14.11.2014 Views

ITavi

ITavi

ITavi

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

geografia<br />

saqarTvelos<br />

maia bliaZe, gia Wanturia,<br />

daviT kereseliZe, zurab seferTelaZe<br />

9


Sinaarsi<br />

I<br />

Tavi<br />

I I<br />

Tavi<br />

geografiuli mdebareoba<br />

1. saqarTvelos teritoriis formireba<br />

8<br />

2. qarTuli geografiuli azrovnebis istoria<br />

12<br />

3. vaxuSti bagrationi – qarTuli geografiis fuZemdebeli 16<br />

4. saqarTvelos geografiuli mdebareoba<br />

20<br />

5. saqarTvelos teritoriis farTobi da sazRvrebi 26<br />

6. saqarTvelo da kavkasia<br />

31<br />

7. saqarTvelo da msoflio<br />

34<br />

8. saqarTvelos saxelmwifo wyobileba da<br />

saxelmwifo simbolika<br />

36<br />

9. saqarTvelos teritoriul-administraciuli mowyoba<br />

Semajamebeli samuSao I<br />

38<br />

40<br />

bunebrivi pirobebi da resursebi<br />

10. bunebisa da sazogadoebis urTierToba saqarTveloSi 44<br />

11. mineraluri resursebi<br />

48<br />

12. saqarTvelos reliefi – zogadi niSnebi<br />

53<br />

13. saqarTvelos umTavresi geomorfologiuri erTeulebi 58<br />

14. reliefis tipebi<br />

61<br />

15. reliefTan dakavSirebuli stiqiuri movlenebi,<br />

reliefis sameurneo aTviseba<br />

64<br />

16. Savi zRva<br />

70<br />

17. Savi zRvis sameurneo gamoyeneba da dacva<br />

74<br />

18. saqarTvelos hava da ZiriTadi<br />

klimatwarmomqmneli faqtorebi<br />

77<br />

19. havis ZiriTadi elementebi<br />

81<br />

20. havis ZiriTadi tipebi<br />

88<br />

21. havasTan dakavSirebuli stiqiuri movlenebi.<br />

atmosferos gaWuWyianeba da dacva<br />

90<br />

22. saqarTvelos Siga wylebi<br />

95<br />

23. wyalTan dakavSirebuli stiqiuri movlenebi.<br />

wylis resursebis gamoyeneba da dacva<br />

88<br />

104<br />

24. saqarTvelos niadagebi<br />

108<br />

25. miwis resursebi da niadagis dacva<br />

112<br />

26. saqarTvelos mcenareuli safari da cxovelTa samyaro 114<br />

27. tyis resursebis sameurneo gamoyeneba da dacva<br />

119<br />

28. bunebis dacva da saqarTvelos daculi teritoriebi 122<br />

29. saqarTvelos landSaftebi<br />

Semajamebeli samuSao II<br />

127<br />

132


saqarTvelos mosaxleoba<br />

30. saqarTvelos mosaxleobis demografiuli warsuli 136<br />

31. mosaxleobis dinamika<br />

138<br />

32. mosaxleobis bunebrivi moZraoba<br />

141<br />

33. mosaxleobis meqanikuri moZraoba<br />

145<br />

34. mosaxleobis sqesobriv-asakobrivi da socialuri struqtura 148<br />

35. mosaxleobis erovnuli da religiuri struqtura 153<br />

36. mosaxleobis teritoriuli ganlageba da simWidrove 160<br />

37. urbanizacia. saqalaqo da sasoflo dasaxlebebi<br />

165<br />

III<br />

Tavi<br />

saqarTvelos meurneoba<br />

38. saqarTvelos adgili msoflio ekonomikaSi<br />

176<br />

39. saqarTvelos mrewveloba<br />

180<br />

40. soflis meurneoba<br />

187<br />

41. saqarTvelos transporti<br />

193<br />

42. momsaxurebis sfero<br />

201<br />

43. turizmi da rekreaciuli meurneoba<br />

205<br />

44. tradiciebis geografia<br />

211<br />

45. sagareo kavSirebi da saerTaSoriso organizaciebi<br />

Semajamebeli samuSao III<br />

215<br />

220<br />

IV<br />

Tavi<br />

saqarTvelos mxareebi<br />

46. Tbilisi<br />

224<br />

47. kaxeTi<br />

229<br />

48. qvemo qarTli<br />

233<br />

49. Sida qarTli<br />

237<br />

50. mcxeTa-mTianeTi<br />

241<br />

51. samcxe-javaxeTi<br />

246<br />

52. imereTi<br />

251<br />

53. raWa-leCxumi da qvemo svaneTi<br />

255<br />

54. samegrelo-zemo svaneTi<br />

259<br />

55. guria<br />

263<br />

56. aWara<br />

267<br />

57. afxazeTi<br />

Semajamebeli samuSao IV<br />

danarTebi<br />

272<br />

277<br />

279<br />

VTavi


gagra<br />

gagris qedi<br />

2748<br />

!+ ! m. dombai-ulgeni<br />

4046<br />

# kluxoris uR.<br />

nenskris uR.<br />

2781<br />

3202<br />

beCos uR.<br />

!+<br />

4012<br />

! axali aToni<br />

gudauTa geografiuli !.<br />

mdebareoba<br />

amtyelis<br />

tba<br />

!+ !<br />

#<br />

qvemo aJara<br />

m. uSba<br />

4730 mestia<br />

m. TeTnuldi<br />

!+ !<br />

!+ !<br />

4851<br />

#<br />

soxumi<br />

gulrifSi<br />

# m. Sxara<br />

!+ ! m. lahili<br />

5068<br />

4010<br />

#<br />

tyvarCeli<br />

jvris<br />

wylsc.<br />

Seityob: !.<br />

lentexi<br />

u sad gadis sazRvari evropasa da azias Soris;<br />

!+ !<br />

!+<br />

! galis<br />

jvari<br />

u sad mdebareobs saqarTvelo oCamCire da rogoria wylsc. misi !. fizikurgeografiuli,<br />

ekonomikur-geografiuli !+ !+<br />

#<br />

cageri m. WuTxaro<br />

/<br />

! gali da geopolitikuri<br />

walenjixa<br />

!+ !<br />

3562<br />

!<br />

rioni<br />

mdebareobis faqtorebi;<br />

Cxorowyu<br />

!+<br />

!+ !<br />

! ambrolauri<br />

zugdidi<br />

u sad gadis saqarTvelos sazRvrebi;<br />

!+ !<br />

martvili<br />

Saoris<br />

!+ ! wylsc.<br />

u rogor xdeboda saqarTvelos teritoriis formireba;<br />

gumaTis<br />

wylsc.<br />

xobi !+ !+ xoni wyaltubo<br />

tyibuli<br />

u rogoria saqarTvelos teritoriul-administraciuli<br />

!+ !+ ! senaki<br />

!+<br />

!<br />

! !<br />

WiaTura<br />

!+ !+ !+ ! tyibulis<br />

mowyoba.<br />

!<br />

wylsc.<br />

!<br />

quTaisi<br />

abaSa!+ ! Terjola<br />

Savi zRva<br />

paliastomis<br />

foTi!.<br />

!+ !+ !<br />

! tba<br />

varcixis<br />

lanCxuTi<br />

samtredia<br />

zestafoni<br />

wylsc.<br />

SeZleb: !+ !+ !+ ! !<br />

!+ !<br />

vani<br />

!+ !<br />

baRdaTi<br />

u imsjelo sazRvrebis gatarebis Taviseburebebis Sesaxeb ! xaragauli<br />

Coxataurida<br />

!+ !<br />

maT mniSvnelobaze;<br />

!+ ! ozurgeTi<br />

m. sayornia<br />

m. mefiswyaro m. samecxvario<br />

u aRniSno konturul rukaze saqarTvelos sazRvrebi<br />

#<br />

qobuleTi<br />

!+ !+ ! 2755<br />

2850<br />

2642<br />

#<br />

#<br />

sxvadasxva epoqis mixedviT;<br />

!<br />

#<br />

m. xino<br />

u axsna geografiuli mdebareobis ZiriTadi ganmsazRvreli<br />

2598<br />

adigeni<br />

baTumi<br />

!+ !+ !<br />

xulo<br />

! axalcixe<br />

faqtorebi;<br />

xelvaCauri<br />

!+<br />

!+<br />

!+ !. !+ ! !+! !<br />

m. Saviklde<br />

! ! qeda<br />

goderZis uR.<br />

2850<br />

Suaxevi<br />

2025<br />

vale<br />

u Seadaro saqarTvelosa da sxva qveynebis geografiuli<br />

aspinZa!+ !<br />

mdebareoba.<br />

<br />

m. agefsTa<br />

# 3256<br />

k<br />

riwis tba<br />

m. arabika<br />

# 2656<br />

bzifi<br />

b<br />

z i<br />

f i s<br />

I<br />

m. fSiSi<br />

# 3790<br />

maruxis uR.<br />

Tavi<br />

a v k<br />

q e<br />

d<br />

i<br />

E<br />

CxalTis qedi<br />

CxalTa<br />

kodori<br />

a<br />

k o d o r i<br />

k o<br />

l x<br />

Woroxi<br />

enguri<br />

e<br />

s<br />

T<br />

E<br />

i<br />

s<br />

q e d<br />

rioni<br />

aWariswyali<br />

S a v<br />

i<br />

xobi<br />

s d<br />

m<br />

S e T<br />

i<br />

a<br />

e<br />

i s<br />

s<br />

v<br />

E<br />

e g r i s i s<br />

b<br />

enguri<br />

s<br />

l<br />

cxeniswyali<br />

q e d<br />

o<br />

o n<br />

a<br />

x e<br />

i<br />

b<br />

E<br />

n<br />

E<br />

e T<br />

q e d i<br />

i<br />

T i<br />

i s<br />

#<br />

m. kenWauli<br />

s<br />

q<br />

e d<br />

i<br />

i<br />

leCxumis<br />

r<br />

a<br />

q<br />

W<br />

s<br />

cxeniswyali<br />

i<br />

qedi<br />

s<br />

e d<br />

eruSeTis mTianeTi<br />

i<br />

q<br />

imere<br />

maRlo<br />

T<br />

r<br />

2992<br />

mtkvari<br />

xozafinis tba<br />

T u r q e T i<br />

1 sm = 14 km<br />

0 14 28 42 56<br />

km


u s e T i<br />

rioni<br />

#<br />

m. yazbegi<br />

m. Soda<br />

zogadi cnobebi:<br />

mamisonis uR.<br />

5047<br />

# 3609<br />

2820<br />

#<br />

#<br />

m. xalawa<br />

1. farTobi m. – Sani 69 700 kv.km<br />

stefanwminda<br />

3938<br />

!+ ! 4451<br />

!+ ! oni<br />

#<br />

rokis uR. 2. dedaqalaqi – Tbilisi m. tebulosmTa<br />

2995<br />

#<br />

4493<br />

3. mosaxleoba – 4,6 mln kaci (2002 wlis aRweriT)<br />

yelis tba<br />

m. diklosmTa<br />

jvris uR.<br />

m. amugo<br />

#<br />

#<br />

4285<br />

4. mosaxleobis 2370<br />

simWidrove 3840– 64 kaci 1 kv.km-ze<br />

erwos tba<br />

# m. didi borbalo<br />

saCxere !+ ! java<br />

5. saxelmwifo ena – qarTuli, 3294 afxazeTis avtonomiur<br />

!<br />

respublikaSi aseve afxazuri<br />

m. Savi klde<br />

cxinvali<br />

#<br />

!.<br />

6. saxelmwifo wyoba – respublika 3578<br />

Jinvalis<br />

axalgori 7. saxelmwifos meTauri – prezidenti<br />

wylsc.<br />

!+ ! duSeTi<br />

TianeTi<br />

8. fuladi erTeuli<br />

!+<br />

!+ – lari<br />

!<br />

!<br />

axmeta<br />

sionis<br />

!+ 9. erovnuli dResaswauli !+ – 26 maisi,<br />

!+ ! wylsc.<br />

!<br />

! qareli<br />

xaSuri<br />

!+ ! damoukideblobis dRe<br />

Telavi<br />

gori<br />

!+<br />

!+ !+ ! yvareli<br />

!<br />

!<br />

kaspi 10. religia – qristianoba, marTlmadidebloba<br />

mcxeTa<br />

borjomi<br />

!+!<br />

m. civi<br />

11. mTavari qalaqebi – quTaisi, # rusTavi, Telavi,<br />

1991<br />

!+ !<br />

m. arjevani<br />

Tbilisis<br />

2757<br />

wylsc.<br />

gurjaani<br />

#<br />

baTumi, soxumi, WiaTura, sagarejo gori, foTi, zugdidi<br />

Tbilisi<br />

!+ !+<br />

!Q<br />

! ! cxrawyaros uR.<br />

12. administraciuli dayofa – samxareo<br />

# 2454 tabawyuris<br />

walkis<br />

tba<br />

wylsc.<br />

algeTis<br />

!.<br />

!+<br />

!+ ! wnori<br />

(12 samxareo erTeuli)<br />

! walka<br />

wylsc.<br />

#<br />

!+ !+ ! ! rusTavi<br />

siRnaRi<br />

m. samsari<br />

3284<br />

13. sasaaTo sartyeli – me-4<br />

faravnis<br />

TeTriwyaro<br />

!+<br />

!+ ! gardabani<br />

tba<br />

marneuli<br />

m. didi abuli<br />

14. internetkodi – ge !+ !+ !<br />

#<br />

!+ !<br />

!<br />

m. udabno<br />

3301<br />

#<br />

! q v e m o<br />

878<br />

bolnisi<br />

axalqalaqi<br />

jandaris tba<br />

dmanisi<br />

q a r T l i s<br />

saRamos<br />

tba<br />

!+ ! v a k e<br />

!+ ! ninowminda #<br />

e<br />

Tis<br />

bi<br />

l<br />

E<br />

d<br />

yvirila<br />

i x<br />

mtkvari<br />

m<br />

xanCalis<br />

tba<br />

q<br />

s<br />

i<br />

i<br />

T<br />

e d i<br />

S i d<br />

i a l e<br />

samsaris qd.<br />

E<br />

a<br />

madas tba<br />

m.WanWaxi<br />

4461<br />

T<br />

q a<br />

i<br />

a<br />

javaxeTis qd.<br />

r<br />

s<br />

T<br />

liaxvi<br />

E<br />

m. emliqli<br />

3054<br />

l i<br />

q e<br />

v a<br />

mejuda<br />

s<br />

d<br />

xarulis qedi<br />

xrami<br />

E<br />

v a k e<br />

i<br />

alevis qedi<br />

qsani<br />

r<br />

gudamayris qedi<br />

q<br />

aragvi<br />

i<br />

iori<br />

a r T l i s q<br />

saqarTvelo<br />

e d<br />

i<br />

kaxeTis qedi<br />

g o<br />

m<br />

mtkvari<br />

b o<br />

alazani<br />

q<br />

a<br />

r i s<br />

l<br />

q<br />

e<br />

i v r i<br />

s<br />

d<br />

a z n i s<br />

e<br />

d<br />

i<br />

z e<br />

g<br />

iori<br />

i<br />

v a k e<br />

lagodexi<br />

dedofliswyaro<br />

a<br />

n i<br />

S<br />

eldaris<br />

veli<br />

m. tinovroso<br />

#<br />

3374<br />

alazani<br />

iraqis vake<br />

a z e r b a i j a n i<br />

s o m x e T i


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

1. saqarTvelos teritoriis formireba<br />

leqsikoni<br />

vasali qveyana – qveyana, romelic damokidebulia sxva ufro did da Zlier<br />

saxelmwifoze.<br />

suvereniteti – saxelmwifos damoukidebloba<br />

saqarTvelos teritoria istoriuli drois ganmavlobaSi mniSvnelovnad<br />

icvleboda.<br />

Zv. w. II aTaswleulis bolos da IU aTaswleulis dasawyisSi istoriuli saqarTvelos<br />

