iqneba jarimebi<br />
qulebi<br />
matricis<br />
gaswvriv -20<br />
Sedegebi<br />
wylis xarisxis<br />
gauareseba<br />
gawmenda<br />
Tu ar iqneba premiebi,<br />
Tu iqneba premiebi<br />
matricis<br />
gaswvriv +15<br />
wylis xarisxi<br />
ar uaresdeba<br />
3 wyalbrunviT<br />
varianti ar aris +10 gavlenas axdens<br />
wyalmoxmarebaze<br />
4 jarima Tu jarima erTaderTia +10 moTamaSe, romelmac<br />
ganaxorciela<br />
CaRvra kargavs 20<br />
qulas<br />
5 premia Tu premia erTaderTia -10 moTamaSe, romelmac<br />
ganaxorciela<br />
wmenda, imatebs<br />
10 qulas<br />
yovel saTamaSo Tves moTamaSeebi iReben arsebuli xuTi variantidan erT gadawyvetilebas (cx. #3).<br />
1 da 2 kodiT aRniSnuli gadawyvetilebebisTvis qulebi gamoiTvleba matricis mixedviT. amasTan,<br />
1 gadawyvetilebas SeuZlia indikatoris moqmedebaSi moyvana. me-3 gadawyvetileba ar moqmedebs sxva<br />
moTamaSeebze da xelsayrelia mxolod Zalian WuWyiani wylisTvis. me-4 da me-5 gadawyvetilebebis<br />
miRebisas moTamaSe mcired zaraldeba, magram ar axdens mniSvnelovan zegavlenas sxva moTamaSeebze.<br />
cx. #4.<br />
wamyvanis saaRricxvo baraTi<br />
miRebuli gadawyvetilebebis<br />
raodenoba, tipebis mixedviT<br />
qulebi<br />
adgili<br />
gvari saxeli<br />
1 2 3 4 5<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
55
cxr. #5<br />
moTamaSis saaRricxvo baraTi<br />
svlis nomeri<br />
gadawyvetilebis<br />
kodi<br />
qulebi<br />
Sedegebi TamaSis<br />
dawyebidan<br />
01<br />
02<br />
03<br />
04<br />
1<br />
1<br />
–<br />
2<br />
100<br />
-20<br />
–<br />
35<br />
100<br />
80<br />
–<br />
670<br />
saukeTeso Sedegs iZleva strategia, romlis drosac moTamaSeebi irCeven me-2 gadawyvetilebas.<br />
TamaSis Sedegebi aisaxeba moTamaSisa da wamyvanis saaRricxvo formebSi (cx. #4 da #5).<br />
TamaSis ZiriTadi mizania moTamaSeTa yuradRebis gamaxvileba, rogorc individualur da<br />
sazogadoebriv interesebs Soris arsebuli winaaRmdegobebis daZlevisa da gadawyvetis SesaZleblobebze,<br />
aseve sameurneo saqmianobis moTxovnilebebsa da garemos dacvasa da SenarCunebas Soris<br />
arsebul winaaRmdegobebzec.<br />
TamaSis bolos unda moewyos diskusia Temaze: `warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis<br />
SenarCuneba~. diskusiis dros moTamaSeebi argumentirebulad afiqsireben TavianT poziciebs.<br />
56
sareferato Temebi da proeqtebi:<br />
1. evropa: mosaxleobis aRwarmoebis problemebi;<br />
2. evropa: eTnosTaSorisi urTierTobebis gamwvaveba;<br />
3. evropis umsxvilesi saqalaqo aglomeraciebi;<br />
4. CrdiloeTis zRvis navTob-gazSemcveli auzi;<br />
5. polderebi da dambebi niderlandebSi;<br />
6. samecniero parkebi da teqnopolisebi evropaSi;<br />
7. evropis turistul-rekreaciuli raionebi;<br />
8. garemos gaWuWyianeba evropaSi;<br />
9. garemos dacva evropaSi;<br />
10. evropis daculi teritoriebi;<br />
11. sparseTis yuris navTobisa da gazis sabadoebi da maTi roli globalur samyaroSi;<br />
12. aziis mosaxleobis aRwarmoeba da demografiuli problemebi;<br />
13. aziis mosaxleobis eTnolingvisturi Semadgenloba da eTnikuri problemebi;<br />
14. 1990-91 wlebis sparseTis yuris konfliqtis ekonomikuri da ekologiuri Sedegebi;<br />
15. CineTis demografiuli problema;<br />
16. CineTis garemosdacviTi da ekologiuri problemebi;<br />
17. iaponiis mosaxleobis bunebrivi moZraoba;<br />
18. tokio – msoflios umsxvilesi qalaqi;<br />
19. iaponiis wynaroekenuri sartyeli da stiqiuri movlenebi;<br />
20. iaponiis teqnopolisebi;<br />
21. garemos gaWuWyianebisa da ekologiuri problemebi iaponiaSi;<br />
22. indoeTis demografiuli afeTqeba da demografiuli politika;<br />
23. indoeTis qalaqebis mosaxleoba da udidesi qalaqebi;<br />
24. indoeTis garemos mdgomareoba;<br />
25. demografiuli afeTqeba afrikaSi da misi Sedegebi;<br />
26. afrikis mosaxleobis eTnolingvisturi Semadgenloba da eTnikuri krizisebi;<br />
27. saheli: ekologiuri wonasworobis darRveva;<br />
28. afrikis daculi teritoriebi;<br />
29. urbanizacia aSS-Si;<br />
30. garemos gaWuWyianeba aSS-Si da misi dacva;<br />
31. aSS-is daculi teritoriebi;<br />
32. niu-iorki – aSS-isa da msoflios ekonomikuri dedaqalaqi;<br />
33. wylis problemebi kanadaSi;<br />
34. laTinuri amerikis eTnikuri rukis formireba;<br />
35. bidonvilebi laTinur amerikaSi;<br />
36. amazoneTis aTviseba da ekologiuri problemebi;<br />
37. mwvane revolucia da sasursaTo problema.<br />
57
VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi<br />
§ 1. ra aris globalizacia<br />
1. abreSumis didi gza transkontinenturi savaWro-saqaravno gza iyo, romelic CineTs xmelTa-<br />
Sua da Savi zRvebis sanapiroebTan akavSirebda. am gziT vaWrobas dasabami mieca Zv. w. II saukuneSi.<br />
abreSumis didi gza iwyeboda sianSi. q. dunxuanidan igi or ganStoebad miemarTeboda dasavleTisaken.<br />
orive gza – pirveli lobnoris tbis CrdiloeTiT q. turfanis, meore ki imave tbis samxreTiT<br />
q. xotanisa da q. iarqendis gavliT – q. kaSgarSi iyrida Tavs. aqedan CrdiloeTis gza kaspiis zRviT<br />
ukavSirdeboda amierkavkasias, gadakveTda saqarTvelos da fasisidan Savi zRviT bizantiasa da<br />
romamde aRwevda. meore gza kaSgaridan balxsa da CrdiloeT iranze gavliT SuamdinareTisaken,<br />
iqidan ki xmelTaSua zRvis napirebisaken miemarTeboda.<br />
abreSumis didi gziT umTavresad gahqondaT maRalxarisxovani Cinuri abreSumi, romlis mTavari<br />
momxmareblebi romis warCinebulebi iyvnen. abreSumis eqsporti romSi (Semdeg bizantiaSi) axlo<br />
aRmosavleTis didi saxelmwifoebis – parTiisa da mogvianebiT sasanianTa iranis – SuamavlobiT<br />
xorcieldeboda. Cinuri abreSumis Setana roms yovelwliurad 100 aTasi sesterciusi ujdeboda.<br />
CineTidan SehqondaT agreTve oqro. abreSumis didi gzis im monakveTisaTvis, romelic axlo<br />
aRmosavleTze gadioda, romsa da bizantias saukunovani omebi hqonda jer parTiasTan, Semdeg<br />
sasanianTa iranTan (aRsaniSnavia, rom abreSumis didi gzis marSrutebi parTiaSi saxelmwifo saidumloebad<br />
miiCneoda). VII-IX saukunebSi am gziT Semotanili saqonliT vaWrobas arabTa saxalifo<br />
uwevda kontrols. Semdeg masze monRolebma daamyares monopolia. abreSumis didma gzam mniSvneloba<br />
dakarga XVII saukunis miwurulSi, rodesac evropelebma sabolood aiTvises saokeano gza<br />
afrikis SemovliT.<br />
abreSumis didma gzam xeli Seuwyo ekonomikuri da kulturuli urTierTobis ganviTarebas<br />
aRmosavleTisa da dasavleTis qveynebs Soris. am gziT Sevida CineTSi mina, fufunebis sagnebi,<br />
gavrcelda zogierTi kulturuli mcenare, arabuli cxeni da sxva, SeaRwia agreTve religiurma<br />
da filosofiurma moZRvrebebma (budizmi, maniqevloba, iudaizmi, islami, nestorianeloba).<br />
2. globalizaciis istoriul precedentebs adgili hqonda me-19 saukunis meore naxevris imperiuli<br />
saxelmwifoebis dapirisipirebis xanaSi. Tumca globalizmis adreuli formebi Zvel<br />
msoflioSic arsebobda.<br />
3. globalizaciis procesi Seexo sazogadoebrivi cxovrebisa da sameurneo saqmianobis TiTqmis<br />
yvela sferos.<br />
4. globalizacia msoflio ekonomikuri, politikuri da socialur-kulturuli integraciisa<br />
da unifikaciis procesia. zogadad ki, globalizacia aris procesi, romelic axdens msoflios<br />
daviwroebas, arRvevs erovnul sazRvrebs, aaxloebs erovnul ekonomikebs, kulturas, teqnologiebs,<br />
marTvas, warmoebas da zrdis urTierTdamokidebulebis xarisxs. martivi ganmartebiT,<br />
globalizacia niSnavs erT qveyanaSi mimdinare cvlilebebis asaxvas sxva qveynebze, rac maTi urTierTdamokidebulebis<br />
da urTierTgadaxlarTvis Sedegia.<br />
5. glosalizacia globalizaciis regionuli scenaria. globalizacia globalizaciis sayovel-<br />
Taod gavrcelebuli variantia da niSnavs globalizaciis gavrcelebas adgilobrivi mosaxleobis<br />
eTnikuri Tu erovnuli kulturebis gaTvaliswinebiT. globalizaciis procesSi transerovnulma<br />
kompaniebma, aseve biznesis sxva sferoebma gaafarToves TavianTi sazRvrebi, rogorc geografiulad<br />
(moicves mravali qveyana da kontinenti), aseve organizaciulad (ara aqvs mniSvneloba maTi<br />
sawarmoebis adgilmdebareobas, radgan Tanamedrove sakomunikacio saSualebebis gamoyenebiT<br />
advilad da myisierad amyareben maTTan kavSirs da organizacias uweven maT saqmianobas.<br />
6. magaliTad, makdonalsis restornebis <strong>geografia</strong>, koka-kolas gavrcelebis <strong>geografia</strong>, distanciuri<br />
swavlebis gaaqtiureba da sxv.<br />
7. globalizaciis dadebiTi mxareebia: transerovnuli kompaniebis zrda, internetis, satelituri<br />
televiziebisa da mobiluri telefonebis saSualebiT droisa da manZilis minimumamde dayvana<br />
da sxv, xolo uaryofiT mxared ki miiCneva erovnuli kulturisa da TviTmyofadobis dakargva,<br />
erovnuli sazRvrebis gauqmeba da sxv.<br />
58
§ 2. globalizaciis indeqsi<br />
1. msoflios qveynebi globalizaciisF indeqsis mixedviT: 0-20 – mianmari, papaua axali-gvinea;<br />
20-40 – bangladeSi, siera-leone, TurqmeneTi; 40-60 – Bbolivia, albaneTi, Aazerbaijani, surinami,<br />
indoeTi; 60-80 – espaneTi, ingreTi, latvia, islandia, xorvatia; 80-100 – belgia, avstria, niderlandi,<br />
Sveicaria, SvedeTi, dania, kanada, portugalia, fineTi, ungreTi.<br />
2. 1970-2008 wlebSi globalizaciis indeqsis samive nawili – ekonomikuri, politikuri da socialuri<br />
gaizarda.<br />
3. globalizaciis indeqsis gamoTvlis meTodebSi gaTvaliswimebulia yvela mniSvnelovani<br />
kriteriumi da amitom es meTodebi srulyofilia.<br />
4. globalizaciis indeqsis mixedviT qveyena adgens Tavis integraciis xarisxs da CarTulobas<br />
am procesSi, gansazRvravs sakuTar adgils msoflio globalizaciis procesSi da momavali moqmedebis<br />
gegmebs.<br />
§ 3. antiglobalizmi<br />
1. protestis gamoxatvis nebismieri Zaladobrivi forma miuRebelia.<br />
§ 4. ra aris globaluri problemebi<br />
1. mSvidoba, birTvuli iaraRis arseboba, mosaxleobis zrda ganviTarebad qveynebSi, sursaTi,<br />
ekologia da sxv.<br />
2. politikuri: msoflioSi mSvidobis damyarebas, teroristuli organizaciebis likvidacias,<br />
sxvadasxva saxisa da masStabis konfliqtebis mogvareba mSvidobiani gziT;<br />
ekonomikuri: ganviTarebad da ganviTrebul qveynebSi cxovrebis doneebs Soris gansxvavebis<br />
Semcireba, mosaxleobis sursaTiT uzrunvelyofa, resursebis racionalurad moxmareba;<br />
socialuri: mosaxleobis zrdis kontrolireba da swori demografiuli politikis dagegmva da<br />
gatareba, jandacvisa da ganaTlebis donis amaRleba, kulturuli TviTmyofadobis SenarCuneba;<br />
ekologiuri: garemos dacva, stiqiuri da teqnogenuri katasrofebis acileba da prognozireba.<br />
am problemebis warmoqmna dakavSirebulia mraval faqtorTan, mag., qveynebs Soris sadao teritoriebTan,<br />
sxvadasxva xasiaTis konfliqtebis arsebobasTan, bunebrivi resursebis amowurvis<br />
safrTxesTan, radgan Cveni planetis mosaxleoba swrafad izrdeba. mosaxleobis zrdam, urbanizaciis<br />
ganviTarebam gamoiwvia garemos intensirui aTviseba, cvlileba, rasac mZime ekologiuri<br />
Sedegebi mohyva. am problemis globaluri xasiaTi ganpirobebulia imiT, rom erTi qveyana uZluria<br />
maTi mogvarebisas.<br />
3. globaluri problemebi gansakuTrebiT gamwvavda Tanamedrove epoqaSi, amasTan, isini erTi<br />
romelime qveynis problema ki ar aris, aramed msoflios yvela qveynis. maTi gadawyveta msoflios<br />
yvela qveynis erToblivi ZalisxmeviT unda moxdes, amitomac uwodeben Tanamedrove msoflios<br />
globaluri problemebis epoqas.<br />
4. globaluri problemebi marTalia sxvadasxva qveynebsa da regionebSi sxvadasxva masStabiTa<br />
da xarisxiT vlindeba, magram mTlianobaSi isini mTel planetasa da kacobriobas exeba da amitomac<br />
maTi gadaWra yvela qveynis SeTanxmebuli moqmedebiTa da ZalisxmeviT unda moxdes. globaluri<br />
problemebi Tanabrad exeba dedamiwis TiToeul mcxovrebs, amitom mxolod qveynebis mTavrobebi<br />
verafers gaxdebian Tu ara – TiToeuli adamianis TviTSegneba da survili.<br />
5. globaluri problemebis arsi imaSia, rom isini mTel kacobriobas exeba ganurCevlad rasisa,<br />
socialuri mdgomareobisa, enisa da a.S. maT mzard aqtualobas ki ganapirobebs is, rom isini mniSvnelovan<br />
ekonomikur da socialur danakagebs iwvevven, xolo maTi gamwvaveba safrTxes uqmnis<br />
TviT kacobriobis arsebobasac ki.<br />
6. problemisTvis globaluris statusis misaniWeblad aucilebelia, rom is iyos sayovelTao<br />
anu exebodes yvela qveyanas, iyos aqtualuri, met-naklebad dakavSirebuli iyos sxva globalur<br />
problemasTan.<br />
59
7. axlo momavalSi met-naklebad SesaZlebelia iseTi globaluri problemebis mogvareba, rogoricaa<br />
resursuli, ekologiuri, demografiuli da sxv, Tu, ra Tqma unda, msoflios qveynebi<br />
koordinirebulad imoqmedeben.<br />
8. a) Tanamedrove etapze TiToeuli Cvenganis saqmianoba gansazRvravs Cveni planetis momavals.<br />
amitom gvakisria pasuxismgebloba swored momavali Taobebis winaSe, radgan maT unda davutovoT<br />
iseTi dedamiwa da msoflio, rom stabilurad da mSvidobianad cxovreba SeZlon.<br />
b) msoflios yvela moqalaqem unda ifiqros mTeli planetis Sesaxeb, magram TiToeulma Cvenganma<br />
unda imoqmedos lokalurad, Tavisi sacxovrebeli qveynis, adgilis mixedviT da amiT Tavisi<br />
wvlili Seitanos globaluri problemebis mogvarebis saqmeSi.<br />
§ 5. globalur problemaTa urTierTkavSiri<br />
1. a) globaluri problemebis Casaxva adamianis gaCenis droidan iwyeba. kacobriobis arsebobis<br />
ganmavlobaSi isini TandaTan Rrmavdeboda da maT lokaluri da regionuli masStabebidan globalur,<br />
planetarul masStabebs miaRwies.<br />
b) isini ganasakuTrebiT XX s-Si gamwvavda, roca maT marTlac TiTqmis mTeli dedamiwa moicves<br />
da TiTqmis yvela qveyanas Seexo globalur problemaTa sxvadasxva aspeqti;<br />
2. globaluri problemebi erTmaneTTan mWidro kavSirSia. isini gadajaWvulebi arian erTmane-<br />
Tze da erTis gamwvaveba sxva danarCenebis gaaqtiurebas iwvevs.<br />
3. savarudod, yvelaze mniSvnelovania mSvidobisa da ganiaraRebis problema.<br />
4. Tanamedroveobis zogadsakacobrio problemebis gadaWra, romlebic saerToa mTeli msofliosaTvis,<br />
yvela regionisa da qveynisaTvis, mxolod mTeli kacobriobis ZalisxmeviT aris SesaZlebeli.<br />
cal–calke saxelmwifoebi uZlurni arian, individualurad ebrZolon am problemebs, amas-<br />
Tanave, nebismieri globaluri problema pirdapir an iribad exeba yovel saxelmwifos. globalur<br />
problemebs miekuTvneba: birTvuli omis Tavidan acilebisa da sayovelTao mSvidobis damyarebis<br />
problema, saerTaSoriso urTierTobebis mSvidobianad ganviTareba, socialuri ganviTareba da<br />
ekonomikuri zrda, siRaribis, SimSilis, umuSevrobis likvidaciisTvis brZola, nedleulisa da<br />
sursaTis problemebi; ekologiuri problemebi: atmosferos, wylis, niadagis dabinZureba, tyis<br />
safaris Semcireba, gaudabnoeba, miwebis erozia; demografiuli problemebi, maT Soris, mosaxleobis<br />
ukontrolo zrda, saerTaSoriso terorizmi, narkobiznesi da a.S.<br />
globalizaciis epoqaSi globaluri problemebi da maTi gadaWrisaTvis brZola kacobriobis<br />
erT-erTi mTavari amocana gaxda, razec metyvelebs am sakiTxebisadmi miZRvnili saerTaSoriso<br />
konferenciebis, konvenciebisa da xelSekrulebebis ricxvis swrafi zrda ukanasknel wlebSi.<br />
§^ 6. globaluri problemebi da saerTaSoriso organizaciebi<br />
1. saerTaSoriso samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebis ricxvi XX s-is 50-iani wlebidan<br />
mniSvnelovnad gaizarda da maqsimalur zRvars XX-XXI ss-is mijnaze miaRwia. swored am dros<br />
gamwvavda da kacobriobis winaSe mTeli aqtualobiT dadga globaluri problemebi.<br />
2. msoflios mraval qveyanaSi rTuli ekonomikuri, politikuri da socialuri xasiaTis problemebia,<br />
romelTa gadaWra maT damoukideblad da Sida resursebiT ar SeuZliaT, amitomac isini<br />
saerTaSoriso organizaciebSi wevriandebian da maTi daxmarebiTa da saerTo ZalisxmeviT cdiloben<br />
maT gadawyvetas.<br />
3. samTavrobo da arasamTavrobo saerTaSoriso organizaciebis saqmianoba mimarTulia<br />
msoflios qveynebs Soris saerTaSoriso urTierTobebis daregulirebisa da saerTo problemebis<br />
gadaWrisaken. gansxvaveba maT Soris isaa, rom mTavrobaTSoris organizaciebi qveynebis mTavrobaTSorisi<br />
SeTanxmebis safuZvelze moqmedeben, xolo arasamTavrobo organizaciebi apolitikuri<br />
da arakomerciuli organizaciebia da maTSi gaerTianeba SeuZliaT nebismieri qveynis sxvadasxva<br />
erovnul organizaciebs, qalaqebs, samecniero da saganmanaTleblo dawesebulebebs, calkeul<br />
moqalaqeebs da a.S.<br />
60
4. magaliTi 1. miumxroblobis moZraoba (ingl. Non-Aligned Movement) — saerTaSoriso moZraoba,<br />
aerTianebs msoflios 119 qveyanas, romelTa mizania ar miiRon monawileoba samxedro blokebis<br />
muSaobaSi. moZraoba oficialurad daaarsa ocdaxuTma saxelmwifom belgradis pirvel konferenciaze<br />
1961 wlis seqtemberSi. moZraobis Seqmnas win uZRoda bandungis konferencia 1955 wels da<br />
ioseb broz titos, gamal abdel naserisa da javaharlal nerus sammxrivi molaparakebebi 1956 wels.<br />
2009 wlis monacemebiT, mis SemadgenlobaSi Sedis 119 qveyana, maT Soris, 1 evropuli (belarusi),<br />
38 aziuri (maT Soris palestina, TurqmeneTi, uzbekeTi), 53 afrikuli, 26 samxreTamerikuli da<br />
karibis qveyana.<br />
damkvirveblis statusi aqvs 15 qveyanas: somxeTi, azerbaijani, bosnia da hercogovina, brazilia,<br />
yazaxeTi, yirgizeTi, CineTi, kosta-rika, meqsika, paragvai, salvadori, serbeTi, montenegro,<br />
ukraina, urugvai, xorvatia. igive statuss atarebs 5 saerTaSoriso da 2 erovnul-ganmaTavisuflebeli<br />
organizacia: gaero, afrikis kavSiri, arabuli qveynebis liga, organizacia islamis<br />
konferencia, kanakis saxalxo-ganmaTavisuflebeli socialisturi fronti (axali kaledonia) da<br />
axali moZraoba puerto-rikos damoukideblobisaTvis.<br />
havanis me-14-e konferenciaze moZraobis wevrebad miiRes haiti da sent-kitsi da nevisi, wevrTa<br />
ricxvi gaizarda 119-mde. 2011 wels indoneziaSi gaimarTa miumxrobeli qveynebis morigi konferencia,<br />
romelic organizaciis 50 wlisTavs eZRvneba da romelzedac wevrebad miiReben azerbaijansa<br />
da fijis.<br />
magaliTi 2. wiTeli jvris saerTaSoriso moZraoba saerTaSoriso humanitaruli organizaciaa,<br />
romelsac safuZveli 1863 wels Caeyara, daWrilTa daxmarebis saerTaSoriso komisiis SeqmnasTan<br />
erTad. Tavdapirvelad is Semoifargleboda brZolaSi dazaralebul omis monawileTaTvis daxmarebiT.<br />
SemdgomSi am organizaciis saqmianoba mSvidobian mosaxleobazec gavrcelda.<br />
1864 wlis 22 agvistos JenevaSi (Sveicaria), anri diunanis winadadebiT xeli moewera konvencias<br />
brZolis velze daWrilTa da dasaxiCrebulTa pirveladi daxmarebis Taobaze. amave konvenciaSi<br />
miTiTebuli iyo, rom eqimebs da samedicino personals universaluri ganmasxvavebeli niSani hqonodaT.<br />
aseT simbolod SerCeul iqna wiTeli jvari TeTr fonze (Sveicariis droSis ferebis inversia).<br />
1906 wels osmaleTis imperiaSi wiTeli jvris analogiiT Seiqmna saqvelmoqmedo organizacia<br />
wiTeli naxevarmTvare muslimuri qveynebisaTvis.<br />
termini saerTaSoriso wiTeli jvari xSirad gaugebrobis mizezi xdeba, vinaidan am oficialuri<br />
saxeliT raime organizacia ar arsebobs. realurad, moZraoba Sedgeba ramdenime, erTmaneTisgan<br />
damoukidebeli organizaciisgan, Tumca maT aerTianebT saerTo zogadi principebi, miznebi, simboloebi<br />
da mmarTveli organoebi. moZraobis Semadgeneli nawilebia:<br />
wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti (ICRC) kerZo humanitaruli institutia, dafuZnebuli<br />
1863 wels JenevaSi, SveicariaSi. mis 25-wevrian komitets umaRlesi avtoriteti aqvs saerTaSoriso<br />
da Sida konfliqtebiT dazaralebulTa sicocxlis dacvis saerTaSoriso humanitarul kanonze.<br />
wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso federacia (IFRC) daarsda 1919 wels<br />
da koordinacias uwevs 185 wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris erovnul sazogadoebas<br />
gaerTianebuls am moZraobis SigniT. saerTaSoriso doneze federacia uZRveba da organizebas<br />
uwevs, erovnul sazogadoebebTan mWidro TanamSromlobiT, humanitaruli daxmarebis misiebs<br />
farTomasStabiani ubedurebisas. saerTaSoriso federaciis sekretariati JenevaSi mdebareobs.<br />
erovnuli wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris sazogadoebebi arsebobs msoflios TiTqmis<br />
yvela qveyanaSi. amJamad saerTaSoriso komitetisa da federaciis mier cnobilia 185 erovnuli<br />
sazogadoeba da miRebulia federaciis srul wevrad. yoveli maTgani sakuTar qveyanaSi muSaobs<br />
saerTaSoriso humanitaruli kanonis principebis mixedviT. maTi specifikuri garemoebebis mixedviT,<br />
erovnuli sazogadoebebi SeiZleba eweodnen damatebiT humanitarul saqmianobebsac, rac ar<br />
aris pirdapir gaTvaliswinebuli saerTaSoriso humanitaruli kanonis an saerTaSoriso moZraobis<br />
mandatis mier.<br />
5. magaliTebi:<br />
1966 wlis 16 dekembris samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqti (saqarTvelosTan<br />
mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 3 agvistodan);<br />
1966 wlis 16 dekembris samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqtis fakultaturi<br />
oqmi (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 3 agvistodan);<br />
61
1948 wlis 9 dekembris konvencia genocidis danaSaulis prevenciisa da dasjis Sesaxeb (saqarTvelosTan<br />
mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 11 oqtomberi);<br />
1984 wlis 10 dekembris konvencia wamebisa da sxva sastiki araadamianuri an Rirsebis Semlaxavi<br />
mopyrobisa da dasjis winaaRmdeg (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 25 noembridan);<br />
1968 wlis 26 noembris konvencia samxedro danaSaulobebisa da kacobriobis winaaRmdeg Cadenili<br />
danaSaulobebisadmi xandazmulobis vadis miuReblobis Sesaxeb (saqarTvelosTan mimarTebaSi<br />
ZalaSia 1995 wlis 29 ivnisidan);<br />
konvencia koleqtiuri molaparakebis organizebisa da gamarTvaze uflebaTa principebis<br />
gamoyenebis Sesaxeb (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1997 wlis 22 ivnisidan;<br />
1961 wlis 18 aprilis venis konvencia diplomatiuri urTierTobebis Sesaxeb (saqarTvelosTan<br />
mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 12 ivlisidan);<br />
1960 wlis 14 dekembris konvencia ganaTlebis diskriminaciis winaaRmdeg, parizi, UNESCO (saqarTvelosTan<br />
mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 4 Tebervlidan;<br />
konvencia birTvuli avariis SemTxvevaSi adreuli Setyobinebis Sesaxeb (saqarTvelosaTan<br />
mimarTebaSi ZalaSia 2010 wlis 5 noembridan);<br />
evropis veluri bunebisa da bunebrivi habitatebis dacvis konvencia (saqarTvelosaTan mimarTebaSi<br />
ZalaSia 2010 wlis 1 martidan);<br />
evropis landSaftebis konvencia (saqarTvelosaTan mimarTebaSi ZalaSia 2011 wlis 1 ianvridan).<br />
§ 7. Tanamedrove msoflios politikuri ruka<br />
gaixsene:<br />
1. msoflios politikuri ruka iseTi geografiuli rukaa, romelzedac asaxulia msoflios<br />
yvela qveyana sazRvrebiT, dedaqalaqebiT, msxvili qalaqebiT da mniSvnelovani satransporto<br />
magistralebiT.<br />
2. msoflios politikuri rukis formirebis procesi metad rTuli da xangrZlivia da ramdenime<br />
aTaswleuls grZeldeboda. am drois ganmavlobaSi man araerTi istoriuli etapi ganvlo. sxvadasxva<br />
etapze msoflios politikuri rukis wamyvan politikur erTeulebs sxvadasxva qveynebi<br />
warmoadgenda. msoflio politikuri rukis ganviTarebis xangrZlivi periodi SeiZleba xuT etapad<br />
daiyos: Zveli periodi – uZvelesi droidan V saukunemde, Sua saukuneebis periodi – V-XV ss., axali<br />
periodi – XVI s – 1914 wlamde, uaxlesi periodi – 1914 wlidan XX s. 90-iani wlebis dasawyisamde da<br />
Tanamedrove etapi – XX saukunis 90-iani wlebidan dRemde.<br />
3. qveynebis dajgufeba SesaZlebelia sxvadasxva niSnis mixedviT: teritoriis sididis, mosaxleobis<br />
raodenobis, mmarTvelobis formebis, saxelmwifo mowyobis, sagareo-politikuri kursis da sxv.<br />
davaleba:<br />
1. a) msoflios udidesi qveynebis aTeuli farTobis mixedviT:<br />
qveyana<br />
farTobi<br />
1. ruseTi 17,0 mln kv.m. (11,5 mTeli xmeleTis)<br />
2. kanada 9,9 mln kv.km. (6,7%)<br />
3. CineTi 9,6 mln kv.km. (6,5%)<br />
4. aSS 9,6 mln kv.km. (6,5%)<br />
5. brazilia 8,5 mln kv.km. (5,7%)<br />
6. avstralia 7,6 mln kv.km. (5,2%)<br />
7. indoeTi 3,2 mln kv.km. (2,3%)<br />
8. argentina 2,7 mln kv.km. (2,0%)<br />
9. yazaxeTi 2,7 mln kv.km. (1,8%)<br />
10. alJiri 2,3 mln kv.km. (1,6%)<br />
62
farTobis mixedviT msoflios yvelaze patara qveynebi:<br />
qveyana<br />
farTobi<br />
1. vatikani 0.44 kv.km<br />
2. monako 1.96 kv.km<br />
3. nauru 21 kv.km<br />
4. tuvalu 26 kv.km<br />
5. san-marino 61 kv.km<br />
6. lixtenSteini 160 kv.km<br />
7. marSalis kunZulebi 180 kv.km<br />
8. seiSelis kunZulebi 217 kv.km<br />
9. sent-kitsi da nevisi 269 kv.km<br />
10. maldivis kunZulebi 298 kv.km.<br />
b) msoflios udidesi qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT, 2010/11 w<br />
1. CineTi 1 mlrd 339 mln kaci (msoflio mosaxleobis 19,3%)<br />
2. indoeTi 1 mlrd 210 mln kaci (17,4%)<br />
3. aSS 3121 mln kaci (4,5%)<br />
4. indonezia 237,7 mln kaci (3,4%)<br />
5. brazilia 190,6 mln kaci (2,7%)<br />
6. pakistani 177,1 mln kaci (2,5%)<br />
7. bangladeSi 151,2 mln kaci (2,3%)<br />
8. nigeria 142,2 mln kaci (2,1%)<br />
9. ruseTi 142,09 mln kaci (2,0%)<br />
10. iaponia 127,09 mln kaci (1,8%)<br />
11. meqsika 1112,3 mln kaci (1,6%)<br />
msoflios yvelaze patara qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT (2010 w. monacemebiT):<br />
monako – 35,0 aTasi kaci, san-marino – 31,8 aTasi kaci, palao – 20,0 aTasi kaci, nauru – 10,0 aTasi<br />
kaci, vatikani – 829 kaci.<br />
g) geogarfiuli mdebareobis mixedviT gamoyofen: naxevarkunZulovan qveynebs – indoeTi, saudis<br />
arabeTi, somali da sxv; kunZulovan qveynebs – iaponia, madagaskari, islandia da sxv,; qveynebs<br />
romelTac ara aqvT zRvaze gasasvleli – Sveicaria, somxeTi, avstria da sxv;<br />
d) mmarTvelobis formebis mixedviT msoflios qveynebs yofen: monarqiebad – didi britaneTi,<br />
espaneTi, niderlandebi, iaponia, saudis arabeTi, omani, yatari, brunei da a.S. da respublikebad –<br />
indoeTi, avstria, germania, saberZneTi, safrangeTi, fineTi, ruseTi, portugalia, CexeTi, da a.S.<br />
e) teritoriul-administraciuli mowyobis mixdeviT arsebobs unitaruli qveynebi – fineTi,<br />
koreis respublika, egvipte, axali zelandia, singapuri, irlandia, nepali da a.S. da federaciuli<br />
qveynebi – aSS, kanada, avstralia, Sveicaria, argentina, belgia, indoeTi, pakistani, nigeria da a.S.<br />
v) qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT – arsebobs blokuri – aSS, gGermania, safrangeTi,<br />
gaerTianebuli samefo da sxv. da neitraluri qveynebi – SvedeTi (1814 wlidan), Sveicaria<br />
(1815 w.) da san-marino (1862 w.).<br />
2. bipolaruli msoflio – saerTaSoriso sistemis iseTi tipia, romelSic aSkaradaa gamoxatuli<br />
erTmaneTisadmi dapirispirebuli Zalebis ori centri ( polusi). saxelmwifoTa umravlesoba<br />
iZulebulia bipolarul msoflioSi erT-erTi polusis mxares iyos da meores upirispirebodes.<br />
erTpolusiani msoflio – msoflio politikuri wesrigis formaa, roca msoflioSi erTi qveyanaa<br />
aSkarad gamoxatuli lideris poziciiT. mravalpolusiani msoflio – msoflio politikuri<br />
wesrigis formaa, romelic xasiaTdeba ramdenime Zalis centriT (polusiT).<br />
3. Tanamedrove msoflioSi e.w. politikur aminds qmnian supersaxelmwifoebi, ZiriTadad `didi<br />
rvianis~ wevri qveynebi.<br />
4. neitraliteti (germ. Neutralität, laT. neuter – arc erTi, arc meore), saerTaSoriso samar-<br />
TalSi – omSi armonawileoba, mSvidobian periodSi saomar blokebSi monawileobisgan uaris Tqma.<br />
neitralitetis saerTaSoriso samarTali Seicavs sam SezRudvas omis periodSi neitraluri<br />
63
qveynis moqmedebaze sxva saxelmwifoTa Soris: ar miawodos sakuTari SeiaraReba meomar mxareebs;<br />
ar dauTmos sakuTari teritoria meomar mxareebs (bazireba, tranziti, gadafrena da misT.); ar<br />
gauwios diskriminacia romelime mxares samxedro daniSnulebis iaraRisa da saqonlis miwodebisas<br />
(anu SezRudva an erTnairi unda iyos, an saerTod ar arsebobdes).<br />
5. Tanamedrove satransporto da sakominikacio saSualebebiT qveynebs Soris Semcirda da<br />
gaadvilda urTierTobebis damyareba da mimosvla.<br />
6. `didi rviani~ G8 (ingl. Group of Eight – G8, Zveli saxelwodeba (G6) an didi eqvsiani) aris saerTaSoriso<br />
forumi kanadis, safrangeTis, germaniis, italiis, iaponiis, ruseTis, gaerTianebuli samefos,<br />
amerikis SeerTebuli Statebis da evrokavSirisTvis (magram evrokavSirs ar aqvs ufleba Sexvedra<br />
waiyvanos an Tavmjdomare iyos). `did rvians~ SeuZlia mimarTos wevr qveynebs an Caataros yovelwliuri<br />
samiti G8 wevri qveynis mmarTvelebis monawileobiT. didi rvianis ministrebis Sexvedraze<br />
ganixileba sxvadasxva saqmeebi da mimdinareobs diskusiebi ormxriv an globalur urTierTobebze.<br />
ganxilvis Temebia janmrTeloba, samarTlebrivi iZuleba, Sroma, ekonomika da socialuri ganvi-<br />
Tareba, energetika, garemo, sagareo saqmeebi, samarTlianoba da Sinagani saqmianoba, terorizmi<br />
da vaWroba.`didi rvianis~ qveynebi erTad warmoadgenen mTliani Sida produqtis 65%-s, samxedro<br />
Zalis umetesobas da TiTqmis msoflios yvela moqmed atomur iaraRs.<br />
D`didi oceuli~ G20; (ingl: Group of Twenty Finance Ministers and Central Bank Governors) saerTaSoriso<br />
forumis formatia, roca erTmaneTs finansTa ministrebi da centraluri bankebis xelmZRvanelebi<br />
xvdebian. 2009 wels umaRles doneze miRebuli gadawyvetilebis mixedviT, `didi oceuli~ msoflio<br />
ekonomikis mTavari strategiuli ekonomikuri forumia. didi oceuli, aerTianebs msoflioSi ekonomikurad<br />
wamyvan da swrafad ganviTarebad qveynebs. oceulis wevrebi arian aSS, kanada, avstralia,<br />
argentina, brazilia, meqsika, ruseTi, CineTi, iaponia, samxreTi korea, samxreTi afrika, TurqeTi,<br />
saudis arabeTi, indoeTi, indonezia, italia, britaneTi, germania da safrangeTi; `didi oceuli~<br />
msoflios Sida produqtis 90%-s, msoflio vaWrobis 80%-s da msoflio mosaxleobis 2/3-s moicavs.<br />
§ 8. mSvidoba da ganiaraReba<br />
1. kacobriobis istoriis ganmavlobaSi momxdari omebis Sedegad dedamiwaze miliardobiT<br />
adamiani daiRupa. marto meore msoflio omma 55 mln adamianis sicocxle Sewira. mecnierebisa da<br />
teqnologiebis ganviTarebas axali saomari iaraRis Seqmnac mohyva, m.S. birTvuli iaraRsac, romlis<br />
gamoyenebam SeiZleba seriozuli safrTxe Seuqmnas, saerTod, kacobriobis arsebobas.<br />
2. a) aSS, ruseTi, gaerTianebuli samefo, safrangeTi, CineTi; b) israeli, indoeTi, pakistani,<br />
CrdileoT korea; g) irani da isris; d) ukraina, belorusi, yazaxeTi da samxreT afrikis respublika.<br />
3. a) iaraRis eqsportiori qveynebi ZiriTadad ganviTarebadi qveynebia, xolo importiori –<br />
ganviTarebuli saxelmwifoebi; b) qveynis Tavdacvis gaZlierebis mizniT.<br />
4. a) saudis arabeTi, omani; b) TurqeTi, siria da erayi; g) CineTi, aSS, ruseTi; d) avstralia,<br />
indoeTi, kanada.<br />
5. qveynis mosaxleobis ricxovnoba garkveulwilad gansazRvravs mis polotikur da samxedro<br />
Zlierebas, radgan mosaxleobis garkveuli nawili (umetesad mamakacebi) am qveynis armiis mniSvnelovan<br />
resurss warmoadgens.<br />
6. SeiaraRebis ekonomikidan ganiaraRebis ekonomikaze gadasvlisas gamoTavisuflebuli Tanxebi,<br />
sawarmoebi, kvalificiuri muSaxeli SeiZleba sxva sferoebSi iyos gamoyenebuli.<br />
7. konversiis ganxorcielebis xelisSemSlel faqtorTa Soris aRsaniSnavia daZabuli politikuri<br />
situaciebi msoflios sxvadasxva qveynebsa da regionebSi, aseve, terorizmis safrTxis<br />
arseboba, samxedro sferoSi dasaqmebuli adamianebis gadamzadeba da dasaqmeba da sxv.<br />
8. a) yvelaze metad mSvodobismoyvare qveynebia: kanada, avstralia, norvegia, SvedeTi, fineTi,<br />
irlandia, portugalia, iaponia da sxv; naklebad mSividobismoyvare qveynebia: somali, sudani,<br />
samxreT sudani, erayi, avRaneTi. b) Sualeduri pozicia.<br />
9. ganiaraRebis Sedegad gamoTavisuflebuli Tanxebis gamoyeneba sxva miznebisa da problemebis<br />
gadasaWrelad SeiZleba, kerZod ki, SimSilis, siRaribis, wera-kiTxvis ucodinarobis da a. S.<br />
64
§ 9. konfiqtebis <strong>geografia</strong><br />
2. kolumbia, sudani, somali, nigeria, erayi, saudis arabeTi, iemeni, pakistani, avraneTi, indoeTi.<br />
