Untitled

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М ЖЭНЕ ГЫЛЫММИНИСТРЛ1Г1С.Ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАГЫ КАЗАК УЛТТЫК МЕДИЦИНАУНИВЕРСИТЕТ!ВАЛЕОЛОГИЯ - ДЕНСАУЛЫКТУРАЛЫ ГЫЛЫМОку-эдктемелж куралЕкшпп басылымАлматыЭверо 2007

у д к 613 Со^ * 8)Т Е К 51. 2 0 О я 73В 15КазУМУ калыпты физиология кафедрасына карасты валеология •багамынын кызметкерлеркХД. Сэтбаева, З.С. Эбйпева, А.Д. Соколов, Ж.Б. Нищбаева,М.К- Мырзахметова, Д.И. Курилова, К-Х- Хасенова, Т.А. Жумакова,М.Б. Махамбетова, Г.А. Беспалова, Н.С. Байжанова, А.Г. Бисерова,С.Б. Эсембеков, Е.Д. Жеттпсбаева, М.К. Канкожа, Е.М.Рослякова,А.С. Казыбаева, Н.Б. Элиева, Т.М. Элшеева, М.Т. Айхожаева, К.С. БайжановаПшр жазгандар:Профессор Б.Н. Нурмагамбетова, профессор Г.М. Мусагалиева,профессор ¥.И. Кенесариев.Жалпы редакциясын баскаргандар:Профессор ХД. Сэтбаева, профессор З.С. Эбшева, профессор А.Д. СоколовВ15 Валеология. Оку-эдастемелш кур ал,- Алматы: «Эверо» баспасы, 2007 ж.-164 бет.ISBN 9965-769-53-2Кешшрек калыптасканына карамастан Ka3ipri танда адамдардынденсаулыгын ныгайтып, оны одан spi сактауды камтамасыз етупроблемаларын жан-жакты камтитын медицинаныц ендьещн дами бастагансаласы - валеология гылымы женшдеп тркырымдар тещрепнде сез болады.Валеология - дертке шалдыкпаган дет сау адамдардын денсаулыгыженшдеп гылым. Сондай-ак осы багыттагы талаптарды жан-жакты бшу ap6ipазаматтын парызы.Кггап жогары жэне арнайы орта медицина оку орындарыныцстудентгерше, денсаулык пяктя-^^ г е м вияр т т -климата ярдер!не жэне жалпыокырмандарга арналады.В 4105010000001051-07ISBN 9965-769-53-2С.Торайгыроватындагы ПМУ-дщ {академик С.Бейсембае)атымда*ы »ылымиК 1 Т А П Х А Н А С ЫББК51.204.0я 73| Сэтбаева ХД., Эбйнева З.С., Соколов А.Д.2

Екншп басылым wipicneciБул эд1стемелж курал 1999 жылы жарык керген басылымнынецделген, толыктырылган екшпп нускасы болып табылады.Eipiimii басылым жэне мунын сонынан шезде шыкканнускалары дукен серелершен б1рден-ак сатылып, таралып кетп. Эртурл1 саладагы медиктердщ жэне тургындар кальщ тобыньщ булк1тап колга Tycipep ынтасы зор жэне оган зэру екендшн ескерекелш, кур ал авторлары бул багыттагы жумысын жалгастыругамуддеш болды.Сонгы жыл дары адамды сауыктыруды кездейтш теориялыкжэне практикалык сипаттагы кептеген жаца маглуматтаржинакталып калды.Эганшке орай, адам денсаулыгына кауш тещйретш жацааурулар пайда болды. Мысал ретшде, адамзат денсаулыгына катер л iжэне мемлекет, мемлекетаралык денгейлерде улкен акциялардытал ап ететш кус тумауын келпрелж. Бул аурудын алдын алу урдкйегуден езге де жекеленген сипатка не болатын аукымды кешенд!жэне гигненалык шаралардын колданылуын талап етед1.Деш сау адамньщ саулыгы туралы гылым, денсаулыкты сактаужэне оны ныгайту, аурулардын алдын алу, жумыска деген кабшетпжетищру жэне гумырды узарту туралы гылым, валеологиябойынша оку куралын басып шыгару жумысын жеделдетуге сепболтан бул екшпп жэшт болды.Ел Президент! Н.Э. Назарбаевтын денсаулык сактаудымемлекетгщ манызды басымдыгы деп аныкгап бергеш спорттынмешйнше кещнен дамуын жэне жастардын спорт шараларынабелсене катысуын камтамасыз erri. Ka3ipri кезецде казакстандасалауатты OMip с алтын калыптастыру проблемаларын шешетшмекемелердщ аукымды жуйей бар. Осы абыройлы бастамаканнарында Кдз¥МУ калыпты физиология кафедрасыныц ужымытурганын канагаттанарлык сез1ммен ескерген (Meurepyuiiciпрофессор Х.К- Сэтбаева) жен болар.Б1ркатар салауатты ё№р салтыН насихаттайтын, онын iniinaeреспубликалык децгейдеп де, конференциялар еткершда. СалауаттыeMip салтын калыйт^стырудын гьцгыми непздерш талдаган«Денсаулык» клубы ашылды.3

Kaiipri кезенде б1здщ елде салауатгы елйр салтына табынуурдосшщ ani калыптаспаганын, екшшпсе орай, атап еткен орынды.Эр мамандык Heci медиктердщ кептеген бакылаулары мунырастайды. Бэлюм, муны ез1 осы жаца ем1р салтынын адамнан кайсы6ip уйренппкп залалды эдеттен арылу кажетйпмен кейб1р пайдалыдагдыларды бойга содру кереючпмен туащцршмек болар.Дэриерлер бар мумющйпмен ден! сау адамдармен жумысicreyre дайын деп айта алмаймыз. Эсш, деш сау адамньщ 03iкайсыб1р ауруларга деген ьщгай таныту, бешм ьщгайлыгы, айытса -айткандайын, алуан турл1 болып келедьАлайда мемлекетпк шаралар, дэр1герлерд1 дайындау icm кайтакуру жэне денсаулык сакгау жуйеандеп реформатор - бул курдел1проблемага улкен сешммен карауга мумкщщк 6epin отыр.Куралда журтты салауатты OMip салтына окытуга тэн жэне жансаулыгын сактауга, жумыска деген кабшетп жетищруге, жумыстажэне отбасында жэйш жагдай тугызуга, салауатты OMip салтынадагдылануга жэне ересектер мен балаларды шыныктыругамумкщщк берет1н маглуматтар мен кепщдемелер кешеш аукымдытурде бершген.Бул ецбекте эр факультеттер студенттерше валеологиябойынша сабак беру юшщ онжылдык тэж1рнбес1 корытындыланган.Оку куралы болашак дэрггерлерд! дайындау iciHe арналган, 6ipaK-Taдэркер - практиктердщ жэне вз денсаулыгын сактауга мудцел!журттыц кызыгушьшыгын тудырады деген yMirreMis, ойжена мунданакты келел1 кенестер Ti36eci взше epucci3 назар аударады.Осы оку куралын peciMfleyfli жэне мазмунын келкл етудедптеген барлык тшектер мен усыныстарды, ескертулерд! авторларризашылыкпен кабылдайды.4

КЫСКАРТЫЛГАН АТАУЛАРТМД - Тэуелаз мемлекеттер достастыгы.ДДС¥ - Дуниежузшк денсаулык сактау уйымы.C0C - Салауатты eMip салты.ТДС - Tmcri дене салмагы.ГСТИI Гарвард степ-тест индекс!.ЖЖЖ - журекгщ ясиырылу жиипп.PWC - Physical workins capacity (физикалык жумыскерлж).ТМК - Тыныстын минетпк келемь0TC - 0кпенщ TipniiniK сиымдылыгы.ТЖ - Тыныс жишш.БЖ - Биологиялык жас.ФАП - Фельдшерлис жэне акушерлш пункт.ЭК - Ойелдер консультациясы.АКТК (ВИЧ) - Адам организмвдеп корганыш тапшылыгынынкоздыргышы.ЖИТС (СПИД) I Журе пайда болтан иммундык тапшылыксиндромы.ЖКЖА - Жыныстык катынастан жугатьш аурулар.ОЖЖ - Орталык жуйке жуйеа.5

1-сабакВАЛЕОЛОГИЯ ПЭН1 ЖЭНЕ ОНЬЩ ЭД1СТЕР1.САЛАУАТТЫ 0MIP С АЛТЫН (C0C) КАЛЫПТАСТЫРУ.ДЕНСАУЛЫККА ЗАЛАЛ КЕЛТ1РЕТ1Н ФАКТОРЛАР.ЭКОЛОГИЯ ЖЭНЕ ДЕНСАУЛЫКСабакгыц максаты:1.Студентгерда валеология пэн1мен жэне эд1стер1мен, салауаттыOMip сурудщ физиологиялык непздер1мен, денсаулыкка залалдыфакторлармен таныстыру.2.Студенттерд1 валеологиядан ететш сабак такырьпггары жэнереферат жазу принциптершен таныстыру.Такыр ын бойынша талкыланатын мэселелер:1.Валеология пэншщ аныктамасы.2."Денсаулык", "кальш" деген угымдар.3.Физикалык, психикальщ, жеке бас жэне элеуметпк саулык.4.Валеология эдютерь5 Денсаулыкка запал келпретш H eri3ri факторлар.б.Экология жэне денсаулык.ДЕНСАУЛЫК Ж0НШДЕГ1Б1РКАТАР МЭЛШЕТТЕРВалеология - медицина гыпымыньщ мацызды тармагы. Ол соцгыон жыл шамасында дуннежузшщ барлык елдершдеп, сонымен 6ipreТМД-га муше елдершдеп халык денсаулыгыньщ едэу1р нашарлауьшажэне адамнын OMip суру децгейшщ кыскаруына байланысты,осыныц себептерш аныктайтын жэне салауатты OMip салтынкалыптастьфу багытындагы адам денсаулыгы жешндеп гьшымболып капыптасты.Валеология - ею сезден куралган. "Valeo" латьшша (сау болу,аман болу), "logos" грекше (шм, гьшым) деген сездерден турады.Валеология терминш 1960 жыпдарда профессор И.М Брехман енпзген.Кептеген отандык жэне шет ел гылымдарыньщ тужырымдыпшрлерше суйенсек, адам денсаулыгьшьщ непзп керсетюштершщтемендеу1 денсаулык туралы шм жацалыкгарьшан адамдардынбеймаглумдыгына жэне немкурайдылыгына да байланысты екеншангарамыз. Сонымен 6ipre аурудыц алдын алудыц 6ipimni децгейдеп6