samxreT-dasavleT nawilSi Camoyalibda ori gaerTianeba: diaoxi<br />

(tao, taoxi) md. Woroxis auzSi da kolxa (kolxeTi) Savi zRvis aRmosavleT<br />

sanapiroze. mezobeli teritoriebidan SemoWrili mtrebis ieriSebma diaoxisa<br />

da kolxas Zlierebas bolo mouRo.<br />

Zv. w. VI s-Si Tanamedrove saqarTvelos teritoriaze ori politikuri gaer-<br />

Tianeba Camoyalibda: dasavleT saqarTveloSi – egrisi, igive kolxeTis samefo<br />

da aRmosavleT saqarTveloSi – qarTlis, igive iberiis samefo. kolxeTis samefo<br />

sakmaod vrcel teritorias moicavda.<br />

nax. 1.1. saqarTvelo Zv.w. VI-II ss.<br />

davaleba<br />

1. nax. 1.1-is mixedviT amoiwere egrisisa da qarTlis samefoebis:<br />

a) dedaqalaqebi; b) saerisTavoebis centrebi; g) xuTi dasaxlebuli punqti.<br />

2. moZiebuli informacia Seadare saqarTvelos Tanamedrove rukas (danarTi 2)<br />

da daadgine dRevandeli saqarTvelos farglebSi: a) romelma dasaxlebulma<br />

punqtma Seicvala saxeli; b) romeli maTgani aRar arsebobs.<br />

8


qarTuli saxelmwifoebis teritoriis sidideze udides gavlenas axdenda<br />

mezobeli saxelmwifoebis agresiuli politika. bizantia da sparseTi erTmaneTs<br />

ecileboda gavlenis mopovebisTvis. VII saukuneSi saqarTveloSi araboba<br />

damyarda da saxelmwifos didi nawili arabTa saxalifos daeqvemdebara, ramac<br />

X saukunis dasawyisamde gastana, Tumca, ukve VIII s-is bolos qveynis ganapira<br />

provinciebSi damoukidebeli qarTuli samefo-samTavroebis warmoqmna daiwyo.<br />

unda aRiniSnos, rom axali qarTuli samefo-samTavroebis aRmocenebis, aseve,<br />

bizantielTa, arabTa, Turq-selCukTa Tu sxva mtrebis winaaRmdeg brZolebis<br />

fonze, qarTvelebi, miuxedavad teritoriuli danakargebisa, ZiriTadad mainc<br />

inarCunebdnen TavianT sacxovrebel miwebsa da teritoriebs.<br />

X-XI ss-is mijnaze saqarTvelos samefoebi gaerTianda, xolo XI–XII ss-Si,<br />

daviT aRmaSeneblisa da Tamaris mefobis xanaSi, es procesi Zlieri, erTiani<br />

saxelmwifos SeqmniT dasrulda. amave droidan damkvidrda termini `saqarTvelo~.<br />

imdroindeli saqarTvelos teritoria nikofsiidan darubandamde (derbendi)<br />

da oseTidan (alania) aragawamde (somxeTi) iyo gadaWimuli. aRsaniSnavia<br />

isic, rom am dros kavkasiis TiTqmis mTeli teritoria saqarTvelos mefis<br />

morCilebisa da mfarvelobis qveS moiazreboda.<br />

monRolTa Semosevebis Semdeg (XIII s.) saqarTvelo umZimes mdgomareobaSi<br />

aRmoCnda da misi teritoriac TandaTanobiT Semcirda. saqarTvelo or nawilad<br />

gaiyo da, amavdroulad, samcxe uSualod monRolebs daemorCila. ase gastana<br />

giorgi V brwyinvales (1314-1346 ww) mefobamde. swored man SeZlo samcxis kvlav<br />

SemoerTeba da qveynis xanmokle, magram xelaxali gaerTianeba.<br />

Temurlengis laSqrobebma (1386-1404 ww), mogvianebiT iranelebisa da Turqebis<br />

agresiulma politikam, CrdilokavkasielTa Semosevebma da, amasTanave,<br />

Sidapolitikurma rRvevebma erTiani qarTuli saxelmwifos daSla gamoiwvia<br />

da XVI s-is bolos qveyana samefo-samTavroebad daiyo.<br />

140.4<br />

134.2<br />

131.0<br />

nax. 1.2.<br />

saqarTvelos<br />

teritoriis<br />

cvlileba<br />

saukuneebis<br />

ganmavlobaSi<br />

(aTasi kv. km)<br />

Zv. w. I aT. II naxevari<br />

ax. w. I-IV ss<br />

IX-X ss<br />

145.0<br />

134.0<br />

69.7<br />

XIII saukune XVIII saukunis II naxevari XX saukune<br />

davaleba<br />

3. nax. 1.2 mixedviT aage grafiki `saqarTvelos teritoriis cvlileba~.<br />

9


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

nax. 1.3. saqarTvelo XIII saukunis damdegs<br />

nikofsia<br />

saqarTvelos erTiani samefo<br />

kerasunti<br />

jiqeTi<br />

biWvinTa<br />

trapizoni<br />

trapizonis<br />

imperia<br />

afxazeTi<br />

anakofia<br />

cxumi<br />

yivCaRebi<br />

afSileTi<br />

odiSi<br />

raWa<br />

xunZeTi<br />

laSarisjvari<br />

quTaisi<br />

darubandi<br />

Sida qarTli<br />

foTi<br />

geguTi ufliscixe<br />

Telavi<br />

mcxeTa<br />

lekeTi<br />

guria<br />

kaxeTi<br />

baTumi axalcixe<br />

Tbilisi<br />

xornabuji<br />

Tmogvi<br />

xufaTi<br />

varZia<br />

dmanisi<br />

hereTi<br />

Sirvani<br />

klarjeTi axalqalaqi<br />

yabala<br />

artanuji<br />

svaneTi<br />

tao<br />

olTisi<br />

argveTi<br />

yarsi<br />

alania<br />

anisi<br />

lore<br />

ZurZukeTi<br />

dvini<br />

didoeTi<br />

taSiri<br />

gelaqunis<br />

tba<br />

ganja<br />

saqarTvelos gavlenis sfero<br />

saqarTvelos moxarke qveynebi<br />

bardavi<br />

rani<br />

Sarvani<br />

baqo<br />

erzinjani<br />

naxWevani<br />

mahmadabadi<br />

vanis<br />

tba<br />

vani<br />

Tavrizi<br />

davaleba<br />

4. gaaanalize nax. 1.3. gadaixaze da Seavse cxrili:<br />

sakuTriv saqarTvelos teritoria<br />

saqarTvelos politikuri gavlenis qveS myofi qveynebi<br />

XVI-XVIII ss-Si saqarTvelos teritoria iran-osmaleTs Soris ganawilda, rasac<br />

Tan mohyva mosaxleobis ZaldatanebiTi islamizacia. daikarga teritoriis<br />

garkveuli nawili.<br />

XVI s-is meore naxevarSi osmaleTma saqarTvelos Camoacila samcxe-saaTabagos<br />

feodaluri samTavro, Sah-abasma (XVII s) – lores veli da mdinare debedas<br />

xeoba (qarTli), kaxeTSi ki kak-eniselis mxare (saingilo) miitaca.<br />

XIX saukunis dasawyisSi mTeli saqarTvelo ruseTis imperiis SemadgenlobaSi<br />

aRmoCnda. ruseTSi monarqiis damxobas da iq komunisturi reJimis damyarebas<br />

saqarTvelos gasabWoeba mohyva. am dros saqarTvelom teritoriis garkveuli<br />

nawili dakarga.<br />

1991 wels saqarTvelom aRidgina suvereniteti da qveynis teritoria im<br />

sazRvrebSi, romelic mas ssrk-s (sabWoTa socialisturi respublikebis kav-<br />

Siri) SemadgenlobaSi yofnisas hqonda.<br />

10


f<br />

nax. 1.4.<br />

saqarTvelo<br />

XX-XXI<br />

saukuneebSi<br />

davaleba<br />

5. nax. 1.4-is mixedviT daadgine, romeli teritoriebi dakarga gasabWoebis Semdeg<br />

saqarTvelom.<br />

6. waikiTxe p. ingoroyvas sityvebi: a) imsjele, Tu rogor gesmis teqstis pirveli<br />

abzaci. b) axseni saxelmwifoebrivi da kulturuli erTobis mniSvneloba.<br />

g) rogor fiqrob, ra faqtorebi ganapirobebda saqarTvelos teritoriul<br />

cvlilebebs? d) aRniSne konturul rukaze teqstSi moxseniebuli rva provincia<br />

da maTi centrebi.<br />

`saqarTvelos teritoria klasikurad damTavrebuls, mTlians warmoadgens –<br />

istoriulad, geografiulad, ekonomikurad da eTnografiulad. saqarTvelos<br />

sazRvrebi amoxaza oci saukunis istoriam; saqarTvelo aris erTi istoriuli sxeuli,<br />

SekavSirebuli mravalsaukunovani saxelmwifoebrivi da kulturuli erTobiT...<br />

saqarTvelos politikuri sazRvrebi xSirad icvleboda warsulSi, magram saqarTvelo<br />

yovelTvis erTsa da imave teritorias erqva. es aris rva provincia, romelzedac<br />

qarTveli eri mosaxleobs mTeli misi mravalsaukunovani istoriis manZilze: qarTli,<br />

kaxeTi, samcxe-javaxeTi, imereTi, guria, samegrelo, svaneTi da afxazeTi~.<br />

`saqarTvelos teritoriis sazRvrebis Sesaxeb~<br />

pavle ingoroyva<br />

7. aRniSne konturul rukaze saqarTvelos sazRvrebi XIII da XXI saukuneebSi.<br />

es<br />

sainteresoa<br />

u Zveli welTaRricxvis III s-Si, farnavazisa da misi memkvidris saurmagis mefobisas,<br />

qarTlis samefo sakmaod Zlieri iyo da igi ara marto mTel Tanamedrove<br />

aRmosavleT saqarTvelos, aramed mosazRvre olqebsac ki moicavda.<br />

swored am dros moxda erTi Ziridan warmoSobili qarTveli tomebis swrafi<br />

SekavSireba da erTiani qarTveli xalxis Camoyalibeba. savaraudod, qarTuli<br />

ena oficialur, saxelmwifo enad farnavazis mefobis dros gamocxadda.<br />

11


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

2.<br />

qarTuli geografiuli<br />

azrovnebis istoria<br />

saqarTvelos gacnoba da Seswavla xdeboda rogorc adgilobriv, aseve ucxoel<br />

mkvlevarTa mier. Cveni qveynis geografiuli Seswavlis istoria 5 periodad<br />

iyofa: 1. antikuri; 2. Sua saukuneebis; 3. aRorZinebis; 4. axali; 5. uaxlesi.<br />

antikuri periodi Zv. w. VI s-dan axali w. IV s-mde grZeldeboda. saqarTvelos<br />

Sesaxeb erT-erT pirvel geografiul Sromad iTvleba berZeni istorikosisa<br />

da geografis, hekate miletelis (Zv. w. VI-V ss) naSromi `miwis aRwera~, sadac<br />

igi moixseniebs kolxebs, kavkasions, Sav zRvas.<br />

saqarTvelos Sesaxeb aseve mniSvnelovani geografiuli informaciaa Tavmoyrili<br />

berZeni mecnierebis SromebSi: hipokrate (Zv. w. V-IV ss, `haerTa, wyalTa<br />

da adgilTa Sesaxeb~), qsenofonte (Zv. w. V-IV ss, `anabasisi~), skilak kariandeli<br />

(Zv. w. IV s, `periplusi~), herodote (Zv. w. V s, `istoria~), apolon rodoseli (Zv.<br />

w. III s, `argonavtika~), straboni (Zv. w. II – ax. w. III ss, `geografia~) klavdios ptoleme<br />

(ax. w. II s, `geografiis saxelmZRvanelo da msoflios ruka~) da sxv. maTs<br />

TxzulebebSi moxseniebuli da aRwerilia sxvadasxva geografiuli obieqti<br />

(mdinareebi, mxareebi, qalaqebi, tbebi da a. S.).<br />

Sua saukuneebis (IV-XVI ss) mecnierTa da mogzaurTa Soris, saqarTvelos<br />

geografiis, istoriisa da eTnografiis Sesaxeb, yvelaze mniSvnelovan cnobebs<br />

italieli mogzauri marko polo iZleva. aseve, aRsaniSnavia bizantieli<br />

istorikosi prokopi kesarieli, somexi mecnieri anania Siraqaci, italieli<br />

ambrojo kontarini da sxvebi.<br />

nax. 2.1. marko polo da misi mogzaurobis marSruti<br />

davaleba<br />

1. nax. 2.1-isa da msoflios politikuri rukis (danarTi 3) gamoyenebiT aRwere<br />

