kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman
kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman
kawasisan ngginakaken ragam krama dialek ... - Andy Nuriman
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />
DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />
KABUPATEN PEMALANG<br />
SKRIPSI<br />
KARYATI<br />
NPM 06430642<br />
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />
IKIP PGRI SEMARANG<br />
2010
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />
DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />
KABUPATEN PEMALANG<br />
SKRIPSI<br />
Dipunaturaken dhateng Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni<br />
IKIP PGRI Semarang kangge njangkepi Saperangan Syarat Nggayuh<br />
Drajat Sarjana Pendidikan<br />
KARYATI<br />
NPM 06430642<br />
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />
IKIP PGRI SEMARANG<br />
2010<br />
ii
SKRIPSI<br />
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />
DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />
KABUPATEN PEMALANG<br />
Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken dening<br />
Karyati<br />
NPM 06430642<br />
sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge dipundadar wonten sangajengipun<br />
Dewan Pendadar Skripsi Surya kaping 15 Agustus 2010<br />
Pembimbing I,<br />
Pembimbing II,<br />
Dra. H.R. Utami, M.Hum.<br />
NPP 906301071<br />
Totok Yasmiran, S.S.<br />
NPP<br />
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />
IKIP PGRI SEMARANG<br />
iii
SKRIPSI<br />
KAWASISAN NGGINAKAKEN RAGAM KRAMA<br />
DIALEK PEMALANG TUMRAP KAWULA MUDHA<br />
DHUSUN GANDU KECAMATAN COMAL<br />
KABUPATEN PEMALANG<br />
Ingkang dipunrakit lan ingkang dipunaturaken dening<br />
Karyati<br />
NPM 06430642<br />
sampun dipunkukuhaken wonten sangajengipun Dewan Pendadar<br />
Surya kaping 22 Agustus 2010<br />
Lan dipunyatakaken sampun njangkepi syarat<br />
Dewan Pendadar<br />
Ketua,<br />
Sekretaris,<br />
Dra. Sri Suciati, M.Hum.<br />
NIP 19650316 199003 2 002<br />
Dra. H.R. Utami, M.Hum.<br />
NPP 906301071<br />
Penguji I<br />
Dra. H.R. Utami, M.Hum. ( ……………………. )<br />
NPP 906301071<br />
Penguji II<br />
Totok Yasmiran, S.S. ( ………………….... )<br />
NPP<br />
Penguji III<br />
M. Soedianto, SH, M.Si ( …………………… )<br />
NIP 50005451000<br />
FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI<br />
IKIP PGRI SEMARANG<br />
iv
SESANTI LAN PISUNGSUNG<br />
SESANTI<br />
‣ “Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri handayani”<br />
(Ki Hajar Dewantara)<br />
‣ “Ilmu menika rencang ingkang tansah setya wonten ing selebeting sepi,<br />
rencang ingkang setya selebeting pangulandara, ilmu saged paring pitedah<br />
wonten ing selebeting pepetang, lan ilmu saged nguntapaken wonten ing<br />
selebeting ridhanipun Allah SWT.”<br />
PISUNGSUNG :<br />
1. Bapak kaliyan Ibu ingkang kula tresnani,<br />
ingkang asring maringi semangat, doa lan<br />
pangestunipun kanthi moril, materi lan<br />
spiritual.<br />
2. Mbak lan Kang Mas kula sedaya matur<br />
nuwun do’a lan semangatipun.<br />
3. Para Dosen IKIP PGRI Semarang<br />
mliginipun Progdi FPBS lan PBSJ.<br />
4. Masyarakat Dhusun Gandu Kecamatan<br />
Comal.<br />
5. Kanca-kanca mahasiswa Program Studi<br />
Bahasa lan Sastra Jawa ingkang kula<br />
tresnani.
ATUR CECALA<br />
Puji Syukur alhamdulillah pangripta aturaken dhumateng Allah SWT<br />
ingkang sampun paring welas asih, kasarasan, rahmat, hidayah, sarta daya,<br />
saengga pangripta saged mungkasaning skripsi punika kanthi sae.<br />
Skipsi kanthi irah-irahan “ Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek<br />
Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />
Pemalang “ dipunserat kanthi ancas kangge njangkepi syarat mungkasaning<br />
program Sarjana Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa Fakultas Pendidikan Bahasa<br />
lan Seni Institut Keguruan Ilmu Pendidikan (IKIP) PGRI Semarang.<br />
Wonten ing ngriki pangripta ngaturaken matur nuwun sanget dhumateng:<br />
1. Muhdi, S.H. M.Hum, minangka Rektor IKIP PGRI Semarang ingkang sampun<br />
paring izin lan kalodhangan kangge nindakaken panaliten skripsi punika.<br />
2. Dra. Sri Suciati, M.Hum, minangka Dekan Fakultas Pendidikan Bahasa lan<br />
Seni IKIP PGRI Semarang, ingkang sampun maringi palilah wonten ing<br />
panyeratan skripsi punika.<br />
3. Dra. H.R. Utami, M. Hum, minangka Ketua Program Studi Bahasa lan Sastra<br />
Jawa lan Pembingbing I ingkang sampun maringi kawruh, semangat ingkang<br />
sanget migunani.<br />
4. Totok Yasmiran, S.S, minangka Pembimbing II ingkang sabar lan wicaksana<br />
mbimbing panyeratan nindakaken tugas padhapukan skripsi.<br />
5. Kaluwarga ingkang sampun maringi pambiyantu ingkang kathah dhumateng<br />
pangripta.<br />
vi
6. Kanca-kanca mahasiswa IKIP PGRI Semarang mliginipun mahasiswa<br />
Program Studi Bahasa lan Sastra Jawa.<br />
7. Sedaya pihak ingkang boten saged pangripta sebataken setunggal baka<br />
setunggal<br />
Pangripta ngrumaosi bilih panyeratan skripsi punika taksih kathah<br />
kekiranganipun, amargi winates ing babagan kawruh, wekdal tuwin tenaga.<br />
Panyaruwe ingkang sipatipun<br />
mbangun, katampi kanthi suka reraning<br />
manah supados skripsi punika saged suka mupangat tumrap kita sedaya.<br />
Semarang, Agustus 2010<br />
Pangripta.
SARIPATI<br />
KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek Pemalang<br />
Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />
Pemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program Studi<br />
Pendidikan Bahasa lan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.<br />
Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : Totok<br />
Yasmiran, S.S.<br />
Tembung wos : Kawasisan, Ragam Krama lan Dialek.<br />
Momotan prakawis wonten panaliten punika kados pundi <strong>kawasisan</strong><br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang tumrap kawula mudha Dhusun<br />
Gandu<br />
Ancasing panaliten punika kangge mangertosi <strong>kawasisan</strong> kawula mudha<br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wonten ing Dhusun Gandu.<br />
Asil panaliten inggih punika menawi basa punika wonten ing pacelathon<br />
tindak tuturipun para kawula mudha Dhusun Gandu, Kecamatan Comal<br />
Kabupaten Pemalang kapanggihaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
Sasampunipun dipunanalisis kapanggihaken kasunyatan bilih wujud <strong>kawasisan</strong><br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang nalika proses komunikasi antawisipun<br />
kawula mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaos<br />
piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />
Pamrayogi ingkang badhe dipunaturaken inggih punika kedahipun<br />
kawula mudha langkung wasis anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> nalika<br />
wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang rumaos<br />
piyambakipun langkung andhap status sosialipun lan ugi sesaminipun. Tiyang<br />
sepuh kedahipun paring kawigatosan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong> wekdal<br />
wicantenan selebeting kulawarga, supados kawula mudha ndherek lan kulinten<br />
<strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong>. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lan<br />
<strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wekdal wicantenan kaliyan<br />
kawula mudha kangge nguri-uri <strong>dialek</strong> Pemalang. Lan sekolah utawi pawiyatan<br />
kedah ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa Jawi <strong>krama</strong> kangge nanemaken<br />
unggah-ungguh basa.<br />
viii
ABSTRAK<br />
KARYATI. 06430642. “Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama Dialek Pemalang<br />
Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten<br />
Pemalang.” Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni, Program Studi<br />
Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, IKIP PGRI Semarang. 2010.<br />
Pembimbing I : Dra. H.R. Utami, M. Hum., Pembimbing II : Totok<br />
Yasmiran, S.S.<br />
Kata kunci : Kawasisan, Ragam Krama dan Dialek.<br />
Rumusan masalah yang diteliti adalah bagaimana kepandaian<br />
menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang terhadap para muda Dhusun Gandu<br />
Tujuan penelitian skripsi ini adalah untuk mengetahui kepandaian para<br />
pemuda menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang di Dhusun Gandu.<br />
Hasil penelitiannya adalah jika bahasa yang digunakan dalam percakapan<br />
atau tindak tutur para muda Dhusun Gandu, Kecamatan Comal Kabupaten<br />
Pemalang ditemukan adanya <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Kemudian dalam<br />
analisis ditemukan kenyataan bahwa bentuk kewasisan menggunakan <strong>ragam</strong><br />
<strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang ketika proses komunikasi antara para muda dengan orang<br />
yang belum akrab dan orang yang merasa dirinya lebih rendah status sosialnya.<br />
Saran-saran yang disampaikan dalam skripsi ini adalah seharusnya para<br />
muda lebih pandai menggunakan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ketika berbicara dengan orang<br />
yang belum akrab dan orang yang merasa lebih rendah status sosialnya dan juga<br />
sesamanya. Orang tua seharusnya memberikan perhatian menggunakan bahasa<br />
Jawa <strong>krama</strong> waktu berbicara didalam keluarga, supaya para muda ikut dan terbiasa<br />
menggunakan bahasa Jawa <strong>krama</strong>. Masyarakat seharusnya ikut memperhatikan<br />
dan menggunakan bahasa Jawa <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang waktu berbicara<br />
dengan para muda untuk melestarikan <strong>dialek</strong> Pemalang. Dan sekolah harus<br />
menyeimbangi dan mendekati pelajaran bahasa Jawa <strong>krama</strong> untuk menanamkan<br />
unggah-ungguh bahasa.<br />
ix
DAFTAR ISI<br />
KACA IRAH-IRAHAN JAWI......................................................................... i<br />
KACA IRAH-IRAHAN LEBET ..................................................................... ii<br />
KACA PASARUJUKAN ................................................................................ iii<br />
KACA PANGESAHAN .................................................................................. iv<br />
SESANTI LAN PISUNGSUNG .................................................................... v<br />
ATUR CECALA ............................................................................................. vi<br />
SARIPATI ........................................................................................................viii<br />
ABSTRAK ....................................................................................................... ix<br />
DAFTAR ISI .................................................................................................... x<br />
BAB I. PURWAKA . ...................................................................................... 1<br />
A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan ................................................... 1<br />
B. Momotaning Prakawis ................................................................... 3<br />
C. Ancasing Panaliten ........................................................................ 3<br />
D. Mupangating Panaliten .................................................................. 4<br />
E. Panandhesing Tembung ................................................................. 4<br />
F. Metodhe Panaliten ..................................................................... .... 5<br />
1. Jinising Panaliten....................................................................... 5<br />
2. Sumber Dhata lan Dhata ........................................................... 7<br />
3. Tatacara Pangempaling Dhata.......................................... ......... 8<br />
4. Tatacara Palapuran..................................................................... 9<br />
