algunas páginas

AURKIBIDEAEsker onaHitzaurreaI. Kosmosean galdua1. Nola eraiki unibertso bat2. Ongi etorri Eguzki Sistemara3. Evans artzainaren unibertsoaII. Lurraren tamaina4. Gauzen neurria5. Harri-puskatzaileak6. Zientziaren hortz-hagin eta atzapar odoleztatuak7. Kontu elementalakIII. Aro berri baten sorrera8. Einsteinen unibertsoa9. Atomo ahaltsua10. Beruna kentzen11. Muster Mark-en quarkak12. Lurra mugitu egiten daIV. Planeta arriskutsua13. Bang!14. Azpiko sua15. Edertasun arriskutsuaV. Bizia bera16. Planeta bakartia17. Troposferaraino18. Itsaso mugatzailea19. Biziaren sorrera20. Mundu txikia21. Bizia aurrera doa22. Denari agur23. Izatearen aberastasuna24. Zelulak25. Darwinen ideia berezia26. Biziaren gaiaVI. guganainoko bidea27. Izotz-denbora28. Bipedo misteriotsua29. Tximino egonezina30. AgurBibliografia1315233343577589105123141155165177191207223237251263279293311325339357367381399413429443451

IKOSMOSEAN GALDUA1. NOLA ERAIKI UNIBERTSO BAT2. ONGI ETORRI EGUZKI-SISTEMARA3. EVANS ARTZAINAREN UNIBERTSOA

Irrati-astronomo horiek Arno Penzias eta Robert Wilsonziren. Bell laborategien Holmder-eko (New Jersey) komunikazioantenahandia erabiltzeko saioak egiten ari ziren 1965ean, bainaetengabeko hondo-zarata batek traba egiten zien. Lurrun-txistuegonkor hark eragotzi egiten zituen saiakuntza-lanak. Zaratatinkoa eta lausoa zen. Zeruko alde guztietatik zetorren, egunezeta gauez, urtaro guztietan. Urtebetez, bururatu zitzaien guztiaegin zuten astronomo gazteek zarataren jatorria zein zenjakin eta hura ezabatzeko. Sistema elektriko guztiak probatuzituzten. Tresnak berreraiki zituzten, zirkuituak ondo zeudenbegiratu, kableak mugitu, entxufeei hautsa kendu… Antenaparabolikora igo ziren, eta zinta itsasgarria jarri zuten junturaeta errematxe guztietan. Atzera igo ziren antena parabolikora,erratzak eta eskuilak hartuta, eta kontu handiz garbitu zutenhango “materia dielektriko zuria”, alegia, zirina. Probatutakoguztiak huts egin zuen.Haiek jakin gabe, handik 50 kilometrora, PrincetongoUnibertsitatean, desagerrarazi nahi zuten hori nola aurkitujakin nahian zebilen ikertzaile-talde bat Robert Dicke-renzuzendaritzapean. Errusian jaiotako astrofisikari GeorgeGamow-ek 1940ko hamarkadan iradokitako ideia baten atzetikzebiltzan Princetongo ikertzaileak: espazio sakonera (beharbezain sakonera) begiratuz gero, Big Bangaren hondo-erradiaziokosmikoaren hondarrak aurkitu beharko lirateke. Gamowenkalkuluen arabera, erradiazioak, kosmos zabala zeharkatuondoren, mikrouhin gisa iritsi behar luke Lurrera. Argitalpenberriago batean, lan horretarako tresna egokia zein izan zitekeenadierazi zuen: Holmdel-eko Bell antena. Zoritxarrez, ez Penziasekedo Wilsonek, ez Princetongo lantaldeko inork ez zuen Gamowenargitalpen hori irakurri.Penziasek eta Wilson-ek entzuten zuten zarata huraGamowek aldarrikatutako zarata zen, noski. Unibertsoaren mugaaurkitu zuten, edo, gutxienez, haren alde ikusgarria, hemendik 145bat mila trilioi kilometrora. Lehen fotoiak —unibertsoko argirikzaharrena— “ikusten” ari ziren, denbora eta espazioa zeharkatuzmikrouhin bihurtuta, Gamowek iragarri bezala. Aurkikuntzahori bere neurrian ulertzen laguntzeko, analogia bat ematendu Alan Guth-ek The Inflationary Universe (Unibertso inflazionista)liburuan. Demagun unibertsoaren sakonera begiratzea EmpireState eraikineko ehungarren solairutik behera begiratzea dela(non ehungarren solairua oraina baita, eta kalea, berriz, BigBangaren unea). Wilsonek eta Penziasek aurkikuntza eginzutenean, inork inoiz antzemanak zituen galaxia urrunenakhirurogeigarren solairu inguruan zeuden, eta gauza urrunenak—quasarrak—, berriz, hogeigarren solairu inguruan. PenziasenKOSMOSEAN GALDUA1. NOLA ERAIKI UNIBERTSO BAT25

