16.01.2013 Views

samuSao rveuli qimia

samuSao rveuli qimia

samuSao rveuli qimia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>samuSao</strong><br />

<strong>rveuli</strong><br />

<strong>qimia</strong><br />

VIII


manana vardiaSvili<br />

<strong>samuSao</strong> <strong>rveuli</strong><br />

<strong>qimia</strong><br />

VIII klasi<br />

grifi mieniWa 2012 wels ssip ganaTlebis xarisxis ganviTarebis<br />

erovnuli centris (brZaneba # 375, 18. 05. 2012) mier<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi 2012


manana vardiaSvili<br />

<strong>qimia</strong> VIII<br />

<strong>samuSao</strong> <strong>rveuli</strong><br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi 2012<br />

Manana Vardiashvili<br />

cheMistry Viii<br />

WorkINg WrItINg-Book<br />

INtELEktI PUBLISHErS<br />

tbilisi 2012<br />

gamomcemloba inteleqti<br />

Tbilisi, ilia WavWavaZis gamziri #5<br />

225-05-22, 5(99) 55-66-54<br />

faqsi: 225-05-22<br />

elfosta: inteleqti@caucasus.net vebgverdi: www.intelekti.ge<br />

ISBN 978-9941-439-28-5<br />

© manana vardiaSvili, 2012<br />

© gamomcemloba `inteleqti~, 2012


� 1. daasaxeleT erTi qimiuri Tviseba, romliTac mJava da tute erTmane-<br />

Tisagan gansxvavdeba. pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

__________________________________________________________________<br />

__________________________________________________________________<br />

� 2. warmoidgineT, rom samzareuloSi<br />

dgas ori WurWeli da<br />

ici, rom<br />

a) erTSi spirtia, meoreSi ki Zmari<br />

b) erTSi Saqaria, meoreSi ki<br />

limonmJava<br />

aRwereT, rogor amoicnobT, romel<br />

WurWelSi ra nivTierebaa.<br />

� 3. aRwereT mimarTeba sityvaTa wyvils Soris. CamoayalibeT werilobiT.<br />

ipoveT analogiuri wyvili<br />

mina _ sinjara<br />

kolba _ menzura<br />

rkina _ magniti<br />

cvili _ sanTeli<br />

Sandali _ sanTeli<br />

� 4. warmoidgineT, rom samyaroSi<br />

`gaqra~ naxSirorJangi.<br />

aRwereT werilobiT, ra Sedegebia<br />

mosalodneli.<br />

1.1 nivTierebis Tvisebebi<br />

3


4<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.2 nivTiereba da narevi<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

5


6<br />

1.3 rogor davyoT narevi<br />

� 1. rogor dayofT komponentebad:<br />

a) wylisa da masSi uxsnadi niv-<br />

Tierebis narevs.<br />

b) wylisa da masSi xsnadi niv-<br />

Tierebis narevs.<br />

g) ori myari nivTierebis narevs,<br />

romelTagan erT-erTi rkinaa.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 2. davuSvaT, rom spirtisa<br />

da wylis narevs acxelebT, romel<br />

temperaturaze daiwyeba duRili?<br />

orive siTxe erTdroulad daiwyebs<br />

duRils Tu ara? axseniT Tqveni pasuxi,<br />

CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 3. ra procesia asaxuli suraTze?<br />