G. Tatarakiting Panyeratan..................................................... ............ 10<br />
BAB II. LANDHESAN TEORI....................................................................... 11<br />
A. Basa lan Kawasisan Basa................................................. ........... 11<br />
B. Ragam Basa Krama..................................................................... 16<br />
C. Variasi Basa................................................................... ............. 23<br />
D. Dialek......................................................................... ................. 27<br />
x
BAB III PALAPURAN ASIL PANALITEN................................................... 31<br />
A. Deskripsi Dhata…………………………………………........... 31<br />
B. Analisis Dhata………………………………………… ............. 41<br />
BAB IV PANUTUP…………………………………………………… ......... 52<br />
A. Dudutan………………………………………………… ........... 52<br />
B. Pamrayogi……………………………………………… ........... 52<br />
KAPUSTAKAAN<br />
xi
BAB I<br />
PURWAKA<br />
A. Pawadan Pamilihing Irah-irahan<br />
Basa Jawi inggih punika basa ingkang dipunginakaken dening<br />
bebrayan ing tanah Jawi. Basa<br />
ingkang dados piranti komunikasi dening<br />
tiyang Jawi gesang lan ngrembaka ngantos samenika. Miturut Bloomfield<br />
ing selebeting Sumarsono (2009:18), basa inggih punika sistem lambang<br />
arupi ungel ingkang sipatipun arbitrer, ingkang dipunginakaken dening<br />
bebrayan kangge sesrawungan lan interaksi. Pramila sampun<br />
sakmesthinipun menawi bebrayan ugi pamarintah nageri Republik Indonesia<br />
kedah nguri-nguri lan ngrembakakaken basa Jawi supados basa Jawi tetep<br />
ngrembaka.<br />
Basa Jawi miturut panuturipun gunggungipun langkung kathah<br />
dipunakeni dening pamarintah Indonesia. Babagan punika<br />
dipunpratelakaken ing buku Sosiolinguistik Kajian Teori lan Analisis<br />
(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 31) ingkang ungelipun “ Ing Indonesia<br />
namung wonten tiga utawi sekawan basa mawon, inggih punika basa-basa<br />
ingkang cacahipun panuturipun ageng, inggih punika basa Indonesia, basa<br />
Jawi, basa Madura, lan basa Sunda”. Basa Jawi ingkang kalungguhanipun<br />
minangka basa dhaerah mujudaken salah satunggaling unsur kabudayaan<br />
nasional ingkang dipunayomi dening negara, jumbuh kaliyan penjelasan<br />
pasal 36 bab XV UUD 1945, ingkang ugi gadhah fungsi minangka:<br />
1<br />
1
2<br />
1. lambang kebangsaan dhaerah, 2. lambang identitas dhaerah, 3. piranti<br />
kangge srawung ing kulawarga lan bebrayan dhaerah.<br />
Basa Jawi ingkang kalebet salah satunggaling basa dhaerah kedah<br />
dipunjaga jalaran saking kebudayaan nasional ingkang badhe<br />
dipunsatukaken, kados katingal wonten ing ungeling kebijakan<br />
pengembangan basa dhaerah kados mekaten : “Bahasa-bahasa daerah yang<br />
masih dipakai sebagai alat perhubungan yang hidup dan dibina oleh<br />
masyarakat pemakainya, dihargai dan dipelihara oleh negara oleh karena<br />
bahasa-bahasa itu adalah bagian dari kebudayaan yang hidup.”<br />
(I Dewa Putu Wijaya, 2006: 32).<br />
Saking rumusan kebijakan ing nginggil punika wonten dudutanipun<br />
inggih punika menawi basa dhaerah dados piranti hubungan intraetnis<br />
ingkang punika lambang semangat kedaerahan. Dialek-<strong>dialek</strong>ipun inggih<br />
punika piranti hubungan antawis subetnis ingkang kedah dipunjaga<br />
kawontenanipun dados pendukung lan pemerkaya basa Jawi standar.<br />
Basa Jawi punika kathah kosa kata, jumbuh kalih cacahing suku Jawi<br />
ingkang kathah lan sumebar ing nusantara. Mesthi kemawon kanthi <strong>dialek</strong><br />
ingkang maneka werni ugi. Dialek ingkang maneka werni wau ndadekaken<br />
basa Jawi, saya kuncara. Nanging amargi wonten ewah gingsiring jaman,<br />
kawula mudha boten prigel anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong>.<br />
Ragam-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> dipunsebabaken wontenipun hubungan lan<br />
keunggulan basa-basa ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahing<br />
bebrayan, penyerbuan utawi penjajahan (Guiraud.1970:24). Ugi peranan
3<br />
<strong>dialek</strong> utawi basa ingkang sebelahan ing selebeting proses kedadosanipun<br />
<strong>dialek</strong> punika. Saking basa lan <strong>dialek</strong> ingkang sebelahan punika, mlebetipun<br />
anasir kosa kata, struktur lan cara pengucapan utawi lafal<br />
(Guiraud.1970:27).<br />
Miturut periksa Mey,. 1994, 12 inggih punika: “Di dalam pembinaan<br />
bahasa Jawa, haruslah memberikan peluang yang seluas-luasnya bagi<br />
penutur-penuturnya untuk menggunakan <strong>dialek</strong> sehingga <strong>dialek</strong> bisa<br />
menjadi alat komunikasi yang utama dalam ranah keluarga dan masyarakat<br />
dalam mengembangkan budaya lokalnya”.<br />
Pramila saking punika supados <strong>dialek</strong> Pemalang tetap lestari panyerat<br />
ngawontenaken panaliten kanthi irah-irahan ”Kawasisan Ngginakaken<br />
Ragam Krama Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Wonten Ing<br />
Dhusun Gandu Kecamatan Comal Kabupaten Pemalang”.<br />
B. Momotaning Prakawis<br />
Saking pawadan prakawis ing inggil saged dirumusaken prakawis<br />
kados mekaten : “Kados pundi Kawasisan Ngginakaken Ragam Krama<br />
Dialek Pemalang Tumrap Kawula Mudha Dhusun Gandu ”<br />
C. Ancasing Panaliten<br />
Ancasing saking panaliten inggih punika kangge mangertosi<br />
<strong>kawasisan</strong><br />
kawula mudha <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />
wonten ing Dhusun Gandu.
4<br />
D. Mupangating Panaliten<br />
Mupangating panaliten saged kaperang dados kalih, inggih punika<br />
mupangat teoritis lan mupangat praktis.<br />
1. Mupangat Teoritis<br />
Panaliten punika saged miwuhi kawruh lan sesarepan bab<br />
<strong>kawasisan</strong>ipun para kawula mudha ing Dhusun Gandu anggenipun<br />
nggadhahi basa <strong>krama</strong>.<br />
2. Mupangat Praktis<br />
Tumrap para mudha asil panaliten punika saged kangge tuladha<br />
anggenipun <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi sarasa sae lan leres.<br />
E. Panandhesing Tembung<br />
Kangge nggampilaken lan negasaken wonten ing selebeting panaliten<br />
punika, pramila panaliti (panyerat) negasaken irah-irahan wonten ing<br />
panandhesing tembung, inggih punika.<br />
1. Kawasisan<br />
Miturut Sasangka (2004 : 95) <strong>kawasisan</strong> inggih punika kaprigelan<br />
kangge nindakaken satunggaling pakaryan kanthi sae lan permati<br />
saengga saged nuwuhaken asil ingkang maremaken.<br />
2. Ragam Krama<br />
“Ragam yaitu macam, cara tingkah laku, banyak” (P.Djaka : 282)<br />
”Krama yaitu salah satu tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa,<br />
lebih halus dari pada sekadar basa” (P. Djaka : 221).
5<br />
Dados Ragam <strong>krama</strong> inggih punika cara tingkah laku untuk<br />
melakukan tataran bahasa Jawa diatas ngoko dan basa agar lebih<br />
halus dalam berbahasa.<br />
3. Dialek<br />
Dialek inggih punika variasi basa saking golongan panutur ingkang<br />
cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal panggenan, wilayah<br />
utawi area tinamtu (Abdul Chaer).<br />
4. Kawula Mudha<br />
Kawula mudha (remaja)” yaitu mereka yang mengalami masa transisi<br />
(peralihan) dari masa kanak-kanak menuju masa dewasa yaitu antara<br />
usia 12-13 tahun hingga usia 20-an” (Santrock, 1998).<br />
F. Metodhe Panaliten<br />
1. Jinising Panaliten<br />
Wonten ing panaliten punika <strong>ngginakaken</strong> jinis panaliten<br />
kualitatif. Miturut Moleong (2007: 6), ” Panaliten kualitatif inggih<br />
punika panaliten ingkang nggadhahi ancas kangge mangertosi fenomena<br />
babagan punapa ingkang dipunalami dening subjek panaliten<br />
tuladhanipun perilaku, persepsi, motivasi, tindakan, lan<br />
sapanunggalipun, sacara holistik, lan kaliyan cara nggambaraken<br />
selebeting wujud tembung-tembung lan basa ing<br />
konteks khusus<br />
ingkang alamiah lan kaliyan mupangataken sedaya metodhe alamiah”.
6<br />
Landhesan katindakaken panaliten kualitatif, miturut Maman<br />
rachman (1993: 108) inggih punika:<br />
a. Kangge ngawekani kathahipun informasi ingkang ical, saengga<br />
intinipun konsep ingkang wonten ing selebeting dhata saged<br />
kaungkap.<br />
b. Kangge ngawekani wontenipun milah dhata empiris kanthi ancas<br />
mbuktekaken leresipun hipotesis, jalaran saking wontenipun<br />
hipotesis ingkang kasusun saderengipun adhedhasar pikiran<br />
deduktif.<br />
c. Kangge ngawekani wontenipun batasan variabel ingkang<br />
dipunungkap jumbuh kaliyan prakawis lan hipotesis ingkang<br />
dipunsusun saderengipun.<br />
Dene ciri pokok saking panaliten kualitatif, miturut<br />
Boy Sabarguna (2008: 5) inggih punika:<br />
a. Panaliti mendhet jarak kaliyan punapa ingkang dipunteliti<br />
b. Realitas dipuncaketi sacara objektif, asring kaliyan boten ningali<br />
nilai-nilai ingkang dipungadhahi dening panaliti.<br />
c. Dipunwiwiti saking asumsi bilih ancas panaliten inggih punika<br />
njlentrehaken aturan utawi kaedah-kaedah prilaku sosial.<br />
d. ilmu ingkang ngrembaka kaliyan momotan hipotesis ingkang<br />
dipunlajengaken kaliyan pangempalan dhata kangge boten sarujuk<br />
(klasifikasi) hipotesis kasebut.
7<br />
e. Konsep pengetahuan kedah njarwekaken salebeting pangertosan<br />
operasional supados saged dipunteliti lan dipunukur.<br />
f. Generalisasi : Trepipun utawi pola prilaku sosial<br />
dipungeneralisasikaken<br />
saking sampel ingkang representatif.<br />
2. Sumber Dhata lan Dhata<br />
a. Sumber Dhata<br />
Ingkang kedah dipunenget selebeting tahapan penyediaan<br />
dhata supados dhata ingkang dipunpikantuk punika representatif<br />
inggih punika bilih sumber dhata punika kedah wontenipun<br />
sulihipun populasi panaliten, selebeting punika dipunbetahaken<br />
besaran sampel ingkang optimal (Mahsun, 2005). Miturut<br />
Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25), pangertosan<br />
populasi inggih punika cacahipun sedaya ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa<br />
tinamtu ingkang boten dipunmangertosi batas-batasanipun jalaran<br />
saking kathahipun tiyang ingkang <strong>ngginakaken</strong>, dangunipun<br />
<strong>ngginakaken</strong> lan wiyaripun dhaerah sarta lingkungan ingkang<br />
<strong>ngginakaken</strong>. Dene populasi<br />
ingkang dipunginakaken panyerat<br />
wonten ing panaliten punika inggih punika warga dhusun Gandu<br />
ingkang taksih mudha.<br />
Sampel inggih punika dados bagian saking populasi<br />
(Maman Rachman, 1993). Bilih ing panaliten punika panaliti<br />
<strong>ngginakaken</strong> sampel kanthi acak (random), sampel ing panaliten
8<br />
inggih punika para mudha ingkang wonten ing RW. 04 dhusun<br />
Gandu.<br />
b. Dhata<br />
Miturut Sudaryanto ing selebeting Tri Mastoyo (2007: 25),<br />
dhata mujudaken bahan dados panaliten. Dhata punika<br />
dipunpikantuki saking sampel panaliten. Dhata inggih punika objek<br />
panaliten sarta kaliyan konteksipun.<br />
Ing panaliten punika data arupi tuturan para kawula mudha<br />
ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa<br />
<strong>krama</strong> salajengipun tuturan punika<br />
dipunrekam.<br />
3. Tatacara Pangempaling Dhata<br />
Tatacara pangempaling dhata ing panaliten punika <strong>ngginakaken</strong><br />
tatacara Simak Bebas Libat Cakap (SBLC). Miturut Sudaryanto<br />
(1993: 135), tatacara SBLC inggih punika panaliti boten dipunlibataken<br />
langsung kangge nderek nemtukaken wujudipun lan wontenipun calon<br />
dhata kajaba mliginipun dados pemerhati-pemerhati tumrap calon dhata<br />
ingkang kabentuk lan wontenipun saking kedadosan kebahasaan<br />
ingkang wonten ing njawi piyambakipun. Salajengipun saged<br />
dipuntindakaken perekaman kaliyan tape recorder utawi HP ingkang<br />
dados pirantinipun.<br />
Ing panaliten punika, metode semak dipunginakaken kangge<br />
nyemak langsung para mudha ingkang wicanten ngangge <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong><br />
<strong>dialek</strong> Pemalang.
