28.12.2014 Views

kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman

kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman

kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />

DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />

DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />

KABUPATEN PEMALANG<br />

SKRIPSI<br />

KARYATI<br />

NPM 06430642<br />

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />

IKIP PGRI SEMARANG<br />

2010


KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />

DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />

DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />

KABUPATEN PEMALANG<br />

SKRIPSI<br />

Dipunaturaken dhateng Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni<br />

IKIP PGRI Semarang kangge njangkepi Saperangan Syarat Nggayuh<br />

Drajat Sarjana Pendidikan<br />

KARYATI<br />

NPM 06430642<br />

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />

IKIP PGRI SEMARANG<br />

2010<br />

ii


SKRIPSI<br />

KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />

DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />

DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />

KABUPATEN PEMALANG<br />

Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken dening<br />

Karyati<br />

NPM 06430642<br />

sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge dipundadar wonten sangajengipun<br />

Dewan Pendadar Skripsi Surya kaping 15 Agustus 2010<br />

Pembimbing I,<br />

Pembimbing II,<br />

Dra. H.R. Utami, M.Hum.<br />

NPP 906301071<br />

Totok Yasmiran, S.S.<br />

NPP<br />

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />

IKIP PGRI SEMARANG<br />

iii


SKRIPSI<br />

KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />

DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />

DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />

KABUPATEN PEMALANG<br />

Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken dening<br />

Karyati<br />

NPM 06430642<br />

sampun dipunkukuhaken wonten sangajengipun Dewan Pendadar<br />

Surya kaping 22 Agustus 2010<br />

Lan dipunyatakaken sampun njangkepi syarat<br />

Dewan Pendadar<br />

Ketua,<br />

Sekretaris,<br />

Dra. Sri Suciati, M.Hum.<br />

NIP 19650316 199003 2 002<br />

Dra. H.R. Utami, M.Hum.<br />

NPP 906301071<br />

Penguji I<br />

Dra. H.R. Utami, M.Hum. ( ……………………. )<br />

NPP 906301071<br />

Penguji II<br />

Totok Yasmiran, S.S. ( ………………….... )<br />

NPP<br />

Penguji III<br />

M. Soedianto, SH, M.Si ( …………………… )<br />

NIP 50005451000<br />

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />

IKIP PGRI SEMARANG<br />

iv


SESANTI LAN PISUNGSUNG<br />

SESANTI<br />

‣ “Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani”<br />

(Ki Hajar Dewantara)<br />

‣ “Ilmu menika rencang ingkang tansah setya wonten ing selebeting sepi,<br />

rencang ingkang setya selebeting pangulandara, ilmu saged paring pitedah<br />

wonten ing selebeting pepetang, lan ilmu saged nguntapaken wonten ing<br />

selebeting ridhanipun Allah SWT.”<br />

PISUNGSUNG :<br />

1. Bapak kaliyan Ibu ingkang kula tresnani,<br />

ingkang asring maringi semangat, doa lan<br />

pangestunipun kanthi moril, materi lan<br />

spiritual.<br />

2. Mbak lan Kang Mas kula sedaya matur<br />

nuwun do’a lan semangatipun.<br />

3. Para Dosen IKIP PGRI Semarang<br />

mliginipun Progdi FPBS lan PBSJ.<br />

4. Masyarakat Dhusun Gandu Kecamatan<br />

Comal.<br />

5. Kanca-kanca mahasiswa Program Studi<br />

Bahasa lan Sastra Jawa ingkang kula<br />

tresnani.


ATUR CECALA<br />

Puji Syukur alhamdulillah pangripta aturaken dhumateng Allah SWT<br />

ingkang sampun paring welas asih, kasarasan, rahmat, hidayah, sarta daya,<br />

saengga pangripta saged mungkasaning skripsi punika kanthi sae.<br />

Skipsi kanthi irah-irahan “ Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek<br />

Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />

Pemalang “ dipunserat kanthi ancas kangge njangkepi syarat mungkasaning<br />

program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa Fakultas Pendidikan Bahasa<br />

lan Seni Institut Keguruan Ilmu Pendidikan (IKIP) PGRI Semarang.<br />

Wonten ing ngriki pangripta ngaturaken matur nuwun sanget dhumateng:<br />

1. Muhdi, S.H. M.Hum, minangka Rektor IKIP PGRI Semarang ingkang sampun<br />

paring izin lan kalodhangan kangge nindakaken panaliten skripsi punika.<br />

2. Dra. Sri Suciati, M.Hum, minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa lan<br />

Seni IKIP PGRI Semarang, ingkang sampun maringi palilah wonten ing<br />

panyeratan skripsi punika.<br />

3. Dra. H.R. Utami, M. Hum, minangka Ketua Program Studi Bahasa lan Sastra<br />

Jawa lan Pembingbing I ingkang sampun maringi kawruh, semangat ingkang<br />

sanget migunani.<br />

4. Totok Yasmiran, S.S, minangka Pembimbing II ingkang sabar lan wicaksana<br />

mbimbing panyeratan nindakaken tugas padhapukan skripsi.<br />

5. Kaluwarga ingkang sampun maringi pambiyantu ingkang kathah dhumateng<br />

pangripta.<br />

vi


6. Kanca-kanca mahasiswa IKIP PGRI Semarang mliginipun mahasiswa<br />

Program Studi Bahasa lan Sastra Jawa.<br />

7. Sedaya pihak ingkang boten saged pangripta sebataken setunggal baka<br />

setunggal<br />

Pangripta ngrumaosi bilih panyeratan skripsi punika taksih kathah<br />

kekiranganipun, amargi winates ing babagan kawruh, wekdal tuwin tenaga.<br />

Panyaruwe ingkang sipatipun<br />

mbangun, katampi kanthi suka reraning<br />

manah supados skripsi punika saged suka mupangat tumrap kita sedaya.<br />

Semarang, Agustus 2010<br />

Pangripta.


SARIPATI<br />

KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek Pemalang<br />

Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />

Pemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program Studi<br />

Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.<br />

Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : Totok<br />

Yasmiran, S.S.<br />

Tembung wos : Kawasisan, Ragam Krama lan Dialek.<br />

Momotan prakawis wonten panaliten punika kados pundi <strong>kawasisan</strong><br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang tumrap kawula mudha Dhusun<br />

Gandu<br />

Ancasing panaliten punika kangge mangertosi <strong>kawasisan</strong> kawula mudha<br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wonten ing Dhusun Gandu.<br />

Asil panaliten inggih punika menawi basa punika wonten ing pacelathon<br />

tindak tuturipun para kawula mudha Dhusun Gandu, Kecamatan Comal<br />

Kabupaten Pemalang kapanggihaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

Sasampunipun dipunanalisis kapanggihaken kasunyatan bilih wujud <strong>kawasisan</strong><br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang nalika proses komunikasi antawisipun<br />

kawula mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaos<br />

piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />

Pamrayogi ingkang badhe dipunaturaken inggih punika kedahipun<br />

kawula mudha langkung wasis anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> nalika<br />

wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaos<br />

piyambakipun langkung andhap status sosialipun lan ugi sesaminipun. Tiyang<br />

sepuh kedahipun paring kawigatosan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong> wekdal<br />

wicantenan selebeting kulawarga, supados kawula mudha ndherek lan kulinten<br />

<strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong>. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lan<br />

<strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wekdal wicantenan kaliyan<br />

kawula mudha kangge nguri-uri <strong>dialek</strong> Pemalang. Lan sekolah utawi pawiyatan<br />

kedah ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa Jawi <strong>krama</strong> kangge nanemaken<br />

unggah-ungguh basa.<br />

viii


ABSTRAK<br />

KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek Pemalang<br />

Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />

Pemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program Studi<br />

Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.<br />

Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : Totok<br />

Yasmiran, S.S.<br />

Kata kunci : Kawasisan, Ragam Krama dan Dialek.<br />

Rumusan masalah yang diteliti adalah bagaimana kepandaian<br />

menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang terhadap para muda Dhusun Gandu<br />

Tujuan penelitian skripsi ini adalah untuk mengetahui kepandaian para<br />

pemuda menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang di Dhusun Gandu.<br />

Hasil penelitiannya adalah jika bahasa yang digunakan dalam percakapan<br />

atau tindak tutur para muda Dhusun Gandu, Kecamatan Comal Kabupaten<br />

Pemalang ditemukan adanya <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Kemudian dalam<br />

analisis ditemukan kenyataan bahwa bentuk kewasisan menggunakan <strong>ragam</strong><br />

<strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang ketika proses komunikasi antara para muda dengan orang<br />

yang belum akrab dan orang yang merasa dirinya lebih rendah status sosialnya.<br />

Saran-saran yang disampaikan dalam skripsi ini adalah seharusnya para<br />

muda lebih pandai menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ketika berbicara dengan orang<br />

yang belum akrab dan orang yang merasa lebih rendah status sosialnya dan juga<br />

sesamanya. Orang tua seharusnya memberikan perhatian menggunakan bahasa<br />

Jawa <strong>krama</strong> waktu berbicara didalam keluarga, supaya para muda ikut dan terbiasa<br />

menggunakan bahasa Jawa <strong>krama</strong>. Masyarakat seharusnya ikut memperhatikan<br />

dan menggunakan bahasa Jawa <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang waktu berbicara<br />

dengan para muda untuk melestarikan <strong>dialek</strong> Pemalang. Dan sekolah harus<br />

menyeimbangi dan mendekati pelajaran bahasa Jawa <strong>krama</strong> untuk menanamkan<br />

unggah-ungguh bahasa.<br />

ix


DAFTAR ISI<br />

KACA IRAH-IRAHAN JAWI......................................................................... i<br />

KACA IRAH-IRAHAN LEBET ..................................................................... ii<br />

KACA PASARUJUKAN ................................................................................ iii<br />

KACA PANGESAHAN .................................................................................. iv<br />

SESANTI LAN PISUNGSUNG .................................................................... v<br />

ATUR CECALA ............................................................................................. vi<br />

SARIPATI ........................................................................................................viii<br />

ABSTRAK ....................................................................................................... ix<br />

DAFTAR ISI .................................................................................................... x<br />

BAB I. PURWAKA . ...................................................................................... 1<br />

A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan ................................................... 1<br />