6ipereft амалдар жуйесшщ едэу1р нашарлауы да осындай жагдайларгаэкеп сокты. Медицина гылым болып калыптасканнан 6epi онынбасты максаты - адам денсаулыгын сактау жэне ныгайту болса, алауруларды емдеу | медициналык доктринаныц екшш бёлшшкурастырады деген тужырымга ден койсак, коне шыгыс эМршшёрщщденсаулык сакгауды вте дэрштегешн керёмоз. Олар сарай емпплершевздершщ дендер1 (эм1ршшердщ) сау болтан кундерше гана есептепжапакы телеген екен. Кез келген замаиньщ медицина саласыменайналыскан кеменгерлер1 денсаулыкты табитатгыц керемет сыйыретшде багалап, денсаулыкты сактауга кеп мэн берген. Алайда,медицинаны каншалыкты кене гылым дегешм1збен де, еткенгасырдьщ алгашкы онжылдыгына дейш "денсаулык" деген угымныннакты гылыми аныктамасы болмай келген еда. 1903 жылыхалыкаралык медицина конгрепнде И.П. Павлов "...еюшшке орай,б1зде эм кунге дешн организмнщ непзп принцип! - "денсаулык" депаталатын сырткы жэне inud б1ркежшк (турактылык) калыптынайкын аныктамасы жок..." деген болатын. Одан 6epi, эрине, жагдайб1ршама езгерд1, ггылым да карыштап алга басты, дамыды.Егер бугшп талап тургысында карастырар болсак. онда соцгы онжылга дешн медицинаньщ тар аукымда карастырылып келгендшн,оныц адамды емдеу мен емханалык с ипатка гана ие болгандыгынкерем1з. Медицина бугшп кунге дейш непзшен алганда денсаулыктуралы емес, аурулар хакындаты гылымга айналып бара жатыр.Мундай сипатгама улкен медициналык энциклопедиядан да орыналган. Онда былайшы жазылган: "Медицина" - ежелден адам ауруынемдеп, алдын алуды мурат етш келе жаткан гылым" (25 т., 47-6.). Буланыктамада "денсаулык"деген тйгп сез де жок.Адам денсаулыгы деген угым 6ip гана шецбер аукымындакарастырылмауы керек. Ол кептеген факторларга тэуедщ, шта жэнесондай-ак сырткы себептермен 6ipre, 6ip адамньщ жеке жэне тутастайэлеуметпк, мемлекетпк тургыдагы денсаулыгына кемел, утымды да,тшмдо кезкарастарды калыптастырганда гана денсаулык аукымынтутастай камтуга болады.Эрюмнщ байлыгы, шынында да, неден капай жинакталатыныженшде казак халкьшда бейнел! де астарлы аныкгама бар: «Eipimuiбайлык - денсаулык, екшпп байлык - ак жаулык, ушшпп байлык - онсаулыкн", - деген кагидага суйенсек, онда, «6ipiHnri байлык -денсаулык, екшш байлык - ана бастаган отбасы (шыгыста куйеуге7

шыккан эйел тазалыктьщ, игшкп ойлардьщ жэне отбасыамандыгыныц символы ретшде басына ак орамал тартатын болтан),упшпш байльщ - уй шаруашьшыгындагы улкен-кшлнщ непзп тагамыдайьшдалатьш сут беретш сауын екенш тошяылау киын емес.Дуниежуй халыкгарьш элеуметпк-гигиеналык тургыдатексерудщ нэтижейнде жинакталган кужаттарды талдаганнан кешнДДС¥ (Букш дуниежузшк денсаулык сактау уйымы) мынандайкорытындылар жасады: «Халык денсаулыгыньщ 49-53 пайызьшьщем1р салтына, 6ip сезбен айтканда, ез денсаулыгына дегенкезкарасьша байланысты, 17-20% шамада коршаган ортага (жылсан ап бул фактор элемдок, экологиялык жагдайсыздыктардьщаскынуынан кец етек алып келе жатыр), 18-22% тукым куалайтынсебептерге (генотип), жеке бас ерекшелйсгер1 жэне т.б,, сонымен тек8-10% денсаулык сактау жуйелершщ кьгзмет жумысына байланыстыекен.Сонымен, денсаулык кеп факторларга: нэсш-тукым куалаушылык,элеуметпк-экономикалык, табиги орта жагдайларына, денсаулыкжуйейнщ даму децгейше, эйресе, адамньщ ез денсаулыгьша дегенкезкарасьша байланысты болады.ДЕНСАУЛЬЩ ДЕГЕНД1ЦАЛАЙ TYCIHEMI3Дуниежузшк денсаулык сактау уйымыньщ (ДЦС¥)аныктамасьша суйенсек, денсаулык дегешмв организмде аурудьщнемесе физикалык кемгстйстщ жоктыгын аныктау гана емес, олтабиги (физикалык), рухани жене элеуметпк тургыда адамньщ тольщаман-есен болуын бщдаретш угым.Академик В.П.Казначеев жеке адамньщ денсаулыгын будан датолыгырак бьшайша сипатгапты: ''Денсаулык дегеншаз - булорганизмнщ биологиялык жэне психикалык тургыда сакталуы мендамуы, адамньщ шекп ецбек кызмел мен элеуметпк белсендшп,жас ерекшелйсгерше сэйкес узак гумыр аралыгында, оньщ дею сауурпакты дуниеге экелуге кабшеттшйт" деген екен.Денсаулыктьщ физикалык, психикалъщ рухани жэне элеуметттсекщщ б1рнеше турлер1 ерекшеленеда.Физикалык денсаулык - бул регге адам организмшщ жумыс icreyiHез бетшше peTreyi толык жетшеда, функциялык урд1стер мен сырткы

ортаныц эр турл! эсерлерше кеч аукымда бешмделу1 уйлеимдц турдеболады.Психикалык денсаулык - ауруды болдырмау, оны жещп шыгугаадамньщ умтылуын бщщредо, бул "адам ешршщ максаты" болуы керек.Элеуметпк денсаулык - адамнын элеуметпк белсендшпнщ,ягни жеке адамзапъщ элемге деген кунделкп карым-катьшасынбщцреда.Денсаулык, калып (норма) деген угымдар 6ip-6ipme уксас. Калып-деш сау адам баласыньщ бэрше б1рдей туракгылыкты (стандарт)максат'ётетш, улл боларлык денсаулык керсетюштерь Денсаулыкжагдайын багалау ушш жаска байланысты жеке адамдардын калыпKepcendurrepi пайдаланылады. Жаска байланысты калып керсеткшпнаныктау ушш, эрб1р жастагы адам топтарынын белгш керсеткшшщорташа керсеткшп есептелш шыгарылады. Эрб>р топта табылганорташа керсеткшпт калып (норма) стандарт erin алады. Ал айда, 6ipтопка юрген адамдардын керсеткшггершщ 6ip-6ipiHeH айырмашылыгы6ipmaMa болуы мумшн, Эйгкет, олардын жыныстык, кэситк, турганжершщ вм4р салтынын, т.б. айырмашылыкгары болады. Орташакерсетюштердо аныктаганда, айтылган айырмашылыкгарды да ескеалган жен. Осыган орай "калып" деген угым "денсаулык" деген угымтэрЬда эр адамньщ жеке басына гана тэн Kepcencimrepi болмак.ДЕНСАУЛЫККА ЗАЛАЛ КЕЛТ1РЕТ1Н НЕПЗП ФАКТОРЛАРДенсаулыкка зал ал келпретш факторларга жалпы мэдениеттщтемендоп, денсаулыкгы сактау мен салауатты eMip сурудщ непзшкурайтын саннтарлык-гигиеналык мэлшеттерд1 кешшлжтщ жете6inMeyi, гиподинамия (кимыл жеткшксшпл), дене салмагынынкалыптан кеп жогарылауы, тшмш жэне жен-жосыксыз тамактану,коршаган ортаньщ (ауанын, жердщ, судын) кептеген химиялыкзаттармен ластануы, уйде жэне жумыста куйзел1стер (стресс)тудыратын жагдайлардыц болуы, залалды эдеттерге эуескойлык(арак-шарап imy, шылым шегу, ecipnci заттарды колдану, т.т.) жатады.Ас тузын артык колдану кан кысымыныц кетершуше себепкерболуы мумкш. Мысалы, Кардиология институты ¥йгыр ауданытургындарынын арасында гипертония ауруынын жиi кездесеттшженшдеп мшпметтер келпред1.9

Канты бар кептеген тагамдарды жш колдану диабет ауруынажш шалдыкгырады. Осыган байланысты каз1рп медицинадасахарализм деген термин бар.Валеология эдютер1 мен онын устанымдары осы кунге дейштолык 6ip жуйеге келпршмей отыр. Эл1 де болса толыктырулардыкерек ететш эдютер, эрюмнщ жеке бас денсаулыгы мен когамдыкденсаулыкгы аныктайтын, сапалы, кепшшк колдана алатын,денсаулыктыц кушш (корьш) аныктауга да мумкшдш 6eperiHсипатга болуы керек.Буюл дуние жузшде халык денсаулыгьшьщ курт нашарлауы менденсаулыкка катысты кептеген демографиялык керсетюштершщтемендеуа, туптеп келгенде денсаульщ жешндеп жана кезкарастьщкалыптасуына, ягни адамныц денсаулыгьш ныгайту саласыньщ(валеологияньщ) орныгьш, eMipre келуше себепкер болды жэне осыганорай кез келген жастагы адамдардьщ валеологияньщ максаты меннепзш бшушщ кажетгшгш тудырды’ Валеология кептегенмедицинальщ, биологияльщ гылымдарга, педагогикага, экологияга,т.б. гылымдарга непзделген. Осыган байланысты усыныльш отырганэдютемеде барша журтка бурьшнан мэл1м, кепшшк колдана алатынэдютер мен тэсщцердщ турлер1 Kepceriimi.Непзп катерл1 факторларды дурыс аныктаган жагдайда, журекауруларыньщ алдьш алуга болатыньш журяйьшьщ ic жузшдемойьшдаса, соган орай сыннан еткен тэсшдерд1 орнымен колданабшсе, дертке шалдыгу Kepcencimi дё б1ршама азая тусер ед1(Р.Т.Оганов, А.Н.Бритов, 1983).Артериялык гипертония (АГ). 5-10 минут аральщпен оцколдагы артериялык кысым адам отырган калыпта - 2 мм сынапбаганасы дэлдЬгше дешн елшенед1. 2 елшем нэтшкелерше орайартериялык кысымнын орта елшем! аныкталады. Диастолалыккысым децгеш бул арада непзп багдар больш есептелед!.Диастолалык кысым сынап баганасы бойынша - 90 мм-ге жетсе, ондакысым кальшты болтаны, егер сынап баганасы бойынша кысым 90-94 мм межеш керсетсе, артерияльщ кысымньщ кетершер шекарасьшажеткеш, ал артерияльщ кысым 95 мм с.б .-нан жогары болса, ондаартериялык гипертония (АГ) болтаны. Артерияльщ кысым сынапбаганасы бойынша 95-100 мм аральщгы керсетсе, артерияльщгипертонияньщ I сатысы болтаны, сынап баганасы бойыншаартериялык кысым 104-114 мм меже керсетсе АГ-ньщ II сатысы, ал10