9<br />
Selebeting panaliten<br />
<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang tumrap para<br />
mudha punika <strong>ngginakaken</strong> tatacara cakap. Tatacara cakap nggadhahi<br />
teknik dhasar arupi teknik pancing (priksanana Sudaryanto, 1993).<br />
Kangge pikantuk data panaliten, panaliti wiwitipun kedah kanthi sedaya<br />
kewasisan lan purunipun mancing informan supados wicanten.<br />
(Lih Sudaryanto, 1993:137).<br />
Sesampunipun dipunrekam ingkang dipunlajengaken kaliyan<br />
klasifikasi. Nggolongaken dhata, ing tahap punika dipunlampahi kanthi<br />
cara nggolongaken, nyamekaken dhata ingkang sami lan bentenaken<br />
dhata ingkang benten (Mahsun, 2005). Ing selebeting punika, transkripsi<br />
dhata saged kalampahan. Transkripsi dhata ing panaliten punika ingkang<br />
<strong>krama</strong> mawon.<br />
4. Tatacara Palapuran<br />
Panaliten saged kasebat purna menawi asiling analisis dhata<br />
ingkang sampun dipunlampahi dening panaliti sampun dipunserat lan<br />
dipunsajikaken<br />
ing selebeting lapuran (ingkang saged wujudipun<br />
Makalah, Lapuran Panaliten, Skipsi, Tesis, utawi Disertasi).<br />
(Trimastoyo 2007: 32).<br />
Asiling analisis dhata ing panaliten punika dipunlapuraken kanthi<br />
deskriptif.
10<br />
G. Tatarakiting Panyeratan<br />
Supados langkung gampil anggenipun maos skripsi punika, panaliti<br />
badhe ngandharaken tata urutaning panyeratan skripsi wonten ing ngandhap<br />
punika:<br />
Bab I minangka kangge mangertosi menapa ingkang dados<br />
andharaning prakawis. Isinipun nyakup ing antawisipun pawadan pamilihing<br />
irah-irahan, momotaning prakawis, ancasing panaliten, mupangating<br />
panaliten, panandhesing tembung, metodhe panaliten lan tatarakiting<br />
panyeratan.<br />
Kangge ngudhari momotan ing panaliten, panyerat <strong>ngginakaken</strong><br />
saperangan teori. Dene andharan kawiwitan saking basa lan <strong>kawasisan</strong> basa,<br />
<strong>ragam</strong> basa <strong>krama</strong>, variasi basa lan <strong>dialek</strong>. Sedaya punika kababaraken<br />
wonten ing bab II.<br />
Bab III minangka lapuran, isinipun mujudaken asilipun panaliten.<br />
Minangka dudutan seratan saged kawaos ing bab IV inggih punika<br />
bab<br />
panutup. Salajengipun wonten perangan ing pungkasan kaserat kajian<br />
pustaka.
BAB II<br />
LANDHESAN TEORI<br />
A. Basa lan Kawasisan Basa<br />
Basa inggih punika piranti komunikasi antawis anggota bebrayan arupi<br />
simbul ungel ingkang dipunasilken dening piranti ucap manungsa<br />
(Gorys Keraf: 2004). Basa mujudaken sistem komunikasi ingkang<br />
<strong>ngginakaken</strong> simbul-simbul vokal (ungel ujaran) ingkang sipatipun arbitrer,<br />
ingkang saged <strong>ngginakaken</strong> gerak-gerik badaniah ingkang nyata. Punika<br />
mujudaken simbul jalaran rakiting ungel ingkang dipunasilaken dening piranti<br />
ucap manungsa kedah maringi makna. Dene simbul inggih punika tandha<br />
ingkang maringi makna tinamtu, inggih punika mujudaken dhateng punapa<br />
ingkang saged dipunserap pancadriya.<br />
Miturut Gorys Keraf (2004 : 2) basa nyakupi kalih bidang, inggih<br />
punika ungel vokal ingkang dipunasilaken dening piranti ucap manungsa, lan<br />
teges inggih punika gegayutan antawis rakiting ungel vokal kaliyan babagan<br />
punika. Ungel punika mujudaken getaran ingkang merangsang piranti<br />
pamireng kitha, nanging teges inggih punika isi ingkang wonten selebeting<br />
arus ungel ingkang njalaraken reaksi utawi tanggapan saking sanesipun.<br />
Teges ingkang wonten ing selebeting rakiting ungel sipatipun arbitrer<br />
utawi manasuka. Dene makna tembung adhedhasar konvensi (kesepakatan)<br />
bebrayan basa ingkang wonten.<br />
11
12<br />
Miturut Gorys keraf (2004: 4), basa nggadhahi fungsi dados:<br />
1. Alat untuk menyatakan ekspresi diri.<br />
Dados piranti kangge ngandharaken ekspresi diri, basa ngandharaken<br />
secara terbuka sedaya ingkang tersirat. Unsur-unsur ingkang ngaribawani<br />
ekspresi diri inggih punika supados dipunpikantuki perhatosan tiyang<br />
sanes lan kenging kangge merdikakaken dhiri saking sedaya tekanan<br />
emosi.<br />
2. Alat komunikasi.<br />
Dados piranti komunikasi, basa mujudaken saluran perumusan maksud<br />
saengga saged kerja sama kaliyan sesami. Mranata kathahipun jinis<br />
kagiatan bebrayan, rancangan lan ngarahaken. Lan piranti komunikasi ugi<br />
saged analisis wekdal ingkang rumiyin kangge dipunpikantuki asil-asil<br />
ingkang mupangat kangge wekdal samenika.<br />
3. Alat mengadakan integrasi dan adaptasi sosial.<br />
Kanthi basa manungsa saged interaksi kaliyan sedaya jinising tata <strong>krama</strong><br />
bebrayan kasebut. Basa saged ngawontenaken integrasi (pembauran)<br />
ingkang sampurna kangge individu kaliyan bebrayaipun. Lan saged<br />
jumbuhaken piyambakipun (adaptasi) kaliyan sedayanipun selebeting<br />
<strong>ngginakaken</strong> basa.<br />
4. Alat mengadakan kontrol sosial.<br />
Ingkang kasebut kaliyan kontrol sosial inggih punika usaha kangge<br />
ngaribawani tingkah laku lan tindak-tanduk tiyang-tiyang sanes. Tingkah<br />
laku punika saged sipatipun kabikak utawi ingkang sipatipun katutup.
13<br />
Selebeting <strong>ngginakaken</strong> kontrol sosial, basa punika nggadhahi relasi<br />
kaliyan proses-proses sosialisasi bebrayan. Proses-proses sosialisasi<br />
punika saged dipunwujudaken kanthi cara inggih punika dipunpikantuki<br />
keprigelan wicantenan, basa mujudaken saluran ingkang utami wonten<br />
pundi kepercayaan lan sikap bebrayan dipunparingaken dhateng lare-lare,<br />
basa nggambaraken lan jlentrehaken peranan ingkang dipunlampahi<br />
dening lare kangge identifikasi piyambakipun lan nggadhahi rasa<br />
keterlibatan (utawi sense of belonging utawi esprit decorps) lare babagan<br />
bebrayan basanipun. (Gorys keraf, 2004: 7).<br />
Miturut Nababan ing selebeting Aslinda (2007:1) basa mujudaken<br />
sistem vokal simbul ingkang mardika ingkang dipunginakaken dening<br />
bebrayan kangge interaksi. Basa saged dipunkaji saking kalih aspek, inggih<br />
punika hakekat lan faedahipun. Hakekat basa wicantenaken sistem unsur basa<br />
lan faedahipun basa kangge komunikasi. Kanthi komunikasi badhe kedadosan<br />
sistem sosial utawi bebrayan, boten wontenipun sistem sosial boten wonten<br />
bebrayan. Bebrayan utawi sistem sosial manungsa adhedhasar lan dados<br />
pangaribawa ing komunikasi basa.<br />
Miturut Aslinda (2007 : 95) inggih punika basa kalebet aktivitas<br />
manungsa, kagiatan kaliyan sanesipun utawi kelompok sosial tinamtu. Bilih<br />
basa dipunginakaken selebeting gegayutan aktivitas tiyang kaliyan sanesipun<br />
(kelompok sosial) tinamtu, kedadosan punika kasebat wicara<br />
(talking, conversation). Nanging selebeting wicara kaliyan piyambak dados<br />
aktivitas individual kasebat kedadosan berfikir (thinking inner speech).
14<br />
Selebeting panganggenipun basa, panutur kedah merhatosaken unsurunsur<br />
ingkang kawontenan selebeting tindak basa lan gegayutanipun kaliyan<br />
utawi pangaribawanipun tumrap wujud lan pamilihing <strong>ragam</strong> basa. Miturut<br />
Dell Hymes, 1979 ing selebeting Aslinda (2007: 9) jlentrehaken bilih<br />
selebeting selebeting panganggenipun basa wonten wolong unsur ingkang<br />
kedah dipunperhatosaken selebeting panganggenipun basa. Unsur-unsur<br />
kasebut dipunsingkat kaliyan akronim, SPEAKING (Setting, participant, end,<br />
act sequence, key, instrumentalis, norms, genre).<br />
1. Setting lan scene<br />
Setting lan scene gegayutanipun kaliyan latar utawi panggenan kedadosan<br />
tutur. Panggenan kedadosan tutur gegayutanipun kaliyan wekdal<br />
wicantenan lan kahanan, kapan lan kahanan ingkang trep kangge<br />
<strong>ngginakaken</strong> tuturan. Wekdal, panggenan, lan kahanan tutur ingkang<br />
benten saged njalaraken panganggenipun variasi basa ingkang benten.<br />
2. Participant<br />
Participant inggih punika piranti penafsir kangge mratelakaken sinten<br />
mawon ingkang <strong>ngginakaken</strong> basa (panutur, mitra tutur lan pamireng)<br />
3. End<br />
Komponen tutur end gegayutanipun kaliyan teges lan ancas ingkang badhe<br />
dipunasilaken selebeting kagiatan pawicantenan.<br />
4. Act Sequence<br />
Komponen tutur act sequence gegayutanipun kaliyan wujud lan isi<br />
tuturan. Wujud tuturan punika gegayutan kaliyan tembung-tembung
15<br />
ingkang dipunginakaken, kados pundi panganggenipun lan gegayutan<br />
antawis punapa ingkang dipunwicantenaken kaliyan topik pawicantenan.<br />
5. Key<br />
Komponen tutur key gegayutanipun kaliyan manner, nada swanten, sikap<br />
utawi cara pawicantenan.<br />
6. Instrumentalis<br />
Instrumentalis gegayutanipun kaliyan channel/ saluran lan wujud basa<br />
ingkang dipunginakaken kangge nyampekaken pesan.<br />
7. Norms<br />
Komponen tutur norms gegayutan kaliyan kaidah-kaidah tingkah laku<br />
selebeting interaksi lan interpretasi komunikasi. Norma interaksi<br />
dipungambaraken dening tataran sosial utawi gegayutan sosial ingkang<br />
umum selebeting golongan bebrayan.<br />
8. Genre<br />
Genre mujudaken kategori ingkang saged dipuntemtukaken lewat wujud<br />
basa ingkang dipunginakaken, kados narasi, puisi, pepatah, doa lan<br />
sapanunggalipun.<br />
Kawasisan basa nggadhahi ancas kangge lancaraken komunikasi<br />
ingkang cetha lan trep kaliyan sedaya bebrayan. Kawasisan basa punika saged<br />
ngundhakaken kamampuan pawongan ing babagan olah piker. Ingkang utami<br />
saking <strong>kawasisan</strong> basa inggih punika <strong>ngginakaken</strong> basa kanthi sae. Sansaya<br />
sae basanipun, saya gamblang lan gampil anggenipun gulah wentah piker.