B. Momotaning Prakawis ................................................................... 3<br />

C. Ancasing Panaliten ........................................................................ 3<br />

D. Mupangating Panaliten .................................................................. 4<br />

E. Panandhesing Tembung ................................................................. 4<br />

F. Metodhe Panaliten ..................................................................... .... 5<br />

1. Jinising Panaliten....................................................................... 5<br />

2. Sumber Dhata lan Dhata ........................................................... 7<br />

3. Tatacara Pangempaling Dhata.......................................... ......... 8<br />

4. Tatacara Palapuran..................................................................... 9<br />

G. Tatarakiting Panyeratan..................................................... ............ 10<br />

BAB II. LANDHESAN TEORI....................................................................... 11<br />

A. Basa lan Kawasisan Basa................................................. ........... 11<br />

B. Ragam Basa Krama..................................................................... 16<br />

C. Variasi Basa................................................................... ............. 23<br />

D. Dialek......................................................................... ................. 27<br />

x


BAB III PALAPURAN ASIL PANALITEN................................................... 31<br />

A. Deskripsi Dhata…………………………………………........... 31<br />

B. Analisis Dhata………………………………………… ............. 41<br />

BAB IV PANUTUP…………………………………………………… ......... 52<br />

A. Dudutan………………………………………………… ........... 52<br />

B. Pamrayogi……………………………………………… ........... 52<br />

KAPUSTAKAAN<br />

xi


BAB I<br />

PURWAKA<br />

A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan<br />

Basa Jawi inggih punika basa ingkang dipunginakaken dening<br />

bebrayan ing tanah Jawi. Basa<br />

ingkang dados piranti komunikasi dening<br />

tiyang Jawi gesang lan ngrembaka ngantos samenika. Miturut Bloomfield<br />

ing selebeting Sumarsono (2009:18), basa inggih punika sistem lambang<br />

arupi ungel ingkang sipatipun arbitrer, ingkang dipunginakaken dening<br />

bebrayan kangge sesrawungan lan interaksi. Pramila sampun<br />

sakmesthinipun menawi bebrayan ugi pamarintah nageri Republik Indonesia<br />

kedah nguri-nguri lan ngrembakakaken basa Jawi supados basa Jawi tetep<br />

ngrembaka.<br />

Basa Jawi miturut panuturipun gunggungipun langkung kathah<br />

dipunakeni dening pamarintah Indonesia. Babagan punika<br />

dipunpratelakaken ing buku Sosiolinguistik Kajian Teori lan Analisis<br />

(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 31) ingkang ungelipun “ Ing Indonesia<br />

namung wonten tiga utawi sekawan basa mawon, inggih punika basa-basa<br />

ingkang cacahipun panuturipun ageng, inggih punika basa Indonesia, basa<br />

Jawi, basa Madura, lan basa Sunda”. Basa Jawi ingkang kalungguhanipun<br />

minangka basa dhaerah mujudaken salah satunggaling unsur kabudayaan<br />

nasional ingkang dipunayomi dening negara, jumbuh kaliyan penjelasan<br />

pasal 36 bab XV UUD 1945, ingkang ugi gadhah fungsi minangka:<br />

1<br />

1


2<br />

1. lambang kebangsaan dhaerah, 2. lambang identitas dhaerah, 3. piranti<br />

kangge srawung ing kulawarga lan bebrayan dhaerah.<br />

Basa Jawi ingkang kalebet salah satunggaling basa dhaerah kedah<br />

dipunjaga jalaran saking kebudayaan nasional ingkang badhe<br />

dipunsatukaken, kados katingal wonten ing ungeling kebijakan<br />

pengembangan basa dhaerah kados mekaten : “Bahasa-bahasa daerah yang<br />

masih dipakai sebagai alat perhubungan yang hidup dan dibina oleh<br />

masyarakat pemakainya, dihargai dan dipelihara oleh negara oleh karena<br />

bahasa-bahasa itu adalah bagian dari kebudayaan yang hidup.”<br />

(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 32).<br />

Saking rumusan kebijakan ing nginggil punika wonten dudutanipun<br />

inggih punika menawi basa dhaerah dados piranti hubungan intraetnis<br />

ingkang punika lambang semangat kedaerahan. Dialek-<strong>dialek</strong>ipun inggih<br />

punika piranti hubungan antawis subetnis ingkang kedah dipunjaga<br />

kawontenanipun dados pendukung lan pemerkaya basa Jawi standar.<br />

Basa Jawi punika kathah kosa kata, jumbuh kalih cacahing suku Jawi<br />

ingkang kathah lan sumebar ing nusantara. Mesthi kemawon kanthi <strong>dialek</strong><br />

ingkang maneka werni ugi. Dialek ingkang maneka werni wau ndadekaken<br />

basa Jawi, saya kuncara. Nanging amargi wonten ewah gingsiring jaman,<br />

kawula mudha boten prigel anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong>.<br />

Ragam-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> dipunsebabaken wontenipun hubungan lan<br />

keunggulan basa-basa ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahing<br />

bebrayan, penyerbuan utawi penjajahan (Guiraud.1970:24). Ugi peranan


3<br />

<strong>dialek</strong> utawi basa ingkang sebelahan ing selebeting proses kedadosanipun<br />

<strong>dialek</strong> punika. Saking basa lan <strong>dialek</strong> ingkang sebelahan punika, mlebetipun<br />

anasir kosa kata, struktur lan cara pengucapan utawi lafal<br />

(Guiraud.1970:27).<br />

Miturut periksa Mey,. 1994, 12 inggih punika: “Di dalam pembinaan<br />

bahasa Jawa, haruslah memberikan peluang yang seluas-luasnya bagi<br />

penutur-penuturnya untuk menggunakan <strong>dialek</strong> sehingga <strong>dialek</strong> bisa<br />

menjadi alat komunikasi yang utama dalam ranah keluarga dan masyarakat<br />

dalam mengembangkan budaya lokalnya”.<br />

Pramila saking punika supados <strong>dialek</strong> Pemalang tetap lestari panyerat<br />

ngawontenaken panaliten kanthi irah-irahan ”Kawasisan Ngginakaken<br />

Ragam Krama Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Wonten Ing<br />

Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten Pemalang”.<br />

B. Momotaning Prakawis<br />

Saking pawadan prakawis ing inggil saged dirumusaken prakawis<br />

kados mekaten : “Kados pundi Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama<br />

Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu ”<br />

C. Ancasing Panaliten<br />

Ancasing saking panaliten inggih punika kangge mangertosi<br />

<strong>kawasisan</strong><br />

kawula mudha <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />

wonten ing Dhusun Gandu.


4<br />

D. Mupangating Panaliten<br />

Mupangating panaliten saged kaperang dados kalih, inggih punika<br />

mupangat teoritis lan mupangat praktis.<br />

1. Mupangat Teoritis<br />

Panaliten punika saged miwuhi kawruh lan sesarepan bab<br />

<strong>kawasisan</strong>ipun para kawula mudha ing Dhusun Gandu anggenipun<br />

nggadhahi basa <strong>krama</strong>.<br />

2. Mupangat Praktis<br />

Tumrap para mudha asil panaliten punika saged kangge tuladha<br />

anggenipun <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi sarasa sae lan leres.<br />

E. Panandhesing Tembung<br />

Kangge nggampilaken lan negasaken wonten ing selebeting panaliten<br />

punika, pramila panaliti (panyerat) negasaken irah-irahan wonten ing<br />

panandhesing tembung, inggih punika.<br />

1. Kawasisan<br />

Miturut Sasangka (2004 : 95) <strong>kawasisan</strong> inggih punika kaprigelan<br />

kangge nindakaken satunggaling pakaryan kanthi sae lan permati<br />

saengga saged nuwuhaken asil ingkang maremaken.<br />

2. Ragam Krama<br />

“Ragam yaitu macam, cara tingkah laku, banyak” (P.Djaka : 282)<br />

”Krama yaitu salah satu tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa,<br />

lebih halus dari pada sekadar basa” (P. Djaka : 221).


5<br />

Dados Ragam <strong>krama</strong> inggih punika cara tingkah laku untuk<br />

melakukan tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa agar lebih<br />

halus dalam berbahasa.<br />

3. Dialek<br />

Dialek inggih punika variasi basa saking golongan panutur ingkang<br />

cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal panggenan, wilayah<br />

utawi area tinamtu (Abdul Chaer).<br />

4. Kawula Mudha<br />

Kawula mudha (remaja)” yaitu mereka yang mengalami masa transisi<br />

(peralihan) dari masa kanak-kanak menuju masa dewasa yaitu antara<br />

usia 12-13 tahun hingga usia 20-an” (Santrock, 1998).<br />

F. Metodhe Panaliten<br />

1. Jinising Panaliten<br />

Wonten ing panaliten punika <strong>ngginakaken</strong> jinis panaliten<br />

kualitatif. Miturut Moleong (2007: 6), ” Panaliten kualitatif inggih<br />

punika panaliten ingkang nggadhahi ancas kangge mangertosi fenomena<br />

babagan punapa ingkang dipunalami dening subjek panaliten<br />

tuladhanipun perilaku, persepsi, motivasi, tindakan, lan<br />

sapanunggalipun, sacara holistik, lan kaliyan cara nggambaraken<br />

selebeting wujud tembung-tembung lan basa ing<br />

konteks khusus<br />

ingkang alamiah lan kaliyan mupangataken sedaya metodhe alamiah”.


6<br />

Landhesan katindakaken panaliten kualitatif, miturut Maman<br />

rachman (1993: 108) inggih punika:<br />

a. Kangge ngawekani kathahipun informasi ingkang ical, saengga<br />

intinipun konsep ingkang wonten ing selebeting dhata saged<br />

kaungkap.<br />

b. Kangge ngawekani wontenipun milah dhata empiris kanthi ancas<br />

mbuktekaken leresipun hipotesis, jalaran saking wontenipun<br />

hipotesis ingkang kasusun saderengipun adhedhasar pikiran<br />

deduktif.<br />

c. Kangge ngawekani wontenipun batasan variabel ingkang<br />

dipunungkap jumbuh kaliyan prakawis lan hipotesis ingkang<br />

dipunsusun saderengipun.<br />

Dene ciri pokok saking panaliten kualitatif, miturut<br />

Boy Sabarguna (2008: 5) inggih punika:<br />

a. Panaliti mendhet jarak kaliyan punapa ingkang dipunteliti<br />

b. Realitas dipuncaketi sacara objektif, asring kaliyan boten ningali<br />

nilai-nilai ingkang dipungadhahi dening panaliti.<br />

c. Dipunwiwiti saking asumsi bilih ancas panaliten inggih punika<br />

njlentrehaken aturan utawi kaedah-kaedah prilaku sosial.<br />

d. ilmu ingkang ngrembaka kaliyan momotan hipotesis ingkang<br />

dipunlajengaken kaliyan pangempalan dhata kangge boten sarujuk<br />

(klasifikasi) hipotesis kasebut.


7<br />

e. Konsep pengetahuan kedah njarwekaken salebeting pangertosan<br />

operasional supados saged dipunteliti lan dipunukur.<br />

f. Generalisasi : Trepipun utawi pola prilaku sosial<br />

dipungeneralisasikaken<br />

saking sampel ingkang representatif.<br />

2. Sumber Dhata lan Dhata<br />

a. Sumber Dhata<br />

Ingkang kedah dipunenget selebeting tahapan penyediaan<br />

dhata supados dhata ingkang dipunpikantuk punika representatif<br />

inggih punika bilih sumber dhata punika kedah wontenipun<br />

sulihipun populasi panaliten, selebeting punika dipunbetahaken<br />

besaran sampel ingkang optimal (Mahsun, 2005). Miturut<br />

Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25), pangertosan<br />

populasi inggih punika cacahipun sedaya ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa<br />

tinamtu ingkang boten dipunmangertosi batas-batasanipun jalaran<br />

saking kathahipun tiyang ingkang <strong>ngginakaken</strong>, dangunipun<br />

<strong>ngginakaken</strong> lan wiyaripun dhaerah sarta lingkungan ingkang<br />

<strong>ngginakaken</strong>. Dene populasi<br />

ingkang dipunginakaken panyerat<br />

wonten ing panaliten punika inggih punika warga dhusun Gandu<br />

ingkang taksih mudha.<br />

Sampel inggih punika dados bagian saking populasi<br />

(Maman Rachman, 1993). Bilih ing panaliten punika panaliti<br />

<strong>ngginakaken</strong> sampel kanthi acak (random), sampel ing panaliten


8<br />

inggih punika para mudha ingkang wonten ing RW. 04 dhusun<br />

Gandu.<br />

b. Dhata<br />

Miturut Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25),<br />

dhata mujudaken bahan dados panaliten. Dhata punika<br />

dipunpikantuki saking sampel panaliten. Dhata inggih punika objek<br />

panaliten sarta kaliyan konteksipun.<br />

Ing panaliten punika data arupi tuturan para kawula mudha<br />

ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa<br />

<strong>krama</strong> salajengipun tuturan punika<br />

dipunrekam.<br />

3. Tatacara Pangempaling Dhata<br />

Tatacara pangempaling dhata ing panaliten punika <strong>ngginakaken</strong><br />

tatacara Simak Bebas Libat Cakap (SBLC). Miturut Sudaryanto<br />

(1993: 135), tatacara SBLC inggih punika panaliti boten dipunlibataken<br />

langsung kangge nderek nemtukaken wujudipun lan wontenipun calon<br />

dhata kajaba mliginipun dados pemerhati-pemerhati tumrap calon dhata<br />

ingkang kabentuk lan wontenipun saking kedadosan kebahasaan<br />

ingkang wonten ing njawi piyambakipun. Salajengipun saged<br />

dipuntindakaken perekaman kaliyan tape recorder utawi HP ingkang<br />

dados pirantinipun.<br />

Ing panaliten punika, metode semak dipunginakaken kangge<br />

nyemak langsung para mudha ingkang wicanten ngangge <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong><br />

<strong>dialek</strong> Pemalang.


