Ikus orrialde batzuk - Elhuyar Fundazioa

EUSKALTZAINDIARENHIZTEGIAAdierak eta adibideak

Eragotzita dago, legeak ezarritako salbuespenetan izan ezik, obra honen edozein berregintza, komunikazio publiko edo moldaketa,aurrez jabetza intelektualaren titularren baimena eskuratzen ez bada. Eskubide horien urraketa jabetza intelektualaren aurkakodelitutzat har daiteke (Kode Penaleko 270 eta hurrengo artikuluak). CEDRO erakundeak (www.cedro.org) babesten ditu aipatueskubide horiek.Azalaren diseinua: Juanma AramendiIkasmaterial honek Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren hizkuntza-azterketaren egokitasun-aitormena du: 2012-06-22© Euskaltzaindia© Paperezko lehen argitaraldi honena: Euskaltzaindia, Elkarlanean S.L., Elhuyar Fundazioa, 2012ISBN: 978-84-9027-023-3Lege-gordailua: SS-1007/2012EuskaltzaindiaPlaza Barria, 1548005 Bilbo (Bizkaia)Tel. (+34) 944158155 - Fax. (+34) 944158144info@euskaltzaindia.netwww.euskaltzaindia.netElkar argitaletxeaPortuetxe kalea, 88 bis20018 DONOSTIA (Gipuzkoa)Tel. (+34) 943310267 – Fax (+34) 943310216elkarargitaletxea@elkar.comwww.elkarargitaletxea.comElhuyar FundazioaZelai Haundi, 3Osinalde industrialdea20170 UsurbilTel. (+34) 943363040 - Fax (+34) 943363144elhuyar@elhuyar.comwww.elhuyar.orgInprimatzailea: Leitzaran Grafikak S.L., Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain (Gipuzkoa)

Aurre-hitzakEuskaltzaindiaren Hiztegia, adierak eta adibideak. Hona hemen, erabiltzailearen eskura,urte luzetan ondutako ahaleginen emaitza; euskararen akademiak moldatua eta itxuratua.Inon bada hizkuntza akademia baten eginkizunik behinena, honexetan da, hain zuzenere, hizkuntzaren lexikografiari bultzada ematen, estandar baten osatze eta mamitze aldera.Izatez, horixe da aspaldiko gogoa euskararen akademian ere eta azken bizpahiru hamarkadatakozeregina. Osoko Bilkuran zein hiztegi batzordeetan, behin eta berriro landudu Euskaltzaindiak lexikografia arauemailea, euskalgintzan ari direnei norabide ziurra emannahian. Euskalkietatik nahiz egungo bizimodutik euskararen egunerokotasunean errotu direnhitz horiek sistematizatzen eta egokitzen saiatu da Euskaltzaindia etengabe, Hiztegi Batuan,alegia, estandar delakoaren hitz zerrenda erabilgarria osatuz.Osatu ez ezik, gizarteratu ere egin du behin eta berriro, garai bateko eta oraingo baliabideteknikoak erabiliz. Horretarako baliatu ditu, besteak beste, lan esanguratsuak, hala nolahizkuntzaren tradizioan (Orotariko Euskal Hiztegia), egungo errealitatean (XX. mendeko EuskararenCorpus estatistikoa eta Lexiko Behatokiaren Corpusa) eta hizkuntzaren esparru zabalean(Hiztegi Batua).Orain beste pauso bat eman du Euskaltzaindiak, euskararen normalizazio eta normatibizaziomunduan. Hainbatez, euskara-euskara hiztegia lehenez argitaratu du, beste hizkuntzetanohikoa dena gurean ere plazaratuz, hots, euskararen hitzek dituzten adierak etaadibideak euskararen bidez emanik.Hona, beraz, lehen oinarria, aldian-aldian egokitzen joango dena. Hona, beraz, euskaltzainaskoren ahalegina eta emaitza, azken batean, euskaltzain oso (oraingoak eta lehenagokoak),urgazle, laguntzaile eta abar, partaide eta egile direlako, geroago azaltzen den moduan.Horien egiletasunak, hala ere, ez du ostendu behar azken urteetan lanean buru-belarriibili den taldea, Ibon Sarasola euskaltzain osoaren zuzendaritzapean. Ildo beretik, ezta taldehorretarako lagungarri izan den Osoko Bilkuraren ahalaz osaturiko Batzorde Ahaldunduarenkideak ere. Bitzuok izan dira ezinbesteko makuluak, lana azkeneraino eramateko. HorV

egon da, egon ere, guztion lagungarri, Andoni Sagarna Iker sailburuaren esku trebea eta, zeresanik ez, Osoko Bilkuraren kideen ekarpena eta, orobat, akademiaren zerbitzu eta administraziolangileen laguntza.Guztion ekarpenak behar izan dira hiztegi hau gauzatzeko. Guztionak eta, argi esandezadan, baita hamaikatxo erakunde publiko eta pribaturenak ere, hain juxtu, Euskaltzaindiarisostengu materiala ematen diotenenak.Eskerrik beroenak, bestalde, ELKAR eta ELHUYAR fundazioei eta LUR Hiztegi Entziklopedikoari,hiru horiek eskuzabal utzi dutelako euren langaien erabilera, EuskaltzaindiarenHiztegia osatzeko garaian.Finis coronat opus, esan ohi da. Hiztegigintza, hala ere, bukaerarik gabeko jarduera da,hizkuntza etengabe biziberritzen delako seinalea. Seinale ona euskararentzat ere, eta etorkizunekobelaunaldientzat erantzukizun nabarmena dakarrena.Horretara dator hiztegi hau, asmo eta gogo horiei laguntza ematera eta erabiltzaileorori tresna berria eskaintzera, euskara bera gero eta erabilgarriagoa, gero eta ageriagoa izandadin euskal gizartean.Andres Urrutia, euskaltzainburuaVI

Aurkezpen gisa1. Atarikoak2000. urtean argitaratu zuen Euskaltzaindiak Hiztegi Batua. Hogei bat mila hitzeko hitz zerrendazen, hitz horien ortografia batua adierazten zuena batez ere. Esku artean duzun liburuhau 20.000 hitz haiei dagokien “hiztegi osoa” da, hots, haietako hitz bakoitza adierez, definiziozeta adibidez hornitzen duena.Harrezkero Hiztegi Batua haziz joan da, eta 36.000 sarrera ditu –hau da, 16.000 hitzberri– azken kaleratu den argitaraldian. Hitz berri horiek ez dira Euskaltzaindiaren Hiztegiarenlehen bertsio honetan –1.1 bertsioan, nolabait esan– sartzen: Euskaltzaindia dagoenekoprestatzen ari den hurrengo bertsioan sartuko dira. Izan ere, Euskaltzaindiaren Hiztegia,gainerako hiztegi ofizialak bezala, osatzen eta hizkuntzaren aldaketetara egokitzen ediziozedizio joango den obra da.Hiztegi elebakar batek bi eginkizun ditu. Alde batetik, hizkuntzako hitzek “zer esannahi duten” argitzea. Bestetik, delako hitz horiek nola erabiltzen diren, hots, zer joskeratanagertzen diren edo ager daitezkeen azaltzea. Oraintsu arteko hiztegi guztiek, bai euskarazkoekbai erdarazkoek, lehen eginkizuna bete dute batez ere, hots, hitz jakin baten esanahiaedo esanahiak eman izan dituzte besterik gabe. Erabilera-adibiderik ez dute ia eman, edoeman dutenean, anekdotikoak edo apaingarrizkoak izan dira, oro har, adibide horiek.Azken hamarraldietan asko aldatu da munduan hiztegien itxura eta edukia. Hiztegigileekgero eta argiago ikusten dute hizkuntza bat ongi menderatzeko garrantzi handiagoaduela hitza nola erabiltzen den jakiteak, hitzaren esanahiaz jabetzeak baino. Beste hitz batzuekinesateko, hitzaren definizioa, eduki semantikoa baino areago, hitz hori ager daitekeentestuinguruen multzotzat hartzen da gaur egun. Adibide bat jartzeko, har dezagun gerra hitza:hitz horren definizioak ez digu esaten –ezin digu esan– euskarazko tradizioan gerrak ezdirela “lehertu” –gaztelaniaz bezala–, baizik eta “piztu” egin direla. Bestalde, euskaldun guztiek-edodakite zer esan nahi duen gerra hitzak; euskal hiztegi elebakar batean gerra hitzerajotzen badute, beste zerbaiten bila jotzen dute. Zertzelada hauek kontuan izan ditugu hiztegihonetako sarrerak finkatzean.VII

2. Sarreren egitura: atarikoakEuskaltzaindiaren Hiztegia, gorago azaldu dugunez, Hiztegi Batuaren osatze bat, hura definiziozeta erabilera-adibidez hornitze bat, da azken batean. Hortaz, Hiztegi Batuaren egituraahal den neurrian atxikitzen saiatu gara Euskaltzaindiaren Hiztegian; adibidez, laburdurenbidez –hots, Bizk., g. er., du ad. eta kidekoez– ematen diren informazio mota guztiak berehartan errespetatu ditugu, eta orobat hitz-sarreran hartzen duten hurrenkera-lekua.Nolanahi ere, begien bistakoa da euskara estandarra nabarmen aldatu dela, lexikoaridagokionez, azken urteetan. Aldaketa horien artean ez da txikiena, berez euskalki-hitzakdirenek estandarrean izan duten ”arrakastatik” datorrena. Adibide bakar bat jartzeko, norainoda gaur egun bizkaierazkoa gizateria hitza, Hiztegi Batuan Bizk. markaz agertzen dena?Kontuan hartu beharko du irakurleak zertzelada hau esku artean duen Hiztegian Bizk., Ipar.eta kidekoak ikusten dituenean: marka horiek, gaur egun, hitzaren jatorria besterik ez duteadierazten, euskara batuaren onerako. Orobat esan daiteke Zah., g. er. eta g. g. er. marka dutenhitzez: argi dago, nahiz horietako hainbat ez diren erabiltzen gaur egungo estandar batuan,beste asko erabat arruntak direla egungo testuetan, marka hori gorabehera. Ildo honetanesan behar dugu Euskaltzaindiak marka horiek egungo egoerara egokitu egin beharko dituelabere Hiztegi nagusian hurrengo edizioren batean.Gramatika kategoria eta funtzioei dagokienez, hots, iz., dio ad. eta kidekoei dagokienez,euskal hiztunek horrelako terminoez duten ideia intuitiboaz baliatu gara, oro har, hiztegihonetan. Euskaltzaindiaren Hiztegia ez da hizkuntzalarientzat, are gutxiago hiztegigileentzat,baizik eta idazle, irakasle edo teknikarientzat, futbolari nahiz ekonomialarientzat. Eta kontuanhartu dugu hiztegien erabiltzaileek, oro har, hizkuntzalariek uste duten baino gramatikaezagueraaskoz ere urriagoa dutela. Horiek horrela, alde batetik, eta adibide bat aipatzeko,frantziar bezalakoak, nahiz eta egungo euskal gramatikarientzat izenak diren, guk izenlaguntzatmarkatu ditugu; hots, dagokien izenaren eskuinean nahiz ezkerrean ager daitezkeenelementutzat, frantziar idazlea nahiz idazle frantziarra joskeretan. Bestalde, gramatika kategorieiburuzko informazio horiek adibideen bidez ere ematen saiatu gara.3. Sarreren egitura: definizioak eta adibideakHiztegi honetan, besteetan bezala, hitz bakoitzak sarrera bat osatzen du, eta sarrera horretandefinizio bat edo gehiago ematen dira, adieren arabera. Adiera bakoitzak paragrafo bat osatzendu. Paragrafo horietan, kasu batzuetan, halako ñabardura batzuk markatu ditugu gureustez adiera mailara heltzen ez direnak emateko. Ñabardura horiek || ikurraz bereizi dituguadieraren paragrafo berean.Definizioak finkatzeko, kontuan izan dugu azken urteetan argitaratu diren euskal hiztegielebakarrek, bereziki Euskal Hiztegiak, Lur Entziklopediaren Hiztegiak eta Elhuyar HiztegiModernoak, erakusten duten batasun nabaria definizioen eite eta tankerari dagokionez. Oinarrihorren gainean egin dugu lan Hiztegi honetako definizioak eratzeko, hiztegi horietakodefinizioen sintesia lortzen saiatuz.Adibideei dagokienez, esan behar dugu arlo horretan egin dugula ahaleginik handiena,gorago aipatu dugun ikuspuntuaren ildotik. Sarrera bakoitzaren adiera bakoitzean berariazVIII

saiatu gara gure tradizio idatziko joera nagusiei men egiten, eta joskera maizkoenak eta ongiendokumentatuak jasotzen. Hau da, joskera-eredu guztien argazki moduko bat eratzensaiatu gara, eredu bakoitzari bere pisua, maiztasunaren edo egokitasunaren arabera, ematensaiatuz, hots, maizko ereduei edo eredu egokienei adibide gehiago eskainiz. Dena dela, joskerabihurriko hitzei dagokienez, bihurrikeria hori azaltzeko adina adibide ematen saiatugara, hitzaren erabilera altua edo baxua gorabehera. Konturatzen gara helburu horiek erabatbetetzerik ez dagoela. Are gehiago, helburu horietara hurbiltze soila, kasu askotan, aski zailadela. Nolanahi ere, irakurleak dakikeen bezala, gaur egun, Orotariko Euskal Hiztegiako adibidetegiarieta egungo euskararen corpusei esker, helburu hori fidagarritasun maila aski altubatez bete daiteke, duela hamarraldi batzuk ezin pentsatuzko fidagarritasunez hain zuzen.Esan gabe doa Euskaltzaindiaren Hiztegiaren ontzaileek ez dugula inongo sarreratan gurekasa asmaturiko adibiderik sartu.Paratu ditugun adibideak, noski, estandarraren eskakizunei egokitu dira: ez du irakurleakadibideetan aurkituko ez hiztegi sarreretan agertzen ez den hitzik, ezta ere Euskaltzaindiakonartzen ez duen formarik. Muga horien barnean ahalik eta zabalen jokatzen saiatugara.Irakurlea berehala konturatuko da Hiztegi honetako hitz eta adiera asko erabileraadibiderikgabe agertzen direla. Hori ez dator goragoko paragrafoetan esan dugunaren aurka.Azken batean, Euskaltzaindiaren Hiztegiak bi hitz mota biltzen ditu: gaur egun euskal idazleekgehien erabiltzen dituzten hitzak alde batetik, eta, bestetik, gaur egun erabiltzen ez badiraere, gure tradizioan halako pisu bat izan dutenak. Jakina da Euskaltzaindiak gure tradizioidatziari eman dion garrantzia: euskal Akademiak argitaratu dituen gure autore klasikoenedizio kritikoak dira horren lekuko. Ildo honetatik bidezko da Euskaltzaindiaren Hiztegianager dadin, gure tradiziokoak izanik ere, gaur zaharkituak diren hitzen lekukotasuna eta argibidea.4. Hitz baztertuak eta ez-hobetsiakEuskaltzaindiaren Hiztegiaren eta Hiztegi Batuaren arteko desberdintasun nabariena, trataerarenaldetik, bigarren honetan h. edo e. marka duten hitzei dagokiena da. Hiztegi Batualehen idatzaldia plazaratzen joan zen garaian, estandarra aski finkatua zegoen morfologiarenaldetik, baina ez horrenbeste hiztegiari zegokion alderditik. Horiek horrela, Euskaltzaindiakpentsatu zuen, garaiko joerari men eginez, gogortxo jokatu behar zuela hitzen onartze etaarbuiatzearen kontuan, euskal hiztegiaren batasuna ahalik eta arinen lortzeko. Jarrera horrenondorio dira Hiztegi Batuan h. eta e. markekin agertu ziren hitzak.Gaur egun, bistan da, euskara batuko hitzak orduan baino askozaz ere finkatuagoakdaude forman nahiz erabileran. Horren ondorioz Euskaltzaindiaren Hiztegi honetan hitz ezhobetsieih. marka kendu zaie bere erabilgarritasuna bermatuz, baina, hori bai, erabileraadibiderikgabe ematen dira, bigarren mailakoak direla nolabait markatzeko.Hiztegi Batuan e. markaz agertzen ziren hitzei dagokienez, Euskaltzaindiak horiek baztertzenjarraitzen du, baina baztertze formula leunduz, hots, erabilera debekatzetik ez erabiltzeagomendatzera pasatuz.IX