16<br />
Langkah-langkah ingkang mujudaken <strong>kawasisan</strong> basa<br />
dipunjlentrehaken dening Gorys Keraf, inggih punika:<br />
”Latihan kemampuan atau kemahiran pertama-tama bermaksud untuk<br />
menggelar dan mengembangkan potensi-potensi pribadi. Dengan<br />
latihan-latihan yang intensif, kita akan memperoleh keahlian<br />
bagaimana menggunakan daya pikir secara efektif, menguasai stuktur<br />
bahasa dan kosakata secara meyakinkan, menggunakan suara dan<br />
artikulasi bahasa yang tepat, bagaimana menggunakan gerak-gerik,<br />
isyarat dan air muka sesuai dengan suasana dan isi pembicaraan.<br />
Latihan-latihan ini perlahan-lahan akan memungkinkan kita<br />
melahirkan ide, pengetahuan, perasaan dan lain-lainnya dalam bentuk<br />
bahasa yang baik dan lancar, dengan cara yang teratur dan logis.”<br />
(Gorys Keraf, 2004 :8 ).<br />
B. Ragam Basa Krama<br />
Ragam basa <strong>krama</strong> inggih punika wujud unggah-ungguh basa Jawi<br />
ingkang nggadhahi inti leksikon <strong>krama</strong> utawi ingkang dados unsur inti ing<br />
<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> inggih punika leksikon <strong>krama</strong> boten leksikon sanesipun<br />
(Sasangka, 2007: 113). Ragam <strong>krama</strong> dipunginakaken kangge wicanten ing<br />
antawisipun tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang rumaos piyambakipun<br />
langkung andhap status sosialipun saking tiyang ingkang dipunajak wicanten.<br />
Ingkang dipuntengenaken dening basa <strong>krama</strong> miturut Haryana<br />
Harjawiyana (2001:67) inggih punika raos kasusilan (moralitas utawi etis)<br />
kaliyan pakurmatan (kehormatan), basa indonesianipun unsur dasar utawi<br />
unsur fundamental. Dipunwastani unsur dasar, amargi ingkang dados<br />
tetalesipun basa <strong>krama</strong>, ingkang kiyat lan kekah, jejeg ajeg boten ewah boten<br />
gingsir wiwit jaman rumiyin, jaman kejawen, ngantos dumugi jaman enggal<br />
samenika.
17<br />
Nalika jaman kejawen, basa <strong>krama</strong> mawarni-warni, ingkang pokok<br />
wonten gangsal inggih punika basa madya, basa <strong>krama</strong> desa, basa <strong>krama</strong>, basa<br />
<strong>krama</strong> inggil, tuwin basa kedhaton. Basa madya dipunprinci dados : basa<br />
madya ngoko, basa madyantara, lan basa madya <strong>krama</strong>. Basa <strong>krama</strong> ugi<br />
kaprinci dados : basa mudha <strong>krama</strong>, basa <strong>krama</strong>ntara, lan basa wredha <strong>krama</strong>.<br />
1. Basa Mudha Krama<br />
Basa mudha <strong>krama</strong> kawastanan ugi basa <strong>krama</strong> alus, inggih<br />
punika basa ingkang ngajeni ingkang langkung sepuh utawi sinten<br />
kemawon ingkang dipunajeni, lagu dhekung, tembung-tembungipun <strong>krama</strong><br />
inggil, nanging boten ngangge tembung dalem.<br />
Basa mudha <strong>krama</strong> punika limrahipun ingkang ngangge:<br />
a. Priyantun nem dhateng sepuh<br />
b. Murid dhateng dwijanipun<br />
c. Rewang (pembantu) dhateng bendaranipun<br />
d. Kanca ingkang dereng sami kulina<br />
e. Priyayi dhateng priyayi sak pantaran<br />
f. Reh-rehan dhateng pimpinan<br />
2. Basa Kramantara<br />
Basa <strong>krama</strong>ntara punika limrahipun dipunanggep tumrap sasamisami,<br />
kados priyayi rumaos menang sausap drajadipun kaliyan ingkang<br />
dipunajak wicanten. Wujudipun tembung-tembung <strong>krama</strong> lugu<br />
(ater-ater lan penambang <strong>krama</strong>), boten ngangge <strong>krama</strong> inggil tumrap<br />
ingkang dipunajak wicantenan.
18<br />
3. Basa Wredha Krama<br />
Basa wreda <strong>krama</strong> punika basanipun tiyang sepuh dhateng<br />
tiyang enem sasaminipun, nanging ngajeni sawetawis. Basa kasebat<br />
wujudipun tembung <strong>krama</strong> ngangge ater-ater lan panambang ngoko lan<br />
tanpa <strong>krama</strong> inggil tumrap dhateng ingkang dipunajak wicanten.<br />
Basa <strong>krama</strong> kedah tansah dipunbudidaya sageda nyaketi wewaton,<br />
inggih basa <strong>krama</strong> sinerat punapa dene basa <strong>krama</strong> pawicantenan/ lesan. Basa<br />
<strong>krama</strong> sinerat langkung gampil netepi wewaton, amargi wonten wekdal<br />
kangge nglelimbang cara-caranipun. Ingkang radi rekaos netepi wewaton<br />
punika basa <strong>krama</strong> pawicantenan, amargi wedharing basa sipatipun dadakan<br />
(spontan). Haryana Harjawiyana (2001:84) njlentrehaken bilih basa<br />
pawicantenan/ lesan punika ngemu raos pangraos (emosi utawi sentimensentimen).<br />
Emanipun wedharing raos pangraos wau kanthi dadakan (spontan).<br />
Miturut Haryana Harjawiyana (2001:76) dhedhasar wewatonipun basa<br />
<strong>krama</strong> inggih punika:<br />
1. Ngramakaken Tembung<br />
a. Tembung-tembung ngoko ingkang wonten <strong>krama</strong>nipun dipungantos<br />
tembung <strong>krama</strong>, dene ingkang boten wonten <strong>krama</strong>nipun tetep<br />
tembung ngoko kemawon. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Aku arep nggambar woh-wohan kayata pelem,<br />
jeruk, apel, jambu karo anggur.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Kula badhe nggambar woh-wohan kadosta pelem,<br />
jeram, apel, jambet kaliyan anggur.
19<br />
b. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan dhiri pribadi ingkang<br />
wonten <strong>krama</strong>nipun tetep dipun<strong>krama</strong>kaken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Ayo mampir ing omahku sadhela, bocah-bocah lan<br />
bojoku wis padha kangen.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Mangga mampir ing griya kula sakedhap, lare-lare<br />
kaliyan semah kula sampun sami kangen.<br />
c. Tembung-tembung ingkang magepokan kaliyan kewan, wit-witan utawi<br />
samukawis, ingkang wonten <strong>krama</strong>nipun tetep dipun<strong>krama</strong>kaken.<br />
Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Wah, aku lagi rekasa, nandur wit jeruk arep mati,<br />
ngingu manuk padha lara, gek pitmontor wae rusak<br />
ora bisa mlaku.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Wah, kula saweg rekaos, nanem wit jeram badhe<br />
pejah, ngingah peksi sami sakit, gek pitmontor<br />
kemawon risak boten saged mlampah.<br />
2. Ngramakaken Ater-ater (awalan, prefiks)<br />
a. Ater-ater di-, dipun<strong>krama</strong>kaken: dipun-. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitike diedol ing pasar.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun dipunsade ing peken.<br />
b. Ater-ater kok-, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Apa pitike arep kokedol ing pasar<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Menapa ayamipun badhe sampeyan sade ing peken
20<br />
c. Ater-ater dak-. Dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitike wis dakedol ing pasar.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun sampun kula sade ing peken.<br />
3. Ngramakaken Panambang (akhiran, sufiks)<br />
a. Panambang -e, dipun<strong>krama</strong>kaken: -ipun. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitike kuwi dakgawane wae.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun menika kula bektanipun kemawon.<br />
b. Panambang -en, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitik kuwi gawanen mulih!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam menika sampeyan bekta mantuk!<br />
c. Panambang -ana, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-i. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitik sing isih cilik-cilik iku gawanana mulih wae!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam ingkang taksih alit-alit menika sampeyan<br />
bektani mantuk kemawon!<br />
d. Panambang -na, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitik iki gawakna sadhela, arep daktaleni sikile!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayam menika sampeyan bektakaken sakedhap,<br />
badhe kula tangsuli sukunipun!<br />
e. Panambang -mu, dipun<strong>krama</strong>kaken: -sampeyan. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Iki rak pitikmu ta<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Menika rak ayam sampeyan ta<br />
f. Panambang -ku, dipun<strong>krama</strong>kaken: -kula. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Iya bener, kuwi pitikku.
21<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Inggih leres, menika ayam kula.<br />
4. Ngramakaken Rimbag Camboran (konfiks)<br />
a. Camboran N-a, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Nggawaa pitik sing putih kae!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbekta ayam ingkang pethak menika!<br />
b. Camboran N-ana, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N-i. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Nggawanana pitik-pitik kate kae!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbektani ayam-ayam kate menika!<br />
c. Camboran N-na, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-N-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Nggawakna pitik Bulik, kareben dibeleh kanggo<br />
bakdan!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Sampeyan mbektakaken ayam Buli, kajengipun<br />
dipunbeleh kangge bakdan!<br />
d. Camboran di-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: dipun-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitike bangkok mbok digawakake Pak Darma, jare<br />
kepengin ngingu!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Ayamipun bangkok mbok dipunbektakaken Pak<br />
Darma, criyosipun kepengin ngingah!<br />
e. Camboran kok-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: sampeyan-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Mbak Darmi jare arep mulih, pitike sing dhere kae<br />
mbok kokgawakake, kareben kanggo cucuk-cucuk!