ra SemTxvevaSi iyeneben narevebis<br />

dayofis am xerxs?<br />

ra nomriTaa aRniSnuli filtrati?<br />

daasaxeleT erTi narevi mainc,<br />

romelic SeiZleba davyoT am xerxiT.<br />

1 2<br />

3<br />

4


� 4. ra daniSnuleba<br />

aqvs suraTze gamosaxul<br />

mowyobilobas? aRwereT misi<br />

moqmedebis principi.<br />

mowyobilobis Semadgenel<br />

aRWurvilobas miuwereT saxelwodeba<br />

da aRniSneT, ra<br />

funqcias asrulebs is am<br />

mowyobilobaSi.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

...<br />

7


8<br />

1.4 riT gansxvavdeba narevi da naerTi<br />

� 1. gTavazobT narevebis or jgufs.<br />

I<br />

a) carcis fxvnilisa da wylis narevi<br />

b) wylisa da zeTis narevi<br />

� 2. warmoidgineT, rom gaqvT<br />

wyali, Saqari, marili da qviSa.<br />

rogor moamzadebT am nivTierebebisagan<br />

sam erTgvarovan da sam<br />

araerTgvarovan narevs?<br />

� 3. frCxilebSi mocemuli sityvebidan<br />

SearCieT swori vari anti da winadadebebi<br />

ise gadawereT.<br />

a) narevSi nivTierebebi (ina rCunebs,<br />

ar inarCunebs) Tavis Tvisebebs.<br />

b) narevi (SeiZleba, ar Sei Zleba)<br />

davyoT Semadgenel nivTierebebad.<br />

g) narevis momzadebisas niv Tierebebi<br />

(SeiZleba, ar SeiZ leba) SevurioT nebismieri<br />

Tana fardobiT.<br />

II<br />

a) haeri<br />

b) wylisa da eTanolis narevi<br />

ras fiqrobT, ra niSnis mixedviT davajgufeT narevebi?<br />

warmoidgineT, rom gaqvT ori narevi a) rkinisa da gogirdis b) wylisa da<br />

sufris marilis.<br />

narevebis pirvelsa Tu meore jgufs miakuTnebT TiToeul maTgans? axseniT<br />

Tqveni pasuxi, CamoayalibeT werilobiT.<br />

erTgvarovani narevi<br />

1) _____________________________________<br />

2) _____________________________________<br />

3) _____________________________________<br />

araerTgvarovani narevi<br />

1) _____________________________________<br />

2) _____________________________________<br />

3) _____________________________________<br />

a) _____________________________________<br />

b) _____________________________________<br />

g) _____________________________________


SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

9


10<br />

1.5 narevis Semadgeneli komponentebis masuri<br />

� 1.<br />

V airi<br />

φ= V narevi<br />

da moculobiTi wilis gansazRvra<br />

formulis mixedviT CamoayalibeT moculobiTi wilis ganmarteba. Semdeg ki<br />

amoxseniT amocana.<br />

amocana<br />

haerSi naxSirorJangis dasa S vebi normaa: yovel 100 l-Si _ 3 ml.<br />

iangariSeT naxSi ror Jangis moculobiTi wili haerSi.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


12<br />

1.6 risgan Sedgeba nivTiereba<br />

� 1. moifiqreT, dagegmeT da<br />

CaatareT cda, romliTac daasabuTebT,<br />

rom molekulebi moZraobs<br />

da sivrceSi gadaadgildeba. cdis<br />

mizani, etapebi da daskvna CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

� 2. atomisa da molekulis arsebobis<br />

ideas bevri mowinaaRmdege<br />

hya vda. XIX saukunis cnobili frangi<br />

mecnieri saqve ynod acxadeba: `me<br />

ver davuSveb verc atomis da verc<br />

molekulis arsebobas, ugulebelvyof<br />

imas, risi danaxva da dakvirvebac<br />

SeuZ lebelia~.<br />

miswereT werili `urwmuno~ mecnierebs<br />

_ daasabuTeT, rom atomebi<br />

da molekulebi namdvilad arsebobs.<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

cdis mizani ___________________________<br />

cdis etapebi<br />

daskvna


14<br />

1.7 martivi da rTuli nivTiereba<br />

� 1. daakvirdiT suraTze gamosaxul wyalbadis,<br />

Jangbadisa da wylis molekulaTa modelebs. ra gansxvavebaa<br />

maT Soris Sedgenilobis TvalsazrisiT?<br />

imsjeleT, gamoitaneT daskvna da mxolod Semdeg<br />

daiwyeT paragrafis teqstis wakiTxva. daskvna CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