eta Wilsonen aurkikuntzak unibertso ikusgarriaren ezagutzaataritik zentimetro batera kokatu zuen.Biek ala biek artean ez zekiten zerk eragiten zuen zarata,eta Dickeri telefonoz hots egin zioten Princetonera; arazoa azalduzioten, argitzen lagunduko zien esperantzan. Dicke berehalaohartu zen bi gazteek aurkitu zutenaz. “Tira, mutilak, irabaziegin digute”, esan zien lankideei telefonoa eseki bezain laster.Handik gutxira, bi artikulu argitaratu ziren Astrophysical Journalaldizkarian: lehenean, txistuarekin izandako esperientziarenberri eman zuten Penziasek eta Wilsonek, eta, bigarrenean,txistuaren jatorria azaldu zuen Dickeren lantaldeak. Peziaseketa Wilsonek ez zuten hondo-erradiazio kosmikoa bilatu, eta,aurkitu zutenean, ez zekiten zer zen, eta ez zuten aldizkarietanharen izaera azaldu edo interpretatu; eta, hala eta guztiz ere,Fisikako Nobel saria jaso zuten 1978an. Princetongo ikertzaileek,aldiz, elkartasuna besterik ez zuten jaso. Dennis Overbye-k LonelyHearts of the Cosmos liburuan azaltzen duenez, ez Penziasek ezWilsonek ez zuten ulertu beren aurkikuntzaren garrantzia hariketa New York Timesen horren berri irakurri zuten arte.Bestalde, guztiok nozitu dugu hondo-erradiaziokosmikoaren asaldua. Jarri telebista emisiorik hartzen ez duenkanal batean, eta dantzan ikusten den zarata estatikoarenehunetik bat Big Bangaren hondar zaharrari dagokio. Telebistandeus ere ez dagoela-eta kexu zaren hurrengoan, gogoratu betiduzula unibertsoaren jaiotza ikusteko aukera.Denek deitzen diote Big Bang, eztanda handia, bainaliburu askok ohartarazten digute ez irudikatzeko leherketaarrunt baten gisa. Bat-bateko hedapen izugarria izan zen, eskalaerraldoikoa. Zerk eragin zuen?Batzuek diote singulartasuna lehenagoko unibertsosuntsitu baten erlikia zela, eta hedatu eta uzkurtu egitendiren unibertsoen betiereko zikloko unibertso bat besterikez dela gurea (oxigeno-makina baten puxika bat bezalakoa).Beste batzuek, aldiz, “huts faltsua”, “eremu eskalarra” edo“huts-energia” deitzen diotenari egozten diote Big Banga, etahori da, hain zuzen, aldez aurretik zegoen ezerezean nolaedo hala ezegonkortasun-neurri bat sartu zuen ezaugarriaedo gauza. Ezinezkoa dirudi ezerezetik zerbait lortzea, bainaposible da: lehen ez zegoen deus ere, eta orain unibertsoadago; horra hor froga argia. Litekeena da gure unibertsoabeste unibertso handiago batzuen parte izatea —horietakobatzuk beste dimentsio batzuetan egon daitezke—, eta BigBangak etengabe alde guztietan gertatzea. Baina, bestalde,baliteke espazioak eta denborak Big Bangaren aurretik besteforma batzuk izatea —guretzat irudikaezinak—, eta Big BangaIA DENAREN HISTORIA LABUR BAT26

izatea nolabaiteko trantsizio-fase bat, non unibertsoa guretzatulertezina izatetik ia ulergarri izatera pasatzen baita. “Kontuhoriek ia-ia erlijiosoak dira”, esan zuen Andrei Linde doktoreak(Stanford-eko kosmologoa), New York Timesen, 2001ean.Big Bangaren teoria ez da eztandari berari buruzkoa,eztandaren ondoren —baina eztanda gertatu eta berehala—gertatutakoari buruzkoa baizik. Kalkulu matematiko askoegin ondoren, eta partikula-azeleragailuetan gertatzen denariarretaz behatu ondoren, zientzialariek uste dute sorrerarenondoko 10 –43 . segundoraino egin dezaketela atzera, eta unehorretan unibertsoa oso txikia zela artean (ikusi ahal izateko,mikroskopioa beharko litzateke). Ez dugu zorabiatu behar begienaurrean zenbaki harrigarriak agertzen zaizkigun bakoitzean,baina, segur aski, merezi du tarteka horietakoren bati arretajartzea, horien handitasun harrigarri eta atzemanezina gogoraekartzeko. Esate baterako, honela idatz daiteke 10 –43 : 0,0000000000000000000000000000000000000000001. Eta hitzez, berriz, honelaizena du zenbaki horrek: segundo baten hamar septilioirena,edo segundo baten hamar milioi trilioi trilioirena. 1Unibertsoaren hasierako uneei buruz dakigun (edodakigula uste dugun) gehiena partikulen fisikan ziharduenfisikari gazte batek 1979an proposatutako ideia bati zor zaio. Ideiahorren izena inflazio-teoria da, eta fisikaria, berriz, Alan Guth,garai hartan Stanford-en zegoena eta gaur egun MITen. Hogeitahamabi urte zituen, eta, berak onartu duenez, deus gutxi eginazuen ordura arte. Robert Dickek Big Bangari buruz emandakohitzaldi batera joan izan ez balitz, ez zukeen, beharbada, bereteoria handia garatuko Guthek. Hitzaldia inspirazio-iturri izanzuen, eta, ondorioz, kosmologiaz interesatu zen —bereziki,unibertsoaren sorreraz—.Horren emaitza izan zen inflazioaren teoria. Teoriahorren arabera, unibertsoak bat-bateko hedapen izugarria izanzuen sorreraren egunsentiaren ondoko unean. Puztu egin zenunibertsoa. Izatez, bere buruarekin ihes egin zuen, eta tamaina1 Bi hitz idazkera zientifikoari buruz. Oso zenbaki handiak idaztea nekeza denez, etairakurtzea, berriz, ia ezinezkoa, zientzialariek idazkera laburtua erabiltzen dute. Berreketak(edo multiploak) erabiltzen dituzte askotan. Hala, adibidez, 10.000.000.000 beharrean, 10 10idazten dute, eta 6.500.000 beharrean, berriz, 6,5 x 10 6 . Idazketa hamarren multiploetanoinarritzen da: 10 x 10 (edo 100) 10 2 bihurtzen da, 10 x 10 x 10 (edo 1.000) 10 3 da, eta, horrela,behar adina. Zenbaki nagusiak atzetik duen zero kopurua adierazten du goi-indize txikiak.Goi-indize negatiboek alderantzizkoa adierazten dute, alegia, koma dezimalaren eskuineandagoen espazio-kopurua (hala, 10 –4 zenbakiak 0,0001 adierazten du). Oinarria ontzat ematendudan arren, harrigarria iruditzen zait 1,4 x 10 9 km 3 ikusi orduko 1,4 mila milioi kilometrokubiko dela jakitea, eta hori bezain harrigarria iruditzen zait idazterakoan lehena bigarrenabaino nahiago izatea —batez ere, irakurle ez-espezializatuentzat diseinatutako liburuetan(horrelako batean aurkitu nuen adibidea)—. Irakurle asko matematiketan ni bezain ezjakinakdirela kontuan hartuta, idazkera zientifikoa gutxitan erabiliko dut, nahiz eta batzuetanezinbestekoa izango den, adibidez, eskala kosmikoko kontuei buruzko kapituluan.KOSMOSEAN GALDUA1. NOLA ERAIKI UNIBERTSO BAT27