22<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Mbak Darmi criyosipun badhe mantuk, ayamipun<br />
dhere menika mbok sampeyan bektakaken,<br />
kajengipun kangge cucuk-cucuk!<br />
f. Camboran dak-ake, dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Wah, pitike kuwi giras, kene dakgawakake, mundhak<br />
ucul!<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Wah, ayamipun menika giras, ngriki kula bektakaken,<br />
mindhak ucul!<br />
g. Camboran dak-e, dipun<strong>krama</strong>kaken: kula-ipun. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Pitik sing gering kuwi dakgawane wae apa, mundhak<br />
nulari liya-liyane<br />
2) Basa <strong>krama</strong>: Ayam ingkang gering menika kula bektanipun<br />
kemawon menapa, mindhak nulari sanessanesipun<br />
h. Camboran dak-ane, dipun<strong>krama</strong>kaken kula-anipun. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Wis, pitik sing padha pileren dakgawanane, aku<br />
bisa nambani.<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Sampun, ayam ingkang sami pileren kula<br />
bektananipun, kula saged njampeni.<br />
i. Camboran dak-ne, dipun<strong>krama</strong>kaken dak-aken. Tuladha:<br />
1) Basa ngoko : Dhik, pitikmu wis ngekeg, dakgawakne jago apa<br />
Rak banjur ngendhog
23<br />
2) Basa <strong>krama</strong> : Dhik, ayam sampeyan sampun ngekeg, kula<br />
bektakaken sawung menapa Rak lajeng nigan.<br />
C. Variasi Basa<br />
Variasi basa inggih punika wujud bagian utawi varian selebeting basa<br />
ingkang nggadhahi pola ingkang langkung sami kaliyan pola ingkang<br />
limrahipun basa indukipun (Poedjosoedarmo selebeting aslinda, 2007:17).<br />
Miturut Aslinda (2007 : 97) inggih punika basa nggadhahi variasivariasi<br />
dados pancaran saking gegayutanipun antawis tiyang, gegayutan<br />
antawis golongan lan sikap bebrayanipun tumrap basanipun. Sikap lan<br />
gegayutan punika dipunwujudaken boten kaliyan teges variasi selebeting<br />
basanipun, nanging ugi gegayutan kaliyan sistem basa, kados nama panggilan,<br />
tata cara tegur sapa, tataran-tataran basa (speech level), lan lelewa basa.<br />
Kedadosanipun ke<strong>ragam</strong>an utawi variasi basa punika sanes<br />
dipunsebabaken dening penuturipun ingkang boten homogen, nanging ugi<br />
jalaran kegiatan interaksi sosial ingkang dipunlampahi be<strong>ragam</strong> sanget.<br />
Kegiatan mbetahaken utawi nyebabaken kedadosanipun ke<strong>ragam</strong>an basa<br />
punika. Ke<strong>ragam</strong>an punika badhe langkung kathah menawi basa kasebut<br />
dipunginakaken dening penutur ingkang kathah sanget, sarta ing selebeting<br />
wilayah ingkang wiyar sanget. Chaer lan Agustina ing selebeting<br />
Aslinda (2007 :17) mbentenaken variasi-variasi basa, inggih punika:
24<br />
1. Variasi dari Segi Penutur<br />
Variasi basa ingkang ketingal adhedhasar penuturipun inggih<br />
punika variasi basa ingkang kasebut idiolek, inggih punika variasi basa<br />
ingkang sifatipun individu. Miturut konsep idiolek, saben tiyang nggadhahi<br />
variasi basa utawi idiolekipun piyambak-piyambak. Variasi idiolek punika<br />
ngengingi wernining swanten, pamilihing tembung, lelawaning basa, tata<br />
rakiting ukara, lan salajengipun.<br />
Variasi basa kaping kalih adhedhasar penuturipun inggih punika<br />
ingkang kasebut <strong>dialek</strong>, inggih punika variasi basa saking<br />
kelompok<br />
penutur ingkang cacahipun relatif, ingkang wonten ing setunggal<br />
panggenan, wilayah, utawi area tinamtu (Abdul Chaer, 2004: 63). Panutur<br />
selebeting <strong>dialek</strong> nggadhahi idiolek piyambak, nggadhahi ciri ingkang<br />
sami kawontenan ing setunggal <strong>dialek</strong>.<br />
Variasi kaping tiga adhedhasar penutur inggih punika kronolek<br />
utawi <strong>dialek</strong> temporal inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken<br />
dening kelompok sosial ing wekdal katemtu. Umpaminipun, variasi basa<br />
indonesia ingkang dipunginakaken ing wekdal rumiyin lan variasi basa<br />
ingkang dipunginakaken ing wekdak samenika.<br />
Variasi basa kaping sekawan adhedhasar penuturipun inggih<br />
punika sosiolek utawi <strong>dialek</strong> sosial, inggih punika variasi basa ingkang<br />
ngengingi<br />
status, golongan, lan kelas sosial para penuturipun. Variasi<br />
basa punika ngenani sedaya perkawis pribadi penuturipun, kados yuswa,<br />
pendidikan, seks, pakaryan, tataran kebangsawanan, kahanan sosial
25<br />
ekonomi lan sapanunggalipun. Adhedhasar yuswa, variasi basa ingkang<br />
dipunginakaken dening lare, para mudha, tiyang dhewasa lan tiyang<br />
ingkang langkung sepuh.<br />
2. Variasi dari Segi Pemakaian<br />
Variasi basa adhedhasar kaliyan panganggenipun, ingkang<br />
<strong>ngginakaken</strong>, utawi fungsinipun kasebut fungsiolek (Nababan 1984),<br />
<strong>ragam</strong>, utawi register (Abdul Chaer, 2004: 68). Variasi punika limrahipun<br />
dipunwicantenaken adhedhasar bidang panganggening, lelewa, utawi<br />
tataran keformalan, lan sarana panganggenipun. Variasi basa adhedhasar<br />
punika limrahipun dipungayutaken kaliyan prakawis <strong>dialek</strong>. Bentenipun<br />
variasi basa saking segi panganggenipun wonten ing kosa katanipun.<br />
Bidang-bidangipun badhe nggadhahi cacahipun kosa kata khusus ingkang<br />
boten wonten selebeting kosa kata bidang ilmu sanesipun.<br />
3. Variasi dari Segi Keformalan<br />
Adhedhasar tataran keformalan, Martin Joss (1967)<br />
njlentrehaken variasi basa dados gangsal jinis lelewa, inggih punika lelewa<br />
utawi <strong>ragam</strong> baku, lelewa utawi <strong>ragam</strong> resmi, lelewa utawi <strong>ragam</strong> usaha,<br />
lelewa utawi <strong>ragam</strong> santai, lan lelewa utawi <strong>ragam</strong> akrab<br />
(Abdul Chaer, 2004: 70).<br />
Ragam baku dipunginakaken ing selebeting kawontenan resmi<br />
lan khidmat. Ragam baku kasebat dados <strong>ragam</strong> baku jalaran pola lan<br />
kaidahipun sampun dipuntetapaken secara tetep lan boten saged<br />
dipunewahi.
26<br />
Ragam basa resmi inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />
dipunginakaken ing selebeting buku-buku wulangan, rapat dinas, lan<br />
layang resmi. Ragam basa resmi sami kaliyan <strong>ragam</strong> basa baku ingkang<br />
dipunginakaken selebeting kahanan resmi.<br />
Ragam basa usaha inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />
dipunginakaken ing selebeting wicanten limrahipun ing sekolah lan rapatrapat.<br />
Ragam basa usaha punika wonten ing antawis <strong>ragam</strong> basa formal<br />
lan <strong>ragam</strong> basa santai.<br />
Ragam basa santai inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />
dipunginakaken wonten ing kawontenan santai. Kosa kata ing <strong>ragam</strong><br />
santai punika kathah wontenipun unsur leksikal <strong>dialek</strong>. Ragam basa santai<br />
punika asring dipunginakaken selebeting kahanan boten resmi kangge<br />
wicantenan kaliyan kulawarga lan kanca-kanca.<br />
Ragam basa akrab inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang<br />
dipunginakaken antawis kanca ingkang sampun akrab, karib, lan<br />
kulawarga. Ciri <strong>ragam</strong> basa akrab inggih punika kathahipun ngangge kode<br />
basa ingkang sipatipun pribadi, piyambak lan relatif tetep selebeting basa<br />
akrab punika, pangangge basanipun asring boten jangkep lan andhap.<br />
Kedadosan punika jalaran panutur sampun sami mangertos.<br />
4. Variasi dari Segi Sarana<br />
Variasi basa saking segi sarana dipuntingali saking sarana<br />
ingkang dipunginakaken. Adhedhasar sarana ingkang dipunginakaken,<br />
<strong>ragam</strong> basa kaperang dados kalih, inggih punika <strong>ragam</strong> basa pawicantenan
27<br />
lan <strong>ragam</strong> basa sinerat. Ragam basa pawicantenan panganggenipun kanthi<br />
wicanten lan dipunbantu dening unsur-unsur suprasegmental, <strong>ragam</strong> basa<br />
sinerat unsur suprasegmental boten wonten. Penggantos unsur<br />
suprasegmental selebeting basa sinerat inggih punika kaliyan nyerataken<br />
unsur kasebut kaliyan simbul lan tanda baca.<br />
D. Dialek<br />
Dialek kalebet variasi basa miturut penuturipun. Babagan punika<br />
dipunandharaken dening Chaer lan Agustina (1995:82-89) ingkang ungelipun<br />
“Adhedhasar panuturipun, variasi basa saged dipunbentenaken dados idiolek,<br />
<strong>dialek</strong>, akrolek, basilek, vulgar, slang utawi basa prokem, kolokial (basa gaul),<br />
jargon, argot lan ken”.<br />
Dialek wiwitanipun dipunginakaken selebeting gegayutan kaliyan<br />
kahanan basa. Meillet (1967:69) mratelakaken bilih <strong>dialek</strong> inggih punika<br />
piranti wujud ujaran setunggal panggenan ingkang benten-benten, ingkang<br />
nggadhahi ciri-ciri universal. Salah satunggaling ciri khas <strong>dialek</strong> inggih punika<br />
wontenipun sami mangertos ing antawisipun tiyang ingkang <strong>ngginakaken</strong><br />
<strong>dialek</strong>, nanging <strong>ngginakaken</strong> basa kaliyan basa ingkang kados-kados benten.<br />
Miturut Meillet ing selebeting Ayatrohaedi (1979 : 2), wonten kalih<br />
ciri ingkang dipungadhahi <strong>dialek</strong> inggih punika (1) <strong>dialek</strong> inggih punika<br />
perangkat wujud tuturan panggenan ingkang benten-benten, ingkang<br />
nggadhahi ciri-ciri ingkang limrah lan langkung mirip sesaminipun, lan (2)<br />
<strong>dialek</strong> boten kedah mendhet sedaya wujud tuturan saking basa.
28<br />
Dialek dipunbentenaken dados tiga, miturut Hartman lan Stork (1972)<br />
inggih punika:<br />
1. Dialek Geografis<br />
Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening<br />
sekelompok tiyang (penutur) selebeting wilayah geografis ingkang benten.<br />
Selebeting basa Jawa dipuntepangaken wontenipun pinten-pinten jinis<br />
<strong>dialek</strong> inggih punika <strong>dialek</strong> Tegal, <strong>dialek</strong> Pemalang, <strong>dialek</strong> Pekalongan,<br />
<strong>dialek</strong> Semarang, <strong>dialek</strong> Banyumas, <strong>dialek</strong> Solo, <strong>dialek</strong> Surabaya lan<br />
sapanunggalipun.<br />
2. Dialek Sosial (Sosiolek)<br />
Inggih punika variasi basa ingkang dipunsebabaken dening<br />
penutur nggadhahi status sosial ingkang benten. Adhedhasar yuswanipun,<br />
wontenipun variasi basa lare-lare, variasi basa lare remaja, variasi basa<br />
tiyang dewasa lan sapanunggalipun. Adhedhasar jenis kelaminipun,<br />
wontenipun basa jaler lan basa istri, ugi wontenipun basa para waria lan<br />
kaum gay (Oetomo lan Suhardi 1990). Kajaba punika ugi wonten<br />
basanipun para dwija, tukang becak, para mubaligh lan sapanunggalipun.<br />
3. Dialek Temporal (Kronolek)<br />
Inggih punika variasi basa ingkang dipunginakaken dening<br />
kelompok sosial selebeting wekdal tinamtu. Wontenipun variasi basa ing<br />
wekdal penjajahan Jepang, variasi basa ing wekdal penjajahan Walanda,<br />
variasi basa ing wekdal kamardikan lan sapanunggalipun.
29<br />
Kedadosanipun <strong>ragam</strong>-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> punika langkung utami<br />
dipunsebabaken dening wontenipun gegayutan lan langkung unggul basa-basa<br />
ingkang dipunbekta nalika kedadosan pindahipun bebrayan, penyerbuan,<br />
utawi penjajahan miturut Guiraud ing selebeting Ayatrohaedi (1979: 6).<br />
Ingkang dipunpikantuki kalepatan inggih punika peranan <strong>dialek</strong> utawi basa<br />
ingkang sebelahan selebeting proses kedadosanipun <strong>dialek</strong>. Saking basa lan<br />
<strong>dialek</strong> ingkang sebelahan punika, mlebetipun anasir kosa kata, struktur, lan<br />
cara pangucapan utawi lafal.<br />
Ragam-<strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> utawi tinamtukaken dening faktor wekdal,<br />
panggenan, sosio-budaya, kahanan lan sarana pengungkapan<br />
(Kridalaksana, 1970: 8). Kasunyatan faktor-faktor kasebut sami<br />
njangkepi.<br />
Faktor wekdal jalaraken basa ingkang sami, ing wekdal riyen lan samenika<br />
benten, nanging sami-sami kaliyan faktor panggenan, bentenipun punika<br />
ngrembaka ngantos samenika. Adhedhasar babagan punika pramila <strong>dialek</strong><br />
saged kagolong dados tigang kelompok, inggih punika (1) <strong>dialek</strong> 1 (2) <strong>dialek</strong> 2<br />
lan (3) <strong>dialek</strong> sosial.(Ayatrohaedi 1979 : 13)<br />
1. Dialek 1<br />
Inggih punika ingkang benten-benten jalaran kawontenan alam<br />
panggenan <strong>dialek</strong> kasebut dipunginakaken salajengipun<br />
(Warnant, 1973: 101). Dialek punika dipunasilaken<br />
jalaran wontenipun<br />
kalih faktor ingkang sami njangkepi, inggih punika faktor wekdal lan<br />
faktor panggenan.