сынап баганасы бойынша кысым 115 мм жэне одан жогары кетершсе,АГ-ньщ Ш сатысы болтаны. Аргериялык кысымньщ кетвршу}жвншде анамнезде керсетшсе, кандай да болмасын гипотензивткдэршер тексеру алдында кабылданса, онда будан бурын артериялыккысымныц кетершгецщп дайрп аныкгалган кысымньщ децгешнекарамай-ак. гипертониянын бар екен дт мойындалады. Мунымен 6ipreтексершген адам диспансершк есепте бар ма, жок па жэне аргериялыккысымын ретке келпру максатымен кандай амал-шара колданып жур,мше, осыныц барлыг ы аныкгалады.Дененщ артык салмагы (ДАС). Дененщ артык салмагын бшумаксатында антропометриялык зерттеулер епазшедо (бойы - 0,5 смдэдщкке дешн, дене салмагы - 0,5 кг далдкке дейш). Кетле индекс!елшемшен асып турганда гана дененщ артык салмагы бар екенщпмойындалады (29-дан жогары болса), ол кдтерл1 фактор болыпсаналады.ДАС = салмак (кг): бой (м)2 > 29,0Аскынган тукым куалаушылык (АТК)- Ата-аналарынданемесе кандас туыскандарындагы медициналык жалпы жйсгелу!бойынша элдеб1р аурулардыц, сонымен катар олардьщ аскынгантурлершщ болуы.Тем ею шегу — бул тэулис бойы tu rn 6ip тал темею шегшетшболса да, катер факторларыныц бар ёкёцдап мойындалады.IuriMiiiK йшу — тексершетш адамныц айына бар болтаны 6ipрет арак inietim аныкталса да, бул туста катер факторларыныц барекещцл мойындалады. Будан кейш оны нактылап аныктау колгаалынады. Аптасына кем дегенде 2 рет шпмдйс ипетшдерда жшш епндер деп, ал айына 2-3 рет аузына алатындарды калыпты деп,айына 1 немесе одан да аз нпепндерд1 сирек ш епндер деп атайды.Нашакорлык — ecipnri затгарын (апиын, героин, марихуана,анаша) тутыну мен соларга деген тежеусЬ кумарл ык.Токсикомания жэне фармакомания— улы заттарга жэнекейб1р дэрьдэрмектерге деген кумарлык (ацетон, эфир, элениум,клофеллин, эфедрин, т.т.).Ас тузына кумарлык — тузга деген сез1мталдыктынтемендеушен болады. Keft6ip халык ас тузын кеб1рек колданады,Tiirri шайга да туз с алып йиед1.Егер тшдщ туб1рше тамызатын ерпндщеп туз децгейш б^ртшдепжогарылатса, тузга деген сез1мталдыюъщ эр адамда эр турл1 болатьшыИ

жэне колданылатын туз ертщщй коюланган сайын тузгасез1мталдьщтьщ темендейтш байкалады. Ас тузын артыкколданатындарда гипертония жш кездеседиАс тузьша деген сезшталдыкты аныктау ушш, зерттелуштиннщ Ty6ipiHe туз ертщщсшщ эр турл1 концентрациясын кезекпентамызьш, кай коюлыкта туз дэм1 сезшетйп аныкталады. 0,6 % тузертщщсш сезетш болса, зертгелушшн тузга деген сез1мталдыгыньщжогары болтаны. 0,6-0,8 %-i сезсе - сез1мталдыктьщ орташа екенш, ал0,9 % сезсе - сез1мталдыктыц темен екенш керсетедьЛипид алмасуьшыц бузылуы. Муны кандагы холестеринмелшершен байкайды. Гиперхолестеринемияда (ГХС) холестериннщжалпы Menniepi 260 мг %>) немесе одан да жогары болады. Алпшеральфа холесгеринемияда - липопротеидтер тыгыздыгы 34 мг %немесе одан да темен болады.Анемияда - гемоглобиннщ кандагы мелшер1 120 мг%-тен 100мг%-дейш темендейд1.Typni стрестж жагдайлардьщ жшлеу1 де денсаулыкка катерл1фактордьщ 6ipi болып саналады.Осы кезде сахарализм деген термин колданылады. Брехманнынайтуынша, тэтплерщ, кантга кеп колданудьщ ез1 кант диабепауруыньщ туындауына себепкер болады.Гиподинамия - кимыл жеткшказдш, каз1рп кезде кецшентаральш отырган денсаулыкка катерл1 фактор болып саналады.Акылым заманнан 6epi б1здщ ата-бабаларымыз TipmuiiKкажеттшпмен непзшен тумырьш козталыста, жупргсте немесетурган калпында еткеруд1 калаган, шаршаганда жатып дем алатынболтан.Оркениет бул eMip салтын езгертп: бупнп дэу1р адамы енд1отырып алды. Сощы гасырлар бойы онда отыру эдетй пайда болыпкана койтан жок, эбден бекда. Кайда болса да, эр гурл1 кел1кте, кайжерге бет алса да, эйтеу1р отырып алуга ыкыластымыз.Теледидар алдьшда отырып, оны тамашалаймыз, отырганкальшта энгтмелесемЬ, телефон аркылы да отырып хабарласамыз,кызмет бабьшен жиналыстарда, мэжшстерде, бас косулардаотырамыз, серуенге шыкканда отырып дидарласамыз, жумысорнында да отырып, мшдеим1зда аткарамыз. Кецсе кызметинй езбелсендо ем1ршде 80000 сагат устел басында етюзетшдш есептелшаныкгалды.12

Kefi6ip зертгеушшер “Homo Sapiens”-Ti енда “Homo Sedens”турше жаткызатын кез келда деп эзшдевд. Эжуага непз бар эрине.Олардын пмршше, егерде бул салтга езгертуге болмаса, ондаденсаулыкка зал ал келгпрмейтшдей болып отыру кажетппнмойындауга туракеледа.ЭКОЛОГИЯ ЖЭНЕ ДЕНСАУЛЫКАдам туганынан бастап, эбден картайганынша ендаргсте,турмыс жагдайында да, кунделисп йршишсге, уйде, демалыста - OMipбойы кебшесе турл! химиялык, физикалык, биологиялыкфакторлардьщ жеке, коспалы жэне косакгалган эсерше ушырайды.Мше, осы нактылы жуктеме тургындар денсаулыгы жагдайындамумкш болар езгеркггерда аныктайды.Элемнщ кептеген елдершде тургындар денсаулыгынашарлауыньщ басты ce6e6i - коршаган орта факторларынын Kepiэсер!. Осыган орай соцгы онжылдыкта «экологиялык химия»,«экологиялык физиология», «экологиялык патология»,«эндоэкологияны» дамыту кажеттшл туралы мэселе жт-жшкетершп жур.Тургындар денсаулыгына турл1 ксенобиотиктердщ кепфакторлы мумкш болар эсерлер1 тусында коршаган ортаобъекттлершщ (судьщ, жердщ, ауанын, тагам ен1мдер1нщ жэне т.б.)ластану децгеш мен денсаулык жагдайы арасындагы сапалык жэнесандык корреляциясы бар екендш кумэн тудырмак емес.Тургындарды сауыкгыру, сондай-ак коршаган органы коргаудыцкептеген проблемалары, мше, осы тургыдан meminyi тшс.внеркэсш орындары мен ауыл шаруашылыгынын дамуына,автокел1к козгалысыньщ удеу1не орай коршаган ортага теп эрулы затгардыц TyciMi кебейед1.Ауыр eHepK3ci6i дамыган елдерде жыл сайын атмосфералыкауага 200 млн. т. астам кем1ртеп оксида, 150 млн.т. асатын куюртоксида, 50 млн.т. астам азот оксида, 55 млн.т. астам турл! кем1рсутеп,250 млн.т. усак дисперстелген аэрозольдар белшш тусетшдапаныкгалган. Мынадай бастарынан катпарлана кептелген кептемеTyriHi жэне фотохимиялык туман кетпейпн калаларда: Лондон, Лос-Анжелес, Чикаго, Нью-Йорк, Токио, Милан, Бангкок т.с.с.атмосфералык ауа ластануынын жогары децгеш эмбеге аян.13