marko polos mogzaurobis marSruti.<br />

12


aRorZinebis epoqa XVI-XVIII saukuneebs moicavs. am periodSi<br />

kavkasiisa da saqarTvelos geografiuli kvlevebi<br />

da Seswavla kvlav grZeldeba. saqarTvelos bunebis<br />

SeswavlaSi didi wvlili Seitanes dasavleT evropelma<br />

da rusma mogzaurebma da mkvlevrebma. maT Soris gamoir-<br />

Cevian arqanjelo lamberti, Jan Sardeni da Jozef piton<br />

turnefori, iohan-anton giuldenStedti, stefane burna-<br />

Sevi da sxva. maT SromebSi aRwerilia qalaqebi, cixe-simagreebi,<br />

mTebi, mdinareebi da sxva. ramdenjerme imogzaura<br />

saqarTveloSi Turqma evlia Celebim.<br />

axali periodi moicavs XIX saukunes da XX s-is dasawyiss.<br />

am dros saqarTvelo ruseTis imperiis SemadgenlobaSia<br />

da, politikuri mosazrebebidan gamomdinare, saqarTveloSi<br />

geografiuli xasiaTis kvlevebs awarmoebs. swored<br />

am periodSi ixsneba mravali specialuri dawesebuleba,<br />

maT Soris, Tbilisis observatoria, Tbilisis botanikuri<br />

baRi, ruseTis geografiuli sazogadoebis kavkasiis ganyofileba,<br />

kavkasiis muzeumi; daiwyo qveynis geodeziuri<br />

agegmva, myinvarebis Seswavla, gamoica rukebi da sxva.<br />

uaxles, anu Tanamedrove periodSi, geografiuli kvlevebi<br />

intensiurad mimdinareobs. ixsneba axali samecniero<br />

da saswavlo centrebi. gansakuTrebuli yuradReba eqceva<br />

iseT sakiTxebs, rogoricaa geografiuli prognozireba,<br />

bunebrivi resursebis dacva da racionaluri gamoyeneba,<br />

mdgradi ganviTarebis problemebi da sxva.<br />

qarTuli geografiuli azrovnebis ganviTarebas mravalsaukunovani<br />

istoria aqvs. igi Zveli welTaRricxvis<br />

VI saukunidan iwyeba. pirveli qarTuli saero Tu saeklesio<br />

wyaroebi, faqtobrivad, pirvel qarTul geografiul<br />

wyaroebs warmoadgenen, radganac mTel rig geografiuli<br />

xasiaTis cnobebs Seicaven.<br />

nax. 2.2.<br />

Turqi mogzauri<br />

evlia Celebi<br />

nax. 2.3.<br />

CaxruxaZis<br />

mogzaurobis<br />

marSruti<br />

13


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

nax. 2.4. efremis<br />

mogzaurobis marSruti<br />

Zvel saqarTveloSi, iseve, rogorc sxva qveynebSi, geografia aRwerilobiTi<br />

xasiaTis iyo. adamianTa garkveul jgufs evaleboda mimdebare qveynebis Sesaxeb<br />

iseTi cnobebis Sekreba, sistematizacia da codna, rogoricaa, magaliTad:<br />

saxelmwifo wyoba, mosaxleoba da maTi ganlageba, qalaqebi da soflebi, cixesimagreebis<br />

mdebareoba da misasvleli gzebi, bunebrivi pirobebi da a. S. es ki maT<br />

xels Seuwyobda, gaeTvaliswinebinaT momavali brZolis adgilebi. sakuTari<br />

qveynis Seswavlis mizniT ki tardeboda mamulebis, miwebisa da mosaxleobis<br />

aRwera, gzebis dadgena da adgilebis SerCeva qveynis sazRvrebis gamagrebisa<br />

da sasicocxlo savaWro gzebis dacvis mizniT.<br />

aseTi urTierTobebisTvis saWiro iyo raime grafikuli gamosaxulebebis,<br />

rukis winamorbedis, Seqmna. qarTvelebi am mizniT iyenebdnen kirbebs, romlebzedac<br />

naCvenebi iyo im droisaTvis cnobili sazRvao da saxmeleTo gzebi.<br />

qarTuli saistorio geografiis mniSvnelovani wyaroebia leonti mrovelisa<br />

(XI s) da juanSeris (XI s) Txzulebani.<br />

qarTvelebi mogzaurobdnen, aRwerdnen da swavlobdnen rogorc sakuTar,<br />

ise ucxo qveynebs. maT imogzaures evropis, aziisa da afrikis qveynebSi.<br />

nax. 2.5. nikoloz irbaxis mogzaurobis marSruti<br />

14


f<br />

qarTvel mogzaurTa Soris aRsaniSnavia mwerali CaxruxaZe (XII-XIII ss), ulu<br />

daviTi da narin daviTi (XIII s), efremi (XIII s), nikoloz irbaxi (ColoyaSvili,<br />

XVII s), timoTe gabaSvili, iona gedevaniSvili da rafiel danibegaSvili (XVIII<br />

s) da sxva. me-18 s-Si moRvaweobda sami didi mecnieri – sulxan-saba orbeliani,<br />

vaxtang VI da vaxuSti bagrationi, romelTac udidesi kvali datoves qarTul<br />

kulturaSi.<br />

qarTuli geografiuli azrovnebis ganviTarebaSi aseve didi wvlili Seitanes<br />

Tavisi SromebiT ioane batoniSvilma (`kalmasoba~), Teimuraz bagrationma<br />

(`mogzauroba evropaSi~), giorgi avaliSvilma (`samogzauro dRiurebi~), grigol<br />

batoniSvilma (`mogzauroba~) da sxva.<br />

XIX s-dan saqarTveloSi iwyeba da XX s-Sic grZeldeba geografiuli kvlevebi.<br />

iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetisa da vaxuSti<br />

bagrationis saxelobis geografiis institutis geografebs udidesi Rvawli<br />

miuZRviT qarTuli geografiuli mecnierebis ganviTarebis saqmeSi. im periodis<br />

geografTa Soris gamorCeuli adgili ukaviaT: aleqsandre javaxiSvils,<br />

giorgi gextmans, Teofane daviTaias, daviT donduas, mixeil sabaSvils, levan<br />

maruaSvils, aleqsandre aslanikaSvils, zurab tataSiZes da sxva.<br />

davaleba<br />

2. nax. 2.3 – 2.5-isa da msoflios politikuri rukis (danarTi 3) gamoyenebiT aRwere<br />

qarTvel mogzaurTa marSrutebi, gadaixaze da Seavse cxrili.<br />

mogzauri<br />

mogzaurobis marSruti<br />

... ...<br />

3. moiZie masalebi romelime qarTveli an ucxoeli mogzauris Sesaxeb da moamzade<br />

referati. yuradReba gaamaxvile Semdeg sakiTxebze: epoqa, mogzaurobis<br />

mizani, saSualebebi, sirTuleebi da Sedegebi, riT iyo gamorCeuli es konkretuli<br />

mogzauroba da ra kvali datova istoriaSi.<br />

es<br />

sainteresoa<br />

u fragnma mecnierma Jan Sardenma 1672-1673 wlebSi imogzaura saqarTveloSi da<br />

Cveni qveyana vrclad aRwera. swored mas ekuTvnis Tbilisis pirveli suraTigegma.<br />

u evlia Celebim ramdenjerme imogzaura saqarTveloSi da 40 wlis manZilze<br />

dawera aTtomiani naSromi `mogzaurobis Tavgadasavali~, romelSic uxvadaa<br />

warmodgenili masalebi saqarTvelos geografiis Sesaxeb.<br />

u rusi beris, nestor JamTaaRmwerlis (XI-XII ss) cnobiT, qarTvelebi XI<br />

saukunemde ukve icnobdnen indoeT-arabeTs.<br />

u pirveli cnobebi kirbebze, rogorc geografiul rukebze, daculia apolon<br />

rodoselis (III s) `argonavtikaSi~. misi cnobiT, `kolxebs axlac Semonaxuli<br />

aqvT ficrebi (kirbebi), romlebzedac maTi mama-papis mier warwerebia<br />

gakeTebuli da mogzaurobisTvis naCvenebia yvela gza da wylisa da xmeleTis<br />

sazRvrebi~.<br />

15


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

3.<br />

vaxuSti bagrationi -<br />

qarTuli geografiis fuZemdebeli<br />

gaixsene<br />

1. istoriis kursidan ra ici vaxuSti bagrationis Sesaxeb?<br />

2. romel saukuneSi moRvaweobda igi da ra viTareba iyo am dros saqarTveloSi?<br />

vaxuSti bagrationi qarTuli geografiuli, kartografiuli,<br />

istoriuli da eTnografiuli mecnierebis<br />

fuZemdebelia.<br />

vaxuSti bagrationi-batoniSvili daibada 1696<br />

wels. igi vaxtang VI-is (ukanono) Svili iyo. man samefo<br />

karze saWiro aRzrda da ganaTleba miiRo.<br />

vaxuSti aqtiurad monawileobda qarTlis samefos<br />

politikur cxovrebaSi. 1721 wels igi TrialeTisa<br />

da sabaraTaSvilos sadroSos sardali iyo, sadac,<br />

mamis davalebiT, teritoriis aRwera Caatara.<br />

vaxuStis Tavisi naSromi `aRwera samefosa saqarTvelosa~<br />

1745 wels moskovSi daumTavrebia. es<br />

Txzuleba warmoadgens yovelmxriv gamarTul da<br />

dasrulebul istoriul-geografiul gamokvlevas.<br />

mas wamZRvarebuli aqvs winasityvaoba `mkiTxvelnax.<br />

3.1. vaxuSti bagrationi<br />

TaTvis sityva raisTvis arsebuli Sroma ese~, romelSic<br />

mokledaa aRwerili Sromis mizani da daniSnuleba. amas mosdevs Sesavali<br />

`zneni da Cveulebani saqarTvelosani~, ris Semdegac iwyeba ZiriTadi nawili:<br />

aRwera samefosa saqarTvelosa; aRwera awindelisa qarTlisa; aRwera hereTisa,<br />

kaxeTisa da kuxeTisa, kvalad TuSeTisa da didoeTisa; aRwera awindelisa ovseTisa<br />

anu kavkasiaTa SinaTa; aRwera saCinoTa adgilebTa samcxe-saaTabagosi;<br />

aRwera egrisis qveynisa anu afxazeTisa anu imereTisa.<br />

nax. 3.2.<br />

vaxuStis mier<br />

Sedgenili ruka<br />

16


wigni mTavrdeba saZiebliT. vaxuSti,<br />

mTeli saqarTvelos zogadi daxasiaTebis<br />

Semdeg, aRwers calkeul<br />

msxvil teritoriul erTeulebs. igi<br />

cdilobs, gaarkvios calkeuli adgilebis<br />

saxelwodebebis warmoSoba,<br />

gansazRvravs maT geografiul mdebareobas,<br />

sazRvrebs; im droisaTvis<br />

zustad aRwers klimats, mcenareul<br />

safars, cxovelTa samyaros, bolos<br />

ki – mosaxleobas.<br />

`aRweraSi~ didi adgili aqvs daTmobili<br />

`qmnilebebs~ da `Sina Senebulebs~,<br />

qalaqebs, cixeebs, monastrebs,<br />

sameurneo, samxedro da samkurnalo<br />

nagebobebs. TxzulebaSi didi yurad-<br />

Reba eqceva mTisa da baris Taviseburebebs,<br />

uxvad aris warmodgenili ekonomikuri<br />

xasiaTis cnobebi; agreTve,<br />

nax. 3.3 vaxuSti Tavis naSromebSi sakuTari<br />

xeliT xatavda saqarTvelos gerbebsa da<br />

orografiuli, hidrografiuli da<br />

droSebs.<br />

meteorologiuri masalebi. amitom,<br />

SeiZleba iTqvas, rom igi erTdroulad warmoadgens rogorc istoriul-geografiul,<br />

aseve fizikur da ekonomikur-geografiul naSromsac.<br />

sainteresoa misi monacemebi saqarTvelos sxvadasxva kuTxis miwaTmoqmedebisa<br />

da mecxoveleobis Sesaxeb. vaxuSti kulturul mcenareTa ganlagebas<br />

buneb riv pirobebs ukavSirebs. swored ama Tu im teritoriis niadagur-klimaturi<br />

pirobebi gansazRvraven vazis, citrusebis da sxva kulturaTa gavrcelebas.<br />

mis naSromSi moxseniebulia is kulturebic, romlebmac CvenSi TandaTan<br />

dakarges sameurneo mniSvneloba. es gansakuTrebiT exeba bambasa da brinjs.<br />

man germaneli mecnieris, aleqsandre humboldtis mier vertikaluri zonalobis<br />

kanonis Camoyalibebamde gacilebiT adre SeniSna da aRwera es movlena.<br />

vaxuSti bagrations mxedvelobidan arc bunebis stiqiuri movlenebi gamorCenia.<br />

vaxuStis ekuTvnis, agreTve, ori geografiuli atlasi. pirveli, 1735 wliT<br />

daTariRebuli, 5-rukiania, xolo meore, 1745 wels Seqmnili – 19 rukisgan Sedgeba.<br />

isini im droisaTvis zust kartografiul gamosaxulebebs warmoadgenda.<br />

rukebis nawili sruliad saqarTvelos asaxavs, nawili ki – mis samTavroebs. isini<br />

metad saintereso da mniSvnelovan informacias Seicaven. maTze datanilia:<br />

mdinareebi, tbebi, mTebi, tyeebi, gzebi, xidebi, didi da patara dasaxlebuli<br />

punqtebi.<br />

vaxuStis rukebi da Sromebi imdroindel saqarTveloSi kulturisa da mecnierebis<br />

ganviTarebis maRali donis maCvenebelia. vaxuSti bagrationma geografiis<br />

ganviTarebas sruliad axali mimarTuleba misca da `qarTul sinamdvileSi<br />

geografiuli codna geografiul mecnierebad~ aqcia. amavdroulad, igi daexmara<br />

rus da evropel geografebsa da dainteresebul pirebs saqarTvelosa da<br />

kavkasiis swor da srul geografiul gacnobaSi.<br />

17


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

1752 wels vaxuStim rusulidan Targmna `mokle politikuri geografia~<br />

27-rukian msoflio atlasTan erTad, sadac gamosaxulia im droisaTvis cnobili<br />

yvela qveyana.<br />

vaxuSti bagrationis mravali Sromidan, aseve, aRsaniSnavia `msoflio geografiis~<br />

Targmanic, romlis originaloba imaSia, rom yoveli saxelmwifos daxasia-<br />

Tebas Tan axlavs amave saxelmwifos ruka. vaxuStis mier Sesrulebuli `msoflio<br />

atlasi~ warmoadgens msoflio atlasis qarTulad Sedgenis pirvel cdas.<br />

1755 wels vaxuSti bagrationi m. lomonosovTan erTad monawileobda moskovis<br />

universitetis daarsebaSi.<br />

davaleba<br />

1. rogor gesmis gamoTqma: vaxuStim `qarTul sinamdvileSi geografiuli codna<br />

geografiul mecnierebad aqcia~.<br />

2. gaecani qvemoT mocemul citatebs da imsjele vaxuStis moRvaweobis Sesaxeb.<br />

daalage misi moRvaweobis Sedegebi mniSvnelobis mixedviT:<br />

`vaxuStis Sroma saistorio wyaroebis esoden safuZvliani Seswavlisa da imdroindeli<br />

saqarTvelos yofa-cxovrebisa da mdgomareobis Rrma dakvirvebis nayofia, rom<br />

SemdegSic igi mudam ukvdavebis SaravandediT iqneba mosili da arasdros mniSvneloba ar<br />

daekargeba~.<br />

`vaxuStis `saqarTvelos cxovreba~ aris qarTvelTa mravalsaukunovani warsulis<br />

sazogado filosofiur-istoriuli mimoxilva, romlis msgavsi arc winaT dawerila da<br />

arc SemdegSi~.<br />

ivane javaxiSvili<br />

`imdenad did mniSvnelobas akuTvnebda vaxuSti geografiul garemos, rom man piradad<br />