Euskaltzaindiaren osoko bilkuraEuskaltzain osoakAleman, SagrarioArejita, AdolfoArkotxa, AureliaAtxaga, BernardoAzkarate, MirenCoyos, Jean-BaptisteDavant, Jean-LouisHaritschelhar, JeanGoenaga, PatxiIñigo, AndresKintana, XabierLakarra, JosebaLarre, EmileLizundia, Jose LuisOihartzabal, BeñatOñederra, LourdesPeillen, TxominSagarna, AndoniSalaberri, PatxiSalaburu, PelloSarasola, IbonToledo, AnaTorrealdai, Joan MariUribarren, PatxiUrrutia, AndresVidegain, XarlesXarriton, PiarresZabaleta, PatxiZalbide, MikelXI

Euskaltzaindiaren hiztegia. Adierak eta adibideakbatzorde ahaldunduaBurua:Iker sailburua (Sagarna, Andoni)Parte-hartzaileakIdazkaria:Euskaltzaindiaren idazkaria (Kintana, Xabier)Kideak:Egitasmoaren zuzendaria (Sarasola, Ibon)Arejita, AdolfoHiztegi Batuko lantaldearen arduraduna, ahotsaz bai, baina botorik gabe(Aduriz, Jose Antonio)Erredakzio taldeaHitzerean S. L. (Elizabet Kruzeta, Ane Loidi, Ainhoa Otamendi, Gabriel Fraile)XIII

Laburdurak eta ikurrak|| Azpiadiera markaad.Aditzaadib.AdibidezAdkor. Adierazkorraadlag. AdizlagunaAdmin. AdministrazioaAkus. AkustikaAlbait. AlbaitaritzaAm.AmikuzeraAnat. AnatomiaAnton. AntonimoaAntz. AntzerkiaArg.ArgazkilaritzaArkit. ArkitekturaArrunk. ArrunkeriaArt.ArteaAstron. AstronomiaAutom. Automobilismoabanatz. BanatzaileaBeh.Behe-mailakoaBiokim. BiokimikaBiol.BiologiaBizk.BizkaieraBNaf. Behe-nafarreraBot.Botanikacf.ConferCl.Klasea (taxonomian)Ekol.EkologiaEkon. EkonomiaElek.ElektrizitateaEraik. EraikuntzaErl.ErlijioaEsr. zah. Esaera zaharraEstat. EstatistikaEufem. EufemismoaFam.Familia (taxonomian)Fil.FilosofiaFil.Filum (taxonomian)Finantz. FinantzakFis.FisikaFon.Fonetikag. er. Gutxi erabiliag. g. er. Gaur gutxi erabiliaGeogr. GeografiaGeol. GeologiaGeom. GeometriaGip.GipuzkeraGlotod. GlotodidaktikaGoi.Goi-mailakoaGram. GramatikaHaur. Haur-hizkeraHeg.HegoaldeaHerr. Herri-mailakoaHist.HistoriaHizkl. Hizkuntzalaritzaik.IkusInform. Informatikainterj. InterjekzioaIpar.IparraldeaItsas.Itsasketaiz.Izenaizlag. Izenlagunaizond. Izenondoaizord. IzenordainaXV

XVIJas.Jasoajunt.JuntagailuaKim.KimikaKirol.KirolakKont.KontabilitateaLap.LapurteraLgart.LagunartekoaLiter.LiteraturaLog.Logikalok.LokailuaMat.MatematikaMed.MedikuntzaMekan.MekanikaMerkat.MerkataritzaMetal.MetalurgiaMeteorol.MeteorologiaMetr.MetrikaMikol.MikologiaMikrob.MikrobiologiaMil.MilitarrakMiner.MineralogiaMitol.Mitologiamug.MugatzaileaMus.MusikaNaf.NafarreraNekaz.Nekazaritzaonomat.OnomatopeiaOpt.OptikaOrd.Ordena (taxonomian)ord.OrdinalaPaleont.PaleontologiaPedag.PedagogiaPei.Peioratiboapl.PluralaPol.Politikapostpos.Postposizioapred.PredikatuaPsikol.PsikologiaSin.SinonimoaSoziol.Soziologiasp.Espeziea (taxonomian)Subfam.Subfamilia (taxonomian)Subkl.Subclassis (taxonomian)Subord.Subordo (taxonomian)Superfam.Superfamilia (taxonomian)Taurom.TauromakiaTekn.Hitz teknikoaTeknol.TeknologiaTeol.TeologiaZah.Zaharkituazenb.Zenbakiazenbtz.ZenbatzaileaZientz.ZientziaZin.ZinemaZool.ZoologiaZub.ZubereraZuz.Zuzenbidea

Esker onakESPAINIAKO GOBERNUAREN HEZKUNTZA MINISTERIOAEUSKO JAURLARITZANAFARROAKO GOBERNUAEUSKARAREN ERAKUNDE PUBLIKOAARABAKO FORU ALDUNDIABIZKAIKO FORU ALDUNDIAGIPUZKOAKO FORU ALDUNDIAKUTXABANKEUSKADIKO KUTXABILBAO BIZKAIA KUTXAGIPUZKOAKO KUTXAVITAL KUTXABILBOKO UDALAGASTEIZKO UDALAIRUÑEKO UDALADONOSTIAKO UDALAELKAR FUNDAZIOAELHUYAR FUNDAZIOALUR ARGITALETXEAUZEIXVII

Aa 1 iz. Alfabetoko letra (a, A). A larria.a 2 interj. Oi! A!, ikusi banu.ababor iz. Ontziaren ezkerraldea, popatik brankarabegiratuz. Anton. istribor. Uhartea ababorreko aldetikutzi. Ontzia ababorrera makurtzen da. Ababorrean urzulo bat dago.abade 1 iz. Gizonezkoentzako monasterio bateko burua.Paulo abade zahar hura. Leireko abadea.2 iz. Bizk. Apaiza. Abade jauna. || Esr. zah.: Nolakoelizalde, halako abade. Abadearen lapikoa, txikia bainagozoa.abade egin Bizk. Apaiz egin. Alargundu eta gero,abade egin zen.abadesa iz. Emakumezkoentzako monasterio batekoburua. Monasterioko abadesa zenean. Bere komentukoabadesa.abadetu, abade/abadetu, abadetzen 1 da/du ad. Monasteriobateko buru bihurtu.2 da/du ad. Bizk. Apaiztu. 1909an jantzi zen kaputxinoeta 1917an abadetu.abadia iz. Abade edo abadesa baten gidaritzapekomonasterioa edo eliza. Fraidetegia abadia bilakatuzen eta abade baten manupean baziren kalonje andanabat.abagune 1 iz. Zerbaitetarako unea edo aukera, besterikadierazten ez bada, ona. Jaunak opa dizun abaguneeder hau. Atertu duenez gero, egurasteko abaguneadugu. Aurreneko abagunean egin zuen ihes.2 iz. Denbora bitartea. Abagune handian egon naizpentsatzen.abaildu, abail, abailtzen 1 da/du ad. Neka-neka egin,leher egin. Haurgintzaren nekeak ez du abaildu.Gorputza abaildua gelditu zitzaion.2 da/du ad. Zuhaitzak edo adarrak, fruituaren pisuazmakurtu. Ale gorriz abailduta sagarrak.abail-abail egin Neka-neka egin, leher egin. Oheanutzi dut ondoezik abail-abail eginda.abakando iz. Otarrainaren antzeko itsas krustazeoa,aurreko hankak hagin handiz hornituak dituenaeta sukaldaritzan oso aintzat hartua dena (Homarusgammarus). Ik. misera. Ospakizunetan aitarekinelkartu eta abakandoa edo txangurrua jaten genuen.abako 1 iz. Aritmetikako oinarrizko eragiketak egitekotaula boladuna. Asia Txikian abakoa asmatu zutenkalkuluak egiteko.2 iz. Arkit. Zutabe baten kapitelaren goialdea, oholgisakoa. Abakoaren zabalera kapitelaren altuerarenzazpiren bat izango da.abandonatu, abandona, abandonatzen 1 du ad. Utzi;alde batera utzi; bertan behera utzi. Ik. utzietsi. Ezdago erromatar legerik haurrak abandonatzen uztenduenik.2 (Era burutua izenondo gisa). Harriak zartatzendituen eta goi lur abandonatu hauetan ezer bizirikuzten ez duen haizea.abangoardia 1 iz. Talde armatu batean aurrean doanzatia. Abangoardian joan. Armadaren abangoardia.2 iz. Artean, politikan eta kidekoetan, bere ausartasunagatikaitzindari gertatzen den mugimendua. Abangoardiakopoesia. Eta bitxiena da abangoardia uztartuahal izan dutela tradizioarekin. Langile klasearen abangoardia.abantaila iz. Norbaitek edo zerbaitek edozein aldetatikduen lehentasuna edo nagusitasuna; onura,probetxua. Anitz fabore eta abantaila. Hori egiteakekarriko dizkion abantailak. Aberastasunaren abantailahandiak. Abantaila bezainbat kalte. Zerbaitetatik abantailaatera. Abantaila hartaz gabetua izatea.abantaila eraman (Zah.). Aldea atera. Urreak bestediru guztiei eramaten dien abantaila.abao iz. Abaraska. Abao hutsak kendu.abar 1 iz. Zuhaitz edo zuhaixka adarra, bereziki egur gisaerabiltzen dena. Haritz abarra. Abar txikia. Abarrakbiltzen. Abar su, laster su (esr. zah.).2 iz. Balio gutxiko gauza.3 iz. Hondakina. Ikatz abarrak.eta abar Eta gainerakoak. Zezenak, behiak, txahalaketa abar. Olerkariak (Lizardi, Lauaxeta eta abar). Hanbiltzen ziren beren jaiegunetan otoitz egitera eta abar. ||Borroka latz samarrak ditugu era askotako puntuetan,ikastola, erlijio, politika eta abarretan. Gezurrez etaabarrez beterik baitaude.[Oharra: eta abar luze bat joskera desegokia da].1

abaraskaabaraska 1 iz. Erleek, eztia gordetzeko, erlauntzarenbarnean argizariz prestatzen dituzten gelaxka hexagonalenmultzoa. Ik. abao. Eztia darion abaraska. Erlejoan-nahiak, ez ezti, ez abaraska (esr. zah).2 iz. Liztorrek eta beste zenbait animaliak egiten dutenantzeko egitura.abaritz iz. Artearen antzeko zuhaitz edo zuhaixka(Quercus coccifera).abarka iz. Euskal Herrian erabili ohi den larruzko edogomazko oinetakoa, batez ere oinaren azpialdeababesten duena eta soka baten bidez zangoarenbehealdean lotzen dena. Abarka eta soineko zaharrakadabatu. Abarkak jantzi. Behiaren larruarekin jostenziren abarkak. Abarkak oinetan lotu.abarkadun 1 izond./iz. Abarkak erabiltzen dituena.Baserritar abarkadun bat, nik baino anatomia gehiagodakiena.2 iz. (Pei.). Baserritarra, gehienetan gizarte klasetzathartua. Abarkaduna izan arren, guk adinako eskolazuen. Ikusi zeinen beldurtiak diren abarkadun txepelhauek!abarketa iz. Zola espartzuzkoa eta gainaldea ehunezkoaduen oinetakoa. Oin bat ortozik eta bestean abarketazahar bat zeramala. Abarketa zuriak.abaro 1 iz. Zuhaizpeko edo bestelako babesgunea,abereek eguzkitik gerizatzeko erabiltzen dutena.Abaroaren bila gerizpera bildu diren txoriak.2 iz. (Irud.). Nazionalismoaren abaroan gizendu nahidu.abaro egin Ganaduak abaroan biao egin. Non egitendu abaro artaldeak?abaroan egon Itzalpean egon. Abaroan daudebehiak.abarrakitu, abarraki, abarrakitzen du ad. Suntsitu,desegin. Haize eraso batek abarrakitu du txabola.Bosgarren ordu laurdenerako, arras xehatu, abarrakitueta azpiratuak izan ziren erromatarrak.abarrots iz. Harrabotsa.abatz 1 iz. Gaztagintzan erabiltzen den zurezko ontzia, bieuskarri dituena, kaikua eta goporra baino handiagoa.Gazura egosirik, abatzetik abatzera botatzen da, irabiaturikhozteko.2 iz. Gurpilaren erdiko pieza, ardatza sartzen dena etaizpiak biltzen dituena. Intzirika biratzen ziren abatzakardatzetan. Gurdiaren gurpilak abatzetaraino sartuzitzaizkion lokatzetan.abdikatu, abdika, abdikatzen du ad. Erregetzari ukoegin, erregetza utzi. Bi hilabeteren buruan erregeakabdikatu egin zuen.abdomen 1 iz. Anat. Ornodunetan, enborraren behealdekobarrunbea, digestio aparatuaren, gernu aparatuareneta ernaltze aparatuaren zenbait organo dauzkana.Abdomeneko giharrak.2 iz. Anat. Artropodoen gorputzeko atzeko zatia.Intsektu horiek argia ematen duen organo bat dute abdomenarenazpiko aldean.abegi iz. Harrera. Abegi txit ona egin diegu. Abegi onezhartzen zituen. Lagunartea gustatzen zaigu eta abegioneko jendea gara. Zerbitzari abegi txarrekoari ez ikusiaeginez.abelazkuntza iz. Abereak hazteko gizakiaren lanbideaeta jarduera. Euskal Herriko ohiko abelazkuntza. Gaitzhorrek kalte handia ekarri zion abelazkuntzari.abelera iz. Gip. (G. er.). Egoera.abeletxe iz. Abereak gordetzen diren toki babestua,baserritik bereizia. Abeletxe batean jaio zen. Iragorrikoabeletxean izan ginen egun hartan.abelgorri iz. Behiaren motako aberea. Abelgorria esatenzaie zezen, idi, zekor, idisko, behi, bigantxa, txahal etabehi taldeari darraizkion osterantzekoei. Abelgorrientuberkulosia. Abelgorriak eta ardiak ez omen dira ostiraletanmendira eraman behar.abeltegi iz. Ukuilua edo abeletxea. Zure abeltegitik ateratzenduzun ongarria. Elizak abeltegi bilakatu ziren.abeltzain iz. Abereak zaintzen dituen pertsona, berezikibizibidez. Nekazariak eta abeltzainak. Abeltzain ibilizen bost urtez.abeltzaintza iz. Abereak zaintzeko lanbidea edo jarduera.Galiziako klima hezeak lur langintza eta abeltzaintzabereziak sortu ditu.abemaria 1 iz. Hitz horiez hasten den kristau otoitza. Ik.agurmaria. Hiru abemaria errezatu zituen.2 iz. Angelusaren deia eta ordua, bereziki arratsaldekoa.Ik. abemarietako. Abemarietan gera dadiladanbolina.abemarietako iz. Abemarietako ordua edo kanpaijoaldia. Kanpaiak abemarietakoa jo zuenean.abendu 1 iz. Urteko hamabigarren eta azken hila. Jantzihori ona da denbora beroan baina ez ilbeltzean etaabenduan. Abenduko ostegunetan. || Esr. zah.: Abendukoeguna, argitu orduko iluna. Abendu zuri, ez ardieta ez axuri.2 iz. (Data adierazteko, -en atzizkia hartzen duela).Abenduaren 12an heldu ziren. Abenduaren bataasteartea da aurten. Abenduaren seian etorriko da.Abenduaren batetik zortzira irekita egongo da. ||(Aposizioan, -k atzizkia hartzen duela eta zenbakiaartikulurik eta kasu markarik gabe). Gaur, abenduak5, igandea. Datorren ostegunean, abenduak 20, izendatukoda epaimahaia.3 iz. Eliza katolikoaren urte liturgikoan, Eguberriaurreko lau asteek osatzen duten denbora. Abenduarenbigarren igandeko irakurgaia. Abenduko lehenengoigandea.abeniko iz. Ipar. Hitzarmena, konponketa. Dagigunbiok abeniko bat eta abeniko hura izanen da ene faboretan.Auzitan dabiltzanen artean abenikorik egin nahibaduzu. Gobernariek hainbeste hitzarmen sinatuakzituzten indiarrekin, hainbeste abeniko eginak, geroinoiz ere betetzen ez zituztenak.abenka 1 iz. Itsasontzi batean, mastan gora igotzekosokazko eskala.2 iz. Masta finkatzen duten soketako bakoitza.abentura iz. Gertaera bitxia edo arriskutsua. Abenturahandiak iragan ditu itsasoan. Orduantxe hasi ziren umehauen abentura zoragarriak.abenturazale izond./iz. Abentura bila dabilena, abenturakgustuko dituena. Zalakain abenturazalea.Atsegin du beste abenturazale batzuen lekukotasunakirakurtzea.aberasbide iz. Aberasteko bidea. Haien aberasbidenagusia lurra zen.aberasgarri izond. Zerbait edo norbait aberasten duena.Lur asko eta aberasgarriak dauzka. Aldakuntza horiaberasgarria gertatu da hizkuntzarentzat. Bakardadeabilatua denean, ez bortxatua, aberasgarria da beti.Baratze eta usategi, aberasgarri (esr. zah.).2