3. konfliqtebis ricxvisa da intesivobis maRali maCvenebliT gamoirCeva afrika saharis<br />
samxreTiT, azia da okeaneTi, axlo aRmosavleTi da maRribis regionebi, xolo dabali maCvenebliT<br />
– evropa da amerika.<br />
4. gaerosa da natos jarebi sxvadasxva konfliqtur zonebSi garkveulwilad mediatorebis rols<br />
asruleben da aq mSvidobis SenarCunebisTvis zrunaven. gaeros samSvidobo Zalebi (United Nations<br />
Peacekeeping Forces) 1992 wels Camoyalibda prevenciul diplomatiasa da mSvidobis SenarCunebaSi<br />
gaeros qmediTunarianobis amaRlebis mizniT.<br />
cisfeCafxutianebi amJamad 18 misiaSi imyofebian afrikaSi, karibebze, axlo aRmosavleTSi,<br />
evropasa da aziaSi. am misiebSi asi aTasamde uniformiani da samoqalaqo TanamSromeli msaxurobs<br />
da maTi saerTo wliuri biujeti $5 miliards aWarbebs.<br />
saqarTveloSi arsebuli konfliqtebis dros gaerosa da natos samSvidobo sadamkvirveblo<br />
misiebma udidesi roli Seasrules konfliqtis daregulirebisaTvis, Tumca es konfliqtebi jerac<br />
mougvarebelia.<br />
5. lokaluri problemebis warmoqmna SesaZlebelia qveyanaSi samoqalaqo dapirispirebis<br />
Sedegad, ekologiuri mdgomareobis gauresebis gamo da sxv.<br />
6. gaeros arsebuli struqtura da saqmianoba wlebis ganmavlobaSi warmatebiT moqmedebs.<br />
amitom, savaraudod, maTi gadawyveitlebebi misaRebia. uSiSroebis sabWo — gaeros mudmivmoqmedi<br />
organoa. gaeros wesdebis Sesabamisad uSiSroebis sabWos aqvs dakisrebuli mTavari pasuxismgebloba<br />
saerTaSoriso mSvidobisa da usafrTxoebis SenarCunebaze. igi uflebamosilia imoqmedos gaeros<br />
yvela wevri saxelmwifos saxeliT, romlebic valdebulni arian daemorCilon mis gadawyvetilebebs<br />
da Seasrulon isini. uSiSroebis sabWo gansazRvravs mSvidobisaTvis safrTxis arsebobas, mSvidobis<br />
darRvevas, agresiis aqts, iRebs rekomendaciebs da wyvets, ra RonisZiebebi unda gatardes mSvidobisa<br />
da usafrTxoebis SenarCunebis an misi aRdgenisaTvis. uSiSroebis sabWos rezoluciebs saerTaSoriso<br />
kanonis Zala aqvs da saWiroebis SemTxvevaSi msoflioSi mSvidobis SenarCunebisa da saxifaTo<br />
saxelmwifoebis damorCilebisaTvis Zaladobis gamoyenebis uflebasac iZleva. uSiSroebis sabWos<br />
15 wevri hyavs, maTgan 5 mudmivi wevria (aSS, didi britaneTi, ruseTi, safrangeTi, CineTi), danarCeni<br />
10 ki yovel meore wels airCeva generaluri asambleis mier. procedurul sakiTxebze sabWo gadawyvetilebebs<br />
iRebs mudmiv wevrTa erTsulovani TanxmobiT (gadawyvetileba ar miiReba, Tu mas mxars<br />
ar uWers romelime wevri) da igi savaldebuloa gaeros yvela wevrisaTvis.<br />
§10. terotorzmis <strong>geografia</strong><br />
1. terorizmis ganmapirobebeli mizezebia religiuri, politikuri, teritoriuli da sxv. faqtorebi.<br />
2. a) kolumbia, espaneTi, erayi, pakistani da avRaneTi; b) ruseTi, TurqeTi, aSS; g) CineTi, fineTi,<br />
norvegia;<br />
3. teroris saSualebebi da zemoqmedebis xerxebi metad mravalferovania, amitom maT winaaRmdeg<br />
brZola SesaZlebelia msoflios qveynebis erToblivi moqmedebiTa da ZalisxmeviT. saWiroa<br />
maTi koordinirebuli moqmedeba teroristuli dajgufebebisagan mosalodneli safrTxeebis<br />
Tavidan asacileblad. saWiroa sxvadasxva specprogramebis, Tanamedrove aparaturis amoqmedeba,<br />
kontrolis gamkacreba sabaJoebsa da sazRvarze asafeTqebel, radioaqtiur, toqsikur (momwamlav)<br />
nivTierebebze.<br />
4. saerTaSoriso organizaciebi cdiloben, mSvidobiani gziT moagvaron msoflioSi warmoqmnili<br />
sxvadasxva problemebi da amiT xeli SeuSalon terorizmis warmoqmnis safrTxes.<br />
5. trefikingi SeiZleba garkveulwilad terorozmis saxed CaiTvalos, radganac am dros xdeba<br />
adamianis uflebebis Selaxva da iZulebiT, daSinebisa da teroris gziT misTvis arasasurveli<br />
saqmianobis Sesruleba.<br />
65
§11. msoflios lideri qveynebi da globaluri samyaro<br />
1. aSS – erTpolusiani msoflios supersaxelmwifo da msoflio geopolitikuri lideri<br />
gaixsene:<br />
1. amerikis SeerTebuli Statebi (ingl. The United States of America, USA; aseve uwodeben SeerTebul<br />
Statebs, aSS-s., Statebs) CrdiloeT da dasavleT naxevarsferoSi mdebareobs. qveynis teritoriis<br />
ZiriTadi nawili mdebareobs CrdiloeT amerikis centralur nawilSi, kontinentze mdebareobs<br />
ormocdacxra Stati. SeerTebul Statebs CrdiloeTidan esazRvreba kanada, xolo samxreTidan<br />
meqsika. qveyana moqceulia or okeanes Soris. Stati alaska mdebareobs kontinentis ukidures<br />
CrdiloeT nawilSi, kanadis dasavleTiT da ruseTis aRmosavleTiT, swored beringis srutis meSveobiT<br />
xdeba ruseTis da aSS-is dakavSireba. Stati havai aris arqipelagi wynari okeanis centralur<br />
nawilSi. aSS aseve flobs teritoriebs karibis zRvaSi da wynar okeaneSi. qveynis farTobi Seadgens<br />
9.83 milion kvadratul kilometrs.<br />
2. geopolitika mecnierebaa, romelic Seiswavlis saxelmwifos sagareo politikaSi geografiuli<br />
faqtoris rols da mis gavlenas qveynis erovnuli interesebis Camoyalibebaze. geopolitikis,<br />
rogorc sagareo politikuri praqtikis, mTavari mizania saxelmwifos geografiuli mdgomareobis<br />
gaumjobeseba, e.i. geopolitikis mTavari mizani – es aris nebismieri qveynis geostrategiis SemuSaveba.<br />
geopolotikuri midgomis sinTezuri Seswavla gulisxmobs nebismieri qveynis an regionis<br />
geografiul, social-politikur, samxedro, demografiul, ekonomikur da qveynis sxva siZlieris<br />
ganmsazRvrel faqtorTa kombinirebul Seswavlas da Sefasebas.<br />
qveynis geopolitikuri mdebareobis Sefasebisas udidesi yuradReba eqceva rogorc geografiul<br />
faqtors, aseve ekonomikur da strategiul poziciebs, qveynis warsuls, mis mezobelTan<br />
am qveynis nebismier urTierTobas, mezobel qveynebsa da regionSi arsebul politikur Tu ekonomikur<br />
viTarebas.<br />
XX saukunis istoriam udidesi gavlena iqonia araerTi didi qveynis geopolitikuri mdgomareobis<br />
ganviTarebis Taviseburebaze. amis naTeli magaliTia Tundac ruseTis saxelmwifo<br />
geopolitikuri `regaliebis~ cvla saukunis manZilze. mniSvnelovani cvlilebebi moxda aseve<br />
dasavleT evropis mravali qveynis geopolitikuri faqtorebis ganviTarebis TaviseburebebSi.<br />
am mxriv sainteresoa safrangeTis geopolitikuri mdgomareobis cvalebadoba. bolo aswleulma<br />
naTlad asaxa is umniSvnelovanesi cvlilebebi, romelTac adgili hqonda qveynis rogorc saSinao,<br />
aseve sagareo politikaSi da romlebmac udidesi gavlena iqonia safrangeTis geopolitikuri<br />
mdgomareobis Tanamedrove poziciebis Camoyalibebaze.<br />
nebismieri qveynis geopolitikuri simZlavreebis ZiriTadi kriteriumebia: teritoriis zedapiri,<br />
sazRvrebis buneba, zRvaze gasasvleli, mosaxleobis raodenoba, bunebrivi resursebi. finansuri<br />
siZliere, ekonomikisa da teqnikis ganviTarebis done, eTnikuri erTgvarovneba, socialuri<br />
integraciis done, politikuri stabiluroba, erovnuli TviTSegneba.<br />
3. amerikis SeerTebuli Statebi federaluri saxelmwifo, moicavs ormocdaaTi Stats da erT<br />
federalur olqs. konstitucia miRebulia 1787 wels. saxelmwifos meTauria prezidenti. aSS-is<br />
prezidenti aris saxelmwifos da mTavrobis meTauri, SeiaraRebuli Zalebis mTavarsardali. 2009<br />
wlidan prezidentia barak obama. sakanonmdeblo organoa: orpalatiani kongresi, romelic Sedgeba<br />
senatisagan (zeda palata, 100 wevri) da warmomadgenelTa palatisagan (qveda palata, 435 wevri).<br />
politikuri partiebia: demokratiuli partia (daarsebulia 1828 wels), respublikuri partia<br />
(daarsebulia 1854 wels).<br />
davaleba:<br />
1. aSS-is geostrategiuli mdebareoba metad xelsayrelia da xels uwyobs, rogorc qveynis uSiSroebis<br />
dacvas, ise mis sameurneo ganviTarebasac, radgan misi saxmeleTo mezoblebi arc dRes da<br />
arc warsulSi qveynisTvis araviTar saSiSroebas ar warmoadgendnen, amasTan, kanadac da meqsikac<br />
amerikis ekonomikis mniSvnelovan gavlenas ganicdian.<br />
2. a) aSS TiTqmis yvela saxis sasargeblo wiaRiseuls flobs, maT Soris, rogorc energetikuls<br />
– navTobi, bunebrivi airi, naxSiri, ise loTonurs – spilenZi, tyvia, TuTia, molibdeni, urani,<br />
titani, volframi, oqro, vercxli da sxv. aseve araliTonurs – fosforitebs, kaliumis marils,<br />
66
gogirds, barists da sxv. amavdroulad aSS-s ar gaaCnia sakuTari maragi iseTi resursebisa, rogorica<br />
marganeci, qromi, boqsitebi, nikeli, kobalti, vercxliswyali, surma, kala, azbesti.<br />
b) aSS-Si mdebareobs 38 navTobgazSemcveli da 14 savaraudo sabado. navTobisa da gazis udidesi<br />
sabadoebia texasis, alaskisa da kaliforniis StatebSi, aseve meqsikis mosazRvre StatebSi. swored<br />
am StatebSia Tavmoyrili saTbob-enetgetikuli meurneoba da masze damokidebuli mrewvelobis<br />
dargebi.<br />
3. msoflio ekonomikis centris aSS-Si gadanacvleba gamowveulia mTeli rigi faqtorebiT:<br />
mdidari sasargeblo wiaRiseuliT, umTavresi samecniero-teqnikuri potencialiT, mrewvelobis<br />
ganviTarebis maRali doniTa da umsxvilesi samrewvelo kompaniebis arsebobiT, biznesis globalizaciiTa<br />
da sxv.<br />
4. magaliTi 1. General Motors akronimi GM (ji-emi) (NYSE: GM) — umsxvilesi amerikuli saavtomobilo<br />
korporacia, 2007 wlamde 77 wlis ganmavlobaSi msoflioSi umsxvilesi avtomwarmoebeli (2007<br />
wlidan toiota gaxda). Svilobili kompaniebi hyavs 35 qveyanaSi, xolo dilerebi — 192 qveyanaSi.<br />
kompaniis Stab-bina detroitSi mdebareobs.<br />
magaliTi 2. Wal-Mart Stores, Inc. (NYSE: WMT) amerikuli Ria saaqcio korporaciaa, amJamad msoflioSi<br />
erT-erTi udidesi (brunvis mxriv) 2007 wlis Fortune 500. is daaarsa sem uoltonma 1962 wels,<br />
korporaciad Camoyalibda 1969 wlis 31 oqtombers, da niu-iorkis saaqcio birJis siaSi 1972 wels<br />
Sevida. is msoflioSi udidesi kerZo damqiravebelia da meoTxea udides komerciul an sargebliani<br />
samuSao Zalis damqiraveblebs Soris, CineTis xalxis gamaTavisuflebeli armiis, gaerTianebuli<br />
samefos nacionaluri janmrTelobis servisis da indoeTis rkinigzis Semdeg.<br />
5. aSS-is Zliereba Tanamedrove msoflioSi aixsneba misi uZlieresi SeiaraRebuli Zalebis arsebobiT.<br />
6. aSS, gaerTianebuli samefo, espaneTi, portugalia, TurqeTi, Ggermania, italia, rumineTi,<br />
erayi, avRaneTi, iaponia, samxreT korea da sxv. qveynis samxedro bazebi ZiriTadad ganlagebulia<br />
an natos wevri qveynebis saxelmwifoTa teritoriebze, an konfliqtur zonebSi.<br />
7. axlo aRmosavleTis regionSi strategiuli nedleulis – navTobisa da gazis aRmoCenis Semdeg<br />
aSS-is interesebi am regionis mimarT gaizarda.<br />
9. amerikis SeerTebuli Statebi-saqarTvelos qartia strategiuli partniorobis Sesaxeb –<br />
amerikis SeerTebuli Statebisa da saqarTvelos erToblivi, arasavaldebulo xasiaTis qartiaa,<br />
romelic or qveyanas Soris TanamSromlobis mimarTulebebs gansazRvravs da saqarTvelos natoSi<br />
gaerTianebis miswrafebisadmi da teritoriuli mTlianobis mimarT aSS-is mxardaWeras adasturebs.<br />
qartia gaformda vaSingtonSi, kolumbiis olqSi 2009 wlis 9 ianvars. xels aweren: saqarTvelos<br />
mxridan saqarTvelos sagareo saqmeTa ministri grigol vaSaZe, xolo aSS-is mxridan – aSS-is saxelmwifo<br />
mdivani kondoliza raisi.<br />
2. iaponia – globaluri samyaro da mzardi interesebi<br />
gaixsene:<br />
qveyana konstituciuri monarqiaa. iaponiaSi moqmedebs 1947 wels miRebuli konstitucia,<br />
romlis Tanaxmad, `imperatori aris qveynis simbolo da xalxis erToba~. iaponiaSi 1989 wlidan<br />
mefobs imperatori akihito. misi mefobis periodi qveynis istoriaSi Seva, rogorc `mSvidobis<br />
damyarebis era~ – era `heisei~. Qqveynis parlamenti ori nawilisgan Sedgeba. mTavrobas meTaurobs<br />
premier-ministri.<br />
davaleba:<br />
1. iaponia, oficialurad, iaponiis saxelmwifo ( nipon) — kunZulovani saxelmwifo aRmosavleT<br />
aziaSi. mdebareobs wynar okeaneSi, iaponiis zRvis aRmosavleTiT. esazRvreba CineTis saxalxo<br />
respublikas, CrdiloeT da samxreT koreasa da ruseTis federacias. iaponiis originaluri<br />
saxelwodebis zusti qarTuli Targmania „mzis samSoblo~. iaponia 6,852 kunZulisgan Semdgari<br />
arqipelagia. iaponiis oTxi udidesi kunZulia honsiu, hokaido, kiusiu da sikoku, romlebic er-<br />
Toblivad qveynis teritoriis 97%–s Seadgenen. kunZulTa umravlesobas gaaCnia mTiani reliefi<br />
67
D<br />
mravali vulkaniT; magaliTisTvis, iaponiis udidesi mwvervali, mTa fuZiama vulkania. mosaxleobis<br />
mixedviT iaponias msoflioSi mexuTe adgili ukavia. aq 127 milioni adamiani cxovrobs. didi tokio,<br />
romlis SemadgenlobaSi Sedis aseve qveynis de faqto dedaqaalaqi tokio da mis irgvliv mdebare<br />
ramdenime prefeqtura, sadac 30 milionze meti adamiani cxovrobs, dedamiwis udidesi qalaqi.<br />
2. iaponia kunZulovani qveyanaa da metad Raribia bunebrivi resursuli potencialiT.<br />
3. iaponiis ekonomikaSi didi adgili ukavia manqanaTmSeneblobas, kerZod ki, msubuqi avtomobilebis,<br />
Carxebis, sayofacxovrebo eleqtronikis, robotebis warmoebas. msubuqi avtomobilebis<br />
<strong>geografia</strong> aseTia: CineTi (taivani), malaizia, indonezia, filipinebi, indoeTi, egvipte, Ggermania,<br />
gaerTianebulis samefo, portugalia, espaneTi, brazilia, peru, meqsika, axali zelandia, aSS,<br />
kanada.<br />
4. magaliTi 1. soni (ingl. Sony,) aris mravalerovnuli konglomerati; gaerTianeba, romlis sa-<br />
Tao ofisi mdebareobs minatoSi, tokio, iaponia. igi aris msoflios udidesi media-konglomerati,<br />
romlis wliuri Semosavali aRemateba ¥7.730.0 trilions, rac $78.88 miliards Seadgens (2008 wlis<br />
monacemebiT). soni aris erT-erTi lideri eleqtronikis, videos, komunikaciebis, video-TamaSebis<br />
konsolebisa da sainformacio teqnologiebis gamoSvebaSi. misi saxeli momdinareobs sonus-idan,<br />
rac laTinuri enidan niSnavs xmas. 1950-ian wlebSi sonim pirvelma ganaviTara tranzistorebze momuSave<br />
radio Sony TR-63. savaWro marka `valkmanis~ saxeliT, sonim pirveli audiopleieri bazarze<br />
1979 wels gamoitana. 1983 wels sonim filipsTan erTad kompaqtdiski ganaviTara.<br />
magaliTi 2. nisani — iaponuri avtomwarmoebeli kompania; daarsda 1933 wels. erT-erTi pirveli<br />
kompaniaa iaponiaSi, romelmac avtomobilebis masobrivi gamoSveba daiwyo. maSindeli saxelwodeba<br />
Aiyo kompaniis mflobelTa gvarebis akronomi (Den, Aoyama, Takeuchi.) 1933 wels oficialurad Camoyalibda<br />
nisani Motor Co. nisani uSvebda TviTmfrinavebsa da tvirTmzidebs iaponuri armiisTvis. 1958<br />
wels pirveli Datsun Cadis aSS-Si. es iyo mZime avtomobili 48 cxenis ZaliTa da 12000 cZ ZraviT. 1959<br />
wels pirveli fiqafi gaiyida amerikaSi. momdevno wlebSi nisanma Seiqmna seriozuli reputacia rogorc<br />
iaponiaSi, aseve aSS-Si. 1960 wels NMC daarsda kaliforniaSi. amave wels Seiqmna Datsun-is pirveli<br />
sportuli modeli SPL 210, romelSic SemdgomSi Caido 85 hp-iani Zravi. 1962 wels gamosuli datsun<br />
bluebird iyo 3-siCqariani avtomobili, romelic gaTvaliswinebuli iyo amerikis kontigentze. amave<br />
wels moxda seriozuli gardatexa nisanis istoriaSi, rac Patrol-is gamoSvebam ganapiroba. es iyo<br />
oTxwamyvanTvliani manqana, romelsac hqonda 6 cilindri, 145-hp da 4000cZ Zrava, romelic gamoimuSavebda<br />
sakmaris Torqs, `xeebze asasvlelad~, rogorc maSindeli Semfaseblebi axasiaTebdnen.<br />
1966 wels NMEX-ma (NIssan Mexicana) Seqmna Tavisi pirveli avtomobili.<br />
5. miuxedavad metad Raribi bunebrivi resursuli potencialisa, iaponiam SeZlo da Tavisi<br />
ekonomikiT lideris adgili daikava msoflio meurneobaSi.<br />
6. meore msoflio omSi damarcxebul iaponias praqtikulad ar gaaCnda saTbob-energetikuli<br />
resursebi, infrastruqturis 40%-mde omma gaanadgura, warmoeba 15 wlis winandel donemde iyo<br />
dacemuli, mosaxleoba atomuri dabombvebiT gamowveul fsiqologiur SokSi imyofeboda. 25 wlis<br />
gasvlis Semdeg ki iaponia iyo msoflios erT-erTi yvelaze swrafad mzardi ekonomikis mqone<br />
qveyana, ekonomikis zrdis tempis (wliuri 11% saSualod, 1950-1973 wlebSi) mixedviT iaponias<br />
analogi ar hyavda imdroindel msoflioSi.<br />
mkveTri ekonomikuri winsvlis mTavari mizezi, ra Tqma unda, TviTon iaponeli xalxis mondomeba<br />
da Sromismoyvareoba iyo, magram mTavar faqtors mainc liberalur-demokratiuli partiis( im<br />
dros iaponiis mmarTveli partia) swori politika warmoadgenda. mTavroba srul Tavisuflebas<br />
aZlevda kerZo seqtors da teqnologiis importirebaze dabali gadasaxadi iyo dawesebuli. garda<br />
amisa, revoluciurma teqnologiurma progresmac Tavisi kvali datova ekonomikis ganviTarebaSi.<br />
aRsaniSnavia, rom iaponuri mrewveloba damoukidebeli iyo samxedro diqtatisagan. Tu civi omis<br />
periodSi amerikuli da evropuli samrewvelo teqnikis didi nawili warmoadgenda samxedro<br />
miznebisaTvis Seqmnili teqnikis danamat produqts, imis gamo, rom iaponias saerTod ar hqonda<br />
sakuTari samxedro mrewveloba, misi samrewvelo teqnikis ganviTareba mTlianad samomxmareblo<br />
bazris karnaxiT mimdinareobda.1970-iani wlebisaTvis iaponiis politikuri da ekonomikuri<br />
mdgomareoba erTmaneTs ar Seesabameboda. Tu ekonomikuri kuTxiT iaponia erT-erTi wamyvani<br />
saxelmwifo iyo, politur asparezze is jer kidev aSS-is dacvis qveS arsebul saxelmwifod ganixileboda.<br />
sazogadoebaSi nel-nela mwifdeboda azri, rom saWiro iyo amerikisagan meti gamijvna,<br />
68
meti damoukidebloba da meti „agresiuli ekonomikis“ politika. aSS-vietnamis meore omSi aSS-is<br />
marcxma daamsxvria miTi misi uZlevelobis Sesaxeb. garda amisa, 70-iani wlebis „navTobis kriziss“<br />
yvelaze ukeT alRo iaponelebma auRes. am periodSi isini ukve nedleuls pirdapir axlo aRmosavleTis<br />
saxelmwifoebidan iRebdnen da ara transnacionaluri korporaciebidan. maT pirvelebma<br />
daiwyes mcirelitraJiani avtomobilebis warmoeba, aseve Seqmnes mzis energiaze momuSave sxvadasxva<br />
mowyobiloba. am inovaciurma samecniero-teqnologiurma revoluciam iaponiis ekonomikuri ga-<br />
Zliereba gamoiwvia. xalxic nel-nela gamodioda post-atomuri Sokidan.<br />
1972 wlis 29 seqtembers xeli moewera xelSekrulebas CineTTan diplomatiuri urTierTobebis<br />
Sesaxeb. meore msoflio omis Semdeg es faqti „yinulis daZvras“ niSnavda.<br />
70-ian wlebSi aSS-isa da CineTis daaxloebas, iaponelTa mxridan uaryofiTi rezonansi mohyva.<br />
maTTvis erTgvari „Soki“ iyo riCard niqsonis viziti CineTis saxalxo respublikaSi. 1979 wels<br />
iranis revoluciam da sabWoTa kavSiris SeWram avRaneTSi iaponias privilegirebuli mdgomareoba<br />
moutana. qveyana ekonomikuri kuTxiT, mebrZoli qveynebis mTavari kreditori iyo.<br />
1980-iani wlebi iaponiisaTvis gardamtexi periodi iyo. mTavrobaSi liberalur-demokratiuli<br />
partis wevrebs Soris TaobaTa cvlis procesma mcire politikuri krizisi gamoiwvia, rasac 1983<br />
wels iaponiis socialistur partiasTan moklevadiani koaliciis Seqmna mohyva. iasuhiro nakasones<br />
mTavrobaSi mosvlis Semdeg iaponiis sagareo politikuri kursic ufro agresiuli gaxda. isini<br />
aSS-sTan erTad afinansebdnen antisabWour ganviTarebad qveynebs da 80-iani wlebis bolosTvis<br />
iaponia yvelaze did kreditor saxelmwifod gadaiqca.<br />
1990-ian wlebSi iaponiam kidev ufro gaamyara Tavisi politikuri mdgomareoba. misi ekonomikuri<br />
zrdis tempebma da siZlierem sxva TvaliT Seaxeda msoflios iaponiisadmi. aSS iZulebuli<br />
gaxda molaparakebis magidasTan damjdariyo iaponiis pirispir da ganeaxlebina iaponiis konstitucia.<br />
es movlena moinaTla, rogorc „axali globaluri partnioroba“ (Library of Congress Country<br />
Studies. – Japan). 2000-iani wlebis dasawyisisaTvis iaponiam daibruna Tavisi Zveli (meore msoflio<br />
omamdeli) mdgomareoba saerTaSoriso asparezze da yvela winapiroba Seiqmna imisaTvis, rom mas<br />
TamaSis wesebis karnaxi SeZleboda.<br />
7. honsiu aris iaponiis yvelaze didi, mTavari kunZuli. mdebareobs hokaidos samxreTiT,<br />
cugarus srutis gaswvriv, sikokus CrdiloeTiT, Sua zRvis gaswvriv, da Crdilo-aRmosavleTiT<br />
kiusiudan kanmonis srutis gaswvriv. sididiT meSvide kunZulia da meorea mosaxloebis simWidroviT<br />
javas Semdeg.<br />
kunZuli daax. 1300 km-ia sigrZeSi, xolo siganeSi meryeobs 50-230 km-s Soris. misi saerTo farTobia<br />
230.500 km² da Seadgens iaponiis saerTo teritoriis 60%-s. farTobiT is britaneTis kunZuls<br />
aRemateba. honsius 5450 km sigrZis sanapiro aqvs. mTagorian da vulkanur kunZuls xSiri miwisZvrebi<br />
axasiaTebs (didi kantos miwisZvram Zlier daaziana tokio 1923 wlis seqtemberSi); misi umaRlesi<br />
mwvervalia aqtiuri vulkanuri mTa fuZi (3.776 m). kunZulze mravali mdinarea, maT Soris, Sinaro<br />
– yvelaze grZeli iaponiaSi. klimati meryeobs civi CrdiloeTidan subtropikul samxreTamde.<br />
mosaxleoba Seadgens 98.352.000 adamians, ZiriTadi koncentraciiT dablobebze, gansakuTrebiT<br />
ki kantos gavakebaze, sadac mTeli mosaxleobis 25% saxlobs tokiosa da iokohamas SemogarenSi.<br />
kunZulis sxva qalaqebia kioto, osaka, kobe, hirosima, sendai da nagoia. kunZuli nominalurad xuT<br />
regionad aris dayofili da moicavs 34 prefeqturas, tokios metropliis CaTvliT.<br />
kunZul honsius aRmosavleT nawilSi mdebareobs iseTi mniSvnelovani portebi, rogoricaa<br />
tokio (politikur, samewarmeo, safinanso, saganmanaTleblo, sainformacio da pop-kulturis<br />
centrs, tokios iaponiaSi korporaciaTa Stab-binebis, finansuri institutebis, universitetebis,<br />
kolejebis, muzeumebis, Teatrebis, savaWro da gasarTobi dawesebulebebis yvelaze maRali koncentracia<br />
aqvs. tokios zogadad msoflios oTx yvelaze gavlenian `globalur qalaqTa~ (londonis,<br />
niu-iorkisa da parizis) Soris moixsenieben. iokohama kanagavas prefeqturis dedaqalaqia<br />
iaponiaSi. is iaponiis udidesi qalaqia mosaxleobis mixedviT (tokio prefeqturad iTvleba),<br />
iaponiis udidesi portia da aseve didi tokios regionis komerciuli centria. nagoia (aris saporto<br />
qalaqi iaponiaSi, kunZul honsiuze. is gaxlavT aitis prefeqturis administraciuli<br />
centri da tokais ekonomikuri raionis birTvi. portis wliuri brunva 110 milion tona tvirTs<br />
Seadgens, kobe hiogos prefeqturis dedaqalaqia da iaponiis erT-erTi mniSvnelovani qalaqi 1.5<br />
milioni mcxovrebiT. mdebareobs kansais regionSi osakadan dasavleTiT. kobe iaponiis TxuTmet<br />
69
mniSvnelovan qalaqTagania da osaka-kobe-kiotos aglomeraciis nawilia. kobe erT-erTi pirveli<br />
qalaqi iyo iaponiaSi, romelmac dasavleTTan vaWroba daiwyo, 1868 wels, da amgvarad cnobilia,<br />
rogorc kosmopoliuri saporto qalaqi. aq 45000 ucxoeli rezidentia 100-ze meti sxvadasxva<br />
qveynidan. qalaqSi mdebareobs mravali multierovnuli kompaniis aziis da iaponiis saTao ofisi<br />
(maT Soris proqter & gembli da nestle).<br />
8. aSS-is samxedro bazebia: misava (aomoris prefeqtura), iokota da flotis (fusas prefeqtura),<br />
iamaguta, sasebo (nagasakis prefeqtura), ivakuni (k. okinava).<br />
3. CineTi<br />
gaixsene:<br />
1949 wlidan CineTi komunisturi qveyanaa. saxelmwifos meTauria CineTis saxalxo respublikis<br />
Tavmjdomare, umaRles sakanonmdeblo organos sruliad CineTis saxalxo warmomadgenelTa kreba<br />
warmoadgens. sruliad CineTis saxalxo warmomadgenelTa krebas yovel xuT weliwadSi erTxel<br />
2970 deputatis SemadgenlobiT irCeven. arCevnebSi monawileobis ufleba aqvs 18 wels miRweul<br />
moqalaqes. qveyanaSi 1982 wels miRebuli konstitucia moqmedebs. qveynis erovnuli dResaswaulia<br />
1 oqtomberi.<br />
davaleba:<br />
1. farTobis mxriv CineTi meoTxe qveyanaa msoflioSi. igi xmeleTis daaxloebiT 7%-s ikavebs da<br />
saxmeleTo sazRvari 14 qveyanasTan aqvs. Aaseve farTo gasasvleli aqvs msoflio okeaneSi. qveynis<br />
teritoria aRmosavleTidan dasavleTiT 5,2 aTas km-ze, xolo CrdiloeTiTdan samxreTisaken<br />
ki 5,5 aTas km-zea gadaWimuli. CineTis kuTvnil kunZulTa Soris farTobiT udidesia hainani (34<br />
aTasi kv.km).<br />
2. CineTis uzarmazari teritoria mravalferovani bunebiT xasiaTdeba. Warbobs mTebi, platoebi<br />
da maRlobebi. aRsaniSnavia msoflioSi umaRlesi tibetis mTianeTi. nepalTan sasazRvro raionSi<br />
mdebareobs msoflios umaRlesi mwvervali jomolungma (8848 m). CineTSi 100-ze meti mwvervalia,<br />
romelTa simaRlec 7 aTas metrs aRemateba. teritoriis 12% dablobs ukavia, maT Soris udidesia<br />
CineTis didi dablobi. teritoriaze mdebareobs gobisa da taklamakanis udabnoebi.<br />
qveyana mdidaria energetikuli resursebiT. wamyvania naxSiris mopoveba (pirveli adgili<br />
msoflioSi), romlis udidesi auzebi qveynis Crdilo da Crdilo-aRmosavleT raionebSia ganlagebuli<br />
da mas saeqsporto mniSvneloba aqvs. navTobisa da gazis mrewveloba SedarebiT axali dargia.<br />
qveyana flobs mZlavr navTobgadamamuSavebel industrias, romlis udidesi nawilic qveynis<br />
Crdilo-aRmosavleT raionebSia Tavmoyrilia.<br />
3. CineTis mravalferovani bunebrivi pirobebi xels uwyobs qveyanaSi mravaldargovani soflis<br />
meurneobis ganviTarebas. igi dRes pirvel adgilzea msoflioSi xorblis, brinjis, Cais, bambis,<br />
kartofilis, xilis, bostneulis moyvaniT. aseve, xorcisa da kvercxis warmoebiTa da simindis<br />
moyvaniT.<br />
4. CineTma garkveuli adgili daikava globalur samyaroSi. Cinuri produqcia msoflios TiTqmis<br />
yvela qveynaSi iyideba. swrafi tempiT izrdeba momsaxureobis sferos dargebi, kerZod, sabankosafinanso,<br />
saSinao vaWroba, turizmi da transporti.<br />
5. CineTs ruseTTan yvelaze xelsayreli saxelmwifo sazRvari aqvs Crdilo-aRmosavleTiT.<br />
6. hongkongis specialuri administraciuli regioni CineTis saxalxo respublikaSi CineTis<br />
avtonomiuri erTeulia. didi britaneTis yofili kolonia samxreT-CineTis zRvis sanapiroze<br />
mdebareobs. adre CineTis nawili iyo, 1841 wels daikava inglisma. 1941-45 wlebSi okupirebuli<br />
iyo iaponiis mier. honkongi msoflios yvelaze liberaluri ekonomikis qalaqi da finansebisa da<br />
vaWrobis umniSvnelovanesi saerTaSoriso centria. yofili britaneTis kolonia amJamad CineTis<br />
administraciis qveS imyofeba `erTi qveyana, ori sistema~ politikuri SeTanxmebiT da mas Seda rebiT<br />
ufro maRali donis avtonomia aqvs CineTis sxva regionebTan SedarebiT. mag., is inarCunebs sakuTar<br />
legalur sistemas, fulad erTeuls, sabaJos, saerTaSoriso xelSekrulebebis molaparakebis<br />
uflebas da saimigracio kanonebs. mas sakuTari sagzao wesebic ki aqvs – transportis moZraoba<br />
britanul yaidaze kvlavac marcxena mxaresaa. erovnuli Tavdacvisa da dimplomatiuri urTier-<br />
Tobebis ufleba-movaleobebi gadacemuli aqvs pekinis centralur mTavrobas. miuxedavad bri-<br />
70
taneTis kanonebidan CineTi kanonmdeblobaze gadasvlisa, regionis inglisuri saxeli hongkongi<br />
isev ZalaSi rCeba (kantonuri varianti), xiangangis nacvlad (mandarinis ekvivalenti).<br />
7. magaliTi 1. Cendes sakurorto zona – cinis imperiis zafxulis sasaxle CineTis xebeis provinciaSi,<br />
qalaq CendeSi mdebareobs. igi Sendeboda 1703 - 1792 wlebSi. kompleqsis farTobi 5.6<br />
km-ia da Cendes urbanuli zonis TiTqmis naxevars moicavs. es sakmaod vrceli kompleqsi Sedgeba<br />
administraciuli da saceremonio Senobebisgan. sxvadasxva arqiteqturuli stilis taZrebi da<br />
baRebi harmoniulad erwymis tbebis, mdeloebis da tyeebis landSafts. pekinis zafxulis sicxis<br />
dros, imperatorebi CendeSi afarebdnen Tavs. sasaxleebis zona mimsgavsebulia pekinis akrZalul<br />
qalaqs. igi ori nawilisgan Sedgeba: samefo nawili SesasvlelSi, sadac imperatorebi oficialur<br />
pirebs, aristokratebsa da sxvadasxva qveynebis despanebs iRebdnen da meore – imperatoris ojaxis<br />
sacxovrebeli nawili. kompleqsSi yofnis dros CineTis ori imperatori – ciacingi da xianfeni<br />
gardaicvalnen 1820 da 1861 wlebSi. 1994 wels, iuneskom Cendes sakurorto zona msoflio memkvidreobis<br />
siaSi Seitana.<br />
magaliTi 2. daZus kldis reliefebi Cinuri religiuri skulpturebisa da ornamentebis seria,<br />
romelic ax.w. VII saukuniT TariRdeba, ganicdis budisturi, konfucianuri da daoisturi<br />
Sexedulebebis gavlenas. 1999 wlidan Sesulia iuneskos msoflio memkvidreobis siaSi. Sedgeba 75<br />
daculi Zeglisgan, romlebic moicavs 50 000 skulpturasa da 100 000 Cinur warweras. mdebareobs<br />
qalaq Cuncinis dasavleTiT, gorakebis ferdebze. uZvelesi ornamentebi ax. w. 650 wels miekuTvneba,<br />
tanis dinastiis adreul epoqas, magram maTi ZiriTadi nawili IX saukuneSia Seqmnili. mravali<br />
wlis ganmavlobaSi reliefebi mnaxvelTaTvis daxuruli iyo. CinelebisTvis is 1961 wels gaixsna,<br />
xolo ucxoeli damTvaliereblisTvis 1980 wels. izolaciis wyalobiT, xelovnebis es nimuSebi<br />
XX saukunis 60-iani wlebSi CineTSi mimdinare antireligiuri vandalizmis xasiaTis kulturuli<br />
revoliciis dros xelSeuxebeli darCa.<br />
4. evropa<br />
didi britaneTisa d CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo<br />
gaixsene:<br />
gaerTianebuli samefo konstituciuri monarqiaa. saxelmwifos meTauria monarqi (1952 wlidan<br />
dedofali elisabed II, uinZorTa dinastiidan). parlamenti Sedgeba TemTa da lordTa palatebisgan.<br />
TemTa palataSi 651 adgilia. arCevnebi aq 5 weliwadSi erTxel ewyoba. am palataSi gamarjvebuli<br />
partiis lideri monarqis mier qveynis mTavrobis meTaurad iniSneba. lordTa palata saukuneebis<br />
ganmavlovaSi memkvidreobiTi organo iyo, dRes ki misi modernizacia mimdinareobs, romlis mizanic<br />
memkvidreobis principze uaris Tqmaa.<br />
Ggermania gaerTianebis Semdeg<br />
davaleba:<br />
1. germaniis geopolitikuri mdgomareobis cvlileba XX s-Si ZiriTadad pirveli da meore<br />
msoflio omebis Sedegad, aseve 90-ian wlebSi, germaniis gaerTianebis Semdeg Seicvala.<br />
2. safrangeTSi, ruseTsa da italiaSi.<br />
ruseTi – komunizmis Semdeg<br />
1. a) ruseTi (oficialuri saxelia ruseTis federacia) aris evropisa aziis qveyanaa. is aris federaciuli<br />
respublika. ruseTi Sedgeba 83 federaciuli subieqtisgan. amerikisgan yofs beringis<br />
srute. ruseTs teritoriis farTobis mixedviT msoflioSi pirveli adgili ukavia, misi farTobi<br />
Seadgens 17,075,400 km-s. ruseTs oficialuri sazRvari ar gaaCnia iaponiasTan da aSS-sTan, magram<br />
am or qveyanas is zRvis meSveobiT ukavSirdeba, iaponiasa da ruseTs Soris mdebareobs oxotis<br />
zRva, xolo aSS-sa da ruseTs Soris mdebareobs beringis srute;<br />
b) qveynis saxmeleTo sazRvari yvelaze didia msoflioSi. ruseTis dasavleT mxares esazRvreba<br />
evropuli saxelmwifoebi: fineTi, norvegia, estoneTi, latvia, litva da poloneTi, es ori saxelmwifo<br />
ruseTis mxolod erT administraciul subieqts – kaliningradis olqs esazRvreba. ruseTs<br />
71
aseve esazRvreba: belorusia, ukraina, saqarTvelo, azerbaijani, yazaxeTi, CineTi, monRoleTi da<br />
CrdiloeTi korea.<br />
2. ruseTi mravali saerTaSoriso Tu adgilobrivi organizaciis wevria, maTgan aRsaniSnavia<br />
gaeros uSiSroebis sabWos wevroba. ruseTi aseve gaerTianebulia G8-Si da G20-Si. ruseTi aris evropis<br />
sabWos, azia-wynari okeanis ekonomikuri TanamSromlobis, Sanhais TanamSromlobis organizaciebis<br />
wevri qveyana.<br />
3. XX saukuneSi msoflioSi bevri mniSvnelovani movlena moxda, maT Soris, 2 msoflio omi,<br />
ssr kavSiris daSla, cvlilbebi aRmosavleT evropis qveynebSi. evropa seriozuli istoriuli<br />
gamowvevebis winaSe aRmoCnda. am dros wamyvani poziciebi aSS-ma daikava da Tavisi gavlena gaa-<br />
Zliera.<br />
4. evropis ekonomika 710 milion adamians moicavs 48 sxvadasxva qveyanaSi. sxva kontinentTa msgavsad,<br />
evropis qveynebis simdidre erTmaneTisgan gansxvavdeba, Tumca maT Soris yvelaze Raribi<br />
mSp-isa da cxovrebis standartebis mixedviT, gacilebiT maRla dgas sxva kontinentebis Rarib<br />
qveynebTan mimarTebaSi.<br />
gansxvaveba simdidreSi evropaSi TvalsaCinoa dasavleTidan aRmosavleTisken. dasavleT evropul<br />
qveynebs maRali mSp da cxovrebis standartebi aqvT, maSin roca aRmosavleT evropis mravali<br />
qveyana jerac ssrk-isa da yofili iugoslaviis daSlis Sedegad miRebuli ekonomikuri kraxis<br />
nangrevebidan gamosvlas cdilobs.<br />
rogorc kontinents, evropas msoflioSi udidesi ekonomika aqvs. TviT evropaSi udidesi erovnuli<br />
ekonomika ki germanias aqvs, romelic aseve globalurad nominaluri mSp-iT mesame adgilzea da<br />
mexuTea msyidvelobiTunarianobis paritetis mixedviT. meorea didi britaneTi, romelic mexuTea<br />
msoflioSi nominaluri mSp-is doniT da meeqvsea mSp-iT. evropis kavSiri msoflios udidesi gaer-<br />
Tianebaa (ssf-isa da msoflio bankis SefasebiT – 2005) da sididiT meorea (css msoflio faqt<strong>wigni</strong><br />
– 2006), Tu mas erT erTeulad miviCnevT. dasavleT evropis regionis Zlieri poziciebi Tanamedrove<br />
ekonomikaSi warmodgenilia, ZiriTadad, momsaxurebis sferoTi – sabanko-safinanso biznesiT,<br />