Seadgina saTanado rukebic. vaxuStis geografiuli koncefciebi Tavisi drois msoflio<br />

mecnierebis simaRlezea da amJRavneben maTi avtoris did erudicias da ubadlo niWs~.<br />

svimon yauxCiSvili<br />

`vaxuStis geografias iseTive mniSvneloba aqvs saqarTvelosTvis, viTarc homerosis<br />

topografiul SeniSvnebs saberZneTisaTvis~.<br />

mari brose<br />

`vaxuStis Sromebi Tavisi istoriuli da geografiuli mniSvnelobiT warmoadgenen<br />

Zvirfas ganZs, romelnic naTelyofen saqarTvelos kulturuli da mecnieruli<br />

ganviTarebis maRal dones Zvel saqarTveloSi da Tavisi mdidari SinaarsiT qarTveli eris<br />

SesaniSnavi mecnieruli memkvidreobaa. man geografia ganviTarebis axal gzaze daayena da<br />

qarTul sinamdvileSi geografiis codna geografiul mecnierebad aqcia...~<br />

giorgi gextmani<br />

18


f<br />

davaleba<br />

3. waikiTxe #qvemoT mocemuli amonaridi vaxuSti bagrationis naSromidan `aRwera<br />

samefosa saqarTvelosa~, daadgine, ra saxis geografiul informacias iZleva<br />

vaxuSti naSromSi. gadaixaze da Seavse cxrili:<br />

a) `qalaqi quTaisi, rionis gaRma-gamoRma, haviTa da wyliTa mSveni, TvalTa qveSe mSvenieri<br />

adgilia~.<br />

b) `gori – adgili mSvenieri, wyali kargi, garemos aqvs venaxni da walkotni mravalni~.<br />

g) `tfilisi ars sami qalaqi: tfilisi, kala da isani, hyofs mtkvari~.<br />

d) `sawires (tyibulTan) iTxreba rkina da ars liToni mravlad~.<br />

e) `brils (xaSurTan) iTxreba kaJi, friad keTili, mospetako, CaxmaxisaTvis~.<br />

v) `kacni (Wanebi) arian xelovanni, xis muSakobiTa da SenebiTa nakTaTa didTa da mcireTa~.<br />

z) `ars mozRudvili mTiuleTi mTiTa, amis gamo magari da Seuvali ars, uvenaxo, uxilo.<br />

mciremosavliani... wyalTa Sina kalmaxi mravalni, xorci, Tevzni da frinvelni gemoianni~.<br />

T) `qsani ars sargebliani mdinare da Tevziani~.<br />

i) `taSirs ars Tafli mravali da spetaki, viTarca Tovli da uwyinari~.<br />

k) `atens dgeba Rvino warCinebuli~.<br />

wyaro<br />

adgilis<br />

geografiuli<br />

mdebareoba da<br />

aRweriloba<br />

klimaturi da<br />

hidrografiuli<br />

informacia<br />

florisa<br />

da faunis<br />

Taviseburebani<br />

sasargeblo<br />

wiaRiseulis<br />

mopovebis<br />

adgilebi<br />

mosaxleobis<br />

sameurneo<br />

saqmianoba<br />

... ... ... ... ... ...<br />

es<br />

sainteresoa<br />

u vaxuStis TxzulebaSi `aRwera samefosa saqarTvelosa~ moxseniebulia 440<br />

mdinare, 22 tba, mravali mineraluri da mtknari wyaro. sul aRwerilia 770-<br />

mde geografiuli obieqti.* vaxuStis mier Sedgenili Tbilisis gegma aris<br />

pirveli topografiuli gegma. manamde iyo ori gegma-naxati, Sesrulebuli<br />

Sardenisa da turneforis mier. gegmis saxelia: `saxe tbilisisa~, masStabi ki<br />

1:18000.<br />

u vaxuStis Tbilisis gegma da qarTlis ruka pirvelad 1747 wels safrangeTSi<br />

daibeWda.<br />

u 1752 wels vaxuStim rusulidan Targmna msoflio geografiis saxelmZRvanelo,<br />

romelsac ucxo cnebaTa ganmartebani daurTo.<br />

u vaxuStim qarTul sinamdvileSi pirvelma SemoiRo da daamkvidra mTeli rigi<br />

terminebi: geografia (ReoRrafia), qronologia (xronologia), genealogia<br />

(Renealogia), istoriografia (istorioRrafia); aseve, man gamoiyena<br />

qarTulisTvis manamde ucnobi terminebi – akademia, politika, biblioTeka,<br />

katalogi, tomi, traqtati, fizika, qimia, metafizika, maTematika.<br />

19


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

4. saqarTvelos<br />

geografiuli mdebareoba<br />

leqsikoni<br />

geopolitika – gulisxmobs nebismieri qveynis an regionis geografiul,<br />

socialur-politikur, samxedro, demografiul, ekonomikur da qveynis<br />

Zlierebis sxva ganmsazRvrel faqtorTa kombinirebul Seswavlasa da Sefasebas.<br />

landSafti – bunebriv-teritoriuli kompleqsi (btk), romelic erTgvarovani<br />

geologiuri agebulebiT, reliefis tipiT, haviTa da niadagur-mcenareuli<br />

safariT xasiaTdeba.<br />

floristuli areali – xmeleTis an wylis nawili, mcenareTa saxeobebis<br />

erTobliobiT.<br />

faunistuli areali – xmeleTis an wylis nawili, cxovelTa saxeobebis<br />

erTobliobiT.<br />

ekonomikur-geografiuli mdebareoba (egm) – sawarmoebis, dasaxlebuli<br />

punqtebis, raionebis, qveynebis, regionebis sivrciTi mimarTeba sxva<br />

obieqtebTan, romlebsac maTTvis ekonomikuri mniSvneloba aqvT.<br />

gaixsene<br />

1. ras niSnavs obieqtis geografiuli mdebareoba?<br />

2. rogori geografiuli mdebareoba SeiZleba hqondes obieqts?<br />

3. istoriis kursidan, ra gavlenas axdenda saqarTvelos geopolitikuri<br />

mdebareoba mezobeli qveynebis interesebze?<br />

nax. 4.1.<br />

manZilebi<br />

Tbilissa da<br />

msoflios<br />

sxvadasxva<br />

qalaqs Soris<br />

davaleba<br />

1. gaaanalize nax. 4.1 da upasuxe kiTxvebs: a) romeli qveynebi da qalaqebi mdebareobs<br />

Tbilisidan ufro axlos? b) romeli qveynebi mdebareobs Tbilisidan<br />

ufro Sors? g) ra daskvnis gakeTeba SeiZleba?<br />

20


saqarTvelo mdebareobs evropisa da aziis gzaTa Sesayarze, kavkasiis samxreTdasavleT<br />

nawilSi. igi samxreT kavkasiis regionSi zRvispira da centraluri<br />

mdebareobiT gamoirCeva, rac dadebiT gavlenas axdens qveynis ekonomikur<br />

ganviTarebaze.<br />

saqarTvelos geografiuli ATLAS DE LA mdebareobis CAUCASE : Sesaxeb pp. 6-7 azrTa sxvadasxvaoba da<br />

araerTgvarovani midgoma arsebobs. kerZod, sazRvari evropasa da azias Soris<br />

yuma-maniCis Rrmulze evropis gadis, da romlis aziis mixedviTac sazRvrebi mTeli kavkasia aziaSia moqceuli.<br />

sazRvari evropisa da aziis mijnaze kavkasionis mTavar wyalgamyof qeds<br />

miuyveba. amgvari midgoma gansxvavebul klimatur Taviseburebebs eyrdnoba:<br />

berZeni istorikosisa da geografis herodotes (Cv. w. aR. V s-Si) mixedviT<br />

sazRvari qveynis or nawils Soris mdinare rions, yvirilasa da mtkvars miuyveba.<br />

evropasa da azias Soris sazRvari emTxveva saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis<br />

saxelmwifo sazRvrebs TurqeTsa da iranTan, romlis mixedviTac mTeli<br />

kavkasia evropas miekuTvneba.<br />

es politikur-administraciuli midgomaa. evropasa da azias Soris sazRvris<br />

dasadgenad, fizikur-geografiul pirobebTan erTad, unda gaviTvaliswinoT<br />

istoriuli warsuli, tradiciebi, religia, ekonomikis ganviTarebis tendenciebi,<br />

sameurneo saqmianoba da sxva. am TvalsazrisiT saqarTvelo axlosaa<br />

samxreT evropisa da balkaneTis qveynebTan. aseve mniSvnelovania qarTveli<br />

xalxis swrafva evropuli civilizaciisken. zemoTqmulidan gamomdinare saqarTvelo<br />

samxreT-aRmosavleTi evropaa, qarTvelebi ki – evropelebi.<br />

nax. 4.2. evropa-aziis sazRvari<br />

ukraina<br />

azovis<br />

zRva<br />

ruseTis federacia<br />

Savi zRva<br />

saqarTvelo<br />

kaspiis<br />

zRva<br />

yazaxeTi<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

TurqeTi<br />

somxeTi azerbaijani<br />

az.<br />

TurqmeneTi<br />

davaleba<br />

2. gaixsene evropa-azias Soris sazRvris gatarebis versiebi. amoirCie SenTvis misaRebi<br />

sazRvris gatarebis varianti da aRniSne konturul rukaze.<br />

kviprosi<br />

erayi<br />

irani<br />

siria<br />

xmelTaSua<br />

zRva<br />

libani<br />

21


q<br />

Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

saqarTvelo im uZveles satransporto gzajvaredinze mdebareobs, romelic<br />

akavSirebda da akavSirebs CrdiloeTisa da samxreTis, dasavleTisa da<br />

aRmosavleTis qveynebs. swored masze gadioda evropa-aziis damakavSirebeli<br />

satransporto magistrali – Zveli abreSumis gza.<br />

saqarTvelo Savi zRviT ukavSirdeba SavizRvispireTis qveynebs, xolo bosforisa<br />

da dardanelis sruteebiT – xmelTaSua zRvis auzis qveynebs; gibraltaris<br />

srutiT SesaZlebelia kavSiri mTel msofliosTan, mdinare dunais meSveobiT<br />

ki – aRmosavleT da centraluri evropis qveynebTan.<br />

saqarTvelo C. g. 41 0 07' da 43 0 35' da a. g. 40 0 04' da 46 0 44'-s Soris mdebareobs.<br />

geoteqtonikuri TvalsazrisiT, saqarTvelos alpur-himalauri danaoWebis<br />

vrcel sartyelSi centraluri mdebareoba aqvs. igi iwyeba atlantis okeanis<br />

sanapiroebidan da moicavs xmelTaSua da Savi zRvebis mimdebare mTian nawilebs,<br />