9<br />

Selebeting panaliten<br />

<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang tumrap para<br />

mudha punika <strong>ngginakaken</strong> tatacara cakap. Tatacara cakap nggadhahi<br />

teknik dhasar arupi teknik pancing (priksanana Sudaryanto, 1993).<br />

Kangge pikantuk data panaliten, panaliti wiwitipun kedah kanthi sedaya<br />

kewasisan lan purunipun mancing informan supados wicanten.<br />

(Lih Sudaryanto, 1993:137).<br />

Sesampunipun dipunrekam ingkang dipunlajengaken kaliyan<br />

klasifikasi. Nggolongaken dhata, ing tahap punika dipunlampahi kanthi<br />

cara nggolongaken, nyamekaken dhata ingkang sami lan bentenaken<br />

dhata ingkang benten (Mahsun, 2005). Ing selebeting punika, transkripsi<br />

dhata saged kalampahan. Transkripsi dhata ing panaliten punika ingkang<br />

<strong>krama</strong> mawon.<br />

4. Tatacara Palapuran<br />

Panaliten saged kasebat purna menawi asiling analisis dhata<br />

ingkang sampun dipunlampahi dening panaliti sampun dipunserat lan<br />

dipunsajikaken<br />

ing selebeting lapuran (ingkang saged wujudipun<br />

Makalah, Lapuran Panaliten, Skipsi, Tesis, utawi Disertasi).<br />

(Trimastoyo 2007: 32).<br />

Asiling analisis dhata ing panaliten punika dipunlapuraken kanthi<br />

deskriptif.


10<br />

G. Tatarakiting Panyeratan<br />

Supados langkung gampil anggenipun maos skripsi punika, panaliti<br />

badhe ngandharaken tata urutaning panyeratan skripsi wonten ing ngandhap<br />

punika:<br />

Bab I minangka kangge mangertosi menapa ingkang dados<br />

andharaning prakawis. Isinipun nyakup ing antawisipun pawadan pamilihing<br />

irah-irahan, momotaning prakawis, ancasing panaliten, mupangating<br />

panaliten, panandhesing tembung, metodhe panaliten lan tatarakiting<br />

panyeratan.<br />

Kangge ngudhari momotan ing panaliten, panyerat <strong>ngginakaken</strong><br />

saperangan teori. Dene andharan kawiwitan saking basa lan <strong>kawasisan</strong> basa,<br />

<strong>ragam</strong> basa <strong>krama</strong>, variasi basa lan <strong>dialek</strong>. Sedaya punika kababaraken<br />

wonten ing bab II.<br />

Bab III minangka lapuran, isinipun mujudaken asilipun panaliten.<br />

Minangka dudutan seratan saged kawaos ing bab IV inggih punika<br />

bab<br />

panutup. Salajengipun wonten perangan ing pungkasan kaserat kajian<br />

pustaka.


BAB II<br />

LANDHESAN TEORI<br />

A. Basa lan Kawasisan Basa<br />

Basa inggih punika piranti komunikasi antawis anggota bebrayan arupi<br />

simbul ungel ingkang dipunasilken dening piranti ucap manungsa<br />

(Gorys Keraf: 2004). Basa mujudaken sistem komunikasi ingkang<br />

<strong>ngginakaken</strong> simbul-simbul vokal (ungel ujaran) ingkang sipatipun arbitrer,<br />

ingkang saged <strong>ngginakaken</strong> gerak-gerik badaniah ingkang nyata. Punika<br />

mujudaken simbul jalaran rakiting ungel ingkang dipunasilaken dening piranti<br />

ucap manungsa kedah maringi makna. Dene simbul inggih punika tandha<br />

ingkang maringi makna tinamtu, inggih punika mujudaken dhateng punapa<br />

ingkang saged dipunserap pancadriya.<br />

Miturut Gorys Keraf (2004 : 2) basa nyakupi kalih bidang, inggih<br />

punika ungel vokal ingkang dipunasilaken dening piranti ucap manungsa, lan<br />

teges inggih punika gegayutan antawis rakiting ungel vokal kaliyan babagan<br />

punika. Ungel punika mujudaken getaran ingkang merangsang piranti<br />

pamireng kitha, nanging teges inggih punika isi ingkang wonten selebeting<br />

arus ungel ingkang njalaraken reaksi utawi tanggapan saking sanesipun.<br />

Teges ingkang wonten ing selebeting rakiting ungel sipatipun arbitrer<br />

utawi manasuka. Dene makna tembung adhedhasar konvensi (kesepakatan)<br />

bebrayan basa ingkang wonten.<br />

11


12<br />

Miturut Gorys keraf (2004: 4), basa nggadhahi fungsi dados:<br />

1. Alat untuk menyatakan ekspresi diri.<br />

Dados piranti kangge ngandharaken ekspresi diri, basa ngandharaken<br />

secara terbuka sedaya ingkang tersirat. Unsur-unsur ingkang ngaribawani<br />

ekspresi diri inggih punika supados dipunpikantuki perhatosan tiyang<br />

sanes lan kenging kangge merdikakaken dhiri saking sedaya tekanan<br />

emosi.<br />

2. Alat komunikasi.<br />

Dados piranti komunikasi, basa mujudaken saluran perumusan maksud<br />

saengga saged kerja sama kaliyan sesami. Mranata kathahipun jinis<br />

kagiatan bebrayan, rancangan lan ngarahaken. Lan piranti komunikasi ugi<br />

saged analisis wekdal ingkang rumiyin kangge dipunpikantuki asil-asil<br />

ingkang mupangat kangge wekdal samenika.<br />

3. Alat mengadakan integrasi dan adaptasi sosial.<br />

Kanthi basa manungsa saged interaksi kaliyan sedaya jinising tata <strong>krama</strong><br />

bebrayan kasebut. Basa saged ngawontenaken integrasi (pembauran)<br />

ingkang sampurna kangge individu kaliyan bebrayaipun. Lan saged<br />

jumbuhaken piyambakipun (adaptasi) kaliyan sedayanipun selebeting<br />

<strong>ngginakaken</strong> basa.<br />

4. Alat mengadakan kontrol sosial.<br />

Ingkang kasebut kaliyan kontrol sosial inggih punika usaha kangge<br />

ngaribawani tingkah laku lan tindak-tanduk tiyang-tiyang sanes. Tingkah<br />

laku punika saged sipatipun kabikak utawi ingkang sipatipun katutup.


13<br />

Selebeting <strong>ngginakaken</strong> kontrol sosial, basa punika nggadhahi relasi<br />

kaliyan proses-proses sosialisasi bebrayan. Proses-proses sosialisasi<br />

punika saged dipunwujudaken kanthi cara inggih punika dipunpikantuki<br />

keprigelan wicantenan, basa mujudaken saluran ingkang utami wonten<br />

pundi kepercayaan lan sikap bebrayan dipunparingaken dhateng lare-lare,<br />

basa nggambaraken lan jlentrehaken peranan ingkang dipunlampahi<br />

dening lare kangge identifikasi piyambakipun lan nggadhahi rasa<br />

keterlibatan (utawi sense of belonging utawi esprit decorps) lare babagan<br />

bebrayan basanipun. (Gorys keraf, 2004: 7).<br />

Miturut Nababan ing selebeting Aslinda (2007:1) basa mujudaken<br />

sistem vokal simbul ingkang mardika ingkang dipunginakaken dening<br />

bebrayan kangge interaksi. Basa saged dipunkaji saking kalih aspek, inggih<br />

punika hakekat lan faedahipun. Hakekat basa wicantenaken sistem unsur basa<br />

lan faedahipun basa kangge komunikasi. Kanthi komunikasi badhe kedadosan<br />

sistem sosial utawi bebrayan, boten wontenipun sistem sosial boten wonten<br />

bebrayan. Bebrayan utawi sistem sosial manungsa adhedhasar lan dados<br />

pangaribawa ing komunikasi basa.<br />

Miturut Aslinda (2007 : 95) inggih punika basa kalebet aktivitas<br />

manungsa, kagiatan kaliyan sanesipun utawi kelompok sosial tinamtu. Bilih<br />

basa dipunginakaken selebeting gegayutan aktivitas tiyang kaliyan sanesipun<br />

(kelompok sosial) tinamtu, kedadosan punika kasebat wicara<br />

(talking, conversation). Nanging selebeting wicara kaliyan piyambak dados<br />

aktivitas individual kasebat kedadosan berfikir (thinking inner speech).


14<br />

Selebeting panganggenipun basa, panutur kedah merhatosaken unsurunsur<br />

ingkang kawontenan selebeting tindak basa lan gegayutanipun kaliyan<br />

utawi pangaribawanipun tumrap wujud lan pamilihing <strong>ragam</strong> basa. Miturut<br />

Dell Hymes, 1979 ing selebeting Aslinda (2007: 9) jlentrehaken bilih<br />

selebeting selebeting panganggenipun basa wonten wolong unsur ingkang<br />

kedah dipunperhatosaken selebeting panganggenipun basa. Unsur-unsur<br />

kasebut dipunsingkat kaliyan akronim, SPEAKING (Setting, participant, end,<br />

act sequence, key, instrumentalis, norms, genre).<br />

1. Setting lan scene<br />

Setting lan scene gegayutanipun kaliyan latar utawi panggenan kedadosan<br />

tutur. Panggenan kedadosan tutur gegayutanipun kaliyan wekdal<br />

wicantenan lan kahanan, kapan lan kahanan ingkang trep kangge<br />

<strong>ngginakaken</strong> tuturan. Wekdal, panggenan, lan kahanan tutur ingkang<br />

benten saged njalaraken panganggenipun variasi basa ingkang benten.<br />

2. Participant<br />

Participant inggih punika piranti penafsir kangge mratelakaken sinten<br />

mawon ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa (panutur, mitra tutur lan pamireng)<br />

3. End<br />

Komponen tutur end gegayutanipun kaliyan teges lan ancas ingkang badhe<br />

dipunasilaken selebeting kagiatan pawicantenan.<br />

4. Act Sequence<br />

Komponen tutur act sequence gegayutanipun kaliyan wujud lan isi<br />

tuturan. Wujud tuturan punika gegayutan kaliyan tembung-tembung


15<br />

ingkang dipunginakaken, kados pundi panganggenipun lan gegayutan<br />

antawis punapa ingkang dipunwicantenaken kaliyan topik pawicantenan.<br />

5. Key<br />

Komponen tutur key gegayutanipun kaliyan manner, nada swanten, sikap<br />

utawi cara pawicantenan.<br />

6. Instrumentalis<br />

Instrumentalis gegayutanipun kaliyan channel/ saluran lan wujud basa<br />

ingkang dipunginakaken kangge nyampekaken pesan.<br />

7. Norms<br />

Komponen tutur norms gegayutan kaliyan kaidah-kaidah tingkah laku<br />

selebeting interaksi lan interpretasi komunikasi. Norma interaksi<br />

dipungambaraken dening tataran sosial utawi gegayutan sosial ingkang<br />

umum selebeting golongan bebrayan.<br />

8. Genre<br />

Genre mujudaken kategori ingkang saged dipuntemtukaken lewat wujud<br />

basa ingkang dipunginakaken, kados narasi, puisi, pepatah, doa lan<br />

sapanunggalipun.<br />

Kawasisan basa nggadhahi ancas kangge lancaraken komunikasi<br />

ingkang cetha lan trep kaliyan sedaya bebrayan. Kawasisan basa punika saged<br />

ngundhakaken kamampuan pawongan ing babagan olah piker. Ingkang utami<br />

saking <strong>kawasisan</strong> basa inggih punika <strong>ngginakaken</strong> basa kanthi sae. Sansaya<br />

sae basanipun, saya gamblang lan gampil anggenipun gulah wentah piker.