abiaduraaberastasun 1 iz. Ondasunen ugaritasuna. Aberastasunakematen du aginpidea. Ez ohorerik, ez aberastasunik.Garai hartan Espainia guztian omen zen basooihanetanaberastasun handia.2 iz. pl. Norbaitek dituen ondasunak. Herri batenaberastasunak eta baliabideak. Euskarak bere baitandituen aberastasunak. Aberastasunen banaketa zuzena.Aberastasun galkorren ondoan ibiltzea.3 iz. Aberatsa denaren nolakotasuna. Aberastasuneanbizi. Pobretasunetik aberastasunera igaro. Aberastasunarenarriskuak.aberastu, aberats/aberastu, aberasten 1 da/du ad. Aberatsbihurtu. Azken urteotan asko aberastu da. Besteren lanekaberastu naute. Pobreak aberasten eta aberatsak pobretzenditu.2 du ad. Aberatsago edo baliotsuago bihurtu. Hitzeratorriez hizkuntza aberastu. Bere bilduma aberasteko.Harribitxiz aberastua.3 (Era burutua izenondo gisa). Uranio aberastua. ||Liburuak metroka erosten dituzten aberastu berriak.aberats 1 izond./iz. Ondasun handien jabe dena, diruasko duena. Aberatsa izan. Oinordeko aberats batekinezkondu zen. Etxe aberatseko semea. Aberatsak behartsuarilaguntzen ez badio. Zein da orotako aberatsena?,bere doiaz gogobetetzen dena (esr. zah.).2 izond. On edo baliozko den zerbait ugari duena.Baserri bat lur eta larretan aberatsa. Lurralde aberatsak.Hitzez bezain aberatsa da liburua irudiz. Janaribat proteinaz aberatsa. Hizkuntza aberatsa hitzetaneta baliabideetan. Hiztegi aberatsa darabil. Adimenaberatsa behar gizonak horren antzeko burutapen batizateko!abere 1 iz. Ugaztun nagusia, piztia ez dena, eta berezikietxaldeetan lanerako erabiltzen dena edo janaritarakohazten dena. Behiak, zaldiak, arkumeak eta gainerakoabereak. Abere taldeak zaintzeko.2 iz. Animalia, batez ere ugaztuna. Zertako egin zituenizarrak, abereak, hegaztiak, arrainak eta lur gaineanikusten diren piztia mota guztiak? Abereetatik batekere ez du mintzorik baizik gizonak. Geldi, geldi –diolehoiak–, ni naiz abere guztien buru eta nagusia.3 izond. Abereari dagokiona, abereen gisa jokatzenduena. Bere gizon aberearen eskuetan. Bazeukaneuskaldun egoteko xede zin bat, nahikari abere bat.abere beltz Txerriaren motako aberea. Lokatzetan,abere beltza bezala.abere-hiltzaile izond./iz. Abereak hiltzen dituena.abere larri Behi, asto eta zaldiaren motako aberea.abere xehe Ardiaren eta ahuntzaren motako aberea.Abere larriak eta abere xeheak zaintzen zituztenenarteko liskarrak.aberia 1 iz. Kalte handia. Salgaiek garraioan aberiarikizan ez zezaten.2 iz. Matxura.aberri 1 iz. Sorterria, bereziki naziotzat hartzen dena.Euskotarren aberria. Venezuelan jaio bada ere Euskadihartzen du aberritzat. Aberriaren alde bizia eman.2 iz. (Irud.). Diruak ez du aberririk. Kristauarenaberria.Aberri egun Euskal aberriaren eguna, Pazko egunezospatzen dena. Aberri eguneko mitinak.aberrigabe izond./iz. Aberririk, bereziki lege aberririk,ez duena. Aberrigabeei laguntzeko erakundeak. Juduusaineko aberrigabeen aurkako segadak.aberriratu, aberrira/aberriratu, aberriratzen da/du ad.Aberrira bihurtu. Haurrak aberriratzeko. ErresumaBatuko bederatzi preso laster aberriratuko dituzte.Mozkinak aberriratzeko. Musikarik ez zen falta aberriratzenziren mutilentzat.abertzale 1 izond./iz. Aberria maite duena, aberriarenalde saiatzen edo borrokatzen dena. Apaiz abertzalea.Abertzale sutsua izan zen. Abertzale iraultzaileak.Euskal abertzaleak.2 izond. (Gauzez mintzatuz). Alderdi edo erakundeabertzaleak. Egunkari abertzalea. Espiritu abertzalea.Ezker abertzalea.abertzaletasun iz. Aberriarenganako maitasun sendoa.Egiazko abertzaletasuna. Herri handien eta txikienabertzaletasuna. Gudarien abertzaletasuna. Abertzaletasunezbeterik.abesbatza iz. Abestalde nagusia. Ik. koru. Parrokiakoabesbatza. Andra Mari abesbatza. Abesbatzarakomusika.abeslari 1 iz. Abesten duen pertsona. Ik. kantari. Euskalabeslari berriak. Abeslari ospetsua izan zen. Abeslaritaldeak. Bakarkako abeslaria.2 izond. Abesten duena. Txori abeslaria. Abeslari dutbihotza.abestalde iz. Kantatzeko biltzen den lagun taldea.Herriko gazteek abestalde bat osatu zuten Olentzerorekinateratzeko.abesti iz. Ahapaldietan banatutako neurtitza, doinubaten gainean kantatzen dena, bereziki zaharra edoherrikoia ez dena. Ik. kanta. Olerki eta abesti zoragarriak.Abesti eta doinu asko entzun ziren. John Lennonenabestiak. Arrantzale abestien II. lehiaketa.abestu, abes, abesten du ad. Ahoaz musika hots sailbat gauzatu. Ik. kantatu. “Gernikako arbola” abestuondoren. Euskaraz abestu. Zuri abestuko dizut. Txantxangorriakongi abesten du.abiaburu iz. Zerbait hasten edo abiatzen den puntua. Ik.abiapuntu; abiagune. Egungo poemagintzaren abiaburua.Higidura baten abiaburua.abiada 1 iz. Zerbaiten lastertasun indarra. Abiada hartu.Duen abiadaz urruti eroriko da. Uranio eskaria abiadahandian gehitu dela diote.2 iz. Abiatzea, abian jartzea.3 iz. Zerbaiten higidura norabide jakin bati buruz.Gauzen abiada. Arazoaren abiada ona. Bere abiadansegitzen du. Garrantzi handiko kontua langile mugimenduarenabiadan.abiadan adlag. Lasterka bizian. Abiadan atera zenetxetik.abiadore iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, abiadore-keuskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik,hitz hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. pilotu etahegazkinlari].abiadura 1 iz. Ipar. eta Naf. Hastapena. Tentaldiarenabiaduran. Erromatarren garaian, Elizaren lehen abiaduran.2 iz. Korritzen den distantziaren eta horretan ematenden denboraren arteko zatidura. Abiadura handikotrenaren inguruko jardunaldiak. Argiaren abiadura.abiadura aldagailu, abiadura-aldagailu Ibilgailumotordunetan abiadura aldatzeko erabiltzen dentresna. Motorra eta abiadura aldagailuak Ferrarirenakdira.3

abiaguneabiagune iz. Abiaburua. Eleberriaren abiagunea erailketabat da.abian 1 adlag. Ibiltzen hasten edo zerbait egiten hasten.Bakea lortzeko elkarrizketak abian dira. Lan hau abianjarri zen eguna. Joateko abian da.2 adlag. Berehala. Abian egin zuen.abiapuntu iz. Abiaburua. Udal hauteskundeak abiapuntutzathartuta.abiarazi, abiaraz, abiarazten du ad. Abian jarri, abiatzerabehartu. Haiek hurbildu zirenean, ihurtzuri bortitzakabiarazi zituen Jainkoak. Euskal literatura bide berrietatikabiarazteko. Bera da leize izugarri honetara abiarazinauena.abiatu, abia, abiatzen 1 da ad. Abian jarri, bidea hartu.Nora helduko den jakin gabe abiatu da. Noiz abiatukogara? Gerrara abiatu zen. Txakurra erbiaren atzetikabiatu da. Ihesi abiatu ziren. Abiatzen bazara hemendikMadrila, pasatu beharko duzu Burgos eta Avila.2 du ad. Berak abiatu zuen aldizkaria. Kultura aste batabiatu dute. Jendarmeek ikerketak abiatuak dituzte.3 da ad. Hasi. Erroma eta Kartagoren arteko haserreakabiatu zirenean. Gaizki abiatu ziren gauzak donostiarrentzat.Saltzekorik ere ez dutenean, abiatzen diraeskean. Abiatzen dira gaizki esaka.abiatze iz. Abian jartzea; hastea. Haragiaren oldartze etaabiatze hura.abiazio iz. Hegazkin bidezko garraioa; garraiobide horridagokion jarduera. Abiazio enpresak.abidjandar 1 izlag. Abidjangoa, Abidjani dagokiona.Abidjandar agintariak.2 iz. Abidjango herritarra.abil izond. Trebea. Eskola guztian ez zen haur bakar bat nibezain abila zenik arboletara igotzen. Iparragirre abiladela askori diot aditzen. Eta esana dago, baldin badaabila, buru batek balio dituela mila. Sukaldari guztizabila zen.abilezia iz. Trebetasuna. Abilezia handiz itzulitakoliburua.abilki adlag. Ipar. Trebeki. Mintzo zen poliki eta abilki.abio iz. Abiatzea. Neskatxa trenaren abioari begira geldituda geltokian. Gitarra abio bortitz batek sarrera egin zionabeslariari.abioi iz. Hegazkina. Ik. aireko.abisatu, abisa, abisatzen du/dio ad. Ohartarazi, gaztigatu,kontuan ipini. (dio ad. denean, nor osagarririk gabea da).Abisatuko dizut azaltzen bada.[Oharra: abisatu, Hegoaldean, dio aditza da (Apaizarinork abisatuko dio?) eta Iparraldean, du aditza (Apaizanork abisatuko du?)].abisu 1 iz. Oharra, kontseilua. Itsasturi irakurleari abisua.Ez luke ez, berriz haserretzeko, beste abisuren beharrik.Gogoan erabili konfesorearen abisuak.2 iz. Gaztigua, ohartaraztea. Afaltzera etortzeko abisua.Abisua hartu. Hamabiak ziren poliziari abisu emanzionean.abitu 1 iz. Erlijiosoen soinekoa. Maisu-laguntzaileaabituan bildu zuten. Ordenako abitua hartu zuen. Abituluze marroia jantzi.2 iz. Kutuna, eskapularioa. Jesusen bihotzaren abitugorria ageri zuela papoan.abizari iz. Toki jakin batean, oiloak bertan errutenohitzeko, jartzen den arrautza.abizen iz. Pertsonen deitura. Izen-abizenak. Lau abizenak.Euskal abizenak ditu.ablatibo iz. Hizkl. Izenaren kasuetako bat, batez erenondikakoa adierazten duena. Hitz bat ablatiboanipini. Euskaraz -tik kasuari esaten zaio ablatibo.abokatu 1 iz. Auzietan alderdien defentsan edo aholkularitzajuridikoan aritzen den legelaria. Nik epaileedo abokatu izan nahi nuen. Nire auzia ez da abokatuon batekin konpontzen. Abokatu euskaldunak. Abokatutalde baten bulegoa.2 iz. (Zah.). Bitartekoa, arartekoa. Ama Birjina, lurrekoenabokatu hautetsia.abonamendu iz. Batez ere Ipar. Harpidetza. Irakur“Herria”, har abonamendu bat, igor urrun direnei.abortatu, aborta, abortatzen du ad. Umea galdu, umeagalarazi. Ik. hilaurtu. Londresera joan omen zen abortatzera.Ez zen abortatzeko beldur. Sendagileak abortatzenlagundu zion.abortatze iz. Umea galtzea, umea galaraztea. Abortatzelegea. Abortatze eskubidea.abortu iz. Abortatzea, umea galtzea. Mediku onak ere baomen zeuden abortua egiten zutenen artean. Ezkondueta urtebetera abortu bat izan zuen.abortza iz. Belaontzien azpialdean ezartzen den ohola,aurkako haizearekiko angelu txiki bat osatzen duennorabide batean nabigatzea ahalbidetzen duena.abots iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, abots-ek euskaraidatzian izan duen erabilera kontuan harturik, formahori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ahots].abrikot iz. Abrikotondoaren fruitua, mertxikarenantzekoa, hezurra leuna duena.abrikotondo iz. Arrosaren familiako zuhaitza, abrikotakematen dituena (Prunus armeniaca).absente izond. Ez dagoena. Aita absentearen partez.absentzia iz. Ez egotea, zerbait edo norbait ez dagoendenbora. Nire absentziaz ohartzen lehena etxeko jabeaizango da.abside iz. Elizetan, aldare nagusiaren atzeko zati biribilantzekoa. Absidearen alboetan, urrezko zutabe batzukzeuden. Kaperaren absidea. Abside inguruko margoak.absolbitu, absolbi, absolbitzen du ad. Barkatu, berezikiaitor-entzuleak edo epaileak. Erretoreak ere aise absolbitunau. Beraz, epaileak iritzi talde bati jarraitzenbadio, kondenatu egingo du errugabea, eta beste batijarraitzen badio, absolbitu.absolutismo iz. Aginte guztiak estatuburuaren eskudauden gobernu era. Erregeak absolutismo gogorrenaezarri zuen.absolutista izond. Absolutismoari dagokiona; absolutismoarenaldekoa. Agintea botere absolutista zen,eta errege-erreginek Elizarekin batera agintzen zuten.Fernando VII.a errege absolutista.absolutu 1 izond. Berez halakoa dena, beste ezerenarabera hartzen ez dena. Anton. erlatibo. Tenperaturaabsolutua.2 (Izen gisa). Absolutuak elikatzen eta moldatzen dituametsak, irudimenaren bidez.balio absolutu Mat. Zenbaki erreal batek plus/minus ikurra kontuan hartu gabe duen balioa.absoluzio iz. Barkamena, bereziki aitor entzule edoepailearena. Apaizak absoluzioa eman dit. Auzipetuguztien absoluzioa eskatu diote epaimahaiari.abstraktu 1 izond. Ezaugarriez mintzatuz, izaki errealetangauzatu gabe agertzen dena. Anton. konkretu.Ongia, edertasuna, adigai abstraktuak dira. Ideia4