a)<br />

b)<br />

� 2. daasaxeleT martivi nivTiereba, romlis molekulac Sedgeba<br />

a) ori atomisagan (wyalbadisa da Jangbadis garda)<br />

b) sami atomisagan.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

Jangbadi<br />

wyalbadi<br />

wyali


16<br />

1.8 ra aris qimiuri elementi<br />

� 1. werilobiT CamoayalibeT winadadeba,<br />

romliTac aRwerT Saqris Sedgenilobas.<br />

� 2. sityvebidan `naxSirbadi~, `nax-<br />

Siri~ _ romeli aRniSnavs qimiur elements<br />

da romeli martiv nivTierebas?<br />

moiyvaneT kidev erTi magaliTi, rodesac<br />

qimiuri elementis saxelwodeba gansxvavdeba<br />

Sesabamisi martivi nivTierebis<br />

saxelwodebisagan. pasuxi CamoayalibeT<br />

werilobiT.<br />

� 3. teqstidan amoiwereT mxolod is sityvebi, romlebic metalis an arametalis<br />

dasaxasiaTeblad gamo d geba da SeadgineT mcire moT xroba saxelwodebiT<br />

a) `metalebis fizikuri Tvisebebi~.<br />

b) `arametalebis fizikuri Tvisebebi~.<br />

`plastikuri, aqvs suni, Cveulebriv pirobebSi arsebobs rogorc myar,<br />

ise Txevad da airad mdgomareobaSi, bzinavs, siTbogamtaria, ar aris<br />

siTbogamtari, gamWvirvalea, ar aris eleqt ro gamtari, eleqtrogamtaria~.<br />

a) metalebis fizikuri Tvisebebi<br />

b) arametalebis fizikuri Tvisebebi<br />

moTxrobis Sedgenisas xom ar aRwereT metalis, an arametalis iseTi<br />

Tviseba, romelic teqstSi ar iyo miTiTebuli?<br />

xom ar iyo teqstSi miTiTebuli romelime iseTi Tviseba, romelic<br />

arc metalebis saerTo Tvisebebs ganekuTvneba da arc arametalebis?


� 4. gaqvT rTuli nivTierebis modeli:<br />

da ori calkeuli atomis modeli: da .<br />

rogor `aawyobT~ am modelebisagan ori martivi<br />

nivTierebis models? (daxateT).<br />

Seasrule paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

17


� 1.<br />

18<br />

1.9 rogor gamoisaxeba qimiuri elementi<br />

vercxliswyali<br />

kala<br />

tyvia<br />

oqro<br />

qimiuri elementebis alqimiuri simboloebi<br />

suraTze Tqven xedavT<br />

simbolos, romliTac<br />

alqimikosebi<br />

dariSxans aRniSnavdnen.<br />

ras fiqrobT, ratom<br />

SeaCeres arCevani<br />

aseT aRniSvnaze?<br />

_ daakvirdiT _ ras<br />

mogagonebT vercxlis<br />

alqimiuri aRniSvna?<br />

_ scadeT da<br />

gaarkvieT _ ras mianiSnebs<br />

vercxliswylis aRniSvna?<br />

gamoitaneT daskvna: alqimikosebis epoqaSi<br />

ar se bobda Tu ara qimiuri elementebisa<br />

da nivTi erebebis aRniSvnis yvelasaTvis gasagebi<br />

zogadi wesi?<br />

spilenZi vercxli rkina gogirdi<br />

iyo dro, rodesac qimiur elemen tebs sxvadasxva figurebis<br />

saSu alebiT aRniS navdnen. am aRniSvnebiT sargeb lob dnen alqimikosebi.<br />

� 2. uwodebdiT Tu ara ufro progresuls qimiuri elementebis<br />

daltoniseul aRniSvnebs? ratom fiqrobT ase?<br />

amoicnobT Tu ara nivTierebas am aRniSvnis © mixedviT?<br />

amas Tu amoicnobT? _ _esec daltoniseuli aRniSvnaa.<br />

pasuxi CamoayalibeT werilobiT.