16<br />

Langkah-langkah ingkang mujudaken <strong>kawasisan</strong> basa<br />

dipunjlentrehaken dening Gorys Keraf, inggih punika:<br />

”Latihan kemampuan atau kemahiran pertama-tama bermaksud untuk<br />

menggelar dan mengembangkan potensi-potensi pribadi. Dengan<br />

latihan-latihan yang intensif, kita akan memperoleh keahlian<br />

bagaimana menggunakan daya pikir secara efektif, menguasai stuktur<br />

bahasa dan kosakata secara meyakinkan, menggunakan suara dan<br />

artikulasi bahasa yang tepat, bagaimana menggunakan gerak-gerik,<br />

isyarat dan air muka sesuai dengan suasana dan isi pembicaraan.<br />

Latihan-latihan ini perlahan-lahan akan memungkinkan kita<br />

melahirkan ide, pengetahuan, perasaan dan lain-lainnya dalam bentuk<br />

bahasa yang baik dan lancar, dengan cara yang teratur dan logis.”<br />

(Gorys Keraf, 2004 :8 ).<br />

B. Ragam Basa Krama<br />

Ragam basa <strong>krama</strong> inggih punika wujud unggah-ungguh basa Jawi<br />

ingkang nggadhahi inti leksikon <strong>krama</strong> utawi ingkang dados unsur inti ing<br />

<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> inggih punika leksikon <strong>krama</strong> boten leksikon sanesipun<br />

(Sasangka, 2007: 113). Ragam <strong>krama</strong> dipunginakaken kangge wicanten ing<br />

antawisipun tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang rumaos piyambakipun<br />

langkung andhap status sosialipun saking tiyang ingkang dipunajak wicanten.<br />

Ingkang dipuntengenaken dening basa <strong>krama</strong> miturut Haryana<br />

Harjawiyana (2001:67) inggih punika raos kasusilan (moralitas utawi etis)<br />

kaliyan pakurmatan (kehormatan), basa indonesianipun unsur dasar utawi<br />

unsur fundamental. Dipunwastani unsur dasar, amargi ingkang dados<br />

tetalesipun basa <strong>krama</strong>, ingkang kiyat lan kekah, jejeg ajeg boten ewah boten<br />

gingsir wiwit jaman rumiyin, jaman kejawen, ngantos dumugi jaman enggal<br />

samenika.


17<br />

Nalika jaman kejawen, basa <strong>krama</strong> mawarni-warni, ingkang pokok<br />

wonten gangsal inggih punika basa madya, basa <strong>krama</strong> desa, basa <strong>krama</strong>, basa<br />

<strong>krama</strong> inggil, tuwin basa kedhaton. Basa madya dipunprinci dados : basa<br />

madya ngoko, basa madyantara, lan basa madya <strong>krama</strong>. Basa <strong>krama</strong> ugi<br />

kaprinci dados : basa mudha <strong>krama</strong>, basa <strong>krama</strong>ntara, lan basa wredha <strong>krama</strong>.<br />

1. Basa Mudha Krama<br />

Basa mudha <strong>krama</strong> kawastanan ugi basa <strong>krama</strong> alus, inggih<br />

punika basa ingkang ngajeni ingkang langkung sepuh utawi sinten<br />

kemawon ingkang dipunajeni, lagu dhekung, tembung-tembungipun <strong>krama</strong><br />

inggil, nanging boten ngangge tembung dalem.<br />

Basa mudha <strong>krama</strong> punika limrahipun ingkang ngangge:<br />

a. Priyantun nem dhateng sepuh<br />

b. Murid dhateng dwijanipun<br />

c. Rewang (pembantu) dhateng bendaranipun<br />

d. Kanca ingkang dereng sami kulina<br />

e. Priyayi dhateng priyayi sak pantaran<br />

f. Reh-rehan dhateng pimpinan<br />

2. Basa Kramantara<br />

Basa <strong>krama</strong>ntara punika limrahipun dipunanggep tumrap sasamisami,<br />

kados priyayi rumaos menang sausap drajadipun kaliyan ingkang<br />

dipunajak wicanten. Wujudipun tembung-tembung <strong>krama</strong> lugu<br />

(ater-ater lan penambang <strong>krama</strong>), boten ngangge <strong>krama</strong> inggil tumrap<br />

ingkang dipunajak wicantenan.


18<br />

3. Basa Wredha Krama<br />

Basa wreda <strong>krama</strong> punika basanipun tiyang sepuh dhateng<br />

tiyang enem sasaminipun, nanging ngajeni sawetawis. Basa kasebat<br />

wujudipun tembung <strong>krama</strong> ngangge ater-ater lan panambang ngoko lan<br />

tanpa <strong>krama</strong> inggil tumrap dhateng ingkang dipunajak wicanten.<br />

Basa <strong>krama</strong> kedah tansah dipunbudidaya sageda nyaketi wewaton,<br />

inggih basa <strong>krama</strong> sinerat punapa dene basa <strong>krama</strong> pawicantenan/ lesan. Basa<br />

<strong>krama</strong> sinerat langkung gampil netepi wewaton, amargi wonten wekdal<br />

kangge nglelimbang cara-caranipun. Ingkang radi rekaos netepi wewaton<br />

punika basa <strong>krama</strong> pawicantenan, amargi wedharing basa sipatipun dadakan<br />

(spontan). Haryana Harjawiyana (2001:84) njlentrehaken bilih basa<br />

pawicantenan/ lesan punika ngemu raos pangraos (emosi utawi sentimensentimen).<br />

Emanipun wedharing raos pangraos wau kanthi dadakan (spontan).<br />

Miturut Haryana Harjawiyana (2001:76) dhedhasar wewatonipun basa<br />

<strong>krama</strong> inggih punika:<br />

1. Ngramakaken Tembung<br />

a. Tembung-tembung ngoko ingkang wonten <strong>krama</strong>nipun dipungantos<br />

tembung <strong>krama</strong>, dene ingkang boten wonten <strong>krama</strong>nipun tetep<br />

tembung ngoko kemawon. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Aku arep nggambar woh-wohan kayata pelem,<br />

jeruk, apel, jambu karo anggur.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Kula badhe nggambar woh-wohan kadosta pelem,<br />

jeram, apel, jambet kaliyan anggur.


19<br />

b. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan dhiri pribadi ingkang<br />

wonten <strong>krama</strong>nipun tetep dipun<strong>krama</strong>kaken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Ayo mampir ing omahku sadhela, bocah-bocah lan<br />

bojoku wis padha kangen.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Mangga mampir ing griya kula sakedhap, lare-lare<br />

kaliyan semah kula sampun sami kangen.<br />

c. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan kewan, wit-witan utawi<br />

samukawis, ingkang wonten <strong>krama</strong>nipun tetep dipun<strong>krama</strong>kaken.<br />

Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Wah, aku lagi rekasa, nandur wit jeruk arep mati,<br />

ngingu manuk padha lara, gek pitmontor wae rusak<br />

ora bisa mlaku.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Wah, kula saweg rekaos, nanem wit jeram badhe<br />

pejah, ngingah peksi sami sakit, gek pitmontor<br />

kemawon risak boten saged mlampah.<br />

2. Ngramakaken Ater-ater (awalan, prefiks)<br />

a. Ater-ater di-, dipun<strong>krama</strong>kaken: dipun-. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitike diedol ing pasar.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun dipunsade ing peken.<br />

b. Ater-ater kok-, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Apa pitike arep kokedol ing pasar<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Menapa ayamipun badhe sampeyan sade ing peken


20<br />

c. Ater-ater dak-. Dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitike wis dakedol ing pasar.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun sampun kula sade ing peken.<br />

3. Ngramakaken Panambang (akhiran, sufiks)<br />

a. Panambang -e, dipun<strong>krama</strong>kaken: -ipun. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitike kuwi dakgawane wae.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun menika kula bektanipun kemawon.<br />

b. Panambang -en, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitik kuwi gawanen mulih!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam menika sampeyan bekta mantuk!<br />

c. Panambang -ana, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-i. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitik sing isih cilik-cilik iku gawanana mulih wae!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam ingkang taksih alit-alit menika sampeyan<br />

bektani mantuk kemawon!<br />

d. Panambang -na, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitik iki gawakna sadhela, arep daktaleni sikile!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam menika sampeyan bektakaken sakedhap,<br />

badhe kula tangsuli sukunipun!<br />

e. Panambang -mu, dipun<strong>krama</strong>kaken: -sampeyan. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Iki rak pitikmu ta<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Menika rak ayam sampeyan ta<br />

f. Panambang -ku, dipun<strong>krama</strong>kaken: -kula. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Iya bener, kuwi pitikku.


21<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Inggih leres, menika ayam kula.<br />

4. Ngramakaken Rimbag Camboran (konfiks)<br />

a. Camboran N-a, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Nggawaa pitik sing putih kae!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbekta ayam ingkang pethak menika!<br />

b. Camboran N-ana, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N-i. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Nggawanana pitik-pitik kate kae!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbektani ayam-ayam kate menika!<br />

c. Camboran N-na, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Nggawakna pitik Bulik, kareben dibeleh kanggo<br />

bakdan!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbektakaken ayam Buli, kajengipun<br />

dipunbeleh kangge bakdan!<br />

d. Camboran di-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: dipun-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitike bangkok mbok digawakake Pak Darma, jare<br />

kepengin ngingu!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun bangkok mbok dipunbektakaken Pak<br />

Darma, criyosipun kepengin ngingah!<br />

e. Camboran kok-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Mbak Darmi jare arep mulih, pitike sing dhere kae<br />

mbok kokgawakake, kareben kanggo cucuk-cucuk!