adargabeabstraktuak. Objektu konkretuak irudikatu egiten dira,balio abstraktuak adierazi egiten dira.2 izond. Arte plastiko eta grafikoaren joera, errealitateukigarriaren irudikapena arbuiatzen duena.Kandinskyk margolan abstraktuak sortu zituen.abstrakzio iz. Zerbaiten osagai bat, besteak baztertuz,aintzat hartzea; ideia edo gogoeta abstraktua. Ezagunazaiona bakarrik hartzen du aintzat, inolako abstrakziogaitasunik gabe.absurdo 1 izond. Zentzugabea. Komandantea marmarkaari da agindu horiek absurdoak direlako. Egoera absurdosamarra zen. Zentzurik gabeko mundu absurdo batzehaztu eta salatu zuten.2 iz. Adimen legeen kontrako egintza edo esana. SanTomasentzat horretan ez dago absurdorik.abudhabiar 1 izlag. Abu Dhabikoa, Abu Dhabiri dagokiona.Abu Dhabiar merkataria.2 iz. Abu Dhabiko herritarra.abujar 1 izlag. Abujakoa, Abujari dagokiona. Abujardendaria.2 iz. Abujako herritarra.aburu 1 iz. Iritzia. Besteren aburuak beste, goazen gauzeiapur batez geure begiz, betaurrekorik gabe, begiratzera.2 iz. Funts handirik gabeko ustea, irudipena. Aburuzari da. Buru bezainbat aburu (esr. zah.).aburumenka adlag. Aburuen, irudipenen arabera,iritzira. Aburumenka mintzatu.abusatu 1 , abusa, abusatzen du ad. Gehiegi egin edoerabili. Bere lagunen sineskortasunaz abusatu zuelako.abusatu 2 , abusa, abusatzen da ad. Ipar. Jostatu, dibertitu.Ez du batere konprenitzen gazteek behar dutelaabusatu.abuztu 1 iz. Urteko zortzigarren hila. Ama Birjina AbuztukotikEguberri bitartean.2 iz. (Data adierazteko, -en atzizkia hartzen duela).Abuztuaren 12an heldu ziren. Abuztuko hilaren hamabian.Abuztuaren bata asteartea da aurten. Abuztuarenseian etorriko da. Abuztuaren batetik zortzira irekitaegongo da. || (Aposizioan, -k atzizkia hartzen duela etazenbakia artikulurik eta kasu markarik gabe). Gaur,abuztuak 25, asteazkena. Datorren ostegunean, abuztuak20, izendatuko da epaimahaia.3 iz. Uzta. Abuztua biltzea. Bost urtetan ez zuten abuztuonik izan.abzisa iz. Mat. Planoko puntu batek koordenatu bertikaletikduen distantzia. Abzisa eta ordenatua. Abzisaardatza.adabaki 1 iz. Saretua edo zulatua dagoenari josten zaionoihal zatia. Ik. petatxu. Jantzi mehe urratuari, adabakilodiak josi zizkioten barrengo aldetik. Hemendikmoztu, hortik ebaki, hango urratua pasaratu eta hemenadabakia ipini. Oihal zaharrari ez dagozkion adabakiak.Zarpail eta zikin jantzia, adabaki bat hemen,adabaki bat han. Adabakiz jositako kanpadenda.Adabaki batzuk konpontzen.2 iz. (Hedaduraz). Ontziari adabaki bat ipini. Jauregiantzeko etxe lasai bat, zaharra, adabakiz betea.3 iz. (Irud.). Nekazarien arazoei adabakiak jartzen.Gatazka ez da adabakiekin konponduko. Neurri horiadabaki bat baino ez dela salatu dute sindikatuek.adabatu, adaba, adabatzen 1 du ad. Adabakia ipini,konpondu. Soinekoak eta abarkak adabatu. Bereaulkian eseri eta arropa adabatzen zuen. Zaku urratuakadabatzeko betarik ez zuelako.2 iz. (Irud.). Egin duen kaltea adabatu behar du. Ez daerraza izango engainua adabatzea.3 (Era burutua izenondo gisa). Bere galeoi adabatuariaingurak altxaturik.adabegi iz. Enborrari adar bat biltzen zaion tokianeratzen den gune gogorra.adaburu iz. Zuhaitz baten adar-abarren multzoa.Lertxunaren adaburua. Adaburu biribila. Adaburuitzaltsuaren azpian. Kaleko zumarren adaburu beltzak.adagio 1 adlag. Mus. Mugimendu motelez.2 iz. Mugimendu moteleko musika lana edo zatia.adaje iz. Aberearen adarrak. Oreinen adajeak zituztenapaingarritzat. Oso adaje zatarreko idia.adaki iz. Abar moztua, bereziki adaxkak eta hostoakkendu zaizkiona. Adaki bat eskuetan hartuta. Suariadaki batzuk bota.adar 1 iz. Zenbait animaliak kopeta aldean dituztenhezurrezko luzakinetako bakoitza. Akerrak adarrakokerrak ditu. Orein adar-zabala. Errinozeroaren suduradarra. Adar bihurriak. Adarrak moztu. Idia adarrerean[= adarretik] eta gizona hitzerean [= hitzetik] (esr.zah.). || Adarrak jarri, ipini: bikotekidea, beste batekinsexu-harremanak izanez, engainatu.2 iz. (Hedaduraz). Barakuiluaren adarrak. Ilargiarenadarrak.3 iz. Zuhaitzaren enborretik ateratzen diren besoetakobakoitza. Pagoaren adarrak moztu. Adarretara igo.Erroak utzirik adarrei lotzea. Katagorriak adarrez adardabiltza.4 iz. Oheburuko edo aulkiaren bizkarraldeko muturra.Hantxe zeukan sotana, aulkiaren adarrean.5 iz. Adar hustu eta zulatua, musika tresna bezalaerabiltzen dena. Adar-hotsa entzunda.6 iz. Adar hustua, ontzi bezala erabiltzen dena. Beteezazu adarra olioz.7 iz. Sirena (bigarren adieran). Adarrak jotzen zueneanirtetzen ziren langileak lantegitik.8 iz. Zerbait zatitzen den alderdietako bakoitza. Ibaihorrek sarde egiten du, eta haren bi adarren artean badazelai bat ederra eta guztiz aberatsa. Ez dakit bide adarrikonena hautatu ote zen. Erakundearen bi adarrak.9 iz. Giza jardunez mintzatuz, alorra. Soziolinguistikarenadarra. Adar guztietako jakintsuak.adarra jo Iseka egin, harpa jo, trufatu. Niri behintzatez didazu adarrik joko! Ziria sartzen eta adarra jotzen.adarbakar 1 izond. Adar bakarra duena. Abere adarbakarra.2 iz. Adar bakarreko animalia mitologikoa. Printzesahil zuen adarbakarraren elezaharra.adardun 1 izond. Animaliez mintzatuz, adarrak dituena.Abere adarduna. Ardi adarduna eta behi sabelduna (esr.zah).2 izond. (Hedaduraz). Deabrua bezala adarduna.Badaiteke gizona adardun izatea, zorigaiztoak jo badu,baina inolaz ere ez adarmotz, berez, jaiotzez, adargabeadelako. Ez duzu ikusiko han ohe jaso eta adardunik.adareta iz. Ipar. Golde mota, Euskal Herrian XIX.mendearen erdialdean erabiltzen zirenen arteanhoberena. Adaretak sakon iraultzen du, paregabea dazelaietarako.adargabe izond. Adarrik ez duena. Arbola adargabebaten ondoan. Badaiteke gizona adardun izatea, zorigaiztoakjo badu, baina inolaz ere ez adarmotz, berez,jaiotzez, adargabea delako.5

adarjotzeadarjotze iz. Adarra jotzea. Barrezka jarraitu genuentxantxa eta adarjotze artean.adarka adlag. Animaliez mintzatuz, adarrez joka. Idirenbatek inor adarka hiltzen badu.adarka egin Adarkatu. Behi zuri honek adarka egitendu.adarkada iz. Animalia batek adarrez emandako kolpea.Behi batek adarkada jaurti zidan. Adarkada ederrahartu du.adarkadura iz. Enborra eta kidekoak adarretanbereiztea; horrela bereizten den adar bakoitza. Sagarrondoarenadarkadura. Bidearen adarkadura.adarkatu, adarka/adarkatu, adarkatzen 1 du ad. Aberebatek adar kolpez jo edo zauritu. Zezenak adarkatuzuenean.2 da ad. Adarretan bereizi, banatu. Bidea adarkatzenden gunean. Zuhaitz handi hostotsuak adarkatzen direnbezala. Tutuak ez du beste hertsigunerik biriketarantzadarkatu arte.adarki iz. Animalien adarrak eginik dauden gaia. Adarkizkoorrazia.adartsu 1 izond. Landareez mintzatuz, adar asko dituena.Zuhaitz lodi eta adartsu baten azpitik igarotzen zela.Adartsua eta orritsua.2 izond. (G. er.). Adarduna.adasdun izond. Adatsa duena. Gizonak adasdun izateadesohore du.adats iz. Buruko ileen multzoa, bereziki luzea dena.Adatsa beltza zuen oso, kizkurtua eta luzea. Urrezkoadats ugaria orrazten. Adatsa bildu. Adatsetik dilindan.Haren oinak bere adatseko biloez xukatu zituen. Adatsalaztu.adausi iz. Zaunka. Txakur handiak adausi handia. Adausibizian ari ziren Kriskitin eta Kraskitin.adausi egin Zaunka egin. Guk, txakur mutuak bezala,ez daukagu ahorik adausi egiteko. Adausi degidala,baina ausiki ez nazala (esr. zah.).adaxka iz. Adar txikia. Erramu adaxka bat eskuan. Zumarrarenadaxka eta hostoen artetik.adberbio iz. Hizkl. Aditza, adjektiboa edo beste adberbiobat mugatzen duen hitza. Ik. adizlagun. Leku, modu,denbora adberbioak.addisabebar 1 izlag. Addis Abebakoa, Addis Abebaridagokiona. Addisabebar agintariak.2 iz. Addis Abebako herritarra.adei 1 iz. Norbaitenganako begirune edo onginahia. Ik.adeitasun. Oroit zaitez, Jauna, zure errukiaz eta zureadeiaz.2 iz. (G. er.). Zeruko grazia.adei lege, adei-lege Gizalegea. Nagusiari adei legezdagokio mendekoekin eskuzabala izatea.adeitasun iz. Norbaiti adierazten zaion begikotasuna.Guregana erakusten duten begirune eta adeitasuna.Gizonak atea ireki eta pasatzeko esan zidan adeitasunhandiz. Adeitasunik gabeko agurra egin zion.adeitasunez adlag. Adeitasunez ez nion kontra egin.Adeitasunez mahaiburua eskaini zioten. Adeitasunezagurtu.adeitasunezko izlag. Adeitasunezko trataera. Adeitasunezkoagurra.adeitsu 1 izond. Adeitasunez jokatzen duena. Adeitsuzen bere maneretan. Gizon dotorea eta adeitsua. || Gutratatzeko modu adeitsu eta eztia. Harrera adeitsuaegin zioten, baina hotza.2 (Adizlagun gisa). Adeitsu hitz egin zidan. Besoakzabaldu zituen adeitsu.adelatu, adela, adelatzen 1 da/du ad. Batez ere Zub. Prestatu,apailatu. Axurikia ederki adelaturik. Beti adelaturikegoteko. Penitentziaz bihotzak adelatu.2 da/du ad. (G. er.). Konpondu. Herriko guztiek bideakadelatu behar dituzte, urtean bi aldiz.adendar 1 izlag. Adengoa, Adeni dagokiona. Adendaridazlea.2 iz. Adengo herritarra.adia iz. Deiadarra, auhena edo deitorea, berezikinorbaiten heriotzak eragina. Han daude oinazez lehertzen,adiaz eta orroz. Negarrak eta adiak. Egizue negareta adia.adiaka adlag. Adia eginez. Adiaka egon.adiakatu, adiaka/adiakatu, adiakatzen da ad. Adia egin.Negar egin dugu eta ez zarete adiakatu.adibide iz. Zerbait argitzeko edo ulertarazteko erabiltzenden aipu edo gertaera. Ik. etsenplu. Adibideak jarri.Adibide gisa. Adibiderik ezagunena. Adibide argia,adierazgarria, jakingarria.adibidez adlag. Esate baterako, esaterako. Hardezagun, adibidez, lehen kapituluak dioena.adi egon da ad. Erne egon, eta bereziki begiratu, entzun.Jaungoikoa beti dago adi eta begira. Niri adi dago. Elkarrenadi egon.adiera 1 iz. Hitz baten esanahia, eta bereziki, bat bainogehiago dituenean, haietako bakoitza. 45.000 hitz;57.000 adiera. “Kutsu” hitzaren adierarik zabalduena.Hitz ugariak, aberatsak, adiera bereziz josiak beharditugu.2 iz. (G. er.). Adimena, ezaguera.3 iz. (G. er.). Arreta, oharmena.adierazgarri 1 iz. Zerbait adierazten duen gauza. Ik.seinale. Besoan zeraman taldearen adierazgarria.Euskara, Euskal Herriaren adierazgarri nagusia. Gaitzezkutuaren adierazgarri diren agerpenak.2 izond. Zerbait argi eta egoki adierazten duena.Adibide adierazgarriak aipatu ditu. Liburuak izenburubenetan adierazgarria darama.adierazi 1 , adieraz, adierazten 1 du ad. Aditzera eman,jakinarazi. Ederki, garbi adierazi. Idazlearen eginkizunaerraz da adierazten, gaitz betetzen. Ezin adieraziden poza. Zer adierazi nahi duzu horren bitartez?2 du ad. Zerbaitek halako esanahia izan, zerbaitenseinale edo ikur izan. Onetsi euskal hitza da, baina ezdu “bedeinkatu” adierazten, “maitatu” baizik. Batuketaadierazteko “+” ikurra erabiltzen da.adierazi 2 iz. Hizkl. Hizkuntza ikurraren edukia. Adierazleaeta adierazia.adierazkor izond. Bizitasunez edo argiro adieraztenduena. Hitz adierazkorren ortografia. Bizia eta adierazkorrabada, zertarako behar du garbia izan?adierazle 1 iz. Interpretea. Eta ez zekiten Josek aditzenziela, adierazlearen bitartez hitz egiten zielako. Munduguztiko hizkuntzen ezagutza eman zien, bide hartazadierazlerik gabe elkar ulertzeko.2 iz. Exegeta. San Paulo, Ebanjelioaren adierazlezorrotza.3 iz. Beste norbaiten edo zerbaiten nahia edo sentimenaaditzera ematen duen gauza. Inoren ezinegonarenadierazle bihurtu. Begiak, bihotzaren adierazleak.|| Bidali, Jauna, zerorren uso bake-adierazlea.6