transportiT, turizmiTa da a.S. amave dros, regionis sameurneo iersaxes globaluri masStabiT<br />
mrewvelobis iseTi dargebic qmnis, rogorebicaa avtomSenebloba, eleqtronika, eleqtroteqnika,<br />
qimiuri industria, metalurgia da aseve, agrobiznesi.<br />
5. islamuri samyaro<br />
1. a) islamuri qveynebia: egvipte, erayi, libani, saudis arabeTi, siria, iordania, iemeni, libia,<br />
sudani, maroko, tunisi, kuveiTi, alJiri, bahreini, katari, omani, arabTa gaerTianebuli saemiroebi,<br />
mavritania, somali (1974), jibuti.<br />
b) yvelaze maRalia – erayi, saudis arabeTi, arabTa gaerTianebuli saemiroebi; dabalia – bosniahercogovina,<br />
yazaxeTi.<br />
2. arabuli qveynebis liga aris saerTaSoriso organizacia, romelic Seicavs 20-ze met arabul<br />
qveyanas da partnior qveynebs. organizacia Seqmnilia 22 marts, 1945 wels. umaRlesi organo – ligis<br />
sabWo mdebareobs kairoSi (egvipte). SeqmnisTanave, 1945 wels mSvidobis da organizaciis Seqmnis<br />
xelSekrulebas Svidma qveyanam moawera xeli: egvipte, erayi, libani, saudis arabeTi, siria, transordania<br />
(dRevandeli iordania) da iemeni. SemdegSi ki ligas SeurTdnen: libia(1953), sudani (1956),<br />
maroko da tunisi (1958), kuveiTi (1961), alJiri (1962), bahreini, yatari, omani da arabTa saamiroebi<br />
(1971), mavritania (1973), somali (1974), jibuti (1977), komoris kunZulebi (1993). 1976 wels ligaSi<br />
miiRes palestinis ganTavisuflebis organizacia, 1988 wlidan warmoadgens palestinis saxelmwifos.<br />
organizaciis generaluri mdivania nabil elarabi (egvipte) 2011 wlidan.<br />
§12. msoflio mosaxleobis dinamika<br />
gaixsene:<br />
1. mosaxleobis dinamika – mosaxleobis raodenobis cvlileba droSi; bunebrivi moZraoba – sxvaoba<br />
Sobadobasa da mokvdaobas Soris; Sobadobis koeficienti – dabadebulTa raodenoba yovel<br />
1000 kacze, mokvdaobis koeficienti – gardacvlilTa raodenoba yovel 1000 kacze.<br />
72
2. demografiuli afeTqeba esaa msoflios mosaxleobis mkveTri daCqareba, ZiriTadad ganvi-<br />
Tarebadi qveynebis mosaxleobis raodenobis zrdis xarjze. 1950-1960-iani wlebis demografiuli<br />
afeTqeba ganpirobebuli iyo ganviTarebad qveynebSi mokvdavobis SemcirebiT 23-24 promiledan<br />
9-10 promilemde Sobadobis maRali donis SenarCunebis pirobebSi. demogrfaiuli politika aris<br />
RonisZiebaTa sistema, romelic mimarTulia demografiuli mdgomareobis dasaregulireblad.<br />
demografiuli politika arsebobs mastimulirebeli da SemzRudveli xasiaTis.<br />
davaleba:<br />
1. a) dedamiwis mosaxleoba XIX s-mde nela izrdeboda, radgan am periodSi marTalia maRali iyo<br />
Sobadoba, magram amave dros, aseve, Zalian maRali mokvdaobac, rac gamowveuli iyo medicinis ganviTarebis<br />
dabali doniTa da sxv. socialur-ekonomikuri faqtorebiT. b) ganviTarebad qveynebSi.<br />
2. bunebrivi namati erTi wlis ganmavlobaSi saSualod 76259815 kacs Seadgens.<br />
3. a) dedamiwis mosaxleoba gaormagda 100 weliwadSi; b) mosaxleobis zrdasTan erTad TandaTan<br />
mcirdeba zrdis periodebi.<br />
4. msoflios qveynebi mosaxleobis mixedviT: 1 mlrd-ze meti mcxovrebiT: 1. CineTi – 1 mlrd<br />
339 mln kaci (msoflio mosaxleobis 19,3%, indoeTi – 1 mlrd 210 mln kaci (17,4%; 100 mln-ze meti<br />
mcxovrebiT: (%), aSS – 3121 mln kaci (4,5%) indonezia – 237,7 mln kaci (3,4%), brazilia – 190,6 mln<br />
kaci (2,7%), pakistani – 177,1 mln kaci (2,5%), bangladeSi – 151,2 mln kaci (2,3%), nigeria – 142,2 mln<br />
kaci (2,1%), ruseTi – 142,09 mln kaci (2,0%), iaponia – 127,09 mln kaci (1,8%)m meqsika – 1112,3 mln<br />
kaci (1,6%); 10 mln-ze meti mcxovrebiT: kanada, avstralia, alJiri, senegali, gvatemala,zimbabve<br />
da sxv: 1 mln-ze meti mcxovrebiT: saqarTvelo, bulgareTi, israeli, fineTi, norvegia da sxv.; 1<br />
mln-ze naklebi mcxovrebiT: katari, bahreini, surinami, brunei, islandia, malta, vatikani da sxv.<br />
5. a) aziasa da afrikaSi; b) prognoziT 2010-2050 wlebSi dedamiwis mosaxleoba aziasa da afrikaSi<br />
gaizrdeba.<br />
6. a) 1950-2050 wlebSi ganviTarebul qveynebSi mosaxleobis ricxovnoba ar icvleba, xolo ganviTarebad<br />
qveynebSi misi mkveTri zrdis tendencia SeiniSneba.<br />
b) mosaxlebis ricxovnoba imatebs, ZiriTadad, afrikisa da aziis mosaxleobis zrdis xarjze.<br />
g) prognoziT 2010-2050 wlebSi dedamiwis mosaxleoba 900 mln-s gadaaWarbebs.<br />
7. savaraudod, aqtualuria misi pirveli nawili, rom mosaxloeba geometriuli progresiiT<br />
izrdeba, xolo sursaTi da resursebi – arTmetikuli progresiiT, magram swori politikis Sem-<br />
TxvevaSi SesaZlebelia procesis daregulireba.<br />
8. SesaZlebelia, Tu msoflios sxvadasxva qveynebsa da regionebSi Sesabamisi demografiuli<br />
politika gatardeba.<br />
9. ganviTarebul qveynebs pirdapiri kavSiri aqvT globalur demografiul situaciasTan,<br />
radgan ganviTarebadi qveynebis mosaxleoba ukeTesi pirobebisa da samuSaos ZiebaSi Tavs swored<br />
am qveynebs afarebs.<br />
10. mosaxleobis zrda – SimSilisa da siRaribis problema – janmrTelobis dacva – wera-kiTxvis<br />
ucodinaroba – dasaqmebuloba – mZime socialur-ekonomikuri pirobebi.<br />
§13. demografiuli optimumi da demografiuli politika<br />
1. a) yvelaze maRalia: avRaneTi, angola, siera-leone; b) yvelaze dabalia: aSS, kanada, avstralia.<br />
evropis qveynebi; g) afrikisa da aziis umetesi qveynebi;<br />
2. qveynebis specifika, mag., religiuri faqtori, ganaTlebis done da sxv. mniSvnelovnad moqmedebs<br />
damografiul mdgomareobaze.<br />
3. qveynebis ekonomikuri ganviTarebis done am qveynebSi demografiul viTarebas gansazRvravs,<br />
ris gamoc es qveynebi demografiuli gadasvlis sxvadasxva fazaSi imyofebian.<br />
4. mosaxleobis aRwarmoebis tipebis cvlilebis gamomwvevi mizezebia socialuri da ekonomikuri<br />
faqtorebi da politikuri mdgomareoba.<br />
5. saqarTveloSi demografiuli viTarebis Sesacvlelad sapatriarqo, aseve sxvadasxva kerZo<br />
kompaniebi cdiloben sxvadasxva aqciebis Catarebas da daxmarebis gawevas.<br />
73
§14. urbanizacia – XX saukunis fenomeni<br />
gaixsene:<br />
1. miuxedavad urbanizaciis mzardi tempebisa, dedamiwis mosaxleobis udidesi nawili jerac<br />
sasoflo dasaxlebebSi cxovrobs;<br />
2. urbanizacia – esaa qalaqebis zrda, ganviTarebis procesi, qalaqis mosaxleobis xvedriTi<br />
wilis zrda qveyanaSi, regionSi, msoflioSi. sazogadoebis ganviTarebaSi qalaqebis rolis zrdis<br />
procesi, saqalaqo cxovrebis wesis gavrceleba da misi Tanmxlebi sazogadoebrivi procesebi.<br />
davaleba:<br />
1. urbanizaciis done gviCvenebs qalaqis mosaxleobis xvedriT wils mTeli qveynis mosaxleobaSi,<br />
xolo urbanizaciis xarisxi, asaxavs ara marto qalaqebis ricxvis zrdas, aramed qalaquri<br />
cxovrebis wesis gavrcelebasac qveynis masStabiT. amitomac urbanizaciis xarisxi ufro realurad<br />
asaxavs urbanizaciis process.<br />
2. saqalaqo mosaxleobis xvedriTi wili gaizarda 1900 wlidan, TiTqmis gaormagda 1950 wels,<br />
xolo 2000 wlidan mkveTrad gaizarda.<br />
3. raodenobrivi – ramdeni adamiani cxovrobs qalaqebSi; socialur-fsiqologiuri – saqalaqo<br />
cxovrebis ritmi metad swrafia, rac Tavisebur fsigologiur mdgradobas moiTxovs; komunalursayofacxovrebo:<br />
qalaqs specifikuri komunalur-sayofacxovrebo pirobebi axasiaTebs; qalaqSi<br />
mravali kulturuli obieqti mdebareobs; bevri qalaqi politikur-administarciul centrs<br />
warmoadgens, aqaa Tavmoyrili sakanonmdeblo da aRmasrulebeli organoebi; qalaqebSi mrewvelobisa<br />
da momsaxurebis mravali dargia ganviTarebuli da saqalaqo mosaxleobis udidesi nawilic<br />
am sferoebSia dasaqmebuli; qalaqebs Taviseburi arqiteqtutli stili aqvT, xasiaTdeba maRali<br />
SenobebiT, mravalkorpusiani sacxovrebeli ubnebiT;<br />
4. maRalurbanizebuli qveynebia: aSS, kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo, norvegia.<br />
saSualourbanizebuli qveynebia: CineTi, indoeTi, egvipte, sudani, kongos demokratiuli respublika;<br />
dabalurbanizrebuli qveynebia: eTiopia, nigeri, vietnami, avRaneTi, papua-axali gvinea;<br />
urbanizaciis maRali done ganviTarebul qveynebSia, xolo dabali done ganviTarebadSi. urbanizaciis<br />
maCvenebeli pirdapirproporciulia qveynebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis donesTan.<br />
5. CrdileoT amerikaSi, laTinur amerikaSi, evropasa da avstraliaSi.<br />
6. religiuri: ierusalimi, vatikani, meqa, medina, elyasa; sakurorto: karlovi vari, nica, antalia,<br />
insbreki, maiami; gasarTobi: las-vegasi, los-anjelesi; sadedaqalaqo: brazilia, la-pasi.<br />
7. globaluri qalaqebia: Cikago da niu-iorki – aSS; toronto – kanada; mexiko – meqsika; dublini<br />
da londoni gaerTianebul samefo, briuseli – belgia, frankfurti – germania, romi da milani –<br />
italia, madridi – espaneTi, lisaboni – portugalia, parizi – safrangeTi; ciurixi – Sveicaria,<br />
aTeni – saberZneTi, amsterdami – niderlandebi, stokholmi – SvedeTi, varSava – poloneTi, praRa<br />
– CexeTi, vena – avstria,<br />
budapeSti – ungreTi, stambuli –TurqeTi, mumbai – indoeTi, tokio – iaponia; seuli – samxreT<br />
korea, beijingi, Sanhai da hongkongi – CineTi, bangkoki – tailandi, kuala-lumpuri – malaizia,<br />
singapuri – singapuri, jakarta – indonezia, sidnei – avstralia, karakasi – venesuela, san-paulo<br />
– brazilia, santiago – Cile, buenos- airesi – argentina.<br />
8. bidonvilebi, ZiriTadad, gavrcelebulia laTinuri amerikis, aziisa da afrikis ganviTarebad<br />
qveynebSi, rac iq arsebuli dabali socialur-ekonomikuri doniTaa ganpirobebuli; a) meqsika;<br />
Cile, saudis arabeTi; b) TurqeTi, brazilia, argentina; g) iemeni, omani, gaboni; d) somali, avRaneTi,<br />
Cadi, nigeri.<br />
9. XX-s Si saqalaqo mosaxleoba TiTqmis 16%-iT gaizarda, rac msoflioSi mimdinare cvlilebebiT<br />
iyo gamowveuli. samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegad gaCnda meurneobis axali<br />
dargebi, saWiro Seiqna kvalificiuri muSaxeli, ris gamoc mosaxleobis didma nawilma qalaqebSi<br />
gadainacvla.<br />
10. dedaqalaqi aris saxelmwifos an sxva administraciuli teritoriis (olqis, provinciis,<br />
74
avtonomiuri erTeulis) mTavari qalaqi, sadac, rogorc wesi, ganlagebulia xelisuflebisa da<br />
mmarTvelobis umaRlesi organoebi: prezidentis, monarqis, gubernatoris rezidencia, parlamenti,<br />
centraluri saministroebi da uwyebebi, qveynis umaRlesi sasamarTlo da sxva. dedaqalaqi<br />
xSirad calke administraciul erTeulad aris gamoyofili, magaliTad qalaq venas konstituciiT<br />
miniWebuli aqvs mxaris statusi.<br />
dedaqalaqi SeiZleba ar iyos qveynis yvelaze didi qalaqi. amis magaliTebia: ankara TurqeTSi,<br />
vaSingtoni aSS-Si, kanbera avstraliaSi da sxva. ufro metic, ukanasknel aTwleulebSi SeimCneva tendenciebi<br />
dedaqalaqis gadatanisa mcire sididis qalaqebSi (astana yazaxeTSi, dodoma tanzaniaSi,<br />
iamasukro kot-divuarSi) an sruliad axali dedaqalaqebis mSeneblobisa (brazilia, islamabadi).<br />
zogierT qveyanaSi praqtikulad aRiarebulia ordedaqalaqianoba: niderlandebis oficialuri<br />
dedaqalaqia amsterdami, magram mTavroba da umaRlesi sasamarTlo haagaSia ganTavsebuli, analogiuri<br />
viTarebaa boliviaSi (sukre – konstituciuri dedaqalaqia, la-pasi – faqtobrivi), kotdivuarSi<br />
(iamasukro da abijani), Sri-lankaSi, CileSi, malaiziaSi, samxreT afrikis respublikaSi.<br />
11. ganviTrebul qveynebSi urbanizaciis zrdis tempebi Semcirda: mosaxleobis didi nawili<br />
sacxovreblad didi qalaqebis gareubnebsa da qalaqTan axlos mdebare dasaxlebil adgilebSi<br />
gadadis, rac upirvelesad e.w. `qalaquri problemebiTaa~ gamowveuli.<br />
12. qalaqi — msxvili dasaxlebeli punqti, romelic asrulebs samrewvelo, satransporto,<br />
sameurneo, kulturuli, politikuri, administraciuli organizaciis funqciebs. qalaqis kategoria<br />
adgilobrivi TaviseburebebiT ganisazRvreba Semdegi niSnebis mixedviT: mosaxleobis<br />
raodenoba da saqmianoba, dasaxlebuli punqtis ekonomikuri da kulturuli mniSvneloba. qalaqs<br />
axasiaTebs dasaxlebis didi simWidrove da ganaSenianebis kompaqturoba. qalaqebis daarseba da<br />
ganviTareba mWidro kavSirSia Sromis geografiul danawilebasTan. qalaqTa umravlesobis ganviTarebis<br />
ZiriTadi faqtoria sazogadoebrivi warmoebis funqcia, Tumca arsebobs qalaqwarmomqmneli<br />
sxva faqtorebic, magaliTad: administraciuli (Cveulebriv, sxva faqtorebTan erTad), samxedrostrategiuli<br />
(cixe-qalaqi), dasasvenebeli da samkurnalo (sakurorto qalaqebi), samecnierosauniversiteto,<br />
religiuri.<br />
Tanamedrove pirobebSi bevrma qalaqma SeiZina sxva daniSnulebac: turistul-samuzeumo,<br />
safestivalo, sportuli da sxva. TiToeuli qalaqis funqciuri tipi arsebiTad ganisazRvreba<br />
misi geografiuli mdebareobiT da im kavSirebiT, romlebic arsebobs qalaqsa da misken mizidul<br />
teritorias Soris.<br />
qalaqebSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis da saxelmwifo mmarTvelobis sxvadasxva formebia<br />
gavrcelebuli. saqalaqo mmarTvelobis tipuri organoebia: arCeuli municipaluri sabWo (municipaliteti),<br />
qalaqis asamblea, qalaqis sakrebulo, saqalaqo sabWo. am organoebis mier an qalaqis<br />
mosaxleobis mier arCeuli saqalaqo administraciis meTauri, meri, burgomistri, qalaqis Tavi<br />
da misdami daqvemdebarebuli samsaxurebi. did qalaqebSi arCeviTi organoebi irCeven Tavis aRmasrulebel<br />
da ganmkargulebel organoebs: qalaqis mTavrobas, aRmasrulebel komitets da sxva.<br />
dedaqalaqebSi xSirad mmarTvelobis gansakuTrebuli formebia dadgenili.<br />
13. qalqebis cxovrebis donis dasadgenad aseve SeiZleba gaTvalsiwinebuli iqnes Semdegi kriteriumebi:<br />
kvebis Rirebuleba, sacxovrebeli pirobebi, xmauris done, haeris sisufTave, sazogadoebrivi<br />
usafrTxoeba da sxv.<br />
§15. eTnomozaika da globaluri eTnikuri krizisi<br />
gaixsene:<br />
1. rasobrivi, eTnikuri, sqesobrivi, asakobrivi, lingvisturi da sxva niSnebiT.<br />
2. eTnosi aris adamianTa istoriulad Camoyalibebuli met-naklebad didi Tu mcire jgufi,<br />
SekavSirebuli Tavdapirveli teritoriis, enisa da kulturis erTobis safuZvelze; dedamiwis<br />
mosaxleobis eTnikuri struqtura Zalze mravalferovania: daaxloebiT 3-4 aTass eTnos gamoyofen.<br />
davaleba:<br />
1. xorvatia, serbeTi, bosnia-hercogovina, makedonia, slovenia, montenegro.<br />
75
2. erTerovani qveynebia: Ggermania, safrangeTi, espaneTi; orerovani – belgia, mravalerovani<br />
– ruseTi.<br />
3. eTnikuri krizisis gamomwvevi ZiriTadi mizezebia: eTnosebis swrafva TviTgamorkvevisaken,<br />
ekonomikuri brZola teritoriebisa da bunebrivi resursebisaTvis, aramarTvadi demografiuli<br />
ganviTareba `mesame samyaros~ qveynebSi, erebis `dabereba~ ganviTarebul qveynebSi, asimilaciuri<br />
procesebi da eTnoumciresobebis depopulacia, ekologiuri da religiuri faqtorebi.<br />
4. ebraelebisa da arabebis, Turqeb-qurTebis problema; berZnebisa da Turqebis –kviprosSi.<br />
5. gvari sisxliT naTesavTa jgufia, romlis wevrebi TavianT warmomavlobas dedis an mamis<br />
mxridan saerTo winapars (realurs an miTiurs) ukavSirebdnen da saerTo saxelwodeba hqondaT.<br />
gvari warmoiSva pirvelyofil adamianTa jogidan qveda da zeda paleoliTis mijnaze. egzogamiis<br />
wesis Tanaxmad, gvars ar SeeZlo damoukidebeli arseboba da tomSi iyo gaerTianebuli.<br />
tomi winaklasobrivi sazogadoebis eTnikuri da socialuri erTianobis tipia, romelsac axasiaTebs<br />
wevrTa sisxliT naTesaobiTi kavSiri. iyofa gvarad da fratriadad. aqvs saerTo satomo<br />
teritoria, ena (dialeqti), tomobrivi TviTSegneba da endogamia, ganviTarebul gvarovnul<br />
wyobilebaSi – sakuTari mmarTveloba, romelsac saTaveSi udgas satomo samxedro da samoqalaqo<br />
sabWo. toms aqvs Tavisi kulti da satomo dResaswaulebi.<br />
xalxi (xalxovneba) – eTnosocialuri erTobis forma, tomis ganviTarebis Semdgomi stadia,<br />
sadac sisxliT naTesaur erTobas cvlis teritoriuli erToba da damaxasiaTebelia enis, kulturis<br />
da sameurneo wyobis erToba, klasobrivi da socialuri diferenciacia. msoflios eTnosebis<br />
mniSvnelovani nawili amJamadac xalxovnebis donezea.<br />
eTnosi aris adamianTa istoriulad aRmocenebuli da Camoyalibebuli myari erToba, warmodgenili<br />
tomis, xalxis, eris saxiT. misi gaCenis aucilebeli pirobebia: teritoria, ena da fsiqikuri<br />
wyobis erTianoba, xolo damaxasiaTebel Tvisebebad miiCneva:<br />
supereTnosi – saerTo warmoSobis monaTesave eTnosTa jgufi, romelsac SenarCunebuli aqvs<br />
saerTo TviTSegneba da saerTo zeeTnikuri saxelwodeba ( mag., slavebi, arabebi d sxv);<br />
subeTnosi – eTnosis SigniT gamokveTili eTnikuri individualobis mqone erTobebi, romlis<br />
wevrebsac gacnobierebuli aqvT eTnikuri TviTmyofadoba, TavisTavadoba eTnosis farglebSi da<br />
aqvT sakuTari TviTsaxelwodeba (mag., megrelebi da svanebi qarTuli eTnosis SigniT).<br />
eri aris adamianTa istoriulad Camoyalibebuli, myari erTianoba saerTo teritoriiT, eniT,<br />
ekonomikuri TanacxovrebiTa da kulturul-fsiqologiuri (nacionaluri xasiaTi, TviTcnobiereba,<br />
interesebi da yofa) niSnebiT.<br />
eTnikuri (erovnuli) umciresoba – saxelmsifos mosaxleobis garkveuli jgufi, romelsac<br />
qveynis mosaxleobis umravlesobisgan gansxvavebuli eTnikuri TviTSegneba da TviTidentifikacia<br />
gaaCnia da rogorc wesi, es gansxvaveba emyareba gansxvavebul enas, religias, kulturas, rasas an<br />
sxva faqtors.<br />
6. saqarTveloSi mcxovrebi EeTnikuri umciresobebia:<br />
76
7. kavkasiis uZveles mosaxleobaSi ZiriTadad gamoiyofa ori, erTmaneTisagan gansxvavebuli,<br />
rasobrivi tipi. erTi, romelsac xmelTaSuazRvispirul rasas akuTvneben, moicavs imierkavkasiis<br />
zogierT dablob raionsac (mag., yubanis regioni). mas axasiaTebs viwro da grZeli Tavi, Zalze viwro,<br />
maRali da mkveTrad profilirebuli saxe, daxvewili yvrimali, viwro da mkveTrad gamoxatuli cxviri,<br />
gluvi reliefi da sxva. mis Tanadroulad CrdiloeT kavkasiis dablob regionebSi gavrcelebuli<br />
iyo mkveTrad gansxvavebuli tipic, romelsac axasiaTebda zomieri sigrZisa da siganis Tavi,<br />
farTo da naklebprofilirebuli saxe, zomierad gamoxatuli yvrimali da sxva.<br />
kavkasiis Tanamedrove mosaxleobis anTropologiur SemadgenlobaSi ZiriTadad gamoyofen<br />
sam did rasobriv tips. kavkasiis Crdilo-dasavleT teritoriaze gavrcelebulia adiRuri<br />
anTropologiuri tipi, romlisganac muqi pigmentaciiTa da zogierTi sxva niSniT gansxvavdeba<br />
kavkasiis kaspiispireTSi gavrcelebuli dasavlur-kaspiuri tipi. igi gvxvdeba azerbaijanelebsa<br />
da daRestnelebSi. am tipis analogiuri formebi SeiniSneba Sua aziis, avRaneTisa da CrdiloeT<br />
indoeTis evropeidul mosaxleobaSi. aq igi cnobilia indoxmelTaSuazRvispiruli rasis indopamiruli<br />
ganStoebis saxeliT. mesamea centralur kavkasiaSi mcxovrebi winaaziuri tipi, romelsac<br />
axasiaTebs mkveTrad braqikefaluri Tavi, sakmaod farTo, magram mkveTrad profilirebuli<br />
saxe, viwro, maRali da mkveTrad gamoxatuli cxviri, uxvad ganviTarebuli Tmovani safarveli<br />
da sxva. es tipi gavrcelebulia Tanamedrove qarTvelebSi, somxebSi, dasavleT azerbaijanelebsa<br />
da daRestnelebSi, kavkasiis mTielTa jgufebSi da sxva. misi analogiebi wina aziis Tanamedrove<br />
mosaxleobaSi gvxvdeba. kavkasiis Tanamedrove mosaxleobaSi sakmaod garkveviTaa gamoxatuli<br />
lokaluri qvetipebi, romlebic met-naklebad gansxvavdeba erTmaneTisagan.<br />
kavkasiaSi cxovrobs 50-ze meti erovnebis xalxi, romlebic laparakoben iberiul-kavkasiur<br />
(kavkasiur), indoevropul da altaur enobriv ojaxTa enebze.<br />
iberiul-kavkasiur enaTa ojaxSi Sedis qarTvelur, afxazur-adiRur, naxur da daRestnur<br />
enaTa jgufebi. iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis yvelaze mravalricxovani xalxia qarTvelebi.<br />
isini cxovroben kavkasionis Sua nawilis samxreT kalTaze. am ojaxis enebze molaparake yvela sxva<br />
xalxi, afxazebis garda, gansaxlebulia kavkasionis CrdiloeT kalTaze.<br />
* afxazur-adiRur jgufSi Sedian warmoSobiT monaTasave adiReelebi (adiRe da krasnodaris<br />
mxaris mezobeli raionebi), Cerqezebi (yaraCai-CerqezeTi) da yabardoelebi (yabardo-balyareTis<br />
77
dablobi nawili da CrdiloeTi oseTis mozdokis raioni), agreTve afxazebi (afxazeTi da aWara) da<br />
abazebi (yaraCai-CerqezeTis CrdiloeTi nawili).<br />
* naxur jgufSi Sedian CaCnebi (CeCneT-inguSeTis aRmosavleTi da centraluri raionebi da<br />
daRestnis xasaviurTis raioni) da inguSebi (CeCneT-inguSeTis dasavleTi raionebi da misi momijnave<br />
CrdiloeT oseTis raionebi), enobrivad amave jgufs ukavSirdebian bacbebi anu wova-TuSebi<br />
(saqarT velo, axmetis raioni), Tumca kulturul-istoriulad, religiurad, yofiTa da sxva<br />
ZiriTadi niSnebis mixedviT, isini qarTveli eris ganuyofel nawils warmoadgenen.<br />
* daRestnel xalxTa didi umravlesoba Sedis daRestnur jgufSi, romelic Sedgeba 4 qvejgufisagan:<br />
xunZuri, darguuli, lakuri da lezgiuri. xunZur qvejgufSi (mTiani daRestani da<br />
azerbaijanis CrdiloeT-dasavleTi raionebi) xunZebis garda Sedian maTTan TiTqmis Serwymuli<br />
mcirericxovani andiur-didouri (cezuri) xalxebi (andielebi, boTlixelebi, RoRoberielebi,<br />
Wamalalebi, kvandelebi, tindielebi, yaradaRelebi, axvaxelebi, cezebi, hinuxebi, xvarSielebi,<br />
beJitelebi, hunzibelebi), agreTve arCibelebi.<br />
* darguul qvejgufSi (Sua daRestnis mTiani da mTispira raionebi) darguelTa garda xaidayelebi,<br />
kubaCelebi da lakebi cxovroben centralur daRestnis mTebSi. lezgiur qvejgufSi Sedian<br />
lezgebi (daRestnis aRmosavleTi da azerbaijanis CrdiloeTi raionebi), Tabasaranelebi (samxreTaRmosavleT<br />
daRestani, derbentis dasavleTiT), aRulebi (daRestnis samxreT-aRmosavleTis<br />
maRalmTiani nawili), ruTulelebi (samxreT daRestani, mdinare samuris zemo dineba), waxebi (ru-<br />
Tulelebis dasavleTiT), maTve ganekuTvnebian CrdiloeTi azerbaijanis mcirericxovani xalxebi:<br />
udiebi, buduxebi, kriwebi da xinaluRebi.<br />
kavkasiaSi mcxovreb xalxTagan indoevropul enaTa ojaxSi Sedian rusebi, ukrainelebi, somxebi<br />
da iranis jgufis xalxebi. rusebi cxovroben stavropolisa da krasnodaris mxareebSi, agreTve<br />
kavkasiis yvela mokavSire respublikaSi; ukrainelebi — krasnodaris mxareSi. CrdiloeT kavkasiis<br />
rusi da ukraineli mosaxleobis mniSvnelovan nawils Seadgenen yubanisa da Tergis kazakebi.<br />
indoevropuli ojaxis calkeuli jgufia somxebi. isini Seadgenen somxeTis ZiriTad mosaxleobas,<br />
cxovroben agreTve mTian yarabaRSi, saqarTveloSi (umTavresad axalcixisa da axalqalaqis<br />
raionebSi) kavkasiis qalaqebSi. amave ojaxis iranulenovan jgufs ganekuTvnebian osebi (CrdiloeTi<br />
da samxreTi oseTi), qurTebi (somxeTi, saqarTvelo, azerbaijani), TaTebi (azerbaijanis CrdiloaRmosavleTi<br />
da daRestnis samxreTi nawili), Tatur enaze molaparake mTis ebraelebi (daRestani<br />
da azerbaijani), TaliSebi (azerbaijanis samxreT-aRmosavleTi nawili).<br />
* alTauri ojaxis Turquli jgufis enebze laparakoben azerbaijanelebi (azerbaijani da<br />
saqarT velos, somxeTis, daRestnis mosazRvre raionebi); erTmaneTTan axlomonaTesave yaraCaelebi<br />
(yaraCai-CerqezeTis mTiani samxreT raionebi) da balyarebi (yabardo-balyareTis samxreT da<br />
samxreT-dasavleTi raionebi), yumuxebi (daRestnis dablobi nawili, mcire raodenobiT — CeCneTinguSeTisa<br />
da CrdiloeT oseTSi), noRaelebi (stavropolis mxare da daRestani), TaTrebi (azerbaijanis<br />
qalaqebi), kavkasiis Turqmenebi (stavropolis mxaris aRmosavleTi da CrdiloeTi raionebi).<br />
kavkasiaSi mcire jgufebad cxovroben berZnebi, asurelebi, moldovelebi, estonelebi,<br />
mordvelebi, koreelebi, boSebi. kavkasiis morwmune mosaxleobis umravlesoba qristianobas aRiarebs.<br />
marTlmadideblebi arian: rusebi, ukrainelebi, osebis ZiriTadi nawili, qarTvelebisa da<br />
afxazebis umravlesoba, mozdokis yarabdoelebi; monofizitebi – somxebi. danarCeni xalxebis didi<br />
nawili muslimebi iyvnen, m. S. lekebis mcire nawili – Siitebi; sxvebi da nawilobriv afxazebi, osebi<br />
da qarTvelebi (aWarelebi da ingiloebi) – sunitebi. qarTveli da mTieli ebraelebi aRiarebdnen<br />
iudaizms.<br />
enobrivi klasifikaciis Sesabamisad kavkasieli xalxebi Semdeg jgufebad iyofian:<br />
kavkasiuri ojaxis xalxebi: qarTveluri jgufi: qarTvelebi (saqarTveloSi: daaxl. 4.000.000;<br />
saerTo raodenoba: 7.200.000), afxazur-adiReuri ojaxi: afxazebi (95.000), abazinebi (31.000), yabardoelebi<br />
(304.000), Cerqezebi (50.000), adiReelebi (115.000)., naxuri jgufi: CeCnebi (840.000), inguSebi<br />
(200.000), daRestnuri jgufi: avarelebi (540.000), lekebi (430.000), lakebi (110.000), darguelebi<br />
(32.000).<br />
alTauri ojaxis xalxebi: Turquli jgufi: azerbaijanelebi (5.800.000), yumuxebi (255.000), yara-<br />
Caelebi (140.000), balyarelebi (69.000); monRoluri jgufi: yalmuxebi (218.000)<br />
indoevropuli ojaxis xalxebi: slavuri jgufi: rusebi (8.100.000), ukrainelebi (350.000). bevri<br />
78
maTgani Tavs kazakebad miiCnevs. berZnuli jgufi: berZnebi (120.000); iranuli jgufi: osebi (570.000),<br />
qurTebi (230.000); somxuri jgufi: somxebi (4.300.000).<br />
afraziuli ojaxis xalxebi: semituri jgufi: ebraelebi (30.000), asurelebi (11.000)<br />
miuxedavad eTnikuri, religiuri da enobrivi sxvaobisa, kavkasielebs erTmaneTTan mWidrod<br />
akavSirebs politikuri da ekonomikuri interesebi, agreTve saerTo istoriuli bedi, kulturebisa<br />
da tradiciebis msgavseba.<br />
§ 16. kulturis globalizacia<br />
1. 750-2000 – aSS, norvegia, fineTi; 40-750 – germania, safrangeTi, avstralia, Sveicaria; 4-40 –<br />
ruseTi, brazilia, samxreT afrikis respublika, TurqeTi; 0-40 – CineTi, indoeTi, bolivia, ekvadori,<br />
alJiri, maroko, saudis arabeTi da sxv.<br />
internetis qselSi maRali CarTulobiT gamoirCeva ganviTarebuli da zogierTi ganviTarebadi,<br />
ZiriTadad, axali industriuli qveynebi, xolo SeadrebiT dabali CarTulobiT umetesad ganvi-<br />
Tarebadi qveynebi.<br />
2. 1940-1969 w.w. – aSS, kanada; 1970-1974 w.w. – SvedeTi, iaponia, safrangeTi, germania, gaer-<br />
Tianebuli samefo; 1975-1979 w.w. – brazilia, irlandia, Sveicaria; 1980-1984 w.w. – espaneTi, fineTi,<br />
norvegia; 1985- 1989 w.w. – meqsika, argentina, venesuela, TurqeTi; 1990-1994 w.w. – ruseTi, CineTi,<br />
saudis arabeTi, egvipte, poloneTi, saberZneTi; 1995-1999 w.w. – kolumbia, peru, ukraina, saqarTvelo,<br />
indoeTi, samxreT afrikis respublika, paragvai; 2000 wlidan dRemde – serbeTi, safrangeTis<br />
gviana. makdonaldsis restornebis ricxvi yoveli 5-wliani intervalis Semdeg matulobs da misi<br />
<strong>geografia</strong>c farTovdeba.<br />
3. erovnuli TviTmyofadoba aris is, ris dakargvis uflebac arc erT qarTvels ar aqvs.<br />
4. bunebrivi garemo did gavlenas axdens saukuneTa ganmavlobaSi mcxovrebi xalxis mentalitetze,<br />
kulturis Taviseburebebze, tradiciebze, folklorze. aRniSnuli Sexedulebis damtkiceba<br />
advilad SesaZlebelia bunebrivi garemosa da masSi mcxovrebi xalxis kulturis TaviseburebaTa<br />
ganxilvis Sedegad. cnobili qarTveli filosofosi zurab kakabaZe wers: ,,buneba ramdenadme<br />
sxvadasxvagvaria saqarTvelos farglebs SigniT, amis Sesabamisad, ramdenadme sxvadasxvagvaria<br />
simRerebi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi. roca kaxeTSi CaxCaxa mziT ganaTebulsa da mkveTrad<br />
gamokveTils, cisaken amayad mzirals, mxrebmaRalsa da Zvalmagar kavkasionis mTebs Sevyureb,<br />
ase mgonia, kaxur mravalJamiers vismen, xolo imereTSi ,,dabindul qliavisferi~ mTebis xilvisas<br />
ramdenadme sxvadasxvagvari melodia momesmis – naklebad mkveTri da `CaxCaxa~, nakleb SemarTuli,<br />
rixiani da omaxiani, ufro rbili, niuansobrivi, naxevar tonebSi naTqvami, liriuli…, erTob<br />
sagrZnobi da xelSeuxebelia guruli landSaftisa da simRerebis urTierTSesabamisoba: mwvaned<br />
aqoCril, xuWuWa mTebsa da gorakebze mkvircxlad `morbenali~, mixveul-moxveuli bilikebi da<br />
nakadulebi SesaniSnav vizualur fons qmnian krimanWuliani simRerebisaTvis. igive SeiZleba<br />
iTqvas kaxur `mravalJamierze~, rac gaSlili alaznis velisa da amayad aRmarTuli kavkasionis<br />
mTebis wiaRSi SeiZleba dabadebuliyo. megrul-kolxuri nazi simRerebi subtropikuli rbili<br />
bunebis wiaRSi aRmocendnen.<br />
bunebrivi landSaftebisa da folkloris, xelovnebis urTierTmimarTebis sakiTxi aseve mtkicdeba<br />
svanuri `lileos~, imeruli `sapovnelasa~ da sxva SemTxvevebSic. saboloo jamSi TiToeuli<br />
simRera erTi mTliani qarTuli kulturis Semadgeneli nawilia bunebisa da mis wiaRSi saukuneTa<br />
manZilze mcxovrebi xalxisa. eris fsiqologiaze, kulturaze gavlenas axdens bunebrivi garemo.’’<br />
5. sakmarisia mimovixedoT, raTa davrwmundeT imaSi, Tu ramdenad didia saqarTveloze globalizaciisa<br />
da kulturuli imperializmis gavlena. Cvens garSemo yvelafers globalizaciis<br />
kvali amCnevia: diliT adgomisTanave kbilebs ixexaven Colgate-is kbilis pastiT, svamen Nescafé-s<br />
yavas, icvamen Nike-s sportul fexsacmelebs, miiCqarian makdonaldsSi, raTa miirTvan bigmaki da<br />
Cizburgeri, sicxes koka-kolaTi da pepsiTi ebrZvian, bavSvebi Superman-s, Spider-Man-s da Batman-s<br />
baZaven, patara gogonebi barbebiT TamaSoben, „hari poter“s kiTxuloben, kinoTeatrebSi uyureben<br />
holivudur melodramas popkornis TanxlebiT, rTaven kompiuters da interenetSi informacias<br />
inglisur enaze naxuloben, skaipis Tu socialuri qselebis meSveobiT ukavSirdebian Soreul<br />
qveynebSi myof adamianebs, CNN-s uyureben, usmenen reps da dasavlur popmusikas, Tineijerebi<br />
79
cekvaven breiqdanss, sadRac ewevian Marlboro-s, qalebi kiTxulben Cosmopolitan-s, diasaxlisi ketCupis<br />
laqas aSorebs levisis jinss „arielis~ sarecxi fxvniliT, ok-Ti gamoxataven Tanxmobas, tirian<br />
laTinoamerikul teleserialebze.…<br />
§17. janmrTelobis problema<br />
1. erT eqimsa da sawolebze mosaxleobis raodenobis mixedviT, aseTi maCveneblebia: 500 kacze<br />
naklebi: aSS, evropis qveynebis umetesoba, avstralia, argentina; 500-1000 kaci kanada, ruseTi,<br />
laTinuri amerikis qveynebi; 10 000-20 000 kaci – aziis qveynebis didi nawili, 20 000 kacze meti<br />
afrikis qveynebis umetesoba; es maCvenebeli damokidebulia qveynebis socialur-ekonomikuri<br />
ganviTarebis doneze.<br />
2. bavSvTa sikvdilianoba maRalia: avRaneTi, angola, siera-leone; somali, Cadi; bavSvTa<br />
sikvdilianoba dabalia: aSS, kanada, avstralia, iaponia, samxreT korea da evropis yvela qveyana.<br />
bavSvTa mokvdaobis maCvenebeli damokidebulia qveynebis ganviTarebis doneze: ganviTarebul<br />
qveynebSi – dabalia, xolo ganviTarebad qveynebSi – maRali.<br />
3. tropikul sartyelSi ganviTarebadi qveynebi mdebareoben, sadac jandacvis done sakmaod<br />
dabalia da amitom infeqciuri daavadebebi farTod aris gavrcelebuli.<br />
4. klimati, wylis resursebis deficiti.<br />
5. malariis gavrcelebis arealebia: tropikul ganedebSi mdebare afrikis, laTinuri maerikisa<br />
da aziis qveynebi. malariis gamomwvevi ZiriTadi faqtorebia bunebrivi, konkretulad ki klimaturi<br />
pirobebi da daavadebis sawinaaRmdego RoniZiebaTa gatarebis dabali done.<br />
6. a) SidsiT daavadebulTa xvedriTi wili maRalia: samxreT afrikis respublika, namibia, zambia,<br />
zimbabve. aseve tanzania, mozambiki, centraluri afrikis respublika, gaboni, kongo; es maCvenebeli<br />
yvelaze dabalia: egvipte, monRoleTi, TurqmeneTi, iordania, iaponia, samxreT korea, CrdileoT<br />
korea, filipinebi, Sri-lanka.<br />
b) saqarTveloSi es maCvenebeli 0.1-0.5 %-ia.<br />
7. Savi sikvdili dReisaTvis cnobilia, rogorc Savi Wiri. es saSineli daavadeba evropas swrafad<br />
moedo da didi gangaSis mizezi gaxda. misTvis damaxasiaTebeli simptomebi iyo: Tavis tkivili,<br />
oflianoba, kankali, Zlieri cieb-cxeleba. magram mTavari damaxasiaTebeli niSani, romliTac Savi<br />
WiriT daavadebulebi gamoirCeodnen sxva avadmyofebisagan, iyo Cirqiani wylulebi, e.w. „bubonebi“.<br />
buboni Cndeboda iRliis, kisris da barZayis midamoebSi. Tavdapirvelad gamonayari vardisferi<br />
Seferilobis iyo, Semdeg mewamuli feris xdeboda, bolos ki Savdeboda. e.w. „Savma sikvdilma“ ramdenime<br />
weliwadSi evropis mosaxleobis meoTxedi gaanadgura. im droisaTvis yvela darwmunebuli<br />
iyo, rom dgeba samyaros dasasruli.<br />
rogorc cnobilia, centralur aziaSi Wiri 1330 wels gaCnda. aqedan gavrcelda aRmosavleTiT<br />
— CineTsa da indoeTSi da dasavleTiT — afrikaSi, ris Semdegac evropas miuaxlovda.<br />
Savi Wiris pirveli SemTxveva evropaSi 1347 wlis oqtomberSi dafiqsirda. 12 italiuri gemi<br />