izan liteke, baina Tryonek azpimarratu zuen inork ere ez dituelazenbatu hutsean geratutako saioak”.Britainia Handiko errege-astronomo Martin Rees-ek ustedu unibertso asko daudela, agian infinitu, unibertso bakoitzakbere ezaugarriak dituela, konbinazio desberdinak, eta gauzakguri existitzeko aukera emateko moduan konbinatzen dituenunibertsoan bizi garela, besterik gabe. Analogia bat egiten duarropa-denda handi batekin: “Arropa asko badago, ez zaraharritzen zuretzat egokia den bat aurkitzean. Unibertso askobadaude, bakoitza bere zenbaki-sortaren arabera arautua,horietako batek bizitzarako zenbaki-sorta egokia izango du.Eta gu unibertso horretan gaude”.Reesen ustez, sei zenbaki jakinek gobernatzen dutegure unibertsoa, eta, balio horietakoren bat pixka bat aldatuzgero, gauzak ezingo lirateke diren bezalakoak izan. Adibidez,unibertsoa den bezalakoa izateko, hidrogenoak helio bihurtubehar du modu zehatz baina nahiko dotorean (hain zuzen,masaren zazpi milaren energia bihurtuz). Balio hori txikixeagoabalitz —esate baterako, ehuneko 0,07 beharrean, ehuneko 0,06—,ez litzateke eraldaketarik gertatuko, unibertsoa hidrogenohutsez osatua egongo litzateke. Balio hori handixeagoa balitz—adibidez, ehuneko 0,08—, loturak neurriz kanpo egingo lirateke,eta aspaldi agortua egongo litzateke hidrogenoa. Kasu batean zeinbestean, ezagutzen eta behar dugun unibertsoaren zenbakiakpixka bat aldatuta, gu ez ginateke hemen izango.Esan beharko nuke dena behar bezalakoa dela, oraingoz.Epe luzera, gerta daiteke, batetik, grabitatea behar bainopixka bat indartsuagoa izatea. Egunen batean, unibertsoarenhedapena geldiaraz dezake, eta unibertsoa uzkurrarazi, bereburua beste singulartasun bat bihurtu arte, segur aski, ondoren,prozesu osoari berrekiteko. Bestetik, gerta daiteke grabitateaahulegia izatea. Kasu horretan, unibertsoa etengabe hedatukolitzateke materiak elkarri eragiteko aukerarik ez lukeen arte,eta, orduan, unibertsoa toki zabala izango litzateke, bainainertea eta hila. Hirugarren aukeraren arabera, grabitateatamaina-tamainakoa da —”dentsitate kritikoa” da kosmologoekerabiltzen duten terminoa—, eta unibertsoari eutsiko dio,gauzek betiko horrela jarraitzeko behar den tamaina egokian.Kosmologoek “Urrekizkur-efektu” 2 ere deitu izan diote erditxantxetan,dena neurri-neurrikoa dela adierazteko. (Inork2 itzultzailearen oharra: Urrekizkur eta hiru hartzak ipuineko protagonista da Urrekizkurneskatoa. Hiru hartzak paseatzera joaten dira ipuinean, eta haien etxean sartzen da Urrekizurzokomiatzera. Aurkitutako guztiak probatzen ditu (aulkiak, afaria, oheak…). Probatzenduena probatzen duela, lehenengoa ez zaio gustatzen (beroegi dago, gogorregia da…)eta bigarrena ere ez (hotzegi dago, guriegia da…), baina hirugarrena bai, hirugarrenaneurri-neurrikoa du.KOSMOSEAN GALDUA1. NOLA ERAIKI UNIBERTSO BAT29