wina aziasa da himalais mTianeTebs.<br />

gagra<br />

k<br />

nax. 4.3. saqarTvelos fizikuri ruka<br />

saerTaS. mniSvn. gza<br />

!Q saxelmwifos dedaqalaqi<br />

resp. mniSvn. gza<br />

! !+ avt. resp. dedaqalaqi<br />

sxva gzebi<br />

! !+ mxaris centri<br />

!<br />

m. agefsTa<br />

rkinigza<br />

!+ raionis centri<br />

# 3256<br />

saxelmwifos sazRvari<br />

!( sakrebulos centri<br />

riwis tba<br />

m. arabika<br />

avt. resp. sazRvari<br />

!. TviTmmarTveli qalaqi<br />

# 2656<br />

m. fSiSi<br />

# 3790<br />

mxaris sazRvari<br />

!( sxva dasaxlebuli punqti<br />

maruxis uR.<br />

2748<br />

raionis sazRvari<br />

Tbilisi dedaqalaqi<br />

!+ ! dac. teritoriis sazRvari<br />

<br />

m. dombai-ulgeni<br />

baTumi qalaqi<br />

4046<br />

# kluxoris uR.<br />

nenskris uR.<br />

jvris uR. uReltexili<br />

surami daba<br />

2376<br />

2781<br />

3202<br />

beCos uR.<br />

# m. Sxara<br />

korbouli sofeli<br />

4012<br />

5068 mwvervali<br />

!+ ! axali aToni<br />

amtyelis<br />

gudauTa !.<br />

tba<br />

!+ ! #<br />

qvemo aJara<br />

mdinare, arxi<br />

m. uSba<br />

<br />

aeroporti<br />

4730 mestia<br />

m. TeTnuldi<br />

!+ !<br />

!+ ! 4851<br />

tba, wyalsacavi<br />

porti<br />

#<br />

soxumi<br />

gulrifSi<br />

# m. Sxara<br />

!+ ! m. lahili<br />

5068<br />

myinvari<br />

Waobi<br />

4010<br />

#<br />

tyvarCeli<br />

jvris<br />

wylsc.<br />

!.<br />

lentexi<br />

!+ ! m.WanWaxi<br />

4461<br />

!+ ! galis<br />

jvari<br />

oCamCire<br />

!.<br />

#<br />

m. yazbegi<br />

wylsc.<br />

#<br />

m. Soda<br />

mamisonis uR.<br />

5047<br />

!+ !+ !<br />

!+ !<br />

!+ !<br />

!<br />

!+ !<br />

!+<br />

/<br />

cageri m. WuTxaro<br />

# 3609<br />

2820<br />

#<br />

gali<br />

walenjixa<br />

3562<br />

#<br />

m. xalawa<br />

m. Sani<br />

stefanwminda<br />

3938<br />

4451<br />

!+<br />

rioni<br />

oni<br />

#<br />

rokis uR.<br />

Cxorowyu<br />

m. tebulosmTa<br />

!<br />

! ambrolauri<br />

2995<br />

#<br />

4493<br />

zugdidi<br />

!+ !<br />

yelis tba<br />

m. diklosmTa<br />

#<br />

martvili<br />

Saoris<br />

jvris uR.<br />

m. amugo<br />

#<br />

4285<br />

!+ ! wylsc.<br />

2370<br />

3840<br />

gumaTis<br />

erwos tba<br />

wylsc.<br />

# m. didi borbalo<br />

xoni wyaltubo<br />

tyibuli<br />

saCxere !+<br />

!+ !+ !+ !+ ! java<br />

3294<br />

xobi<br />

! senaki<br />

!+ ! ! ! WiaTura<br />

!<br />

!+<br />

<br />

!+ !+ ! tyibulis<br />

!<br />

wylsc.<br />

!<br />

quTaisi<br />

m. Savi klde<br />

cxinvali<br />

#<br />

abaSa!+ ! Terjola<br />

3578<br />

Savi zRva<br />

!.<br />

paliastomis<br />

foTi!.<br />

!+ !+ !<br />

! Jinvalis<br />

tba<br />

varcixis<br />

wylsc.<br />

lanCxuTi<br />

samtredia<br />

zestafoni<br />

axalgori<br />

wylsc.<br />

!+ !+ !+ !+ ! !<br />

!+ ! ! duSeTi<br />

TianeTi<br />

vani<br />

!+<br />

!+ !<br />

!+ !<br />

baRdaTi<br />

!<br />

axmeta<br />

!<br />

!+ xaragauli<br />

Coxatauri<br />

!+ !+ !<br />

sionis<br />

!+ !<br />

wylsc.<br />

!<br />

!+ ! !+ ! qareli<br />

xaSuri<br />

! Telavi<br />

gori<br />

!+<br />

!+ !+ ! yvareli<br />

ozurgeTi<br />

m. sayornia<br />

m. mefiswyaro m. samecxvario<br />

!<br />

!<br />

#<br />

kaspi<br />

qobuleTi<br />

!+ !+ ! 2755<br />

2850<br />

2642<br />

#<br />

#<br />

!<br />

mcxeTa<br />

borjomi<br />

lagodexi<br />

!+!<br />

m. civi<br />

#<br />

!+ !<br />

#<br />

m. arjevani<br />

1991<br />

Tbilisis<br />

m. xino<br />

2757<br />

wylsc.<br />

gurjaani<br />

2598<br />

adigeni<br />

#<br />

sagarejo<br />

<br />

!+ !+<br />

!+ !+ !Q<br />

!<br />

!<br />

baTumi<br />

<br />

!<br />

xulo<br />

Tbilisi<br />

! axalcixe<br />

cxrawyaros uR.<br />

!+ !+<br />

!+ !. !+ !<br />

!<br />

!+ <br />

! m. Saviklde # 2454 tabawyuris<br />

walkis<br />

xelvaCauri ! ! qeda<br />

goderZis uR.<br />

2850<br />

tba<br />

wylsc.<br />

algeTis<br />

Suaxevi<br />

vale<br />

!.<br />

!+ !+<br />

!+ ! wnori<br />

2025<br />

! ! wylsc.<br />

walka<br />

aspinZa<br />

#<br />

!+ !+ !<br />

! rusTavi<br />

siRnaRi<br />

m. samsari<br />

3284<br />

faravnis<br />

TeTriwyaro<br />

!+<br />

!+ !<br />

gardabani<br />

# tba<br />

marneuli<br />

m. kenWauli<br />

m. didi abuli<br />

!+ !+ !<br />

#<br />

!+ !<br />

!<br />

m. udabno<br />

2992<br />

3301<br />

#<br />

! q v e m o<br />

878<br />

dedofliswyaro<br />

bolnisi<br />

axalqalaqi<br />

jandaris tba<br />

dmanisi<br />

q a r T l i s<br />

saRamos<br />

tba<br />

!+ !<br />

v a k e<br />

!+ ! ninowminda #<br />

gagris qedi<br />

bzifi<br />

b<br />

z i<br />

f i s<br />

a v k<br />

q e<br />

d<br />

i<br />

E<br />

CxalTis qedi<br />

CxalTa<br />

kodori<br />

a<br />

k o d o r i<br />

k o<br />

l x<br />

Woroxi<br />

enguri<br />

e<br />

s<br />

T<br />

E<br />

i<br />

T u r q e T i<br />

s<br />

q e d<br />

rioni<br />

S a v<br />

s<br />

aWariswyali<br />

i<br />

xobi<br />

m<br />

d<br />

S e T<br />

i<br />

a<br />

e<br />

i s<br />

s<br />

v<br />

E<br />

o n<br />

a<br />

E<br />

n<br />

E<br />

e T<br />

e g r i s i s q e d i<br />

b<br />

enguri<br />

s<br />

l<br />

cxeniswyali<br />

q e d<br />

o<br />

x e<br />

i<br />

b<br />

i<br />

T i<br />

i s<br />

s<br />

q<br />

e d<br />

i<br />

i<br />

cxeniswyali<br />

xozafinis tba<br />

s<br />

leCxumis qedi<br />

r<br />

a<br />

q<br />

W<br />

i<br />

e d<br />

s<br />

eruSeTis mTianeTi<br />

i<br />

mtkvari<br />

q e<br />

rioni<br />

imereTis<br />

maRlobi<br />

T<br />

r<br />

l<br />

E<br />

d<br />

yvirila<br />

i x<br />

mtkvari<br />

xanCalis<br />

tba<br />

r u s e T i<br />

m<br />

s<br />

i<br />

q<br />

i<br />

T<br />

e d i<br />

S i d<br />

i a l e<br />

samsaris qd.<br />

E<br />

a<br />

T<br />

madas tba<br />

q a<br />

i<br />

a<br />

javaxeTis qd.<br />

r<br />

s<br />

T<br />

liaxvi<br />

E<br />

m. emliqli<br />

3054<br />

l i<br />

q e<br />

v a<br />

mejuda<br />

s<br />

d<br />

xarulis qedi<br />

xrami<br />

E<br />

v a k e<br />

i<br />

alevis qedi<br />

qsani<br />

E<br />

r<br />

gudamayris qedi<br />

aragvi<br />

i<br />

iori<br />

a r T l i s q<br />

e d<br />

i<br />

kaxeTis qedi<br />

g o<br />

m<br />

mtkvari<br />

b o<br />

alazani<br />

q<br />

a<br />

r i s<br />

l<br />

q<br />

e<br />

i v r i<br />

s<br />

d<br />

a z n i s<br />

e<br />

d<br />

i<br />

z e<br />

g<br />

iori<br />

i<br />

v a k e<br />

a<br />

n i<br />

S<br />

eldaris<br />

veli<br />

m. tinovroso<br />

#<br />

3374<br />

alazani<br />

iraqis vake<br />

a z e r b a i j a n i<br />

1 sm = 14 km<br />

0 14 28 42 56<br />

km<br />

s o m x e T i<br />

ufro Rrma -500 -200 -100 0 200 300 500 800 1000 1500 2000 2500 3000 ufro maRali<br />

22


saqarTveloSi Camoyalibebulia subtropikuli klimaturi sartylis havis<br />

TiTqmis yvela tipi – notio subtropikuli, zomierad notio, zomierad mSrali,<br />

mSrali-kontinenturi da sxva. es ganpirobebulia misi subtropikuli da<br />

zomieri klimaturi sartylebis mijnaze mdebareobiT, aseve bunebrivi barierebis<br />

– kavkasionisa da samxreT mTianeTis arsebobiTa da Savi zRvis gavleniT.<br />

evropa-aziis SemaerTebel kavkasiis yelze mdebareobis gamo saqarTveloSi<br />

erTmaneTs emijneba gansxvavebuli floristuli da faunisturi arealebi.<br />

dasavleT saqarTvelos baris bunebrivi pirobebi mniSvnelovnad gansxvavdeba<br />

aRmosavleT saqarTvelos barisagan, kavkasionis mTianeTis buneba ki – saqarTvelos<br />

samxreT mTianeTis bunebrivi pirobebisgan.<br />

saqarTvelos bunebis Semadgeneli komponentebi (reliefi, hava, wylebi da<br />

a. S.) sxvadasxva adgilas sxvadasxvanairad arian dakavSirebulni da rogorc<br />

Tvisobrivad, ise sameurneo gamoyenebis mixedviT, gansxvavebul bunebriv kompleqsebs<br />

qmnian. saqarTveloSi barisa da mTis klasis 11 ZiriTadi bunebrivi<br />

landSafti gamoiyofa.<br />

bunebrivi pirobebis aseTi araerTgvarovneba da Taviseburebebi gavlenas<br />

axdens da gansazRvravs Cvens qveyanaSi teritoriebis sameurneo aTvisebisa da<br />

gamoyenebis farTo SesaZleblobebs.<br />

ekonomikur-geografiuli TvalsazrisiT, saqarTvelo evropisa da aziis<br />

Sesayarze mdebareobs da odiTgan dasavleTisa da aRmosavleTis civilizaciebis<br />

damakavSirebel xids warmoadgenda, SavizRvispira mdebareoba ki mas<br />

did upiratesobas aniWebs samxreT kavkasiis sxva saxelmwifoebTan SedarebiT.<br />

nax. 4.4. evropis politikuri ruka<br />

islandia<br />

1. estoneTi<br />

2. niderlandebi<br />

norvegia<br />

3. belgia<br />

4. luqsemburgi<br />

5. lixtenStaini<br />

6. Sveicaria<br />

7. monako<br />

11. san-marino<br />

12. slovenia irlandia<br />

2<br />

13. xorvatia<br />

germania poloneTi<br />

3<br />

14. bosnia-hercogovina<br />

15. serbeTi<br />

4<br />

CexeTi<br />

8<br />

ukraina<br />

16. bulgareTi<br />

9<br />

17. makedonia<br />

6<br />

safrangeTi<br />

ungreTi<br />

5 12<br />

18. albaneTi<br />

13 rumineTi<br />

19. saqarTvelo<br />

14<br />

11<br />

15<br />

20. somxeTi<br />

16 19<br />

7<br />

23<br />

21. azerbaijani<br />

17<br />

22. andora<br />

22<br />

24<br />

10<br />

18<br />

23. montenegro<br />

espaneTi<br />

24. portugalia<br />

malta<br />

gaerTianebuli<br />

samefo<br />

italia<br />

avstria<br />

SvedeTi<br />

fineTi<br />

8. slovakeTi<br />

dania<br />

litva<br />

9. moldova<br />

ruseTi<br />

10. vatikani<br />

1<br />

latvia<br />

saberZneTi<br />

belorusi<br />

ruseTi<br />

20<br />

21<br />

23


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

saqarTvelos satransporto-geografiuli mdebareoba amJamad metad<br />

xelsay re lia. sabWoTa kavSirSi yofnisas igi satransporto `CixSi~ iyo da msoflios<br />

qveynebTan urTierTobas mxolod moskovis gavliT axerxebda. damoukideblobis<br />

mopovebis Semdeg qveyanam, praqtikulad, satransporto gzajvaredinis<br />

funqcia SeiZina.<br />

saqarTvelos xelsayreli satransporto-geografiuli mdebareobis mniSvneloba<br />

kidev erTxel mas Semdeg dadasturda da gaizarda, roca safuZveli<br />

Caeyara baqo-sufsisa da baqo-Tbilisi-jeihanis navTobsadenebis mSeneblobas.<br />

aseve aRsaniSnavia saqarTvelos xelsayreli rekreaciul-geografiuli<br />

mdebareoba, radganac igi mniSvnelovan turistul-rekreaciul arealebs –<br />

kavkasionsa da SavizRvispireTs Sorisaa moqceuli.<br />

kulturul-geografiuli mdebareobis TvalsazrisiT ki, Cveni samSoblo<br />

samxreT-aRmosavleT evropisa da axlo aRmosavleTis kulturul regionebs<br />

Soris mdebareobs, rac Tavisebur gavlenas axdens qveynis kulturul cxovrebasa<br />

da socialur-ekonomikur ganviTarebaze.<br />

qveynis geopolitikuri mdebareoba mezobel qveynebSi arsebuli politikuri<br />

da ekonomikuri viTarebiT fasdeba.<br />

saqarTvelos geopolitikuri mdebareoba ganisazRvreba misi urTierTobebiT<br />

uSualo mosazRvre da aramosazRvre qveynebTan, agreTve, am qveynebSi<br />

arsebuli politikuri da ekonomikuri situaciebiT.<br />

saqarTvelos mezobel qveynebad iTvleba misi uSualo mosazRvre da metnaklebad<br />

daSorebuli saxelmwifoebi. maTi umravlesoba yofili sabWoTa kav-<br />

Siris respublikebia, danarCenebi ki – yofili socialisturi da axlo aRmosavleTis<br />

qveynebi. maT Soris mxolod erTaderTi saxelmwifo – TurqeTia<br />

natos wevri qveyana.<br />

saqarTvelos geopolitikuri sivrce qristianuli da muslimuri religiebis<br />

gavrcelebis arealia, amave dros, metad mravalferovani erovnuli SemadgenlobiT<br />

gamoirCeva. aq mcxovrebi xalxebi 4 enobriv ojaxs miekuTvneba.<br />

amrigad, SeiZleba iTqvas, rom saqarTvelos metad xelsayreli geografiuli<br />

mdebareoba hqonda da aqvs, rac ganapirobebs mis ekonomikur ganviTarebas<br />

da saerTaSoriso politikur da socialur-ekonomikur procesebSi CarTvas.<br />

nax. 4.5. saqarTvelos geopolitikur sivrceSi gavrcelebuli enobrivi ojaxebi<br />

24


f<br />

nax. 4.6. saqarTvelos ganedebsa da grZedebSi mdebare qveynebi<br />

davaleba<br />

3. nax. 4.4-is gamoyenebiT:<br />

a) CamoTvale saqarTvelos uSualo mezobeli aramosazRvre qveynebi;<br />

b) gamoarkvie, romel qveynebTan mimarTebaSi aqvs saqarTvelos centraluri,<br />

periferiuli, mezobluri mdebareoba.<br />

4. konturul rukaze aRniSne: a) xmelTaSua zRvis auzis qveynebi; b) kaspiiszRvispira<br />

qveynebi; g) aRmosavleT Yda centraluri evropis qveynebi.<br />

5. nax. 46-isa da msoflios politikuri rukis (danarTi 3) gamoyenebiT:<br />

a) gansazRvre, romeli paralelebi da meridianebi gadis saqarTveloze;<br />

b) kidev romeli qveynebi mdebareobs saqarTvelos ganedebSi;<br />

g) dawere, rogoria saqarTvelos mdebareoba msoflios politikur rukaze.<br />

6. evropis konturul rukaze aRniSne: a) SavizRvispireTis qveynebi; b) gansazRvre,<br />

rogor ukavSirdeba saqarTvelo evropis qveynebs, msoflios qveynebs;<br />

g) dawere, rogoria saqarTvelos geografiuli mdebareoba SavizRvispireTsa<br />

da evropaSi (daadgine, evropis romel nawilSi da Savi zRvis romel mxares<br />

mdebareobs saqarTvelo).<br />

es<br />

sainteresoa<br />

u termini `geopolitika~ pirvelad Svedma mecnierma r. Celenma (1864-1922<br />

ww) gamoiyena. misi azriT, saxelmwifos arsebobisaTvis samxedro Zliereba<br />

ufro mniSvnelovani faqtori iyo, vidre kanoni, radganac kanoni ZaliTaa<br />

gamyarebuli.<br />

u saqarTvelo TiTqmis Tanabradaa daSorebuli rogorc Crdilo polusidan,<br />

ise ekvatoridan.<br />

25


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

5.<br />

saqarTvelos teritoriis<br />

farTobi da sazRvrebi<br />

leqsikoni<br />

saxelmwifos teritoria – dedamiwis zedapiris nawili, romelic mocemuli<br />

saxelmwifos suverenitetis qveS imyofeba, mis farglebSi erTiani Zalaufleba<br />

da sruli da SeuzRudavi iurisdiqcia vrceldeba.<br />

qveynis geografiuli centri – adgili, romelic TiTqmis Tanabradaa<br />

daSorebuli qveynis saxelmwifo sazRvrebidan.<br />

saxelmwifo sazRvari – xazi, romelic mocemuli saxelmwifos teritoriis<br />

farglebs sazRvravs.<br />

teritoriuli wylebi – okeanis an zRvis zoli, romelic ama Tu im saxelmwifos<br />

napirebs akravs (kunZulebisa da Sida wylebis CaTvliT) da misi suverenitetis<br />

qveS imyofeba.<br />

orografia – dedamiwis zedapiris formebis (mTebi, maRlobebi, dablobebi da<br />

a.S.) zogadgeografiuli maxasiaTeb lebis aRwera da Seswavla<br />

gaixsene<br />

1. ra aris geografiuli barieri da geografiuli sazRvari?<br />

2. ra roli Seasrula bunebrivma barierebma saqarTvelos teritoriis<br />

formirebaSi?<br />

saqarTvelos teritoriis farTobi istoriis ganmavlobaSi icvleboda,<br />

amJamad ki 69700 kv.km-ia. igi dasavleTidan aRmosavleTisken – Savi zRvis napirebidan<br />