Sav zRvaSi mogzaurobidan brundeboda da da siciliis port mesinaSi Semovida. Tormetive gemis<br />
ekipaJi da mgzavrebi gembanzeve daixocnen. TiToeul gemze TiTqos imdenive raodenobis virTxa<br />
iyo, ramdenic mgzavri. Savi virTxa daavadebebis yvelaze swrafi gadamtania. Savi Wiris mikrobi<br />
virTxas rwyilis saSualebiT gadaecemoda. TiTqmis yoveli gaCerebisas, gemebs ematebodnen axali<br />
virTxebi axali mikrobebiT. Wiri inficirebul virTxas klavda. daxocili virTxis rwyilebi axla<br />
ukve adamianebze gadadiodnen da agrZelebdnen maT dainficirebas.<br />
rodesac gemebi mesinas ports moadgnen, is virTxebi, romlebic jer kidev cocxlebi iyvnen,<br />
napirze gadavidnen da Tan gaiyoles infeqciis gadamtani rwyilebi. evropuli portebis talaxi<br />
da sibinZure xels uwyobda virTxebisa da rwyilebis gamravlebas. sibinZure amravlebda virTxebs,<br />
xolo virTxebi — rwyilebs. rodesac inficirebuli virTxebi daixocnen, rwyilebi axla ukve<br />
mesinas mosaxleobas Seesivnen.<br />
zogierTi regioni, maT Soris, skandinavia mTlianad ganadgurda. moispo norvegielTa dasaxlebebi<br />
grenlandiaSi. avadmyofobas ewireboda yvela — Raribic da mdidaric, axalgazrdac da moxucic.<br />
xSiri sikvdilianoba SeimCneoda mRvdelTmsaxurebs Soris, radgan isini did dros atarebdnen<br />
80
avadmyofebTan. iyo iseTi regionebic, romlebmac advilad daaRwies Tavi epidemias, magaliTad,<br />
milanis Semogareni italiaSi.<br />
sanam epidemiis realuri gamomwvevi mizezebi ucnobi iyo, kacobrioba uZluri aRmoCnda mis winaSe.<br />
eqimebma uamravi wamlis saxeoba gamoscades. erT-erTi Sedgeboda 10-wliani badagis, wvrilad<br />
daWrili gvelebis, Rvinisa da damatebiTi 60 ingredientisagan. magram yvelaferi es, ra Tqma unda,<br />
gaumarTlebeli iyo. erT-erTi yvelaze gansakuTrebuli aspeqti am daavadebisa iyo misi araprognozirebadi<br />
xasiaTi. Tu erT qalaqSi Wiri mosaxleobis molod erT meaTeds iwiravda, meore qalaqi<br />
naxevrad nadgurdeboda. axla ukve cnobilia, rom im periodisaTvis erTdroulad Savi Wiris sami<br />
sxvadasxva tipi mZvinvarebda. yvelaze gavrcelebuli iyo e.w. „bubonuri“ Wiri, metad sasikvdilo<br />
ki — misi ori Tanasaxeoba. im SemTxvevaSi, Tu Wiris baqteria adamianis filtvebs aRwevda, viTardeboda<br />
e.w. pnevmoniuri Wiri. avadmyofebi xvelebisa da daceminebis gziT mikrobebs avrcelebdnen<br />
haerSi, rac safrTxeSi agdebda garSemomyofT. amgvarad pnevmoniuri Wiri advilad vrceldeboda<br />
da uswrafes sikvdils iwvevda.<br />
Wiris mesame tipiT inficirdebodnen is avadmyofebi, romelTa SemTxvevaSi, rwyilis nakbenis<br />
Semdeg Wiris mikrobi pirdapir sisxlSi gadadioda. aseTi gziT inficirebuli avadmyofi ramdenime<br />
saaTSi kvdeboda. xSir SemTxvevaSi msxverpli iZinebda TiTqosda janmrTeli, diliT ki aRar<br />
iRviZebda.<br />
amgvarad „Savi sikvdilis“ gavrceleba da milionobiT adamianis ganadgurebis mizezi gaxda<br />
Cveulebrivi virTxa, romelic inficirebuli rwyilis matarebeli aRmoCnda.<br />
1351 wlisaTvis „Savi sikvdilis“ epidemia dasrulda. Sua saukuneebis istoriuli wyaroebis<br />
mixedviT, msoflios mosaxleobis mesamedi amowyda. bevri Tanamedrove mkvlevari am ricxvs eTanxmeba.<br />
rac Seexeba evropas, misi mosaxleobis meoTxedi mainc daixoca.<br />
„Savi sikvdilis“ periodi dasrulda, magram daavadeba mainc arsebobda. igi regularulad iCenda<br />
Tavs XV saukunis bolomde. yvelaze sagulisxmoa 1361 wlisa da 1369 wlis epidemiebi. amis Semdeg<br />
epidemiaTa Soris periodebi metad xangrZlivi iyo.<br />
Savi Wiri dResac arsebobs. XIX saukunis bolos igi ganmeorda aziaSi, sadac mxolod indoeTSi<br />
eqvsi milioni adamiani imsxverpla. 1995 wels indoeTSi isev dafiqsirda Savi Wiris SemTxvevebi.<br />
8. simsuqnisa da SimSilis gamomwvevi mizezebi arasrulfasovani kveba da sakvebi produqtebis<br />
ukmarisoba an piriqiT, gadaWarbebuli moxmarebaa.<br />
9. geohigiena – mecniereba, romelic swavlobs gaografiuli garemos zemoqmedebas adamianis organizmze<br />
da janmrTelobis dacvis uzrunvelyofis praqtikul RonisZiebaTa gaografias. paTologiebis<br />
<strong>geografia</strong> – sxvadasxva paTologiebis (avadmyofuri gadaxra normisgan, aranormaluroba)<br />
geografiuli gavrceleba. epidemioloogis <strong>geografia</strong> – epidemiaTa warmoSobisa da ganviTarebis<br />
da maTTan brZolis saSualebaTa geografiuli gavrceleba; ekologiuri fiziologia – mecniereba,<br />
romelic cocxali organizmebisa da misi nawilebis sasicocxlo funqciebs, moqmedebas Seiswavlis<br />
da organizmSi mimdinare sasicocxlo procesebs garemoSi arsebul ekologiuri pirobebs<br />
ukavSirebs. ekotoqsikologia – mecniereba, romelic swavlobs Sxamebis Tvisebebs, maT moqmedebas<br />
organizmze da maTi ganeitralebisa da maTgan Tavis dacvis saSualebebs.<br />
§18. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi<br />
gaixsene:<br />
1. migracia adamianis gadaadgileba an gadasaxlebaa sxvadasxva vadiT (ramdenime saaTidan sicocxlis<br />
bolomde), romelic statistikurad aRricxvadi sazRvrebis (ZiriTadad qalaqis, qveynis<br />
da sxva administraciuli sazRvrebis) gadakveTaSi gamoixateba. ganasxvaveben: mudmiv migracias,<br />
romelic dakavSirebulia sacxovrebeli adgilis samudamod SecvlasTan; droebiT migracias,<br />
rodesac gadasaxleba xdeba sakmaod xangrZlivi droiT; sezonur, qanqarisebur, Sida, gare, iZulebiT<br />
da sxva saxis migraciebs.<br />
2. migraciis gamomwvevi mizezebi: ekonomikuri, politikuri, ekologiuri, socialuri da sxv.<br />
81
davaleba:<br />
1. a) germaniasa da did britaneTSi – 2 mln-s, safrangeTSi – 1.5 mln-s. b) gaerTianebul samefoSi<br />
– samxreT aziis da vestindoeTis qveynebidan, germaniaSi – espaneTidan, saberZneTidan da yofili<br />
iugoslaviis qveynebidan; safrangeTSi – espaneTidan da italiidan.<br />
2. `tvinebis gadineba~ ineteleqtualuri migrantebis zrdas iwvevs mimReb qveynebSi, rac dadebi-<br />
Tad aisaxeba am qveynebis samecniero-teqnikur kadrebze, aseve saganmanaTleblo, samedicino da<br />
sxva sferoebze.<br />
3. migraciis saldo dadebiTia: aSS, kanada, ruseTi, avstralia, dasavleT evropis qveynebi;<br />
uaryofiTia: brazilia, meqsika, aRmosavleT evropis qveynebi, indoeTi; stabiluri: argentina,<br />
Cile, TurqeTi.<br />
4. a) saerTaSoriso SromiTi migraciebis ZiriTadi mimarTulebebia: aRmosavleT veropis, aRmosavleT<br />
da samxreT-aRmosavleT aziis, samxreT da centraluri amerikis qveynebidan aSS-sa da<br />
kanadaSi; indoeTidan da pakistanidan dasavleT evropaSi;<br />
b) indoeTi, pakistani, saberZneTi, portugalia – 3 mlrd aSS dolarze meti,.<br />
§ 19. ekonomikuri globalizacia<br />
gaixsene:<br />
msoflios meuneoba msoflios qveynebis meuneobaTa erTobliobaa.<br />
davaleba:<br />
1. a) maRalia: CineTi, indoeTi; dabalia: ukaraina, meqsika, TurqeTi.<br />
b) ekonomikuri zrda saqarTveloSi -4-dan -6%-mdea.<br />
2. konkurentunarianobis maRali reitingi aqvT: aSS, kanada, CineTi, avstralia, iaponia, saudis<br />
arabeTi, norvegia, SvedeTi, espaneTi, safrangeTi, germania, gaerTianebuli samefo da sxv; dabali<br />
reitingi: monRoleTi, madagaskari, bolivia, mozambiki da sxv. b) saqarTveloSi es maCvenebeli<br />
saSualoa.<br />
3. umetesad ar emTxveva;<br />
4. a) pakistani da bangladeSi; b) avstralia da safrangeTi; g) aSS da kanada; e) qveyanaSi rac ufro<br />
maRalia socialur-ekonomikuri ganviTarebis done, miT ufro metia 1 sul mosaxleze wliuri<br />
savaWro moculoba weliwadSi; v) 750-dan 1499 aSS dolari.<br />
5. 2010 wels saerTaSoriso vaWrobis struqturaSi wamyvani poziciebi daikava mza produqciam da<br />
manqana-danadgarebma, samagierod, Semcirda sasoflo-sameuneo nedleulis, sawvavisa da naxevarfabrikatebis<br />
wili, maSin roca 1960 wels yvela am produqciaze TiTqmis Tanabari wili modioda.<br />
saerTaSoriso savaWro struqturis Secvla msoflio bazarze mza produqciaze sul ufro da<br />
ufro mzardi moTxovnilebiTaa gamowveuli.<br />
6. a) aSS, kanada, brazilia, CineTi, avstralia, iaponia, irlandia, espaneTi, da sxv; b) argentina,<br />
meqsika, yazaxeTi, indoeTi, sar-i da sxv; g) ukraina, irani, TurqmeneTi, kenia, kongos demokratiuli<br />
respublika; d) monRoleTi, avRaneTi, venesuela; e) saqarTveloSi inflaciis maCvenebeli 0-2%-mdea.<br />
7. a) kanada, avstralia, irlandia; b) aSS, SvedeTi, islandia; g) espaneTi, TurqeTi, saudis arabeTi;<br />
d) ruseTi, brazilia, argentina; e) ukraina, belorusi, venesuela.<br />
§ 20. msoflios finansuri nakadebi da centrebi<br />
1. sazogadoebrivi finansebia saxelmwifo da municipaluri finansebi, romelTa saSualebiTac<br />
xdeba sazogadoebrivi saWiroebebis dafinanseba. kerZo finansebs Seadgens piradi da saojaxo finansebi,<br />
asvev mcire biznesis, korporaciuli da arakomerciuli organizaciebis finansebi. kerZo<br />
finansebis mTavari amocanaa Semosavlebis miReba da saqmianobis warmarTva am Semosavlis misaRebad.<br />
amasTan, mimarTulia mogebaze, romelic, Tavis mxriv, ixarjeba misi mflobelis gankargviT.<br />
2. finansuri centrebi udides rols asruleben ekonomikuri globalizaciis procesSi. isini<br />
82
marTaven msoflio finansur nakadebs, axorcieleben ra saerTaSoriso savaluto, sakredito da<br />
finansur operaciebs, fasiani qaRaldebis da oqros garigebebs.<br />
3. msoflios yvela ekonomikur reitingSi singapuri tradiciulad sameulSi Sedis – aq yvelaze<br />
advilia biznes-saqmianoba, aris TiTqmis yvelaze dabali gadasaxadebi da xelsayreli sainvesticio<br />
klimati.<br />
aziis es `vefxvi~ erT sul mosaxleze mTliani Sida produqtiT erT-erTi mowinavea msoflioSi,<br />
qveyanaSi, romelic mxolod 707 kvadratul kilometrze mdebareobs da 5 milionamde adamiani<br />
cxovrobs, msoflios yvelaze ganviTarebul saxelmwifoTa Sorisaa da rac mTavaria, am qveyanam<br />
ekonomikis ganviTarebas mxolod bolo aTwleulebSi miaRwia. gasuli saukunis 60-ian wlebSi,<br />
rodesac singapurma ekonomikuri ganviTarebis liberaluri mimarTuleba airCia, mTliani Sida<br />
produqti erT sul mosaxleze mxolod 500 amerikuli dolari iyo. dRes ki es maCvenebeli 50 aTas<br />
dolaramdea da am mxriv es kunZulovani saxelmwifo liderebs Sorisaa msoflioSi.<br />
jer kidev meore msoflios omis Semdeg qveyana mniSvnelovani ekonomikuri sirTuleebis winaSe<br />
idga. TiTqos Soreul 60-ian wlebSi, rodesac qveyanas haeriviT sWirdeboda investiciebi ekonomikis<br />
gasaviTareblad, singapuris mTavrobam adgilobrivi biznesis ganviTarebis xelSesawyobad<br />
Camoayaliba finansuri ganviTarebis instituti – singapuris ganviTarebis banki „dibiesi“. dRes es<br />
banki ukve kerZo, msxvili sainvesticio dawesebulebaa, romelic araerT qveyanaSia warmodgenili.<br />
singapuris ekonomikis ori wamyvani dargi aris mrewveloba da safinanso biznesi. warmoebis<br />
seqtorSi liderobs eleqtronikis warmoeba, romelzec modis mrewvelobis 48 procenti, magram<br />
mTavroba prioritetulad miiCnevs agreTve bioteqnologiebis ganviTarebas da bolo wlebSi<br />
investirebas axorcielebs am dargSi. singapuri msoflioSi meoTxe adgilzea ucxouri valutiT<br />
vaWrobis mixedviT, londonis, niu-iorkis da tokios Semdeg.<br />
singapuri miCneuli aris msoflioSi yvelaze keTilganwobil qveynad biznesis mimarT. biznesis<br />
keTebis siiolis maCvenebliT mas pirveli adgili uWiravs. singapurisTvis damaxasiaTebelia<br />
globalizaciis maRali done. globalizaciis zogierTi indeqsis mixedviT, is pirvel adgilsac<br />
ki ikavebs, miT umetes, ekonomikuri globalizaciis kuTxiT.<br />
4. ofSoruli finansuri centrebia: iaponia, panama, omani, axali zelandia, filipinebsa karibis<br />
zRvis kunZulebi (kaimanis, bermudis, mcire antiliis) da sxv.<br />
§ 21. cxovrebis done da xarisxi<br />
gaixsene:<br />
a. mTliani Sida produqti (mSp) aseve erToblivi Sida produqti (eSp) aris erTi wlis ganmavlobaSi<br />
qveynis sazRvrebSi warmoebuli mTliani saboloo produqciisa da momsaxurebis saerTo Rirebuleba.<br />
mSp erovnuli Semosavlebisa da warmoebis zomis gamoTvlis erT-erTi meTodia. is SeiZleba<br />
gamoyenebul iqnas rogorc qveynis cxovrebis standartis erT-erTi indikatori, Tumca am meTods<br />
garkveuli naklovanebebic aqvs. ekonomikur formulebSi mSp-s xSirad aRniSnaven laTinuri Y-iT.<br />
mTliani erovnuli produqti (mep) qveynis rezidentebis mier miwodebuli SromiTa da qonebiT<br />
erT weliwadSi warmoebuli produqciisa da momsaxurebis sabazro Rirebulebaa. mTliani Sida<br />
produqtisgan gansxvavebiT, romelic gansazRvravs warmoebas geografiuli mdebareobiT, mTliani<br />
erovnuli produqti iTvaliswinebs warmoebas sakuTrebis mixedviT.<br />
2. cxovrebis done socialur-ekonomikuri kategoriaa; es aris konkretuli istoriuli cneba.<br />
cxovrebis donis qveS igulisxmeba mosaxleobis uzrunvelyofa materialuri, sulieri, socialuri<br />
dovlaTiTa da sacxovrebeli pirobebiT, anu igivea, rac moxmarebis miRweuli done da adamianTa<br />
moTxovnilebebis dakmayofilebis xarisxi. cxovrebis done damokidebulia mraval rTul da gansxvavebul<br />
garemoebebze: ekonomikur, politikur, socialur, istoriul, erovnul Taviseburebebze,<br />
bunebriv pirobebze. maT Soris mTavar faqtorad SeiZleba CaiTvalos ekonomikuri pirobebi, anu<br />
mosaxleobis Semosavlebi, danaxarjebi, inflaciis tempi da a. S. mecnierTa ganmartebiT `cxovrebis<br />
donis~ qveS igulisxmeba mosaxleobis uzrunvelyofa aucilebeli materialuri dovlaTiTa da<br />
momsaxurebiT. ZiriTadad, praqtikaSi gamoiyeneba mosaxleobis cxovrebis donis oTxi gageba:<br />
uzrunvelyofili done (keTildReoba), romlis pirobebSic SesaZlebelia adamianis yovelmxrivi<br />
83
ganviTareba; normaluri done iTvaliswinebs racionalur moxmarebas mecnierulad dasabuTebuli<br />
normebis mixedviT da SesaZlebels xdis adamianis fizikuri da inteleqtualuri Zalebis aRdgenas;<br />
siRaribe, romlis pirobebSic SesaZlebelia mxolod Sromisunarianobis SenarCuneba. igi<br />
warmoadgens samuSao Zalis kvlavwarmoebis qveda zRvars; siRatake; masSi igulisxmeba saqonlis da<br />
momsaxurebis nakrebi, romelic saSualebas iZleva SenarCundes adamianis sicocxlis unarianoba.<br />
amrigad, cxovrebis done statistikuri mecnierebis umniSvnelovanesi kategoriaa. masze bevrad<br />
aris damokidebuli sazogadoebis ekonomikuri da socialuri ganviTarebis done.<br />
3. ekologiuri nakvalevi adamianis zemoqmedebaa garemoze, romelic saSualebas gvaZlevs<br />
gamovTvaloT im mimdebare teritoriebis farTobi, romelic aucilebelia Cven mier moxmarebuli<br />
resursebis sawarmoeblad da narCnebis Sesanaxad. Eam sazomi erTeuliT SesaZlebelia ganvsazRvroT<br />
Tanafardoba Cvens moTxovnilebebsa da im ekologiuri resursebis moculobas Soris, romelic<br />
maragSi gvaqvs. es ki saSualebas gvaZlevs gavzomoT garemoze nebismieri adamianis, sawarmos,<br />
organizaciis, dasaxlebuli punqtis, qveynisa da mTlianad planetis mosaxleobis zemoqmedeba.<br />
Eekologiuri nakvalevi asaxavs ekologiuri resursebis xarjvas CvenTvis saWiro da aucilebeli<br />
sagnebis, kvebis produqtebis, energiisa da sxv. sawarmoeblad.<br />
davaleba:<br />
1. mTliani Sida produqti (mSp) erT sul mosaxleze yvelaze realurad asaxavs qveynis socialekonomikur<br />
ganviTarebis dones da am qveynis mosaxleobis cxovrebis donesa da xarisxs.<br />
2. a) qveynebi mSp-is saerTo maCvenebeliT. msoflios qveynebis pirveli aTeuli (trilioni dolari,<br />
2010 w): aSS – 14.6; CineTi – 5.8; iaponia – 5.4; germania – 3.3; safrangeTi – 2.5; didi britaneTi<br />
– 2.2; brazilia – 2.0; italia – 2.0; kanada – 1.5; indoeTi – 1.5<br />
mSp qveynebis pirveli aTeuli erT sul mosaxleze gaangariSebiT (aTasi dolari, 2010 wels):<br />
luqsemburgi – 108,8; norvegia – 84, katari – 76,1; Sveicaria – 67,2; arabTa gaerTianebuli saemiroebi<br />
– 59,7; dania – 56,1; avstralia – 55,5; SvedeTi – 48,8; aSS – 47,2; niderlandebi – 47,1.<br />
b) mniSvnelovani faqtori am qveynebis teritoriis sidide, mosaxleobis raodenoba. g) arc<br />
erTi; d) mSp-is 1 sul mosaxleze gaangariSebiT ZiriTadad farTobiTa da mosaxleobiT patara<br />
qveynebi lideroben.<br />
3. adamianis ganviTarebis indeqsi (ingl. Human Development Index - (HDI)) — msoflios nebismieri<br />
qveynisTvis warmoadgens indikators misi ganviTarebisa da is aerTianebs am ganviTarebis iseT<br />
sazomebs, rogoricaa: sicocxlis saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produqti<br />
erT sul mosaxleze gaangariSebiT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia<br />
adamianuri ganviTarebis gansazRvris standartul saSualebad.<br />
4. adamianis ganviTarebis indeqsis mTavari daniSnulebaa gansazRvros qveynis adamianuri ganvi-<br />
Tarebis done, romelic aseve im jgufs gansazRvravs, romelsac es qveyana ganekuTvneba- ganviTarebul,<br />
ganviTarebad Tu dabalganviTarebul qveyanaTa jgufs. zogadad, „humanuri ganviTareba“<br />
— esaa koncefcia, „gaerTianebuli erebis ganviTarebis programis“ (UNDP) mixedviT, exeba adamianTa<br />
SesaZleblobebis zrdis process, Semosavlebis zrdas, dasaqmebas, ganaTlebis miRebisTvis uke-<br />
Tesi pirobebis Seqmnas, jandacvas da a. S. adamianis ganviTarebis indeqsi adgens kriteriumebs da<br />
gviCvenebs, am kriteriumebis mixedviT, Tu ra safexurzea esa Tu is qveyana.<br />
5.a) avstralia, kanada, italia; b) aSS, ruseTi, indoeTi; g) Cile, Bolivia, papua-axali gvinea; d)<br />
samxreT afrikis respublika, namibia, centraluri afrikis respublika.<br />
6. maRali maCveneblebia: bolivia, kameruni; dabali – aSS, espaneTi, gaerTianebuli samefo.<br />
7. ara, radgan mxolod saxelfaso anazRaureba ar asaxavs qveyanaSi arsebul cxovrebis donesa<br />
da xarisxs.<br />
§ 22. mdidrebi da Raribebi da CamorCenilobis problema<br />
1. afrikaSi (saharis samxreTiT mdebare qveynebSi) da aziaSi. am qveynebis ekonomikuri ganviTarebis<br />
dabalma donem.<br />
2. a) aSS, kanada, avstralia, evropis qveynebi; b) argentina, brazilia, CineTi, alJiri; g) indoeTi,<br />
84
uzbekeTi, nigeri; d) Cadi, madagaskari, mozambiki.<br />
3. 1 000 000 000 000 + – aSS, espaneTi, safrangeTi, gaerTianebuli samefo; 500 000 000 000 – 1 000<br />
000 000 000 – avstralia, kanada, SvedeTi; 200 000 000 - 500 000 000 000 – ruseTi, CineTi, brazilia;<br />
100 000 000 – 200 000 000 000 – indoeTi, TurqeTi, poloneTi; 20 000 000 000 – 100 000 000 000 – yazaxeTi,<br />
ukraina, alJiri; 1 000 000 000 - 20 000 000 000 – monRoleTi, irani, saqarTvelo;<br />
4. a) surinami, gaiana, mavritania; b) CineTi, indoeTi, argentina; g) saqarTveloSi saerTaSoriso<br />
daxmareba 1 sul mosaxleze Seadgens 50-100 aSS dollars.<br />
5. afrikisa da aziis ganviTarebadi qveynebi, mag; eTiopia, mozambiki, somali, avRaneTi, bangladeSi,<br />
nikaragua da sxv.<br />
6. ZiriTadad, siRaribeSi, masobriv SimSilobasa da wera-kiTxvis ucodinarobaSi.<br />
7. CamiTvlilTagan yvelaze mniSvnelovania kolonializmi da reformebis arasworad dagegmva<br />
da gatarebaa.<br />
8. progresuli socialur-ekonomikuri gardaqmnebi, mecnierul-teqnikuri revoluciis miRwevaTa<br />
farTo danergva da gamoyeneba, msoflio vaWrobaSi diqtatisa da monopoliebis gauqmeba,<br />
nedleulis eqsportidan Semosavlebis stabilizacia, aseve, ganviTarebuli qveynebis mier samxedro<br />
miznebisaTvis gaweuli xarjebis Semcireba da misi mosaxleobis sakeTildReod gamoyeneba.<br />
9. miuxedavad bunebrivi resursebis siuxvisa, afrika mraval mizezTa gamo msoflios uRaribes<br />
da yvelaze naklebganviTarebul kontinentad rCeba. gaeros humanuri ganviTarebis moxsenebis<br />
Tanaxmad 2003 wels yvelaze CamorCenili 25 qveyana afrikaSi iyo.<br />
zogierT regionSi, gansakuTrebiT botsvanaSi da samxreT afrikaSi ekonomikuri zrda SeiniSneba.<br />
es ukanaskneli mdidaria bunebrivi resursebiT da oqrosa da almasebis msoflios wamyvani mwarmoebelia,<br />
aseve kargad Camoyalibebuli legaluri sistema aqvs. samxreT afrikas xeli miuwvdeba<br />
finansur kapitalTan, mraval bazrebTan, gamocdil muSaxelTan da pirveli klasis infrastruqturasTan<br />
mTeli qveynis masStabiT.<br />
bostvanas (aseve almasebis udidesi mwarmoebeli) biujetis meoTxedze meti mis dedaqalaq<br />
gaborones infrastruqturis gaumjobesebaze ixarjeba. zogierTi sxva afrikuli saxelmwifoc<br />
SedarebiT progress ganicdis, maT Soris, gana, kenia, kameruni da egvipte.<br />
nigerias msoflioSi erT-erTi udidesi navTobis maragi aqvs, udidesi mosaxleoba afrikis<br />
qveynebs Soris, da erT-erTi yvelaze swrafad mzardi ekonomika msoflioSi.<br />
bolo aTwleulSi afrikis ekonomikam SesamCnevi zrda daiwyo da saSualod 5%-s miaRwia wliurad.<br />
Tumca zogierT qveyanaSi zrda gacilebiT maRalia (saS. +10%), mag., angolaSi, sudansa da<br />
ekvatorul gvineaSi. samive maTganma bolo dros navTobis mopoveba daiwyo.<br />
bolo periodSi afrikis qveynebSi swrafi tempebiT viTargeba momsaxurebis sfero, bevri<br />
qveyana did yuradRebas uTmobs turistuli industriis ganviTarebas. turizmidan Semosavali<br />
mniSvnelovani wyaro gaxda iseTi qveynebisTvis, rogorebicaa: egvipte, tunisi, senegali, uganda,<br />
komoris kunZulebi. turizmi aseve fexs idgams zimbabveSi, madagaskarSi.<br />
teqnikuri TvalsazrisiT, afrikis industriis yvelaze ganviTarebuli dargi aris mopovebiTi<br />
mrewveloba. CrdiloeTsa da dasavleTSi moipoveben navTobs da gazs, aq mniSvnelovania ucxouri<br />
kapitalis roli.<br />
miuxedavad imisa, rom SedarebiT swrafi tempebiT izrdeba kontinentis gadamamuSavebeli mrewveloba,<br />
ekonomikaSi misi roli jerac mcirea. mrewvelobis es dargi ZiriTadad ganviTarebulia<br />
sar-Si, egvipteSi, alJirSi, nigeriaSi. ganviTarda Savi da feradi metalurgia, manqanaTmSenebloba,<br />
qimiuri mrewveloba. rac Seexeba soflis meurneobas, aq wamyvani dargia memcenareoba. saeqsporto<br />
kulturebidan aRsaniSnavia: kakao, yava, banani, Cai, araqisi. kakaos udidesi mwarmoeblebia gana<br />
da kot-d’ivuari. yava gavrcelebulia tropikul afrikaSi, gamoirCeva: kot-d’ivuari, eTiopia,<br />
uganda, angola. mecxoveleoba gamoirCeva dabalproduqtiulobiT. afrikaSi yvelaze nayofieria<br />
kontinentis aRmosavleTi mxare, sadac ZiriTadad mohyavT saeqsporto kulturebi. gvalvian<br />
adgilebSi umetesad ganviTarebulia sasaZovro mesaqonleoba. sanapiro raionebTan da tbebTan<br />
ganviTarebulia meTevzeoba.<br />
10. aziis qveynebi ekonomikuri ganviTarebis doniT erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavdebian. aq<br />
mdebareobs msoflios erT-erTi yvelaze ganviTarebuli qveyana iaponia, aseve sparseTis yuris<br />
navTobmompovebeli qveynebi, sadac ekonomika maRal donezea ganviTarebuli. magaliTad, arabeTis<br />
85
gaerTianebul saamiroebs aqvs maRalindustriuli ekonomika, ramac gadaaqcia is erT-erT yvelaze<br />
ganviTarebul qveynad msoflioSi. qveynis ZiriTadi resursebi navTobi da gazia. saudis arabeTisa<br />
da kuveiTisgan gansxvavebiT, saamiroebSi gvian daiwyo navTobis mopoveba (1969 w). damoukideblobis<br />
gamocxadebis Semdeg qveynis xelisuflebam gamoisyida ucxouri navTobis koncernebis aqtivebi. 1981<br />
wlisaTvis navTobidan miRebuli Semosavlebi 100-jer gaizarda. uzarmazari simdidre, romelsac<br />
qveyana iRebs navTobisgan, mTavrobas saSualebas aZlevs ganaxorcielos grandiozuli socialurekonomikuri<br />
programebi. qveyanaSi aris Tavisufali ekonomikuri zonebi, romlebic pirvelad<br />
dubais portis (jabal ‘ali) irgvliv daarsda 80-ian wlebSi. 90-ian wlebSi saamiroebi gadaiqca axlo<br />
aRmosavleTis msxvil safinanso centrad. qveyanaSi faqtobrivad ar aris inflacia.<br />
soflis meurneobaSi dasaqmebulia mosaxleobis 5%. soflis meurneoba akmayofilebs kvebis<br />
produqtebze qveynis mosaxleobis moTxovnis mxolod meoTxeds. TevzWeridan miRebuli Semosavlebi<br />
4-jer aRemateba soflis meurneobidan miRebul Semosavlebs. eqsporti: navTobi da navTobproduqtebi,<br />
gazi, alumini. importi: mZime manqanaTmSeneblobis produqcia da satransporto aRWurviloba,<br />
sasoflo-sameurneo cxovelebi. savaWro partniorebi: tailandi, didi britaneTi, CineTi, germania,<br />
singapuri, aSS, iaponia, indoeTi, italia, irani (masze modis dubais biznesis 20-30%) da samxreT korea.<br />
aziaSi qveynebis umravlesoba ki CamorCenelia da maTi ekonomika Zalian dabal donezea;<br />
§ 23. sasursaTi problema<br />
1. a) azia-wynari okeanis regioni da afrikis qveynebi saharis samxreTiT. moSimSileTa maRali<br />
xvedriTi wilia: eTiopiaSi, angolaSi, madagaskarze, zambiaSi, mozambikSi, bostvanaSi. b) am qveynebis<br />
ekonomikuri ganviTarebis dabalma donem, politikurma arastabilurobam. g) planetis<br />
mosaxleobis zrdasTan erTad SesaZlebelia gamwvavdes sasursaTo problema da gafarTovdes<br />
`SimSilis <strong>geografia</strong>~.<br />
2. xmelTaSuazRvispireTis qveynebis.<br />
3. a) kvebis produqtebis moxmareba maRalia: aSS; kanada, avstralia; evropis qveynebi; saSualoa:<br />
saudis arabeTi, irani, CineTi: dabalia: peru, Cadi, somali, monRoleTi; b) gansxvavebas am qveynebis<br />
ekonomikuri ganviTarebis done ganapirobebs.<br />
4. SesaZlebelia, Tumca srulfasovani kvebisaTvis aseve aucilebelia cxoveluri warmoSobis<br />
– proteinebis miReba.<br />
5. kvebis xarisxi sakvebi nivTierebebis asortimentia, amitom adamianis kveba srulfasovani<br />
unda iyos, rameTu sakvebis sxvadasxva saxeebi urTierTSeucvlelia da mxolod maTi nairgvaroba<br />
da farTo asortimenti iZleva jamSi saWiro kaloriebs.<br />
6. ganviTarebul qveynebSi kvebis racionSi didi raodenobiT iyeneben cxoveluri warmoSobis<br />
produqts, ganviTarebadSi ki – mcenareul sakvebs.<br />
7. intensiuri gza, radgan progresulia.<br />
8. ganviTarebad qveynebSi metad maRalia mosaxleobis zrdis tempebi, ekonomikuri ganviTarebis<br />
done ki dabalia.<br />
9. soflis meurneoba da agrobiznesi, kvebis mrewveloba, qimiuri industria, manqanaTmSenebloba.<br />
10. ganviTarebad qveynebSi sasursaTo problemis gadawyvetis ZiriTadi gzebia: mosaxleobis<br />
socialuri ganaTleba, agraruli reformebi, soflis meurneobaSi arsebuli mecnierul-teqnikuri<br />
miRwevebis gacnoba da gamoyeneba, sarwyavi miwebis farTobebis gazrda, soflis meurneobis<br />
intensifikacia.<br />
11. Tanamedrove mecnierebas didi SesaZleblobebi aqvs sasursaTo resursebis gasazrdelad,<br />
aseve soflis meurneobaSi miRweuli Sedegebis dasanergad.<br />
12. sasursaTo problema – soflis meurneoba – sasoflo-sameurneo miwebi – mecnierul-teqnikuri<br />
miRwevebis danergva – mosaxleobis zrdis daregulireba.<br />
86
§ 24. energetikuli problema<br />
gaixsene:<br />
1. navTobi, naxSiri, bunebrivi airi, torfi da sawvavi fiqlebi.<br />
2. qari, wyali, mze, geoTermuli, biogazi.<br />
3. sparseTis yuris qveynebi: omani, arabeTis gaerTianebuli saamiroebi, saudis arabeTi, yatari,<br />
bahreini, kuveiTi, erayi da irani; afrikis qveynebi: angola, alJiri, libia, nigeria, gaboni; samxreT<br />
amerikis qveynebi: ekvadori, venesuela, aseve ruseTi. CrdiloeTis zRva: niderlandi, dania, norvegia,<br />
gaerTianebuli samefo.<br />
davaleba:<br />
1. energiis moxmareba maRalia: aSS, kanada, ruseTi, avstralia, norvegia. energiis moxmareba<br />
dabalia: Bbolivia, madagaskari, angola, papua-axali gvinea, sudani. energiis moxmareba damokidebulia<br />
qveynebis ekonomikuri ganviTarebis doneze.<br />
2. a) energoresursebis yvela saxeobis gamoyeneba izrdeboda. b) gaizarda navTobisa da bunebrivi<br />
airis gamoyeneba, Semcirda qvanaxSiris moxmareba. g) navTobisa da bunebrivi airis mopoveba da<br />
transportireba SedarebiT iolia, amasTan qvanaSirTan SedarebiT ufro ekologiuria.<br />
3. energomoxmarebis struqturaSi prioriteti SeinarCuna navTobma da bunebrivma airma, aseve<br />
gaizrda atomuri da alternatiuli energetikis wili.<br />
4. saudis arabeTi, kanada, ruseTi, irani.<br />
5. navTobis moxmareba maRalia: aSS, kanada, saudis arabeTi, norvegia, katari; dabalia: CineTi,<br />
indoeTi, maroko, bolivia.<br />
6. aSS, kanada, ruseTi, gaerTianebuli samefo, irani, alJiri.<br />
7. a) Tboeleqtrosadgurebia: monros (aSS), ilos (peru) fuSunis (CineTi); atomuri eleqtrosadgurebia:<br />
biblisi (germania), tarapuri (indoeTi), damperi (safrangeTi); hidroeleqtrosadgurebia:<br />
asuanis (egvipte), itaipu (brazilia-paragvai), guris ( venesuela), tukuruis (brazilia),<br />
CerCil-folsi (kanada), sami xeoba (CineTi), saiano-SuSenskoes, krasnoiarskis, bratskis (ruseTi).<br />
Bb) asuanis – md. nilosze; tukuruis – md. tokantinze; itaipu – md, paranaze, guris – md, karonze,<br />
CerCil-folsi – md. CerCilze, sami xeoba – md. ianZize, saiano-SuSenskoes – md. eniseize, krasnoiarskis<br />
– md. eniseize, bratskis – md. angaraze.<br />
8. a) ruseTi, aSS, kanada; iaponia, brazilia; meqsika; b) egvipte, libia, alJiri, TurqeTi, saudis<br />
arabeTi; g) safrangeTi, SvedeTi, espaneTi; d) avstralia, italia, erayi.<br />
9. 30857,1-jer<br />
10. energetikazea damyarebuli msoflios qveynebis meurneobis ganviTareba.<br />
11. energiis alternatiuli saxeebi tradiciulTan SedarebiT ekologiurad sufTaa.<br />
12. mecnierul-teqnikuri revoluciis Sedegad SesaZlebeli gaxda energiis axali saxeebis<br />
gamoyeneba.<br />
13. norvegia mdidaria hidroresuresebiT, romlebic energiis iafi wyaroa, amitomac aq mravladaa<br />
hidroeleqtrosadgurebi.<br />
14. energiis alternatiuli wyaroebis farTo gamoyenebiTa da energodazogviTi politikis<br />
gatarebiT.<br />
§ 25. resursuli problema<br />
gaixsene:<br />
1. bunebrivi resursebi bunebrivi garemos is elementebia, romlebic uSualod gamoiyeneba an<br />
SeiZleba gamoyenebul iqnes sazogadoebis materialuri Tu Usulieri moTxovnilebebis dasakmayofileblad.<br />
2. bunebrivi resursebi arsebobs: amowurvadi da amouwuravi, aRdgenadi da aRudgeneli,<br />
tradiciuli da alternatiuli.<br />
87
davaleba:<br />
1. bunebrivi resursebi eyofa Cvens STamomavlobas, Tu maTi racionaluri gamoyeneba moxdeba,<br />
aseve aucilebelia maTi Semcvlelebis Zieba.<br />
2. resursuli problemis warmoqmnis mizezia adamiani da misi aragonivruli, araracionaluri<br />
sameurneo saqmianoba.<br />
3. daaxloebiT 93 weli.<br />
4. a) sxvadasxva saxis mineraluri resursis sabado sxvadasxva regionSi mdebareobs. magaliTad,<br />
rkina moipoveba CineTSi, avstraliaSi, safrangeTSi, aSS-Si, ruseTSi. spilenZi – indoneziaSi,<br />
CineTSi, CileSi, aSS-Si, kanadaSi, zambiaSi, avstraliaSi, yazaxeTSi; manganums moipovebs CineTi,<br />
sar-i, avstralia, brazilia, gaboni, yazaxeTi, indoeTi, ukraina, gana da sxv. oqros – CineTi, sar-i,<br />
aSS, avstralia, peru, ruseTi, kanada, indonezia, yazaxeTi, gana, Cile, meqsika; titans – avstarlia,<br />
indoeTi, kanada, CineTi, norvegia, aSs, korea, sar-i; alumins – CineTi, ruseTi, kanada, aSS, avstralia,<br />
brazilia, indoeTi, norvegia, bahreini, islandia. b) aSS, ruseTi, CineTi, avstralia, kanada.<br />
5. ar aris aucilebeli piroba, mag., iaponia Raribia bunebrivi resursebiT, magram ekonomikuri<br />
ganviTarebis doniT erT-erTi lideri qveynaa msoflioSi.<br />
6. dedamiwaze sicocxlis arseboba didad aris damokidebuli tyis resursebze, rameTu Seucvlelia<br />
maTi roli da mniSvneloba atmosferoSi Jangbadis warmoqmnaSi.<br />
7. taiga CrdiloeTis zomieri sartylis wiwvovani tyea, romelsac uWiravs CrdiloeT evraziisa<br />
da CrdiloeT amerikis uzarmazari teritoria. Sereuli da farTofoTlovani tye ZiriTadad<br />
evraziasa da CrdiloeT amerikaSia gavrcelebuli. subtropikuli tye – xmelTaSuazRvispireTis<br />
subtropikul sartyelSi. tropikuli tyeebi – gavrcelebulia ekvatorul, subekvatorul da<br />
tropikul sartylebSi C. g. 25° da s. g. 25°-s Soris. naxevrad maradmwvane tropikuli tyeebi, romlebSic<br />
xSirad mkveTradaa gamoxatuli foTolcvena da SefoTvla, gavrcelebulia vestindoeTSi,<br />
centralur amerikaSi (k. trinidadi, Sri-lanka), dasavleT afrikasa da samxreT-aRmosavleT aziaSi<br />
(indoeTi, mianmari). aziis tropikebSi amgvar tyeebs musonurs uwodeben.<br />
8. a) brazilia, aSS, kanada, ruseTi, fineTi, norvegia, kongo, gaboni; b) argentina, Cile, indoeTi,<br />
CineTi, avstralia; g) alJiri, maroko, libia, saudis arabeTi, irani.<br />
9. erTi mxriv, rentabeluria, radgan sameurneo TvalsazrisiT Semosavliania da gaweul xarjebs<br />
amarTlebs, xolo, meore mxriv, zians ayenebs garemos da savalalo ekologiur Sedegs iwvevs.<br />
10. ekonomikur resursebSi Sedis bunebrivi, adamianuri da adamianis SromiT Seqmnili yvela<br />
saxis resursi, romelic saqonlisa da momsaxurebis sawarmoeblad gamoiyeneba.<br />
11. nebismieri qveynis ekonomikuri potencialis SefasebaSi didi mniSvneloba eniWeba bunebriv<br />
resursebs. bunebrivi pirobebisa da bunebrivi resursebis gansakuTrebuli siuxve da mravalferovneba<br />
SeiZleba gamowveuli iyos ara marto qveynis geografiuli mdebareobiT da teritoriebis<br />