adiskide4 iz. Hizkl. Hizkuntza ikurraren forma. Adierazlea etaadierazia.5 iz. Ekon. Ekonomiaren egoera eta garapena adieraztenduen datua. Abuztuan automobil berrien salmentakbehera egin zuen eta adierazle hori oso erabilia izanohi da kontsumoaren joera ikusteko. Euribor adierazlea%2,297ra igo da maiatzean.adierazpen 1 iz. Adieraztea, azalpena. Hitz ezezagunenadierazpena. Ikasgaiaren adierazpenean.2 iz. Jendaurrean zerbait aditzera emateko egiten denizkribua. Ik. agiri. Euskaltzaindiak bere VIII. Biltzarrarenondoan adierazpen hau agertzen du. Gobernuarenadierazpena.3 iz. Norbaitek bere barnean duena adieraztea, berezikihizkuntzaren bidez. Adierazpen askatasuna. Sentimenenadierazpena. Adierazpen teknikak.4 iz. Ikur edo zenbakien bidezko forma matematikoa.adierazpide iz. Aditzera emateko bidea. Kanta adierazpidegisa erabili. Hizkuntza da gizakiaren adierazpidenagusia.adierraz izond. Aditzen erraza. Ik. ulerterraz. Hitz adierrazenbidez. Nornahirentzat adierraz eta irakurgarriaizateko.adigai iz. Kontzeptua. “Nazio” adigaia. Adigai desberdinakhitz desberdinez adierazi.adigaitz izond. Ulergaitza. Euskara landua du, bainaedozein irakurlerentzat adigaitza.adikatu, adika, adikatzen da ad. Nekatu. Idiak, lan askoeginda adikatu direnean. Adikatzen da emailea, eta ezhartzailea (esr. zah.).adimen iz. Ulertzeko edo ikasteko gaitasuna; pentsamendubidez norbaitek bere buruaz eta inguruazjabetzeko duen ahalmena. Oroimena, adimena etaborondatea. Adimen laburra, argia. Adimen kamutsadudalako edo. Adimenik gabeko izakiak. Adimenaargitu. Adimena zorrozteko sortua zen jostaketa.Adimen urritasuna. Adimen test bat. Adimen artifiziala.Hitzek badute beste zerbait, adimenez nolabaitbesarka daitekeen adieraz gainera, adimenak ikusten ezbadu ere bihotzak uki dezakeena.adimendu iz. Adimena.adin 1 1 iz. Norbait edo zerbait sortu zenetik igaro dendenbora. Zer adin duzu? Adin berekoak. Adineznagusia. Edozein adinetako zaldientzat. Zuhaitz batenadina. Unibertsoaren adina.2 iz. Giza bizitza, denborari dagokionez. Bi semeakadinaren lorean hil zitzaizkion.3 iz. Bizitza banatzen den zati bakoitza. Hiru adinak:gaztaroa, adin ona eta zahartzaroa. Adin guztiak elkarridarraizkio.adinean sartu Adinean sartutako langile ugari daudeUrdulizko lantegian. Berrogeita hamar urteko gizonadinean sartua zen.adinetara heldu Adinetara helduak garenok esangodugu halere, XX. mendean Euskal Herria ez dela loegon.hirugarren adin Zahartzaroa. Hirugarren adinekoenelkartea. Hirugarren adinekoentzat sarrera doan.adin 2 iz. Bizk. (Zah.). Adimena.adina 1 Erkaketan, kopuru berdintasuna adieraztekoerabiltzen den hitza. Ik. beste 2 ; bezainbat. AndonikJosebak adina diru du. Ez baita libururik hiztegi batekadina huts bil dezakeenik. Guretzat adina (gauza)ekarri du zuentzat. Bekatuak, diren eran eta direnadina aitortu. Argitasunak eta erraztasunak balio dute,gutxienez, laburtasunak adina. Behar adina (gauza)ikasirik daudenean. Ahal adina diru bilduz. Zu aireanbidaltzeko adina indar badu.2 (izan aditzarekin). Zu adina naiz etxe honetan.adinako adina hitzari dagokion izenlaguna. Zu aireanbidaltzeko adinako indarra badu. Pentsa daiteke gaurkoegunez ezin dezakegula bestetan adinako sinesterik izanarrazoi hutsaren indarrean. Hasiera horrek izan dituondoreak, ez halere behar adinakoak.adinbat Adina. Bada, nik honi zuri adinbat eman nahidiot. Behar adinbat argitasun izan dezan. Ongia etagaizkia ezagutzeko adinbat jakituria ez dutenentzat.adindun iz./izond. Adinekoa. Anton. adingabe. Elkarrizketabatean adindun batek esaten zuenez. Adindunenartean. Soldadu adinduna.[Oharra: zahar-en leungarria da].adineko izlag. Adin handikoa, adinean sartua. Adinekoidia ez da gaztea bezain balios. Hamabost urte oztazituen, eta buru-argiz, gizon adineko eta ikasi zenbaitbaino areago zen. Adineko azkaindar gehienek ezagutudute. Hasi berriei adineko garenoi bezain nekeza gertaez dakien. Adinekoak eta gazteak.adingabe izond. Zerbaitetarako aski adin ez duena.Anton. adindun. Mendi lanerako oraindik adingabeada haur hori.adingabeko izlag. Adingabea.adinon izond. Ez ona eta ez txarra; ez ongi eta ez gaizki;ez gehiegi eta ez gutxiegi. Adinon izatea komeni zaigu.Adinon egon. Adinon da bost ume, alaba bi eta hiruseme (esr. zah.).adintsu izond. Adinekoa. Haur txikiak bezala pertsonaadintsuak.adio 1 interj. Joatean agurtzeko erabiltzen den hitza. Ik.agur. Adio ene maitea, adio sekulako. Adio, hurrengoarte.2 interj. Akabo. Adio haren esne, arrautza eta txitak.3 iz. Agurra. Ene azken adioa. Adiorik minena.adio(ak) egin 1 Utzi. Era honetan betiko adio eginzenien deabruari, munduari eta haragiari.2 Norbaiti, urruntzerakoan, agur esan. Anaiei adioakeginik sartu zen Iruñean. Adio egingo dizut han pasatzean.Lagun zaharrek eta adiskideek hilobiaren aitzineanegin dizkiote adioak.adio esan, adio erran 1 Utzi. Aberastasunei adioesan.2 Norbaiti, urruntzerakoan, agur esan. Zergatik joandira adiorik esan gabe? Gure lagun maiteei adio esatea.Adio erran gabe etxetik partitua.ez adiorik Adioa adierazteko esapidea. Gure arteanongi zinena apartatu zara fite, ez adiorik, lagun maitea,eta beraz ikusi arte!adiskidantza iz. Adiskidetasuna. Gure adiskidantzarenlokarriak.adiskide 1 iz. Norbaiti adiskidetasunez lotua dagoenpertsona. Ik. lagun. Mikelen adiskidea da. Adiskideakgara. Adiskide bihotzekoa. Aspaldiko adiskidea. Adiskideleiala, zintzoa. Ez gara elkarren adiskide agertubeti. Bizitza gaiztokoen adiskidea. Adiskide ustekoakmurgildu zuen putzuan. Asko zor diot Aingeru Irigaraiadiskide zenari. Azkeneko hau adiskidea ez dakit, bainaVinsonen laguna zen. Bere adiskide Aita Rocco domingotarrazuela lagun. Gogaide ez baina bai adiskide.7

adiskidetasun2 iz. (Bokatibo gisa). Ikusi arte, adiskidea, beha iezaguzuzerutik!3 iz. (Hedaduraz). Animalien adiskidea.adiskide handi Adiskide mina. Haren adiskide handibatek, Portugalgo erregeak.adiskide kutun Adiskide mina. Galdutako adiskidekutun hura egiazkoagoa baitzen amestutako jainko batbaino.adiskide mami Adiskide mina. Amaren adiskidemami batekin.adiskide min Askotan ikusten den edo barrukotasuneztratatzen den adiskidea. Geroztik izan zaitutadiskide mina. Gramatikak baditu gure artean adiskideminak eta etsai amorratuak.adiskidetasun 1 iz. Bi pertsonak elkarrengana dutenbegikotasun edo atxikimendua, odolean edo sexuanoinarritzen ez dena. Ik. adiskidantza. Adiskidetasunsendoa. Lotzen gaituen adiskidetasuna. Adiskidetasunzorren kitagarri. Gure arteko adiskidetasuna hautsizenean. Haren adiskidetasunean bizitzeagatik. Adiskidetasunezkohitzak, musuak, loturak. Zaletasunak etaadiskidetasunak baztertuz. Adiskidetasuna eta maitasuna.Orixe eta Lizardiren adiskidetasuna nahi nukegogoratu. Harenganako adiskidetasuna. Inoiz adiskidetasunakesan duen esaldirik ederrena.2 iz. (Irud.). Herrien arteko adiskidetasuna.adiskidetu, adiskide/adiskidetu, adiskidetzen da/duad. Adiskide bihurtu, bereziki haserreturik edo etsaiturikzeudenak. Adiskidetu nintzen ostatuko ugazabaandrearekin. Lehengo elkar ezinikusi guztiak utzita,biak adiskidetu ziren. Adiskidetu da bere emaztearekin.Jainkoarekin adiskidetzen gaituen grazia.aditu 1 , adi, aditzen 1 du ad. Entzun. Urruti dago eta ezdizu aditzen. Guk geuk bere ahotik esaten aditu diogu.Belarriak dituenak aditzeko, adi beza. Ez duzue harenahotsa plazetan adituko. Aditu zen zerutik mintzo bat.2 du ad. Ulertu. Entzungo dute eta ez dute adituko.Erdara aditzen ez dutenak. Aditzen dut zer esan nahiduen. Ezin adituzko hitz bat.3 du ad. Usaimenaz sumatu. Nik behintzat ez dut erreusainik aditzen.elkar aditu Ados jarri. Ene ustez, munduko emazteguziek behar genuke elkar aditu, haurrik ez gehiagoukaiteko!ez aditu(arena) egin Entzungor egin. Ez adituarenaegin ziola.[Oharra: aditu, Hegoaldean, dio aditza da, pertsonabati dagokionean (aditu dizugu) eta Iparraldean, duaditza (aditu zaitugu)].aditu 2 izond./iz. Zerbaitetan jakinduria duena, zerbaitezdakiena. Lege kontuetan adituek diotenez. Aditu batiiritzia eskatu. Hitzetan aditua eta aditzen gorra. Gizonaditua da.aditz iz. Hizkl. Ekintza, egoera edo gertaera bat adieraztenduen hitza, bertan gauzatzen diren denbora,pertsona etab.en arabera aldatzen dena. Aditza etaizena. Euskal aditza. Aditz iragangaitza, iragankorra.Aditza orainalditik lehenaldira aldatu. Aditza jokatu.Aditz morfologia. Aditz sintagma.aditz-izen Hizkl. Izenaren funtzioa bete dezakeenaditz forma ez-jokatua, -tze atzizkiarekin eratzendena. Aditz izenetako morfemetan ez da erabatekobatasunik.aditz laguntzaile Hizkl. Funtzio gramatikal hutsaduen adizkia. Aditz laguntzaile batuaren ezaugarririkesanguratsuenak.aditzaile 1 iz. Ulertzen duen pertsona. Erabateko iritziaemana dago; aditzaile onak ez du besteren beharrik.Aditzaile onari, hitz gutxi (esr. zah.).2 iz. Entzulea. Aditzaile anitz joaten baitziren berenirratira. 400 bat aditzaile baginen, apaiz eta apaizgai.aditze iz. aditu aditzari dagokion ekintza. Aditze hutsarekin.-en aditzea izan du ad. Entzutez ezagutu. Baduthorren aditzea. Aditzea badut ez direla onak. Ez du gurelanbidea, aditzea dudanez, inongo elizak eskumikatu ezinongo legek debekatu.aditzera eman du ad. Jakinarazi, azaldu, jendaurreanzerbait agertu. Aditzera eman diot. Alkatearen aginduzaditzera ematen da.[Oharra: jakitera eman baino egokiagoa da].aditzoin iz. Hizkl. Aspektu markarik gabeko aditz forma.Aditzoinez osaturiko hitz elkarteez. ekarri aditzarenaditzoina ekar da.aditzondo iz. Hizkl. Adberbioa. Ik. adizlagun. -kielementuari esker dakigu hitz hori aditzondoa dela.adizkera iz. Hizkl. Adizkia.adizki iz. Pertsona markak hartzen dituen aditz forma.Adizkien egitura. Aditz laguntzailearen adizkiak. Nornoriadizkiak. Hiru pertsonarekiko adizkiak.adizlagun iz. Hizkl. Adberbioa; euskal gramatikanadberbio betekizuna duen izen kasu-atzizkiduna.Izenlagunak eta adizlagunak.adjektibo iz. Hizkl. Izena nolakotasunean edo zehaztasuneanmugatzen duen hitza. Ik. izenlagun; izenondo.Latinezko adjektibo motak. Zuhur adjektiboa. Adjektibobetekizuna duten perpaus txertatuak.adjudikatu, adjudika, adjudikatzen du ad. Esleitu.administrari 1 iz. Administrazioko langilea. Erromatarsoldadu, kolonizatzaile eta administrariek zabalduzuten latina.2 iz. Bulegoko langilea. Administrariak eta administrarilaguntzaileak.administratu, administra, administratzen 1 du ad.Pertsona edo erakunde baten ondasunen arta izan.Markesaren lurrak administratzen ditu.2 du ad. Estatuaren edo barruti baten administrazioazarduratu. Alkateak administratzen du udala.administratzaile iz. Ondasun bat administratzen duenpertsona. Etxaldearen administratzailearen bulegoan.Gure aitaren administratzailea eta Villagrandekodukearen idazkaria.administrazio 1 iz. Administratzea. Elkarte baten administrazioa.Administrazio eraginkorra.2 iz. Lurralde baten gobernua gauzatzea. Frantzian,departamenduen administrazioa prefetei dagokie.Administrazio arazoak.3 iz. (Gehienetan A larriz). Gobernu erakundeenmultzoa. Administrazioak herritarrekin izaten dituenharremanetan. Sententzia Administrazioaren aldekoaizan da. Administrazio publikoko eledun batek esanduenez.adoratu, adora, adoratzen du ad. Jainkotzat hartzenden norbait edo zerbait gurtu. Jainko bat adora ezazu,halaber maita osoki. Jentilek eguzkia adoratzen zuten.8