jakin nahi badu, unibertso horiek itxia, irekia eta laua izenadute, hurrenez hurren).Baina, lehenago edo geroago, galdera hau bururatu zaiguguztioi: Zer gertatuko litzateke unibertsoaren mugaraino bidaiatueta burua ateraz gero, nolabait esateko, errezelen artetik bezala?Non egongo litzateke burua, ez badago unibertsorik? Zer topatukogenuke mugaz bestaldean? Erantzuna, tamalez, etsigarria da:ezin da inoiz ere unibertsoaren ertzera iritsi. Eta ez da denboraluzeegia beharko genukeelako (nahiz eta hori horrela izan),baizik eta lerro zuzen bati jarraituz kanporantz joan eta joanarren —etengabe, temati— inoiz ere ez ginatekeelako kanpokomugara iritsiko. Atzera hasierara itzuliko ginateke (eta, ordurako,saiatzeko gogoa galdua izango genuke segur aski, eta amoreemango genuke). Unibertsoa kurbatua delako gertatzen da hori,Einstein-en erlatibitatearen teoriaren arabera (azalduko dugu hori,bere garaian). Eta kurbatze hori ez da behar bezala irudikatzenerreza. Oraingoz, nahikoa dugu jakitea ez goazela jitoan etengabehedatzen ari den burbuila handi baten barruan. Espazioa kurbatuegiten da, baina ez edonola, mugarik izan ez arren finitua izatekomoduan baizik. Ez da zuzen-zuzena espazioa hedatzen aridela esatea; izan ere, Steven Weinberg fisikari Nobel saridunakadierazi duenez, “eguzki-sistemak eta galaxiak ez dira hedatzenari, eta espazioa bera ez da hedatzen ari”. Aitzitik, galaxiakelkarrengandik urruntzen ari dira, bizkor asko. Ez da erronkamakala intuizioarentzat! J.B.S. Haldane biologoak adierazpenezagun hau egin zuen: “Unibertsoa, irudikatzen dugun bainobitxiagoa ez ezik, irudika dezakegun baino bitxiagoa da”.Unibertsoaren kurbatura azaltzeko, analogia hauerabiltzen da normalean: azalera lauez osatutako unibertsobateko norbait imajinatu behar da, inoiz ere esferarik ikusi ezduena, eta Lurrera ekarri. Ez du axola Lurraren azalean zenbatibiltzen den, inoiz ere ez du ertzik topatuko. Eta, apika, hasierakopuntura itzuliko da, baina nekez ulertuko du gertatutakoa. Hala,lurralde lauetako biztanle harrituaren egoera berean gaudegu, unibertsoari dagokionez, baina goragoko dimentsio bateknahasten gaitu.Eta unibertsoaren ertza aurkitzeko modurik ez dagoenera berean, ez dago lekurik zutitu eta “hemen hasi zen dena, hauda guztiaren erdigunea” esateko aukera ematen duenik. Guztiakgara guztiaren erdigune. Egia esan, ez dakigu hori erabatekosegurtasunez; ezin dugu matematikoki frogatu. Zientzialariekjotzen dute ezin garela benetan unibertsoaren erdigunea izan—pentsa zer ondorio izan litzakeen horrek—, baina fenomenohori berdina dela unibertsoaren edozein puntutan kokatutakoikusle guztientzat. Dena den, jakin, ez dakigu.IA DENAREN HISTORIA LABUR BAT30

Guri dagokigunez, unibertsoa sortu zenetik argiak milioikaurtean egin duen bidea bezain urruti iristen da unibertsoa, ezgehiago. Unibertso ikusgarri hori —ezagutzen duguna, azaldudezakeguna— bilioi bat bilioi milia luze da (1,6 koatrilioi kilometro,1.600.000.000.000.000.000.000.000 km). Baina, unibertsoarenteoria gehienen arabera, unibertso osoa (metaunibertso deituizan zaiona) askoz ere handiagoa da. Rees-en arabera, unibertsoikusezin handiago horren ertzerainoko distantzia argi-urtetanidazteko, “hamar zero ez lirateke aski, ezta ehun ere, milioikazero beharko lirateke”. Laburbilduz, imajina dezakegun bainozabalagoa da espazioa, gehiago bilatzeko lanik hartu gabe ere.Big Bangaren teoriak hutsune kezkagarri bat izan dudenbora luzez: ezin zuen azaldu nola iritsi garen gaur egunera.Materiaren % 98 Big Bangean sortu bazen ere, materia horigas arinez soilik osatua zegoen: helioa, hidrogenoa eta litioa,lehenago aipatu bezala. Baina guk izateko behar ditugun materiaastunen partikula bat ere ez zen agertu sorreran (karbonoa,nitrogenoa, oxigenoa eta gainerakoak). Hala (eta hau zen zalantzakezkagarria), elementu astun horiek forjatzeko, Big Bangakkanporatutako bero- eta energia-mota behar dira. Baina Big Bangbakarra izan da, eta ez zituen ekoitzi. Beraz, nondik atera dira?Galdera horren erantzuna aurkitu zuen kosmologoak arbuiatuegiten zuen Big Bangaren teoria, eta, sarkasmoz beteta, teoriariburla eginez, sortu zuen Big Bang terminoa.Berehala joko dugu harengana, baina, horren aurretik,merezi du “hemen” zehatz-mehatz non dagoen minutu batzuezhausnartzea.KOSMOSEAN GALDUA1. NOLA ERAIKI UNIBERTSO BAT31

kosmosean galdua | 2. atalaONGI ETORRIEGUZKI-SISTEMARAAstronomoek, gaur egun, gauza txundigarriak eginditzakete. Inork Ilargian pospolo bat piztuko balu, haren argiaikusi ahal izango lukete. Urrutiko izarren taupada eta dar-dartxikietatik, haien tamaina eta izaera ondoriozta ditzakete, etaplanetak bizitzeko egokiak diren ere bai, ikusteko urrutiegidaudenean (adibidez, espazio-ontzi batean haietara iristekomilioi-erdi bat urte beharko genituzkeenean). Irrati-teleskopioeiesker, oso erradiazio-izpi ahulak hauteman ditzakete.Zenbateraino ahulak? Eguzki-sistematik kanpoko erradiaziohori 1951n biltzen hasi zirenetik orain arte bildu duten energiaguztia batuta, Carl Sagan-en arabera, “elur-maluta bakar bateklurra jotzean baino energia gutxiago” lortzen da.Laburbilduz, unibertsoan gertatzen diren gauza askorenberri izan dezakete astronomoek, hala nahi izanez gero. Horikontuan hartuta, oso bitxia da 1978 baino lehen inor ere ezohartu izana Plutonen ilargiaz. 1978ko udan, Flagstaff-ekoLowell behatokian (Arizona), James Christy izeneko astronomogazteak zerbait ikusi zuen Plutonen argazki batzuen ohikoazterketa egiten ari zela. Gauza lausoa eta zehaztugabeazen, baina Plutonetik bereizia zegoen, zalantzarik gabe.Robert Harrington lankideari galdetu zion, eta ilargi bat zelaondorioztatu zuen. Baina ez zen edozein ilargi. Planetarentamainarekiko proportzioan, eguzki-sistemako ilargirikhandiena zen.Aurkikuntza horren aurretik, Plutonen planeta-izaeraez zen oso sendoa, baina ilargia topatzea kolpe latza izan zen.