КСРО Мемсанбак (Госсаннадзор) 1968 жылгы жылгымэл1меггерше Караганда, мундай калалардыц катары 30 болса, ал1990 жылы бул Ti3iM 168-ге жетп. Коп калалардагы атмосферагазалалды заттар туйш едзу1р кебейд!. Булар ецщ жылма-жылтоннамен елшенетш болды.БД¥ (1980) жинакгалган материапдары бойынша, биосфераныхимиялык ластаушылар катарьша кадмий мен сынап катарласыпбылайша аталынган «улкен ушпкке» коргасьш енед1. Улаушы затретшде кен жайыла таральш кетуше, улау децгешнщ жогарыболуьша аса 6ip жинактала беру «касиетше» орай коргасьш езкатарыньщ алдьш кай-кайсысьша да бермещц. K|a3ipri кезецдекоргасьш тек кана кэсшкер улаушы зат ретшде карастырылмайды,осы туста ол автокелж-байланыс жуйейндел улкен парю бар ipiкалалар тургындарыньщ денсаулыгьша, шьш мэншде, улкен катертудырады, айта кетелж, автокелнс бензин! курамына антидетонаторретшде коргасын коспасы косылады. Накгьшай келгенде, Алматыкаласы санитариялык-эпидемиологиялык кызметшщ матметгерше,сондай-ак Эл-Фараби атындагы Казак ултгык университет! экологиякафедрасьшьщ кешещц зертгеулерше жэне есебше жулнсек, калаатмосфералык ауасьшдагы коргасьш мелшер1, оньщ мумкш боларшогырлануыныц шектелген шамасынан (ШШШ) 11-12 есе асады.Жыл сайын Алматы каласыньщ ауа бассейнше автокелнс шыгаратынгазбен 6ipre 62 тоннадан астам коргасьш келш туседо. Сонымен 6ipre,калган улы заттар сиякты, коргасьш ipi полиметалл ендаретш ецщрк,комбинат касьша жакьш туратын тургындар денсаулыгына да улкенкатер тендаредо.Реферат жазудыц, жинакгап мэыерлеудщ принциптерг.1. Титул бетшщ жогары жагында жогары оку орныньщ атауыкеллршедо; будан сон студентгщ аты-жеш, топтъщ реттж H eM ipi, курс,факультет жазылады, беттщ орта шеншде оц жакта жетекшшщаты-жеш, лауазымы, дэрежей кереётшед!, бетпц как оргасындаужен эротгермен реферат такырыбы жазылады да, теменде жылыкерсетшеда.2. Келей бетге рефераттыц мазмуны, тарау ттэбелер! келттршедь3. Юрюпеде мазмундылыгы керсетшеда; медицина гылымы ушшколданбалы мэш аталады.14

4. Непзп белшде осы такырып бойынша 5-10 автордьщ (жащнаiuiHfle аты-жеш мен жылын корсету аркылы) маглуматтарыкелпри1ед1, олардьщ аты-жеш жэне ецбекгерш жариялаган жылынактылы керсетшедо.5. Корытынды не такырып проблемасы бойынша ец маныздыкорытындысына кецш белшедо.6. Гылыми эдебиет Ti3iMi келпршедь Автордьц аты-жеш,монография, макала атауы, журналдыц аты, баспа, жылы, беглкерсетшеда.Салауатты eMip салты женшдеп рефератггар мен эцпмесухбатгардынтакырьпггары1. Валеология — денсаулык туралы гылым.2. Денсаулыкгыц непзп жиынтыкгары. Казактыц "Bipunuiбайлык - денсаулык, екшпп байлык - ак жаулык, ташнпп байлык - онсаулык" деген макалысыныц гылыми непздшп.3. Жер саулыгынан - адам денсаулыгына.4. Кдзакстанныц техногенда шет аймактарыныц биохимиялыкжагдайы мен халыкгьщ денсаулыгы.5. 0м1рдщ тьшькхпрпшпп мен денсаулык.6. 0Mip салты мен денсаулык. Б1здщ организм1м1з - "акылгасалса, алынбас корган".0скелен урпактын буттнп денсаулыгы - егеменда Казакстанныцертенп болашагы.Ецбек - узак гумыр сурудщ туп-тамыры.Денсаулыгымызды дер1-дэрмекс!з ныгайтайык.Студенттердщ денсаулыгын кешецщ турде элеуметпк-гигиеналыктургыда зертгеулер.Гиподинамия жэне оньщ зардаптары.Утммды тамактанудьщ гылыми непздерг "Bi3 тамактану унпнгана eMip сурмейм1з, eMip суру ушш тамактанамыз" деген канаттысездщ акикатгыгы.Денсаулыкка Kayin тенд1ретш непзп факторлар.Дене шыныктырудын гылыми непздерь "Мен ушш ыстык та,суык та пайдалы. Булардыц кайсысы болса да, маган куанышсыйлайды", дейд1 моншаны суйетшдер мен музды ойыкка тусушшер(морждар).15

Табигатпен етене жакындасып eMip суру. П.К.Ивановтьщэдйл бойынша табиги сауыкгыру жуйеа.Жыныс тэрбиесшщ гылыми непздерьКецш-куй, стресс (куйзелгс) жене денсаулык.ЖКДЪ (СПИД) - XX гасырдыц обасы.Туберкулез ауруыньщ алдын алу жолдары.Адамды рухани жэне куш-куат жагынан сауыктырудагыенердщ манызы.Адамньщ рухани тфшшнтндеп д1ннщ алар орны.Дене тэрбиеа - ауру-сьфкаулык пен куйзелгст! (стресс) жецудщутымды жолы.¥тымды (мелшерлО жене кальшты тамактану - денсаулыкгынаса мацызды факторы.Журек ауруыньщ алдын алу шаралары (профилактикасы).Карттьщка мойынсунбай OMip суру, узак гумыр непз1 - енбек.Куйзелк (стресс), релаксация (босацсу) жэне тагы баскакуйзелктен арылтатьш амалдар.Картаймау да - енер.Ерте картаймаудыц амалдарын карастыру жолдары.Д ет саудыц келбеп де Kepiicri.Турмыс-иршшйс пен жумыстагы парасаттьшык, кецш-куйжарасымдылыгы мен мэдениет астарлары.Kasipri педагогика мен медицинаныц балалар денсаульнынкоргау мэселесше деген кезкарасы.Бос уакыт пен жастардыц ем1р салты.Медицинальщ-педагогикальщ тэрбие жене жастарды отбасыeMipiHe дайындау.Эр турл1 нашакорлыктыц зардаптары.Тагы да темею шегудщ Keceni женщце.9 з денсаулыгын вз колыцда. Эзще-езщ квмектес."Дэр1 б1рде - дос, б1рде - кас".1шкшкке кумарлык - "акыл естен айырылудыц б1рден-б1ржолы".16

2 сабакГИГИЕНА - ДЕНСАУЛЫК НЕП31Сабактын максаты:1. Гигиена пэншщ денсаулык сактаудагы, салауатты ем!рсурудеп манызымен студенттерд1 таныстыру.2. Гигиеналык зерттемелердщ непзп эдктемелер1 жешндемаглуматгар беру. Студенттерд1 коршаган орта факторларыментаныстьфу.3. Денсаулык педагогикасы тусппктер1мен таныстыру.4. Жеке бас гигиенасыныц кагидаларын игеру. Оны кадагалаусактау амалдарымен таныстыру.5. Керу органдарынын гигиенасы.6. Бет T epicm iH кртмьТакырып бойынша талкыланатын сурактар:1. Гигиена медицинадагы непзп профил актикалык пэн ретандебагаланады.2. Салауатты емф салтынын H eri3i - профилактика. Алгашкы жэнеекшип профилактиканьщ мшдеттерь3. Денсаулыкка эсер ететш колайсыз факторлар.4. Экология жэне денсаулык.5. Казакстаныц техногендк биогеохимиялык аймакгары.6. Гигиеналык зертеулердщ непзп тэолдерй7. Жеке бас гигиенасы.8. Керу органдарынын гигиенасы.ОРЫНДАЛАТЫН ЖУМЫСТАРДЫЦ МАЗМУНЫ МЕНЭД1СТЕМЕЛЕР1Гигиена - непзп профилактикалык пэн, коршаган ортанын эртурл1 факторлар мен элеуметпк жагдайлардыц адам агзасынатипзетш эсерш зертгейтш гьшым. Гигиена - аурудьщ алдын алуга,оны болдырмауга жэне адамдардын денсаулыгын сакгаудыкамтамасыз етуге багытталган шараларды талдап белгшедщКоршаган ортанын зерттелетш факторларын непзге ала отырып,гигиенистгер адам емф1 мен енбегше ко.халыкты сауыктыруга, адамдардын ауруггдецгейш темендетуге, вмфд1 узартуга, щ ©аедамдегенк »тапИх а н а с! Я

жэне т.б. жагдайларды жаксартуга багытталган колданбалышараларды усынады. Сейтш, гигиенаныц басты максаты - коршаганортаны сауыктыру аркылы алгашкы (6ipimui) алдын алу шараларынжурпзу, ягни адамга деген жагымсыз эсерлердщ алдын алу.Гигиенаныц 6вл1мдер1 мыналар: ецбек гигиеиасы, коммуналдык,балалар мен жасвсшр1мдер гигиеиасы, тагам гигиеиасы, т.б.Дэрлер - гигиенисттер коршаган ортаныц халыктын OMipi менецбек жагдайына катысты жагымсыз тустарыныц алдын алусиаптындагы кунделйсп санитарлык - гигиеналык бакылаужумыстарын журпзедь Жукпалы аурулардын таралуына жолбермей, олардыц алдын алу максатымен эр турл1 дертке карсыбагытталган шараларды кещнен колданады. Коршаган ортаныгигеналык зертгеу Казакстан ушш аса мацызды - ейткеш оныцаумагыныц уштен ею белцтнде антроцогендщ сипаттагы ластаушызаттар бар. Нормативтер мен усыныстар накты алганда санитарлыкшаралар аркылы жузеге асырылады. Мэселен, микроклиматгыаныктау, кэсшорындар орналаскан жердеп, судагы залалдызатгардыц жэне ауадагы шац-тозацньщ шектеуш капыптагышогырлануыньщ (ШКШ) гигиеналык калыптамалары тацдалыныпалынган су кезш тазарту жэне залалсыздандыру жуйеЫндесанитарлык шараларлды етюзу талап етшедьКез келген саладагы дэрн^ерлердщ кызмет1нде аурудыц алдыналу багдарламалары мен гигиеналык тургыдагы саналалык кажет.Адам денсаулыгы табиги жэне элеуметтж-экономикалыкфакторлардыц 6ip-6ipiHe эсер eTyi аркьшы калыптасады. Бутанжататындар: ауа, жер, ауа-райы факторлары, ецбек жэне окужагдайлары, аукаттану, турмыс жагдайы жэне т.б. Адамденсаулыгын айкындайтын елеул1 фактор - ол оныц ем!р сурусалтыньщ сипаты. Ецбек пен демалыс тэрйбш дурыс сактай б1пу,орнымен тамактану, дене кимылыныц белсендшНн кажетт1децгейде устау, шыныгу, жеке бас гигиенасын кадагалау, зияндыдатдьшардан (темею, арак, т.б.) бас тарту, жуйкеге эсер ететшкецш-куйлердщ бузылуы сэттершде сабырльшык сактау, мшеосыныц бэр! сайып келгенде осы угымды сипаттайды. Осыталаптардьщ шандеп ец непзпс1 - халыктыц денсаулыгын сактаумен сауыктыру болып саналады. Ауру тудыратын себепТёрд!жоюга, сондай-ак организмнщ коршаган ортаныц колайсызфакторларынын ыкпалына карсы тура алатын корганыс-бешмделу18