� 3. gamotovebul adgilebSi CasviT saWiro sityvebi: `martivi niv-<br />

Tiereba~, `qi miuri elementi~.<br />

a) Jangbadi wyalSi mcired ixsneba<br />

Jangbadi Sedis wylisa da qviSis SedgenilobaSi. Tevzebs<br />

uWirT arseboba anaduRar wyalSi, radgan, masSi ar aris gaxsnili<br />

Jangbadi .<br />

b) Termometri gatyda da vercxliswyali daiRvara iatakze,<br />

vercxliswylis naerTebi da vercxliswylis<br />

orTqli momwamlavia.<br />

g) sakvebSi kalciumisa da fToris naklebobam SeiZleba gamoiwvios<br />

kariesi.<br />

medikamentis SedgenilobaSi Sedis rkina .<br />

� 4. miiReT qimiuri elementis saxelwodeba.<br />

daamateT asoebi: gadaanacvleT asoebi:<br />

dioi<br />

ala mamigniu<br />

lori tiyva<br />

romi digirgo<br />

TuTa atizo<br />

sorfifo<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

19


1.10 rogor gamovsaxoT nivTierebis<br />

� 1. SeadgineT ozonis qimiuri formula da waikiTxeT<br />

� 2. SeadgineT gogirdwyalbadis qimiuri formula da<br />

waikiTxeT<br />

Sedgeniloba<br />

� 3. wertilebis nacvlaT CasviT saTanado sityvebi: `qimiuri simbolo~,<br />

`indeqsi~, `koeficienti~.<br />

. . .<br />

� 4. mocemulia: 5H 2 O 5O P 2 O 5 5O 2<br />

H 2 H 2 S 2HNO 3 2H<br />

NH 3 N N 2 O N 2<br />

ipoveT maTi Sesabamisoba sityvier CanawerTan da gverdiT miuwereT.<br />

a) Jangbadis xuTi molekula<br />

b) wyalbadis ori calkeuli atomi<br />

g) azotis erTi molekula<br />

d) wylis xuTi molekula<br />

e) Jangbadis xuTi calkeuli atomi<br />

3N 3N 2 3HNO 3<br />

. . .<br />

. . .<br />

→<br />

21


� 5. monaxeT analogiuri wyvili, CamoayalibeT sityvierad _ ra aris<br />

analogiis safu Zveli<br />

22<br />

S : H 2 S<br />

N : N 2<br />

H : H 2 O<br />

N : NH 3<br />

O : H 2 O<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.11 atomi, elementi da naerTi<br />

� 1. daazusteT, ra gansxvavebaa metalebisa da arametalebis fizikur<br />

Tvisebebs Soris. pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

� 2. gTavazobT cxrils, romelSic sami cnobili naerTis Sedgenilobaa<br />

aRwerili.<br />

naerTis saxelwodeba<br />

naerTis Semadgeneli elementebi<br />

wyali wyalbadi da Jangbadi<br />

naxSirorJangi naxSirbadi da Jangbadi<br />

eTanoli, anu<br />

eTilis spirti<br />

naxSirbadi<br />

Jangbadi<br />

wyalbadi<br />

naerTis molekulis modeli<br />

naerTis formula elementis simboloebisa da indeqsebisagan Sedgeba. wylis<br />

formulaa H 2 O, naxSirorJangis formulaa CO 2 . gamoiyeneT Tqveni codna da Cven<br />

mier SemoTavazebuli cxrilis mixedviT SeadgineT eTanolis qimiuri formula<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