ageriadore 1 iz. Kemena, bizidunen indarra. Bata da sendoa,indartsua; bestea argala eta adore gutxikoa. Hordiakbeso eta zangoetan adorerik ez izan arren.2 iz. Oztopo, neke eta arriskuei aurpegi ematekoedo gauzei ekiteko gaitasuna. Larriturik, ezertarakoadorerik gabe. Adinarekin adorea galdu. Ez dut horretarakobehar den adorea. Agiria izenpetzeko adorerik ezzuen izan.adore eman Izu-ikaraz dar-dar zegoen gorputzariadore eman nahirik. Elkarri adore emanez. Kristorenzerbitzuan aholku eta adore emateko. Herriz herri ibilizen ahul zenari adore emanez.adoretsu 1 izond. Adorea duena, adore handikoa. Langileiaio eta adoretsuak. Adoretsua eta koldarra.2 adlag. Adorez beterik. Adoretsu jarraitzen du lanean.Adoretsu eta kartsuki predikatu.ados 1 adlag. Tanto kopuru berean. 39an ados eta batekgaldu behar.2 interj. Iritzian bat etortzea adierazten duen hitza. Irrieginez, ihardetsi omen zion: ados!ados egon Ados izan. Horretan ados gaude guztiok.ados etorri Bat etorri. Ados dator haiekin.ados izan 1 Kiroletan eta lehiaketetan, pilota jokoanbereziki, tanto kopuru bera izan. 24na ados ziren. 11neta 32an ados izanik zuberotarrak nagusitu dira. Bihautagaiak ados dira, 20na botorekin.2 Bat etorri, iritzi berekoa izan. Puntu guztietan adosdirela adierazi dute. Ados naiz zurekin.ados jarri Ados etorri; ados etorrarazi. Ados jarriditu. Ezinezkoa gertatzen bada lankideak ados jartzea.adostasun iz. Ados etortzea edo egotea. Ez zegoen adostasunik:batzuen ustez, ohorezko jaun bat zen; bestebatzuen iritzian, morroi izandako bat.adreilu iz. Buztinezko pieza, paralelepipedo formakoa,labean errea, eraikuntzan erabiltzen dena. Harriarenordez adreilua erabili. Adreilu gorrizko etxez inguratua.Adreiluaren kolorekoa. Adreiluzko hesia. Paper-muturerdi belztu bat atera nuen adreiluaren zirrikituetakobatetik.adrenalina iz. Biokim. Giltzurrun gaineko guruineidarien hormona, odol zainak estutu eta bihotztaupadak bizkortzen dituena.adriatiko izond. Itsaso Adriatikoari dagokiona. Kostaldeadriatikoan.aduana 1 iz. Administrazioaren adarra, atzerriko salgaieiezartzen zaien zergaz arduratzen dena. Aduanaerrentak. Aduana zerbitzua. Aduana bulegoan. Berenzakuak eskuratu eta aduana pasatu zuten. Aduananenplegatua.2 iz. Aduana bulegoak dauden lekua edo etxea. Aireportukoaduana. Aduana Bidasoara eraman zuten.aduanazain iz. Aduanako funtzionarioa.adur 1 iz. Ahotik jariatzen den txistua. Ik. lerde. Adurrazerion ezpainetatik gazta jan nahiaz. Adurra dariola.Umeek adurra izaten dute ugari.adur 2 1 iz. Zoria. Adur txarra orpoz orpo dabilkizulako.Adur ona, gaiztoa. Adur samina!2 iz. Zenbait gauzaren indar ezkutu harrigarria. Makilahorrek ba omen zuen adur ikusgarria.aerodinamika iz. Fis. Mekanikaren alorra, airearenmugimendua eta airean dauden gorputzena aztertzendituena. Aerodinamika saioa.aerodromo iz. Hegazkinak aireratzeko eta lur hartzekoprestaturiko tokia, aireportua baino txikiagoa. Ik.aireportu. Ablitas herriko aerodromoa baliatuko dutemilitarrek.aeronautika iz. Airez ibiltzeko teknika ikertzen duenzientzia. Krisian dago aeronautika industria.aeronautiko izond. Aeronautikari dagokiona. Erakustaldiaeronautikoa: aeronautika erakustaldia.aerostato iz. Gas arin batez betea dagoen aireontzia.Aerostatoak atmosferan burrunba egiten zuen.afaldu, afal, afaltzen du edo da ad. Afaria hartu. Etxeanhamarretan afaltzen dugu. Elkarrekin afaldu zuten.Lukainka eta taloa afaltzeko. Bi sardina jan ditut afaltzen.Zer jan duzue afaltzeko? Ez gara afaldu zaharrak.Oilasko guri-guriak afaldu genituen: afaltzen oilaskoguri-guriak jan genituen. Gosaldu, bazkaldu, askaldueta afaldu eta ogasuna galdu (esr. zah.).[Oharra: afaldu, Hegoaldean, du aditza da (gaur goizafaldu dugu) eta da aditza Iparraldean, (gaur goizafaldu gara)].afari iz. Iluntzean egiten den otordua. Afaria prestatu.Afariak on egin, gaitz egin. Mikelekin egindako afarihartan. Afari arina. Familia afaria. Azken afaria.afari lege, afari-lege Afari arina. Gaua pasatzekoaterpea eskaini zioten, baita afari legea ere. Etxera iritsi,afari legea egin eta ohean sartu zen. Afari legea egin etaorbel gorriaren gainean etzan ziren.afari-merienda Ilunabarrean egiten den otordua.Hogeita bost lagunek afari-merienda dugu gaurOlerrian.afaritako Afaltzeko. Afaritako lekua. Afaritako ez zelafalta arraina saltsan.afaritan Afaltzen. Afaritan ari ginela. Anitz edanafaritan.afaritara Afaltzera. Afaritara joan.afera iz. Egitekoa, arazoa. Hori ez da nire afera. Neurediru aferek kezkatzen ninduten.afganiar 1 izlag. Afganistangoa, Afganistani dagokiona.Afganiar iheslariak.2 iz. Afganistango herritarra.afganistandar 1 izlag. Afganistangoa, Afganistani dagokiona.Afganistandar nekazari bat.2 iz. Afganistango herritarra.afixa iz. Hormetan itsasten den iragarkia. Ik. kartel.Filma iragartzen duen afixan emakume bat ikusten da.afrikaans iz. Hegoafrikar Errepublikan mintzatzen dennederlandar hizkera.afrikaerditar 1 izlag. Afrika Erdiko Errepublikakoa,Afrika Erdiko Errepublikari dagokiona. Afrikaerditaragintariak.2 iz. Afrika Erdiko Errepublikako herritarra.afrikar 1 izlag. Afrikakoa, Afrikari dagokiona. Afrikardantzariak.2 iz. Afrikako herritarra.afrodisiako izond./iz. Sexu sena pizteko ahalmenaduena. Gai afrodisiakoak. Ez dute afrodisiako beharhandirik halere.agata iz. Silize kristaldu mota, bere edertasunagatikharribitxitzat erabiltzen dena. Agatazko apaingarriak.agergarri iz. Zerbait agertzen edo agerrarazten duengauza. Gure bihotzeko saminaren agergarritzat. Orainaetorkizun dugun geroaren agergarri izan daitekeenaldetik. Apaltasuna da edertasunaren agergarririkhoberena.ageri izond. Ezkutua ez dena, nabaria. Anton. estali. Lekuageria. Ene izterbegien, isilen edo agerien, eskuetatik9

ageriansalbatzeko. Baduela Deabruarekin hitzarmen ageririkedo estalirik. Gauza ageria eta nabaria da. Hitz agerizesan.agerian adlag. Begien aurrean, begi bistan, ikustekomoduan. Agerian, eta ez ezkutuan. Agerian eta guztiekezagutzeko eran. Gobernari jauna, agerian dago eginbehar dena. Azkenean ez da izango bekatu hain txikiriknon Jaunak agerian jarriko ez duen. Agerian hitz egin:jendaurrean hitz egin.ageri-agerian (agerian-en indargarria). Ez dagogorderik, ageri-agerian baizik. Batzuek ageri-ageriandauzkate ezaugarriak, beste batzuek ezkutuago. Poerenipuinak erakusten digun teknika berberaz: ezkutatunahi dena ageri-agerian jarriz.ageri izan, ageri, ageriko 1 da ad. Ikusgai bihurtu, begibistan azaldu, ezagun izan. Garbi ageri da horrenbihotz ona. Honetan ageri da gure historiografiak hezurmuinetaraino sarturik duen gaitza. Liburu horretan ereageri da hitz hori. Orduan ageriko dira haien amarruak.Hiri larrienetarik behera, erdara ageri zaigu gero etanagusiago. Tontor horretatik itsasoa ageri da. Kea denlekuan ageri da badela sua. Hire aurrerabidea ageridadin guztien aurrean. Haren lanetan ageri denez.2 du ad. Erakutsi; ikusgai, ezagun izan. Aukeratu direnzatiek batasun gutxi ageri dute. Ageri duzu ez zarelahemengoa.ageriko izlag. Agerian dagoena, agerian ikusten dena.Ik. jendaurreko; publiko. Politikarien ageriko bizitza.Ageriko olgetak debekatuta daude igande eta jai osoetan.Azaletik zuzenak ziren; hau da, gauza agerikoetan onirudia egiten zuten. Herri askotatik batzen dira plazaagerikoetara gizonak milaka. Ageriko zorrak. Agerikokontu korrontea. Ageriko aurrezkia.agerkari 1 iz. Aldizkaria, bereziki erakunde batena.Euskera agerkaria, Euskaltzaindiaren agerkari ofiziala,1920. urtetik argitaratzen dena. 1957an Gazte etaHerria agerkarietan parte hartzen hasi zen.2 iz. (G. er.). Agerpena.agerkera iz. Agerpena. Jainkoaren agerkera Moisesi.agerpen 1 iz. Agertzea. Bere agerpen publikoetan. FatimakoAma Birjinaren agerpena. Ez zituen atseginsentimenduen gehiegizko agerpenak. Izurria naturarenhalabeharrezko agerpen bat besterik ez da.2 iz. Errebelazioa. Izan ere, ez dut ikasi gizonengandik,Jesu Kristoren agerpenez baizik.agerraldi 1 iz. Norbait edo zerbait agertzen den aldia.Sarritan agertu zitzaion Kristo; halako agerraldi bateanesan zion: (...). Urriaren 22an egin zuen eritasunak berelehen agerraldia. Fatimako agerraldiak.2 iz. Letrez, hitzez eta kidekoez mintzatuz, horietakobat agertzen den aldi bakoitza. /t/ fonemak bi agerraldiditu tente hitzean. Atso hitzaren agerraldiak Garoaeleberrian.3 iz. Bisita.4 iz. Antzerki lanetan, ekitaldi bat banatzen den zatibakoitza. Bigarren ekitaldia, hirugarren agerraldia.5 iz. Argitaraldia.(kale) agerraldi Manifestazioa. Milaka poliziaaurrean zituztela egin zuten kale agerraldia.agerrarazi, agerraraz, agerrarazten 1 du ad. Agertzerabehartu. Biluzik agerrarazi zuten. Piarres eta Joanesagerrarazirik buruzagiaren aitzinerat. Andre gaiztohark bazekien hilak agerrarazteko eskurik ez zuela.2 du ad. Erakutsi, agerian ipini. Azkenean ausartzenda irriño bat ezpainetan agerraraztera. Gure euskalkiakfuntsean bat egiten dituena agerrarazi beharra dago.Bere errugabetasuna agerrarazteko.3 du ad. Argitaratu.agertoki iz. Antzoki eta kidekoetan, ikuskizuna antzeztenden lekua. Agertokian sartzean. Agertokiak egongela batirudikatzen du. Lehenengo ekitaldiko agertoki bera. ||Hizlariak agertokitik mintzatu ziren.agertu, ager, agertzen 1 da ad. Ikusgai bihurtu, begi bistanazaldu. Ez da deus estalirik agertuko ez denik. Sugetzarbat agertu zitzaion bidean. Gizon onen aurrean agertzekobihotzik ez zuen. Ilunpe beltzen artean, haatik,agertu zitzaigun argia.2 da ad. (Izenondo soil edo adizlagun baten eskuinean).Leial ager zaitez. Jakintsu agertu nahi dutenak.Eragile gisa agertu naizenez gero.3 da ad. Epaile edo kideko batek deiturik haren aurreanaurkeztu. Epailearen aurrean agertu behar izan zuen.4 da ad. Berez ikusten ez direnez mintzatuz, ikustekoeran azaldu. Jaunaren aingerua agertu zitzaion. GesaltzanAma Birjina agertu baino lehen.5 du ad. Estalirik edo gorderik zegoena ezagutarazi,argitara edo jendaurrera atera. Nahiago baitu berehutsa estali baino, agertu. Jaunak agertu duen guganakoonginahia. Sekula euskalduntzeko gogorik agertu ezduten erdaldunak. Ongi irabazia du gaur bere herriakagertzen dion esker ona. Batbederak zer duen gogoanbesteri agertzeko. Ez dute oraindik beren iritzia agertu.6 du ad. Argitaratu.7 du ad. Erl. Errebelatu. Eta Jainkoak guri agertu diguhori Izpirituaren bidez.agertze iz. agertu aditzari dagokion ekintza. Beste anitzagertze egin zituen Jesusek. Bekatuen agertze osoa.agian 1 adlag. Beharbada, apika. Agian ongi hartukonauzulako ustean. Agian hilko da, baina agian ez.Hiruretan Lizardik du agian idazle bezala entzuterikhandiena.2 interj. (Geroaldian doazen aditzekin). Ipar. Zerbaitgertatzeko desira adierazteko erabiltzen den hitza. Ik.ahal 3; baldinba; baldinbaitere; oxala. Agian luzazbiziko dira elkarrekin. Gure hizkuntza ez da galdukoagian! Agian hilen haiz!: hilko ahal haiz! Agian ez!Menturaz bihar?, agian!agidanez adlag. Dirudienez, itxura denez. Ez ziren denakgogaide minak, agidanez, ezta hizkuntza auzietan ere.agindu 1 1 iz. Norbaitek beste norbaiti agintzen edomanatzen dion gauza. Arkupean ipini dute Alkatejaunaren agindua. Jainkoaren agindu santuak haustea.Udalaren aginduz. Agindu orokorrak. Armadak etxeratzeagindua ezarria zuen. Hamar aginduak.2 iz. Promesa, agintzaria.-en agindu(eta)ra adlag. Jarri zituen gure agindurabere eskuetatik irtendako gauza guztiak. Seme-alabekegon behar dute bere gurasoen agindura. Kapitainjaunaren aginduetara!agindu 2 , agin, agintzen 1 du ad. Norbaitek, duen eskuazbaliaturik, egin behar dena adierazi. Ik. manatu. Norkagintzen du etxe honetan? Ezer ez esateko agindu zion.Alkateak agindu duenaren arabera. Elizak agintzendizuna. Barrenak agintzen zion bezala egin zuen.2 du ad. (Medikuak eriari). Sendagileak antibiotikoaagindu zion.10