30<br />
2. Dialek 2<br />
Inggih punika basa ingkang dipunginakaken ing njawi dhaerah<br />
ingkang <strong>ngginakaken</strong> (Warnant, 1973:102).<br />
3. Dialek Sosial<br />
Dialek sosial inggih punika <strong>ragam</strong> basa ingkang dipunginakaken<br />
dening golongan tinamtu, ingkang mekaten bentenaken saking golongan<br />
bebrayan sanesipun (Kridalaksana, 1971). Golongan punika saged<br />
golongan nyambut damel, yuswa, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan, lan<br />
sapanunggalipun. Ragam <strong>dialek</strong> sosial ingkang ningalaken ciri-ciri<br />
ingkang khusus sanget dipuntepangi kaliyan nama argot utawi slang.<br />
(Ayatrohaedi 1979 : 14). Pangertosan saking slang miturut<br />
Abdul Chaer (2004 : 67) inggih punika variasi sosial ingkang sipatipun<br />
khusus lan boten dipunmangertosi. Tegesipun, variasi punika<br />
dipunginakaken dening golongan tinamtu ingkang kawates sanget, lan<br />
boten dipunmangertosi dening njawi golongan punika. Pramila kosakata<br />
ingkang dipunginakaken selebeting slang punika asring ewah.
31<br />
BAB III<br />
PALAPURAN ASIL PANALITEN<br />
Babagan punika isinipun wujud <strong>kawasisan</strong> <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong><br />
<strong>dialek</strong> pemalang tuturan para mudha ing dhusun Gandu. Nalika proses komunikasi<br />
antawisipun para mudha kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang<br />
rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />
A. Wewayangan Dhata<br />
Palapuran asil panaliten ingkang sampun dipunlampahi dening<br />
panaliti dipunlapuraken kanth cara deskripsi (wewayangan dhata) saking<br />
tuturan para kawula mudha wonten ing dhusun Gandu.<br />
1. Pacelathon antawisipun Ellis kaliyan Bu Mirah (Dhata I)<br />
Ellis<br />
: ” Assalammu’alaikum.”<br />
(Assalammu’alaikum)<br />
Bu Mirah : ”Wa’alaikumsalam,sinten”<br />
(Wa’alaikumsalam, siapa)<br />
Ellis<br />
: ”Kula bu.”<br />
(Saya bu)<br />
Bu Mirah : ”Eh, mangga. Pripun dhik”<br />
(Eh, silahkan. Bagaimana dhik)<br />
Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon. Enten<br />
boten”<br />
(Saya mau beli telur asin matang 50 saja. Ada tidak)
32<br />
Bu Mirah : ”Wontene kok menteh.”<br />
(Adanya kok mentah)<br />
Ellis<br />
: ”Napa bu, menteh.”<br />
(Apa bu, mentah.)<br />
Bu Mirah : ”Nggih. Sing mateng telas. Kangge yah napa”<br />
(Ya. Yang matang habis. Untuk kapan)<br />
Ellis<br />
: ”Mangke enjang.”<br />
(Besok pagi)<br />
Bu Mirah : ”Nek mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00 mangke<br />
tah mpun mateng.”<br />
(Kalau besok pagi ke sini lagi saja jam 07.00 nanti kan sudah<br />
matang.)<br />
Ellis<br />
: “Menawi digodhog piyambak lami boten bu Terose ibu kok<br />
menawi boten enten mateng menteh napuwo.”<br />
(Kalau direbus sendiri lama apa tidak bu Katanya ibu kok<br />
kalau tidak ada matang mentah saja.)<br />
Bu Mirah : ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik”<br />
(Oh ya tidak apa-apa. Rumahnya mana dhik)<br />
Ellis<br />
: ”Mriki kok bu. Gandu.”<br />
(Sini kok bu. Gandu.)<br />
Bu Mirah : ”Gandu. Gandu kuwi putrane sinten”<br />
(Gandu, Gandu itu anaknya siapa)
33<br />
Ellis<br />
: ”Bu Wiyah.”<br />
(Bu Wiyah)<br />
Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa kuliah<br />
nang ngendi, kok ora tumon”<br />
(Oh alah Si Ellis ya, kok sudah besar ya. Sekarang kerja apa<br />
kuliah dimana, kok tidak kelihatan)<br />
Ellis<br />
: ”Kuliah ten pekalongan.”<br />
(Kuliah di Pekalongan)<br />
Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”<br />
(Tunggu dulu Lis tak ambilkan)<br />
Ellis<br />
: ”Nggih bu.”<br />
(Ya bu)<br />
Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”<br />
(Semua berarti 75.000)<br />
Ellis<br />
: ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”<br />
Bu Mirah : ”Ya.”<br />
(Ini bu uangnya. Terima kasih)<br />
(Ya)<br />
Ellis<br />
: ”Pareng bu.”<br />
(Permisi bu)<br />
2. Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti (Dhata II)<br />
Adi<br />
: “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki leres<br />
boten”
34<br />
(Maaf bu, mau tanya rumahnya Pak Harjo disini benar tidak)<br />
Bu Surti<br />
: ”Nggih.”<br />
(Ya)<br />
Adi<br />
: ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”<br />
(Aku disuruh Mbak Iyah memberikan ini)<br />
Bu Surti<br />
: ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”<br />
(Kok mbak Iyah tidak kesini sendiri)<br />
Adi : ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya<br />
sakit.”<br />
(Mbak Iyah baru saja menengok bu Tarmonah di rumah<br />
sakit)<br />
Bu Surti<br />
: ”Lha adhik asmane sinten”<br />
(Lha adhik namanya siapa)<br />
Adi<br />
: ”Nami kula Adi.”<br />
(Nama saya Adi)<br />
Bu Surti<br />
: ”Mriki pinarak riyen.”<br />
(Sini duduk dulu)<br />
Adi<br />
: “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”<br />
(Terima kasih, mau cepat-cepat saja)<br />
Bu Surti<br />
: ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”<br />
(Ya sudah, tapi ditunggu sebentar dulu ya)<br />
Adi<br />
: ”Nggih bu.”<br />
(Ya bu)
35<br />
Bu Surti<br />
: ”Niki wonten sekedhik jajan kangge adhik. Mboh napa isine.”<br />
(Ini ada sedikit jajan untuk adik. Tidak tahu apa isinya)<br />
Adi<br />
: “Ampun bu. Boten usah.”<br />
(Sudah bu. Tidak usah)<br />
Bu Surti<br />
: ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”<br />
(Tidak apa-apa, diterima saja)<br />
Adi<br />
: “Matur suwun nggih bu.”<br />
(Terima kasih ya bu)<br />
Bu Surti<br />
: ”Sami-sami.”<br />
(Sama-sama)<br />
Adi<br />
: ”Mpun pareng bu.”<br />
(Pamit bu)<br />
Bu Surti<br />
: “Mangga ndherekaken.”<br />
(Ya silahkan)<br />
3. Pacelathon antawisipun Riyan kaliyan Pak Lurah (Dhata III)<br />
Riyan<br />
: “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal Makesta.”<br />
(Pak mau minta tanda tangan untuk proposal Makesta)<br />
Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sik ya.”<br />
(Ya. Sebelumnya aku mau baca proposal dulu ya)<br />
Riyan<br />
: ”Mangga, niki pak.”<br />
(Silahkan, ini pak)<br />
Pak Lurah : “Danane akeh ya.”<br />
(Dananya banyak ya)
36<br />
Riyan<br />
: “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”<br />
(Ya pak, sudah dirancang banyaknya sekian)<br />
Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”<br />
(Mana saja yang ditanda tangani)<br />
Riyan<br />
: “ Wonten mriki pak.”<br />
(Disini pak)<br />
Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”<br />
(Ya mudah-mudahan lancar)<br />
Riyan<br />
: “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”<br />
(Ya pak lurah. Terima kasih. Silahkan pak)<br />
4. Pacelathon antawisipun Pak Fauzi, Pak Taryam lan Likha (Dhata IV)<br />
Pak Fauzi<br />
: ”Assalammualaikum.”<br />
(Assalamu ’alaikum)<br />
Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”<br />
(Assalamu ’alaikum)<br />
Likha<br />
: ”Waalaikumsalam.”<br />
(Waalaikum salam)<br />
Pak Fauzi<br />
: ”Pak lurahe wonten”<br />
(Pak lurahnya ada)<br />
Likha<br />
: ”Nggih enten.”<br />
(Ya ada)<br />
Pak Taryam : ”Pak Lurahe taksih napa”<br />
(Pak lurahnya masih apa)
37<br />
Likha<br />
: “Duka. Taksih ten wingking mangga lenggah riyen Pak.”<br />
Pak Taryam : “Nggih.”<br />
(Tidak tahu. Masih di belakang silahkan duduk dulu pak)<br />
(Ya)<br />
Likha<br />
: “Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten asmane<br />
sinten Pak”<br />
(Katanya Bapak disuruh nunggu sebentar. Maaf namanya<br />
siapa pak)<br />
Pak Fauzi<br />
: “Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak Fauzi<br />
kalih Pak Taryam.”<br />
(Bilang saja sama Pak lurah kalau ada Pak Fauzi dan Pak<br />
Taryam)<br />
Likha<br />
: “Nggih.”<br />
(Ya)<br />
5. Pacelathon antawisipun Dewi kaliyan Nur (Dhata V)<br />
Dewi<br />
: “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”<br />
(Mbak, tolong suruh pergi kucing yang ada di situ)<br />
Nur<br />
: “Pundi sih.”<br />
(Mana sih)<br />
Dewi<br />
: “Nika wonten ngandhap meja.”<br />
(Itu ada dibawah meja)<br />
Nur<br />
: “Napa njenengan wedos kalih kucing”<br />
(Apa kamu takut sama kucing)
38<br />
Dewi<br />
: “Nggih ra.”<br />
(Iya)<br />
Nur<br />
: “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek tiyang<br />
sepah kesah ten Jakarta”<br />
(Ya tak suruh pergi. Sudah pergi. Kamu tidak ikut orang tua<br />
pergi ke Jakarta)<br />
Dewi<br />
: “Boten wong kulane taksih sekolah.”<br />
(Tidak karena akunya masih sekolah)<br />
Nur<br />
: “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”<br />
(Ya, karena sekolah itu kan lebih penting)<br />
6. Pacelathon antawisipun Mbak Win kaliyan Nur (Dhata VI)<br />
Mbak Win : “Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan maning”<br />
(Nur, Kamu semesteranya kurang berapa bulan lagi)<br />
Nur<br />
: “Kirang langkung tigang santun.”<br />
(Kurang lebih tiga bulan)<br />
Mbak Win : “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta kapan”<br />
(Kok cepat ya. Lalu kamu mau ikut ke Jakarta kapan)<br />
Nur<br />
: ”Mangke sesampunipun semesteran.”<br />
(Nanti sesudah semesteran)<br />
Mbak Win : ”Ya mengko tak enteni wis.”<br />
(Ya nanti tak tunggu)<br />
7. Pacelathon antawisipun Bulek Tumbu kaliyan Puji (Dhata VII)<br />
Bulik Tumbu<br />
: “ Puji, ndarus ya.”