bunebrivi pirobebis TaviseburebebiT, aramed fizikur-geografiuli da geologiuri movlenebiTa<br />
da procesebiT. qveynis bunebriv-resursuli potenciali moicavs bunebis, havis, reliefis,<br />
niadagebis, wylis safaris, mcenareuli, geologiuri agebulebis, sasargeblo wiaRiseulis, maTi<br />
maragebis da a. S. daxasiaTebasa da Sefasebas. wiaRiseuls qveynis ekonomikisaTvis uaRresad didi<br />
mniSvneloba aqvs, magram metad mniSvnelovania, Tu ra sasargeblo wiaRiseuli gaaCnia qveyanas da<br />
rogor gamoiyeneba igi. gansakuTrebiT didi potenciali gaaCniaT qveynebs, sadac teritoriis<br />
udidesi nawili mTebs ukavia, qveyana mdidaria sakurorto adgilebiT, mniSvnelovani adgili<br />
uWiravs hidroenergetikul resursebsa da mineralur wyaroebs.<br />
egzogenur energoresursebs miekuTvneba iseTi ganaxlebadi resursebi, rogoricaa hidroresursebi,<br />
qarisa da mzis energia. dReisaTvis qveynis mdgradi ganviTarebisaTvis metad mniSvnelovania<br />
miwis resursebis ekologiuri problemebis Seswavla da bunebis dacviTi RonisZiebebis<br />
gatareba. mdgradi ekologiuri ganviTareba gulisxmobs iseTi ekonomikuri meqanizmis Seqmnas,<br />
romelic ganapirobebs makroekonomikuri maCveneblebis srulyofas, inovaciuri saqmianobis<br />
ekologiur-ekonomikuri meqanizmebis Seqmnas da ekonomikuri zemoqmedebis sistemis formirebas<br />
warmoebis ekologizaciaze. maRalganviTarebuli mrewveloba qveynis ekonomikuri Zlierebisa da<br />
erovnuli ekonomikis mniSvnelovan seqtors warmoadgens. meore msoflio omis Semdgomi periodi<br />
axali Tanamedrove dargebis SeqmniTa da mrewvelobis diversifikaciiT gamoirCeoda. swrafi<br />
tempiT ganviTarda eleqtroenergetika, manqanaTmSenebloba, metalurgia, qimiuri mrewveloba.<br />
88
kacobrioba Tavisi arsebobis ganmavlobaSi mWidro kavSirSi iyo bunebasTan da mudmivad iyenebda<br />
mis resursebs, siTbosa da tens, niadags, xe-tyes, wyals da sxva wiaRiseulebs. kacobriobis<br />
moTxovnileba resursebis mimarT gansxvavebuli iyo. maTi gamoyenebis SesaZleblobebi erT-erTi<br />
problemaa. dedamiwaze aris teritoriebi, sadac saerTod ar aris tyis resursebi, aqvT mtknari<br />
wylis deficiti da piriqiT. XX saukuneSi mkveTrad gaizarda bunebrivi resursebis gamoyenebis<br />
masStabebi. ar arsebobs iseTi qveyana, romelic uzrunvelyofilia bunebrivi resursebiT. nebismieri<br />
qveynis ekonomikis ganviTarebisaTvis aucilebelia sakuTari resursebis maragi da gamoyenebis<br />
SesaZleblobebi.<br />
miuxedavad imisa, rom Cvens planetaze energetikuli resursebi sakmarisi raodenobiTaa da<br />
eleqtrosadgurebic uwyvetad muSaoben energetikuli problema mainc erT-erTi mwvavea globalur<br />
problemaTa Soris. XX-XXI saukuneebis mijnaze ekonomikis ganviTareba did energetikul<br />
danaxarjebs moiTxovs, radganac energetikuli resursebi amowurvadia. es didi problemis winaSe<br />
ayenebs mTel kacobriobas.<br />
eqspertTa gamoTvlebiT, organuli sawvavis maragi 150-200 weli gveyofa. aqedan navTobis maragi<br />
50-60 weli, bunebrivi airi 70-80 da naxSiri 300-400 weli. navTobis, gazisa da naxSiris sabadoebis<br />
Zieba yoveldRiurad mimdinareobs, isini aRmoCenilia, magram Znelad mosapovebel adgilebSi.<br />
pirvelad energetikuli problema XX-is 70-iani wlebis Sua periodSi dadga, roca dasavleTSi<br />
ekonomikuri krizisi daiwyo, didi xnis ganmavlobaSi navTobi yvelaze iaf da advilad mosapovebel<br />
resursad miiCneoda, ris gamoc masze fasi ar icvleboda, magram arabeTis navTobmompovebelma<br />
qveynebma sakuTari uflebebis dacvis mizniT navTobiT vaWroba politikur iaraRad gamoiyenes.<br />
swored aqedan dadga energetikuli problemis sakiTxi.<br />
12. tyeebis gaCexviT udidesi safrTxe eqmneba mTel kacobriobas, radgan tye dedamiwis ekologiur<br />
sistemaTa mTliani kompleqsisTvis globaluri da sasicocxlo faqtoria. is dedamiwaze<br />
cocxali nivTierebis erT-erTi akumulatoria, romelic akavebs biosferoSi mTel rig qimiur<br />
elementebsa da wyals, aqtiurad urTierTqmedebs troposferosTan da gansazRvravs Jangbadisa<br />
da naxSirorJangis balansis dones. tye umdidresi biologiuri resursia, romelsac aRdgenis<br />
unari axasiaTebs da aqvs didi wyalSemnaxavi, niadagdacviTi, klimatmaregulirebeli, sanitarulhigienuri<br />
mniSvneloba. amitomac tyis dacvasa da mis racionalur gamoyenebas udidesi saxelmwifoebrivi,<br />
sameurneo da sasicocxlo mniSvneloba aqvs.<br />
§ 26. ekologiuri problema – zogadi mimoxilva<br />
gaixsene:<br />
1. ekologia biologiis nawilia, romelic cocxal organizmebs Soris urTierTkavSirebs,<br />
agreTve cocxal organizmebsa da maT sacxovrebel garemos urTierTdamokidebulebas Seiswavlis.<br />
termini `ekologia~ zogjer cnebis `garemos dacva~ aRsaniSnavadac gamoiyeneba, Tumca bolo<br />
wlebSi am ori terminis gamijvnis tendencia SeimCneva, sadac `ekologia~ aRniSnavs biologiis<br />
dargs, xolo `garemos dacva~ – adamianis saqmianobis Sedegad misi garemos degradaciasTan dakav-<br />
Sirebul sakiTxebs.<br />
arsebobs terminis `ekologia~ kidev ramdenime ganmarteba: a) ekologia aris mecniereba,<br />
romelic mimarTulia cocxal arsebaTa ganTavsebis da ganawilebis, garemomcvel samyarosTan<br />
maTi urTierTobisa da wonasworobis pirobebis Secnobisaken. b) ekologia bunebis ekonomikaa; g)<br />
ekologia garemos organul da araorganul komponentebTan cocxali bunebis urTierTobebis<br />
Semswavleli mecnierebaa; d) ekologia aris mecniereba, romelic cocxal bunebaSi arsebul rTul<br />
urTierTkavSirebs swavlobs.<br />
2. grinpisi (Greenpeace); garemos dacvis evropuli saagento, garemos dacvis msoflio kavSiri<br />
(IUCN), veluri bunebis dacvis fondi (WWF), dedamiwis qartiis iniciativa, socialur-ekologiuri<br />
kavSiri; ekologiuri restavraciis samsaxuri, ekodelo, mwvane jvari, gaeros garemosdacviTi<br />
programa, belona da sxv.<br />
89
davaleba:<br />
1. garemos dacviTi mimarTulebiT TiToeul adamians udidesi roli aqvs: unda racionalurad<br />
da yairaTianad gamoviyenoT bunebrivi resursebi, davicvaT Cveni axlomdebare teritoriebi<br />
gaWuWyianebisgan, sworad unda iyos dagegmili sawarmoTa, aseve sasoflo sameurneo da satyeo<br />
menejmenti da sxv.<br />
2. ekologiuri problemebi dedamiwaze yvelaze metad vlindeba urbanizirebul zonebSi, samTomopovebiT<br />
teritoriebze da samrewvelo centrebSi, xolo meurneobis dargebidan materialuri<br />
warmoebis TiTqmis yvela dargSi, gansakuTrebiT, ki metalurgiaSi, manqanaTmSeneblobaSi, qimiur<br />
industriaSi da sxv.<br />
3. sazogadoebis saqmianoba nebismieri kuTxiT (ekonomikuri, samxedro, socialuri da politikuri)<br />
iwvevs ekologiur problemebs. mag., politikuri desatabilizacia, omebi da konfliqtebi<br />
uaryofiTad moqmedebs garemos mdgomareobaze: Cndeba xanZrebi, nadgurdeba bunebisa da istoriuli<br />
Zeglebi, nadgurdeba sasoflo-samurneo savargulebi da tyis masivebi da sxv.<br />
4. daaxloebiT 236 weli.<br />
5. tyeebis gaCexvis maRali maCveneblebia: brazilia, ruseTi, kanada, indonezia; dabali: indoeTi,<br />
gaerTianebuli samefo, espaneTi. saSualo: tanzania, argenitina, madagaskari.<br />
6. yvelaze saxifaTo rgolia atomuri sadgurebidan gaJonili radiacia.<br />
7. adamianis gonivruli saqmianobis Sedegad gauZlebs.<br />
8. kacobriobas SeuZlia mis mierve Seqmnili ekologiuri `Cixidan~ gamosvla, Tu sworad SeimuSavebs<br />
da swrafad da efeqtianad ganaxorcielebs garemos dacvis strategiebs.<br />
9. XX saukunis meore naxevridan, mecnierul-teqnikuri revoluciis Sedegad, gaizarda meurneobis<br />
ganviTarebis tempebi da, aseve, moimata planetis mosaxleobis ricxovnobam.<br />
10. ganviTarebul qveynebSi ekologiuri problemebi ZiriTadad vlindeba atmosferos, wylis<br />
resursebis daWuWyianebiT, xolo ganviTarebad qveynebSi – umetesad resursebis araracionaluri<br />
gamoyenebiT.<br />
11. ekologiuri problemebi SeiZleba lokalur an regionul doneze vlindebodes, magram<br />
radgan maTTvis ar arsebobs cneba `saxelmwifo sazRvari~ , amitom isini globalur xasiaTs iReben.<br />
maT gadasawyvetad yvela qveynis TanamSromlobaa saWiro, romelTa gaerTianebas saerTaSoriso<br />
organizaciebi cdiloben da Taosnoben.<br />
§ 27. atmosferos ekologia<br />
gaixsene:<br />
atmosfero dedamiwis haeris garsia. Sedgeba azotis (78 %), Jangbadis (21 %), naxSirorJangis<br />
(0,03 %), inertuli airebis, wylis orTqlis, mtvrisa da mikroorganizmebisagan. atmosferos sisqe<br />
3000 kilometria. aq gamoiyofa 3 fena: troposfero – 7-18 km; stratosfero – 50 km-mde; mezosfero<br />
– 85 km-mde; Termosfero – 300 km; 600-1000km-is zemoT ki ekzosferoa. 50 km simaRleze, ozonis<br />
koncentracia SeiniSneba (ozonsfero).<br />
davaleba:<br />
1. atmosferos qveda nawilis – trofosferos simaRle, saSualod,10-12 kilometria. atmosferoSi<br />
arsebuli airebis 80% trofosferoze modis. amitom is yvelaze mkvrivi fenaa. swored aq<br />
Tavmoyrilia atmosferos mTeli wylis orTqli, aq warmoiqmneba Rrublebi, modis wvima da Tovli,<br />
addgili aqvs Weqa-quxils, yalibdeba amindi da sxva. aq temperatura +20 gradusidan -40 gradusamdea;<br />
simaRlis matebasTan erTad troposferoSi haeris temperatura klebulobs.<br />
troposferos zeviT stratosferoa, romelic daaxloebiT 40-50 kilometris simaRlemde vrceldeba.<br />
masSi Tavmoyrilia atmosferuli airebis mxolod 20%. aq temperatura -70 gradusia.<br />
gansakuTrebiT aRsaniSnavia ozonis Sre (20-25 kilometrze), romelic STanTqavs sicocxlisaTis<br />
Zalze saSiS ultraiisfer sxivebs. bolo dros SeiniSneba ozonis Sris rRveva, rac did saSiSroebas<br />
uqmnis cocxal organizmebs. maTi warmoqmna ZiriTadad dakavSirebulia atmosferos Zlier<br />
gaWuWyianebasTan. kidev ufro zeviT grZeldeba mezosfero, sadac temperatura +17 gradusia.<br />
90
2. ozonis Sris ZiriTadi damrRvevebia: naxSirorJangi, romlis momatebasac iwvevs navTobproduqtebis<br />
organuli narCenebi, xanZrebi; meTani, romelsac iwvevs: cxoveluri narCenebi, nav-<br />
Tobproduqtebi da bunebrivi airi, karierebi da Waobebi, biomasis wva; azotis Jangi; romelsac<br />
iwvevs biomasisa da qvanaxSiris wva, azotis warmoeba, cxoveluri narCenebi; qloridebi, romelsac<br />
iwvevs kondicionerebi, macivrebi, industriuli gamxsnelebi, plastmasis qafi, aerozolebi. ozonis<br />
xvreli wlebis mixedviT izrdeba.<br />
3. atmosferos gaWuWyianeba pirdapir kavSirSia avtomobilebis raodenobasTan. ganviTarebul<br />
qveynebSi, sadac avtomobilebis raodenoba 1 sul mosaxleze maRalia, aseve maRalia atmosferos<br />
gaWuWyianebis xarisxi.<br />
4. atmosferoSi moxvedrili freonebi iSlebian da qlors warmoqmnian, romelic Tavis mxriv<br />
ozonis Sres azianebs da aTxelebs.<br />
5. freonebi — halogenoalkanebi, gajerebuli naxSirwylebis (umeteswilad, meTanis da eTanis)<br />
ftorSemcveli warmoebulebi, romlebsac gamoiyeneben samacivre manqanebSi, rogorc macivar<br />
agents (magaliTad, kondicionerebSi). ftoris atomebis garda, freonis molekulebi Cveulebriv<br />
Seicaven agreTve qloris atomebs, ufro iSviaTad – bromsac. cnobilia 40-mde sxvadasxvagvari<br />
freoni; maTi umravlesoba iwarmoeba mrewvelobaSi.<br />
stratosferoSi ozonis fenis Semcirebis da ozonis xvrelis warmoqmnis mizezTa Soris erTerTi<br />
mTavaria qlorisa da bromis Semcveli freonebis warmoeba da gamoyeneba. atmosferoSi moxvedrisas<br />
gamoyenebis Semdeg, isini iSlebian mzis eleqtromagnituri gamosxivebis zemoqmedebiT.<br />
gamonTavisuflebuli komponentebi aqtiurad urTierTqmedeben ozonTan egreT wodebul atmosferuli<br />
ozonis daSlis halogenur ciklSi.<br />
gaeros qveynebis mier xelmowerili da ratificirebuli iqna monrealis oqmi, amis Sedegad Semcirda<br />
ozonis damSleli freonebis warmoeba da is xels uwyobs ozonis Sris aRdgenas dedamiwis<br />
zeda fenaSi.<br />
ozonis damSleli freonis – R22 – damRupveli zemoqmedebis gamo, misi gamoyeneba wlidan<br />
wlamde mcirdeba aSS-sa da evropaSi, sadac 2010 wlidan oficialurad akrZalulia am freonis<br />
gamoyeneba. ruseTSi aseve akrZalulia samacivro manqanebis importi, maT Soris samrewvelo da<br />
naxevrad samrewvelo klasis kondicionerebis. freon R22-is sanacvlod unda gamoiyenebodes<br />
freoni R410A, aseve R407C.<br />
6. saWiroa minimumamde Semcirdes atmosferoSi mavne nivTierebebis gatyorcna.<br />
§ 28. msoflio okeanis problemebi<br />
gaixsene:<br />
1. okeanis wyali ganuwyvetliv moZraobs da urTierTqmedebs atmosferosTan da liTosferosTan.<br />
okeanis wyali mzisgan miRebuli siTbos uzarmazari rezervuaria. dinebebis meSveobiT am siTbos<br />
gadanawileba mniSvnelovnad ganapirobebs xmeleTis didi sivrceebis havas. didi geografiuli<br />
aRmoCenebis epoqidan moyolebuli, okeane did rols TamaSobs kacobriobisaTvis rogorc satransporto<br />
gza, sakvebi produqtebis, energetikis, qimiuri da mineraluri resursebis wyaro.<br />
2. mineraluri resursebi, flora da fauna.<br />
davaleba:<br />
1. a) atlantis okeaneSi karibis zRvis fskerze, samxreT amerikis aRmosavleT napirebTan; indoeTi<br />
okeaneSi avstraliis aRsavleT sanapiroebTan da wynar okeaneSi iaponiis arqipelagis samxreT<br />
nawilSi, filipinebis zRvis midamoebSi. b) samxreT afrikaSi angolisa da sar-is napirebTan, avstraliis<br />
napirebTan, aziaSi iaponiis napirebTan, samxreT amerikaSi braziliis napirebTan.<br />
2. gaerTianebuli samefo, norvegia, dania, Ggermania, niderlandi, belgia da safrangeTi. Selfuri<br />
zona mdidaria mineraluri resursebiT da maTi mopoveba aq SedarebiT advilia am zonis mcire<br />
siRrmis gamo.<br />
3. navTobmopovebisa da TevzWeris regionebi erTmaneTs ZiriTadad emTxveva. navTobmopovebis<br />
regionebSi okeanis wyali gaWuWyianebulia, rac uaryofiTad moqmedebs okeanis faunaze. saWiroa<br />
91
navTobmompovebel zonebsa da tankerebis moZraobis gzebze daculi iqnes ekologiuri zomebi.<br />
4. katastrofulad aris daWuWyianebuli espaneTis, safrangeTis, italiis, saberZneTis,<br />
TurqeTis, ukrainis, bulgareTis, rumineTis, tunisisa da egviptis sanapiroebi. zomerad aris<br />
daWuWyianebuli alJiri, maroko, balearis kunZulebi; kunZulebi sardinia, kreta, kviprosi, korsika,<br />
xorvatia. xmelTaSua zRva mniSvnelovani sazRvao arteriaa. aseve aq mTeli sanapiro zoli<br />
turistul-rekreaciuli zonaa.<br />
5. atlantis okeaneSi meqsikis yuris CrdiloeTi sanapiro, aSS-is aRmosavleTi sanapiro, veropis<br />
sanapiroebi. wynar okeaneSi aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT aziis sanapiroebi, axali<br />
zelandiis CrdiloeTi nawili. msoflios okeanis mkvdari zonebis ganlageba emTxveva mosaxleobis<br />
maRali simWidrovis arealebs.<br />
6. okeanis resursebs gamoyenebis didi perspeqtivebi aqvs da, okeanes xSirad kacobriobis `momavalsac~<br />
uwodeben.<br />
7. msoflio okeanis wylis TvisebebiT: temperaturiT, marilianobiTa da simkvriviT.<br />
8. talRebisa da miqceva-moqcevis eleqtrosadgurebis mSenebloba, okeanis sanapiro zolSi<br />
qaris eleqtrosadgurebis mSenebloba. miqceva-moqcevis energia warmatebiT gamoiyeneba safrangeTSi,<br />
ruseTSi da sxv.<br />
9. navTobproduqtebiT. msoflio okeaneSi yoveldRiurad dedamiwis mdinareebs didi raodenobiT<br />
sawarmoo da sayofacxovrebo narCenebiT gaWuWyianebuli wyali CaaqvT. saWiroa gamwmendi<br />
danadgarebisa da sxva teqnikuri saSualebebis farTod gamoyeneba.<br />
10. samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegad SesaZlebeli gaxda msoflio okeanis ufro intensiuri<br />
aTviseba, Tumca Sedegad okeane kidev ufri metad gaWuWyianda.<br />
samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegebi pirdapir aisaxa sazRvao meurneobis ganviTarebaze,<br />
kerZod Seiqmna sazRvao qalaqebisa da xelovnuri kunZulebis proeqtebi, srulyofas miaRwia<br />
sazRvao portebma da sxv.<br />
11. saWiroa msoflios yvela qveynis gaerTianeba da erToblivi ZalebiT im RonisZiebebis SemuSaveba<br />
da ganxorcieleba, romelic msoflio okeanis gadarCenas Seuwyobs xels.<br />
§ 29. sanapiro zolis aTvisebisa da dacvis problemebi<br />
1. samxreT da CrdiloeT korea, CineTi, indoeTi, egvipte, avstralia, kongo, nigeria, meqsika,<br />
aSS, alJiri, portugalia, espaneTi, italia, safrangeTi, Ggermania, gaerTianebuli samefo.<br />
2. warmoiqmna axali viselmeris yure, polderebze aSenda axali qalaqi lelistadi.<br />
3. a) aziis sanapiro zolis simaRle zRvis donidan mcirea, xolo zogierT adgilas ki zRvis<br />
donezec dablaa. b) datborva emuqreba CineTis aRmosavleT nawils, iaponiis kunZulebs, bangladeSs,<br />
indonezias. g) am regionebSi mosaxleobis simWidrove Zalian maRalia.<br />
4. daka (bangaldeSi), jakarta (indonezia), tokio (iaponia), Sanxai (CineTi), axali orleani (aSS).<br />
§ 30. mtknari wylis problema<br />
1. wylis wrebrunva — dedamiwis biosferoSi wylis cikluri mimoqcevis procesi. dedamiwaze wylis<br />
brunva sam ZiriTad nawilad iyofa: okeanurad, Sida kontinenturad da kontinentur-okeanurad.<br />
yoveldRiurad dedamiwaze 577 aTasi kuburi km. wyali „gadaadgildeba“. aqedan ZiriTadi nawili<br />
(80%) okeaneebis zedapirze „moZraobs“ (orTqldeba da naleqis saxiT ukanve ubrundeba mas).<br />
aorTq lebuli wylis nawili (119 aTasi kub. km.) qars kontinentebze gadaaqvs. misi udidesi nawili<br />
mdinareebis meSveobiT kvlav ubrundeba okeaneebs, xolo mcire nawili Caedineba iseT wyalsatevebSi,<br />
romlebsac msoflio okeanesTan kavSiri ar gaaCnia. adamianis sameurneo saqmianobis Sedegad<br />
atmosferoSi xvdeba sxvadasxva mavne da momwamlavi nivTiereba, romelic ereva wylis orTqls da<br />
warmoiqmneba mJave wvimebi.<br />
2. dedamiwaze mtknari wylis resursebi araTanabradaa ganawilebuli, mtknari wylis resursebis<br />
udidesi maragi miwisqveSaa koncentrirebuli.<br />
92
3. 1900-2000 wlebSi soflis meuneobaSi yvelaze meti raodenobiT wyali gamoiyeneboda, prognozis<br />
mixedviT 2025 wlisTvis suraTi ar Seicvleba.<br />
4. a) mtknari wyliT uzrunvelyofilia: kanada, norvegia, kongo, ruseTi, aSS, brazilia. mtknari<br />
wylis deficitia: pakistani, TurqmeneTi, somali, saudis arabeTi, omani, iemeni, libia, kuveiti,<br />
alJiri. b) somali, eTiopia, mavritania, angola.<br />
5. wylis resursebiT mdidari raionebia: samxreT amerikaSi md. amazonis auzi, afrikaSi md. kongos<br />
auzi; aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT aziis musonuri havis regionebi.<br />
6. aridul zonebSi da wylis resursebiT Rarib regionebSi.<br />
7. Teoriulad wylis resursebi amouwuravia, radgan maTi racionaluri gamoyenebis dros isini<br />
kvlavac aRdgebian wrebrunvis procesSi. magram wylis moxmareba iseTi tempiT izrdeba, rom kacobriobis<br />
winaSe dadga problema – rogor uzrunvelyos moTxovnileba maTze momavalSi.<br />
wylis resursebis amowurvis saSiSroebas qmnis mdinaris, tbisa da zRvis wylis swrafad mzardi<br />
gaWuWyianeba, rasac iwvevs maTSi binZuri wylebis CaSveba, amitom saWiroa maTi dacva. wylis meurneobisa<br />
da soflis meurneobis praqtikaSi mimarTaven wylis resursebis gafarToebul warmoebas,<br />
e.i. gamosayeneblad advilad misawvdom wylis resursebs zrdian Znelad misawvdomi an potenciuri<br />
wylis resursebis xarjze. magaliTad: niadagis tenis resursebis gazrda zedapiruli (wyalmovardnis)<br />
Camonadenis wyalsacavebis mowesrigebis saSualebiT. didi mniSnveloba aqvs agreTve miwisqveSa<br />
wylebis xelovnur Sekavebas – didi tranzituli miwisqveSa wyalsacavebis Semqnas.<br />
§ 31. pedosferos ekologia<br />
gaixsene:<br />
niadagi — dedamiwis qerqis zeda, fxvieri nawili, romelic Seqmnilia qanebis biosferos, havis,<br />
reliefisa da xnovanebis erToblivi moqmedebis Sedegad. miwis fondi dedamiwis xmeleTis udidesi<br />
nawilia, romelic moicavs rogorc adamianis mier gamoyenebul, ise auTvisebel an gamouyenebel<br />
teritoriebs. sasoflo-sameurneo savargulebi miwis fondis is nawilia, romelsac soflis meurneobaSi<br />
iyeneben.<br />
davaleba:<br />
1. a) damuSavebuli miwebis ZiriTadi masivebi mdebareobs CrdiloeT amerikaSi, aSS-is aRmosavleT<br />
nawilSi, avropaSi – safrangeTi, Ggermania, niderlandi, avstria, Sveicaria, poloneTi, bulgareTi;<br />
samxreT aziaSi – indoeTi da aRmosavleT aziaSi – CineTi, afrikaSi – siera-leone, liberia,<br />
kot’diuvari da sxv. saTib-saZovrebi gavcelebulia aSS-is dasavleT nawilSi, avstraliaSi, CineTisa<br />
da monRoleTis teritoriebze, braziliis samxreT-aRmosavleTiT da sxv.<br />
2. a) gaudabnoebis xarisxi Zalian maRalia: afrikaSi – libia, alJiri, Cadi, sudani, nigeri (saharis<br />
CrdiloeT da samxreT nawilebSi), avstraliis CrdiloeT da samxreT-aRmosavleTiT, centralur<br />
da dasavleT aziaSi – CineTi, erayi, avRaneTi. b) zomieria: aSS-is centraluri nawili, monRoleTi,<br />
TurqmeneTi, uzbekeTi, yazaxeTi. g) gaudabnoeba intesiurad mimdinareobs ariduli havis olqebSi<br />
mdebare teritoriebze.<br />
3. a) ZiriTadad degradirebulia: meqsika, nikaragua, Cile, sar-i, madagaskari. b) nawilobriv<br />
degradirebulia: argentina, aSS-is ZiriTadi nawili, avstralia, espaneTi, somali.<br />
4. sasoflo-sameurneo miwebis xvedriTi wili miwis fondis struqturiT ganisazRvreba.<br />
5. miwis resursebis araracionaluri gamoyenebis Sedegad izrdeba degradirebuli miwebis<br />
farTobebi, niadagis gaWuWyianebis xarisxi da sxv.<br />
6. niadagis degradacia procesia, romlis Sedegad niadagi kargavs adre dagrovil organul<br />
nivTierebebs, ris Sedegadac ganicdis noyierebis degradacias, e.i. daqveiTebas. aRniSnuli procesi<br />
an bunebrivia an anTropogenuri. niadagis degradacias ganapirobebs sasoflo-sameurneo<br />
saqmianoba, niadagis zeda fenis masis Warbi moxmareba, tyis gakafva da a.S.<br />
7. gaudabnoeba ekologiuri problemis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia da igi iseTi intensiurobiT<br />
mimdinareobs da iseT vrcel teritoriebs moicavs, rom SesaZlebelia globalur problemad<br />
miviCnioT.<br />
93
§ 32. bunebrivi stiqiuri katastrofebi<br />
gaixsene:<br />
bunebrivi katastrofuli movlenebi: miwisZvra bunebrivi mizezebiT gamowveuli dedamiwis<br />
zedapiris rxevaa. miwisZvrebis umravlesoba sustia, xSirad SeumCnevelia adamianebisaTvis da<br />
aranair zians ar iwvevs. zogi maTgani ki iwvevs did ngrevas, rasac xandaxan Tan axlavs msxverpli;<br />
vulkani konusiseburi mTaa, romelic Seqmnilia dedamiwis zedapirze dedamiwis qerqidan amofrqveuli<br />
lavis gadaadgilebis da gacivebis Sedegad. vulkanidan nivTiereba sam mdgomareobaSi amoifrqveva:<br />
Txevadia – lava, myaria – vulkanuri ferfli, mtveri, talaxi da qvebi, gazobrivi – wylis<br />
orTqli, naxSirorJangi da sxva. gavarvarebuli lava swrafad moZraobs vulkanis mTis ferdobze,<br />
anadgurebs yovelive cocxals, faravs da asworebs xmeleTis zedapirs. vulkanis amofrqvevisas,<br />
ferflTsa da mtvris uwvriles nawilakebTan erTad, xSirad didi moculobisa da raodenobis<br />
myari masalac gamoityorcneba, rac lavaze aranakleb saSiSia. wyalmovardna wylis donis uecari<br />
matebaa, ganpirobebuli Tavsxma wvimebiT an Tovlis intensiuri dnobiT. wyalmovardna Zneladprognozirebadi<br />
movlenaa. zvavi mTis ferdobze moZravi Tovlis masaa. mewyeri miwis masebis<br />
an qanebis fenis mowyveta da gadaadgilebaa mTis kalTaze an ferdobze simZimis Zalis gavleniT.<br />
davaleba:<br />
1. bunebrivi katastrofebis ricxvi maRalia: aSS – tropikuli ciklonebi, meqsika – miwisZvrebi,<br />
CineTi - miwisZvrebi, iaponia – miwisZvrebi da cunami, TurqeTi – miwisZvrebi.<br />
2. aSS, meqsika, CineTi, iaponia, indoeTi, TurqeTi, indonezia.<br />
3. a) wynarokeanuri cecxlovani sartyeli: iaponia, filipinebi, Cile, meqsika, aSS. b) xmelTa-<br />
SuazRviur- zondis sartyeli: italia, saberZneTi, TurqeTi, irani, centraluri CineTi, indonezia.<br />
4. vulkanebisa da miwisZvrebis gavrcelebis sartylebi erTmaneTs emTxveva.<br />
5. aSS – misisipi misuriT, CineTi – ianZi da xuanxe, indoeTi – indi, gangi da brahmaputra, brazilia<br />
– amazoni da misi Senakadebi.<br />
6. aSS, iaponia, bangladeSi.<br />
7. bunebrivi katastrofebis Sedegad momxdari zaralisa da Sedegebis aRmosafxvrelad qveynebi<br />
sakmaod did Tanxebs xarjaven, amasTan, yvelaze metad swored mosaxleoba zaraldeba, rac maTi<br />
cxovrebis donis gauaresebas iwvevs.<br />
8. 8-9 bali;<br />
9. vulkanuri ferfli didi raodenobiT Seicavs mineralur nivTierebebs. amis gamo, vulkanis<br />
mimdebare teritoriis niadagebi didi nayofierebiT gamoirCeva.<br />
§ 33. teqnogenuri katastrofebi<br />
davaleba:<br />
1. kacobriobis ganviTarebis sxvadasxva etapze adamiani gansxvavebul zemoqmedebas axdenda<br />
garemoze, Tumca zemoqmedebis nebismierma formam Tavisi kvali datova garemoSi. amitomac zemoqmedebis<br />
yvela forma mniSvnelovania.<br />
2. Tboeleqtrosadgurebis gamonabolqvi, sasoflo-sameurneo miwebis ganayofiereba sasuqebiTa<br />
da Sxam-qimikatebiT.<br />
3. teqnogenuri katastrofebi maRalia: aSS, indoeTi, CineTi. dabalia: argentina Bbolivia, avstralia.<br />
4. a) 1960-iani wlebidan dawyebuli, tbis daSrobis procesi dRemde adamianis mier gamowveul<br />
erT-erT udides ekologiur katastrofad miiCneva. daSrobamde tbis farTobi daaxloebiT 68 000<br />
km-s Seadgenda da am monacemiT igi meoTxe zRva iyo msoflioSi; sididis gamo ewoda aralis tbas<br />
„zRva“.<br />
wylis swraf daSrobas xels uwyobs is garemoebac, rom wlis ganmavlobaSi naleqis raodenoba aq<br />
Zalian mcirea, mxolod 100 mm. aorTqlebuli wyali miRebulze 12-jer metia. aorTqlebam gamoiwvia<br />
zRvaSi marilianobis momateba, ramac, Tavis mxriv, gamoiwvia florisa da faunis mravali jiSis<br />
94
ganadgureba. Tevzis gaqrobis Sedegad Sewyda manamde tbaze gavrcelebuli meTevzeoba. damSral<br />
teritoriaze rCeba marilis sqeli fenebi. daSrobis Sedegad 1989 wels tba orad gaiyo: CrdiloeTis<br />
da samxreTis aralis zRvebad. 2003 wels zRvis zedapiris farTobi pirvandeli farTobis<br />
meoTxeds Seadgeanda, xolo wyali pirvandelis 10%-s.<br />
b) aralis zRvaSi mdebare k. kokarali naxevarkunZulad gadaiqca, xolo navsadguri moinaqi<br />
sagrZnoblad daSorda zRvas da geografiuli mdebareoba Seicvala.<br />
g) Sesabamisad Seicvala adgilobrivi mosaxleobis saqmianobis sferoc;<br />
5. xanZrebi, avariebi sxvadasxva satransporto saSualebebze.<br />
6. katastrofuli xasiaTis ar SeiniSneba, Tumca mcire masStabis vlindeba.<br />
§ 34. msoflios kritikuli ekoregionebi<br />
1. a) kritikuli an safrTxis qveS myofi regionebia: Cile, braziliis samxreT-aRmosavleTi,<br />
atlasis mTebi afrikaSi, k. madagaskari, floridis n/k, meqsikis mTianeTi, pirineis (espaneTi) da<br />
apeninis (italia) n/k-ebi, CineTis samxreT-aRmosavleTi nawili da sxv. b) k. kalimantani, brazilis<br />
centraluri nawili, somalis n/k. g) stabiluria: kanadis CrdiloeTi, ruseTis aRmosavleTi, avstraliis<br />
CrdiloeTi nawilebi.<br />
2. kritikuli ekoregionebis umravlesoba swored adamianis samurneo saqmianobis Sedegad<br />
warmoiqmna.<br />
4. bunebis istoria kacobriobis istoriaze bevrad adre, dedamiwis warmoSobis periodidan<br />
daiwyo. adamianisa da bunebis urTierToba Cvens planetaze misi gaCenis dRidan iwyeba. mas Semdeg<br />
adamiani ara marto Seegua garemomcvel garemos, aramed aqtiurad daiwyo misi gardaqmnac: gaCexa<br />
tyeebi, gadaxna miwebi, gaiyvana gzebi, aago xidebi da kaSxalebi, aaSena qalaqebi da a.S.<br />
geografiuli garsis ganviTarebis istoriaSi dadga axali etapi, romelic uSualod da mWidrod<br />
aris dakavSirebuli adamianis sameurneo saqmianobasTan. geografiuli garsi gadaiqca e.w. noosferod<br />
anu adamianis gonebis sferod. noosfero dedamiwis planeturi da masTan dakavSirebuli<br />
kosmosuri sivrcea, romelic adamianis gonebrivi moqmedebis Sedegad gardaiqmneba da imarTeba.<br />
mravali milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwaze bunebrivi komponentebis garkveuli wonasworoba<br />
Camoyalibda. adamiani Tavisi arsebobis dRidan gavlenas axdens masze.<br />
mosaxleobis raodenobis zrdam, mecnierebisa da teqnikis ganviTarebam adamians gauadvila<br />
bunebrivi resursebis gamoyeneba. mag.: sasargeblo wiaRiseuli, romelic bunebaSi milionobiT<br />
wlis ganmavlobaSi grovdeboda, adamianma sul ramdenime aTeul weliwadSi sxvadasxva teritoriaze<br />
gadaitana; adamianis saqmianobis Sedegad gaCnda axali nivTierebebi da sxeulebi, romlebic<br />
bunebisTvis ar aris damaxasiaTebeli.<br />
adamianis saqmianobis Sedegad dedamiwis bunebam bevr adgilas Seicvala pirvandeli saxe. gaCnda<br />
reliefis iseTi formebi, rogoricaa terasebi, Txrilebi, xramebi, yorRanebi da sxv.<br />
garemomcveli bunebis garda adamianebs arsebobis sxva wyaro ar gaaCniaT, amitom misi simdidreebis<br />
gamoyenebisas saWiroa zomiereba da mofrTxileba. bunebisgan unda aviRoT imdeni, ramdenic<br />
gvesaWiroeba da gamoviyenoT mTlianad da gegmazomierad.<br />
§ 35. msoflios biologiuri da landSafturi mravalferovneba<br />
gaixsene:<br />
biosfero dedamiwis Txeli fenaa, sadac arsebobs da viTardeba sicocxle. termini „biosfero“<br />
pirvelad gamoCenilma frangma naturalistma Jan batist lamarkma gamoiyena, xolo mwyobri<br />
swavleba biosferos Sesaxeb mxolod me-XX saukunis dasawyisSi Seiqmna. misi avtoria rusi mecnieri<br />
vladimer vernadski. Tanamedrove biosfero moicavs liTosferos, anu dedamiwis qerqs;<br />
hidrosferos, anu dedamiwis wylian garss da atmosferos, anu planetis airovan garss. biomravalferovneba<br />
(biologiuri mravalferovneba) – sicocxlis mravalferovnebaa. warmoadgens cocxali<br />
organizmebis mravalferovnebas, genebidan dawyebuli biosferoTi damTavrebuli. zogjer gamoi-<br />
95
yofa landSaftebis mravalferovneba. ekosistema – cocxali organizmebiTa da maTi sabinadro<br />
garemoTi warmoqmnili bunebrivi kompleqsia. ekosistemaSi Semaval cocxal organizmebsa da im<br />
garemo pirobebs Soris, romelSic isini cxovroben, ganuwyveteli urTierTkavSiria – mudmivad<br />
xdeba nivTierebaTa cvla. ekosistema SeiZleba Camoyalibdes bunebrivad an adamianis zemoqmedebiT.<br />
bunebrivi ekosistemebia: tba, tye, veli, Waobi da sxv. xelovnuri ekosistemaa, magaliTad, qalaqi,<br />
sofeli da a. S. landSafti – teritoriis ier-saxea. nawarmoebia germanuli sityvisgan: „Land“ – miwa,<br />
xmeleTi, „schaft“ – saxe, ieri. bunebriv-geografiuli kompleqsi, romlis farglebSi yvela ZiriTadi<br />
komponenti: reliefi, hava, wylebi, niadagebi, mcenareuloba da cxovelTa samyaro imyofeba rTul<br />
urTierTkavSirSi, morgebulia erTmaneTze da qmnis erTian, ganuyofel sistemas, romelic ganvi-<br />
Tarebis erTgvarovani pirobebiT xasiaTdeba.<br />
davaleba:<br />
1. biomravalferovnebis maRali maCvenebelia: indonezia, brazilia – amazonis tyeebi, k. axali<br />
gvinea, md. kongos auzi; dabali: kanadis arqtikuli arqipelagi, saharis udabno, gobis udabno,<br />
antarqtida.<br />
2. afrikisa da antarqtidis landSafturi mravalferovnebis nakleboba am kontinentebis reliefis<br />
erTgvarovnebiT aixsneba.<br />
3. maTi saxeobebi Semcirda.<br />
4. yvela biomma. tendencia ki maTi Semcirebaa.<br />
5. mcenareulobis ganlageba emorCileba ganedur da grZedul, aseve simaRlebriv kanonzomierebebs<br />
(horizontaluri zonaloba), romelic gapirobebulia hidroTermuli reJimis cvlilebebiT.<br />
6. avstraliis xangrZlivma izolaciam ganapiroba am kontinentze maRali endemizmi.<br />
7. klimati, reliefi, hidrografia, niadagi.<br />
§ 36. msoflios daculi teritoriebi<br />
gaxsene:<br />
daculi teritoria es aris teritoria, romelsac miniWebuli aqvs specialuri statusi, raTa<br />
daculi iyos misi fizikuri maxasiaTeblebi, daculi iyos, rogorc kulturuli memkvidreoba.<br />
daculi teritoria SeiZleba iyos saxelmwifo nakrZali, erovnuli parki, aRkveTili an miwis sxva<br />
farTi.<br />
davaleba:<br />
1. kenia, tanzania, aSS.<br />
2. magaliTad: emasis erovnuli parki mdebareobs braziliaSi, goiasisa da matu-grosu-du-sulis<br />
Statebs Soris, braziliis centralur-dasavleT nawilSi. am parkSi warmodgenilia Taviseburi<br />
ekosistema. teritoriis udidesi nawili utyeo, SiSveli savanaa. warmodgenilia veluri bunebis<br />
farTo speqtri. aq binadroben termitebi, giganturi anTarebi, fafriani mglebi, javSnosnebi,<br />
siraqlema nandu. 2001 wels parki iuneskom msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.<br />
3. icavs unikalur da gadaSenebis piras myof mcenareebsa da cxovelebs, xels uwyobs turizmis<br />
ganviTarebas, samecniero-kvleviT saqmianobas.<br />
§ 37. msoflios kulturuli da bunebrivi memkvidreobis <strong>geografia</strong><br />
1. a) aSS, brazilia, meqsika; germania; espaneTi, italia, gaerTianebuli samefo; b) poloneTi,<br />
saberZneTi, SevedeTi; g) xorvatia, slovakeTi, norvegia; d) saqarTvelo, somxeTi, san-marino.<br />
2. nebismieri obieqti turistiTa mizidulobas iwvevs.<br />
3. mcxeTis istoriuli centri, bagratis taZari da uSguli.<br />
96