TiTqmis mingeCauris wyalsacavamdea gadaWimuli, CrdiloeTidan<br />

samxreTisken ki SedarebiT viwroa. teritoriis maqsimaluri ganfeniloba Crdilo-dasavleTidan<br />

samxreT-aRmosavleTisken 613 km-ia. meridianis gaswvriv,<br />

CrdiloeT da samxreT wertilebs Soris manZili ki 275 km-s Seadgens.<br />

saqarTvelos ukiduresi CrdiloeTi wertili afxazeTSi, mdinare fsous napirze,<br />

sofel aibgasTanaa, samxreTi – mTa okuzdaRTan (somxeTis sazRvarTan),<br />

dasavleTi – daba leseliZesTan (mdinare fsous SesarTavi) da aRmosavleTi –<br />

mdinareebis agriCaisa da alaznis SeerTebis adgilzea.<br />

nax. 5.1. kavkasionis<br />

mTavari wyalgamyofi<br />

qedi kavkasionis sistemis<br />

orografiuli da amave<br />

dros hidrografiuli<br />

RerZia, romelic Crdilo<br />

da samxreT kavkasias yofs.<br />

qedze mdebareobs jvris<br />

(xevisyelis), mamisonis<br />

(WanWaxis), qluxoris da sxva<br />

uReltexilebi.<br />

26


saqarTvelos geografiuli centri lixis (suramis) qedis dasavleTiT, xaragaulis<br />

municipalitetSi mdebareobs. TiToeuli qveyana mezobeli qveynebisgan<br />

saxelmwifo sazRvriTaa gamoyofili. sazRvrebi SeiZleba iyos barieruli xasiaTis,<br />

romelic arTulebs mezobel qveynebTan urTierTobas da, kontaqturi,<br />

romelic piriqiT, xels uwyobs qveynebs Soris urTierTobebs; aseve, sazRvari<br />

arsebobs dadgenili, romelic aRiarebulia mezobeli qveynebis mier da, sadavo,<br />

romlis Sesaxeb jer kidev araa miRweuli SeTanxmeba mezobel qveynebs Soris.<br />

saxelmwifo sazRvari istoriuli kategoriaa da droSi icvleba, radgan<br />

dakav Sirebulia samxedro-politikur, istoriul da eTnografiul faqtoreb-<br />

Tan. saqarTvelos sazRvari Cveni qveynis istoriis ganmavlobaSi yvelaze metad<br />

samxreT da aRmosavleT nawilSi icvleboda; dasavleTi sazRvari Savi zRvis<br />

akvatorias miuyveba da amJamad saerTaSoriso samarTlis normebiTaa daculi.<br />

rac Seexeba CrdiloeT sazRvars, igi orografiul barierze – kavkasionze gadis<br />

da amitomac mkafiodaa dafiqsirebuli.<br />

saqarTvelos sazRvrebis saerTo sigrZe 1970 km-ia. aqedan, saxmeleToa 1660<br />

km, sazRvao ki – 310 km.<br />

nax. 5.2. saqarTvelo da misi mosazRvre qveynebi<br />

krasnodaris mxare<br />

72km<br />

yaraCai-CerqezeTi<br />

173km<br />

yabardo-balyareTi<br />

inguSeTi<br />

120km<br />

CeCneTi<br />

CrdiloeT oseTi<br />

170km<br />

58km<br />

77km<br />

daRestani<br />

sazRvari ruseTTan – 813km<br />

143km<br />

sazRvari TurqeTTan – 240km<br />

sazRvari somxeTTan – 194km<br />

sazRvari azerbaijanTan – 408km<br />

somxeTi<br />

azerbaijani<br />

27


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

davaleba<br />

1. nax. 5.2-isa da msoflios politikuri rukis (danarTi 3) gamoyenebiT<br />

CamoTvale: a)saqarTvelos mosazRvre qveynebi; b) 2-3 dasaxlebuli punqti,<br />

romlebic somxeTis, azerbaijanis, ruseTisa da TurqeTis sazRvarTan axlos<br />

mdebareobs.<br />

saxmeleTo sazRvari qveynis Crdilo-dasavleT nawilSi, daba leseliZesTan,<br />

md. fsous SesarTavTan iwyeba da am mdinaris marjvena sanapiros miuyveba mTa<br />

agefsTamde. CrdiloeTi sazRvari ZiriTadad kavkasionis mTavar wyalgamyof<br />

qeds miuyveba, Tumca, mTa vacigkfarsidan mTa Savkldemde sazRvari wyalgamyofi<br />

qedis CrdiloeTiT – mTa myinvarwversa da gverdiT qedze gadis.<br />

aRmosavleTi sazRvari mTa tinovrosodan kavkasionis samxreT kalTaze eSveba,<br />

Semdeg ki mdinare alaznis qvemo dinebas miuyveba mingeCauris wyalsacavamde.<br />

samxreTi sazRvari Sav zRvasTan, sofel sarfis midamoebSi iwyeba. igi jer<br />

mdinare tibaSisxevis xeobaze gadis, Semdeg kveTs WaneTis qedsa da mdinare Woroxs<br />

qvemo dinebaSi, miuyveba SavSeTis qeds, gadakveTs arsianis qeds, gasdevs<br />

eruSeTis Crdilo-aRmosavleT nawils, gadakveTs mdinare mtkvars, karwaxis<br />

(xozafinis) tbasa da javaxeTis qeds; gauyveba loqis qeds, gadakveTs mdinare<br />

debedas, eSveba qvemo qarTlis vakeze wiTel xidTan (xramis da mtkvris Seer-<br />

Tebis adgili), miemarTeba jandaris tba-wyalsacavisken. bolos, Semouvlis ra<br />

ivris zegans samxreTidan, miuyveba mdinare ivris marcxena napirs da mingeCauris<br />

wyalsacavTan aRmosavleT sazRvars uerTdeba.<br />

nax. 5.3. sofeli sarfi xelvaCauris municipalitetSi md. tobaSis napirebze, saqarTvelosa da<br />

TurqeTis sazRvarze mdebareobs. sofelSi aris sabaJo-gamSvebi punqti, romelic 1992 wels gaixsna.<br />

28


nax. 5.4. saqarTvelos sazRvrebi<br />

md. fsou<br />

Savi<br />

zRva<br />

m. agefsTa<br />

3256<br />

uR. maruxi<br />

uR. qluxori<br />

md. kodori<br />

uR. nakra<br />

md. enguri<br />

md. cxeniswyali<br />

mestiis uR.<br />

uR. waneri<br />

m. Sxara<br />

5068<br />

uR. mamisoni<br />

uR. roki<br />

md. rioni<br />

uR. zekara<br />

m. vacigskari<br />

m. tebulo<br />

4492.6<br />

m. diklosmTa<br />

4285<br />

m. Saviklde<br />

uR. yadori<br />

md. aWariswyali<br />

md. mtkvari<br />

md. aragvi<br />

md. alazani<br />

md. qcia<br />

md. iori<br />

m. tinovrosi<br />

3374<br />

sof. sarfi<br />

sazRvris tipebi<br />

wyalgamyof Txemebze<br />

mdinareebze<br />

m. xeva<br />

2810<br />

m. kenWauli<br />

2992<br />

tba karwaxi<br />

m. ziareTi<br />

2803<br />

m. legli<br />

3156.9<br />

m. loqi<br />

2140.8<br />

uR. mglebis<br />

WiSkari<br />

tba jandara<br />

mTis zegnebze<br />

mkveTri fizikur-geografiuli<br />

erTeulis gareSe<br />

mwvervalebi absoluturi simaRliT<br />

ZiriTadi uReltexilebi<br />

davaleba<br />

2. nax. 5.4-is gamoyenebiT daadgine: a) romel uReltexilebze gadis saqarTvelos<br />

sazRvari. daalage isini dasavleTidan aRmosavleTis mimarTulebiT;<br />

b) romel tbebsa da mdinareebze gadis saqarTvelos sazRvari;<br />

g) romeli mxridan aqvs saqarTvelos barieruli, naklebad barieruli da<br />

kontaqturi sazRvari.<br />

dasavleTi sazRvari mdinare fsous SesarTavsa da sofel sarfs Sorisaa<br />

moqceuli.<br />

saqarTvelos CrdiloeTi sazRvris sigrZe 813 km-ia, aRmosavleTis – 370 km,<br />

samxreTisa ki – 472 km.<br />

nax. 5.5. wiTeli xidi md. xramze<br />

jer kidev XVII s-is Sua xanebSia<br />

agebuli. xidis sigrZe 153 m-ia,<br />

xolo sigane – 4,3 m. mdinaris<br />

donidan 12-14 m simaRleze<br />

aRmarTuli xidi gverdebidan<br />

Suagulisken TandaTan<br />

maRldeba da mTavari TaRis<br />

Tavze gardatydeba, ris gamoc<br />

mas `gatexili xidic~ ewodeba.<br />

29


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

davaleba<br />

3. danarTi 4-is gamoyenebiT:<br />

a) daajgufe evropis qveynebi farTobebis mixedviT da warmoadgine cxrilis<br />

saxiT:<br />

didi qveynebi,<br />

< 300 000 kv.km-ze<br />

saSualo qveynebi<br />

100000 kv.km-dan<br />

300 000 kv.km-mde<br />

patara qveynebi<br />

10000 kv.km-dan<br />

100 000 kv.km-mde<br />

juja qveynebi<br />

>10000 kv.km-ze<br />

... ... ... ...<br />

b) cxrilisa da Sen mier Seqmnili legendis gamoyenebiT evropis konturul<br />

rukaze aRniSne qveynebi farTobebis mixedviT (gamoiyene oTxi sxvadasxva<br />

feri); g) daadgine, romel jgufSi moxvda saqarTvelo.<br />

4. gamoiangariSe: a) procentulad ras udris saqarTvelos saxmeleTo da<br />

sazRvao sazRvrebis sigrZeebi; b) procentulad ramdenia saqarTvelos<br />

CrdiloeTi, samxreTi, dasavleTi da aRmosavleTi sazRvrebis sigrZeebi da<br />

aage diagrama.<br />

5. saqarTvelos konturul rukaze gaavle saqarTvelos saxelmwifo sazRvari<br />

da aRniSne umniSvnelovanesi wertilebi: ukiduresi wertilebi, geografiuli<br />

centri da gansazRvre ukiduresi wertilebis geografiuli koordinatebi.<br />

6. Seni sityvebiT gadmoeci gamoTqma: `kargi sazRvrebi karg mezoblebs qmnian~.<br />

es<br />

sainteresoa<br />

f<br />

u saerTaSoriso samarTlebrivi normebis Sesabamisad, teritoriuli wylebi<br />

napiridan 12 milis daSorebiT SemoisazRvreba. Sesabamisad, saqarTvelos<br />

dasavluri sazRvari sanapiro xazidan 22,224 km-is daSorebiT gadis, xolo<br />

teritoriuli wylebis farTobi – 8,0 aTasi kv.km-ia. aqedan gamomdinare, Cveni<br />

qveynis farTobi 77 aTas kv.km-s gadaaWarbebs.<br />

u saxelmwifo sazRvari xelSeuxebelia. mis dafiqsirebas da saerTaSoriso<br />

aRiarebas win uZRvis:<br />

a) delimitacia, rac gulisxmobs qveynebs Soris diplomatiuri SeTanxmebis<br />

Sedegad sazRvrebis dadgenas da rukaze datanas;<br />

b) demarkacia – sazRvris gatareba da adgilze sasazRvro niSnebiT<br />

damagreba, agreTve, geografiuli kadastris Sedgena. am samuSaoTa<br />

Sesrulebas sagareo saqmeTa saministro xelmZRvanelobs.<br />

30


6. saqarTvelo da kavkasia<br />

leqsikoni<br />

mTliani Sida produqti (mSp) – garkveul periodSi (mag., wlis ganmavlobaSi)<br />

materialuri da aramaterialuri sferos dargebis warmoebis sruli<br />

Rirebulebis mTliani maCvenebeli.<br />

diqtatoruli saxelmwifo – saxelmwifo, romelsac erTpirovnulad marTavs<br />

SeuzRudavi Zalauflebis mqone mmarTveli.<br />

evropis erT-erTi udidesi fizikur-geografiuli regioni, romlis nawilsac<br />

warmoadgens Cveni qveyana, kavkasiis saxeliTaa cnobili. misi farTobi 440<br />

aTasi kv.km-ia. igi evropisa da aziis Sesayarze, alpur-himalaur mTaTa sistemis<br />