22<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Mbak Darmi criyosipun badhe mantuk, ayamipun<br />

dhere menika mbok sampeyan bektakaken,<br />

kajengipun kangge cucuk-cucuk!<br />

f. Camboran dak-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Wah, pitike kuwi giras, kene dakgawakake, mundhak<br />

ucul!<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Wah, ayamipun menika giras, ngriki kula bektakaken,<br />

mindhak ucul!<br />

g. Camboran dak-e, dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-ipun. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Pitik sing gering kuwi dakgawane wae apa, mundhak<br />

nulari liya-liyane<br />

2) Basa <strong>krama</strong>: Ayam ingkang gering menika kula bektanipun<br />

kemawon menapa, mindhak nulari sanessanesipun<br />

h. Camboran dak-ane, dipun<strong>krama</strong>kaken kula-anipun. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Wis, pitik sing padha pileren dakgawanane, aku<br />

bisa nambani.<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Sampun, ayam ingkang sami pileren kula<br />

bektananipun, kula saged njampeni.<br />

i. Camboran dak-ne, dipun<strong>krama</strong>kaken dak-aken. Tuladha:<br />

1) Basa ngoko : Dhik, pitikmu wis ngekeg, dakgawakne jago apa<br />

Rak banjur ngendhog


23<br />

2) Basa <strong>krama</strong> : Dhik, ayam sampeyan sampun ngekeg, kula<br />

bektakaken sawung menapa Rak lajeng nigan.<br />

C. Variasi Basa<br />

Variasi basa inggih punika wujud bagian utawi varian selebeting basa<br />

ingkang nggadhahi pola ingkang langkung sami kaliyan pola ingkang<br />

limrahipun basa indukipun (Poedjosoedarmo selebeting aslinda, 2007:17).<br />

Miturut Aslinda (2007 : 97) inggih punika basa nggadhahi variasivariasi<br />

dados pancaran saking gegayutanipun antawis tiyang, gegayutan<br />

antawis golongan lan sikap bebrayanipun tumrap basanipun. Sikap lan<br />

gegayutan punika dipunwujudaken boten kaliyan teges variasi selebeting<br />

basanipun, nanging ugi gegayutan kaliyan sistem basa, kados nama panggilan,<br />

tata cara tegur sapa, tataran-tataran basa (speech level), lan lelewa basa.<br />

Kedadosanipun ke<strong>ragam</strong>an utawi variasi basa punika sanes<br />

dipunsebabaken dening penuturipun ingkang boten homogen, nanging ugi<br />

jalaran kegiatan interaksi sosial ingkang dipunlampahi be<strong>ragam</strong> sanget.<br />

Kegiatan mbetahaken utawi nyebabaken kedadosanipun ke<strong>ragam</strong>an basa<br />

punika. Ke<strong>ragam</strong>an punika badhe langkung kathah menawi basa kasebut<br />

dipunginakaken dening penutur ingkang kathah sanget, sarta ing selebeting<br />

wilayah ingkang wiyar sanget. Chaer lan Agustina ing selebeting<br />

Aslinda (2007 :17) mbentenaken variasi-variasi basa, inggih punika:


24<br />

1. Variasi dari Segi Penutur<br />

Variasi basa ingkang ketingal adhedhasar penuturipun inggih<br />

punika variasi basa ingkang kasebut idiolek, inggih punika variasi basa<br />

ingkang sifatipun individu. Miturut konsep idiolek, saben tiyang nggadhahi<br />

variasi basa utawi idiolekipun piyambak-piyambak. Variasi idiolek punika<br />

ngengingi wernining swanten, pamilihing tembung, lelawaning basa, tata<br />

rakiting ukara, lan salajengipun.<br />

Variasi basa kaping kalih adhedhasar penuturipun inggih punika<br />

ingkang kasebut <strong>dialek</strong>, inggih punika variasi basa saking<br />

kelompok<br />

penutur ingkang cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal<br />

panggenan, wilayah, utawi area tinamtu (Abdul Chaer, 2004: 63). Panutur<br />

selebeting <strong>dialek</strong> nggadhahi idiolek piyambak, nggadhahi ciri ingkang<br />

sami kawontenan ing setunggal <strong>dialek</strong>.<br />

Variasi kaping tiga adhedhasar penutur inggih punika kronolek<br />

utawi <strong>dialek</strong> temporal inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken<br />

dening kelompok sosial ing wekdal katemtu. Umpaminipun, variasi basa<br />

indonesia ingkang dipunginakaken ing wekdal rumiyin lan variasi basa<br />

ingkang dipunginakaken ing wekdak samenika.<br />

Variasi basa kaping sekawan adhedhasar penuturipun inggih<br />

punika sosiolek utawi <strong>dialek</strong> sosial, inggih punika variasi basa ingkang<br />

ngengingi<br />

status, golongan, lan kelas sosial para penuturipun. Variasi<br />

basa punika ngenani sedaya perkawis pribadi penuturipun, kados yuswa,<br />

pendidikan, seks, pakaryan, tataran kebangsawanan, kahanan sosial


25<br />

ekonomi lan sapanunggalipun. Adhedhasar yuswa, variasi basa ingkang<br />

dipunginakaken dening lare, para mudha, tiyang dhewasa lan tiyang<br />

ingkang langkung sepuh.<br />

2. Variasi dari Segi Pemakaian<br />

Variasi basa adhedhasar kaliyan panganggenipun, ingkang<br />

<strong>ngginakaken</strong>, utawi fungsinipun kasebut fungsiolek (Nababan 1984),<br />

<strong>ragam</strong>, utawi register (Abdul Chaer, 2004: 68). Variasi punika limrahipun<br />

dipunwicantenaken adhedhasar bidang panganggening, lelewa, utawi<br />

tataran keformalan, lan sarana panganggenipun. Variasi basa adhedhasar<br />

punika limrahipun dipungayutaken kaliyan prakawis <strong>dialek</strong>. Bentenipun<br />

variasi basa saking segi panganggenipun wonten ing kosa katanipun.<br />

Bidang-bidangipun badhe nggadhahi cacahipun kosa kata khusus ingkang<br />

boten wonten selebeting kosa kata bidang ilmu sanesipun.<br />

3. Variasi dari Segi Keformalan<br />

Adhedhasar tataran keformalan, Martin Joss (1967)<br />

njlentrehaken variasi basa dados gangsal jinis lelewa, inggih punika lelewa<br />

utawi <strong>ragam</strong> baku, lelewa utawi <strong>ragam</strong> resmi, lelewa utawi <strong>ragam</strong> usaha,<br />

lelewa utawi <strong>ragam</strong> santai, lan lelewa utawi <strong>ragam</strong> akrab<br />

(Abdul Chaer, 2004: 70).<br />

Ragam baku dipunginakaken ing selebeting kawontenan resmi<br />

lan khidmat. Ragam baku kasebat dados <strong>ragam</strong> baku jalaran pola lan<br />

kaidahipun sampun dipuntetapaken secara tetep lan boten saged<br />

dipunewahi.


26<br />

Ragam basa resmi inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />

dipunginakaken ing selebeting buku-buku wulangan, rapat dinas, lan<br />

layang resmi. Ragam basa resmi sami kaliyan <strong>ragam</strong> basa baku ingkang<br />

dipunginakaken selebeting kahanan resmi.<br />

Ragam basa usaha inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />

dipunginakaken ing selebeting wicanten limrahipun ing sekolah lan rapatrapat.<br />

Ragam basa usaha punika wonten ing antawis <strong>ragam</strong> basa formal<br />

lan <strong>ragam</strong> basa santai.<br />

Ragam basa santai inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />

dipunginakaken wonten ing kawontenan santai. Kosa kata ing <strong>ragam</strong><br />

santai punika kathah wontenipun unsur leksikal <strong>dialek</strong>. Ragam basa santai<br />

punika asring dipunginakaken selebeting kahanan boten resmi kangge<br />

wicantenan kaliyan kulawarga lan kanca-kanca.<br />

Ragam basa akrab inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />

dipunginakaken antawis kanca ingkang sampun akrab, karib, lan<br />

kulawarga. Ciri <strong>ragam</strong> basa akrab inggih punika kathahipun ngangge kode<br />

basa ingkang sipatipun pribadi, piyambak lan relatif tetep selebeting basa<br />

akrab punika, pangangge basanipun asring boten jangkep lan andhap.<br />

Kedadosan punika jalaran panutur sampun sami mangertos.<br />

4. Variasi dari Segi Sarana<br />

Variasi basa saking segi sarana dipuntingali saking sarana<br />

ingkang dipunginakaken. Adhedhasar sarana ingkang dipunginakaken,<br />

<strong>ragam</strong> basa kaperang dados kalih, inggih punika <strong>ragam</strong> basa pawicantenan


27<br />

lan <strong>ragam</strong> basa sinerat. Ragam basa pawicantenan panganggenipun kanthi<br />

wicanten lan dipunbantu dening unsur-unsur suprasegmental, <strong>ragam</strong> basa<br />

sinerat unsur suprasegmental boten wonten. Penggantos unsur<br />

suprasegmental selebeting basa sinerat inggih punika kaliyan nyerataken<br />

unsur kasebut kaliyan simbul lan tanda baca.<br />

D. Dialek<br />

Dialek kalebet variasi basa miturut penuturipun. Babagan punika<br />

dipunandharaken dening Chaer lan Agustina (1995:82-89) ingkang ungelipun<br />

“Adhedhasar panuturipun, variasi basa saged dipunbentenaken dados idiolek,<br />

<strong>dialek</strong>, akrolek, basilek, vulgar, slang utawi basa prokem, kolokial (basa gaul),<br />

jargon, argot lan ken”.<br />

Dialek wiwitanipun dipunginakaken selebeting gegayutan kaliyan<br />

kahanan basa. Meillet (1967:69) mratelakaken bilih <strong>dialek</strong> inggih punika<br />

piranti wujud ujaran setunggal panggenan ingkang benten-benten, ingkang<br />

nggadhahi ciri-ciri universal. Salah satunggaling ciri khas <strong>dialek</strong> inggih punika<br />

wontenipun sami mangertos ing antawisipun tiyang ingkang <strong>ngginakaken</strong><br />

<strong>dialek</strong>, nanging <strong>ngginakaken</strong> basa kaliyan basa ingkang kados-kados benten.<br />

Miturut Meillet ing selebeting Ayatrohaedi (1979 : 2), wonten kalih<br />

ciri ingkang dipungadhahi <strong>dialek</strong> inggih punika (1) <strong>dialek</strong> inggih punika<br />

perangkat wujud tuturan panggenan ingkang benten-benten, ingkang<br />

nggadhahi ciri-ciri ingkang limrah lan langkung mirip sesaminipun, lan (2)<br />

<strong>dialek</strong> boten kedah mendhet sedaya wujud tuturan saking basa.


28<br />

Dialek dipunbentenaken dados tiga, miturut Hartman lan Stork (1972)<br />

inggih punika:<br />

1. Dialek Geografis<br />

Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening<br />

sekelompok tiyang (penutur) selebeting wilayah geografis ingkang benten.<br />

Selebeting basa Jawa dipuntepangaken wontenipun pinten-pinten jinis<br />

<strong>dialek</strong> inggih punika <strong>dialek</strong> Tegal, <strong>dialek</strong> Pemalang, <strong>dialek</strong> Pekalongan,<br />

<strong>dialek</strong> Semarang, <strong>dialek</strong> Banyumas, <strong>dialek</strong> Solo, <strong>dialek</strong> Surabaya lan<br />

sapanunggalipun.<br />

2. Dialek Sosial (Sosiolek)<br />

Inggih punika variasi basa ingkang dipunsebabaken dening<br />

penutur nggadhahi status sosial ingkang benten. Adhedhasar yuswanipun,<br />

wontenipun variasi basa lare-lare, variasi basa lare remaja, variasi basa<br />

tiyang dewasa lan sapanunggalipun. Adhedhasar jenis kelaminipun,<br />

wontenipun basa jaler lan basa istri, ugi wontenipun basa para waria lan<br />

kaum gay (Oetomo lan Suhardi 1990). Kajaba punika ugi wonten<br />

basanipun para dwija, tukang becak, para mubaligh lan sapanunggalipun.<br />

3. Dialek Temporal (Kronolek)<br />

Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening<br />

kelompok sosial selebeting wekdal tinamtu. Wontenipun variasi basa ing<br />

wekdal penjajahan Jepang, variasi basa ing wekdal penjajahan Walanda,<br />

variasi basa ing wekdal kamardikan lan sapanunggalipun.