Ordura arte, uste zuten Plutonek eta haren ilargiak hartzen zutenespazioa bat eta bakarra zela. Beraz, Pluton uste baino askoz eretxikiagoa zen —Merkurio baino txikiagoa, hain zuzen—. Eguzkisistemakozazpi ilargi, gurea barne, Pluton baino handiagoakdira, alajaina.Horrek beste galdera bat dakar berekin: zergatik beharizan zen hainbeste denbora gure eguzki-sisteman ilargi bataurkitzeko? Batetik, astronomoen tresnek nora begiratzenduten dago; bestetik, tresna horiek zeri antzemateko eraikiziren; eta, azkenik, Pluton bera. Arrazoiaren zati handienatresnen jomugari zor zaio. Honela azaldu du Clark Chapmanastronomoak: “Jende gehienak uste du astronomoak gauezjoaten direla behatokietara, eta zerua miatzen dutela. Hori ezda horrela. Munduko teleskopio gehienak oso urrutiko zeru-zatitxiki-txikiei behatzeko prestatuak daude, quasarrak ikusteko,zulo beltzak ehizatzeko edo galaxia urrunei begiratzeko. Zeruaribehatzen dion benetako teleskopio-sare bakarra militarrekdiseinatu eta eraiki dute”.Gaizki ohitu gaituzte astronomian benetakoa ez denbereizmen argiko irudiak eman dituzten artistek. Christyrenargazkiko Pluton eskasa eta lausoa zen —biloxka kosmiko bat—,eta haren ilargia, berriz, lausotasun gehigarri zehaztugabetxiki-txiki bat —eta ez National Geographiceko marrazkietanikus daitekeen profil zehatzeko esfera atzetik erromantikokiargiztatua—. Pentsa zenbaterainokoa zen lausotasuna… zazpiurte behar izan ziren norbaitek ilargia berriro ikusteko, eta,ondorioz, haren existentzia berresteko.Christyren aurkikuntzan badago bitxikeria bat: Flasgstaffenegin zuen aurkikuntza, hain zuzen, 1930ean Pluton lehenengozaurkitu zuten tokian. Plutonen aurkikuntza, astronomiakogertakari garrantzitsua, Percival Lowell astronomoari zor zaioneurri handi batean. Lowell, jatorriz, Bostongo familia zahareta aberatsenetako batekoa zen (hain zuzen, Bostoni buruzkoolerkitxo batean aipatzen den familiakoa: Boston babarruneneta bakailaoaren herria da, non lowelldarrak cabotarrekin soilikmintzatzen diren, eta cabotarrak Jaikoarekin soilik mintzatzendiren), eta bere izeneko behatoki ospetsua diruz lagundu zuen.Baina, ezaguna bada, Marteren azala planetaren poloetatikekuatore-inguruko lur emankor eta lehorretara ura eramatekomartetarrek eraikitako ubidez estalia zegoela esan zuelako da,batez ere.Lowellek bazuen beste uste sendo bat ere: pentsatzenzuen artean ezagutzen ez zuten bederatzigarren planeta bat,X Planeta, zegoela Neptuno baino urrutiago. Uranoren etaNeptunoren orbitetan hautemandako irregulartasunetanIA DENAREN HISTORIA LABUR BAT34

oinarritzen zuen sineste hori, eta ustez han zegoen gasezkoerraldoia bilatzen eman zituen bere bizitzako azken urteak.Zoritxarrez, bat-batean hil zen 1916an, besteak beste bilaketahorrek akituta. Bilaketa etenda egon zen Lowellen oinordekoakharen ondasunak zirela-eta sesioan ibili ziren bitartean. Hala etaguztiz ere, 1929an, Lowell behatokiaren zuzendariek bilaketariberrekitea erabaki zuten, besteak beste, jendearen arreta Martekokanalen istorioetatik urruntzeko (ordurako lotsa-iturri bihurtuabaitzen kontu hori), eta Kansasko Clyde Tombaugh gazteakontratatu zuten.Tombaughek ez zuen astronomia-ikasketa ofizialik,baina arretatsua eta zuhurra zen, eta, urtebetez bilaketanaritu ondoren, Pluton —zeru distiratsu bateko argi-puntu ahulbat— aurkitu zuen. Mirarizko aurkikuntza izan zen, eta, hauda harrigarriena, Neptunotik haratago planeta bat zegoelaaurreikusteko Lowellek oinarritzat hartu zituen behaketak erabatokerrak ziren. Ikusi orduko konturatu zen Tombaugh planetaberria ez zela, inondik inora, Lowellek postulatutako gasezkobola handia. Baina garai hartan erraz harrotzen ziren bazterrak,eta edozein albiste handik eragiten zuen zorabioak bizkorbaztertu zituen Tombaughek (eta beste edonork) planetarenizaerari buruz zituen zalantzak. Hori izan zen Estatu Batuetanaurkitutako lehen planeta, eta inork ere ez zuen pentsatu nahipuntu izoztu urrun bat besterik ez zela. Pluton deitu ziotenplanetari, besteak beste, lehenengo bi letrek Lowellen inizialenmonograma osatzen dutelako. Lowelli talentu handiaren aitortzaegin zioten non-nahi —hilondoko aitortza, bistan denez—, etaTombaugh ahaztu egin zuten, planeta-astronomoek izan ezik—horiek miretsi egiten zuten—.Astronomo batzuek oraindik uste dute litekeena dela horegotea X planeta, benetako erraldoia, beharbada Jupiter halakohamar dena, baina guk ikusteko urrutiegi (oso eguzki-argi gutxiiritsiko litzaioke, eta ez luke ia batere islatuko.) Haien ustez, ezlitzateke Jupiter edo Saturno bezalako ohiko planeta bat izango,urrutiegi bailegoke horretarako —7,2 bilioi kilometrora—, baiziketa inoiz ere osatu ez den eguzki baten tankerakoa. Kosmosekoizar-sistema gehienak bitarrak dira (bi izarrekoak), eta gureEguzki bakartia gauza bitxi samarra da.Plutoni berari dagokionez, inork ez daki ziur zein handiaden, nola osatua dagoen, zer atmosfera duen edo benetan zerden. Astronomo askok uste dute ez dela, inola ere, planeta bat,baizik eta hondakin galaktikoz osatutako Kuiperren gerrikokoelementu bat (orain arte aurkitutako handiena), besterik ez.Kuiperren gerrikoaren postulatua F. C. Leonard astronomoakegin zuen 1930ean, baina Gerard Kuiper-en ohoretan emanKOSMOSEAN GALDUA2. ONGI ETORRI EGUZKI-SISTEMARA35