куатын артыруга багытталган алгашкы алдын алу шараларыденсаулыкты сакгауга ыкпал ететш мацызды фактор болыпесептелшедь Дэрнерлер сонымен 6ipre созылмалы аурулардынаскынуына жол бермейтш екшш! кайта алдын алудын, аурудынкайталуына карсы терапиянын эдютерш колданады , санитарлыккурортгыкемдеу мен диеталык тамактануды уйымдастырады.Мунымен катар адамдар арасында денсаулык кажеттшпн белгиндэрежеде сакгауга тэрбиелеуде санитарлык , агарту жумысыныцаткарар poni улкен, оны дэрйерлер жуйеш турде бепсенда ЖYpгiзyiкерек.ГИГИЕНАЛЫК ЗЕРТЕУЛЕРДЩ ТЭС1ЛДЕР1Гигиеналык зертеулердщ ею багыты ерекшелешп алынады.Олар:1) коршаган орта факторларын гигиеналык тургыда багалау;2) айналадагы орта факторларыныц денсаулыкка дегеэсерш зерттеуОларды журпзу ушш эр турл1 физикалык, химиялык,бактериологиялык, физиологиялык жэне баска сынау тэсшдер!пайдалынылады. Гигиеналык жагдайдын кандай болмасынфакторларын зертгеуде аса карапайым санитариялык сипаттамаколданылады.Санитариялык сипаттама. Гигиеналык жэне элеуметпкзерттемелердщ кай-кайсы болмасын, осы санитариялыксипаттамадан басталады. Мысалга су коймаларыныц, езен -келдердщ санитариялык сипаттамасын алайык. Булайша сипаттаусудын лайлану себебш табуга, оньщ сипатын аныктаугабайланысты ластануды токтату амалдарын белгшеу аркылы адамденсаулыгына деген залалды эсерд1 токтатуга мумкщгдк бередьФизикалык тэсшдер - температураны, ылгалдыкты.барометрлпс кысымды, сэулел1 энергияныц кыска толкындарданбастап, инфра-кызылга дейщп радиация турш, оныц шама елщемш,шу децгейш, дарш калпын аныктайды.Химиялык тэсивдер - ауаньщ, судын жердщ, азык-тулйсгщхимиялык курамын, бегде заттармен (пестицидгермен) яастануынзерттеу ушш пайдаланылады, улы химиялык заттарды, шаштагы,тершеп, кандагы, агзалардагы ауыр металдарды жэне газдардын19

20децгешн аныктайды, булар организмге колайсыз эсерш тилзу1мумюн. Мысалы, тургын уйлердеп KeMip кыпщыл газыньщ мелшер1калыпты децгейден жогары болса, онда мунын адам денсаулыгынатйселей Kayinri екенш керсетедь Организмдеп, тагам ешмдер1ндеп,жердеп, судагы пестицидтердщ децгейш газохромотографиялык,хромотографиялык тэсщдерш пайдалана отырып аныктайды.Шектен тыс ластанудыц кейршен т й т ана сутшен депестицидтердщ табылган жагдайлары кездеседьБиологиялык тэсшдер. Мысалы, су коймасыньщ жагдайынтексергенде, ондагы жэндйстер мен еймд1ктердщ калыпты турлер1,оныц биологиялык керсеткшй аныкталады.Бактериялык тэсшдер. Бул тэсш аркылы суда, ауада,топыракта, тагам ешмдер1нде жалпы бактерия урыктарыныцжайылуы, соньщ шпнде ш ек бактерияларыныц (B.Coli) болуболмаужагдайлары аныкталады.Сынак тэсшдерь Санитариялык, токсикологиялык зертеулерзиянды заттардыц организмге тасшегш эсерш жше енеркэйпте,ауыл шаруашылыгында, турмыста, т.б. жерлерде пайдаланатьш улызаттардыц уыттьшык дэрежейн аныктау моделш жасауга мумкщщкбередь Осы максатта лабораториялык хайуанаттарга кыска, ортамерз1мш жэне созылмалы тэж1рибелер журпзщед!. Кыска мерз1мд1(ж т ) тэж1рибеде улы зат жануарларды 50% елпретш шамада, алорта мерз1мд1 тэж1рибеде - шектеул! шогырланган шамасынан 6 ipa3кебейтшген мелшерде бершедь Созьшмалы тэж1рибе кезвде узакуакыт бойы организмге тусетш улы заттардыц белгш мелшер1колданылады. Мысалы, организмнщ белгш 6ip функциясынанитрокосындыларыныц аз мелшершщ гана 9cepi зерттеледь алужен дозалары сынак iciicrepiH туындататын максатка орайпайдаланылады.Клииикалык тэсшдер - кэйби созылмалы жэне баска зияндыэсерлерге уцайы ушырайтын адамдардьщ денсаулыгын аныктайды,аурулардьщ алгашкы белгшерш табады. Адамдарды сауыктьфуженшдеп шараларды дер кезшде журпзу ушш муньщ мацызы етезор. Кызметтер1 коргасын, фосфор, хром, турльтусп металдар,сынап жэне т.б. ешмдер ендарумен тжелей байланысты зауытгармен кэсшорындар жанынд'агы емдеу-аурудьщ алдын алу мекемелер1осымен айналысуы ic.

Санитариялык-статистикалык тэсш — элеуметпк,экономикалык, табиги жэне баска да жагдайлардьщ халыктьщденсаулыгына тугастай эсер етуш (ем1рдщ орташа узактыгын,белегш 6ip аймактагы балалардын дене бтю йщ дамуын жэне т.б.)бшу ушш колданылады. Алынган маглуматтар кестеге енпзшедьСанитариялык-статистикалык эдк сауалнама жэне баска да халыккасурак кою шараларын камтиды.ДЕНСАУЛЫК ПЕДАГОГИКАСЫДенсаулык сактау — денсаулык педегогикасына непзделгенсалауатты ещр с алтын (С9С) калыптастырудыц кеп белйт урдкьС0С-ын калыптастыруга катысатындар: отбасы, мектеп, когамдыкуйымдар, достар, оку орындары, т.б. Отбасынан урпакка дегенкамкорлык талап етшед1. Мектеп - жеке бас гигиенасыныц гылыминегтздерше жэне СвС-на уйретед!.Эр адамньщ денсаулыгы - адмньщ табиги б тм - болмысынынпсихикалык жэне элеуметпк игшпнщ жяынтыктары.Табиги денсаулык - адамньщ кунделнсп пршшктеп белсендакимыл-эрекетше, ем1ршщ эр кезецдерше карай, жасына, жынысынабайланысты куш-куатты плейпн, соган бешмделген ынгайдытанытатын кабшет.Бул .мэселелер acipece бупнп кунде ездершщ манызды екеншкерсетедь Казакстан Республикасыньщ Президенп Н.Э.Назарбаевтын Казакстан халкына жолдауында - Казакстаннынжеделдетшген экономикалык жэне элеуметпк nporpecci еналдымен б1здщ эттздщ ез азаматтары ушш ешр сурудщ жогарыстандарттарын жасай отырып, элемнщ тшмд1 дамып келе жатканалдыцгы 50 мемлекетгщ катарына косылуга тик. Бул мэселелердщшешудщ 6ip жолы - эр азаматгьщ денсаулыгынын зор болуы.К6РУ ОРГАНДАРЫНЫН ГИГИЕНАСЫ1 ылыми-техникалык жеткпктердщ eMipiMbre кун еткенсайын кец турде батыл ену1 - адам организмше бфкатар жагымсызэсерлерш типзетшдш рас. Мысалы, адамдардын кеп уакытынкомпьютер, теледидар экраныньщ алдында enchyi - б1ршш1ден,адамньщ кимыл-козгалыс белсендшгш темендетед1, екшшщен.21

орталык жуйке жуйесше, эаресе керу аппаратына кеп жук туаредьАлыстагы затты аныктап кере алмаушылык кездщ керу кабшетшщнашарлыгын бщщредо. Керудщ нашарлауы б1ркатар iuiKi жэнесырткы колайсыз факторлардьщ эсершен болатыны белгш.Сырткы факторлар - кезге куш Tycipin керу (оку, жазу,жумыс idey, мониторлардьщ, аспаптардьщ экраны алдында кепуакыт етюзу, жарыктьщ жетюпеупплйт, турмыстык гигиенаныцнашар сакталуы, белсещц кимыл-козгалыстардыц аз болуы, т.б.).Iinici колайсыз факторлар - ауруга шалдыгулар, денедамуыньщ нашарлауы, дурыс тамактанбау.Аталган факторларшйнде, 9cipece кезге узак уакыт бойы жэне жш куш Tycipy етезиянды. вйткеш, бул жагдайда алыстан кере алмаушылык (миопия)жэне кылилык астигматизм дамиды. Сондыктан да керу кабшетшенайрылып калмау уиин, сабак, ойын, жумыс тэртсбш дурысуйымдастыру кажет, сез1м мушелершщ "корын” куру керек.Керу КемшШгш болдырмауга багытталган усынылымдар1. Балалар бакшасындагы юшкентай будщрппндертоптарындагы сабактьщ узакгыгы 5-10 минеттен, ал ортатоптагылар мен дайындык тобындагы сабактар 15-20 минеттенаспауы тше. Мундай сабакган кейш 2-3 минет бойы дене тэрбиеанемесе кезге ауырлык туспейтш эркеттер, елец айту, окыганынбаяндау, т.б. орындалады.2. Кездщ дурыс жумыс icTeyi уш1н карайтын зат кезден 15-20см кашыкта болтаны жен. Сабакган сои Ю минеток узшстебалаларды 2-3 минет бойы алыска кез Tiicripin, демалдыру керек.Содан сои балалар кезд1 жатыктыруга арналган кешещц шаралардыорындаганы жен.3. “Минетпк“ кешеид! жаттыгулар. Кещ! жыпылыктату, кезд!жумып, орындыкка шалкайып, 6ip мезгш тыныштыкта отыру.Мунан кейш 2-3 рет кезд1 б1рдей кимылдату жаттыгуларыорындалады. Гигиеналык норма бойынша телехабарларды жетсшеею реттен кеп карамаган жен. Теледидарды еденнен 1-1,2 мбшкпкте кою керек, оган 2 м-ден жакын, 5 м-ден кашык отырмагандурыс. Теледидар карау уакыты 3-4 жастагы балалар ушш 10-15минет, ал 5-6 жастагылар ушш 25-20 минет болтаны жен.4. Оку, жумыс icrey кезшде жарык адмньщ сол жагынан тусетшболуы керек.22