29<br />

Kedadosanipun <strong>ragam</strong>-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> punika langkung utami<br />

dipunsebabaken dening wontenipun gegayutan lan langkung unggul basa-basa<br />

ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahipun bebrayan, penyerbuan,<br />

utawi penjajahan miturut Guiraud ing selebeting Ayatrohaedi (1979: 6).<br />

Ingkang dipunpikantuki kalepatan inggih punika peranan <strong>dialek</strong> utawi basa<br />

ingkang sebelahan selebeting proses kedadosanipun <strong>dialek</strong>. Saking basa lan<br />

<strong>dialek</strong> ingkang sebelahan punika, mlebetipun anasir kosa kata, struktur, lan<br />

cara pangucapan utawi lafal.<br />

Ragam-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> utawi tinamtukaken dening faktor wekdal,<br />

panggenan, sosio-budaya, kahanan lan sarana pengungkapan<br />

(Kridalaksana, 1970: 8). Kasunyatan faktor-faktor kasebut sami<br />

njangkepi.<br />

Faktor wekdal jalaraken basa ingkang sami, ing wekdal riyen lan samenika<br />

benten, nanging sami-sami kaliyan faktor panggenan, bentenipun punika<br />

ngrembaka ngantos samenika. Adhedhasar babagan punika pramila <strong>dialek</strong><br />

saged kagolong dados tigang kelompok, inggih punika (1) <strong>dialek</strong> 1 (2) <strong>dialek</strong> 2<br />

lan (3) <strong>dialek</strong> sosial.(Ayatrohaedi 1979 : 13)<br />

1. Dialek 1<br />

Inggih punika ingkang benten-benten jalaran kawontenan alam<br />

panggenan <strong>dialek</strong> kasebut dipunginakaken salajengipun<br />

(Warnant, 1973: 101). Dialek punika dipunasilaken<br />

jalaran wontenipun<br />

kalih faktor ingkang sami njangkepi, inggih punika faktor wekdal lan<br />

faktor panggenan.


30<br />

2. Dialek 2<br />

Inggih punika basa ingkang dipunginakaken ing njawi dhaerah<br />

ingkang <strong>ngginakaken</strong> (Warnant, 1973:102).<br />

3. Dialek Sosial<br />

Dialek sosial inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang dipunginakaken<br />

dening golongan tinamtu, ingkang mekaten bentenaken saking golongan<br />

bebrayan sanesipun (Kridalaksana, 1971). Golongan punika saged<br />

golongan nyambut damel, yuswa, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan, lan<br />

sapanunggalipun. Ragam <strong>dialek</strong> sosial ingkang ningalaken ciri-ciri<br />

ingkang khusus sanget dipuntepangi kaliyan nama argot utawi slang.<br />

(Ayatrohaedi 1979 : 14). Pangertosan saking slang miturut<br />

Abdul Chaer (2004 : 67) inggih punika variasi sosial ingkang sipatipun<br />

khusus lan boten dipunmangertosi. Tegesipun, variasi punika<br />

dipunginakaken dening golongan tinamtu ingkang kawates sanget, lan<br />

boten dipunmangertosi dening njawi golongan punika. Pramila kosakata<br />

ingkang dipunginakaken selebeting slang punika asring ewah.


31<br />

BAB III<br />

PALAPURAN ASIL PANALITEN<br />

Babagan punika isinipun wujud <strong>kawasisan</strong> <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong><br />

<strong>dialek</strong> pemalang tuturan para mudha ing dhusun Gandu. Nalika proses komunikasi<br />

antawisipun para mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang<br />

rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />

A. Wewayangan Dhata<br />

Palapuran asil panaliten ingkang sampun dipunlampahi dening<br />

panaliti dipunlapuraken kanth cara deskripsi (wewayangan dhata) saking<br />

tuturan para kawula mudha wonten ing dhusun Gandu.<br />

1. Pacelathon antawisipun Ellis kaliyan Bu Mirah (Dhata I)<br />

Ellis<br />

: ” Assalammu’alaikum.”<br />

(Assalammu’alaikum)<br />

Bu Mirah : ”Wa’alaikumsalam,sinten”<br />

(Wa’alaikumsalam, siapa)<br />

Ellis<br />

: ”Kula bu.”<br />

(Saya bu)<br />

Bu Mirah : ”Eh, mangga. Pripun dhik”<br />

(Eh, silahkan. Bagaimana dhik)<br />

Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon. Enten<br />

boten”<br />

(Saya mau beli telur asin matang 50 saja. Ada tidak)


32<br />

Bu Mirah : ”Wontene kok menteh.”<br />

(Adanya kok mentah)<br />

Ellis<br />

: ”Napa bu, menteh.”<br />

(Apa bu, mentah.)<br />

Bu Mirah : ”Nggih. Sing mateng telas. Kangge yah napa”<br />

(Ya. Yang matang habis. Untuk kapan)<br />

Ellis<br />

: ”Mangke enjang.”<br />

(Besok pagi)<br />

Bu Mirah : ”Nek mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00 mangke<br />

tah mpun mateng.”<br />

(Kalau besok pagi ke sini lagi saja jam 07.00 nanti kan sudah<br />

matang.)<br />

Ellis<br />

: “Menawi digodhog piyambak lami boten bu Terose ibu kok<br />

menawi boten enten mateng menteh napuwo.”<br />

(Kalau direbus sendiri lama apa tidak bu Katanya ibu kok<br />

kalau tidak ada matang mentah saja.)<br />

Bu Mirah : ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik”<br />

(Oh ya tidak apa-apa. Rumahnya mana dhik)<br />

Ellis<br />

: ”Mriki kok bu. Gandu.”<br />

(Sini kok bu. Gandu.)<br />

Bu Mirah : ”Gandu. Gandu kuwi putrane sinten”<br />

(Gandu, Gandu itu anaknya siapa)


33<br />

Ellis<br />

: ”Bu Wiyah.”<br />

(Bu Wiyah)<br />

Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa kuliah<br />

nang ngendi, kok ora tumon”<br />

(Oh alah Si Ellis ya, kok sudah besar ya. Sekarang kerja apa<br />

kuliah dimana, kok tidak kelihatan)<br />

Ellis<br />

: ”Kuliah ten pekalongan.”<br />

(Kuliah di Pekalongan)<br />

Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”<br />

(Tunggu dulu Lis tak ambilkan)<br />

Ellis<br />

: ”Nggih bu.”<br />

(Ya bu)<br />

Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”<br />

(Semua berarti 75.000)<br />

Ellis<br />

: ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”<br />

Bu Mirah : ”Ya.”<br />

(Ini bu uangnya. Terima kasih)<br />

(Ya)<br />

Ellis<br />

: ”Pareng bu.”<br />

(Permisi bu)<br />

2. Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti (Dhata II)<br />

Adi<br />

: “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki leres<br />

boten”


34<br />

(Maaf bu, mau tanya rumahnya Pak Harjo disini benar tidak)<br />

Bu Surti<br />

: ”Nggih.”<br />

(Ya)<br />

Adi<br />

: ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”<br />

(Aku disuruh Mbak Iyah memberikan ini)<br />

Bu Surti<br />

: ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”<br />

(Kok mbak Iyah tidak kesini sendiri)<br />

Adi : ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya<br />

sakit.”<br />

(Mbak Iyah baru saja menengok bu Tarmonah di rumah<br />

sakit)<br />

Bu Surti<br />

: ”Lha adhik asmane sinten”<br />

(Lha adhik namanya siapa)<br />

Adi<br />

: ”Nami kula Adi.”<br />

(Nama saya Adi)<br />

Bu Surti<br />

: ”Mriki pinarak riyen.”<br />

(Sini duduk dulu)<br />

Adi<br />

: “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”<br />

(Terima kasih, mau cepat-cepat saja)<br />

Bu Surti<br />

: ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”<br />

(Ya sudah, tapi ditunggu sebentar dulu ya)<br />

Adi<br />

: ”Nggih bu.”<br />

(Ya bu)


35<br />

Bu Surti<br />

: ”Niki wonten sekedhik jajan kangge adhik. Mboh napa isine.”<br />

(Ini ada sedikit jajan untuk adik. Tidak tahu apa isinya)<br />

Adi<br />

: “Ampun bu. Boten usah.”<br />

(Sudah bu. Tidak usah)<br />

Bu Surti<br />

: ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”<br />

(Tidak apa-apa, diterima saja)<br />

Adi<br />

: “Matur suwun nggih bu.”<br />

(Terima kasih ya bu)<br />

Bu Surti<br />

: ”Sami-sami.”<br />

(Sama-sama)<br />

Adi<br />

: ”Mpun pareng bu.”<br />

(Pamit bu)<br />

Bu Surti<br />

: “Mangga ndherekaken.”<br />

(Ya silahkan)<br />

3. Pacelathon antawisipun Riyan kaliyan Pak Lurah (Dhata III)<br />

Riyan<br />

: “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal Makesta.”<br />

(Pak mau minta tanda tangan untuk proposal Makesta)<br />

Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sik ya.”<br />

(Ya. Sebelumnya aku mau baca proposal dulu ya)<br />

Riyan<br />

: ”Mangga, niki pak.”<br />

(Silahkan, ini pak)<br />

Pak Lurah : “Danane akeh ya.”<br />

(Dananya banyak ya)


36<br />

Riyan<br />

: “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”<br />

(Ya pak, sudah dirancang banyaknya sekian)<br />

Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”<br />

(Mana saja yang ditanda tangani)<br />

Riyan<br />

: “ Wonten mriki pak.”<br />

(Disini pak)<br />

Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”<br />

(Ya mudah-mudahan lancar)<br />

Riyan<br />

: “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”<br />

(Ya pak lurah. Terima kasih. Silahkan pak)<br />

4. Pacelathon antawisipun Pak Fauzi, Pak Taryam lan Likha (Dhata IV)<br />

Pak Fauzi<br />

: ”Assalammualaikum.”<br />

(Assalamu ’alaikum)<br />

Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”<br />

(Assalamu ’alaikum)<br />

Likha<br />

: ”Waalaikumsalam.”<br />

(Waalaikum salam)<br />

Pak Fauzi<br />

: ”Pak lurahe wonten”<br />

(Pak lurahnya ada)<br />

Likha<br />

: ”Nggih enten.”<br />

(Ya ada)<br />

Pak Taryam : ”Pak Lurahe taksih napa”<br />

(Pak lurahnya masih apa)


37<br />

Likha<br />

: “Duka. Taksih ten wingking mangga lenggah riyen Pak.”<br />

Pak Taryam : “Nggih.”<br />

(Tidak tahu. Masih di belakang silahkan duduk dulu pak)<br />

(Ya)<br />

Likha<br />

: “Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten asmane<br />

sinten Pak”<br />

(Katanya Bapak disuruh nunggu sebentar. Maaf namanya<br />

siapa pak)<br />

Pak Fauzi<br />

: “Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak Fauzi<br />

kalih Pak Taryam.”<br />

(Bilang saja sama Pak lurah kalau ada Pak Fauzi dan Pak<br />

Taryam)<br />

Likha<br />

: “Nggih.”<br />

(Ya)<br />

5. Pacelathon antawisipun Dewi kaliyan Nur (Dhata V)<br />

Dewi<br />

: “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”<br />

(Mbak, tolong suruh pergi kucing yang ada di situ)<br />

Nur<br />

: “Pundi sih.”<br />

(Mana sih)<br />

Dewi<br />

: “Nika wonten ngandhap meja.”<br />

(Itu ada dibawah meja)<br />

Nur<br />

: “Napa njenengan wedos kalih kucing”<br />

(Apa kamu takut sama kucing)


38<br />

Dewi<br />

: “Nggih ra.”<br />

(Iya)<br />

Nur<br />

: “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek tiyang<br />

sepah kesah ten Jakarta”<br />

(Ya tak suruh pergi. Sudah pergi. Kamu tidak ikut orang tua<br />

pergi ke Jakarta)<br />

Dewi<br />

: “Boten wong kulane taksih sekolah.”<br />

(Tidak karena akunya masih sekolah)<br />

Nur<br />

: “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”<br />

(Ya, karena sekolah itu kan lebih penting)<br />

6. Pacelathon antawisipun Mbak Win kaliyan Nur (Dhata VI)<br />

Mbak Win : “Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan maning”<br />

(Nur, Kamu semesteranya kurang berapa bulan lagi)<br />

Nur<br />

: “Kirang langkung tigang santun.”<br />

(Kurang lebih tiga bulan)<br />

Mbak Win : “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta kapan”<br />

(Kok cepat ya. Lalu kamu mau ikut ke Jakarta kapan)<br />

Nur<br />

: ”Mangke sesampunipun semesteran.”<br />

(Nanti sesudah semesteran)<br />

Mbak Win : ”Ya mengko tak enteni wis.”<br />

(Ya nanti tak tunggu)<br />

7. Pacelathon antawisipun Bulek Tumbu kaliyan Puji (Dhata VII)<br />

Bulik Tumbu<br />

: “ Puji, ndarus ya.”