zioten izen hori, Herbehereetan sortu eta Estatu Batuetan lanegiten zuen astronomoak zabaldu baitzuen ideia hori. Kuiperrengerrikoa periodo laburreko kometen iturburua da. Periodolaburreko kometak nahiko erregular pasatzen dira. Horienadibide ospetsuena Halley kometa da. Periodo luzeko kometabakartiak (besteak beste, azkenaldian bisitatu gaituztenak,Hale-Bopp eta Hyakutake) askoz ere urrutiagotik datoz, Oorthodeitik, hain zuzen (laster aipatuko dugu xeheago).Argi dago Plutonek ez duela beste planeten antz handirik.Txikia eta iluna da, eta oso mugimendu aldakorrak ditu (inorkere ezin du asmatu hemendik ehun urtera non egongo denPluton zehatz-mehatz). Beste planeten orbitak, gutxi gorabehera,plano batean daude, baina Plutonen orbitak, nolabait esateko,17 graduko angelu bat osatzen du lerrokadura horrekiko (kapelabaten hegala norbaiten buruan dotore okertua dagoenean bezala).Eta Plutonen orbita oso irregularra da: Eguzkiaren inguruanematen dituen bira bakartien zati handi batean, Neptuno bainohurbilago daukagu. 1980ko eta 1990eko hamarkada ia osoetan,Neptuno izan zen eguzki-sistemako planetarik urrunena. 1999kootsailaren 11n itzuli zen kanpoko ibilbidera, eta han gelditukoda datozen 228 urteetan.Hala, Pluton, planeta bat izatekotan, planeta arraroa da,arraroa denez. Oso txikia da: Lur planetaren ehuneko batenlaurden bat, hain zuzen. Estatu Batuen gainean jarriz gero,Kanadaren eta Mexikoren arteko berrogeita zortzi estatuenerdiak ere ez lituzke estaliko. Ezaugarri hori bakarrik nahikoada Pluton ezin arraroagoa izateko: gure planeta-sisteman, lauplaneta harritsu daude barruko orbitetan, lau erraldoi gaseosodaude kanpoko orbitetan, eta, horiez gain, izotz-bola bakartinano bat ere badago. Gainera, arrazoiak badaude pentsatzekolaster aurkituko direla, espazioko eremu berean, beste izotzbolabatzuk (baita Pluton baino handiagoak ere). Orduan izangodira komeriak. Christyk Plutonen ilargia aurkitu zuenean,kosmosaren alde horri arreta handiagoz behatzen hasi zirenastronomoak, eta, 2002ko abendurako, Neptunoz haraindikoseiehun objektu (edo plutino) baino gehiago aurkitu zituzten.Horietako bat, Varuna, ia Plutonen ilargia bezain handia da.Eta astronomoek uste dute horrelako milaka milioi objektuegon daitezkeela. Baina horietako asko ilun-ilunak dira, etahorrek zaildu egiten du lana. Normalean, horien albedoa(islakortasuna) % 4 soilik da, hots, egur-ikatz pila batenabezalakoa, eta, jakina, “egur-ikatz pila” horiek sei mila milioikilometrora baino gehiagora daude.Eta nolako urruti da hori? Ia imajinaezina da. Espazioaikaragarri handia da. Itzela. Demagun espazio-ontzi bateanIA DENAREN HISTORIA LABUR BAT36