§ 38. garemosdacviTi organizaciebi<br />
1. grinpisi Tavis saqmianobas msoflios 40-mde qveyanaSi awarmoebs. esenia: aSS, kanada, meqsika,<br />
brazilia, venesuela, argentina, ruseTi, indoeTi, avstralia, germania, espaneTi da sxv.<br />
2. grinpisi Tavisi saprotesto aqciebiT cdilobs msoflio sazogadoebis yuradRebis mipyrobas<br />
ekologiuri problemebisadmi.<br />
§ 39. ekologiuri alternativa– mdgradi ganviTareba<br />
1. mdgradi ganviTareba gulisxmobs ekonomikuri zrdis iseT formas, romelic uzrunvelyofs<br />
sazogadoebis keTildReobas mokle, saSualo da, rac mTavaria, xangrZlivi vadiT. igi efuZneba<br />
princips, romlis Tanaxmad, dRevandelobis moTxovnilebebi unda dakmayofildes ise, rom safrTxe<br />
ar Seeqmnas momaval Taobebs. mdgradi ganviTareba gulisxmobs pirobebis Seqmnas grZelvadiani<br />
ekonomikuri ganviTarebisaTvis garemos dacvis sakiTxebis maqsimaluri gaTvaliswinebiT. siRatake<br />
ki mosaxleobas aiZulebs uari Tqvas am principebze.<br />
2. dedamiwaze warmoqmnili ekologiuri da resursuli problemebi.<br />
97
IX. Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi<br />
Semajamebeli samuSao I<br />
I - 1. globalizacia msoflio ekonomikuri, politikuri da socialur-kulturuli integraciisa<br />
da unifikaciis procesia. zogadad ki, globalizacia aris procesi, romelic axdens msoflios<br />
daviwroebas, arRvevs erovnul sazRvrebs, aaxloebs erovnul ekonomikebs, kulturas, teqnologiebs,<br />
marTvas, warmoebas da zrdis urTierTdamokidebulebis xarisxs. martivi ganmartebiT,<br />
globalizacia niSnavs erT qveyanaSi mimdinare cvlilebebis asaxvas sxva qveynebze, rac maTi<br />
urTierTdamokidebulebis da urTierTgadaxlarTvis Sedegia.<br />
2. glosalizacia globalizaciis regionaluri scanaria. glosalizacia globalizaciis sayovelTaod<br />
gavrcelebuli variantia da niSnavs globalizaciis gavrcelebas adgilobrivi<br />
mosaxleobis eTnikuri Tu erovnuli kulturebis gaTvaliswinebiT.globalizaciis pricesSi<br />
transerovnulma kompaniebma, aseve biznesis sxva sferoebma gaafarToves tavianTi sazRvrebi,<br />
rogorc geografiulad (moicves mravali qveyana da kontinenti), aseve organizaciulad (ara<br />
aqvs mniSvneloba maTi sawarmoebis adgilmdebareobas, radgan Tanamedrove sakomunikacio<br />
saSualebebis gamoyenebiT advilad da myisierad amyareben maTTan kavSirs da organizacias<br />
uweven maT saqmianobas.<br />
3. a.T. kerneis mier SemuSavebuli “globaluri ganviTarebis indeqsi” moicavs: ucxouri investiciebis<br />
moculobas,, samTavrobo transferebis raodenobas, erovnuli Sida produqtis zrdis<br />
maCvenebels, saerTaSoriso organizaciebis wevrobas, internet provaiderebisa da momxnarebelTa<br />
raodenobas, samSvidobo misiebis ricxvs, mosaxleobis raodenobas, fulad gzavnilebs,<br />
usafrTxo internetserviss, dasaqmebas, satelefono tarifebs.<br />
4. globalizaciis KOF indeqsi ekonomikuri, politikuri da socialuri globalizaciis maCveneblebis<br />
da maTi ganmsazRvreli indikatorebiT dgindeba.<br />
5. qveyanaSi saelCoebis raodenoba, gaeros usafrTxoebis sabWos misiis wevroba, saerTaSoriso<br />
organizaciebis wevroba, saerTaSoriso xelSekrulebebis raodenoba.<br />
6. antiglobalistebi gaurkveveli momavlis winaSe SiSsa da kacobriobis Tavs datexili yvela<br />
ubedurebis gamo pasuxismgeblobas globalizacias akisrebdnen, da amave dros, am ukanasknels<br />
vaSingtonis neoimperialisturi politikis produqtad moiazrebdnen.<br />
7. mSvidobis, birTvuli iaraRis arsebobis, mosaxleobis zrdis ganviTarebad qveynebSi, sursaTis,<br />
ekologiuri da sxv. globaluri problemebis arsi imaSia, rom isini mTel kacobriobas exeba<br />
ganurCevlad rasisa, socialuri mdgomareobisa, enisa da a.S. maT mzard aqtualobas ki ganapirobebs<br />
is, rom isini mniSvnelovan ekonomikur da socialur danakagebs iwvevven, xolo maTi<br />
gamwvaveba safrTxes uqmnis TviT kacobriobis arsebobasac ki.<br />
8. globalur problemebs Soris mWidro urTierTkavSiria. erTis gamwvaveba sxva danarCenebis<br />
gaaqtiurebas iwvevs.<br />
9. saerTaSoriso organizaciebis saqmianoba mimarTulia msoflios qveynebs Soris saerTaSoriso<br />
urTierTobebis daregulirebisa da saerTo problemebis gadasaWrelad.<br />
10. gansxvaveba samTavrobo da arasamTavrobo saerTaSoriso organizaciebs Soris isaa, rom samTavrobaTSoriso<br />
organizaciebi qveynebis samTavrobaTSoriso SeTanxmebis safuZvelze moqmedeben,<br />
xolo arasamTavrobo organizaciebi apolitikuri da arakomerciuli organizaciebia da<br />
maTSi gaerTianeba SeuZliaT nebismieri qveynis sxvadasxva erovnul organizaciebs, qalaqebs,<br />
samecniero da saganmanaTleblo dawesebulebebs, calkeul moqalaqeebs da a.S.<br />
11. mondializmi anu erTpolusiani msoflio _ msoflio politikuri wesrigis iseTi formaa,<br />
roca msoflioSi erTi qveyanaa aSkarad gamoxatuli lideris poziciiT. bipolaruli msoflio<br />
_ saerTaSoriso sistemis iseTi tipia, roca aSkaradaa gamoxatuli erTmaneTisadmi dapirispirebuli<br />
Zalis ori centri ( polusi). saxelmwifoTa umravlesoba iZulebulia bipolarul<br />
msoflioSi erT-erTi polusis mxares iyos da meores upirispirebodes.<br />
12. globaluri politika cvlis tradiciul warmodgenebs saSinao da sagareo, Sidasaxelmwifoebriv<br />
da saerTaSoriso, teritoriul da arateritoriul politikas Soris. msoflios erT<br />
romelime nawilSi miRebuli politikuri gadawyvetilebebi da moqmedebebi swrafad aisaxeba<br />
98
danarCen msoflioze. msoflio politikuri centrebi da miRebuli gadawyvetilebebi Tanamedrove<br />
sakomunikacio saSualebebis gamoyenebiT SesaZlebelia gardaiqmnas erToblivi<br />
gadawyvetilebebis, SeTanxmebebisa da politikuri urTierTzemoqmedebis rTul sistemad.<br />
Sesabamisad gaCnda iseTi fenomeni, rogoricaa “globaluri marTveloba”.<br />
13. aSS, ruseTi, gaerTianebuli samefo, safrangeTi, CineTi; israeli, indoeTi, pakistani.<br />
14. militarizacia - imperialistur saxelmwifoTa ekonomikuri, politikuri da sazogadoebrivi<br />
cxovrebis damorCileba dampyrobluri omis momzadebis miznebisaTvis; samxedro organizaciis<br />
meTodebis gadatana samoqalaqo urTierTobaTa sferoSi. militarizaciis Sedegad mwvavdeba<br />
sxva globaluir problemebi, radgan qveynebis biujetis udidesi Tanxebi swored SeiraRebisken<br />
aris mimarTuli.<br />
15. konversia samxedro daniSnulebis, warmoebisa da ekonomikis sxva dargebis samoqalaqo daniSnulebis<br />
warmoebaze gadayvanas niSnavs. konversia SeiZleba ganxorciledes msoflios qveynebs<br />
Soris SeTanxmebiT.<br />
16. globaluri mSvidobis indeqsis dadgena erebisa da regionebis mSvidobismoyvareobis aRweragazomvis<br />
erTgvari mcdelobaa. indeqsis dadgena organizebulia ekonomikisa da mSvidobis<br />
institutis mier, mSvidobis institutis eqspertebis saerTaSoriso nawilTan da analitikur<br />
centrTan konsultaciiT, sidneis universitetis mSvidobisa da konfliqtebis kvleviTi<br />
centris monawileobiT. indeqsis dadgenisas gaTvaliswinebulia qveyanaSi politikuri stabilurobisa<br />
da kriminalis done, qveynis samxedro biujeti da omianoba.<br />
17. politikuri konfliqtebi SeiZleba warmoiSvas teritoriul, religiur, rasobriv, eTnikur<br />
da ideologiur safuZvelze. teritoriuli konfliqtebis mizezi ZiriTadad xelsayreli<br />
geografiuli mdebareobaa.<br />
18. aSS, ruseTi, germania, CineTi, safrangeTi, gaerTianebuli samefo.<br />
19. teroris saSualebebia: sainformacio, fizikur-teqnikuri, fizikur-qimiuri, qimiuri, biologiuri<br />
saSualebebi.<br />
20. al-qaida, `wiTeli arwivebis jgufi~, wiTeli brigadebi, irlandiis respublikuri armia, eta<br />
da sxv.<br />
II – 1 - amerikis saxelmwifoTa organizacia; 2 - evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis organizacia;<br />
3 – msoflios banki; 4 – samxreT-aRmosavleT aziis saxelmwifoTa asociacia – aseani;<br />
5 - arabuli qveynebis liga.<br />
III - 1 - aSS. 2 – iaponia; 3 - CineTi; 4 - gerTianebuli samefo; 5 - germania.<br />
Semajamebeli samuSao II<br />
I - 1. msoflios zogierT qveyenaSi adgili aqvs demografiul afeTqebas, zogan ki opiriqiT - depopulacias.<br />
ganviTarebad qveynebSi es problema mosaxleobis arakontolirebadi zrdiT<br />
gamoixateba, romlebic mZime socialur-ekonomikuri pirobebis gamo SemdgomSi ganviTarebul<br />
qveynebSi miDian SromiT migrantebad.<br />
2. demografiuli optimumi mosaxleobis iseT kvlavwarmoebas gulisxmobs, roca adgili aqvs<br />
demografiuli situaciis srabilizacias.<br />
3. axalgazrdobis wilis wemCirebas qveynis saerTo mosaxleobaSi;<br />
4. urbanizacia - esaa qalaqebis zrda-ganviTarebis procesi, qalaqis mosaxleobis xvedriTi wilis<br />
zrda qveyanaSi, regionSi, msoflioSi. sazogadoebis ganviTarebaSi qalaqebis rolis zrdis<br />
procesi, saqalaqo cxovrebis wesis gavrceleba da misi Tanmxlebi sazogadoebrivi procesebi.<br />
suburbanizacia – msxvili qalaqebis sagareubno zonebSi mosaxleobis swrafi zrda.<br />
5. qalaqebis didi raodenobiT warmoqmna, saqalaqo agmoeraciebisa da megalopolisebis warmoqmna,<br />
milioniani qalaqebis swrafi zrda.<br />
6. rogorc cnobilia, ganviTarebis Tavisebureba isaa, rom igi garkveul kvanZebSia Tavmoyrili.<br />
aRniSnuli centrebis irgvliv ki viTardeba infrastruqtura, koncentrirdeba mosaxleoba.<br />
bunebrivia, mravali mizezis gamo amgvari kvanZebis rols saqalaqo dasaxlebebi warmoadgenen.<br />
dResdReobiT zogierTi qalaqis gavlena cdeba sakuTari qveynis sazRvrebs da msoflio masS-<br />
99
tabebs iZens. amgvar qalaqebs ”globalur qalaqebs” uwodeben.<br />
7. geografiuli mdebareobis Tavisebureba, teritoriis farTobi, mosaxleobis raodenoba,<br />
satransporto komunikaciis done, sabanko-safinanso institutebis globaluri xasiaTi,<br />
kosmopolitizmi, istoriul-arqiteqturuli Zeglebi da sxv.<br />
8. urbanizaciis mTavari problema is aris, rom es procesi stiqiuri da Znelad marTvadia: izrdeba<br />
umuSevroba, Cndeba bidonvileba, mwvavdeba kriminaluri situacia, warmoiqmneba socialuri<br />
da ekologiuri problemebi da sxv.<br />
9. dedamiwaze mravali eTnosi da xalxi cxovrobs, romlebic erTmaneTisgan eniT, warmoSobiT,<br />
religiiT, tradiciebiT da sxv. niSnebiT gansxvavdebian.<br />
10. ama Tu im qveynis mosaxleobaSi sxva eTnikuri jgufebi, romlebic raodenobrivad berad<br />
CamorCeba ZiriTad mosaxleobas.<br />
11. kulturis (kulturuli) difuzia aris ori an meti sazogadoebis kulturuli maxasiaTeblebis<br />
sivrceSi gavrceleba da SeRweva sxva sazogadoebaSi. esaa kulturis gavrceleba-moZraobis<br />
gansakuTrebuli forma, romelic aucileblad ar gulisxmobs migraciul procesebs. kultura<br />
sazogadoebidan sazogadoebas SeiZleba gadaeces Tavad sazogadoebis an misi warmomadgenlebis<br />
gadaadgilebis gareSe. kulturis gavrceleba moZraobis gansakuTrebuli formaa, romelic<br />
gansxvavdeba da ar daiyvaneba migraciul procesebze.<br />
kulturuli imperializmi miznad isaxavs religiuri, eTnikuri, erovnuli da kulturuli<br />
gansxvavebebis waSlas da erTsaxovani globaluri kulturis formirebas.<br />
kulturuli konfliqti aris calkeul pirovnebebs, jgufebs, pirovnebasa da jgufs, pirovnebasa<br />
da sazogadoebas, jgufsa da sazogadoebas, sxvadasxva erTobebs an maT koaliciebs Soris<br />
faseulobriv-normatiuli, orientaciuli, poziciuri dapirispirebis kritikuli stadia.<br />
konfliqtebis sxva saxeTagan gansxvavebiT, kulturuli konfliqtebis mizezi msoflmxedvelobriv,<br />
religiur SexedulebaTa, Sefasebis poziciaTa SeuTavseblobiT, mxareTa socialuri<br />
gamocdilebis gansxvavebulobiT aris ganpirobebuli.<br />
12. janmrTelobis problema pirdapir kavSirSia demografiul problemasTan: jandacvis sistemis<br />
mdgomareoba, eqimebis, saavadmoyofoebis raodenoba; daavadebebi gavrceleba da prevencia<br />
uSualod moqmedebs qveynis demografiul situaciaze.<br />
13. daavadebebis <strong>geografia</strong>Si gamoiyofa oTxi ZiriTadi bunebriv-klimaturi zona: zomieri,<br />
samxreTi, xmelTaSuazRviuri da tropikuli.<br />
14. SromiTi migrantebi ZiriTadad fertilur asakSi myofi Sromisunariani adamianebi arian,<br />
romlebic sxva qveyenaSi midian legaluri Tu aralegaluri gziT samuSaos saZebnelad; isini<br />
TavianTi qveynis mosaxleobas akldebian, mimReb qveyanas ki ematebian.<br />
15. “brein dreini”, sityvasityviT, “tvinebis gadineba” da igive maRalkvalificiuri specialistebis<br />
emigraciaa, es problema postsabWoTa sivrcis ramdenime qveyanaSi, maT Soris saqarTveloSic,<br />
gansakuTrebulad mwvaved dgas.<br />
II - 1 – urbanizaciis done msoflios qveynebSi; 2 - malariis gavrcelebis <strong>geografia</strong>; 3 - mak-donaldsis<br />
restornebois <strong>geografia</strong>; 4 - migraciis saldo msoflios qveynebSi.<br />
Semajamebeli samuSao III<br />
I - 1. ekonomikuri globalizacia warmoebis, produqciis, momsaxurebis, teqnologiebis, informaciis,<br />
Sromisa da kapitalis saerTaSoriso integraciaa. ekonomikuri globalizacia amitom<br />
ZiriTadad sami mimarTulebiT vlindeba: warmoebis, vaWrobisa da finansuri globalizaciis<br />
saxiT.<br />
2. qveynis erovnuli meurneoba calkeuli Semadgeneli rgolebis, sawarmoebisa da organizaciebisagan<br />
Sedgeba. TiToeuli maTgani garkveul sameurneo saqmianobas anxorcielebs. TviT es saqmianoba<br />
mravali calkeuli moqmedebaa, romlebic raodenobriv da Tvisebriv asaxvas saWiroebs.<br />
msoflio meurneoba msoflios qveynebis meurneobaTa ertobliobaa.<br />
3. ^finansuri bazrebis saxeebia: fasiani qaRaldebis, safondo, obligaciebis, savaluto, finans-<br />
100
uri riskebis, dazRvevis, sasaqonlo, nedleulis, fiuCersuli.<br />
4. jinis indeqsi warmoadgens monacemebis gafantulobis sazoms. is SemoRebul iqna 1912 wels<br />
italieli statistikosis, korado jinis mier. jinis indeqsi zomavs uTanabrobas monacemTa<br />
ganawilebaSi. indeqsis mniSvneloba 0 uTiTebs, rom uTanabroba ar arsebobs, xolo 1 uTiTebs,<br />
rom uTanabroba maqsimaluria. jinis indeqsi gamoiyeneba mecnierebis mraval dargSi, maT Soris<br />
sociologiaSi, ekologiaSi, qimiaSi da soflis meurneobaSi.<br />
jinis indeqsi yvelaze metad cnobilia, rogorc populaciis Semosavlebisa da keTildReobis<br />
uTanabrobis sazomi. qveynebs Soris am indeqsis mixedviT yvelaze naklebi uTanabroba SvedeTSia<br />
(0.23), xolo yvelaze meti - namibiaSi (0.7). Tumca, unda aRiniSnos, rom yvela qveyana ar<br />
Sefasebula.<br />
5. upirvelesad, qveynebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis done. ekonomikuri CamorCena<br />
niSnavs im situacias, roca resursebi aqtiurad gamoiyeneba, Tumca maTi gamoyenebiT sargeblobs<br />
dominanturi saxelmwifo da ara is Raribi qveyana, romlis teritoriazec moipoveba<br />
resursebi.<br />
6. aTaswleulis fondi” aSS mTavrobis specialur programas warmoadgens, romelsac axorcielebs<br />
aSS samTavrobo organizacia - “aTaswleulis gamowvevis korporacia”. programis mizania daxmareba<br />
aRmouCinos ganviTarebad qveynebs siRaribis daZlevasa da ekonomikur ganviTarebaSi.<br />
7. adamianis kvebis xarisxi ZiriTadad ori maCvenebliT fasdeba: sakvebis kaloriulobiTa da<br />
kvebisaTvis kompleqsurad aucilebeli ingredientebiT.<br />
8. ganviTarebad qveynebSi sasursaTo problemas qmnis sakvebis deficiti da sakvebis nakleb<br />
kaloriuloba, rac am qveynebSi arasrulfasovan kvebasa da SimSils iwvevs; ganviTarebul<br />
qveynebSi ki sasursaTo prioblema sakvebis siWarbiTa da mosaxleobis simsuqniT xasiaTdeba.<br />
9. soflis meuneobis ganviTarebis eqstensiuri gza niSnavs saxnavebis, saZovrebisa da Tevzsarewao<br />
teritoriebis Semdgom gafarToebas, xolo intesiuri ganviTarebis gza ki ukve arsebul<br />
savargulebze biologiuri produqtiulobas gazrdas, bioteqnologiis ganviTarebas, axali<br />
maRalproduqtiuli jiSebis gamoyvana-gamoyenebas, niadagis damuSavebis axali meTodebis,<br />
meqanizaciis, qimizaciis da meliorzciis ganviTarebas niSnavs.<br />
10. saTbob-energetikuli meurneoba yvela qveynis ekonomikuri ganmviTarebis safuZvelis warmoadgens,<br />
radgan swored maszea damokidebuli meurneobis nebismieri dargis ganviTareba.<br />
11. mzis, qaris, miogazis, zRvis talRebisa da miqceva-moqcevis, geoTermuli.<br />
12. problemas warmoadgens atomuri eleqtrosadgurebis narCenebis Senaxva. aseve saSiSroebas<br />
qmnis am sadgurebze SesaZlo avariebi, rasac SeiZleba radiaciis gaJonva mohyves.<br />
13. heliosadgurebis moqmedebs: aSS, espaneTi, safrangeTi, iaponia, israeli da sxv. qaris eleqtrosadgurebi:<br />
dania, germania, aSS. geoTermuli sadgurebi: islandia, axali zelandia, aSS,<br />
meqsika, filipinebi; zRvis miqceva-moqcevis sadgurebi: safrangeTi, aSS, kanada, ruseTi, CineTi.<br />
14. kacobrioba Tavisi arsebobis ganmavlobaSi mudmivad iyenebs bunebriv resursebs. Tanamedrove<br />
msoflioSi ganuwyvetliv izrdeba da farTovdeba bunebrivi resursebis moxmareba; Sesabamisad<br />
bunebrivi resursebi, ganskuTrebiT ki amowurvadi da aRudegneli resursebi, ileva da ukve<br />
mravali qveyana aRmoCnda nedleulis ZiriTadi saxeebiT uzrunvelyofis problemis winaSe.<br />
15. resursTuzrunvelyofa ori xerxiT fasdeba: 1. adgenen misi gamoyenebis savaraudo vadas,<br />
anu kidev ramdeni weli iqneba misi maragi sakmarisi. Sefasebis aseTi forma ZiriTadad mineraluri<br />
resursebiT uzrunvelyofis gaTvlebisas gamoiyeneba. amisaTvis maragis raodenoba<br />
weliwadSi mopovebuli resursis moculobaze iyofa. 2. adgenen erT sul mosaxleze mocemuli<br />
saxis resursis raodenobas, risTvisac maragis raodenoba qveynis mosaxleobis ricxovnobaze<br />
iyofa. Sefasebis es forma yvela saxis amowurvadi resursisaTvis agmoiyeneba.<br />
16. mineraluri resursebi garkveuli TaviseburebebiT xasiaTdeba. esenia: amowurvadoba da<br />
aRudgenloba, araTanabari ganawileba, Sor manZilebze transportirebis problemebi, maragis<br />
Sevsebis SesaZleblobebi axali sabadoebis aRmoCenisa da aTvisebis xarjze.<br />
17. tyiT dafaruli teritoriis farTobis gayofiT mTlian teritoriaze.<br />
18. kanada, ruseTi, brazilia, kongo, malaizia, indoeTi da sxv.<br />
19. adamianisa da bunebis urTierToba Cvens planetaze misi gaCenis dRidan iwyeba.mas Semdeg adamiani<br />
ara marto Seegua garemomcvel garemos,aramed aqtiurad daiwyo misi gardaqmnac:gaCexa<br />
101
tyeebi,gadaxna miwebi,gaiyvana gzebi,aago xidebi da kaSxalebi,aaSena qalaqebi da a.S.<br />
geografiuli garsis ganviTarebis istoriaSi dadga axali etapi romelic uSualod da mWidrod<br />
aris dakavSirebuli adamianis sameurneo saqmianobasTan.geografiuli garsi gadaiqca e.w<br />
noosferod anu adamianis gonebis sferod.noosfero dedamiwis planeturi da masTan dakav-<br />
Sirebuli kosmosuri sivrcea,romelic adamianis gonebrivi moqmedebis Sedegad gardaiqmneba<br />
da imarTeba.<br />
mravali milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwaze bunebrivi komponentebis garkveuli wonasworoba<br />
Camoyalibda.adamiani Tavisi arsebobis dRidan gavlenas axdens masze.<br />
mosaxleobis raodenobis zrdam,mecnierebisa da teqnikis ganviTarebam adamians gauadvila<br />
bunebrivis gamoyeneba. mag.: sasargeblo wiaRiseuli,romelic bunebaSi milionobiT wlis ganmavlobaSi<br />
grovdeboda,adamianma sul ramdenime aTeul weliwadSi sxvadasxva teritoriaze<br />
gadaitana;adamianis saqmianobis Sedegad gaCnda axali nivTierebebi da sxeulebi,romlebis<br />
bunebisTvis ar aris maxasiaTebeli.<br />
adamianis saqmianobis Sedegad dedamiwis bunebam bevr adgilas Seicvala pirvandeli saxe.gaCnda<br />
reliefis iseTi formebi,rogoricaa terasebi,Rxrilebi xramebi,yorRanebi da sxv.<br />
garemomcveli bunebis garda adamianebs arsebobis sxva wyaro ar gaaCniaT,amitom misi simdidreebis<br />
gamoyenebisas saWiroa zomiereba da mofrTileba.bunebisgan unda aviRoT imdeni,ramdenic<br />
gvesaWiroeba da gamoviyenoT mTlianad da ekonomiurad.<br />
20. bunebrivi resursebis sameurneo Sefaseba niSnavs maT mrewvelobaSi gamoyenebis SesaZleblobebisa<br />
da mizanSewonilobis dadgenas; aseTi Sefaseba gulisxmobs resursebis maragis, sasargeblo<br />
elementebis xarisxisa da Sedgenilobis, ganlagebisa da eqsploataciis pirobbebis<br />
dadgenas, transportirebas, bunebrivi garemos dacvis SesaZleblobebs da a.S.<br />
II _ 1- navTobis maragi msoflios qveynebis mixedviT; 2 - msofliso mniSvnelovani eleqtrosadgurebi;<br />
3- mineraluri resursebis <strong>geografia</strong>; 4 - msoflios tyeebis gavrceleba; 5 – tyianoba<br />
msoflios qveynebSi.<br />
Semajamebeli samuSao IV<br />
I - 1. garemoze sazogadoebis uaryofiTi zemoqmedebis faqtorebi da formebia: sazogadoebis<br />
sawarmoo da arasawarmoo saqmianoba – indistrializacia, sasoflo da satyeo meurneobis<br />
intensifikacia, transportis ganviTareba, dasvenebis da turizmis ganviTareba.<br />
2. XX s-is meore naxevarSi bunebasa da sazogadoebas Soris urTierTobaSi moxda xarisxobrivi<br />
naxtomi, roca mosaxleobis swrafi zrdis, intensiuri industrializaciisa da urbanizaciis<br />
procesebis Sedegad samurneo datvirTvebma mTel planetaze, ekologiuri sistemis umTavres -<br />
TviTgawmendisa da regenaraciis unars gadaaWarba. Sedegad dairRva biosferos nivTierebaTa<br />
bunebrivi wrebrunva.<br />
3. globaluri ekologiuri garemos cvlilebebis gamovlinebis saxeebia: tyeebis gaCexva da<br />
degradacia; biomravalferovnebis Semcireba; resursebis araracionaluri gamoyeneba da<br />
deficiti; vrceli teritoriebis radiaciuli gaWuWyianeba; hidrosferos gaWuWyianeba<br />
navTobproduqtebiT; niadagis erozia, damlaSeba, daWaobeba da gaudabnoeba; mindvrebis<br />
toqsikacia; atmosferos gaWuWyianeba da saTburi efeqtis safrTxe; ozonis Sris gaTxeleba<br />
da ultraiisferi radiaciis momateba; dedamiwis mosaxleobis arakontrolirebadi zrda;<br />
sxvadasxva daavadebis epidemia;<br />
4. ganviTarebul qveynebSi ekologiuri problemebis gamwvaveba industrializaciiTa da moxmarebis<br />
maRali standartebiTaa gamowveuli. ganviTarebad qveynebSi ekologiur problemebs<br />
arsebuli siRaribe da resursebis ukmarisoba warmoqmnis.<br />
5. stabiluroba mis mier mzis gamosxivebis STanTqmasa da Tburi energiis gamosxivebas Soris damyarebuli<br />
zusti balansiT aixsneba.mzis xiluli gamosxiveba ZiriTadad dedamiwis zedapiris<br />
mier STainTqmeba. infrawiTel sxivebs ki dedamiwidan kosmosSi ZiriTadad atmosferos zeda<br />
fenebi asxivebs. amis mizezi imaSia, rom dedamiwis zedapiris mier gamosxivebuli infrawiTeli<br />
102
fotonebis udides nawils atmosferoSi arsebuli saTburis airebi da Rrublebi “iWers” da<br />
isini kosmosSi mxolod am ukanasknelTa mier xelaxali gamosxivebis Sedegad SeiZleba moxvdes.<br />
gamTbari atmosferos gamosxivebis nawili kvlav dedamiwis zedapirs ubrundeba da ufro metad<br />
aTbobs mas. metad gamTbari zedapiri ufro met siTbos asxivebs atmosferoSi; gamTbari<br />
atmosfero aseve met siTbos ubrunebs dedamiwis zedapirs, magram amave dros met siTbis<br />
asxivebs kosmosSic. dedamiwis zedapiris da atmosferos urTierTgaTboba grZeldeba manam,<br />
sanam atmosferos zeda fenebidan energiis gafrqveva mzisgan miRebul energias ar gautoldeba.<br />
am dros wonasworoba myardeba agreTve dedamiwis zedapiris mier STanTqmul da mis mier<br />
atmosferoSi gafrqveul energias Soris. am wonasworobaTa miRwevis Semdeg dedamiwis (da<br />
atmosferos) temperatura stabilurdeba.<br />
ozonis xvreli — dedamiwis atmosferos zeda fenaSi, stratosferoSi, ozonis koncentraciis<br />
mkveTri Semcirebis fenomeni. bolo aTwleulebSi gaZlierda, savaraudod anTropogenuli<br />
zemoqmedebis Sedegad. kacobriobis gansakuTrebuli daintereseba gamoiwvia imis gamo, rom<br />
stratosferuli ozoni dedamiwis zedapirs mzis ultraiisferi gamosxivebisgan icavs.<br />
mJave wvimebi — atmosferuli naleqebis yvela saxeoba - wvima, Tovli, setyva, nisli da sxv.<br />
bevri regionisTvis igi garemos dabinZurebis TvalsazrisiT erT-erTi mniSvnelovani problemaa.<br />
es dasaxeleba iseT movlenebs aerTianebs, rogoricaa mJave nisli, mJave Tovli da a.S.<br />
magram TiToeuli maTgani atmosferul tenSi mJavaTa arsebobas da garemoze maT damazianebel<br />
moqmedebas gulisxmobs.mJave wvimis ori umTavresi komponentia gogirdmJava da azotmJava.<br />
6. msofliso okeanes udidesi roli aqvs kacobriobis ganviTarebaSi. man Tavisi Semadgeneli<br />
mineraluri marilebis mdgradobiT, damRupveli ultraiisferi radiaciisgan bunebrivi Tavdacvis<br />
zemoqmedebiTa da sxva TvisebebiT sicocxlis mravali forma warmoqmna da evolucias<br />
Seuwyo xeli. cocxali orgnizmebis umravleoba swored okeaneSi wramoiqmna.<br />
7. marikultura zRvis mcenareebis moSenebaa.<br />
8. klimatis cvlilebam, kerZod ki globalurma daTbobam.<br />
9. zogierTi kontinentis sanapiro zolisa da kunZulis wylis qveS moqceva.<br />
10. msoflio okeaneSi mdebareoben Semdegi kunZulovani qveynebi: iaponia, hilipinebi, axali zelandia,<br />
madagaskari, kuba, avstralia, didi britaneTi, islandia, irlandia, indonezia, Srilanka<br />
da sxv. msoflio okeanis napirebTan mdebareoben: safrangeTi, espaneTi, aSS, indoeTi,<br />
kanada, CineTi, ruseTi, brazilia da sxv.<br />
11. aSenebs polderebs, xelovnur kunZulebs.<br />
12. wylis ersursebi Semdegi specifikurobiT xasiaTdeba: 1. ZiriTadad mxiolod mtknari wyali<br />
gamoiyeneba; 2. aqvs maravlmiznobrivi gamoyeneba; 3. maTi gamoyeneba ZiriTadad adgilze xdeba;<br />
4. araTanabrad aris ganlagebuli. 5. wylis brunvis gamo SeuZliaT ganaxleba;<br />
13. araTanabrad, arsebobs adgilebi, sadac wylis deficitia da adgilebi, sadac wylis resursebi<br />
Warbi raodenobiTaa.<br />
14. pedosfero - dedamiwis niadaguri safaria, romelic xmeleTis ekologiuri sistemis da mTlianad<br />
biosferos umTavresi komponentia. igi udides rols asrulebs cocxal da aracocxal<br />
bunebas Soris mimdinare nivTierebaTa cvlis procesSi.<br />
15. gaudabnoeba msoflioSi ariduli klimatiT gamorCeuli regionebis umTavresi problemaa,<br />
rac isedac Raribi mcenareulobis gadaZovebiTaa gamowveuli. dedamiwaze udabnoebi swrafad<br />
ikaveben nayofier miwebs da masobriv SimSilsa da migracias iwvevs.<br />
16. bunebrivi stiqiuri movlenebi warmoSobis pirobebis mixedviT arsebobs: kosmiuri, meteorologiuri,<br />
hidrologiuri, hidro-meteorologiuri da geologiur-geomorfologiuri,<br />
glacialur-meteorologiuri, geologiuri, geologiur-teqtonikuri, teqtonikur-hidologiuri,<br />
geologiur-geomorfologiuri.<br />
17. teqnogenuri katastrofebis ganviTarebis etapebia: anTropogenesizi, wertilovani teqnogenuri<br />
katastrofebi, lokaluri teqnogenuri katastrofebi, mikroregionaluri teqnogenuri<br />
katastrofebi, mezoregionaluri teqnogenuri katastrofebi, makroregionaluri teqnogenuri<br />
katastrofebi da globaluri teqnogenuri katastrofebi.<br />
18. garemoze teqnogenuri zemoqmedebis pirdapiri forma samurneo obieqtebis zemoqmedebaa<br />
garemozee uSualo kontaqtiT, xolo iribi zemoqmedebis forma piradapiri zemoqmedebis<br />
103
jaWvuri Sedegia.<br />
19. ekologiuri mdgmareobis mixedviT garemos Semdegi formebi gamoiyofa: bunebrivi, gawonasworebuli,<br />
krizisuli, kritikuli, katasrofuli da kolafisis mdgomareoba.<br />
20. ekoregioni landSafturi erTeulia, romelic gamoiyofa arsebuli biogeografiuli er-<br />
Teulebis gaTvaliswinebiT. warmoadgens xmeleTisa da akvatoriis msxvil garkveul monakveTs,<br />
romelic gamoirCeva bioturad erTferovani gaerTianebiT.<br />
21. biomravalferovnebis indeqsi dgindeba saxeobaTa raodenobiT 10 000 kv.km-ze.<br />
22. daculi teritoria iseTi teritoria, romelsac miniWebuli aqvs specialuri statusi, raTa<br />
daculi iyos aRniSnuli teritoriis fizikuri maxasiaTeblebi, daculi iyos rogorc kulturuli<br />
memkvidreoba. daculi teritoria SeiZleba iyos saxelmwifo nakrZali, erovnuli<br />
parki, aRkveTili an miwis sxva farTi. daculi teritoriebi emsaxureba bunebis dacvas, turizmis<br />
ganviTarebas, samecniero-kvleviT saqmianobas da sxv.<br />
23. yovelwliurad msoflio memkvidreobis komiteti ikribeba sesiaze, romelic gansazRvravs<br />
Tu, romeli Zegli Seitanon iuneskos msoflio memkvidreobis siaSi. msoflio memkvidreobis<br />
Zeglebis siis mTavari mizania TiToeuli obieqti daicvas da gaxados cnobili Tu ra Tqma unda<br />
igi Seesabameba iuneskos kriteriumebs.<br />
grinpisi saerTaSoriso sazogadoebrivi bunebisdamcveli organizaciaa, daarsebuli kanadaSi<br />
1971 wels. misi ZiriTadi mizania globaluri ekologiuri problemebis mogvareba, maTze<br />
sazogadoebisa da xelisuflebis yuradRebis miqcevis gziT. grinpisi cdilobs Secvalos<br />
adamianebis damokidebuleba, dedamiwis bunebrivi simdidreebis mimarT.<br />
bunebis konservaciis saerTaSoriso kavSiri arakomerciuli saerTaSoriso organizaciaa,<br />
romlis mizanicaa bunebis konservacia / dacva.<br />
24. dedamiwaze globaluri ekologiuri tendeciebi metad SemaSfoTebelia: adamianTa sasicocxlo<br />
sivrcis, geografiuli garemos xelsayreli pirobebis SenarCuneba, resuresbis racionaluri<br />
gamoyeneba yvela qveynis problemaa. amitomac dRis wesrigSi dadga mdgradi ganviTarebis<br />
aucilebloba.<br />
25. mdgradi ganviTarebis koncefcia unda emyarebodes Semdeg principebs:<br />
1) maqsimaluri efeqturobiT gamoyenebul iqnes bunebrivi resursebi bunebaze mniSvnelovani<br />
zianis miyenebis gareSe; 2) cocxali resursebiT sageblobisas ar miadges ziani biomravalferovnebas<br />
da dasaxuli iqnas gzebi misi aRwarmoebis da gamravaferovnebisa; 3) unda moicavdes<br />
resursebis marTvis principebis ganviTarebas, romlis drosac gaTvaliswinebuli iqneba<br />
samomavlo riskebi; 4) arsebuli resursebis bazaze Tanamedrove teqnologiebis danergva da<br />
ganviTareb; 5) ekonomikuri ganviTarebis kvaldakval mTavari prioritebebis gamoyofa da srulyofa;<br />
6) tradiciuli energoresursebis nacvlad energo ganaxlebadi resursebiT Canacvleba<br />
Sesabamisi teqnologiebis ganviTarebis gziT. mdgradi ganviTarebis ZiriTadi mamoZravebel<br />
Zalad swored ganaxlebadi energetika unda iqnes miCneuli; 7) bunebrivi resursebis konsevaciis<br />
da gamoyenebis harmonizacia.<br />
II – 1 – msoflio okeanis mineraluri resursebi; 2 – gaudabnoeba dedamiwis zedapirze; 3 – vulkanebis<br />
gavrcelebis arealebi dedamiwaze; 4 – dedamiwis biomravalferovneba;<br />
104
მოსწავლესა და სწავლის შედეგზე ორიენტებული საგანმანათლებლო პროცესი, ბუნებრივია, უნდა ითვალისწინებდეს როგორც<br />
საფრთხეებისა და მასთან გამკლავების, ისე ბავშვების ასაკობრივ თავისებურებებს.<br />
მნიშვნელოვანია, რომ სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების საგანმანათლებლო პროგრამა ითვალისწინებდეს მრავალფეროვან<br />
შესაძლებლობებს სხვადასხვა მოტივაციისა და შესაძლებლობის მოსწავლეთათვის.<br />
X. Sefaseba<br />
rekomendebuli ვ) შეფასება საზოგადოებრივ მეცნიერებებში Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi<br />
1. საკლასო სამუშაო<br />
2. საშინაო დავალება<br />
3. შემაჯამებელი დავალება<br />
შეფასების კომპონენტები საზოგადოებრივ მეცნიერებებში:<br />
4. საკლასო სამუშაო<br />
ფასდება შემდეგი ცოდნა 8 და უნარები:<br />
1. პრობლემის გააზრება<br />
კომუნიკაცია<br />
სწავლა<br />
თანამშრომლობა<br />
საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა<br />
შემოქმედებითობა<br />
დროის ისტორიული გაგება<br />
გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა<br />
ისტორიული კვლევა<br />
გეოგრაფიული კვლევა<br />
სივრცეში ორიენტირება<br />
ისტორიული ეპოქის განცდა<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა<br />
8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად<br />
უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით:<br />
თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით<br />
დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით<br />
განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით<br />
განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით<br />
დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით<br />
ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით<br />
დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით<br />
ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით<br />
მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით<br />
პრეზენტაციით<br />
დროის ლიმიტის დაცვით<br />
დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით<br />
ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები:<br />
2. პრობლემის გააზრება<br />
ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება<br />
კავშირებისა და მიმართებების დადგენა<br />
კომუნიკაცია<br />
სწავლა<br />
თანამშრომლობა<br />
პრობლემის გადაჭრა<br />
შემოქმედებითობა<br />
ისტორიული დროის გაგება<br />
გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა<br />
ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა<br />
სივრცეში ორიენტირება<br />
ისტორიული ეპოქის განცდა<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა<br />
კრიტიკული აზროვნება<br />
<br />
საშინაო დავალება<br />
უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით:<br />
ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით 105<br />
მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით<br />
დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით<br />
განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით
თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით<br />
პრეზენტაციით<br />
დროის ლიმიტის დაცვით<br />
დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით<br />
ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები:<br />
2. პრობლემის გააზრება<br />
ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება<br />
კავშირებისა და მიმართებების დადგენა<br />
კომუნიკაცია<br />
სწავლა<br />
თანამშრომლობა<br />
პრობლემის გადაჭრა<br />
შემოქმედებითობა<br />
ისტორიული დროის გაგება<br />
გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა<br />
ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა<br />
სივრცეში ორიენტირება<br />
ისტორიული ეპოქის განცდა<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა<br />
კრიტიკული აზროვნება<br />
<br />
საშინაო დავალება<br />
უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით:<br />
ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით<br />
მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით<br />
დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით<br />
განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით<br />
დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით<br />
პრეზენტაციით<br />
დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით<br />
წერითი ნამუშევრის შექმნით<br />
შემაჯამებელი შეფასება 9<br />
ფასდება შემდეგი უნარები:<br />
3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება<br />
პრობლემის გააზრება<br />
<br />
ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება<br />
კავშირებისა და მიმართებების დადგენა<br />
კომუნიკაცია<br />
ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა<br />
პრობლემის გადაჭრა<br />
შემოქმედებითობა<br />
სივრცეში ორიენტირება<br />
ისტორიული ეპოქის განცდა<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა<br />
გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა<br />
კრიტიკული აზროვნება<br />
9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი,<br />
ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების<br />
ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.<br />
შემაჯამებელი დავალებების ტიპები:<br />
საკონტროლო წერა<br />
ტესტირება<br />
კითხვა-პასუხი<br />
თემა/ესე<br />
პრეზენტაცია<br />
პროექტი<br />
რეფერატი<br />
კვლევა<br />
დისკუსია/დებატები<br />
კონფერენცია<br />
106<br />
მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები<br />
დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა;<br />
ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით;<br />
10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე;
ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების<br />
ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.<br />
შემაჯამებელი დავალებების ტიპები:<br />
საკონტროლო წერა<br />
ტესტირება<br />
კითხვა-პასუხი<br />
თემა/ესე<br />
პრეზენტაცია<br />
პროექტი<br />
რეფერატი<br />
კვლევა<br />
დისკუსია/დებატები<br />
კონფერენცია<br />
მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები<br />
დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა;<br />
ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით;<br />
10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე;<br />
მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.<br />
შეფასების რუბრიკის ნიმუშები:<br />
პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა<br />
ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება<br />
მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.<br />
საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1<br />
მოსწავლის სახელი, გვარი<br />
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.<br />
კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1<br />
შემოქმედებითი უნარი 1<br />
პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0<br />
თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0<br />
საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1<br />
თვალსაჩინოებების გამოყენება 0<br />
აუდიტორიასთან კონტაქტი 1<br />
ინფორმაციის ფლობის უნარი (ადეკვატური კითხვა-პასუხი) 1<br />
დროის ლიმიტის დაცვა 0<br />
ჯამი 6<br />
პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა<br />
მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა<br />
1.მიზანი<br />
2.ორგანიზება<br />
3.შინაარსის<br />
კორექტულობა<br />
ელემენტარული<br />
1 ქულა<br />
არ არის კარგად გამოკვეთილი,<br />
ბუნდოვანია<br />
სუსტად ორგანიზებული, არ არის<br />
იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი,<br />
რაც აბნევს მკითხველს/მსმენელს<br />
ხშირად გვხვდება შეუსაბამო,<br />
მცდარი ინფორმაცია,<br />
მისაღები<br />
2 ქულა<br />
ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება<br />
გააზრებულია<br />
თანმიმდევრულობა, ორგანიზების<br />
ნიშნებით, ზოგი გადასვლა იდეებს<br />
შორის<br />
107არის მარტივი, ზოგი<br />
გაუგებარი<br />
ძირითადად კორექტულია,<br />
ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი<br />
ინფორმაციით<br />
ოსტატური<br />
3 ქულა<br />
კარგად გამოკვეთილი მიზნები,<br />
მარტივად აღსაქმელი<br />
კარგად ორგანიზებული<br />
ფორმატი, ლოგიკური გადასვლა<br />
ერთი იდეიდან მეორეზე,<br />
ორგანიზება ზრდის პროექტის<br />
ეფექტურობას<br />
მთლიანად კორექტული,<br />
ფაქტები ზუსტი და მკაფიო
დროის ლიმიტის დაცვა 0<br />
ჯამი 6<br />
პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა<br />
მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა<br />
1.მიზანი<br />
2.ორგანიზება<br />
3.შინაარსის<br />
კორექტულობა<br />
4.ენობრივი<br />
გამართულობა<br />
5.კვლევა<br />
6.თვალსაჩინოებე<br />
ბი<br />
7.შემოქმედებითო<br />
ბა<br />
8.კავშირები<br />
საგნებთან<br />
9.დასკვნები<br />
10.პრეზენტაცია<br />
ელემენტარული<br />
1 ქულა<br />
არ არის კარგად გამოკვეთილი,<br />
ბუნდოვანია<br />
სუსტად ორგანიზებული, არ არის<br />
იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი,<br />
რაც აბნევს მკითხველს/მსმენელს<br />
ხშირად გვხვდება შეუსაბამო,<br />
მცდარი ინფორმაცია,<br />
ენობრივად გაუმართავი, ხშირი<br />
შეცდომებით<br />
კვლევა არაეფექტურადაა<br />
დაგეგმილი, გამოყენებული<br />
წყაროები არ არის სანდო,<br />
ანალიზი ზედაპირულია<br />
თვალსაჩინოებები ხშირად<br />
შინაარსთან შეუსაბამოა, ან არ<br />
არის ჯგუფის მიერ შექმნილი<br />
მცირე შემოქმედებითი ენერგიის<br />
დანახარჯი ჯგუფის მხრიდან<br />
არ ჩანს ჯგუფის კომპეტენცია<br />
საგნებში, გვხვდება ფაქტების<br />
უზუსტო ინტერპრეტირება<br />
არ არის ჩამოყალიბებული<br />
დასკვნები<br />
ეფექტურად არ არის<br />
წარმოჩენილი პროექტის არსი,<br />
უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და<br />
პასუხების გაცემა, არ არის<br />
მიზნობრივად გამოყენებული<br />
თვალსაჩინოებები<br />
მისაღები<br />
2 ქულა<br />
ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება<br />
გააზრებულია<br />
თანმიმდევრულობა, ორგანიზების<br />
ნიშნებით, ზოგი გადასვლა იდეებს<br />
შორის არის მარტივი, ზოგი<br />
გაუგებარი<br />
ძირითადად კორექტულია,<br />
ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი<br />
ინფორმაციით<br />
ენობრივად გამართული, მცირე<br />
შეცდომებით<br />
კვლევა დაგეგმილია, მაგრამ<br />
ჯგუფის პოტენციალი მთლიანად<br />
არ არის გამოყენებული,<br />
შეზღუდული რაოდენობის<br />
წყაროებია გამოყენებული,<br />
ანალიზი მისაღებია<br />
თვალსაჩინოებების კავშირი<br />
შინაარსთან ნატელია, მაგრამ<br />
ერთფეროვანია,<br />
ზოგჯერ ჩანს ჯგუფის<br />
ორიგინალური აზრები, რაც<br />
ეხმარება პროექტის უკეთ<br />
წარმოჩენაში<br />
მოსაზრებები დაკავშირებულია<br />
ერთი ან ორი საგნიდან მიღებულ<br />
ცოდნასთან<br />
დასკვნები ჩამოყალიბებულია<br />
კვლევის ადეკვატურად, მაგრამ არ<br />
არის მკაფიო<br />
ბუნდოვნად აყალიბებს<br />
პროექტის არსს, იყენებს<br />
თვალსაჩინოებებს, პასუხობს<br />
შეკითხვების უმეტესობას<br />
ოსტატური<br />
3 ქულა<br />
კარგად გამოკვეთილი მიზნები,<br />
მარტივად აღსაქმელი<br />
კარგად ორგანიზებული<br />
ფორმატი, ლოგიკური გადასვლა<br />
ერთი იდეიდან მეორეზე,<br />
ორგანიზება ზრდის პროექტის<br />
ეფექტურობას<br />
მთლიანად კორექტული,<br />
ფაქტები ზუსტი და მკაფიო<br />
ენობრივად გამართულია,<br />
დაცულია პუნქტუაციის ნიშნები<br />
კვლევა არის დაგეგმილი,<br />
გამოყენებულია არაერთი წყარო<br />
და ანალიზი სიღრმისეულია<br />
მრავალფეროვანი, შინაარსის<br />
შესატყვისი, აკურატულად<br />
შესრულებული<br />
ჩანს ჯგუფის ორიგინალობა,<br />
სიახლე და თავისებური ხედვა,<br />
რაც პროექტს საინტერესოს ხდის<br />
ხდება მთავარი მოსაზრებების<br />
დაკავშირება სხვადასხვა<br />
საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან,<br />
რაც მიუთითებს ჯგუფის<br />
მრავალი მიმართულებით<br />
კომპეტენტურობაზე<br />
დასკვნებში არის სიახლე<br />
(ორიგინალობა), ლოგიკური<br />
კავშირი იგრძნობა კვლევასთან,<br />
ისინი მკაფიოდაა<br />
ჩამოყალიბებულია<br />
ნათლად ჩამოყალიბებული<br />
პროექტის არსი, მკაფიო<br />
მეტყველება, აუდიტორიაზე<br />
გათვლილი, ძირითადი იდეებია<br />
გაშლილი, იყენებს<br />
თვალსაჩინოებებს და პასუხობს<br />
ყველა კითხვას<br />
რეფერატის შეფასების რუბრიკა<br />
ამ შემთხვევაში მე-3 და მე-5 კრიტერიუმები ფასდება 0-2 ქულით, ხოლო ყველა დანარჩენი 0 ან 1 ქულით. მაქსიმალური ჯამი არის ათი<br />
ქულა.<br />
108
უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და<br />
პასუხების გაცემა, არ არის<br />
მიზნობრივად გამოყენებული<br />
თვალსაჩინოებები<br />
თვალსაჩინოებებს, პასუხობს<br />
შეკითხვების უმეტესობას<br />
მეტყველება, აუდიტორიაზე<br />
გათვლილი, ძირითადი იდეებია<br />
გაშლილი, იყენებს<br />
თვალსაჩინოებებს და პასუხობს<br />
ყველა კითხვას<br />
რეფერატის შეფასების რუბრიკა<br />
ამ შემთხვევაში მე-3 და მე-5 კრიტერიუმები ფასდება 0-2 ქულით, ხოლო ყველა დანარჩენი 0 ან 1 ქულით. მაქსიმალური ჯამი არის ათი<br />
ქულა.<br />
მოსწავლის სახელი, გვარი<br />
1.<br />
1.მიზანი/თეზისი – კვლევის შედეგად გამოთქმული ძირითადი იდეა 1<br />
2.რეფერატის ორგანიზება 1<br />
3.შინაარსის კორექტულობა, ფაქტობრივი საიმედოობა 2<br />
4.ენობრივი გამართულობა 0<br />
5.კვლევა 2<br />
6.ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები 1<br />
7.შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება 1<br />
8.დასკვნები 1<br />
ჯამი 9<br />
დისკუსიის შეფასების რუბრიკა<br />
კონკრეტულ მოსწავლეს თითოეული კრიტერიუმის გასწვრივ ენიჭება შესაბამისი ქულა, ჯამდება ყველა კრიტერიუმში მიღებული<br />
ქულები და იყოფა ექვსზე (გამოითვლება მათი საშუალო არითმეტიკული).<br />
III დონე (8-10 ქულა) II დონე (5-7 ქულა) I დონე (1-4 ქულა)<br />
მოსმენა<br />
საუბარი<br />
არავერბალური<br />
კომუნიკაცია<br />
მონაწილეობა<br />
კოოპერაცია<br />
მოსაზრების<br />
არგუმენტირება<br />
ყოველთვის უსმენს და<br />
თვალყურს ადევნებს<br />
ორატორს<br />
მკაფიოდ მეტყველებს და<br />
უყურებს მსმენელებს<br />
შეუძლია ეფექტურად<br />
აღიქვას და გამოიყენოს<br />
არავერბალური<br />
კომუნიკაციის ფორმები<br />
(თვალით, ჟესტებით,<br />
გამომეტყველებით, ხმით)<br />
უჩვენებს ინტერესს<br />
დისკუსიის თემისადმი<br />
საჭირო კომენტარებითა და<br />
აზრების გამოთქმით<br />
თანამშრომლობს<br />
თანაკლასელებთან, აცლის<br />
სხვებს აზრის გამოთქმას<br />
და იცავს დისკუსიის<br />
წესებს<br />
მოსაზრება ორიგინალურია<br />
და გამყარებულია<br />
ფაქტებით, ცნებებით. არის<br />
ლოგიკური კავშირი<br />
საკითხთან<br />
ხშირად უსმენს და უყურებს<br />
ორატორს<br />
ძირითადად მეტყველება<br />
გასაგებია და უყურებს<br />
მსმენელებს<br />
ხშირად შეუძლია დაამყაროს<br />
არავერბალური კონტაქტი<br />
ძირითადად გამოხატავს<br />
ინტერესს. კომენტარები და<br />
აზრები ყოველთვის არაა<br />
თემის შესატყვისი<br />
ძირითადად თანამშრომლობს<br />
თანაკლასელებთან, ზოგჯერ<br />
ერთვება სხვის საუბარში,<br />
ძირითადად იცავს დისკუსიის<br />
წესებს<br />
მოსაზრების გასამყარებლად<br />
გამოყენებულია სადავო<br />
ფაქტები და ცნებები<br />
109<br />
იშვიათად უსმენს და უყურებს<br />
ორატორს<br />
მეტყველება არამკაფიოა,<br />
მსმენელებს უჭირთ გაგება<br />
იშვიათად იყენებს არავერბალურ<br />
კომუნიკაციის ფორმებს<br />
მცირე ინტერესი აქვს. არ<br />
გამოხატავს ან ვერ უკავშირებს<br />
თავის მოსაზრებებს სადისკუსიო<br />
თემას<br />
იშვიათად თანამშრომლობს და<br />
იცავს დისკუსიის წესებს<br />
მოსაზრება მოკლებულია<br />
ლოგიკურ კავშირს საკითხთან და<br />
არ არის გამყარებული ფაქტებით<br />
10 ისტორიისთვის შესაძლოა მე-6 კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ, შესაბამისად მე-7 კრიტერიუმი შეფასდება<br />
მაქსიმალური 2 ქულით.<br />
შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი ისტორიაში:<br />
დაწერეთ თემა : ,,პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა‘’.<br />
ა) ჩამოაყალიბეთ კვლევის ძირითადი იდეა, თეზისი;
სტანდართან შესაბამისობა- მაგალითი შესაბამისობაშია X კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - ისტორიული<br />
ინტერპრეტაცია და კვლევა - მე-4, მე-5, მე-6, მე -7 შედეგებსა და მიმართულების - კომუნიკაცია - მე-8 შედეგთან; ასევე XI კლასის<br />
ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - სახელმწიფო მმართველობა და პოლიტიკა - მე-5 შედეგთან.<br />
შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი გეოგრაფიაში:<br />
წარმოადგინეთ თემა - ,, გერმანიის კომპლექსური დახასიათება‖,<br />
ა) განიხილეთ შემდეგი საკითხები: 1) გერმანიის ფიზიკურ-გეოგრაფიული მდებარეობა, 2) ბუნებრივი რესურსები, 3) მოსახლეობა<br />
(სქესობრივ-ასაკობრივი სტრუქტურა, მიგრაცია, ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობა) 4) ეკონომიკური მდგომარეობა<br />
(მეურნეობის დარგები, ტრანსპორტი), 5)პოლიტიკური მდგომარეობა (პოლიტიკური სტრუქტურა).<br />
ბ) იმსჯელეთ და გამოიტანეთ დასკვნები (ქვეყნის ადგილი მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე და მისი განვითარების მომავალი<br />
პერსპექტივები).<br />
შეფასების კრიტერიუმები<br />
განიხილავს<br />
პირველ ხუთ<br />
საკითხს<br />
0-1<br />
-2<br />
0 ქულა - ზედაპირულად<br />
განიხილავს მხოლოდ ერთ ან<br />
ორ საკითხს<br />
1 ქულა - განიხილავს<br />
დავალებაში მოცემული<br />
საკითხების ნახევარზე მეტს<br />
2 ქულა - განიხილავს ხუთივე<br />
საკითხს<br />
იცავს<br />
შინაარსობრივ<br />
თანამიმდევრობ<br />
ას<br />
ავლენ<br />
ს ანალიზისა<br />
და კრიტიკულ<br />
აზროვნებს<br />
0-1 0 ქულა -<br />
არათანამიმდევრულად<br />
გადადის ერთი საკითხიდან<br />
მეორეზე.<br />
0-2 0 ქულა -<br />
ყურადღებას ამახვილებს<br />
მხოლოდ ფაქტებზე, არ<br />
ავლენს კრიტიკული<br />
------------------ 1 ქულა - თანმიმდევრულად<br />
განიხილავს საკითხებს<br />
1 ქულა<br />
აანალიზებს ერთ-ორ<br />
საკითხს და მათ მიმართ<br />
გამოხატავს საკუთარ<br />
2 ქულა<br />
მოსწავლე აანალიზებს<br />
მასალაში მოცემულ საკითხებს,<br />
გამოხატავს მათთან<br />
უნარს აზროვნების უნარს. დამოკიდებულებას დაკავშირებით საკუთარ<br />
პოზიციას<br />
იყენებს<br />
თვალსაჩინოებე<br />
ბს<br />
0-1 0 ქულა - თვალსაჩინოება არ<br />
არსებობს ან ძალიან მწირია<br />
------------------ 1 ქულა - მოხსენებას ახლავს<br />
მრავალფეროვანი<br />
თვალსაჩინოება<br />
საუბრობს<br />
გარკვევით და<br />
გამართულად<br />
0-1 0 ქულა - საუბრობს<br />
გაურკვევლად, ჭირს აზრის<br />
გამოტანა<br />
1 ქულა - საუბრობს გარკვევით,<br />
გამართულად მეტყველებს<br />
პასუხობს<br />
დასმულ<br />
კითხვებს,<br />
ავლენს<br />
შესწავლილი<br />
საკითხების<br />
ცოდნას<br />
იცავს დროის<br />
ლიმიტს 0-1<br />
0-1 0 ქულა-საერთოდ ვერ<br />
პასუხობს აუდიტორიის მიერ<br />
დასმულ კითხვებს,<br />
0 ქულა - არ იცავს დროის<br />
ლიმიტს<br />
1ქულა-ადეკვატურად პასუხობს<br />
კითხვებს, ავლენს ცოდნასა და<br />
ანალიზის უნარს<br />
1 ქულა - დროის ლიმიტი<br />
დაცულია<br />
გამოაქვს<br />
დასკვნა/ები<br />
0-1<br />
-2<br />
0 ქულა -<br />
ვერ გამოაქვს<br />
დასკვნა/გამოაქვს<br />
არადეკვატური დასკვნა/ები.<br />
1ქულა<br />
გამოაქვს გარკვეული<br />
დასკვნები, მაგრამ ვერ<br />
ასაბუთებს მათ.<br />
2 ქულა -გამოაქვს საინტერესო<br />
დასკვნები, განმარტავს მათ<br />
სოციალურ-ეკონომიკური<br />
კონტექსტის და მნშვნელოვანი<br />
ფაქტორების გაანალიზების<br />
საფუძველზე, მსჯელობა<br />
საინტერესოა და დამაჯერებელი.<br />
სტანდართან შესაბამისობა - შემაჯამებელი დავალება შესაბამისობაშია XI კლასის გეოგრაფიის სტანდარტის მეორე შედეგთან:<br />
გეო.XI.2. მოსწავლეს შეუძლია სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის გლობალური პრობლემების ანალიზი.<br />
წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები მიმართულებების მიხედვით:<br />
თავი XXXVI<br />
საგნობრივი კომპეტენციები დაწყებით საფეხურზე<br />
IV კლასი<br />
სამოქალაქო თავდაცვა და უსაფრთხოება (მოძრაობის უსაფრთხოება)<br />
სტანდარტი<br />
პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა<br />
უსაფ. IV. 1. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს<br />
უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები.<br />
უსაფ. IV. 2. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს<br />
ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში<br />
საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები<br />
უსაფ. IV. 110 3. მოსწავლეს შეუძლია აღწეროს უჩვეულო<br />
ვითარებაში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები.
geografiuli saSualebebis gamoyeneba da Seqmna<br />
nimuSi #1<br />
elementaruli (1-4)<br />
1. rukis kiTxva _ wakiTxuli informacia erTi an ramdenime elementisagan Sedgeba.<br />
2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ uWirs adekvaturi monacemebis Segroveba<br />
an misi informacia arasandoa<br />
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ simboloebi ZiriTadad uzustodaa datanili da<br />
informacia ar aris sando. ar aqvs saTauri da legenda<br />
saSualo (5-7)<br />
1. rukis kiTxva _ esaWiroeba miTiTebebi, rogor moipovos saWiro informacia, mopovebuli<br />
informacia arasrulia da zogjer uzusto.<br />
2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ ereva saSualebebis Tematuri daniSnuleba.<br />
srulad ver moipovebs da amuSavebs informacias.<br />
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ zogi simbolo ar aris saTanado adgilas datanili<br />
da informacia arazustia an ar aris srulad aRqmadi. aqvs saTauri, legenda araa sruli.<br />
sanimuSo (8-10)<br />
1. rukis kiTxva _ damoukideblad da srulad moipovebs informacias.<br />
2. geografiuli saSualebebis gamoyeneba _ ganarCevs sxvadasxva tipis saSualebas<br />
Tematikis mixedviT da SeuZlia maTgan saWiro informaciis mopoveba. informaciis Sedareba,<br />
ranJireba da interpretireba teqstad an sxva saSualebad.<br />
3. geografiuli saSualebebis Seqmna _ informacia daaqvs saTanado adgilas, simboloebis<br />
swori gamoyenebiT, aqvs saTauri da legendis sxva elementebi. datanili informacia<br />
kargad aRqmadia.<br />
111
nimuSi #2<br />
niSani 1-4 5-7 8-10<br />
rukis kiTxva,<br />
wyaroze muSaoba<br />
geografiuli<br />
saSualebebis<br />
gamoyeneba<br />
wakiTxuli info rmacia<br />
erTi an<br />
ram denime eleme n -<br />
tis gan Sedgeba.<br />
uWirs adekvaturi<br />
monacemebis<br />
Segro veba an misi<br />
informacia<br />
arasandoa.<br />
esaWiroeba miTiTebebi,<br />
rogor moipovos<br />
saWi ro informacia,<br />
mopovebuli informacia,<br />
arasrulia da<br />
zogjer uzusto.<br />
ereva saSualebebis<br />
Te maturi daniSnuleba,<br />
srulad<br />
ver moipovebs da<br />
amuSavebs informacias.<br />
damoukideblad da srulad<br />
moipovebs informacias.<br />
ganarCevs sxvadasxva<br />
tipis saSualebas Tema -<br />
tikis mixedviT da<br />
SeuZ lia maTgan saWiro<br />
informaciis mopoveba.<br />
informaciis Seda reba,<br />
ranJireba da inte r pretireba<br />
teqstad an sxva<br />
saSualebad<br />
geografiuli<br />
saSualebebis<br />
Seqmna<br />
wyaros mTavari<br />
sakiTxis<br />
(sakiTxe bis) da<br />
avtoris mizne bis<br />
gansazRv ra<br />
simboloebi ZiriTadad<br />
uzustodaa da tanili<br />
da info rmacia<br />
ar aris sa ndo, ara<br />
aqvs saTauri da<br />
legenda.<br />
ar cdilobs,<br />
gansazRvros<br />
wyaros mTavari<br />
sakiTxi.<br />
zogi simbolo ar aris<br />
saTanado adgilas datanili<br />
da info rmacia<br />
arazustia, an ar aris<br />
sruli, legenda araa<br />
sruli.<br />
zogadad aRwers erTerT<br />
sakiTxs, rome l-<br />
sac exeba wyaro.<br />
informacia daaqvs saTanado<br />
adgilas simbo loebis<br />
swori gamo ye nebiT.<br />
daaqvs saTauri da lege<br />
n dis sxva elementebi.<br />
datanili informacia<br />
kargad aRqmadia.<br />
gansazRvravs mTavar<br />
sakiTxs, esmis avtoris<br />
miznebi, gamoaqvs wyarodan<br />
meoradi info r-<br />
macia.<br />
112
argumentirebuli geografiuli Temis Sefasebis cxrili<br />
niSani 1-2 3-5 6-7 8-10<br />
Tezisi<br />
ar aris Tezisi.<br />
Tezisi aris<br />
bundovani.<br />
Tezisi kargadaa<br />
Camoyalibebuli.<br />
Tezisi kargadaa<br />
Camoyalibebuli.<br />
Tezis gamyareba<br />
argumentebiTa<br />
da magaliTebiT<br />
ar aris argumentebi<br />
da magaliTebi.<br />
aris erTi an ori<br />
argumenti, magram<br />
ver amyarebsTeziss.<br />
aris argumentebi,<br />
romlebic amya -<br />
rebs Teziss, magram<br />
ar aris moyvanili<br />
Sesa bamisi<br />
ma ga liTebi.<br />
Tezisi gamyarebulia<br />
argumentebiTa da<br />
magaliTebiT.<br />
sawinaaRmdego<br />
mosazrebis<br />
ganxilva<br />
ar aris naxsenebi<br />
arc erTi sawinaaR<br />
m dego mosazreba.<br />
naxsenebia sawinaaRmdego<br />
mosazreba,<br />
magram ar<br />
aris axsnili.<br />
ganxilulia sawinaaRmdego<br />
mosazrebis<br />
mizezebi,<br />
magram ar aris axsni<br />
li, Tu ratom<br />
aris sakuTa ri Se -<br />
xe duleba swori.<br />
amomwuravadaa<br />
ganxiluli sawinaaRmdego<br />
mosazrebis<br />
mi ze zebi da<br />
axsnilia, Tu ratom<br />
aris sa ku Tari<br />
Sexedu leba swori.<br />
Temis<br />
organizeba<br />
Tema ar aris<br />
organizebuli.<br />
Tema organizebulia,<br />
magram xandaxan<br />
scildeba<br />
sakiTxs; xandaxan<br />
abzacebi ar aris<br />
gamoyofili.<br />
Temas aqvs erTmaneTisgan<br />
kargad<br />
gamijnuli Sesavali,<br />
ZiriTadi<br />
na wi li da daskvna;<br />
abzacebi, rogorc<br />
wesi, gamoyofilia.<br />
Tema kargad aris<br />
organizebuli:<br />
Sesavali aRZravs<br />
mkiTxvelis interess,<br />
SesavalSive<br />
gadmocemulia Tezisi,<br />
aqvs ZiriTadi<br />
nawili, romelSic<br />
abzacebi kargad<br />
aris gamoyofili;<br />
aqvs daskvna,<br />
romelSic Sejamebulia<br />
Temis Ziri-<br />
Tad nawilSi ganxiluli<br />
argumentebi<br />
enobrivi<br />
mxare<br />
aris Zalian bevri<br />
gramatikuli<br />
Sec do ma; winadadebebi<br />
xSirad<br />
gaumarTavia.<br />
aris gramatikuli<br />
Secdomebi; winadadebebi<br />
zo gjer<br />
ar aris kar gad<br />
gamarTuli.<br />
aris zogierTi<br />
gramatikuli<br />
Sec doma; punqtuacia<br />
ar aris<br />
yove lTvis daculi.<br />
ar gvxvdeba gramatikuli<br />
Secdomebi;<br />
winadadebebi<br />
kargad gamarTulia;<br />
TiTqmis ar aris<br />
pun qtuaciuri Secdomebi;<br />
sityvebi<br />
kargad aris SerCe u-<br />
li; ar vxvdebiT<br />
bevr Jargonsa da<br />
xatovan gamoTqmas<br />
(Footnotes).<br />
maswavlebels SeuZlia, Seajamos xuTive kriteriumSi mis mier dawerili qulebi da miRebuli ricxvi<br />
gayos xuTze. am SemTxvevaSi moswavlis naSromi fasdeba miRebuli ricxviT.<br />
maswavlebels niSnis gamoyvanisas aseve SeuZlia, romelime kriteriums an kriteriumebs (mag.: pirvel,<br />
meore da mesame kriteriums) mianiWos meti mniSvneloba.<br />
113
TviTSefaseba<br />
GganmaviTarebeli Sefasebis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia TviTSefaseba.<br />
TviTSefaseba adamianis damokidebulebaa sakuTari Tavis mimarT, romelic pozitiuridan<br />
(maRali TviTSefaseba) meryeobs negatiuramde (dabali TviTSefaseba).<br />
TviTSefaseba aris procesi, romlis saSulebiTac moswavle erTveba sakuTari swavlis miznebis<br />
Camoyalibebasa da sakuTari swavlis procesis marTvaSi. amisaTvis moswavleebs unda hqondeT<br />
sakuTari naSromebis Sefasebis saSualeba. TviTSefaseba xels uwyobs moswavles gaerkves sakuTar<br />
sust da Zlier mxareebSi da dagegmos Tavisi saqmianoba, rac daexmareba miznebis miRwevaSi.<br />
maswavlebeli moswavleebs sTxovs, rom awarmoon sakuTar saswavlo aqtivobebze Canawerebi,<br />
perioduli werilobiTi Sefasebebi. magaliTad, TviTSefasebis cxrilSi SesaZloa mocemuli iyos<br />
Semdegi punqtebi: (1) ra gavakeTe dRes, (2) ra warmatebiT gavakeTe, (3) visTan erTad vimuSave, (4) ra<br />
gavakeTe kargad, (5) ra minda, rom ukeT gavakeTo da a.S.<br />
TviTSefasebis erT-erTi xerxia agreTve, roca maswavlebeli samuSaos dasrulebis Semdeg<br />
moswavleebs sTxovs, Seamowmon pasuxebi da mTel klass ukiTxavs swor variantebs. moswavleebi<br />
adareben sakuTars. miRebuli Sedegebis safuZvelze moswavleebi akeTeben TviTSefasebas. maswavlebeli<br />
sTxovs moswavleebs, axsnan TavianTi Secdomebis mizezebi.<br />
aseve, SesaZlebelia, rom wlis dasawyisSi maswavlebelma moswavleebs sTxovos, dagegmon momaval<br />
semestrSi misaRebi niSani. xdeba realurad miRebuli saboloo niSnisa da dagegmilis Sefaseba.<br />
maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs warumateblobis mizezs dasaxuli miznis miuRwevlobis<br />
SemTxvevaSi.<br />
TviTSefasebis mudmivi warmoeba moswavleebs uyalibebs Secdomis mimarT swor damokidebulebas.<br />
moswavle xvdeba, rom mxolod Secdomis gamosworebiT aris SesaZlebeli misi TviTganviTareba.<br />
moswavleTa TviTSefasebisTvis SesaZlebelia kiTxvaris an cxrilis gamoyeneba;<br />
TviTSefasebis kiTxvari:<br />
1. rogor Seafasebdi gakveTilze sakuTar muSaobas – 0-dan 10 qulamde;<br />
2. ra miRwevebi gaqvs swavlis procesSi da rogor miaRwie mas?<br />
3. ra xarvezebi gaqvs swavlis procesSi da rogor apireb maT gamosworebas?<br />
4. rogoria Seni aqtiuroba gakveTilze?<br />
5. ramdenjer ar Seasrule saSinao davaleba?<br />
6. TanamSromlob Tu ara TanaklaselebTan, maswavleblebTan da rogor gexmareba es urTierToba<br />
swavlis procesSi?<br />
7. ras uTmob ZiriTad dros gakveTilze:<br />
a) <strong>maswavleblis</strong> saubris mosmenas;<br />
b) msjelobas, diskusias;<br />
g) jgufebSi muSaobas;<br />
d) kiTxvas;<br />
e) wignsa da samuSao rveulSi mocemuli savarjiSoebis Sesrulebas;<br />
v) sxva saqmianobas.<br />
moswavleebs aseve SeiZleba SevavsebinoT kiTxvari Catarebuli gakveTilis Sesaxeb, romelic<br />
amave dros <strong>maswavleblis</strong>Tvis mniSvnelovani indikatori iqneba momavali muSaobis dagegmvisas:<br />
kiTxva ki ara miWirs Sefaseba<br />
gakveTili iyo kargad organizebuli<br />
gamoyenebuli masala iyo saintereso<br />
gakveTili iyo saintereso masSi gamoyenebuli damatebiTi masaliT<br />
maswavlebeli iyo moswavleze orientirebuli<br />
<strong>maswavleblis</strong> Sefaseba iyo samarTliani<br />
maswavlebeli iyi mkacri, ramac xeli SemiSala gakveTilis Temis<br />
SeswavlaSi<br />
gakveTils maRal Sefasebas vaZlev<br />
ris gamosworebas isurvebdi momdevno gakveTilebze (mokle komentari)<br />
114
yvela pedagogisTvis kargad aris cnobili, rom warmatebis misaRwevad mxolod specialuri<br />
codna ar aris sakmarisi. cnobilia isic, rom yoveli gakveTilis msvlelobis Tu moswavlesTan<br />
urTierTobis nebismier, umniSvnelo epizodSic ki, maswavlebels moeTxoveba didi ostatoba.<br />
magram swavlisa da aRzrdis mravalwaxnagovan da urTules procesSi <strong>maswavleblis</strong> qmedebis,<br />
ganwyobis, moswavlis mimarT damokidebulebis, individualuri midgomisa da urTierTkavSiris<br />
damyarebis formaluri wesiT gaanalizeba naklebad efeqtiani da Sedegis momtania. albaT TviT<br />
maswavlebelze ukeT veravin SeZlebs susti da Zlieri mxareebis, xarvezebis an, piriqiT, warmatebulobis<br />
gaanalizebas. viciT, rom sakuTari xedviT da Sefasebis gansxvavebuli kriteriumiT<br />
bevr specialists ucdia amgvari analizis gakeTeba. mravali praqtikosi pedagogic araerTxel<br />
dafiqrebula amis Taobaze. rodesac erT-erT sakmao gamocdilebis mqone maswavlebels mivmarTeT<br />
pedagogis saqmianobis analizisa da Sefasebis SesaZlo kriteriumebis Taobaze ganmartebisTvis,<br />
man ase gvipasuxa:<br />
`pedagogis Sromisa da warmatebulobis Sefasebis yvelaze obieqtur kriteriumad albaT realuri<br />
Sedegi unda miviCnioT da is mxolod dRevandeli gakveTilis SedegSi ar unda davinaxoT.<br />
mravali wlis Semdeg es Sedegi ufro TvalnaTliv gamoCndeba da, an siamayes da bednierebas moggvris,<br />
an guls gatkens~.<br />
GgTavazobT kiTxvars maswavlebelTaTvis, romelic SeiZleba gamoyenebul iqnas pedagogis<br />
warmatebulobis TviTanalizisa da TviTSefasebisTvis.<br />
CamoTvlil mosazrebebs upasuxeT: `diax~ an `ara~, amis Semdeg kvlav daubrundiT TiToeul<br />
punqts, gaaanalizeT Tqvenive Sefaseba, ipoveT TqvenTvis problematuri aspeqtebi da gaakeTeT<br />
daskvnebi:<br />
1. bavSvebi didi siamovnebiT ismenen Cems monayols.<br />
2. miyvars codnis mudmivi Sevseba da ganaxleba.<br />
3. adamianebis mimarT var yuradRebiani.<br />
4. sakuTar Tavs vgrZnob bednier, mxiarul adamianad.<br />
5. ar miCndeba Sinagani dabrkoleba, Tu skolaSi bavSvebTan didi xniT darCena saWiro<br />
gaxda.<br />
6. didi siamovnebiT viReb monawileobas saskolo musikalur saRamoebSi.<br />
7. ar viRlebi bavSvebTan xangrZlivi urTierTobisgan, isini muxts mmateben, maTTan<br />
yofna saintereso da saxalisoa.<br />
8. miyvars sagani, romelsac vaswavli. didi gulmodginebiT vagroveb masalas, romelic<br />
damexmareba muSaobaSi.<br />
9. yovelTvis vcdilob, bavSvebSi davinaxo da ganvaviTaro yvelaze Rirebuli da<br />
warmatebis momtani Tvisebebi.<br />
10. yovelTvis vecdebi, TiToeul bavSvs moveqce pativiscemiT, ar ganvasxvavo erTmane<br />
Tisgan da calkeulebis mimarT ar gamoviCino negatiuri damokidebuleba.<br />
11. momdevno gakveTilisTvis saxlSi momzadeba CemSi ar iwvevs nerviulobas. yoveldRiurad<br />
amis keTebis survili ar miqreba.<br />
12. me ar vvardebi frustraciaSi, Tu xelmZRvanelebi eswrebian Cems gakveTilebs.<br />
SemiZlia rCevis mosmena an naklovanebis Taobaze mocemuli rekomendaciis gaziareba da<br />
daskvnis gamotana.<br />
13. myofnis Sinagani Zala imisaTvis, rom gawonasworebulad da keTilmosurneobiT<br />
moveqce axlobel adamianebs da rac ginda moxdes skolaSi, javrs ar viyri sakuTar Svilebze.<br />
14. Zalian miyvars sagani, romelsac vaswavli, fsiqologiuri, pedagogiuri, specialuri<br />
literaturis, agreTve memuarebis, msoflio klasikis kiTxva.<br />
15. araferi ar maxarebs ise, rogorc kargi, mravalferovani musika.<br />
16. Semwevs unari kviris ganmavlobaSi SevinarCuno da gavanawilo sakuTari Zalebi.<br />
17. didi siamovnebiT vakeTeb fizikur varjiSebs.<br />
18. ar miyvars monotonuri, erTferovani saqmis keTeba.<br />
19. sakuTari sixalisiT, sixaruliT, SeupovrobiT da dainteresebulebis piradi<br />
ma galiTiT SemiZlia saqmeSi Cavaba yvela moswavle.<br />
115
20. moswavleebTan erTad yovelTvis vigoneb raime axals, sainteresos. amitom isini<br />
ar meSvebian gagrZelebis moTxovniT.<br />
21. bavSvebTan erTad davdivar laSqrobaSi, vdgam speqtaklebs, aRvniSnavT dabadebis<br />
dReebs.<br />
22. ivlisis TveSi ukve moviwyen xolme, velodebi seqtembris mosvlas da moswavleebTan<br />
Sexvedras.<br />
23. yofil moswavleebs Zalian vuyvarvar, yovelTvis uxariaT Sexvedra, mommarTaven<br />
da madlierebiT iReben rCevas.<br />
24. Cemi msoflmxedvelobisa da msoflSegrZnebis safuZvelSi devs bedniereba da sixaruli.<br />
25. yvela gakveTilze vcdilob, moviZio urTierTobis axali nakadulebi, gzebi,<br />
bilikebi.<br />
26. diferencirebuli midgoma CemTvis niSnavs, gavugo TiToeul moswavles, mis Sesaxeb<br />
vicode rac SeiZleba meti, mqondes gansakuTrebuli da sando urTierTobebi, vexmarebode<br />
cxovrebiseuli arCevanis gakeTebaSi, winsvlisken moZraobaSi.<br />
27. vcdilob, adamianze arasdros ar vilaparako cudad.<br />
28. me miyvars mimowera Cems moswavleebTan.<br />
29. bevri saintereso ram vici Cems ojaxze.<br />
30. keTilmosurne damokidebuleba maqvs Cemi skolis mimarT da xSirad vyvebi mis miRwevasa<br />
da upiratesobaze.<br />
31. dadebiTi damokidebuleba maqvs skolaSi moswavleTa stimulirebis mimarT,<br />
SemiZlia davinaxo bavSvebis warmatebebi da wavaxaliso isini.<br />
32. Zalian vRelav, rodesac vatareb Ria gakveTils, magram misi dasrulebis Semdeg<br />
ganvicdi kmayofilebis grZnobas.<br />
33. me pativs vcem Cems kolegebs.<br />
34. vcdilob viyo gulaxdili, magram:<br />
• yovelTvis vambob simarTles;<br />
• mxolod nawilobriv vambob simarTles.<br />
35. me pativs vcem TiToeuli bavSvis interess, mis individualur da bavSvTa koleqtivis<br />
azrs.<br />
36. arasodes davcini bavSvebs.<br />
37. keTilsindisierad vasruleb administraciis davalebas.<br />