39<br />

(Puji, tadarus ya)<br />

Puji<br />

: ”Boten bulik.”<br />

(Tidak bulik)<br />

Bulik Tumbu : ”Kok ora kuwi kepriye”<br />

(Kok tidak itu bagaimana)<br />

Puji<br />

:”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos<br />

bulik.”<br />

(Tidak ada temannya bulik. Pulangnya aku takut bulik)<br />

Bulik Tumbu<br />

: “Lha ana aku kok wedi.<br />

(Lha ada aku kok takut)<br />

Puji<br />

: ”Nggih bulik.<br />

(Ya bulik)<br />

Bulik Tumbu<br />

: ”Wis tenang bae mengko tak anter.”<br />

(Sudah tenang saja nanti saya antar)<br />

8. Pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik Tumbu (Dhata VIII).<br />

Nur<br />

: “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten”<br />

(Bulik, kemarin yang tadarus berapa)<br />

Bulik Tumbu<br />

: “Bocah akeh.”<br />

(Ada banyak)<br />

Nur<br />

: “Sinten malih bulik”<br />

(Siapa saja bulik)<br />

Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”<br />

(Siti, Nurul, Kusni, Melin)


40<br />

Nur<br />

: ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten<br />

(Lama tidak bulik. Sampai jam berapa)<br />

Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok ora<br />

ndarus”<br />

(Ya seperti biasanya. Paling jam 10. Kamu kemarin kok<br />

tidak tadarus)”<br />

Nur<br />

: “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”<br />

(Setelah tarawih sudah mengantuk bulik)<br />

Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”<br />

(Tapi ini tadarus ya)<br />

Nur<br />

: ”Nggih bulik.”<br />

(Ya bulik)<br />

9. Pacelathon antawisipun Arif kaliyan Bu Lurah (Dhata IX)<br />

Arif<br />

: ”Bu Lurah, Adi enten boten”<br />

(Bu Lurah, Adi dimana )<br />

Bu Lurah<br />

: ”Nggih wonten”.<br />

(Ya ada)<br />

Arif<br />

: ”Taksih napa bu”<br />

(Masih apa bu)<br />

Bu Lurah<br />

: ”Sekedap tak undange.”<br />

(Sebentar tak panggilkan)<br />

Arif<br />

: ”Nggih bu.”<br />

(Ya bu)


41<br />

Bu Lurah<br />

: ”Adi kok isih metu.”<br />

(Adi kok masih keluar)<br />

Arif<br />

: ”Apunten bu, ten pundi nggih”<br />

(Maaf bu, dimana ya”<br />

Bu Lurah<br />

: ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya<br />

mbokan isih nang nggon Andre.”<br />

(Aku kok tidak tahu ya. Coba tanya sama Andre. Ya<br />

barangkali masih ada di tempatnya Andre)<br />

Arif<br />

: ”Nggih bu mangke kula tanggleg kalih Andre.”<br />

(Ya bu nanti saya tanya sama Andre)<br />

Bu Lurah<br />

: ”Ya.”<br />

(Ya)<br />

B. Analisis Dhata<br />

Analisis ing dhata I ingkang dipuntuturaken Ellis kaliyan Bu Mirah.<br />

Ellis punika yuswanipun kirang langkung 19 taun ingkang kagolong para<br />

mudha ingkang nggadhahi unggah-ungguh basa kaliyan wujudipun <strong>ragam</strong><br />

<strong>krama</strong>. Ragam <strong>krama</strong> ing tuturan punika wonten <strong>dialek</strong> Pemalang. Babagan<br />

punika katingal ing ukara ngandhap, inggih punika:<br />

Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon.<br />

Enten boten”<br />

Bu Mirah<br />

: ”Wontene kok menteh.”


42<br />

Tembung enten salah satunggaling <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang wujudipun<br />

<strong>krama</strong>. Menawi <strong>krama</strong> ingkang baku boten wonten enten nanging wonten.<br />

Enten punika sampun limrah dipunginakaken ing dhusun Gandu. Wonten<br />

malih ing ukara:<br />

Bu Mirah : “Mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00<br />

mangke tah mpun mateng.”<br />

Ellis<br />

: “Menawi digodhog piyambak lami boten bu Terose<br />

ibu kok menawi boten enten mateng menteh<br />

napuwo.”<br />

Bu Mirah<br />

: ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik”<br />

Tembung lami sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken dening<br />

para sepuh ugi para mudha ing dhusun Gandu. Pramila ugi dados salah<br />

satunggaling <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong>. Menawi ing basa bakunipun dangu. Ukara<br />

sanesipun inggih punika:<br />

Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa<br />

kuliah nang ngendi, kok ora tumon”<br />

Ellis<br />

: ”Kuliah ten pekalongan.”<br />

Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”<br />

Ellis<br />

: ”Nggih bu.”<br />

Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”<br />

Ellis<br />

: ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”<br />

Bu Mirah : ”Ya.”<br />

Ellis<br />

: ”Pareng bu.”


43<br />

Tembung ten basa Jawi baku inggih punika wonten, matur suwun basa Jawi<br />

bakunipun matur nuwun, lan pareng tegesipun nyuwun ijin badhe pamit<br />

nanging basa punika sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan<br />

mliginipun ing dhusun Gandu. Ugi sampun dados <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang<br />

wujudipun <strong>krama</strong>.<br />

Analisis data II, Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti. Adi<br />

yuswanipun kirang langkung 13 taun. Tuturan ingkang wujudipun <strong>ragam</strong><br />

<strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang, inggih punika:<br />

Adi<br />

: “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki<br />

leres boten”<br />

Bu Surti<br />

: ”Nggih.”<br />

Tembung tanggleg wonten ing tataran basa baku Jawa boten wonten, basa<br />

bakunipun taken. Tembung punika sampun limrah dipunginakaken ing<br />

Pemalang mliginipun ing Gandu, pramila sampun dados <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang.<br />

Adi<br />

Bu Surti<br />

Adi<br />

: ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”<br />

: ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”<br />

: ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya<br />

sakit.”<br />

Bu Surti<br />

Adi<br />

: ”Lha adhik asmane sinten”<br />

: ”Nami kula Adi.”<br />

Dikengken lan nami sampun limrah dipunginakaken wonten ing dhusun<br />

Gandu menawi guneman ngangge basa <strong>krama</strong>. Nanging menawi griya sakit


44<br />

sebagian mawon ingkang <strong>ngginakaken</strong> jalaran tembung punika kalebet<br />

<strong>krama</strong> desa.<br />

Adi<br />

Bu Surti<br />

Adi<br />

: “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”<br />

: ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”<br />

: ”Nggih bu.”<br />

Bu Surti : ”Niki wonten sekedap jajan kangge adhik. Mboh napa<br />

isine.”<br />

Adi<br />

Bu Surti<br />

Adi<br />

Bu Surti<br />

Adi<br />

Bu Surti<br />

: “Ampun bu. Boten usah.”<br />

: ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”<br />

: “Matur suwun nggih bu.”<br />

: ”Sami-sami.”<br />

: ”Mpun pareng bu.”<br />

: “Mangga nderekaken.”<br />

Tembung matur suwun, kerasan, ampun, lan pareng sampun dados basa<br />

ingkang limrah dipunginakaken menawi guneman <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong>.<br />

Matur suwun tegesipun matur nuwun, kerasan tegesipun cepetan, ampun<br />

tegese boten usah, lan pareng tegesipun pamit badhe wangsul.<br />

Analisis saking dhata III inggih punika pacelathon antawisipun Pak<br />

Lurah kaliyan Riyan ingkang dados pengurus IPNU badhe nyuwun tapak<br />

asma badhe ngajokaken proposal kangge kagiatan Makesta, ing pacelathon<br />

punika <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong>.<br />

Riyan<br />

: “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal<br />

Makesta.”


45<br />

Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sek ya.”<br />

Riyan<br />

: ”Mangga, niki pak.”<br />

Pak Lurah : “Danane akeh ya.”<br />

Riyan<br />

: “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”<br />

Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”<br />

Riyan<br />

: “ Enten mpriki pak.”<br />

Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”<br />

Riyan<br />

: “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”<br />

Tembung enten lan matur suwun mesthi kemawon dipunginakaken<br />

selebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong> ing dhusun Gandu.<br />

Tembung punika sampun dados basa ingkang limrah.<br />

Analisis dhata IV pacelathon antawisipun likha (20 taun) kaliyan<br />

Pak Fauzi ingkang yuswanipun kirang langkung 30 taun lan Pak Taryam<br />

ingkang yuswanipun 55. Likha minangka ngajeni dhateng tiyang sepuh,<br />

piyambakipun anggenipun wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang. Wicantenan ingkang mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />

wonten ing ngandhap punika:<br />

Pak Fauzi<br />

: ”Assalammualaikum.”<br />

Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”<br />

Likha<br />

Pak Fauzi<br />

Likha<br />

: ”Waalaikumsalam.”<br />

: ”Pak lurahe wonten”<br />

: ”Nggih enten.”