TiTqmis centrSi mdebareobs.<br />

kavkasiis sazRvrebi aRmosavleTiT, dasavleTiT da CrdiloeTiT mkafiod<br />

aris gamoxatuli, Tumca amas ver vityviT mis samxreT nawilze. igi pirobiTia<br />

da ZiriTadad saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis politikur sazRvarze<br />

gadis iransa da TurqeTTan.<br />

geografiuli mdebareobidan da bunebis Taviseburebebidan gamomdinare, kavkasias,<br />

tradiciulad, or ZiriTad nawilad yofen. es aris CrdiloeTi kavkasia<br />

anu imierkavkasia, da samxreTi kavkasia, anu amierkavkasia.<br />

Tu daxedavT kavkasiis fizikur rukas, dainaxavT, rom mTavar orografiul<br />

erTeuls kavkasioni warmoadgens, swored is gvevlineba regionis or ZiriTad<br />

nawilad gamyof erTeulad. misi umaRlesi mwvervali, ialbuzi (5642 m) mTeli<br />

evropis umaRlesi mwvervalia.<br />

kuma-maniCis Rrmulidan samxreTiT kavkasionis Crdilo mTiswineTebamde<br />

CrdiloeTi kavkasiaa, kavkasionis samxreTuli ferdobebidan iran-TurqeTis<br />

politikur sazRvramde ki – samxreTi kavkasia. swored aq vrceldeba mTaTa-<br />

Sorisi bari, mcire kavkasioni, javaxeT-somxeTis mTianeTi da hirkani.<br />

nax. 6.1. evropisa da kavkasiis<br />

umaRlesi mwvervali –<br />

ialbuzi<br />

31


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

nax. 6.2 alpur-himalauri mTaTa sartyeli<br />

Savi zRva<br />

kaspiis<br />

zRva<br />

atlantis<br />

okeane<br />

xmelTaSua<br />

zRva<br />

afrika<br />

arabeTis<br />

n-k<br />

indostanis<br />

n-k<br />

wiTeli zRva<br />

indoCineTis<br />

n-k<br />

arabeTis zRva<br />

bengalis<br />

yure<br />

nax. 6.3. kavkasiis fizikur-geografiuli regionebi<br />

davaleba<br />

Savi zRva<br />

imierkavkasia<br />

kavkasioni<br />

Crdilo Savi zRvispireTi<br />

kolxeTi<br />

aRmosavleT amierkavkasia<br />

mcire kavkasioni<br />

javaxeT-somxeTi<br />

hirkani<br />

kaspiis zRva<br />

1. nax. 6.2 -isa da<br />

naxevarsferoebis rukis<br />

mixedviT daadgine,<br />

romeli mTebi Sedis<br />

alpur-himalaur mTaTa<br />

sartyelSi.<br />

2. nax. 6.3-is mixedviT<br />

daadgine:<br />

a) romeli fizikurgeografiuli<br />

regionebi gamoiyofa<br />

kavkasiaSi;<br />

b) romeli maTgani<br />

vrceldeba<br />

saqarTvelos<br />

teritoriaze.<br />

Cveni samSoblo samxreTi kavkasiis centralur da dasavleT nawils ikavebs.<br />

mis teritoriaze vrceldeba mTaTaSorisi baris dasavleTi da centraluri<br />

nawili, aseve mcire kavkasionisa da javaxeT-somxeTis mTianeTis garkveuli<br />

teritoria. lixis qedi, romelic samxreT kavkasiis mTaTaSoris bars or uTanabro<br />

nawilad yofs, Taviseburi xidia kavkasionsa da mcire kavkasions Soris.<br />

saukuneebis ganmavlobaSi yalibdeboda kavkasiis politikuri ruka. bolo<br />

200 wlis manZilze am regionis politikur cxovrebaSi udidesi iyo ruseTisa<br />

da osmalTa imperiebis, aseve iranis faqtori. aq gabatonebisaTvis mebrZol<br />

saxelmwifoTa Soris uZlieresi ruseTi aRmoCnda da XIX s. pirveli naxevridan<br />

aRniSnuli regioni ruseTis imperiis farglebSia. 1917 wels ruseTSi monarqis<br />

damxobas saqarTvelos, somxeTisa da azerbaijanis `xuTwuTiani~ suvereniteti<br />

mohyva. gasuli saukunis 20-iani wlebis dasawyisSi samive saxelmwifo ruseTis<br />

32


krasnodaris mxare<br />

maikopi<br />

adiRea<br />

novorosiiski<br />

soxumi<br />

Cerqeski<br />

stavropolis mxare<br />

piatigorski<br />

yaraCaikislovodski<br />

CerqezeTi<br />

nalCiki<br />

yabardobalyareTi<br />

grozno<br />

nazrani<br />

vladikavkazi<br />

Crd. oseTi<br />

inguSeTi<br />

ruseTi<br />

CeCneTi<br />

xasaviurTi<br />

mahaCyala<br />

kaspiis zRva<br />

Savi zRva<br />

saqarTvelo<br />

quTaisi<br />

daRestani<br />

derbenti<br />

baTumi<br />

gori<br />

Tbilisi<br />

trapizoni<br />

rize<br />

arTvini<br />

ardahani<br />

rusTavi<br />

giumri<br />

sumgaiTi<br />

yarsi<br />

somxeTi<br />

erevani<br />

ganja<br />

azerbaijani<br />

baqo<br />

erzrumi<br />

agri<br />

azerbaijani<br />

TurqeTi<br />

naxiWevani<br />

xoi<br />

irani<br />

nax. 6.4. kavkasiis politikur-administraciuli dayofa<br />

imperiis nangrevebze aRmocenebulma axalma diqtatorulma qveyanam – ssr<br />

kav Sirma STanTqa. Tavdapirvelad isini ssrk-is SemadgenlobaSi amierkavkasiis<br />

federaciis saxiT Sevidnen, Tumca 1936 wlidan ssrk-is axali konstituciis<br />

safuZvelze mdgomareoba Seicvala da samive respublika damoukidebeli subieqti<br />

gaxda ssrk-is SemadgenlobaSi.<br />

ssr kavSiris daSlis Semdeg amierkavkasiis respublikebi damoukidebeli<br />

saxiT xelaxla gaCndnen msoflios politikur rukaze.<br />

dReisaTvis kavkasiaSi oTxi suverenuli saxelmwifoa. CrdiloeTi kavkasia<br />

ruseTis SemadgenlobaSia – aq igi warmodgenilia 7 respublikiTa da ori<br />

mxariT. aqauri mosaxleoba Zalze Wreli eTnikur-religiuri SemadgenlobiT<br />

gamoirCeva. rac Seexeba samxreT kavkasias, aq sami damoukidebeli qveyanaa – saqarTvelo,<br />

somxeTi da azerbaijani. damoukideblobis miRebis Semdeg mniSvnelovnad<br />

Seicvala regionis da aq mdebare qveynebis geopolitikuri mdebareoba,<br />

romlis mniSvneloba udavod scildeba kavkasiis masStabebs.<br />

farTobiT, mosaxleobis raodenobiTa da mSp-is saerTo moculobiT saqarTvelo<br />

CamorCeba azerbaijans da win uswrebs somxeTs.<br />

davaleba<br />

3. nax. 6.4-is mixedviT daasaxele ruseTis federaciaSi Semavali politikur-administraciuli<br />

erTeulebi, romlebic Cvens qveyanas esazRvrebian. daadgine<br />

maTi dedaqalaqebi.<br />

4. Seafase samxreT kavkasiis qveynebis geopolitikuri mdebareobis Taviseburebani.<br />

rogor fiqrob, rogor Seicvala maTi mdebareoba ssrk-is daSlis Semdeg?<br />

Seni azriT, romel qveyanas aqvs ufro xelsayreli mdebareoba da ratom?<br />

33


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

7. saqarTvelo da msoflio<br />

leqsikoni<br />

msoflio ekonomika (meurneoba) – msoflios yvela qveynis erovnuli meurneoba<br />

msoflios politikur rukaze 190-ze meti suverenuli saxelmwifoa. far-<br />

Tobis, mosaxleobis raodenobisa da mSp-is saerTo moculobiT isini metad<br />

gansxvavebuli da Wrelia. iSviaTia qveyana, romelic samive poziciiT msoflios<br />

udidesi qveynebis xuTeuls avsebdes, magaliTad, kanada farTobiTa da mSp-is<br />

maCvenebliT msoflios did saxelmwifoTa pirvel aTeulSia, mosaxleobis<br />

raodenobiT ki msoflio qveynebis pirvel 30 qveyanaSic ar Sedis. iSviaT gamonakliss<br />

warmoadgens, magaliTad, CineTi – igi mosaxleobiT, farTobiTa da<br />

mSp-is saerTo potencialiT msoflios qveynebis pirveli xuTeulis wevria. ase<br />

rom, msoflios yvela qveyana Tavisi zoma-woniT gamoirCeva politikur rukaze<br />

da, aqedan gamomdinare, sakuTar avtoritets qmnis saerTaSoriso arenaze.<br />

sainteresoa, Tu rogor gamoiyureba Cveni qveyana msoflio qveynebis saerTo<br />

fonze SenTvis ukve cnobili sami mniSvnelovani poziciis gaTvaliswinebiT.<br />

radgan saqarTvelo evropuli qveyanaa, bunebrivia, sainteresoa, Tu rogoria<br />

misi adgili kontinentis saerTo WrilSi.<br />

Tavisi geografiuli mdebareobiT saqarTvelos mniSvnelovani geopolitikuri<br />

wona gaaCnia. farTobis mixedviT, Cveni qveyana evropaSi 22-e adgilzea.<br />

teritoriis sididiT Cven vaWarbebT danias, belgias, niderlandebs, estoneTs,<br />

xorvatias da kidev bevr qveyanas. farTobis saerTo maCvenebliT Cven vuaxlovdebiT<br />

avstrias, CexeTs, azerbaijans, islandias.<br />

nax. 7.1. kavkasia kosmosidan<br />

34


yovelive zemoT aRniSnuli mowmobs, rom saqarTvelo farTobis mixedviT<br />

evropul fonze sakmaod SesamCnevi qveyanaa. Tu mosaxleobis maCvenebels avi-<br />

RebT evropuli masStabiT, saqarTvelo arc aq aris bolo. Cvens qveyanaSi ufro<br />

meti adamiani cxovrobs, vidre norvegiis samefoSi, qveyanaSi, romelic farTobiT<br />

oTxnaxevarjer aRemateba saqarTvelos.<br />

msoflio ekonomikaSi nebismieri qveynis mdgomareobis erT-erTi umniSvnelovanesi<br />

ganmsazRvreli faqtoriT – mSp-is moculobiT, saqarTvelos poziciebi<br />

evropaSi ocdaaTi qveynis miRmaa.<br />

Tu saqarTvelos maCveneblebs msoflio masStabebSi ganvixilavT, farTobiT,<br />

mosaxleobiTa da mSp-is saerTo doniT, Cveni qveyana pirveli aseulis<br />

wevri namdvilad ar aris. miuxedavad imisa, rom saqarTvelo farTobiTa da<br />

mosaxleobiT evropisa da aziis bevr qveyanas aWarbebs, igi, farTobis mxriv,<br />

121-e qveyanaa, xolo mosaxleobiT 117-e adgilzea msoflioSi.<br />

nax. 7.2. saqarTvelos `msgavsi~ qveynebi<br />

kviprosi<br />

Sveicaria<br />

41,3 aTasi kv.km.<br />

7,1 mln. kaci<br />

avstria<br />

83,9 aTasi kv.km.<br />

8 mln. kaci<br />

9,2 aTasi kv.km.<br />

821 aTasi kaci<br />

slovenia<br />

20,3 aTasi kv.km.<br />

2,1 mln. kaci<br />

6 mln. kaci<br />

14,1 aTasi kv.km.<br />

israeli<br />

iordania<br />

92 aTasi kv.km.<br />

5,6 mln. kaci<br />

davaleba<br />

1. msoflios politikuri rukisa (danarTi 3) da internetis gamoyenebiT moiZie<br />

is qveynebi, romlebic farTobis, mosaxleobis raodenobisa da mSp-is saerTo<br />

moculobis mixedviT msoflios qveynebis pirvel aTeulSi Sedian.<br />

2. Seadare saqarTvelo farTobiT, mosaxleobis raodenobiTa da mSp-is moculobiT<br />

masTan axlo mdgom evropisa da msoflios qveynebs.<br />

3. internetis saSualebiT moiZie msoflios da evropis 10-10 qveyana, romlebic<br />

saqarTvelos farTobiTa da mosaxleobis raodenobiT CamorCebian.<br />

35


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

8.<br />

saqarTvelos saxelmwifo wyobileba<br />

da saxelmwifo simbolika<br />

leqsikoni<br />

respublikuri mmarTveloba (respublika) – saxelmwifoebrivi wyobilebis<br />

forma, romlis dros xelisuflebis umaRles organoebs gansazRvruli vadiT<br />

irCeven. ganasxvaveben saprezidento, saparlamento da naxevrad saprezidento<br />

respublikebs.<br />

saqarTveloSi moqmedebs 1995 wlis 8 agvistos miRebuli konstitucia 2010<br />

wlis da manamde miRebuli cvlilebebiT. saqarTvelos konstituciis Tanaxmad,<br />

Cveni qveyana respublikuri mmarTvelobisaa. kanonis ZaliT saxelmwifos<br />

meTauria prezidenti, romelsac irCeven xuTi wlis vadiT; erTi da imave kandidatis<br />

arCeva SesaZlebelia ori vadiT. igi xelmZRvanelobs da axorcielebs<br />

qveynis rogorc saSinao, aseve sagareo politikas da saxelmwifos mTlianobisa<br />

da erTianobis garantia.<br />

kanonis Tanaxmad, prezidenti niSnavs qveynis mTavrobis meTaurs – premierministrs,<br />

ministrebs, elCebs da a. S. igi umaRles doneze iRebs ucxoeTis saxelmwifoTa<br />

da mTavrobaTa meTaurebs, awyobs saxelmwifo rangis oficialur<br />

vizitebs sazRvargareT, aniWebs saxelmwifo jildoebs da mxolod mas SeuZlia<br />

Seiwyalos msjavrdebulebi, SeuZlia daiTxovos parlamenti.<br />

kanonis Sesabamisad, prezidenti aris saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

mTavarsardali. swored igi niSnavs erovnuli uSiSroebis sabWos wevrebs. qveynis<br />

sakanonmdeblo umaRlesi xelisufleba parlaments ekuTvnis. igi Sedgeba<br />

sayovelTao, Tanaswori da pirdapiri saarCevno uflebebis safuZvelze faruli<br />

kenWisyriT, oTxi wlis vadiT arCeuli 150 deputatisagan. parlamenti oTxi<br />

wlis vadiT irCevs Tavmjdomares. parlamentSi umravlesobis mqone politikuri<br />

partia ayalibebs mTavrobas. mTavroba, romelic Sedgeba premierisa<br />

da ministrebisagan, pasuxismgebelia prezidentisa da parlamentis winaSe.<br />

parlamentis wevrad SeiZleba arCeuli iqnas saqarTvelos yvela moqalaqe 25<br />

wlis asakidan.<br />

arCevnebSi monawileobis ufleba aqvs 18 wels miRweul saqarTvelos yvela<br />

moqalaqes.<br />

nax. 8.1. saqarTvelos parlamentis Senoba<br />

ori korpusisgan Sedgeba. zeda korpusi<br />

1938 wels aSenda, xolo rusTavelis<br />

gamzirispira korpusi – 1953 wels.<br />

korpusebs Sida ezo – vestibiuli<br />

aerTianebs, romelic kibeebiTa da<br />

SadrevnebiT miuyveba reliefs.<br />

amJamad parlamentis axali Senoba q.<br />

quTaisSi Sendeba, sadac dagegmilia<br />

parlamentis plenaruli sxdomebis gamarTva.<br />

36


f<br />

nax. 8.2. saxelmwifo simbolika<br />

saqarTvelos himni<br />

Tavisufleba<br />

Cemi xatia samSoblo,<br />

saxate mTeli qveyana,<br />

ganaTebuli mTa-bari,<br />

wilnayaria RmerTTana.<br />

Tavisufleba dRes Cveni<br />

momavals umRers didebas,<br />

ciskris varskvlavi amodis<br />

da or zRvas Sua brwyindeba.<br />

dideba Tavisuflebas!<br />

Tavisuflebas dideba!<br />

leqsis avtori - daviT maRraZe<br />

musika - zaqaria faliaSvilis<br />

droSa<br />

saqarTvelos droSa<br />

warmoadgens TeTr fons,<br />

romlis centrSic gamosaxulia<br />

erTi didi sworkuTxa<br />

jvari da kuTxeeb-<br />

Si – oTxi mcire jvari.<br />

isini zogadqristianuli simboloebia da<br />

macxovars da oTx maxarebels ganasaxiereben.<br />

TeTri (vercxlisferi) heraldikurad<br />

umankoebas, siwmindes, sibrZnes aRniSnavs.<br />

wiTeli feri ki – mamacobas, vaJkacobas,<br />

samarTlianobasa da siyvaruls.<br />

devizi: – `Zala erTobaSia~<br />

gerbi<br />

mewamulisferi faris fonze gamosaxulia wminda<br />

giorgi. fars zemodan amSvenebs qarTuli, anu iveriuli<br />

gvirgvini, xolo marcxnidan da marjvnidan faris<br />

mtvirTvelebad gvevlinebian oqros lomebi. faris<br />

safuZveli gamosaxavs vazis qarTul stilizebul ornaments,<br />

Cawnuls sadevize bafTiT.<br />

internetsaiti<br />

www.parliament.ge<br />

davaleba<br />

1. internetis saSualebiT moiZie msofliosa da evropis respublikuri mmarTvelobis<br />