23


1.12 atomis masa, fardobiTi atomuri<br />

da molekuluri masa<br />

� 1. gaecaniT cxrils, sadac naCvenebia fardobiTi molekuluri masis<br />

gaangariSebis wesi.<br />

cxrili: fardobiTi molekuluri masis gaangariSebis wesi<br />

nivTierebis<br />

saxelwodeba<br />

nivTierebis<br />

formula<br />

� 2. ivaraudeT, romeli nivTierebis fardobiTi atomuri masaa ufro<br />

meti? ufro naklebi? ratom fiqrobT ase? varaudi CamoayalibeT werilobiT,<br />

Semdeg SeamowmeT gaangariSebiT:<br />

C H 3 8<br />

C H 3 4<br />

C H 3 6<br />

C H 2 2<br />

atomTa<br />

ricxvi niv-<br />

TierebebSi<br />

fardobiTi<br />

atomuri<br />

masa<br />

fardobiTi molekuluri masa<br />

azoti N 2 2N A r (N)=14 M r (N 2 )=2A r (N)=2×14=28<br />

amiaki NH 3 1N, 3H<br />

magniumis<br />

nitrati<br />

Mg(NO 3 ) 2<br />

1Mg<br />

2N<br />

6O<br />

A r (N)=14<br />

A r r(H)=1<br />

A r (Mg)=24<br />

A r (N)=14<br />

A r (O)=16<br />

M r (NH 3 )=A r (N)+3A r (H)=14+3=17<br />

M r (Mg(NO 3 ) 2 )=A r (Mg)+2A r (N)+<br />

+6A r (O)=24+28+96=148<br />

SeasruleT davaleba<br />

aRniSneT fardobiTi molekuluri masa M r -iT da iangariSeT Jangbadis, wylisa<br />

da gogirdmJavas H 2 SO 4 fardobiTi molekuluri masebi.<br />

igive Sedegi miiRe rac Senma megobarma?<br />

rogor moiqcevi Tu Sedegebi ar daemTxveva erTmaneTs?<br />

� 3. monaxeT analogiuri wyvili, CamoayalibeT sityvierad _ ra<br />

aris analogiis safuZveli<br />

NH : 17<br />

3<br />

H O : 2<br />

2<br />

N : 14<br />

2<br />

H : 2<br />

2<br />

H O : 34<br />

2 2<br />

varaudis mixedviT<br />

gaangariSebis mixedviT<br />

25


26<br />

� 4. daadgineT: romeli elementia X, Tu cnobilia, rom<br />

M r (X 3 PO 4 ) = 98<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.13 ra aris valentoba<br />

� 1. formulis mixedviT daadgineT: ramden valentiania azoti da<br />

naxSirbadi. aRniSneT maTi valentoba Sesabamisi cifriT.<br />

NH 3<br />

amiaki<br />

CH4<br />

meTani<br />

� 2. ras gamosaxavs (a) da (b) grafiki? pasuxi CamoayalibeT werilobiT.<br />

aageT analogiuri grafiki NH 3 -is SemTxvevaSi.<br />

naerTis Sedgeniloba<br />

I<br />

H<br />

II<br />

o<br />

1 2 3<br />

H<br />

H<br />

I<br />

H<br />

o<br />

valentoba<br />

naerTis Sedgeniloba<br />

(a) (b)<br />

Cu<br />

II<br />

o<br />

II<br />

Cu<br />

1<br />

� 3. SeavseT winadadebebi saTanado sityvebiT. sityvebi da maTi Tanmimdevroba<br />

monaxeT savaraudo pasuxebSi.<br />

`molekulaSi atomebi erTmaneTTan SeerTebulia garkveuli . . . . .<br />

. . . , maTi . . . . . . . . Sesabamisad. struqturuli formula<br />

gviCvenebs atomTa SeerTebis . . . . . . . .<br />

a) TanmimdevrobiT / valentobis/ pirobebs/<br />

b) mimarTulebiT/ atomuri masis/ Tanmimdevrobas/<br />

g) TanmimdevrobiT/ atomuri masis/ Tanmimdevrobas/<br />

d) TanmimdevrobiT/ valentobis/ Tanmimdevrobas/<br />

2<br />

o<br />

3<br />

valentoba<br />

27


� 4. daadgineT TiToeuli elementis valentoba, dawereT Sesabamisi<br />

molekuluri formula.<br />

28<br />

O=C=O N≡N<br />

H – O<br />

H – O<br />

H – O<br />

H – N – H<br />

H<br />

P=O<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi


1.14 gaangariSebebi valentobis mixedviT<br />

SeasruleT paragrafis bolos mocemuli davalebebi<br />

29

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!