КвЗ ГИМНАСТИКАСЫКезда козгалыска келйретш еттердщ, кабак тергсгащсершмдшгш калыптастыратын жэне олардьщ картаюын болдырмаумаксатында орындалатын жаттыгулар:Жатгагулардын орындалу Mep3iMi - Юминет.1. Кездг катты жумып, барынша кец ашу керек. 5-6 реткайталау керек, ара жишп ЗОсек.2. Басты бурмай, оцта-солга, жогарыга-теменге кар'ау керек.3. Кезд1 шенбермен онта- солга, теменге-жогарыга жэне Kepiайналдыру керек.2-3-nii жаттыгуларды кезд1 ашып отырып та, жабык кезбен деорындаган жен. Жаттыгуларды отырган жагдайда, ара жиипп 1-2минет аралыгында 3-4 рет кайталау керек.Кездщ талмаусырауын жоятын жаттыгулар:1. Жаттыгулар отырып орындалады. Кезда 3-5 сек катты жршп,будан сон 3-5 сек. ашу керек. Ол 6-8 рет кайталанады. Жатгыгуаркабак етгершщ кан айналысын жаксартады, кез етгершщбосансыуына сештпн типзеда.2. Жаттыгулар отырьш орындалады. 1-2 минет шпнде кезда тезжыпылыктату керек. Жаттыгу кан айналысын жаксартады.3. Жаттыгу турып орындалады. 2-3 сек. тке карау керек.Саусакты кез алдына 25-30 см кашыктыкта койып, саусак ушына 3-5 сек. 3-5 сек. карап туру керек. Одан кешн колды T y cip in ,жаттыгуларды 10-12 рет кайталау керек. Бул жаттыгулар кездацталмаусырауын жояды, жакын аралыкта кездац керу кабтетшжецшдетед1. Кезшдфж колданатын адамдар бул жаттыгулардыкезищршп шешпей орындауы керек.4. Отырып орындалады. Кезд1 жумып, саусактыц ушыменшецбер багытында 1 минет бойы кабактыц усгпн батырмай сипалапмассаж жасайды. Жаттыгу кабак етш босацсытады, кан айналымынжаксартады.5. Отырып орындалады. Ею колдыц уш саусагымен кабактыакырын басьш, 1-2 сек кешн колды алу керек. Бул 3-4 реткайталанады. Жаттыгу кез шпндеп суйыктыц айналымынжаксартады.23

24ЖЕКЕ БАСТЬЩ ГИГИЕНАСЫ. ОНЫ КАДАГАЛАУ ТЭРТ1Б1Жеке бастьщ гигиенасы дегешм1з - ол кундел1кп денсаульщтысактап, оны ныгайтуга багытталган шаралар. Бул тэн купми, ауызкуысын, T ic r i тазалау, колайлы аяк-кшм кию, уй iuiinme тазалыксактау.Тэн гигиенасы дегешкйз - бул ей алдымен Tepi KyriMi. Тершщдурыс KyriMi организмнщ калыпты кызмет аткаруына эсер етедьTepi алуан турл1 физиологиялык функцияларды орындайды.Ецбек етш, кундел1кт1 турмыста шаруамен айналыскан кездекашанда терш, адамньщ денесш, Tinri жалацаш терпи де юршалатьшы рас. Тершщ бепнде пайда болтан Kip кабаты Tepiбездерш 6iT eyi мумюн. Осыдан барып олардьщ кызмеп бузылады.Бггелген май бездерше бактериялардыц eHyi фолликулиттуындатады. Микроорганизмдер эсершен тершщ бетшделорганикалык заттар ыдырап, nici жагымсыз колацса май кышкылыбелшед1 жэне тершщ кабьшуы-дерматит туындауы, баска даipinmereH Tepi ауруларыньщ пайда болуы мумюн.Tepi гигиненасы максатында кущюшюп колданатын шаралармыналар: TepiHi тазальщта устау ушш денеш, басты сабындап жуукунделйсп дагдыга айналуы кажет. Аптасына 1 рет моншага барыпжуыну, душка шайьшу керек. Ал бетп жйарек юр шалатындыктан,кол мен мойын косымша KyriMfli кажет етедь Кол юрлегенде, оньщTepiciime бактериялар кебейед1, imeK инфекциясы, курт инвазиясы,гепатит вирустары жиналады, жукпалы аурулардьщ таралуында колюршщ каншалыкты 9cepi болатьшын KenmLniK жаксы бшедьКрлдагы барлык микробтардьщ 90% тырнак астыидажиналады жэне оларды тек щеткамен гана тазартуга болатьшынескеру керек. Бет пен мойынды тэцертец жэне уйыктар алдындажуса дажетюшкй . Tepi кургак болса, онда балалар сабынын,ланолиш бар сабындарды пайдалану усынылады. Аякты аптасынакемшде 1 рет, acipece жазда кунде жуьш туру кажет. Аяк терлейтшболса, тунге карай терден кутылу ушш, аякты суык сумей жуып,табанга, бармак арасына, арнайы майлар жагу керек. Бул амалдаркемектеспеген жагдайда дэриерге кершген дурыс. Кол, колтыкасты жэне дененщ баска 6ip 6aniicrepi терлесе, дезодорант колдануусынылады, арнайы унтакшалар себшедк

TIC ЖЭНЕ АУЫЗ КУЫСЫ ГИГИЕНАСЫСау тастердщ физиологиялык, гигиеналык жэне эстетикалыкмаиыздары бар. ТЙстердо жэне ауыз куысыи кутш устаудыц кариеспен парадонт секщщ аурулардьщ алдын алуда ташырмас 6ipfleH-6ipамал екендпт баршага аян.Tic пен ауыз куысы кутшшё мыналар жатады:1. Ticri белгип 6ip тэртш бойынша Tic ыскышпен тазарту. Ticыскыштын кылтандары немесе синтетикалык талшыктары 6ip-6ipiHeH 3-5 мм кашыктыкта белек, KimiripiM шокганыпишдеспртген. Бул талшыкгардьщ Tic арасына, онынаралыктарына мейлшше терен енуда каматамасыз етед1,сонымен катар щетканын да тазаруын б1ркатар жецщцетеда.2. Кызыл иекке массаж жасау усынылады (кызылиек шымырланатуседа, кансырау токтатылады).3. Tic кунше 2 рет тазартылып турса, ыскышты орта есеппеналганда 4 айда 1 рет, ал талшыктары синтетикалык болса, 6-8айда 1 рет ауыстырып туру керек.4. Ticrepfli жаксы тазарту ушш, Tic езеп бойымен сыпыра тырнайотырып, алга-артка карай 3-4 рет api-6epi кимыл жасалынады,бул кезде кызылиек те массаждалады. Tic тазарту paciMi, буданкешнп ауыз шаюы He6spi 3 минеттан кем уакыт алмауы керек.5. Tic 2 рет тазартылады (тэцёртец жэне кешке).6. Tic ыскыштар таза усталынуы кажет. Пайдаланылганнан кейш•пс ыскыш сабынмен жуылып, агып турган сумен шайылады.Tic ыскыштын туки талшыктары сабын кебтм ен жабылады.Keneci пайдаланарда сабындалган усипгпц туп жуылады. Ticпасталары жэне унтактамалары курамына гигиеналык, сондайаккосымша арнайы биологиялык белсещп заттар косылады(туздар, ферменттер, микроэлементгер, фтор, кальций,хлорофилл). Осыныц непзшде Tic каптамасына, кызылиекке,юлгеюп кабыкка жэне ауыз куысына пайдалы кептегентерапиялык тургыда эсер етуге арналган емдйспрофилактикалыкKacnerrepi бар Tic пасталары шыгарылады.Мысалы, пасталар: “ бальзам“, “ лесная", “ жемчуг", “ севералi минт“ т.б. бар.7. Tic шаю элексирлерь Ticri тазартканнан кешн ауыздыжаксылап шаю керек. Ауызды тамак шпсеннен кейш де шаю25