idaiatzeko asmoa dugula, gure atseginerako eta denborapasatzeko. Ez gara oso urruti joango. Gure eguzki-sistemarenertzeraino baizik ez. Baina espazioa zeinen handia den eta gukzeinen zati txikia hartzen dugun argitu nahi dugu.Bada berri txarrik: ez gara afaltzeko garaiz itzuliko etxera.Argiaren abiaduran joanda ere (300.000 kilometro segundoko),zazpi ordu beharko genituzke Plutonera iristeko. Baina ezindugu argiaren abiaduran bidaiatu. Espazio-ontzien abiaduranjoan beharko dugu, eta, tamalez, nahiko motelak dira. Gizakiakeraikitako objekturik bizkorrenak Voyager 1 eta Voyager 2 espazioontziakdira: orduko 56.000 kilometroko abiaduran ari diragugandik urruntzen.Voyager 1 eta Voyager 2 1977ko abuztuan eta iraileanbidali zituzten, hain zuzen, 175 urtean behin soilik gertatzenden moduan lerrokatuak zeudelako Jupiter, Saturno, Uranoeta Neptuno. Lerrokadura horri esker, “grabitatearen laguntza”izeneko teknikaz baliatu ahal izan ziren bi espazio-ontziak:erraldoi gaseoso batetik bestera bidaliak izan ziren, zigor batenzartadaren bertsio kosmikoan. Hala eta guztiz ere, bederatzi urtebehar izan zituzten Uranora iristeko, eta dozena bat Plutonenorbita zeharkatzeko. Zorionez, 2006ko urtarrilera arte itxarotenbadugu, Jupiterren kokapen egokiaz eta zenbait abantailateknologikoz baliatzeko aukera izango dugu, NASAren NewHorizons espazio-ontzia Plutonerantz abiatuko baita orduan.Hala, hamarkada batean edo, han izango gara. Dena den, etxeraitzultzeko, denbora gehiago beharko dugu, tamalez. Modu bateanzein bestean, bidaia luzea izango da.Segur aski, berehala konturatuko zara espazio izenarenegokitasunaz. Eguzki-sistema bilioika kilometrotan dagoengauzarik biziena den arren, sistemako materia ikusgarri guztiak(Eguzkia, planetak eta horien ilargiak, asteroide-gerrikokomilaka miloi arrokak, kometak eta gainerako hondarrak) espazioerabilgarriaren bilioiren bat baino gutxiago hartzen du. Segituanjabetuko zara, halaber, ikusi izan dituzun eguzki-sistemakomapa guztietatik bat ere ez dagoela, ezta hurrik eman ere,eskalan. Ikasgeletan planetak erakusten dituzten diagramagehienetan, planetak errenkadan daude, bata bestearen atzetik,elkarrengandik nahiko hurbil —kanpoko erraldoiek, ilustrazioaskotan, itzal egiten diote elkarri—. Baina hori ezinbestekoada, guztiak orri bakarrean sartuko badira. Errealitatean,Neptuno ez dago Jupiter baino atzeraxeago, Jupiterretik osourruti baizik: Lurretik Jupiterrera dagoen distantzia halakobost dago Jupiterretik Neptunora. Eta, hain urruti dagoenez,Jupiterrek hartzen duen eguzki-argiaren % 3 soilik iristen zaioNeptunori.KOSMOSEAN GALDUA2. ONGI ETORRI EGUZKI-SISTEMARA37

Distantziak hain handiak izanik, ezin da eguzki-sistemabat eskalan marraztu, bitarteko praktikoez baliatuz. Ikasliburueipaper tolestu pila bat erantsita edo horma-irudiak egitekopaper luze-luzeak erabilita ere ez ginateke hori lortzetik hurbilizango. Eguzki-sistemaren eskalako irudikapen batean, Lurrailar baten tamainakoa egingo bagenu, Jupiter 300 metroraegongo litzateke, eta Pluton, berriz, bi kilometro eta erdira(eta, gutxi gorabehera bakterio baten tamaina izango lukeenez,ezin izango genuke ikusi). Eskala horretan, Proxima Centauri,gugandik hurbilen dagoen izarra, 16.000 kilometrora egongolitzateke. Eta dena txikituz gero Jupiterren tamaina esaldi honenamaierako puntua bezain txikia egin arte, Pluton ez litzatekemolekula bat baino handiagoa izango, baina 10 metrora egongolitzateke oraindik.Beraz, benetan itzela da eguzki-sistema. Plutonera iritsiorduko hainbeste urrutiratu gara Eguzkitik, azala belztu etabizia ematen digun Eguzki epeletik, non orratz-buru batentamainakoa agertzen baita. Ez da izar distiratsu bat bainoaskoz gehiago. Hutsune bakarti horretan, ulertzen hasikogara nola ihes egin dieten zientzialarien arretari objektu ezingarrantzitsuagoek —Plutonen ilargiak, kasu—. Eta Pluton ez dakasu bakarra izan. Voyager espedizioen aurretik, Neptunok biilargi zituela uste zen, eta espedizio horiek beste sei aurkituzizkioten. Ni mutiko nintzela, eguzki-sistemak hiru ilargizituela uste zen. Orain, berriz, laurogeita hamar ezagutzendira gutxienez, eta horien heren bat azken hamar urteetanaurkitu dira. Unibertsoa osotasunean hartzen dugunean,kontuan izan behar dugu gure eguzki-sistema ere ez dugulaondo ezagutzen.Beste gauza batez ere jabetuko zara abiada bizian Plutonigaro ahala, eta da Pluton atzean uzten ari garela. Ibilbideaaztertzen baduzu, ikusiko duzu eguzki-sistemaren ertzera joatekoasmoa genuela eta oraindik ez garela iritsi. Pluton da ikasgelakodiagraman ageri den azken objektua, baina eguzki-sistemaez da hor amaitzen. Hor amaitzetik urruti dago, gainera. Oorthodeia pasatu behar dugu lehenengo (jitoan dauden kometezosaturiko zeruko erreinu zabala), eta, tamalez, beste hamarmila urte inguru beharko ditugu hara iristeko. Eskolako mapekadierazten zigutenaren aurka, Pluton ez dago eguzki-sistemarenertzean, baizik eta erdigunetik ertzerako bidearen berrogeitahamar milarenera soilik.Ezinezkoa zaigu horrelako bidaia bat egitea, noski. Ilargirajoateko 386.000 kilometroko bidea egitea erronka handia daoraindik guretzat. Gizakia Martera eramateko misio batendeialdia egin zuen Bush presidente zaharrak mementokoIA DENAREN HISTORIA LABUR BAT38