46<br />

Tembung enten asring dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu<br />

mliginipun para kawula mudha. Likha ingkang kagolong salah satunggaling<br />

kawula mudha ugi <strong>ngginakaken</strong> tembung enten selebeting wicantenan<br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>.<br />

Pak Taryam<br />

Likha<br />

: ”Pak Lurahe taksih napa”<br />

: “Duka. Taksih ten wingking manggah lenggah riyen<br />

Pak.”<br />

Pak Taryam<br />

: “Nggih.”<br />

Kekarepan <strong>ngginakaken</strong> tembung ten ing pacelathon nginggil punika<br />

wonten. Nanging punika sampun dados <strong>dialek</strong> wonten ing dhusun Gandu lan<br />

sapanunggalipun kangge nyatakaken tembung wonten.<br />

Likha<br />

:” Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten<br />

asmane sinten Pak”<br />

Pak Fauzi<br />

: ”Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak<br />

Fauzi kalih Pak Taryam.”<br />

Likha<br />

: ”Nggih.”<br />

Tembung apunten sami kaliyan ngapunten. Nanging ing pawicantenan saben<br />

dinten menawi <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong> bebrayan ing dhusun Gandu asring<br />

<strong>ngginakaken</strong> apunten tinimbang ngapunten. Apunten kalebet salah<br />

satunggaling <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang wujudipun <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>.<br />

Analisis dhata V pacelathon antawisipun Nur kaliyan Dewi. Nur<br />

kaliyan Dewi punika dereng akrab (nembe kemawon tepang). Kangge<br />

ngurmati Nur ingkang kalebet salah satunggaling warga dhusun Gandu


47<br />

anggenipun wicantenan kaliyan Dewi <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang<br />

wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

Dewi<br />

Nur<br />

Dewi<br />

Nur<br />

Dewi<br />

Nur<br />

: “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”<br />

: “Pundi sih.”<br />

: “Nika wonten ngandhap meja.”<br />

: “Napa njenengan wedos kalih kucing”<br />

: “Nggih ra.”<br />

: “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek<br />

tiyang sepah kesah ten Jakarta”<br />

Dewi<br />

Nur<br />

: “Boten wong kulane taksih sekolah.”<br />

: “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”<br />

Tembung wedos dipunginakaken salebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong><br />

<strong>krama</strong> ingkang tegesipun wedih (takut). Basa punika sampun limrah<br />

dipunginakaken ing Pemalang mliginipun ig dhusun Gandu.<br />

Analisis data VI, pacelathon antawisipun Nur ingkang yuswanipun<br />

kirang langkung 13 taun ingkang kalebet salah satunggaling kawula mudha<br />

wonten ing dhuusun Gandu selebeting wicantenan kaliyan Mbak Win<br />

ingkang yuswanipun langkung sepuh. Selebeting tuturan punika Nur<br />

<strong>ngginakaken</strong> unggah-ungguh basa ingkang wujudipun basa <strong>krama</strong> jalaran<br />

Nur punika panggenanipun wonten Pemalang, pramila sampun kulinten<br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Tuturan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang wonten ing ngandhap punika :


48<br />

Mbak Win :<br />

“Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan<br />

maning”<br />

Nur<br />

Mbak Win<br />

: “Kirang langkung tigang santun.”<br />

: “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta<br />

kapan”<br />

Nur<br />

Mbak Win<br />

: ”Mangke sesampunipun semesteran.”<br />

: ”Ya mengko tak enteni wis.”<br />

Tembung tigang santun (tiga tahun) mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang. Jalaran sampun kulinten dipunginakaken dening bebrayan ing<br />

Pemalang mliginipun ing dhusun Gandu.<br />

Analisis dhata VII, pacelathon antawisipun Bulik Tumbu kaliyan<br />

Puji. Puji yuswanipun kirang langkung 15<br />

taun. Piyambakipun ngajeni<br />

dhateng tiyang ingkang dipunajak wicantenan inggih punika Bulik Tumbu.<br />

Selebeting pacelathon <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang ingkang<br />

wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

Bulik Tumbu<br />

Puji<br />

Bulik Tumbu<br />

Puji<br />

: “ Puji, ndarus ya.”<br />

: ”Boten bulik.”<br />

: ”Kok ora kuwi kepriye”<br />

:”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos<br />

bulik.”<br />

Bulik Tumbu<br />

Puji<br />

Bulik Tumbu<br />

: “Lha ana aku kok wedi.<br />

: ”Nggih bulik.<br />

: ”Wis tenang bae mengko tak anter.”


49<br />

Tembung wedos (takut) mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Menawi<br />

basa Jawa <strong>krama</strong> baku boten wonten tembung wedos nanging tembung ajrih.<br />

Nanging tembung wedos sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan<br />

ing dhusun Gandu kangge nyebataken <strong>krama</strong>nipun wedih.<br />

Analisis dhata VIII pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik<br />

Tumbu. Nur selebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang. Wujud <strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang ing tuturan inggih punika:<br />

Nur<br />

Bulik Tumbu<br />

Nur<br />

: “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten”<br />

: “Bocah akeh.”<br />

: “Sinten malih bulik<br />

Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”<br />

Nur<br />

: ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten<br />

Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok<br />

ora ndarus”<br />

Nur<br />

: “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”<br />

Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”<br />

Nur<br />

: ”Nggih bulik.”<br />

Tembung lami tegesipun suwih utawi dangu nanging tembung punika<br />

sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken ing bebrayan Pemalang<br />

mlignipun ing dhusun Gandu.<br />

Analisis data IX pacelathon antanisipun Arif kaliyan bu lurah. Arif<br />

yuswanipun kirang langkung 13 tahun. Anggenipun wicantenan kaliyan


50<br />

bu Lurah, piyambakipun rumaos ngajeni, pramila selebeting wicantenan<br />

<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

Arif<br />

Bu Lurah<br />

Arif<br />

Bu Lurah<br />

Arif<br />

: ”bu Lurah, Adi enten boten”<br />

: ”Nggih wonten”.<br />

: ”Taksih napa bu”<br />

: ”Sekedap tak undange.”<br />

: ”Nggih bu.”<br />

Tembung enten kedahipun wonten, nanging sampun dados basa ingkang<br />

limrah dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu.<br />

Bu Lurah<br />

Arif<br />

Bu Lurah<br />

: ”Adi kok isih metu.”<br />

: ”Apunten bu, ten pundi nggih”<br />

: ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya<br />

mbokan isih nang nggon Andre.”<br />

Tembung apunten sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken<br />

dening bebrayan ing Pemalang, mliginipun para kawula mudha ing dhusun<br />

Gandu. Pramila kasebat <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

Analisis wonten nginggil punika analisis ingkang tatacara<br />

pangempalan data <strong>ngginakaken</strong> tatacara rekam. Ing selebeting panaliten<br />

ingkang <strong>ngginakaken</strong> teknik Simak Bebas libat Cakap (SBLC) ugi kathah<br />

para kawula mudha ingkang <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />

ingkang wujudipun kados ingkang wonten nginggil, inggih punika:<br />

1. Enten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).<br />

2. Lami ingkang tegesipun suwih (Jawi ingkang baku dangu).


51<br />

3. Ten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).<br />

4. Matur suwun ingkang tegesipun matur nuwun.<br />

5. Pareng tegesipun nyuwun ijin pamit.<br />

6. Dikengken tegesipun diakon.<br />

7. Griya sakit tegesipun rumah sakit.<br />

8. Nami ingkang tegesipun aran (Jawi ingkang baku nama).<br />

9. Ampun tegesipun aja utawi boten usah.<br />

10. Nggen tegesipun supaya (Jawi ingkang baku dipunaturi).<br />

11. Apunten tegesipun pangapura (Jawi ingkang baku pangapunten).<br />

12. Wedos ingkang tegesipun wedih (Jawi ingkang baku ajrih).<br />

13. Tiyang sepah ingkang tegesipun wong tua (Jawi ingkang baku tiyang<br />

sepuh)<br />

14. Jenean tegesipun kuningan<br />

15. Kuaos tegesipun kuwasa (Jawi ingkang baku kuwaos)<br />

16. Tigang santun tegesipun telung sasi.<br />

17. Kedhangsul tegesipun kedhele.<br />

18. Kepripun tegesipun kepriye (Jawi ingkang baku kadospundi).<br />

19. Kamisepah tegesipun kamituwa (Jawi ingkang baku kamisepuh).<br />

20. Kepel tegesipun kapal<br />

21. Tebah tegesipun adoh (Jawi ingkang baku tebih).<br />

Saking panaliten ing nginggil kathahipun para mudha <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong><br />

<strong>krama</strong> punika. Wujud <strong>kawasisan</strong> nalika <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />

Pemalang kasebat wonten nginggil.


BAB IV<br />

PANUTUP<br />

A. Dudutan<br />

Sasampunipun sedaya tahap panaliten kalampahan, wonten<br />

pungkasaning panaliti saged mendhet punapa dudutan asil panaliten<br />

<strong>kawasisan</strong> <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> pemalang wonten ing dhusun<br />

Gandu kecamatan Comal kabupaten Pemalang, inggih punika:<br />

1. Kawula mudha anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> wasis nalika<br />

wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang<br />

rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />

2. Ragam <strong>krama</strong> para kawula mudha boten dipunkulinakaken selebeting<br />

wicantenan kaliyan sesaminipun. Dados <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>nipun para<br />

mudha boten kados basa ingkang limrah.<br />

B. Pamrayogi<br />

Adhedhasar dudutan asil panaliten, panaliti ngaturaken pamrayogi<br />

kados mekaten:<br />

1. Para kawula mudha kedahipun langkung wasis anggenipun <strong>ngginakaken</strong><br />

<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> nalika wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan<br />

tiyang ingkang rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun<br />

lan ugi sesaminipun.<br />

52


53<br />

2. Tiyang sepuh kedahipun paring kawigatosan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi<br />

<strong>krama</strong> wekdal wicantenan selebeting kulawarga, supados para kawula<br />

mudha ndherek lan kulinten <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong>.<br />

3. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi<br />

<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wekdal wicantenan kaliyan para kawula<br />

mudha kangge nguri-uri <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />

4. Sekolah utawi pawiyatan prelu ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa<br />

Jawi <strong>krama</strong> kangge nanemaken unggah-ungguh basa.


54<br />

KAPUSTAKAAN<br />

Aslinda dkk. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung : Refika Aditama.<br />

Ayatrohaedi.1979. Dialektologi Sebuah Pengantar. Jakarta : Pusat Pembinaan dan<br />

Pengembangan Bahasa.<br />

Bell, Roger.1995. Sosilinguistik. Surabaya: Usaha Nasional.<br />

Chaer, Abdul. 2004. Sosiolinguistik Perkenalan Awal. Jakarta : Rineka Cipta.<br />

__________, 2007. Kajian Bahasa: Struktur internal, Pemakaian dan Pemelajaran.<br />

Jakarta: Rineka Cipta.<br />

Gunarsa, Singgih D. 2004. Dari Anak Sampai Usia Lanjut. Jakarta: BPK Gunung<br />

Mulia.<br />

Harjawiyana, Haryana dkk. 2001. Marsudi Unggah-ungguh Basa Jawa.<br />

Yogyakarta: Kanisius.<br />

Hermaji, Bowo. 2002. Pengantar Sosiolinguistik. Tegal : Universitas Pancasakti.<br />

Keraf, Gorys. 2004. Komposisi Sebuah Pengantar Kemahiran Bahasa. Flores:<br />

Nusa Indah.<br />

Mahsun. 2005. Metode Penelitian Bahasa. Jakarta : PT. Raja Grafindo Persada.<br />

Mangunsuwito, S.A. 2002. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung : CV. Yrama<br />

Widya.<br />

Mastoyo, Tri. 2007. Pengantar (Metode) Penelitian Bahasa . Yogyakarta :<br />

Carasvati.<br />

Moleong, Lexy J. 2007. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda.<br />

Nadra & Reniwati. 2009. Dialektologi Teori dan Metode. Yogyakarta: Elmatera<br />

Publishing.<br />

Rachman, Maman. 1993. Strategi dan Langkah-langkah Penelitian Pendidikan.<br />

Semarang: IKIP Semarang Press.<br />

Samidi, dkk. 2004. Bahasa Daerah Bahan Ajar PGSD UNS.. Surakarta: FKIP<br />

Universitas Sebelas Maret


55<br />

Sudaryanto, 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta : Duta Wacana<br />

University Press.<br />

_________, 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa. Yogyakarta: Duta<br />

Wacana University Press.<br />

Sumarsono. 2009. Sosiolinguistik. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.<br />

Suwadji. 1993. Ngoko lan Krama. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama.<br />

Wijana, I Dewa Putu. 2006. Sosiolinguistik Kajian Teori dan Analisis. Yogyakarta<br />

: Pustaka Pelajar.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!