к;ажет, жагымсыз шс шыгып турса, ауыз куысын калийперманганатыныц (марганцовка) солгьш раушан туспт элйзертцщ ймен шаю кажет, шс узбей бшнетш болса, дэрпергекаралу керек. Ауыз куысынан жагымды шс шыгуы ушш T icэликсир! немесе сагыз сиякты резецке пайдалынылады.ТЕР1Ш КОСМЕТИКАЛЬЩ КУТУДЩ Б1РЦАТАР 0Д1СТЕР1Бет терюшщ K yriM iБет TepiciH тазартудыц ен колайлысы api шипалысы - кэд1мпсу. Егерде Tepi тым кургак болса, жумсартылган суды пайдаланукерек (кайнатылган немесе белме температурасындай, сабынсыз).Жылдьщ эр турл1 маусымдарьшда суды дурыс пайдалану тершкеберсуден жэне 6eTTi мезгшнен бурын эж1мденушен сактайды.Tepire, 9cipece, кыста ерекше KyriM кажет. Аязда кан тамырларытарылады, бул кан айналысыныц бузылуына экелш согады, осыданбарып Tepi кеберсщц, кур^ап, солгынданады.Бет T epiciH кеберсуден сактау ушш:1. Кешеге шыгудан 2 сагаттай бурын немесе кешке кабетке H9pni крем жагьшады. Кармен бетп ыскылау бет TepiciHэжептэу1р серптедк Кардан домалак сыкпасок жасацыз(тоназыткыштан альшган карды (музды) сыгьщыз да, оны сулыккаорацыз, бетке, мацдайга, иекке суыктыц еткенш сезгенше устап,осылайша ауыстырып отыру керек. Амал-шаргы 3-4 минутгайуакыт алады. Аптасына 2-3 рет кармен (музбен) ыскылауусыньшады. Кургак Tepire ен алдымен нэрл1 крем жагу керек.Кургак Tepire шоп сыгындыларынан жасалган курамында туймедак,акшешек, дала кырыкбуыны, женшень коспалары бар “ Ромашка11,“Женьшень”, “Аленушка” кремдерд1 жаккан дурыс. Олардьщмайлысы да, ылгалдандыратыны да пайдалы болады. Бет пен букшдененщ кан айналымын жаксарту ушш, сабындалган жекеменденеш ыскьшап, кун сайын ыстык су мен суык суды алмастырып,душ кабылдау керек. Бул тэнертецгшк жэне кешкшк уакыттардааса raiMfli болады.Колыцызды кешеге шыгар алдында жуманыз, жылы колгап(биялай) KHin жYpiнiз. Егер де кол Tepici кургап, Ke6epcin кетсе,крахмалдан дайындалган (6ip шэй касык крахмалды 6ip стакан сугаараластырцыз да, оньщ мелшерш литрге жетшнцз), осы шымшым26

суга кщыцызды малыныз да, ертндще колдарыцшды 15-20минвттей устацыз, сонан соц жылы сумей шайыцыз да, дымкылTepire кез келген цфзп жугымды кремдг жагыцыз.Кебераген терйй жуу ушш, жылыжэне ыстык супайдалынылады. Будан соц 6erri суык сумен шайып, музбен суртукерек. Осындай амал-шаргыны аптасына 2 рет жасау кажет. TepirnI тазарту уш*н> УЙ жагдайында швптен туймедак (ромашка),I шэйкурай (зверобой) жэне т.б. буы (бусайма) пайдалынылады.I Кэстрелге немесе шуцгылдау ыдыска ыстык су (не шелтундырмасы) куйылады, орамал жамылып, бегл ыдыстагыертцщге жакындатып, бута устау керек, Бусаймадан кейш 6erriсуык сумен шаю кажет. 20-30 минет еткеннен соц, дымкыл Tepireнэрш крем жагылады. Егерде бетте кара дактар пайда болса, терпитазарту ушш сабынмен 6ipre ас содасы, бура немесе усакгалган астузы пайдалынылады. Макта тампонымен немесе жумсак субуркшген кеуекп резецке сыккышты сабындап, жогарыда аталганзатгардьщ кайсысымен болмасын себезелеу керек. Будан кейштампонды Tepire жабыстыра устап, айналдыра журпзшсанылауларды тазартады. Содан кейш бет суык сумен жуылады.ЭЖШ ГУСЛРМЕУДЩ АМАЛДАРЫАдамныц азып, арыктауы, темею. мен аракка ушрсектт, бейберекетeM ip салты, куйзелктер, уйкысыньщ канбауы,косметикалык купмнщ K ecipi жэне онын артык бей-берекетколданылуы немесе бегл женс^з тыжырып, орынсыз кимылдаржасау эж1мнш ерте тусуше себепкер болады.Манд айга з ж ш TycipM eyre болады. Беттщ тыжырылыпжиырылатын еттерше гимнастика жасалынады. Ол ушш оянган соц-ак 5-6 секунд бойы к1рпййцзд1 катты айкастырыныз, осыдан соцсук саусакгарьщызды кастыц ишше койыцыз да, кездер1ц1зд1барынша барынша ашьщыз. Жаттыгуды 8-10 рет кайталацыз,б1рнеше кун еткеннен кейш бас бармактарды кдс шндёрще салуды нкажетт болмай калады.0ж1мшц ерте тусуш болдырмау ушш, жалбыз (мята)жапыракгарынан, туймедак гул(нен, шэйкурай шебшен, жекегулшен б1рдей мелшерде алып, содан cepriTin, элдендаретш epiTiHfliдайындауга болады. Осы коспаныц 2 шэй касыгын 1 стакан суга27

салып, 30 минвттей тандыру керек. Сузш, 1 стаканга 1 касык арак, 1шэй касык э-rip косу кажет. Осы коспамен кун сайын кеипасш бетсуртшед1. Beni сипап, укалау аркылы да эж1мдерден кугылугаболады.Сонымен салауатты OMip салтын сактау, адрыс уйыктау,спортпен шугылдану, кунделнсп таза ауада серуендеу, орныментамактану, жеке бас гигиенасы, тершщ косметикалык купм1, квцш-•куйдщ эркашан квтер1щй болуы денещздщ сау жэне ещэдздщKepiicri болып кала берувдзге мумкшдк тудырады.28

3 -сабакДЕНСАУЛЬЩТЫ БАГАЛАУ ЭД1СТЕМЕЛЕР1Сабактын максаты:1. Студентгерд! денсаулыкты багалаудыц непзп тэсшдер1ментаныстыру.2. Студенттерд1 антропометриялык мэл1метгерда аныктаугауйрету.3. Студентгерд1 организмнщ физикалык жумыс ктеу кабшепнбагалау жэне кардио-респираторлык (журек-тыныс) жуйесшщфункционалдык жагдайын аныктау эд!стер1мен таныстыру.Такырып бойынша талкыланатын непзп мэселелер:1. Денсаулыктын физиологиялык аныкгамасы.2. Физикалык (дене) денсаулыкты (антропометриялыкамалдар) багалауга арналган непзп эдастемелйс тэсщдер.3. Денсаулык жагдайларын багалауга арналган куш Tycipyсынамалары (Мартинэ сынамасы, Гарвард степ-тесп, Купердщ 12)4. Журек - тыныс жуйесшщ кызметш багалайтын эдктер.ОРЫНДАЛАТЫН ЖУМЫСТ АРДЫЦ МАЗМУНЫМЕН ЭД1СТЕМЕЛЕР1Денсаулыкты аныктау максатында мынадай непзпэд1стемелер колданылады:Тексеру жэне адамньщ хал- ахуалын сурау - сау адамдардытексерген кезде айтылатын сездщ мэн-магынасына жэне онынастарына, сонымен 6ipre катер факторларын аныктауга ерекшеквщл белшед1. Буларга, ягни катер факторларына куйзелккеушырау, денеш май басу, атеросклероз, кан кысымыныц кетершуа,кант диабетл, метаболикалык иммунодепрессия, катерл1 iciK сияктыауруларга себеп болатын факторлар жаткызылады. Осыган орайнепзп катер факторлары мыналар болмак: дененщ артык салмагы,кимыл белсендшпшн азаюы, дурыс тамакганбау, артериялыккысым децгешнщ жогарылауы, психикалык куйзелкке ушырау,нпшдщ пен темекке деген yfiipceiniri.2. Антропометриялык, амалдар - бой мен салмактьщаракатынасы денсаулык керсетк1шш1н 6ipi болып саналады.Адамнын жасы мен жынысына орай онын бойына да белгш1 6ip29

салмак сэйкес келеда (1-кесте). Адамныц езше шеюп мвлшерл1(тшсп) салмагын аныктауда формулаларды колданады, бупардыцш щ цеп ец карапайымы - Брок кврсеттшй Онда калыпты салмак(кг) = бой (см) - 100 болады. Бул формула тшсп салмак елшемшаныктау ушш колданылады, алайда жыныс ерекшел1п мен адамныцжасы есепке алынбайды.Сондыктан да калыпты дене салмагынаныктау ушш мына формулаларды колдану усынылады.Ерлер ушш (КДС)= бойыМ *з,5: 108 х0455Эйелдер ушш (КДС)= ^ № М - ю 8 *о,4552,54Керсетюштер кемепмен raicri салмактыц орта мэшесептелшед1, будан соц адамныц накты дене салмагыменсалыстырылады. Егер де накты (елшенген) салмак, калыптысалмактан асса, онда салмактыц арткандыгы - катерфакторларыньщ 6ipi репнде болганы. Эдетге аса артык салмаксем1здшке экелш соктырады. Дене (пайыз есеб1мен алганда)салмагыныц ауытку елшемше орай тшсп салмакка Карагандасем1рудщ сатысын айырып, аныктайды. Дене салмагы 15-29%шамасына жетсе, сем1рудщ 6ipunni сатысыныц болганы, 30-49%болса - II сатысы, 50-100% - Ш сатысы жэне 100%-тен асса, IVсатысы. CeMipy кан кысымыныц кетершуше, кант диабепне,журекпц ишемиялык ауруына себепкер болады.1 кесте. Адамныц жасына, 'бойына, жынысына орай ец жогаргыmuicmi салмагы (кг)Жасы 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69Жынысы е э е э е э е э е эБойы(см)150 51,3 48,9 56,7 53,9 58,1 58,5 58,0 55,7 57,3 54,0152 53,1 51,0 58,7 55,0 61,5 59,5 61,0 57,3 60,3 55,9154 55,3 53,0 61,6 59,1 64,5 62,4 63,8 60,2 61,9 59,0156 58,5 55,8 64,4 61,5 67,3 66,0 65,8 62,4 63,7 60,9158 61,2 58,1 67,3 64,1 70,4 67,9 68,0 64,5 67,0 62,430