39<br />
(Puji, tadarus ya)<br />
Puji<br />
: ”Boten bulik.”<br />
(Tidak bulik)<br />
Bulik Tumbu : ”Kok ora kuwi kepriye”<br />
(Kok tidak itu bagaimana)<br />
Puji<br />
:”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos<br />
bulik.”<br />
(Tidak ada temannya bulik. Pulangnya aku takut bulik)<br />
Bulik Tumbu<br />
: “Lha ana aku kok wedi.<br />
(Lha ada aku kok takut)<br />
Puji<br />
: ”Nggih bulik.<br />
(Ya bulik)<br />
Bulik Tumbu<br />
: ”Wis tenang bae mengko tak anter.”<br />
(Sudah tenang saja nanti saya antar)<br />
8. Pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik Tumbu (Dhata VIII).<br />
Nur<br />
: “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten”<br />
(Bulik, kemarin yang tadarus berapa)<br />
Bulik Tumbu<br />
: “Bocah akeh.”<br />
(Ada banyak)<br />
Nur<br />
: “Sinten malih bulik”<br />
(Siapa saja bulik)<br />
Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”<br />
(Siti, Nurul, Kusni, Melin)
40<br />
Nur<br />
: ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten<br />
(Lama tidak bulik. Sampai jam berapa)<br />
Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok ora<br />
ndarus”<br />
(Ya seperti biasanya. Paling jam 10. Kamu kemarin kok<br />
tidak tadarus)”<br />
Nur<br />
: “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”<br />
(Setelah tarawih sudah mengantuk bulik)<br />
Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”<br />
(Tapi ini tadarus ya)<br />
Nur<br />
: ”Nggih bulik.”<br />
(Ya bulik)<br />
9. Pacelathon antawisipun Arif kaliyan Bu Lurah (Dhata IX)<br />
Arif<br />
: ”Bu Lurah, Adi enten boten”<br />
(Bu Lurah, Adi dimana )<br />
Bu Lurah<br />
: ”Nggih wonten”.<br />
(Ya ada)<br />
Arif<br />
: ”Taksih napa bu”<br />
(Masih apa bu)<br />
Bu Lurah<br />
: ”Sekedap tak undange.”<br />
(Sebentar tak panggilkan)<br />
Arif<br />
: ”Nggih bu.”<br />
(Ya bu)
41<br />
Bu Lurah<br />
: ”Adi kok isih metu.”<br />
(Adi kok masih keluar)<br />
Arif<br />
: ”Apunten bu, ten pundi nggih”<br />
(Maaf bu, dimana ya”<br />
Bu Lurah<br />
: ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya<br />
mbokan isih nang nggon Andre.”<br />
(Aku kok tidak tahu ya. Coba tanya sama Andre. Ya<br />
barangkali masih ada di tempatnya Andre)<br />
Arif<br />
: ”Nggih bu mangke kula tanggleg kalih Andre.”<br />
(Ya bu nanti saya tanya sama Andre)<br />
Bu Lurah<br />
: ”Ya.”<br />
(Ya)<br />
B. Analisis Dhata<br />
Analisis ing dhata I ingkang dipuntuturaken Ellis kaliyan Bu Mirah.<br />
Ellis punika yuswanipun kirang langkung 19 taun ingkang kagolong para<br />
mudha ingkang nggadhahi unggah-ungguh basa kaliyan wujudipun <strong>ragam</strong><br />
<strong>krama</strong>. Ragam <strong>krama</strong> ing tuturan punika wonten <strong>dialek</strong> Pemalang. Babagan<br />
punika katingal ing ukara ngandhap, inggih punika:<br />
Ellis : ”Kula badhe tumbas tigan asin mateng 50 mawon.<br />
Enten boten”<br />
Bu Mirah<br />
: ”Wontene kok menteh.”
42<br />
Tembung enten salah satunggaling <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang wujudipun<br />
<strong>krama</strong>. Menawi <strong>krama</strong> ingkang baku boten wonten enten nanging wonten.<br />
Enten punika sampun limrah dipunginakaken ing dhusun Gandu. Wonten<br />
malih ing ukara:<br />
Bu Mirah : “Mangke enjang mriki malih napuwo jam 07.00<br />
mangke tah mpun mateng.”<br />
Ellis<br />
: “Menawi digodhog piyambak lami boten bu Terose<br />
ibu kok menawi boten enten mateng menteh<br />
napuwo.”<br />
Bu Mirah<br />
: ”Oh nggih boten napa-napa. Daleme pundi dhik”<br />
Tembung lami sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken dening<br />
para sepuh ugi para mudha ing dhusun Gandu. Pramila ugi dados salah<br />
satunggaling <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong>. Menawi ing basa bakunipun dangu. Ukara<br />
sanesipun inggih punika:<br />
Bu Mirah : ”Oh alah Si Ellis ya, kok wis gedhe ya. Saiki kerja apa<br />
kuliah nang ngendi, kok ora tumon”<br />
Ellis<br />
: ”Kuliah ten pekalongan.”<br />
Bu Mirah : ”Enteni dhisik Lis tak jukotake.”<br />
Ellis<br />
: ”Nggih bu.”<br />
Bu Mirah : ”Kabeh berarti 75.000”<br />
Ellis<br />
: ”Niki bu yatranipun. Matur suwun.”<br />
Bu Mirah : ”Ya.”<br />
Ellis<br />
: ”Pareng bu.”
43<br />
Tembung ten basa Jawi baku inggih punika wonten, matur suwun basa Jawi<br />
bakunipun matur nuwun, lan pareng tegesipun nyuwun ijin badhe pamit<br />
nanging basa punika sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan<br />
mliginipun ing dhusun Gandu. Ugi sampun dados <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang<br />
wujudipun <strong>krama</strong>.<br />
Analisis data II, Pacelathon antawisipun Adi kaliyan Bu Surti. Adi<br />
yuswanipun kirang langkung 13 taun. Tuturan ingkang wujudipun <strong>ragam</strong><br />
<strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang, inggih punika:<br />
Adi<br />
: “Ngapunten bu, nderek tanggleg daleme pak Harjo mriki<br />
leres boten”<br />
Bu Surti<br />
: ”Nggih.”<br />
Tembung tanggleg wonten ing tataran basa baku Jawa boten wonten, basa<br />
bakunipun taken. Tembung punika sampun limrah dipunginakaken ing<br />
Pemalang mliginipun ing Gandu, pramila sampun dados <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang.<br />
Adi<br />
Bu Surti<br />
Adi<br />
: ”Kula dikengken mbak Iyah maringake niki.”<br />
: ”Kok mbak Iyah boten mriki piyambak.”<br />
: ”Mbak Iyah nembe mawon niliki bu Tarmonah ten griya<br />
sakit.”<br />
Bu Surti<br />
Adi<br />
: ”Lha adhik asmane sinten”<br />
: ”Nami kula Adi.”<br />
Dikengken lan nami sampun limrah dipunginakaken wonten ing dhusun<br />
Gandu menawi guneman ngangge basa <strong>krama</strong>. Nanging menawi griya sakit
44<br />
sebagian mawon ingkang <strong>ngginakaken</strong> jalaran tembung punika kalebet<br />
<strong>krama</strong> desa.<br />
Adi<br />
Bu Surti<br />
Adi<br />
: “Matur suwun, wong badhe kerasan mawon.”<br />
: ”Nggih sampun, tapi ditosi sekedap rumiyin nggih.”<br />
: ”Nggih bu.”<br />
Bu Surti : ”Niki wonten sekedap jajan kangge adhik. Mboh napa<br />
isine.”<br />
Adi<br />
Bu Surti<br />
Adi<br />
Bu Surti<br />
Adi<br />
Bu Surti<br />
: “Ampun bu. Boten usah.”<br />
: ”Boten napa-napa, ditampi mawon.”<br />
: “Matur suwun nggih bu.”<br />
: ”Sami-sami.”<br />
: ”Mpun pareng bu.”<br />
: “Mangga nderekaken.”<br />
Tembung matur suwun, kerasan, ampun, lan pareng sampun dados basa<br />
ingkang limrah dipunginakaken menawi guneman <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong>.<br />
Matur suwun tegesipun matur nuwun, kerasan tegesipun cepetan, ampun<br />
tegese boten usah, lan pareng tegesipun pamit badhe wangsul.<br />
Analisis saking dhata III inggih punika pacelathon antawisipun Pak<br />
Lurah kaliyan Riyan ingkang dados pengurus IPNU badhe nyuwun tapak<br />
asma badhe ngajokaken proposal kangge kagiatan Makesta, ing pacelathon<br />
punika <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong>.<br />
Riyan<br />
: “Pak badhe nyuwun tapak asma kangge proposal<br />
Makesta.”
45<br />
Pak Lurah : ”Ya. Sadurunge aku tak maca proposale sek ya.”<br />
Riyan<br />
: ”Mangga, niki pak.”<br />
Pak Lurah : “Danane akeh ya.”<br />
Riyan<br />
: “Nggih pak, sampun direngreng kathahipun samenten.”<br />
Pak Lurah : “Endi maning sing ditandha tangani.”<br />
Riyan<br />
: “ Enten mpriki pak.”<br />
Pak Lurah : “Ya moga-moga lancar.”<br />
Riyan<br />
: “ Nggih Pak Lurah. Matur suwun. Mangga pak.”<br />
Tembung enten lan matur suwun mesthi kemawon dipunginakaken<br />
selebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong> ing dhusun Gandu.<br />
Tembung punika sampun dados basa ingkang limrah.<br />
Analisis dhata IV pacelathon antawisipun likha (20 taun) kaliyan<br />
Pak Fauzi ingkang yuswanipun kirang langkung 30 taun lan Pak Taryam<br />
ingkang yuswanipun 55. Likha minangka ngajeni dhateng tiyang sepuh,<br />
piyambakipun anggenipun wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang. Wicantenan ingkang mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />
wonten ing ngandhap punika:<br />
Pak Fauzi<br />
: ”Assalammualaikum.”<br />
Pak Taryam : ”Assalammualaikum.”<br />
Likha<br />
Pak Fauzi<br />
Likha<br />
: ”Waalaikumsalam.”<br />
: ”Pak lurahe wonten”<br />
: ”Nggih enten.”
46<br />
Tembung enten asring dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu<br />
mliginipun para kawula mudha. Likha ingkang kagolong salah satunggaling<br />
kawula mudha ugi <strong>ngginakaken</strong> tembung enten selebeting wicantenan<br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>.<br />
Pak Taryam<br />
Likha<br />
: ”Pak Lurahe taksih napa”<br />
: “Duka. Taksih ten wingking manggah lenggah riyen<br />
Pak.”<br />
Pak Taryam<br />
: “Nggih.”<br />
Kekarepan <strong>ngginakaken</strong> tembung ten ing pacelathon nginggil punika<br />
wonten. Nanging punika sampun dados <strong>dialek</strong> wonten ing dhusun Gandu lan<br />
sapanunggalipun kangge nyatakaken tembung wonten.<br />
Likha<br />
:” Terose Bapak nggen ngentosi sekedap. Apunten<br />
asmane sinten Pak”<br />
Pak Fauzi<br />
: ”Matur mawon kalih Pak Lurah menawi wonten Pak<br />
Fauzi kalih Pak Taryam.”<br />
Likha<br />
: ”Nggih.”<br />
Tembung apunten sami kaliyan ngapunten. Nanging ing pawicantenan saben<br />
dinten menawi <strong>ngginakaken</strong> basa <strong>krama</strong> bebrayan ing dhusun Gandu asring<br />
<strong>ngginakaken</strong> apunten tinimbang ngapunten. Apunten kalebet salah<br />
satunggaling <strong>dialek</strong> Pemalang ingkang wujudipun <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>.<br />
Analisis dhata V pacelathon antawisipun Nur kaliyan Dewi. Nur<br />
kaliyan Dewi punika dereng akrab (nembe kemawon tepang). Kangge<br />
ngurmati Nur ingkang kalebet salah satunggaling warga dhusun Gandu
47<br />
anggenipun wicantenan kaliyan Dewi <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang<br />
wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
Dewi<br />
Nur<br />
Dewi<br />
Nur<br />
Dewi<br />
Nur<br />
: “Mbak, tulung gusahake kucing ten mriku.”<br />
: “Pundi sih.”<br />
: “Nika wonten ngandhap meja.”<br />
: “Napa njenengan wedos kalih kucing”<br />
: “Nggih ra.”<br />
: “Nggih tak gusahe. Mpun lunga. Njenengan boten nderek<br />
tiyang sepah kesah ten Jakarta”<br />
Dewi<br />
Nur<br />
: “Boten wong kulane taksih sekolah.”<br />
: “Nggih ra, wong sekolah tah langkung penting.”<br />
Tembung wedos dipunginakaken salebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong><br />
<strong>krama</strong> ingkang tegesipun wedih (takut). Basa punika sampun limrah<br />
dipunginakaken ing Pemalang mliginipun ig dhusun Gandu.<br />
Analisis data VI, pacelathon antawisipun Nur ingkang yuswanipun<br />
kirang langkung 13 taun ingkang kalebet salah satunggaling kawula mudha<br />
wonten ing dhuusun Gandu selebeting wicantenan kaliyan Mbak Win<br />
ingkang yuswanipun langkung sepuh. Selebeting tuturan punika Nur<br />
<strong>ngginakaken</strong> unggah-ungguh basa ingkang wujudipun basa <strong>krama</strong> jalaran<br />
Nur punika panggenanipun wonten Pemalang, pramila sampun kulinten<br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Tuturan <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang wonten ing ngandhap punika :
48<br />
Mbak Win :<br />
“Nur, kowe semesterane kurang pirang wulan<br />
maning”<br />
Nur<br />
Mbak Win<br />
: “Kirang langkung tigang santun.”<br />
: “Kok gelis ya. Terus kowe arep melu aring Jakarta<br />
kapan”<br />
Nur<br />
Mbak Win<br />
: ”Mangke sesampunipun semesteran.”<br />
: ”Ya mengko tak enteni wis.”<br />
Tembung tigang santun (tiga tahun) mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang. Jalaran sampun kulinten dipunginakaken dening bebrayan ing<br />
Pemalang mliginipun ing dhusun Gandu.<br />
Analisis dhata VII, pacelathon antawisipun Bulik Tumbu kaliyan<br />
Puji. Puji yuswanipun kirang langkung 15<br />
taun. Piyambakipun ngajeni<br />
dhateng tiyang ingkang dipunajak wicantenan inggih punika Bulik Tumbu.<br />
Selebeting pacelathon <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang ingkang<br />
wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
Bulik Tumbu<br />
Puji<br />
Bulik Tumbu<br />
Puji<br />
: “ Puji, ndarus ya.”<br />
: ”Boten bulik.”<br />
: ”Kok ora kuwi kepriye”<br />
:”Boten wonten kancane bulik. Wangsule kula wedos<br />
bulik.”<br />
Bulik Tumbu<br />
Puji<br />
Bulik Tumbu<br />
: “Lha ana aku kok wedi.<br />
: ”Nggih bulik.<br />
: ”Wis tenang bae mengko tak anter.”