38. garda skolisa, maqvs sxva mdgradi SemoqmedebiTi interesebi.<br />
39. miyvars kargad Cacma.<br />
40. TviTganaTleba Cemi Zlieri mxarea.<br />
41. Semwevs unari, gamovkveTo da konkretulad davsaxo mizani.<br />
42. saerTo saqmianobas me vgegmav bavSvebTan erTad.<br />
43. SemiZlia Sevqmna iseTi pirobebi, bavSvi rom gaTavisufldes kompleqsebisgan da<br />
gamoavlinos sakuTari niWi da unari.<br />
116
XI. damatebiTi masala<br />
resursebis amowurvis Teoria<br />
gasuli saukunis Sua periodSi mecnierebi dainteresdnen globaluri problemebiT da<br />
misi ganviTarebis perspeqtivebiT. pirvelad aSS-Si 40-iani wlebidan Seiqmna kacobriobis<br />
momavlis prognozirebis samecniero organizaciebi, romlebic kvlevas awarmoebdnen<br />
sazogadoebis socialur-ekonomikuri, demografiuli da ekologiuri ganviTarebis modelze.<br />
50-60-ian wlebSi aSS-Si Camoyalibda TxuTmeti msxvili instituti da organizacia.<br />
aseve evropaSi Seiqmna `momavlis problemebis instituti~.<br />
ekologiuri problemebis gamwvavebasTan dakavSirebiT, mecnierebaSi gaCnda axali<br />
mimarTuleba _ alarmistebi. `Alarme~ _ franguli sityvaa, rac gangaSs niSnavs. dasavleTSi<br />
gavrcelda axali mimarTuleba, romlis ZiriTadi laitmotivia ekologiuri krizisi<br />
da bunebis garduvali daRupva. yovelive amis mizezad isini miiCneven mosaxleobis da<br />
industriuli warmoebis ganviTarebas.<br />
alarmistul SexedulebaTa ganviTareba 70-ian wlebSi realobas ar iyo moklebuli,<br />
radgan am wlebSi droebiTma energetikulma da sanedleulo krizisma moicva samyaro, mas<br />
daemata sasursaTo da ekologiuri problemebic. kerZod, msoflios qalaqebSi _ londonSi,<br />
los-anjelesSi, san-franciskoSi, tokioSi aRiniSna smogis SemTxvevebi, romlis<br />
drosac sxvadasxva dros da garkveuli wlebis intervalis ganmeorebiT, ramdenime aTeuli<br />
dRis ganmavlobaSi aseulobiT adamiani iRupeboda. 1970-72 wlebSi Semcirda msoflio<br />
marcvleulis warmoeba 1 sul mosaxleze, mkveTrad daeca marcvleulis maragi. ar Secvlila<br />
Tevzisa da xorcis warmoebis done, maSin, rodesac mosaxleobis wliurma namatma 77<br />
mln kacs miaRwia, xolo 1974 wlidan 1980 wlamde saSualo wliuri namati 73 mln 600 000-s<br />
Seadgenda. amasTanave, saerTaSoriso sasursaTo daxmareba 1073 wels katastrofulad<br />
Semcirda.<br />
70-ian wlebSi mravali naSromi mieZRvna bunebrivi resursebis gamoyenebasa da garemos<br />
dacvas, msoflio mosaxleobis dinamikis sakiTxebs. 1970 wels gamovida h. da a. erlixebis<br />
naSromi `mosaxleoba, resursebi, garemomcveli garemo _ adamianis ekologiis<br />
sakiTxebTan~, romelSic avtorebi ganixilavdnen ganviTarebad qveynebSi demografiul<br />
afeTqebas, resursebis gamolevisa da garemos dabinZurebis sakiTxebs da miuTiTebdnen<br />
mzardi disproporciis SeCerebis aucilebel RonisZiebebze.<br />
1971 w. gamovida b. komoneris <strong>wigni</strong> `Caketili wre _ buneba, adamiani, teqnologia~,<br />
sadac yuradReba gamaxvilebulia garemos dabinZurebasa da bunebrivi resursebis gamoyenebis<br />
masStabebze, im winaaRmdegobebze, romlebic iqmneba warmoebis swrafi zrdisa da<br />
bunebrivi resursebis intensiuri aTvisebis gamo.<br />
b. uordisa da r. diubos wignSi `miwa mxolod erTia~, ganxilulia bunebrivi resursebis<br />
gamoyenebisa da garemos dacvis problemebi, warmoebis gafarToebasa da resursebis<br />
gamoyenebas Soris arsebuli winaaRmdegobebis zrda. am problemasTan Sexeba gvaxsenebs<br />
malTusis Teorias, romelic jer kidev ori saukunis win warmoiSva. zemoT dasaxlebuli<br />
avtorebic neomalTusianelebis poziciaze dganan: 70-ian wlebSi gamovida u. duglasis<br />
<strong>wigni</strong> `samaswliani omi. ekologiuri siRatakis qronika~, sadac moyvanilia aSS-is garemos<br />
gauaresebis mdgomareoba da misgan gamowveuli zarali.<br />
am periodis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani naSromia j. roCesteris `msoflio<br />
dinamika~, romelSic ganxilulia msoflio dinamikuri modeli da urTierTdakavSirebuli<br />
mosaxleoba, kapitaluri dabandeba, bunebrivi resursebi, garemos dabinZureba da<br />
sasursaTo produqciis warmoeba. wignSi mocemulia 40-mde grafiki, romlebic asaxaven<br />
117
aRniSnuli maxasiaTeblebis dinamikas, maT raodenobriv mniSvnelobas, romlebic ganpirobebulia<br />
sxvadasxva faqtoriT. ase, magaliTad, mosaxleobis sikvdilianobis koeficienti<br />
damokidebulia cxovrebis donesa da kvebaze, kapitaldabandeba _ cxovrebis doneze da<br />
a.S naSromSi mocemulia pesimisturi daskvnebi. yvelaze xelsayreli msoflio modeli,<br />
romelic uzrunvelyofs e.w. `globalur wonasworobas~, iTvaliswinebs nulovan zrdas,<br />
romlis drosac miRweuli iqneba cxovrebis donis stabilizacia da SezRuduli bunebaTsargebloba.<br />
1968 wels gamoCenili sazogado moRvawis, firma `fiatis~ mmarTvelis _ aurelio<br />
peCeis iniciativiT, daarsda msoflio sistemis ganviTarebis modelirebisa da prognozirebis<br />
arasamTavrobo futurologiuri saerTaSoriso organizacia _ `romis klubi~,<br />
romlis prezidenti TviTon aurelio peCei gaxda. `romis klubi~ miznad isaxavda msoflio<br />
sazogadoebriobis yuradRebas globaluri problemebisadmi da maTi gadawyvetis gzebis<br />
moZebnas. organizaciaSi 70-iani wlebis dasawyisSi gaerTianebuli iyo dasavleTis asamde<br />
gamoCenili mecnieri da sazogado moRvawe (ix. `romis klubi~).<br />
mTel msoflioSi didi popularoba moipova d. medouzis xelmZRvanelobiT gamocemulma<br />
wignma `zrdis sazRvrebi~. <strong>wigni</strong> daweres masaCusetsis teqnikuri institutis<br />
mecnierebma `romis klubis~ davalebiT, sadac problema axleburad iqna ganxiluli. maT<br />
warmoadgines globaluri mniSvnelobis xuTi ZiriTadi mimarTuleba _ mzardi industrializaciis,<br />
mosaxleobis swrafi zrdis, sakvebi produqtebis ukmarisobis, amowurvadi<br />
resursebis gamolevisa da garemos gauaresebis eqsponencialuri zrdis analizi.<br />
yvela es mimarTuleba urTierTkavSirSi imyofeba da urTierTganpirobebulia. mag.,<br />
mosaxleobis zrda moiTxovs sawarmoo produqciis zrdas, es ukanaskneli _ bunebrivi<br />
resursebis gamoyenebis gafarToebas, sasargeblo wiaRiseulis mopoveba-gadamuSaveba<br />
ki garemos dabinZurebas iwvevs. mosaxleobis, samrewvelo warmoebisa da satransportosakomunikacio<br />
qselis zrda zRudavs sasoflo-sameurneo produqciis warmoebas, radgan<br />
absolutur erTeulebSi da, miT umetes, 1 sul mosaxleze gaangariSebuli saxnavi miwebis<br />
farTobebi klebulobs msoflio umravles qveyanaSi, rac, cxadia, sakvebi produqtebis<br />
ukmarisobas ganapirobebs. wignSi yuradReba gamaxvilebulia aRudgeneli resursebis<br />
maragze, sasargeblo wiaRiseulis zogierTi saxeobis maragis gamolevis Taobaze aTeuli<br />
wlebis ganmavlobaSi.<br />
1970-iani wlebis bolos alarmistuli tendencia ramdenadme Sesustda. mecnierebi<br />
naklebad amaxvilebdnen yuradRebas mecnierebisa da teqnikis uaryofiT rolze gare samyarosTan<br />
mimarTebaSi. ufro metic, pesimistur varaudebs daupirispirda optimisturi<br />
prognozebi.<br />
am periodSi gamoica nordhauzis naSromi, romelic upirispirdeba momavlis pesimistur<br />
Sefasebas. igi miuTiTebs, rom mineraluri resursebis calkeuli saxeebi kacobriobas<br />
eyofa ramdenime aseuli wlis ganmavlobaSi da warmoebis Tanamedrove teqnologiis done<br />
uzrunvelyofs resursebis ekonomikur gamoyenebas xangrZlivi periodis manZilze.<br />
optimist mkvlevarTa erTi jgufi samarTlianad iTvaliswinebs samecniero-teqnikuri<br />
progresis rols, resursebis efeqtian gamoyenebas, energiis aRdgeniTi wyaroebis ganvi-<br />
Tarebas, mosaxleobis zrdis tempebis Semcirebas, niadagis dacvas, tyeebis aRdgenas da<br />
a.S. maTi ganxorcieleba sagrZnoblad Secvlida bunebrivi resursebis dadebiTad gamoyenebisa<br />
da garemos dacvis prognozs. teqnologia yovelTvis iyo da aris sazogadoebis<br />
socialur-ekonomikuri progresis aucilebeli piroba. igi udides rols asrulebda<br />
sazogadoebis ganviTarebis sxvadasxva etapze. msoflios ganviTarebulma qveynebma SeZles<br />
farTo gasaqani miecaT principulad axali teqnikisa da teqnologiebis danergvisaTvis.<br />
bunebaTsargeblobaSi udides rols asrulebs resursdamzogavi, `unarCeno~ da<br />
mcirenarCeniani teqnologiebis ganviTareba, meoradi resursebis gamoyeneba, romelic<br />
moiTxovs did kapitalur danaxarjebs. msoflio resursebis mopoveba-gadamuSavebis<br />
118
ZiriTadi nawili ganviTarebad qveynebze modis, sadac resursebis gamoyenebas eqstensiuri<br />
xasiaTi aqvs. amJamad, `ekologiuri afeTqebis~ kerad mecnierebi swored am tipis<br />
qveynebs miiCneven, romelTac ar SeswevT Zala ganaxorcielon radikaluri RonisZiebebi<br />
garemos dacvis mizniT.<br />
bolo aTwleulebis analizi gviCvenebs, rom ekologiuri RonisZiebebis dadebiTi<br />
Sedegebi lokalur da ukeTes SemTxvevaSi regionalur xasiaTs atarebs (mag., zemo tbis,<br />
tba miCiganis gawmenda, rig qalaqebSi ekologiuri situaciis gaumjobeseba, resursebis<br />
calkeuli saxeebis TviTaRdgenis procesi da a.S.), xolo rac Seexeba ekologiuri xasiaTis<br />
globalur problemebTan dakavSirebul iseT cnebebs, rogoricaa: ozonis xvreli, mJavuri<br />
wvimebi, saTburis efeqti, smogi, atmosferoSi Jangbadis koncentraciis Semcireba da<br />
a.S., gaxSirda. globalur problemebs ar gaaCnia arc saxelmwifoebrivi da arc bunebrivi<br />
sazRvrebi, amitom maTi gadaWra moiTxovs regionuli problemebis aRmofxvras farTo<br />
masStabiT planetis yvela qveyanaSi.<br />
romis klubi<br />
romis klubi (rk) saerTaSoriso sazogadoebrivi organizaciaa da 1968 wels daarsda<br />
italieli menejerisa da sazogado moRvawis aurelio peCeis TaosnobiT. igi msoflios<br />
politikuri, finansuri, kulturuli da samecniero elitis warmomadgenlebs aerTianebs.<br />
organizaciam mniSvnelovani wvlili Seitana biosferos ganviTarebis Seswavlisa da adamianisa<br />
da bunebis harmoniuli ganviTarebis ideebis propagandis saqmeSi.<br />
romis klubi farTomasStabian kvlevebs axorcielebs sxvadasxva sakiTxebSi, Tumca<br />
ZiriTadi prioriteti socialur-ekonomikuri sferoa.<br />
romis klubis wevrTa raodenoba SezRudulia (100 kaci). klubis wevri SeiZleba gaxdes<br />
is pirovneba, romelsac ar ukavia oficialuri samTavrobo Tanamdeboba da ar icavs<br />
romelime qveynis interesebs.<br />
romis klubma saTave daudo iseTi sakiTxebis Seswavlas, rogoricaa globaluri<br />
problematika. msoflios wamyvanma mecnierebma Seqmnes moxsenebaTa seria saxelwodebiT,<br />
`kacobriobis siZneleebi, romelSic msoflios ganviTarebis perspeqtivebis prognozireba<br />
kompiuteruli modelebiT xdeboda, xolo miRebuli Sedegebi sajarod ganixileboda. maT<br />
Soris iyo iseTi sakiTxebi, rogorebicaa narCenebis gadamuSaveba, energiis gamoyeneba,<br />
sazogadoebis organizacia, keTildReobis miRweva da sxv.<br />
amJamad romis klubi agrZelebs kvlevebs Tanamedrove msoflios mdgomareobis Sesaxeb,<br />
romelSic fundamenturi cvlilebebi moxda da xdeba, gansakuTrebiT, geopolitikisa<br />
da ekologiis kuTxiT.<br />
romis klubis saqmianoba 12-kaciani aRmasrulebeli komitetis mier koordinirdeba.<br />
organizaciis Stab-bina parizSi mdebareobs.<br />
garemosTan dakavSirebuli konfliqtebi<br />
gasuli saukunis meore naxevarSi mecnierTa gansakuTrebuli yuradReba miipyro bunebrivi<br />
resursebis mTeli rigi saxeobebis gamolevisa da garemos gauaresebis saSiSroebam.<br />
70-ian wlebSi mecnierebaSi axali pesimisturi mimarTulebebi Seiqmna. mas win uswrebda<br />
energetikuli, ekologiuri, sanedleulo da sasursaTo krizisis safrTxe. istoriam gamoavlina<br />
saxelmwifoTa winaaRmdegobrivi konfliqtebis mravali faqti. gansakuTrebuli<br />
simwvaviTa da masStaburobiT gamoirCeoda teritoriuli konfliqtebi koloniur epoqaSi,<br />
rac xSirad saukuneebis manZilze grZeldeboda. sxvadasxva xasiaTis teritoriuli<br />
konfliqtebi aRiniSna sparseTis yuris sanapiroze, axlo da Sua aRmosavleT aziaSi, ka-<br />
119
vkasiaSi, laTinur amerikaSi, evropaSi, kerZod, konfliqti israelsa da libans, israelsa<br />
da egviptes, kuveitsa da erays, iransa da kuveits, bahreinsa da katars, argentinasa da<br />
gaerTianebul samefos Soris, ruseTsa da iaponias, ruseTsa da CineTs Soris da a.S.<br />
mZafr xasiaTs iRebs teritoriuli konfliqtebi qveynebis SigniT, romlebic dResac<br />
mimdinareobs: kerZod, espaneTSi _ baskeTis, safrangeTSi _ korsikis, gaerTianebul<br />
samefoSi _ Crdilo irlandiis, qurTebis problema _ samxreT dasavleT aziis qveynebSi,<br />
CineTSi _ taivanis, ruseTSi _ CeCneTis da a.S.<br />
XX saukuneSi farTo xasiaTi miiRo bunebriv-resursulma, ekologiurma konfliqtebma.<br />
qveynebs Soris davis mizezi xdeba navTobi da gazi. konfliqti mimdinareobs ara<br />
mxolod xmeleTis, aramed teritoriuli wylebis gamoc. mezobeli qveynebis TevziT mdidari<br />
Selfuri zonebi davis sababi xdeba, magaliTad, gaerTianebul samefosa da islandias,<br />
portugaliasa da espaneTs Soris. CrdiloeTis zRvaSi navTobisa da gazis aRmoCenis<br />
Semdeg misi akvatoriis danawilebis sakiTxs germanias, danias, holandias, gaerTianebul<br />
samefos, safrangeTs Soris saerTaSoriso sasamarTlo agvarebs.<br />
sanapiro wylebSi Tevzis sarewi zonis mosagvareblad, gaerTianebuli erebis organizaciis<br />
egidiT, 1982 wels daido saerTaSoriso xelSekruleba 200 milioni ekonomikuri<br />
zonis gamoyofis Sesaxeb. bevri sazRvao qveynisaTvis Tevzis warmoeba wamyvani dargia da,<br />
amdenad, konfliqturi situaciis SemTxvevaSi, ekonomikuri zonebi iuridiuli garkvevis<br />
saSualebas iZleva.<br />
jer kidev ar gamwvavebula iseTi resursuli xasiaTis saerTaSoriso konfliqtebi,<br />
romlebsac iwvevs mezobeli qveynebis sasazRvro regionebSi wylebiT Tu saTbobiT sargeblobis<br />
sakiTxi.<br />
miwisqveSa wyliani Sreebi Tu zedapiruli wylebi sxvadasxva qveynis teritoriebs<br />
moicavs. aseve Txevadi da gazovani saTbobis, anu navTob-gaziani miwisqveSa Tu wylisqveSa<br />
regionebi sxvadasxva qveynis saziaro arealebia da erTi qveynis mier am resursiT sargebloba<br />
meore qveynis resursebs amcirebs, rac davis sababs iZleva. rTuli gasarkvevi xdeba,<br />
Tu romeli qveynis teritoriis sakuTrebaa igi. amis magaliTia israelSi SemuSavebuli<br />
gruntis wylis amoRebis proeqtis CaSla mezobeli arabuli saxelmwifos mier. saqarTveloSi<br />
aWaris zRvispira sanapiro problemis winaSe dgas TurqeTis teritoriaze md.<br />
Woroxze mSenebare hidroteqnikuri nagebobebis mSeneblobis gamo.<br />
saerTaSoriso sisxlis samarTali calke gamoyofs danaSauls garemos dacvis Sesaxeb,<br />
radganac dedamiwa, rogorc planeta, mTliani da ganuyofeli ekologiuri sistemaa;<br />
saWiroa garemos dacvis Sesaxeb Sidasaxelmwifoebrivi da saxelmwifoTaSorisi kanonmdeblobebis<br />
erTmaneTTan Sexameba, rom saerTo sargeblobis teritoriebze gaerTianebuli<br />
erebis organizaciis uflebamosileba gavrceldes.<br />
evropis cnobil samrewvelo regionebSi atmosferos dasacavad, gamwmend nagebobebTan<br />
erTad, samrewvelo sawarmoebi iyeneben ramdenime aseuli metris milebs, rac xels uwyobs<br />
mavne nivTierebebis gabnevas atmosferos maRal fenebSi. magaliTad, skandinaviis qveynebSi<br />
xSiria mJavuri wvimebi, romlebic golfstrimis dinebis zegavleniT haeris masebs<br />
moaqvs evropis samrewvelo regionebidan. amis gamo am teritoriebis wyals, niadagebs,<br />
mcenareul safars gogirdovani anhidridi wamlavs.<br />
gansakuTrebiT dabinZurebulia dedamiwis Crdilo naxevarsferos zomieri da subtropikuli<br />
sartyeli, romelic mWidrod dasaxlebul da mZlavr industriul regionebs<br />
moicavs evropisa da CrdiloeT amerikis kontinentze.<br />
msoflioSi met-naklebad xSiria ekologiuri katastrofebi. Cernobilis katastrofam<br />
moicva evropis kontinentis 1/3 nawili da amierkavkasiaSic SeaRwia. ekologiuri<br />
problemebi warmoiqmneba samxedro moqmedebebis procesSi tyviiT, qimiur-baqteriuli<br />
iaraRis gamoyenebiT, sawvavis afeTqebiT (1991 wels erayis mier kuveiTis navTobmompovebeli<br />
obieqtebis dazianeba) da sxv.<br />
120
amrigad, XX saukunis meore naxevarSi adamianisa da garemos urTierTmoqmedebis<br />
Sedegad warmoqmnilma ekologiurma problemebma farTo xasiaTi miiRo. ekologiur<br />
problemebs ar gaaCniaT saxelmwifoebrivi sazRvrebi da erTi qveynis mier garemos komponentebis<br />
dabinZurebam SesaZloa metad daazianos sxva qveyana, vidre is saxelmwifo da<br />
misi regioni, romelic dabinZurebis wyaros Tavad warmoadgens.<br />
sazogadoebriv-politikuri da saerTaSoriso organizaciebis roli<br />
garemos dacvis saqmeSi<br />
garemos dacvisa da bunebaTsargeblobis procesSi warmoqmnili ekologiuri, socialuri<br />
da ekonomikuri problemebis gadawyvetaSi didmniSvnelovania saxelmwifo,<br />
sazogadoebriv-politikuri da saerTaSoriso organizaciebis roli.<br />
1950-iani wlebidan ganviTarebuli qveynebis regionebSi gauaresda ekologiuri situacia,<br />
ramac saxelmwifoTa mTavrobebis da sazogadoebis udidesi SeSfoTeba gamoiwvia.<br />
daiwyo sazogadoebrivi cnobierebis ekologizacia. msoflios bevr qveyanaSi SeimuSaves<br />
bunebaTsargeblobis axali koncefciebi, rac gamoixata bunebrivi resursebis racionalur<br />
gamoyenebasa da garemos dacvis kanonmdeblobis SeqmniT, kerZod, Seadgines tyis<br />
gaSenebis, msoflio okeanuri wylebis, Selfisa da kontinenturi ferdobebis gamoyenebis,<br />
myari narCenebis meoradi gamoyenebisa da utilizaciis, aratradiciuli energiis wyaroebis<br />
gamoyenebis, miwebis dabinZurebis, gaewrebisa da eroziis winaaRmdeg Sxamqimikatebisa<br />
da sxva agroteqnikuri saSualebebis araswori gamoyenebis kontrolis da a.S. programebi.<br />
ZiriTadi principi mdgomareobs imaSi, rom vinc garemos abinZurebs, TviTonve afinansebs<br />
aRmkveT RonisZiebaTa sistemas. garda amisa, saxelmwifo doneze gamoiyofa subsidiebi,<br />
romlis moculoba izrdeba ganviTarebul qveynebSi. mag., amerikis SeerTebul StatebSi<br />
aRniSnuli mizniT gamoyofilma Tanxam 70-ian wlebis dasawyisSi yovelwliurad 18 mlrd,<br />
80-ian wlebSi _ 78 mlrd, xolo 90-ian wlebSi _ 100 mlrd dolars miaRwia. 80-iani wlebidan<br />
gaiwminda zemo tba, miCigani, eri. germaniam aRmosavleT nawilSi SeaCera uranisa da<br />
spilenZis mopovebiTi sawarmoebis funqcionireba da a.S.<br />
bunebrivi resursebis gamoyenebis procesi ganviTarebul qveynebSi kanonmdeblobas<br />
eqvemdebareba, rac kompaniebisagan damatebiT kapitaldabandebebs moiTxovs. amitom aris,<br />
rom ukve ramdenime aTeuli welia, ganviTarebuli qveynebis mewarmeebs `damabinZurebeli~,<br />
resurstevadi warmoebebi gaaqvT ganviTarebad qveynebSi, yiduloben teritoriebs radoiaqtiuri<br />
narCenebis konservaciisaTvis.<br />
msoflio kapitalizmi ganviTarebad qveynebs uyenebs moTxovnebs im bunebrivi<br />
resursebis mimarT, romlebic am qveynebis bunebriv-resursuli potencialis aTvisebas<br />
ganapirobebs. es qveynebi floben msoflio miwis, tyis resursebis naxevarze mets. saTbobi<br />
da mineraluri resursebis maragisa da msoflio warmoebis udidesi nawili ganviTarebad<br />
qveynebze modis.<br />
miuxedavad imisa, rom axalma masalebma (plastmasebma, sinTeTikurma boWkoebma da<br />
sxv.), liTonebis meoradma gadamuSavebam Seamcira wiaRiseuli resursebis zrdis tempebi,<br />
maTi mopoveba mainc farTo masStabiT mimdinareobs msoflios ganviTarebad qveynebSi.<br />
ekonomikurad maRalganviTarebuli qveynebi sabados Ziebis, aRmoCenisa da Semdgomi<br />
gadamuSavebisaTvis guluxvad exmarebian ganviTarebad qveynebs sesxis, subsidiebis saxiT,<br />
rac sagulisxmoa da gasaTvaliswinebeli saqarTvelosaTvis, miT umetes, rom mineraluri<br />
nedleulis eqsportiori qveynebis ekonomikuri mdgomareoba amiT ar gaumjobesebula.<br />
1960-70-ian wlebSi msoflios 100-ze met qveyanaSi Seiqmna garemos dacvisa da<br />
resursebis gamoyenebis kontrolis specialuri samsaxurebi. am samsaxurebis moRvaweoba<br />
SezRuduli iyo ZiriTadad uflebamosilebiTa da biujetiT, ris gamoc ver SeZles<br />
121
mniSvnelovani politikuri zegavlenis moxdena arsebul situaciaze. mosalodneli<br />
ekologiuri katastrofiT gamowveuli gangaSi, uwinares yovlisa, saxelmwifoTa Soris<br />
urTierTobaSi gamoixata. ukanasknel periodSi gaeros organoebisa da dawesebulebebis<br />
praqtikaSi farTod inergeba ekologiuri samarTlis axleburi, farTo gageba, mas ganixilaven,<br />
rogorc axal dargs, romelic Seicavs nacionaluri da saerTaSoriso samarTlis<br />
normebs. didia saerTaSoriso organizaciebis roli garemos dacvis sferoSi. amJamad<br />
msoflioSi asze meti saerTaSoriso organizacia emsaxureba am saqmes, gansakuTrebiT<br />
mniSvnelovania gaeros roli.<br />
garemos dacvis sakiTxi gaerTianebuli erebis organizaciaSi pirvelad 1962 wels<br />
daisva da mas Semdeg araerTxel yofila msjelobis sagani. saxelmwifoebi SeTanxmdnen<br />
garemos dacvis RonisZiebebis erToblivad gatarebaze. garemos dacvis sferoSi saerTa-<br />
Soriso TanamSromloba gulisxmobs im RonisZiebaTa sistemas, romlebsac saxelmwifoebi,<br />
saerTaSoriso organizaciebi ganaxorcieleben saerTaSoriso samarTlis aRiarebuli<br />
principebisa da normebis Sesabamisad, bunebrivi garemos SenarCunebis, aRdgenisa da gaumjobesebis<br />
mizniT. gaeros generalurma asambleam miiRo rezolucia, romlis Tanaxmadac,<br />
garemos dacvis sferoSi globaluri xasiaTis problemebis gadawyvetisaTvis pasuxismgebloba<br />
daekisra gaeros, romelic axorcielebs garemos dacvisaTvis gamoyofili fondebis<br />
xelmZRvanelobas. amasTan dakavSirebiT, calkeuli qveynebi xelmZRvaneloben garemos<br />
dacvis im zogadi principebiT, romlebic SemuSavebulia gaeros generaluri asambleis<br />
mier. masve akisria saerTaSoriso masStabebis samecniero forumebis mowyoba aRniSnul<br />
problemaze da ganviTarebad qveynebSi garemos dacvis uzrunvelyofa.<br />
gaeros generalurma asambleam 1976 wels, XXX sesiaze miiRo konvencia bunebriv garemoze<br />
samxedro an sxva mavne zemoqmedebis akrZalvis, dedamiwis liTosferos, hidrosferos,<br />
atmosferos, agreTve kosmosuri sivrcis dabinZurebis Sesaxeb. Tu am xelSekrulebis<br />
aqts daarRvevda konvenciis monawile romelime saxelmwifo, nebismieri konvenciis<br />
monawile qveyanas ufleba hqonda Seetana saCivari gaeros uSiSroebis sabWoSi. ekologiuri<br />
ganaTlebis, ekologiuri TviTSegnebis naklebobis gamo, pasuxismgebeli pirebi mxedvelobaSi<br />
ar iRebdnen resursebis amowurvadobas, garemoSi Seqmnili disbalansis zegavlenas<br />
bunebasa da adamianze. mogvianebiT msoflios mTel rig qveynebSi didi yuradReba<br />
mieqca ekologiuri ganaTlebis sakiTxebs. am sakiTxebze iuneskom pirveli konuferencia<br />
Caatara q. TbilisSi 1979 wlis oqtomberSi, Semdegi _ 1987 wlis agvistoSi, q. moskovSi.<br />
garemos dacva globaluri problemaa da igi msoflios yvela saxelmwifosa da xalxis<br />
interesebs Seexeba. aman gamoiwvia saxelmwifoTa TanamSromloba garemos dacvis sferoSi.<br />
miRebul iqna mravali saerTaSoriso konvencia, xelSekruleba.<br />
1972 wels stokholmSi gaerom ekologiur problemebs miuZRvna konferencia. gaer-<br />
Tianebuli erebis organizaciis generalurma asambleam 1983 w. moiwvia specialuri komisia<br />
garemos dacvis problemebze, sadac msoflios 22 ekonomikurad ganviTarebuli da ganviTarebadi<br />
qveynis 23-ma warmomadgenelma miiRo monawileoba. sami wlis muSaobis Semdeg<br />
komisiam gaaanaliza sakiTxebis farTo speqtri, warmoadgina moxseneba _ `Cveni saerTo<br />
momavali~, sadac ganixiles ozonis xvrelis, klimatis cvlilebebis, mJavuri wvimebis,<br />
stepur zonaSi niadagis gauaresebis, tyeebis ganadgurebis, florisa da faunis saxeobebis<br />
gauCinarebis da sxva saSiSi ekologiuri movlenebis sakiTxebi, kritikul zRvarze myofi<br />
adamianebis janmrTelobis mdgomareoba dedamiwis mTel rig regionebSi. komisiam dasaxa<br />
qveynis balansirebuli ekonomikuri ganviTarebis gzebi, romlebic moicavs:<br />
1. mosaxleobis zrdis tempebis Semcirebas;<br />
2. bunebrivi resursebis (tyeebis, atmosferos, wylis, niadagis, floris, faunis)<br />
SenarCunebas momavali TaobebisaTvis;<br />
3. bunebrivi resursebis gamoyenebis moculobisa da tempebis minimalur zrdas<br />
(nedleulis moxmarebis Semcirebas, energiis efeqtian gamoyenebas, wyalmoxmarebis Sem-<br />
122
cirebas, teqnologiuri procesebis danergvas resursebis ekonomikuri gamoyenebisa da<br />
dabinZurebis aRsakveTad).<br />
balansirebuli ekonomikuri ganviTarebis umTavres pirobad miCneul iqna ekonomikuri<br />
da ekologiuri problemebis erTdrouli gadawyveta. ekologiuri problemebi ganviTarebadi<br />
qveynebis xvedria, maT ki ar ZaluZT damoukideblad gadawyviton es problema. jer<br />
kidev 1988 wels msoflio ekologiuri zedamxedvelobis institutma Seafasa damatebiTi<br />
xarjebi im RonisZiebaTa sistemis gasatareblad, romelsac instituti arsebiTad miiCnevda,<br />
raTa 2000 wlisaTvis msoflios balansirebuli ekonomikuri ganviTarebisaTvis<br />
mieRwia. RonisZiebebi moicavda mosaxleobis zrdis tempebis Senelebas, saxnavi miwebis<br />
dacvas planetis masStabiT, tyeebis aRdgenas, energiis efeqtiani gamoyenebis amaRlebas,<br />
energiis aRdgeniTi wyaroebis ganviTarebas. institutis monacemebiT, am miznis misaRwevad<br />
saWiro iyo yovelwliurad gamoyofiliyo 145 mlrd dolari, 2000 wlis programis mixedviT<br />
garemos dacvaze gamoyofili garemos dacvis fondis gazrda mxolod 100 milionamde<br />
SeZles, rac cxadia, dasaxul RonisZiebaTa sistemis (niadagis dacva, tyeebis aRdgena,<br />
energiis efeqtiani gamoyeneba, energiis ganaxlebadi wyaroebis gamoyeneba, ganviTarebadi<br />
qveynebis valebis dafarva da a.S.) gansaxorcieleblad umniSvnelo iyo.<br />
1989 wels garemosa da janmrTelobis dacvis pirvel evropul konferenciaSi evropis<br />
29 qveynis janmrTelobisa da garemos dacvis ministrebma miiRes monawileoba.<br />
garemosa da sazogadoebis urTierTmoqmedebis harmonizacia msoflio mecnieruli azrovnebis<br />
yuradRebis centrSia moqceuli. bunebrivi garemosa da adamianis janmrTelobis<br />
dacva mdgradi ganviTarebis aucilebeli komponentia. mdgradi ganviTarebis koncefciis<br />
safuZvelia saerTaSoriso komisiis specialuri gamokvlevebis Sedegebi, romlebic 1987<br />
wels waredgina gaerTianebuli erebis organizacias da mdgradi ganviTarebis principebis<br />
saxiT Camoyalibda gaeros 1992 wlis rio-de-Janeiros konferenciaze. 1992 wels gaerom<br />
rio-de-JaneiroSi Caatara konferencia `Cveni planeta _ Cveni janmrTeloba~. 1993 wels<br />
SveicariaSi, q. liuturnSi, msoflios 45 qveynis ministrebisa da wamyvani Tanamdebobis<br />
pirebis monawileobiT janmrTelobis saerTaSoriso konferenciam miiRo ekologiuri<br />
programa. 1994 wels helsinkSi garemosa da janmrTelobis dacvis konferenciaze miRebul<br />
proeqts uwodes `evropis xvalindel dReze zrunva~. garemos dacvis problemebze,<br />
rio-de-Janeiros konferenciis gadawyvetilebis Sesrulebis Taobaze 1997 wels Sedga<br />
gaeros generaluri asambleis specialuri `angariSis~ sesia, romelSic monawileobdnen<br />
saxelmwifos meTaurebi da mTavrobis warmomadgenlebi.<br />
2002 wlis agvistos bolosa da seqtembris dasawyisSi iohanesburgSi (samxreT afrika)<br />
mimdinareobda gaeros saerTaSoriso forumi _ `samyaros samiti~. forumze xazgasmiT iyo<br />
aRniSnuli, rom msoflios mdgradi ganviTareba XXI-XXII saukuneebSi mniSvnelovnad aris<br />
damokidebuli imaze, ra gavlenas moaxdens kacobrioba dedamiwis ekologiur sistemebze<br />
uaxloesi 10 wlis ganmavlobaSi.<br />
dReisaTvis 200-mde saerTaSoriso garemosdacviTi konvencia, xelSekruleba da<br />
SeTanxmeba arsebobs, romelTa ZiriTadi nawili miRebuli iqna ori-sami aTeuli wlis<br />
manZilze.<br />
mdgradi ganviTareba da garemo<br />
mdgradi ganviTareba _ saqmianoba, romelic ganapirobebs qveynis an regionis mdgrad<br />
politikur, socialur-ekonomikur da ekologiur mdgomareobas.<br />
mdgradi ganviTareba _ garemosa da sazogadoebis dabalansebuli ganviTareba, bunebaTsargeblobis<br />
optimaluri zRvrebis gansazRvra.<br />
123
mdgradi ganviTareba (Sustainable deveplopment) _ sazogadoebis ganviTarebis iseTi<br />
sistema, romelic uzrunvelyofs adamianis cxovrebis donis xarisxis zrdas da momavali<br />
TaobebisaTvis maqsimalurad daculi bunebrivi resursebiTa da garemoTi uzrunvelyofas.<br />
mdgradi ganviTareba _ evolucia (ganviTareba), romelic akmayofilebs Tanamedrove<br />
moTxovnebs, raTa momavalma Taobebma daakmayofilon sakuTari moTxovnilebebi.<br />
1972 w. SvedeTSi (stokholmSi) gaeros egidiT garemos problemebisadmi miZRvnili<br />
saerTaSoriso konferencia Catarda, sadac miRebuli iqna specialuri programa garemos<br />
dacvis Sesaxeb. 1982 w. nairobiSi gaimarTa amave sakiTxisadmi miZRvnili II konferencia. 1983<br />
wels gaerom Seqmna garemos dacviTi problemebis Semswavleli msoflio komisia, romelic<br />
cnobilia brundtlantis komisiis saxeliT. man gamoaqveyna vrceli angariSi msoflioSi<br />
Seqmnili rTuli ekologiuri viTarebis Sesaxeb. aRniSnul dokumentSi pirvelad gaiJ-<br />
Rera terminma `mdgradi ganviTareba~. 1992 w. rio-de-JaneiroSi gaimarTa saerTaSoriso<br />
konferencia, romelmac dasabami misca axal ideologias _ garemosa da sazogadoebis<br />
mdgradi (dabalansebuli) ganviTarebis Sesaxeb, romlis mTavari mizania Cvens planetaze<br />
civilizaciis gadarCena. igi moiTxovs: resursebis racionul moxmarebas, uaxlesi teqnologiebis<br />
danergvas, bunebaTsargeblobis sferoSi investiciebis mozidvas da sxv.<br />
mdgradi ganviTarebis programis erT-erTi mniSvnelovani safexuria bunebis daculi<br />
teritoriebis gafarToeba globaluri masStabiT. garemos dacvis mecnieruli bazis<br />
zogadi ekologia, romelic iZleva pasuxs kiTxvebze, Tu rogori dialeqtikuri kanonebiT<br />
arsebobs da viTardeba samyaro da, kavSirSia buneba sazogadoebasTan mimarTebaSi, ris<br />
ufleba aqvs sazogadoebas bunebriv sistemebze zRvrulad dasaSvebi datvirTvebis TvalsazrisiT,<br />
ise, rom ar daarRvios arsebuli wonasworobis procesi.<br />
mdgradi momavlisTvis didi mniSvneloba eniWeba ganaTlebas. 2003 wels kievSi gaeros<br />
evropis ekonomikuri komisiis mier safuZveli Caeyara iniciativas `ganaTleba mdgradi<br />
ganviTarebisaTvis~ (dekada 2005-2014 ww). evropis qveynebis garemos dacvis da ganaTlebis<br />
ministrebma miiRes strategia `ganaTleba mdgradi ganviTarebisaTvis~ (ix. internetsaitze:<br />
www.unce.org/env/strategytext/strategyinGeorgian.pdf).<br />
garemos dacva uzrunvelyofs saerTaSoriso, saxelmwifoebriv, regionul da lokalur<br />
administraciul-sameurneo, teqnologiuri, politikur, iuridiul da sazogadoebriv<br />
RonisZiebaTa kompleqsis gatarebas, romelic mimarTulia adamianis keTildReobasa<br />
da janmrTelobisaTvis saWiro ekosistemebis dasacavad.<br />
garemos dacva gulisxmobs, erTi mxriv, sacxovrebeli bunebrivi garemos dacvas da<br />
dakavSirebulia envairomentologiasTan da, meores mxriv, adamianis garemomcveli garemos<br />
dacvas.<br />
garemos dacva dakavSirebulia bunebaTsargeblobis ekonomikasTan, geologiasTan,<br />
adamianis ekologiasTan, niadagTmcodneobasTan, klimatologiasTan, hidrologiasTan,<br />
medicinasTan da a.S.<br />
garemos dacvisa da bunebrivi resursebis gamoyenebis praqtikuli amocanebis gadawyvetisaTvis<br />
umniSvnelovanesia garemos da bunebrivi resursebis marTvisa da ekonomikuri<br />
meqanizmebis (auditi, dafinanseba, saxelmwifo kontroli, garemos dacvis stimulireba<br />
da a.S.) srulyofilad amoqmedeba.<br />
124
XII. damatebiTi literatura<br />
1. i. miqaZe `ekologia~, Tb., 2005 w.<br />
2. m. ardia, g. margvelani, `msoflios bunebrivi resursebi~, Tb., 1998 w.<br />
3. g. qajaia, `biosfero da sazogadoeba~, Tb., 1997 w.<br />
4. m. bliaZe, d. kereseliZe, `<strong>geografia</strong>~, leqsikoni. cnobari, Tb., 2011 w.<br />
5. geografiis enciklopedia da msoflio atlasi, Tb., 2004 w.<br />
6. g. babutaSvili, g. xutaSvili, zogadi ekologia da garemos dacva, Tb., 2003 w.<br />
7. l. Wanturia, `globaluri ekologiuri problema da samarTali~, `samarTali~ #4, Tb., 1992 w.<br />
8. a. gegeSiZe, `geopolitika~, Tb., 1997 w.<br />
9. z. daviTaSvili, `saqarTvelos istoriuli da politikuri <strong>geografia</strong>~, Tb., 1999 w.<br />
10. Максаковский В.П.,`Географическая картина Мира~, часть 1, 2 и 3, Ярославль, 1996.<br />
11. Реймерс Н.Ф. `Природопользование~, М., 1990.<br />
12. Greenow L.L. and all. `World Geography~, peuple in Time and Place. Silver Burdett Ginn. 1991.<br />
http://ru.wikipedia.org<br />
http://www.unep.org<br />
http://www. eea.europa.eu<br />
http://www.bellona.no<br />
http://www.greenpeace.org<br />
http://www. panda.org<br />
www.iucn.org<br />
http://www.earthcharter.org<br />
http://seu.ru<br />
http://ecodelo.org<br />
http://green-cross.net/news.php<br />
http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data_technical_papers.shtml<br />
125