agortu3 du ad. Norbaiti lan jakin bat gauzatzeko esan.Unibertsitateak agindu didan txosten hau. Agindudiodan uztarria egin duen galdetu diot.4 du ad. Hitzeman. Emango dut agindu dudana, esandudana beteko dut. Barkatuko ziola agindu zion. Agindutakosaria.5 du ad. Salerosketan, eskaini. Heldu zen erosteko baserrikojaun bat eta agindu zituen hirurogei dukat.6 du ad. Baimena eman, utzi. Eguraldiak agintzenbadu. Baina bere egoerak ez zion agintzen. Bere ahalakagintzen zion neurrian lagunduko ziola. Barrenak ez ditagintzen isilik egotea.7 (Era burutua izenondo gisa). Lur agindura joateko.Agindua zor.aginpide 1 iz. Agintzeko boterea edo eskua. Ik. autoritate.Adinean, duintasunean edo aginpidean nagusiakdirenak. Espainiako erregeak beste erresuma batekolurretan aginpidea balu bezala. Aginpidea herriagandatza. Alkateak ez du arazo horietan aginpiderik.2 iz. (Irud.). Zure hitzek gugan duten aginpidea.3 iz. Agintea. Buruzagi baten aginpide barrutia. Aginpideaeskuratu, hartu.4 iz. Kargua. Koronel esaten dioten aginpidea zuen.agintarazi, agintaraz, agintarazten du ad. Agintzerabehartu. Ez dut uste behar beste jan duenik, eta aurrerantzeanganoraz jango duela agintarazi diot.agintari iz. Agintea duen pertsona. Udaleko, estatukoagintariak. Herri agintariak. Apaizek ere, inorenaitortza entzuteko, beren agintarien baimena behardute. Agintarienganako gorrotoa. Ordu hartan Neronzegoen agintari.agintaritza iz. Agintea edo aginpidea gauzatzen denerakundea edo kargua. Herri agintaritza. Behin agintaritzanjarriz gero, nork kendu? Agintaritza utzi.Agintaritzak hautatua. Euskal Herriko AgintaritzarenAldizkaria.aginte 1 iz. Agintzen duenaren eskua edo boterea. Ik.aginpide. Erregezkoek jaiotza hutsez hartzen zutenagintea Jainkoagandik. Gurasoei opa izan diet lehenbailehenmundu honetatik joatea, etxeko agintea etaondasunak hartu nahiz. Herri osoaren gainean eskuradezaketen aginte neurrigabearen beldurra. Aitoren semekatolikoei aginte guztia kendu zien gobernuak. Aginteaeta indarra duen klasea. Haren agintearen azpian beraaurrena jarririk. Agintearen gailurra ukitu zuena.Aginte gosea. Aginteaz jabetu. Erregela horrek eremuzabalagoan zuen agintea.2 iz. Agindua, manua.aginte makila, aginte-makila Agintari karguairudikatzen duen makila. Prozesioan joaten zen dotoreerregea, koroa eta aginte makila zeramala. Allande,beste anaiak bezala Ameriketara joan izan balitz, etxekoaginte makila Joanesek edukiko zuen.agintera iz. Hizkl. Aditzaren gramatika modua, agindua,eskaera edo aholkua adierazten duten perpausekhartzen dutena.agintza iz. Promesa. Ik. agintzari. Bataio santuan egindakoagintzak berritu nahi ditut.agintzari iz. Agindua, promesa. Zure agintzarien egarridirenak. Eta esango dute: zertan da etorriko delakoagintzari hori.agiraka 1 iz. Errieta. Arduradunen haserre eta agirakakpairatuz. Agiraka ikaragarria. Gurasoen agirakenbeldurrak nago.2 adlag. Errieta eginez. Hasiko da agiraka. Agirakaibili. Elkarri agiraka. Agiraka hartuko nindutela ustenuen.agiraka egin Errieta egin. Zaharragoari ez eginagiraka, baizik eta erregutu. Hitz lotsagabez agirakaegin zion. || Baditut agiraka gutxi batzuk zuri egiteko.agiri 1 iz. Zerbait frogatzeko edo zerbaiten berri ematekobalio duen izkribua. Ik. dokumentu. Berekin zituendiru guztiak eman zizkion, bere eskuz egindako agiribaten azpian. Eska iezaiozu ordainketaren agiria.Norberaren adina egiaztatzen duen agiria. Euskaltzaindiarenirakasle agiria. Bazkide agiria. Nortasun agiria.2 iz. Adierazpena. Euskaltzaindiak ez du horretazagiririk atera. Batzarrean erabaki dena jasotzen duenagiria.agiriko izlag. [Oharra: Euskaltzaindiak, agiriko-k euskaraidatzian izan duen erabilera kontuan harturik, formahori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ageriko].aglutinatu, aglutina, aglutinatzen du ad. Berez bananduakdaudenak elkarri itsatsi.agoa iz. Sutegian gorituriko burdin zatia. Zeharroletanhamabosten bat arroako agoak egiten ziren.agonia iz. Hil aurreko uneak, biziaren eta heriotzarenarteko azken borroka. Ik. hilzori.agor 1 izond. Iturriez, errekez, putzuez, lurrez etab.ezmintzatuz, urik ez duena. Ik. idor; lehor; siku; ihar.Putzu zulo agor bat. Tokirik agorrenean ere aurkitzenda inaurkina.2 izond. (Irud.). Hain epela mezan, hain agorra jaunartzean.Euskara hitzetan agorra dela. Bihotz agorra. Filosofiarengailur agorrak utzi.3 izond. Fruiturik ematen ez duena. Zuhaitz idorra etaagorra, hostoaren eta lorearen ondoan fruiturik ematenez duena.4 izond. Emakumeez mintzatuz, haurrik izan ezinduena. Ik. antzu. Ez zuten haurrik, agorra baitzenIsabel. Ama agor eta aita zahar baten semea.5 iz. Iraila.6 iz. Agortea.agorraldi 1 iz. Agortea.2 iz. Ibai eta iturrien emaria gutxitzen den urtekogaraia. Lurralde askotan ibaiak idortu egiten diraagorraldian.agorril iz. Abuztua. Agorrileko udatiarrak jin diraburrustan.agorte iz. Euririk gabeko aldi luzea. Ik. agorraldi; idorte;lehorte. Agorte handietan lurra uraren eske dago. Agorteakaurten kalte ekarriko dio laborantzari. Agorte luzebat.agortu, agor/agortu, agortzen 1 da/du ad. Iturriez,errekez, putzuez, lurrez eta kidekoez mintzatuz,urik gabe gelditu. Iturria agortu egin da. Txori bateklehenago agortuko luke itsasoa. Agortuko dira zerukohodeiak eta ez dute ur tanta bat ere botako. Populuarengaiztakeriek agortu dute haren samurtasunareniturburua. Erreka agortua zen kasik. Bertsolaritzareniturria agor ez dadin. Eltzea agortu da. Arestian errandizut mendi arbolez gabetuak agortzen direla.2 da/du ad. Odola, negarra etab. ahitu. Eta bertanagortu zen haren odoljarioa. Ama koitadua, ume handihark zeharo agortu zuen. Ugatzak agortu. Ezin agortuzkonegarrak.3 da/du ad. (Irud.). Gainerako jakintasunek bihotzaagortzeko baizik ez dute balio. Lanean iraun zuen11

agotzkemenak agortu arte. Ez dela gaia agortu. Aski murriztuaeta erdi agorturik guregana heldu den hizkuntza.Sormena agortu zaio. Legezko bideak agortu. Ondasunakagortu.4 (Era burutua izenondo gisa). Iturri agortua. Emazte,behi agortua: esnerik ez duena.agotz iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, agotz-ek euskaraidatzian izan duen erabilera kontuan harturik, formahori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ahotz].agronomia iz. Nekazaritzaren arazoen azterketa zientifikoa.agudo 1 adlag. Heg. Laster, arin. Goazen etxera, eta agudo.Agudo atera nuen gorderik neukana. Agudo zabalduziren munduan haien ideiak. Ahitu egin omen da agertubezain agudo liburutxo bikain hau.2 izond. Ipar. Trebea. Edozein soinu jotzeko nauk agudo.Galilearrak ez baitziren solasturiak, ez hizketan soberaagudoak.agur 1 interj. Norbaiti, ikustean edo eskutitz batenhasieran eta, bereziki, harengandik urruntzean edoeskutitz baten bukaeran, esaten zaion hitza. Ik. kaixo;adio. Entzuleok, agur! Agur, edo Jainkoa dela zurekin.Agur, jauna. Agur Maria, dohain eta grazia guztiezbetea. Eta gur egiten zioten, ziotela: agur juduen erregea!Agur denoi, beste bat arte. Agur, Ama; banoa, baina ezbetiko.2 interj. Akabo. Baldin hartzen ez bada denboraz ardura,agur gure basoak, agur ezkurra. Eta Jainkoaz axolarik ezbada, agur!3 iz. Agurtzea. Bere agurra helarazi digu errektoreak.Plazetan agurrak dituzte laket, eta Maisu deituakizatea. Andolin Eguzkitza idazle, hizkuntzalari etaeuskaltzainari azken agurra emateko. Agur hitzak.Gaur, hamabietan, agur ekitaldia egingo diote DonostiakoErrekaldeko beilatokian. Bertsolaria bere agurrabotatzera zihoala telefono baten musika entzun zen.4 iz. Hainbat euskal dantzaren zatietako bat. Gipuzkoarerako aurreskua osatzen duten lau dantzak eginbeharko dituzte: desafioa, eskua aldatzeko soinua,agurra eta zortzikoa.5 iz. Begirunea, gurtza. Jainko egiazkoari bakarrikzor zaizkion agurrak. Agurrak eta ohoreak eta lehiamundutar zoroak, non dira?agur egin 1 Norbaiti, ikustean edo eskutitz batenhasieran, edo harengandik urruntzean edo eskutitzbaten bukaeran, gizalegezko hitzak esan. Ik. agurtu.Agur egiten duela ezker-eskuin txapela eskuan duela.Ez dio agurrik egin. Bada, etxe batean sartzean, aguregiozue esanez: bakea etxe honi. Elkarri agur eginik,sakabanatu ziren.2 (G. g. er.). Gur egin, gurtu.agur esan Agur egin, adio esan. Agur esan gabe aldeegin zenuen. Hezur bat hautsi du jokalariak eta aguresan dio denboraldiari.agur t´erdi Agur egiteko erabiltzen den adeitasunesapidea. Agur t´erdi, ongi etorri jauna. Agur, JonArrospide, agur, agur t´erdi, zeru goienetan, atsedendubedi.agure 1 iz. Adineko gizona. Joanes agure zaharrak. Herrihonetako gizon-andre, atso-agure eta neska-mutilguztiak. Agure zimurra, zimela. Agure haserreen belaunaldikoanaiz. Agure onari ez ateak itxi. || Aguretanbakarzale bihurtu zen.2 (Izenondo gisa). Agurerik agureenak berrogeiren baturte zituela.[Oharra: hitz markatua da, gutxiespen balioa dueskuarki, eta ezin erabil daiteke adineko-ren sinonimooso balitz bezala].agurgarri 1 izond. Begirunez agurtua izatea mereziduena. Gizon urtetsu agurgarri bat. Jesu Kristoren odolguztiz agurgarria eskaintzen dizut.2 izond. Begirunezko tratamendua ematen zaionpertsona bat agurtzeko jaun edo andere hitzen eskuineanerabiltzen den adjektiboa. Agur, jaun agurgarria.3 izond./iz. Eliza katolikoak santuki hil direnei ematendien tituluetako bat. Santu, Dohatsu eta Agurgarriguztien bizitzak idatz zitzala.agurmaria iz. Hitz horiez hasten den kristau otoitza. Ik.abemaria. Hamalau aitagure eta agurmaria.agurtu, agur/agurtu, agurtzen 1 du ad. Agur egin. Senideakbakarrik agurtzen badituzue. “Ongi etorri, enemaiteak” agurtu zituen bere ilobak. Ontzikoak agurtzeraetorri zirenak. Doana agurtzea, beti tristea; datorrenaagurtzea, berriz, alaigarria.2 du ad. Gurtu.ahabia 1 iz. Txilarraren familiako zuhaixka, fruitumamitsu beltzaxkak eta jateko onak ematen dituena(Vaccinium myrtillus).2 iz. Landare horren fruitua.ahago iz. Mingarrabaren familiako belarra, sustrailuzeaeta hosto-zabala (Rumex patientia). Ahagoarenhostoak, egosita, bizkorgarri eta heste-aringarri gisaerabili ohi dira.ahaide 1 iz. Norbaitentzat, bere familiako beste norbait.Ez gara haien ahaideak. Senideak eta gainerako ahaideak.Ahaideak eta adiskideak. Ahaide hurbila, hurkoa,handia. Ahaide txikia. Aberatsa ahaide handi egin,pobrea ahaide txiki. Haginak hurrago ahaideak baino(esr. zah.).2 iz. Zerbaitez mintzatuz, harekin loturaren bat edojatorri bera duen zerbait. Euskararen ahaideak. Esaerahoriek, hizkeraz, Refranes y Sentencias-ekoen ahaidehurbilak ez ezik, senideak dirudite.Ahaide Nagusi Batez ere pl. Erdi Aroko EuskalHerrian, leinu baten burua. Ahaide nagusien artekoborrokak.ahaidego 1 iz. Ahaidetasuna. Espezieen arteko ahaidegoa.2 iz. Senitartea, ahaideen multzoa. Inor ez da zureahaidegoan izen horretaz deitzen denik.ahaidetasun 1 iz. Ahaideen arteko lotura. Odol ahaidetasuna.Ezkon ahaidetasuna. Laugarren mailako ahaidetasuna.2 iz. Jatorri bera duten bi gauzaren arteko lotura.Gaztelaniaren eta latinaren arteko ahaidetasunhurkoa.ahaire iz. Zub. Doinua.ahakar 1 iz. Errieta, agiraka. Ik. aharra. Aitaren ahakarrariez entzun eginaz. Jainkoaren kontra erasi dituztenahakar guztiak.2 iz. Liskarra. Ezkontide arteko ahakar sutsu horietarikobatean ziharduten.ahakar egin Errieta egin. Ahakar egingo ote zionbeldur zen. Bekatuaren eritasunetik sendatzeko borondatearekinegiten diren liskarrak, ahakarrak, mehatxuak.12