49<br />
Tembung wedos (takut) mujudaken <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang. Menawi<br />
basa Jawa <strong>krama</strong> baku boten wonten tembung wedos nanging tembung ajrih.<br />
Nanging tembung wedos sampun limrah dipunginakaken dening bebrayan<br />
ing dhusun Gandu kangge nyebataken <strong>krama</strong>nipun wedih.<br />
Analisis dhata VIII pacelathon antawisipun Nur kaliyan Bulik<br />
Tumbu. Nur selebeting wicantenan <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang. Wujud <strong>ragam</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang ing tuturan inggih punika:<br />
Nur<br />
Bulik Tumbu<br />
Nur<br />
: “Bulik, kalawingi sing ndarus pinten”<br />
: “Bocah akeh.”<br />
: “Sinten malih bulik<br />
Bulik Tumbu : “Siti, Nurul, Kusni, Melin.”<br />
Nur<br />
: ”Lami boten bulik. Ngantos jam pinten<br />
Bulik Tumbu : ”Ya kaya biyasane. Paling jam 10. Kowe wingi kok<br />
ora ndarus”<br />
Nur<br />
: “Lubar trawih sampun ngantuk bulik.”<br />
Bulik Tumbu : “Tapi iki ndarus ya.”<br />
Nur<br />
: ”Nggih bulik.”<br />
Tembung lami tegesipun suwih utawi dangu nanging tembung punika<br />
sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken ing bebrayan Pemalang<br />
mlignipun ing dhusun Gandu.<br />
Analisis data IX pacelathon antanisipun Arif kaliyan bu lurah. Arif<br />
yuswanipun kirang langkung 13 tahun. Anggenipun wicantenan kaliyan
50<br />
bu Lurah, piyambakipun rumaos ngajeni, pramila selebeting wicantenan<br />
<strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> ingkang wujudipun <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
Arif<br />
Bu Lurah<br />
Arif<br />
Bu Lurah<br />
Arif<br />
: ”bu Lurah, Adi enten boten”<br />
: ”Nggih wonten”.<br />
: ”Taksih napa bu”<br />
: ”Sekedap tak undange.”<br />
: ”Nggih bu.”<br />
Tembung enten kedahipun wonten, nanging sampun dados basa ingkang<br />
limrah dipunginakaken dening bebrayan ing dhusun Gandu.<br />
Bu Lurah<br />
Arif<br />
Bu Lurah<br />
: ”Adi kok isih metu.”<br />
: ”Apunten bu, ten pundi nggih”<br />
: ”Aku kok ora ngerti ya. Coba takon karo Andre. Ya<br />
mbokan isih nang nggon Andre.”<br />
Tembung apunten sampun dados basa ingkang limrah dipunginakaken<br />
dening bebrayan ing Pemalang, mliginipun para kawula mudha ing dhusun<br />
Gandu. Pramila kasebat <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
Analisis wonten nginggil punika analisis ingkang tatacara<br />
pangempalan data <strong>ngginakaken</strong> tatacara rekam. Ing selebeting panaliten<br />
ingkang <strong>ngginakaken</strong> teknik Simak Bebas libat Cakap (SBLC) ugi kathah<br />
para kawula mudha ingkang <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang<br />
ingkang wujudipun kados ingkang wonten nginggil, inggih punika:<br />
1. Enten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).<br />
2. Lami ingkang tegesipun suwih (Jawi ingkang baku dangu).
51<br />
3. Ten ingkang tegesipun ana (Jawi ingkang baku wonten).<br />
4. Matur suwun ingkang tegesipun matur nuwun.<br />
5. Pareng tegesipun nyuwun ijin pamit.<br />
6. Dikengken tegesipun diakon.<br />
7. Griya sakit tegesipun rumah sakit.<br />
8. Nami ingkang tegesipun aran (Jawi ingkang baku nama).<br />
9. Ampun tegesipun aja utawi boten usah.<br />
10. Nggen tegesipun supaya (Jawi ingkang baku dipunaturi).<br />
11. Apunten tegesipun pangapura (Jawi ingkang baku pangapunten).<br />
12. Wedos ingkang tegesipun wedih (Jawi ingkang baku ajrih).<br />
13. Tiyang sepah ingkang tegesipun wong tua (Jawi ingkang baku tiyang<br />
sepuh)<br />
14. Jenean tegesipun kuningan<br />
15. Kuaos tegesipun kuwasa (Jawi ingkang baku kuwaos)<br />
16. Tigang santun tegesipun telung sasi.<br />
17. Kedhangsul tegesipun kedhele.<br />
18. Kepripun tegesipun kepriye (Jawi ingkang baku kadospundi).<br />
19. Kamisepah tegesipun kamituwa (Jawi ingkang baku kamisepuh).<br />
20. Kepel tegesipun kapal<br />
21. Tebah tegesipun adoh (Jawi ingkang baku tebih).<br />
Saking panaliten ing nginggil kathahipun para mudha <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong><br />
<strong>krama</strong> punika. Wujud <strong>kawasisan</strong> nalika <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong><br />
Pemalang kasebat wonten nginggil.
BAB IV<br />
PANUTUP<br />
A. Dudutan<br />
Sasampunipun sedaya tahap panaliten kalampahan, wonten<br />
pungkasaning panaliti saged mendhet punapa dudutan asil panaliten<br />
<strong>kawasisan</strong> <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> pemalang wonten ing dhusun<br />
Gandu kecamatan Comal kabupaten Pemalang, inggih punika:<br />
1. Kawula mudha anggenipun <strong>ngginakaken</strong> <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> wasis nalika<br />
wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan tiyang ingkang<br />
rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun.<br />
2. Ragam <strong>krama</strong> para kawula mudha boten dipunkulinakaken selebeting<br />
wicantenan kaliyan sesaminipun. Dados <strong>ragam</strong> <strong>krama</strong>nipun para<br />
mudha boten kados basa ingkang limrah.<br />
B. Pamrayogi<br />
Adhedhasar dudutan asil panaliten, panaliti ngaturaken pamrayogi<br />
kados mekaten:<br />
1. Para kawula mudha kedahipun langkung wasis anggenipun <strong>ngginakaken</strong><br />
<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> nalika wicantenan kaliyan tiyang ingkang dereng akrab lan<br />
tiyang ingkang rumaos piyambakipun langkung andhap status sosialipun<br />
lan ugi sesaminipun.<br />
52
53<br />
2. Tiyang sepuh kedahipun paring kawigatosan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi<br />
<strong>krama</strong> wekdal wicantenan selebeting kulawarga, supados para kawula<br />
mudha ndherek lan kulinten <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi <strong>krama</strong>.<br />
3. Bebrayan kedahipun ndherek merhatosaken lan <strong>ngginakaken</strong> basa Jawi<br />
<strong>ragam</strong> <strong>krama</strong> <strong>dialek</strong> Pemalang wekdal wicantenan kaliyan para kawula<br />
mudha kangge nguri-uri <strong>dialek</strong> Pemalang.<br />
4. Sekolah utawi pawiyatan prelu ngimbangi lan nyaketi pasinaon basa<br />
Jawi <strong>krama</strong> kangge nanemaken unggah-ungguh basa.
54<br />
KAPUSTAKAAN<br />
Aslinda dkk. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung : Refika Aditama.<br />
Ayatrohaedi.1979. Dialektologi Sebuah Pengantar. Jakarta : Pusat Pembinaan dan<br />
Pengembangan Bahasa.<br />
Bell, Roger.1995. Sosilinguistik. Surabaya: Usaha Nasional.<br />
Chaer, Abdul. 2004. Sosiolinguistik Perkenalan Awal. Jakarta : Rineka Cipta.<br />
__________, 2007. Kajian Bahasa: Struktur internal, Pemakaian dan Pemelajaran.<br />
Jakarta: Rineka Cipta.<br />
Gunarsa, Singgih D. 2004. Dari Anak Sampai Usia Lanjut. Jakarta: BPK Gunung<br />
Mulia.<br />
Harjawiyana, Haryana dkk. 2001. Marsudi Unggah-ungguh Basa Jawa.<br />
Yogyakarta: Kanisius.<br />
Hermaji, Bowo. 2002. Pengantar Sosiolinguistik. Tegal : Universitas Pancasakti.<br />
Keraf, Gorys. 2004. Komposisi Sebuah Pengantar Kemahiran Bahasa. Flores:<br />
Nusa Indah.<br />
Mahsun. 2005. Metode Penelitian Bahasa. Jakarta : PT. Raja Grafindo Persada.<br />
Mangunsuwito, S.A. 2002. Kamus Lengkap Bahasa Jawa. Bandung : CV. Yrama<br />
Widya.<br />
Mastoyo, Tri. 2007. Pengantar (Metode) Penelitian Bahasa . Yogyakarta :<br />
Carasvati.<br />
Moleong, Lexy J. 2007. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda.<br />
Nadra & Reniwati. 2009. Dialektologi Teori dan Metode. Yogyakarta: Elmatera<br />
Publishing.<br />
Rachman, Maman. 1993. Strategi dan Langkah-langkah Penelitian Pendidikan.<br />
Semarang: IKIP Semarang Press.<br />
Samidi, dkk. 2004. Bahasa Daerah Bahan Ajar PGSD UNS.. Surakarta: FKIP<br />
Universitas Sebelas Maret
55<br />
Sudaryanto, 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta : Duta Wacana<br />
University Press.<br />
_________, 1993. Metode dan Aneka Teknik Analisis Bahasa. Yogyakarta: Duta<br />
Wacana University Press.<br />
Sumarsono. 2009. Sosiolinguistik. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.<br />
Suwadji. 1993. Ngoko lan Krama. Yogyakarta: Yayasan Pustaka Nusatama.<br />
Wijana, I Dewa Putu. 2006. Sosiolinguistik Kajian Teori dan Analisis. Yogyakarta<br />
: Pustaka Pelajar.