eroaldi batean, baina bertan behera utzi zuen burutazioanorbaitek kalkuluak egin zituenean: 450.000 milioi dolar kostakozen misioa, eta eskifaia osoa hilko zen, segur aski (energiahandiko eguzki-partikulek haien DNA birrinduta, ezin baitaizpi horietatik babestu).Orain dakigunean eta zentzuz imajina dezakeguneanoinarrituta, esan dezakegu ez dagoela gizaki bat noizbait eguzkisistemarenertzera iristeko aukerarik. Ezta bat ere. Urrutiegidago. Gauzak horrela, Hubble teleskopioarekin ere ezin duguOort hodeiaren barrualdea aztertu, eta ez dakigu benetan zerdagoen han. Oso litekeena da Oort hodeia egon egotea, bainahipotesi hutsa da. 1Oort hodeiari buruz segurtasunez esan daitekeen guztiada Plutonen inguruan hasten dela, eta biren bat argi-urteluzatzen dela kosmoserantz. Eguzki-sistemako oinarrizkoneurketa-unitatea unitate astronomikoa da (UA), eta EguzkitikLurrera dagoen distantzia adierazten du. Pluton gugandik 40UAra dago, eta Oort hodeiaren bihotza, berriz, berrogeita hamarmila UAra. Bi hitzetan esateko, oso urrun.Baina demagun berriro Oort hodeira iritsi garela. Gurearreta erakarriko duen lehenengo gauza hango bakea da.Edonondik urruti, oso urruti, gaude dagoeneko, eta Eguzkia ezda zeruko izarrik distiratsuena. Harrigarria da urrutiko distiratxiki-txiki horren grabitatea nahikoa izatea kometa hauei orbitaneusteko. Ez da oso lotura indartsua, eta kometak jitoan doaz,dotore eta motel, orduko 354 kilometroko abiaduran. Noizeanbehin, kometa bakarti horietako bat bere bidetik ateratzendu grabitazioaren perturbazio batek (izar bat pasatu delako,beharbada). Batzuetan, espazio hutsera erortzen dira, eta ez diraberriro agertzen. Baina, beste batzuetan, Eguzkiaren ingurukoorbita luze batera erotzen dira. Horrelako hiruzpalauk barrukoeguzki-sistema zeharkatzen dute urtero: periodo luzeko kometakdira. Inoiz edo behin, bisitari galdu horietako batek gorputz solidobatekin (adibidez, Lurrarekin) talka egiten du. Horregatik etorrigara honaino: ikustera etorri garen kometak oraintxe hasi dueguzki-sistemaren erdialderanzko erorketa luzea. Manson (Iowa)du jomuga. Denbora luzea beharko du hara iristeko (gutxienez,hiruzpalau milioi urte), eta bakean utziko dugu oraingoz. Itzulikogara harengana istorioan aurrera egitean.Hala, bada, horixe da gure eguzki-sistema. Eta, eguzkisistemazharatago, zer gehiago dago hor kanpoan? Tira, deusez eta asko, ikuspegiaren arabera.1 Izen egokia Öpik-Oort hodeia da. Estoniako Erns Öpik eta Herbehereetako Jan Oortastronomoengatik jarri zioten izena. Lehenak haren existentziaren hipotesia egin zuen1932an, eta bigarrenak, berriz, kalkuluak findu zituen zortzi urte geroago.KOSMOSEAN GALDUA2. ONGI ETORRI EGUZKI-SISTEMARA39

Epe laburrean, ez dago deus ere. Gizakiak inoiz sortuduen hutsik perfektuena ez da izarrarteko espazioaren hutsuneabezain hutsa. Eta ezerez asko dago hurrengo zerbait-puskarairitsi aurretik. Kosmoseko gure auzo hurbilena, Proxima Centauri,hiru izarreko Alpha Centauri multzokoa, 4,3 argi-urtera dago.Salto txiki bat besterik ez da hori distantzia galaktikoak kontuanhartuta, baina Ilargia baino ehun milioi bider urrutiago dagoLurretik. Espazio-ontzian hara joateko, hogeita bost mila urtebeharko genituzke, gutxienez. Eta bidaia egitea lortuta ere,izar-multzo bakarti batean egongo ginateke, ezerez zabalazinguratuta. Hurrengo mugarri garrantzitsua Sirius da. Haraheltzeko, beste 4,6 argi-urtez bidaiatu beharko genuke. Etahorrela jarraituko genuke, izarretik izarrera saltatuz, kosmoseanzehar gure bidea egiten. Gure galaxiaren erdigunera iristekosoilik, izaki bizidun izaten daramagun denbora baino gehiagobeharko genuke.Espazioa, berriro esango dut, itzela da. Hor kanpoan,izarren arteko batez besteko distantzia 30 bilioi kilometro da. Iaargiaren abiaduran bidaiatuta ere, distantzia horiek handiegiakdira gizabanako bidaiariarentzat. Litekeena da, noski, izakiestralurtarrek milaka milioi kilometro egitea Whiltshirekolaboreetan zirkuluak eginez dibertitzeko, edo Arizonako errepidebakarti bateko kamioneta-gidaria ikaratzeko (estralurtarrenartean nerabeak ere izango baitira), baina ez dirudi horretarakoaukera handirik dagoenik.Dena den, hor barrena izaki adimendunak egotekoaukera nahiko handia da, estatistikoki. Inork ere ez daki zenbatizar dagoen Esne Bidean. Kalkuluen arabera, 100.000 milioitik400.000 milioira bitartean dira. Gainera, Esne Bidea 140.000 milioigalaxietako bat besterik ez da, eta galaxia horietako asko gureabaino handiagoak dira. 1960ko hamarkadan, Cornell-eko irakaslebatek, Frank Drake-k, halako zenbaki erraldoiekin aztoratuta,kosmosean bizitza aurreratua egoteko aukerak kalkulatzekoekuazio ospetsu bat atera zuen, probabilitate beherakorrenserieetan oinarrituta.Drakeren ekuazioan, lehenengo, unibertsoaren zatihautatuko izar-kopurua planeta-sistemak izateko aukera dutenizarren kopuruaz zatitu behar da; ondoren, teorian bizitza onardezaketen planeta-sistemen kopuruaz zatitu emaitza; gero,adimenduna izateko bidean dagoen bizitza daukaten planetenkopuruaz zatitu emaitza; eta abar. Zatiketa bakoitzean, ikaragarrimurrizten da kopurua, baina, sarrera kontserbadoreenen araberaere, Esne Bidean soilik milioika zibilizazio aurreratu daude.Bai gogoeta interesgarria eta zirraragarria. Milioikazibilizazio aurreratuetako bat soilik izan gaitezke. Zoritxarrez,IA DENAREN HISTORIA LABUR BAT40