ahal izanahal 1 iz. Ahalmena, indarra. Agertu zuen bere ahala etaindarra. Edozein gauza egiteko duen eskua eta ahala.Osasunarekin zaudenean, ahala duzunean. Nola izanzuten indar, antze, ahal, esku eta botere pena haietatikaldaratzeko. Ari zaitez ahal guztiaz. Geure ahal guztiaz.Beren ahal guztiak egiten dituzte erdiesteko. Gure ahaltxikia.2 iz. Litekeenaren nolakotasuna. Zeren orain baitaontasunean aitzinatzeko ahala. Pagatzeko ahaladukezun arteraino. Gehiago emateko ahala duzunezgero.3 (Geroaldian doazen aditzetan tartekaturik, desirazkoesanahia ezartzen diolarik esaldiari). Ik. agian2; baldinba; baldinbaitere; oxala. Leher egingo ahaldu! Itoko ahal haiz! Baldinba ez ahal naiz honengatikinfernuratuko. Barkatuko ahal dit irakurleak zera esatenbadiot. Laster etor nadin gurako ahal duzu.4 iz. Norbaitek bere izenean botoa emateko edo erabakitzekobeste norbaiti ematen dion eskumena.ahalaz adlag. Lap. eta BNaf. Ahal den neurrian.Euskara ahalaz garbia darabil. Saiatzen dira ahalazgordetzen lehengo ohiturak.ahalezko izlag. Ahala, ahalbidea adierazten duena.Aditzaren ahalezko modua.ahala 1 adlag. (Aditz baten era burutuaren eskuinean).Bezain laster, -en neurrian. Iritsi ahala eseri dira.Platerak atera ahala husten ziren. Zorrak gehitu ahaladirua urritzen zihoakigula.2 (Aditz baten oinaren eskuinean, batez ere pl. edoguzti-ren ezkerrean). Ahal den (zera) guztia, ahaldiren (zera) guztiak. Esan ahalak esan dizkiote elkarri.Esan ahal guztiak esanda ere. Bota ahalak bota hortxeaspertu arte!ahalbait adlag. [Oharra: Euskaltzaindiak, ahalbait-ekeuskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik,forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. albait].ahalbide iz. Norbaitek edo zerbaitek ahal duena. Bakoitzakbere ahalbideen arabera lagundu behar du.ahalbidetu, ahalbide/ahalbidetu, ahalbidetzen du ad.Zerbait posible bihurtu. Espainiako Gobernuak gauronartuko du homosexualen arteko ezkontzak ahalbidetukodituen erreforma.ahaldun 1 izond./iz. Ahaltsua, ahala duena. Jainko Jaunguztiz ahalduna (Ik. ahalguztidun). Errotaren jabeakherriko ahaldunak ziren.2 iz. Ordezkari bezala aritzeko, esku ematen zaionpertsona. Ahalduna arduratu zen eroste agiria sinatzeaz.3 iz. Diputaziorako edo Batzar Nagusietarako hautaturikoordezkaria. Ik. diputatu. Arabako Diputaziokoahaldunak. Ahaldun atera. Gipuzkoako Foru Aldundiaren25 urteko historian sei ahaldun nagusi izandira.ahaldundi iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, ahaldundi-keuskara idatzian izan duen erabilera kontuan harturik,forma hori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. aldundieta diputazio].ahalegin iz. Batez ere pl. Zerbait lortzeko, indar edoahalmen guztiaz egiten den saioa. Ik. eginahal.Batasun ahaleginak premiazko ditugu hizkuntzakiraungo baldin badu. Alferrekoak gertatu diren ahaleginak.Ahalegin bizian.ahalegina adlag. Ahal den neurrian. Ahaleginamoztuta ere nahiko luzea izango zen. Gerria ahaleginaestutu kortsean.ahalegin(ak) egin Ahalegindu. Ahalegina egin behardute gazteria galbidetik ateratzeko. Ahalegin guztiakegin bazituen ere.ahaleginean adlag. Ahal den guztia, ahal denneurrian. Ahaleginean jokatu zuten haren alde. Kulturahizkuntza bat eratzen ahaleginean lehiatuz.ahalegindu, ahalegin/ahalegindu, ahalegintzen da ad.Ahalegina egin, saiatu. Arazoa argitzen ahalegindudena. Jakin beharrak ikasten ahalegindu zara. Bideberri bila ahalegintzeko. Bizi garenok ahalegin gaitezenharen alde. Ahalegindu zen baina ez zuen lortu.ahalge iz. [Oharra: Euskaltzaindiak, ahalge-k euskaraidatzian izan duen erabilera kontuan harturik, formahori ez erabiltzea gomendatzen du; ik. ahalke].ahalguztidun izond. Guztiz ahaltsua dena, zernahi ahalduena. Ik. guztiahaldun. Jainko ahalguztiduna. Globalizazioaahalguztiduna da.ahalik 1 (-ena daraman nola adizlagun baten ezkerrean).Ahal den ...-ena. Etxea ahalik ongiena apaindu beharda. Ontsa konfesatu ahalik sarriena. Ahalik lasterrenaihes egizue. Arrangura zaitez ahalik gutxiena eginenzaizkizun bidegabeez. Ahalik arinena ezkontzeko.2 (-ena daraman izenondo baten ezkerrean). Ahalden ...-ena. Konfesore ahalik onena bilatu. Has otoitzaahalik errespetu handienarekin. Bertsoak egitea ahalikjustuenak.ahalik eta Parte hartze ahalik eta zabalena bermatzeko.Ahalik eta etekin handiena ateratzeko. Ihardetsizion ahalik eta hobekiena. Ahalik eta goizenik merkaturajoan.[Oharra: Adizlagunekin, ahalik maizen, sarrien etab.baino hobeto, ahalik maizena, ahalik sarriena etab.].ahal izan, ahal izaten, ahalko/ahal izango 1 (Ezkerreanduen aditz bati dagokiola). Aipatzen dena gertatzekoedo egiteko eragozpenik edo ezintasunik ez izan. (Eraburutu gabeak). Erraz egiten ahal dut: erraz egin ahaldut, erraz egin dezaket. Gaur joaten ahal naiz: gaurjoan ahal naiz, gaur joan naiteke. Ozta-ozta entzutenahal nion: ozta-ozta entzun ahal nion, ozta-oztaentzun niezaiokeen. Nahi zuen guztia jaten ahal zuen:nahi zuen guztia jan ahal zuen, nahi zuen guztia janzezakeen. Aurkitzen ahal badu: aurkitu ahal badu,aurki badezake. Nork daki non gelditzen ahal den: norkdaki non gelditu ahal den, nork daki non geldi daitekeen.Uzten ahal zituen on guztiak: utzi ahal zituen onguztiak, utz zitzakeen on guztiak.2 (Era burutuak). Denek ikusi ahal izan dugu zeinkementsu agertu den. Atzeko atetik sartu ahal izan zen.3 (Geroaldian). Beste hiru antzerki-lan ikusi ahalizango dira. Hola egiten ahalko du hark ere, nik gauregin dudana.4 (Ezezko esaldietan, aurreko adieretan aipaturikokasu guztietan). Ik. ezin. Ez naiz etortzen ahal: ezinnaiz etorri. Ez du ekartzen ahal: ezin du ekarri. Mintzatzenahal ez direnak. Engainatzen ahal ez gaituena. Ezdu jasan ahal izan. Galdetu ahal izan ez diona. Ez zuenegin ahal izango. Ez zuen egiten ahalko.5 (Beste aditz bati ez dagokiola). Ahal badu ekarrikodu. Ahal balu ekarriko luke. Gaur bertan, ahal bada(balitz). Ahal denean ahal dena eginez gero. Ahalduzun lasterrena presta ezazu (Ik. ahalik). Mundu bat13

ahal izateahal den zuzenena. Erabaki dute ahal den etxe guztietaraigortzea eskutitza. Ahal duena egiteko. Ahal denneurrian. Ahal dela behintzat, ez nuke ezer galdu nahi.6 Hara iritsi ez ahal zen, kontatu zion Wolfiok Apezpikuarigertaera guztia: hara iritsi bezain laster. Ez ahalzen Diputazioko ate nagusian barrena Roman desagertu,han non ikusten dugun jende multzo bat.ahal adina adlag. Gorputzari ahal adina atseginematen diola. Lasai zaitez ahal adina.ahal adinako izlag. Ahal adinako irabaziak.ahal bezain adlag. Ahal bezain garbia, ona. Ahalbezain laster egiteko. Ahal bezain lañoki. Bide hasiansartzen da ahal bezain barrena.ahal bezainbat adlag. Ipar. edo Goi. Ahal adina.Desenkusatu nintzen ahal bezainbat.ahal bezala adlag. Ahal bezala ibiliaz.ahal izate iz. Ahala, ahalmena. Gizakiaren ahal izatearenerakutsirik handienetakoa.ahalke iz. Batez ere Ipar. Lotsa. Ahalkea, ohorea eta prestutasunguztia galdurik. Ez behinere bekaturik utziaitortu gabe ahalkez. Ahalkez gorriturik. Munduarenahalkez obra onetatik gibelatzen direnak. Ez dakusanbegik, ez ahalkerik (esr. zah.).ahalke izan da ad. Lotsa izan. Gizonen artean agertzeraahalke da. Ahalke ere banaiz errateko. Ahalkenintzen neure buruaz. Ez zaitezela ahalke pobreizateaz.ahalkeizun 1 iz. Ipar. edo Goi. Desohorea, laidoa. Orainegin duzu nahi duzuna, eman didazu ahalkeizuna. Eginzaizkidan laidoak eta ahalkeizunak mantsoki hartuditut.2 izond. (G. er.). Ahalkegarria, lotsagarria. Laxokeriaahalkeizun batez.ahalmen 1 iz. Zerbait egiteko ahala, eskua edo gaitasuna.Berezko ahalmena zuen iturri berriak agertzeko. Zerbaiterabakitzeko ahalmena. Jainkoaren ahalmena eta eskuahaltsua. Arimaren ahalmenak. Ikusteko ahalmena.Hitz baten adierazte ahalmena. Herri baten ahalmenekonomikoa.2 iz. Zerbait egiteko, ondorio bat eragiteko tresna batengaitasun neurgarria. Teleskopio baten ahalmena.ahaltsu izond./iz. Ahalez betea, ahalduna. Erregerikahaltsuena. Jainko guztiz ahaltsua. Bere beso ahaltsuaz.Herri ahaltsuak. Ahaltsuari gogor egiten eta ahularenalde makurtzen. Munduko ahaltsuek gizonak menderatzendituzte.ahamen iz. Ahoan aldi bakoitzean sartzen den janaripuska edo kopurua. Ik. mokadu. Ahamen bat ogi.Ahamen bat ere jan gabe.ahamen bat ere ez izan Ezer ez izan. Ahamen bat ereez dut.ahantzarazi, ahantzaraz, ahantzarazten du ad. Ahazterabehartu. Ahantzarazi dizkit Jainkoak neure nekeguztiak. Kalterik handiena, galgarriena eta beste guztiakahantzarazten dituena.ahantzi, ahantz, ahanzten da/du ad. Ahaztu. Zerbaitahantzi zaio. Bere eginbideez berehala ahantzi zen. Ezezazu ahantz zeure herria eta zeure gurasoen etxea.Ahantzi dut erratea, harresi horretan bazela dorre bat.Gainerako guztiek laster ahantziko naute. Ateratzean,ingeles beilari batek ahantzi duen makila eman ditopari gisa.ezin ahantzi(zko) Ezin ahaztuzkoa. Ezin ahantzizkoamesgaizto bat. Hemen iragan minutu ezin ahantzizkoak.Ezin ahantzia da amaren hegala.ahanzkor izond. Ahazkorra. Jainkoa, luzakor bada ere,ez da ahanzkor.ahanzte iz. Ahaztea. Ahanzte bat aski da oro nahasteko.ahapaldi 1 iz. Olerki bat banatzen den lerro multzoetakobakoitza. Sonetoak lau ahapaldi ditu. Salmo batenahapaldi bat. Zortzi ahapaldiko kanta.2 iz. Batez ere pl. Hitz lotsagarria, iraingarria. Honelakoahapaldiak, honen itsusiak pairatzen ditu. Beregurasoei ahapaldi gaiztorik esaten dienak.ahardi 1 iz. Zerri emea. Ahardi erditu berriari bazka onaeta nasaia ematen zaio.2 izond. Abere beltzez mintzatuz, emea. Urde ahardia.Zerriak, batzuk dira ordotsak, besteak ahardiak, edoarrak eta emeak.ahari iz. Ardiaren arra, adar biribilkatuak dituena. Aharigaztea. Ahari zikiratua. Ahariak ardia gainkatu.ahari joko, ahari-joko Ahari talka.ahari talka, ahari-talka Bi ahariren arteko dema.Ik. ahari joko; ahari topeka.ahari topeka, ahari-topeka Ahari talka.aharra iz. Liskarra, errieta. Ik. ahakar. Aharra sortu. Ezdu aharrarik, ez oihurik erabiliko. Arrebarekin aharranaritzeko. Gosearekin eta heriotzarekin aharran. || Esr.zah.: Etxe hutsa, aharra hutsa. Beharrak aharra.aharrausi iz. Nahi gabe egiten den aho-zabaltzea, loguraren,gosearen edo gorputzeko ondoezen baten ezaugarridena. Logalezko aharrausia. || Esr. zah.: Aharrausiluzea, loa edo gosea. Aharrausia ahotik ahora.aharrausi egin Aharrausi egiten duen bakoitzean.ahate 1 iz. Hegazti palmipedoa, moko zapala, hankaklaburrak eta hegoak luzeak eta muturdunak dituena(Anas sp.). Ik. paita. Etxe ahatea. Ahate basatia. Ahategibel gizendua. Ahate bat saltsan. Ahateen urmaelondotik igaro. Ahateari igerika irakastea (esr. zah.).2 iz. Herri hizkeran, ahatearen antzeko zernahianimalia.ahats izond. (Zah.). Zikina, lizuna. Ohitura ahatsez betea.ahazkor izond. Gauzez erraz ahazten dena, ahazteko joeraduena. Ik. ahanzkor. Besteri egiten dioten gaitzarenzein ahazkorrak diren! Senar ahazkorra. Ahazkorreigogorarazi nahi nieke zer gertatzen zen lehen.ahazte iz. ahaztu aditzari dagokion ekintza. Era horretakoahazteak maiz gertatzen dira.ahaztu, ahatz, ahazten 1 da/du/zaio ad. Zerbaiten edonorbaiten oroitzapena galdu; gogoan ez eduki. Adiskideezahaztu dira. Ahaztuko naiz haren bekatu guztiez.Lurralde honekin ez da ahaztuko. Ez da ahaztu beharhan gertatu zena. Haren izena ahaztu egin zait. Ahaztuzitzaion ikasi zuena. Gaurko prentsaurrekoan euskarazhitz egitea ahaztu zaio. Eskua eraman zuen burura,zerbait esatea ahaztu balitzaio bezala. Eta ardo gutxibatekin ahazten zaizkio bere nekeak. Euskaltzaindiakez du bere lankide handi hau ahaztu. Agindu hau ezduzu inola ere ahaztu behar. Ez dezagun ahatz horretandatzala arazo nagusia. Ahatz ditzagun gure arteko haserreak.Ez nazazula ahatz zure otoitzetan.2 zaio ad. Ikasi den zerbait egiteko edo erabiltzekogaitasuna galdu. Euskaraz hitz egiten ahaztu zaio.Oinez ibiltzen ahaztu zait! Igerian ahaztu. Erraz ikastendu eta erraz ahazten.14