5-5 qveyana.<br />

2. vin aris saqarTvelos saxelmwifosa da mTavrobis meTauri?<br />

es<br />

sainteresoa<br />

u gansakuTrebuli saxelmwifoebrivi mniSvnelobis gamo saqarTvelos<br />

parlaments saqarTvelos erovnuli biblioTeka eqvemdebareba.<br />

37


Igeografiuli mdebareoba<br />

Tavi<br />

9.<br />

saqarTvelos teritoriuladministraciuli<br />

mowyoba<br />

dReisaTvis Cveni qveynis teritoriaze 12 administraciul-teritoriuli<br />

samxareo erTeulia. TiToeuli erTeuli samsafexuriania: sakrebulo-raionimxare.<br />

Cvens qveyanaSi sul 2 avtonomiuri respublika, 64 municipaliteti, 54<br />

qalaqi, maT Soris, 5 TviTmmarTveli qalaqi, 44 daba da 3668-mde sofelia.<br />

nax. 9.1. saqarTvelos teritoriul-administraciuli dayofa<br />

gagra<br />

r u s e T i<br />

saerTaS. mniSvn. gza<br />

resp. mniSvn. gza<br />

sxva gzebi<br />

rkinigza<br />

saxelmwifos sazRvari<br />

!Q saxelmwifos dedaqalaqi<br />

! !+ avt. resp. dedaqalaqi<br />

! !+ mxaris centri<br />

!<br />

!+ raionis centri<br />

!( sakrebulos centri<br />

!+ ! avt. resp. sazRvari<br />

!. TviTmmarTveli qalaqi<br />

afxazeTis a. r.<br />

mxaris sazRvari<br />

!( sxva dasaxlebuli punqti<br />

raionis sazRvari<br />

Tbilisi dedaqalaqi<br />

!+ ! axali aToni<br />

gudauTa !.<br />

!+ ! qvemo aJara<br />

dac. teritoriis sazRvari<br />

baTumi qalaqi<br />

jvris uR.<br />

mestia<br />

uReltexili<br />

surami daba<br />

2376<br />

!+ !<br />

!+ !<br />

soxumi<br />

# m. Sxara<br />

korbouli sofeli<br />

gulrifSi<br />

5068 mwvervali<br />

!+ ! samegrelo - zemo svaneTi<br />

mdinare, arxi<br />

tyvarCeli<br />

aeroporti<br />

!.<br />

tba, wyalsacavi<br />

porti<br />

lentexi<br />

!+ ! myinvari<br />

Waobi<br />

!+ ! jvari !.<br />

raWa - leCxumi da qvemo svaneTi<br />

oCamCire<br />

!+ !+ !<br />

!+ !<br />

!+ !<br />

!<br />

!+<br />

!+<br />

!+<br />

/<br />

gali<br />

cageri<br />

walenjixa<br />

stefanwminda<br />

Cxorowyu<br />

! oni<br />

!<br />

! ambrolauri<br />

zugdidi<br />

!+ !<br />

martvili!+ ! !+<br />

!+ !+ !+ !+ ! java<br />

xoni wyaltubo<br />

saCxere<br />

xobi<br />

!<br />

!+ ! ! ! senaki<br />

WiaTura<br />

mcxeTa - mTianeTi<br />

!<br />

tyibuli<br />

!+ !+ !+ ! !<br />

!<br />

quTaisi<br />

cxinvali<br />

!+ ! Terjola<br />

abaSa<br />

!.<br />

foTi!.<br />

!+ !+ !<br />

!<br />

lanCxuTi<br />

samtredia<br />

zestafoni<br />

axalgori<br />

TianeTi<br />

!+ !+ !+ !+ ! !<br />

!+ ! ! duSeTi<br />

Savi zRva<br />

vani<br />

!+<br />

!+ !<br />

!+ ! baRdaTi<br />

!<br />

axmeta<br />

!<br />

Coxatauri<br />

xaragauli<br />

!+ !+ !+ !<br />

!+ !<br />

!<br />

guria<br />

!+ ! !+ ! qareli<br />

imereTi<br />

xaSuri<br />

! Telavi<br />

gori<br />

!+<br />

!+ !+ ! yvareli<br />

ozurgeTi<br />

!<br />

!<br />

kaspi<br />

qobuleTi<br />

Sida qarTli<br />

mcxeTa<br />

!+ !+ ! !<br />

lagodexi<br />

borjomi<br />

kaxeTi<br />

!+!<br />

!+ !<br />

sagarejo<br />

adigeni<br />

baTumi<br />

!+ !+<br />

!+ !+ !Q<br />

!<br />

! gurjaani<br />

aWaris a. r.<br />

!<br />

xulo<br />

Tbilisi<br />

! axalcixe<br />

!+ !+<br />

!+ !. !+ !<br />

!<br />

!+ ! ! ! qeda Suaxevi<br />

aspinZa<br />

walka<br />

xelvaCauri<br />

vale<br />

!.<br />

!+ !+<br />

!+ ! wnori<br />

! ! TeTriwyaro<br />

siRnaRi<br />

!+ !+ !<br />

! rusTavi<br />

samcxe - javaxeTi<br />

qvemo qarTli !+<br />

!+ ! marneuli<br />

gardabani<br />

!+ !+ !<br />

!+ !<br />

!<br />

axalqalaqi<br />

! dedofliswyaro<br />

bolnisi<br />

dmanisi !+ !<br />

!+ ! ninowminda<br />

E<br />

a z e r b a i j a n i<br />

T u r q e T i<br />

1 sm = 14 km<br />

0 14 28 42 56<br />

km<br />

s o m x e T i<br />

nax. 9.2 saqarTvelos istoriul-geografiuli provinciebi<br />

eklesia<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

arqeologiuri aRmoCenebi<br />

<br />

kldeSi nakveTi qalaqebi<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

cixe-koSkebi<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

cixesimagreebi<br />

monastrebi<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

38


nax. 9.3. saqarTvelos samxareo erTeulebis farTobebi da mosaxleoba<br />

(afxazeTis mosaxleobis raodenoba aRebulia 1989 wlis aRweris mixedviT)<br />

afxazeTi:<br />

raWa-leCxumi-qvemo svaneTi:<br />

Sida qarTli:<br />

mcxeTa-mTianeTi:<br />

farTobi – 8700 kv.km<br />

mosaxleoba – 525000<br />

raionebis ricxvi – 6<br />

farTobi – 4500 kv.km<br />

mosaxleoba – 51000<br />

raionebis ricxvi – 4<br />

farTobi – 4800 kv.km<br />

mosaxleoba – 314000<br />

raionebis ricxvi – 5<br />

farTobi – 6700 kv.km<br />

mosaxleoba – 125000<br />

raionebis ricxvi – 5<br />

samegrelo-zemo svaneTi:<br />

farTobi – 7400 kv.km<br />

mosaxleoba – 466000<br />

raionebis ricxvi – 8<br />

guria:<br />

farTobi – 2000 kv.km<br />

mosaxleoba – 143000<br />

raionebis ricxvi – 3<br />

aWara:<br />

farTobi – 2900 kv.km<br />

mosaxleoba – 376000<br />

raionebis ricxvi – 5<br />

imereTi:<br />

samcxe-javaxeTi:<br />

qvemo qarTli:<br />

Tbilisi:<br />

kaxeTi:<br />

farTobi – 6600 kv.km<br />

mosaxleoba – 700000<br />

raionebis ricxvi – 8<br />

farTobi – 6400 kv.km<br />

mosaxleoba – 208000<br />

raionebis ricxvi – 6<br />

farTobi – 6500 kv.km<br />

mosaxleoba – 497000<br />

raionebis ricxvi – 6<br />

farTobi – 36000 ha<br />

mosaxleoba – 1200000<br />

raionebis ricxvi – 5<br />

farTobi – 11300 kv.km<br />

mosaxleoba – 406000<br />

raionebis ricxvi – 8<br />

davaleba<br />

1. Seadare erTmaneTs nax. 9.1 da 9.2 da daadgine, sad emTxveva da sad – ara Tanamedrove<br />

teritoriul-administraciuli erTeulebi istoriul-geografiul<br />

provinciebs.<br />

2. nax. 9.3-is mixedviT gamoTvale:<br />

a) procentulad ramdens Seadgens TiToeuli samxareo erTeulis farTobi<br />

da mosaxleobis xvedriTi wili;<br />

b) miRebuli monacemebiT aage wriuli diagramebi.<br />

3. nax. 9.3-is mixedviT daadgine:<br />

a) farTobis mixedviT sami udidesi da sami yvelaze patara samxareo er-<br />

Teuli;<br />

b) mosaxleobis raodenobis mixedviT sami udidesi da sami yvelaze patara<br />

mxare.<br />

39


Semajamebeli samuSao I<br />

I. upasuxe kiTxvebs:<br />

1. romel wels aRidgina saqarTvelom suvereniteti?<br />

2. ra Rvawli miuZRvis vaxuSti bagrations qarTuli geografiuli mecnierebis<br />

ganviTarebaSi?<br />

3. evropa-azias Soris sazRvris gatarebis romeli versiiT xvdeba saqarTvelo<br />

evropaSi?<br />

4. romeli mniSvnelovani savaWro gza gadioda saqarTvelos teritoriaze?<br />

5. rogoria saqarTvelos geopolitikuri mdebareoba?<br />

6. romelia saqarTvelos ukiduresi CrdiloeTi, samxreTi, dasavleTi da aRmosavleTi<br />

wertilebi?<br />

7. romeli mxridan aris SemosazRvruli saqarTvelo barieruli sazRvriT?<br />

8. sad iwyeba da sad mTavrdeba saqarTvelos samxreTi sazRvari?<br />

9. romel tbebze gadis saqarTvelos saxelmwifo sazRvari?<br />

10. romeli mdinareebi kveTs saqarTvelos saxelmwifo sazRvars?<br />

11. ruseTis federaciaSi Semaval romel subieqtTan aqvs saqarTvelos yvelaze<br />

grZeli sazRvari?<br />

12. romel orografiul erTeulebze gadis saqarTvelos saxelmwifo sazRvari?<br />

13. kavkasiis romel nawilSi mdebareobs saqarTvelo?<br />

14. romeli mTaTa sartylis teritoriaze vrceldeba kavkasia?<br />

15. kavkasiis fizikur-geografiuli regionebidan romeli ar vrceldeba saqarTvelos<br />

teritoriaze?<br />

16. mosazRvre saxelmwifoebidan romel qveyanas aRemateba saqarTvelo far-<br />

TobiTa da mosaxleobis raodenobiT?<br />

17. vin meTaurobs saqarTvelos mTavrobas?<br />

18. ramdeni wlis vadiT irCeven saxelmwifos meTaurs?<br />

19. ramden samxareo erTeulad iyofa saqarTvelo?<br />

20. romeli avtonomiuri respublikebi Sedis saqarTvelos SemadgenlobaSi?<br />

II.<br />

romelia marTebuli msjeloba:<br />

1. termini `saqarTvelo~ VIII s-is bolodan damkvidrda;<br />

2. saqarTvelom suvereniteti 1991 wels aRidgina;<br />

3. vaxuSti bagrations udidesi Rvawli miuZRvis qarTuli geografiuli, kartografiuli,<br />

istoriuli da eTnografiuli mecnierebebis ganviTarebaSi;<br />

4. saqarTvelo evropa-aziis gzaTa Sesayarze, kavkasiis samxreT-aRmosavleT<br />

nawilSi mdebareobs;<br />

5. saqarTvelos metad araxelsayreli satransporto-geografiuli mdebareoba<br />

aqvs, rac evraziis Sesayarze misi mdebareobiT aixsneba;<br />

6. saqarTvelos sazRvrebis saerTo sigrZe 1970 km-ia, aqedan 315 km saxmeleToa,<br />

danarCeni _ sazRvao;<br />

7. ialbuzi kavkasiisa da mTeli evropis umaRlesi mwvervalia;<br />

40


8. saqarTvelos 5 qveyana esazRvreba: ruseTis federacia, somxeTi, azerbaijani,<br />

TurqeTi da irani;<br />

9. saqarTvelos konstituciis mixedviT premier-ministri qveynis SeiaraRebuli<br />

Zalebis mTavarsardalia da igi niSnavs erovnuli uSiSroebis sabWos<br />

wevrebs;<br />

10. saqarTveloSi 12 administraciul-teritoriuli samxareo erTeulia.<br />

III. ipove teqstSi Secdomebi da gaaswore:<br />

1. saqarTvelo evropisa da aziis Sesayarze kavkasiis regionSi mdebareobs. saqarTvelos<br />

ukiduresi CrdiloeTi wertili mdinare fsous napirze nasoflar<br />

sarfTanaa, dasavleTi daba leseliZesTan, aRmosavleTi ki mdinareebis<br />

– alaznisa da mtkvris SeerTebis adgilze.<br />

2. kuma-maniCis Rrmulidan samxreT kavkasionis Crdilo mTiswinebamde samxre-<br />

Ti kavkasiaa, xolo kavkasionis samxreTuli ferdobebidan iran-somxeTis<br />

politikur sazRvramde Crdilo kavkasia. dReisaTvis kavkasiis regionSi 3<br />

suverenuli saxelmwifoa.<br />

IV. ipove Secdomebi rukaze da gaaswore:<br />

krasnodaris mxare<br />

maikopi<br />

adiRea<br />

novorosiiski<br />

soxumi<br />

Cerqeski<br />

stavropolis mxare<br />

piatigorski<br />

yaraCaikislovodski<br />

CerqezeTi<br />

nalCiki<br />

yabardobalyareTi<br />

daRestani<br />

grozno<br />

nazrani<br />

vladikavkazi<br />

Crd. oseTi<br />

inguSeTi<br />

ruseTi<br />

xasaviurTi<br />

mahaCyala<br />

kaspiis zRva<br />

Savi zRva<br />

saqarTvelo<br />

quTaisi<br />

CeCneTi<br />

derbenti<br />

baTumi<br />

gori<br />

Tbilisi<br />

trapizoni<br />

rize<br />

arTvini<br />

ardahani<br />

rusTavi<br />

giumri<br />

sumgaiTi<br />

yarsi<br />

somxeTi<br />

erevani<br />

ganja<br />

azerbaijani<br />

baqo<br />

erzrumi<br />

irani<br />

agri<br />

azerbaijani<br />

naxiCevani<br />

xoi<br />

TurqeTi<br />

41

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!