16016216416616817017217417617818018218418618819062,9 ' 59,864.667,368,870.872.774,277,580.883.085.187.289.193.195.897.169,4 65,861,6 71,0 68,563,6 73,9 70,865,2 74,5 71,868,5 76,2 73,769,2 77,7 75,872,8 79,3 77,074,3 80,8 79,076,8 83,3 79,978,2 85,6 82,480,9 88,0 83,983,3 90,6 87,785,5 92,0 89,489,2 95,0 91,091,8 97,0 94,492,3 99,5 95,872,3'6 9,9 69,774,4 72,2 72,477,2 74,0 75,678,0 76,5 76,379,6 79,2 79,581,0 79,3 79,982,8 82,7 81,184,4 83,7 82,586,0 84,6 84,188,0 86,1 86,589,9 88,1 87,591,4 89,3 89,592,9 90,9 91,696,6 92,9 92,898,0 95,2 95,099,9 97,4 99,465,868.772.073.874.876.877,779.480.582.484.186.587.489.691.595.6Тб8Л 64,669,1 66,572,2 70,774,3 71,476,0 73,376,9 75,078,3 76,379,3 78,081,9 79,182,8 80,984,4 81,685,4 82,988,0 85,889,0 87,391,5 88,894,8 92,9Физиологиялыц амалдар.Адам денсаулыгын багалаумаксатымен куш Tycipy сынамалары колданылады.1. Маритнэ сынамасы аса карапайым улл болып саналады.Бул сынама бойынша адамньщ физикалык жумыс icrey кабшетш(30 секунд арасында - 20 рет отырып, туру), журек тамырларыжуйесшщ туартген кушке ететш эсершщ турш багалайды. Кимыленбегше деген кабшет куш туаргеннен кейшп пайыз есеб1мёнбелгшенген жишенген тамыр согысыныц бастапкы елшемшамасына деген катынас сипатымен аныкталады.т . . . жиыенгенР ¥ 100Гамыр согысыныц жишш = -----------------бастапкыРТамырдыц согуы 25%-тен темен болса, кимыл ецбегше дегенкабшеп ете жаксы, тамыр сотуыныц жишш 25-50%-жаксы, 50-75%I канагаттанарлык, ал 75% - нашар.Журек тамырлары жуйесшщ куш Tycipyre деген эсер тугисистолалык жэне диастолалык артерия кысымы езгерхсгершщнепзшде айкындалады.рартерия кысымы (ДАЮ кетершу* мумкш немесекысымынын31

Гипертониялъщ эсер туршде систолалык артериялык кысымшамалы гана кетершед1 немесе езгермейщ, ал диастолалык канкысымы темендейщ.2. Денсаулык жагдайын багалауга кажет акпаратты тек денекуш Tycipy аякталар ту ста елшенетш керсеткшггер хабарлап канакоймайды, сонымен 6ipre калыпка келттрер кезде етюзтетшзерттемелердщ мэл!мметтер1 де айкьшдайды. Осы максатга Гарвард«степ тестЬ> сурактамасы колданылады. Бул туста денеге кушTycipyfli орындау белгш 6ip уакыт аралыгында сатыга кетершутур1нде бершед1. Саты бшкпл жэне куш туйруд1 орындау уакытызертгелер адамньщ жынысымен, жасымен жэне денесшщ есу-дамукалпымен байланысты болады (2-кесте).2-кесте. Гарвард степ тестт втшу кезтдег1 сатыныц бшкттмен шыгу уацыты (мин)Зертгелегш топ Саты бш ктт (см) Шыгу уакыты (мин)Ер адамдар (18-ден ас кан дар) 50 5Эйелдер (18-ден аскандар) 43 5Жасесшр1мменжеткшшектер 45 4(12-18 жастагылар) 40 4Кыздар (12-13 жастагылар)¥лдар мен кыздар 35 3(8-11 жастагылар)Улдар мен кыздар 35 2(8 жаска дейшплер)Тест (сурактама) нэтижелер1 Гарвард «степ тестшщ индекс!»(ГСТИ) ретшде шартты б1рлйстермен керсетшед1. Бул келемщтемендеп тецеу аркьшы есептеуге болады.Г'Г’ТТ!ГСТИ = -7--------с—f X100Г арвард степ-тесп индекс! (ГСТИ).Мунда t - 6ip секундта денеге куш тус1руд1н жузеге асуыныцнакты уакыты. /, + / 2+ / 3- sp6ip минетпц алгашкы 30 секундындагытамыр согысыньщ жиынтыгы.2 саны уакыттыц 30 секунды аралыгындагы тамыр согысынжиынтыгын 1 минеттагы журек кагысыньщ санына аудару уш1нпайдаланылады, ал 100 елшем1 бупн сандарда ГСТИ белгшеу ушш32

кажет. Дене жуктемесш орындаганнан кешнп тамыр согысыньщкалпын ГСТИ влшем1 сипаттайды. Гарвард степ-тестшщ нэтижесшбагалау 3-кестеде келпршген.3-кесте. Гарвардтык, степ-тестщ нэтижелерт багалау(ГСТИ шартты 6ipfliKTepi) Бага55-тенжаман55-64-тенорта шеннен65-79-данорташа80-89-дан азжаксы90 жэне одан жогары ете жаксы3. Куш T y c ip y сынамалары арасында тесттер колданыладыСолардыц кемепмен организмнщ шыныгу дэрежеа аныкталады .Денсаулык, мше, осыган тйселей байланысты. Осы максатпен 12минетттк Купер тесп колданылады. Оныц м эт мынада: кез келгенадам 12 минет шшде негурлым узак жол журу1 немесе жупрш eiyiкерек.4-кесте. Ер адамдарга арналган 12 минеттш тест (км)Шыныгу нэтижезд1. 0те нашар2. НашарЗДанагатганарлык4. Жаксы5. УздокЖасы30 жаскадейш1,6-дан аз2,0-2,42,2-2,52,5-2,72,8 жэнежогары30-39 жас 40-49 жас 50 жастанаралыгы аралыгы асканадар1.5-тен аз 1,3-тен аз 1,2-ден аз1,85-2,24 17-2,1 1,6-1,92.05-2,24 1,9-2,2 1,8-2,02,25-2,64 2,2-2,4 2,0-2,42,6 жэне 2,5 жэне 2,5 жэнежогары жогары жогары4. Кардиореспираторлык (журек-тьшыс) жуйенщ корын(резервш) багалау жэне адамньщ куат-купйнщ кабшетш аныктаууппн тэж1рибеде адам бойына аса жогары (максималдык) кушTycipy тэсш колданылады. Функционалдык сынама осындай куштуарулердщ 6ipi болып саналады. Дене кимылын аткарган кездежурек жиырылуыньщ жиш п РКЖЖ) минетше 170 согуга дейшартатын кезде адамньщ денеге куш Tycipy куаттылыгын аныктауганeгiздeлeдi. Муны «колмен жумыс icrey кабшеттшш» - PWC33

170кгм//мин х кг/ деп белгшещц. PWCno (Physical working capacity)- деген агылшын сезшщ алгапщы эрштершен турады.Кдмылдап жумыс icreyre кабшетгшк PWCno T e e ric i аркылыаньщтау 2 факттге (шындыкка) непзделген:1. К^имылдап жумыс гстеген кезде журектщ согу жишпютелетш жумыс каркынына пкелей байланысты болады.2. Денеге куш туарудщ кез келген жагдайында журеккагысыньщ жишеу дэрежеа - сынактан етюзшп отьфган адамньщбулшык ет кызметш осы жишкте орындауыньщ кабшет1не турашамада болады. Бул PWCno тестш аныктауга физикалыкжуктеменщ куат мелшерш елшеуге мумюндш бар велоэргометрколданылады. Пульс жишп 170 жеткенде келген жумысКуатыньщ Menmepi аркылы куат куппнщ Ka6Lneniniri аныкталады.К|уат-куш1нщ кабшетпличн, ягни адамньщ денсаулык корын(резервш) 6ip минет арасында жугылган оттегшщ ец жогаргымелшерш аныктау аркылы бшуге болады.Бул жагдайда зерттелупп велоэргометр куш T y cip y куатынб1ртшдеп жогарьшаткан жагдайда жугылган оттеп келемшщ ецжогары мелшер1нде (мл/мин х кг) жэне жуктеме куатында PWCno(кгм х кг) карай багалау 5-кестеде бершед!.5-кестеЖасерекшелйстеКерсеткппР>Эйелдер20-29 ОКЖМPWC30-39 ОКЖМPWC40-49 о к жмPWC50-59 о к жмPWCФизикалык жагдайыОтенашар1топНашарП топКанагаттанарлык III топ14,834

Ерлер20-29 ОКЖМPWC30-39 о к жмPWC40-49 о к жмPWC50-59 о к жмPWC60-69 о к жмPWC14,9ЖУРЕК-ТАМЫР ЖУЙЕСШЩ ФУНКЦИЯЛЫК ЖАГДАЙЫНБАКЫЛАУТамырдьщ соту жшлйтн аныкгаган сон, зерттелуилтоктамастан тез (жупрмей) баспалдакден еюнш кабатка кетершгенсон, тамыр дын соту жишпн кайта санау кажет. Егер согуыминетше 110-га жетсе, ол журек-тамыр жуйесшщ - ете жаксышыныкканын, ал 120-га тен болса немесе одан асса-жаксы, 140-танасса - желалucci3 (нашар) шыныкканын керсетедк0КПЕНЩ КАН АЙНАЛЫСЫН БАГАЛАУБелгш 6ip мелшерде денеге куш туйрген сон екпёйщ л р ш ш кквлем1 (9ТК) аныкталады. Алдымен 0TK тыныпггык жагдайда,содан кешн 15 рет отырып, турган сон (30 сек.арасында) 0TK кайтааныкталады. Сау адамда 0TK 15%-га темендейда. Темендеу пайызыйудян жогары болса, ол екпе кан айналысыньщ жеткшйсйз екешнкврсетед!.Организмнщ отгепмен камтамасыз етшуш багалау ушш,тынысты уакытша токгату аркылы етюзшелн сынамалардыколдану кажет.35

ШТАНГЕ СЫНАМАСЫЗерттелупп терец дем алып, демш сыртка шыгармастан,тынысты ani келгенше токтатады. Тыныстьщ токтаган мерз1мш(сек) аныктайды. М^нымен катар тамыр согысыньщ жшлцтнтынысты токтатпастан бурын жэне токгатканнан кейш де санайды.ГЕНЧИ СЫНАМАСЫЗертгелупп 3 рет терец дем алып, дем шыгарады. Дем шыгаружагдайьшда тыныс токгатьшады. Тыныстыц токтаган мерз1м1аныкталады, тамыр согысыньщ ж и ш п тыныс токталар алында жэнетоктаганнан кейш есептеледьШтанге мен Генчи сынамаларыньщ нэтижелер1 (6-кестеде)керсетшген.6-кестеТынысты токтату мерзимТамыр согысы жишпСынама Канагаттан Канагатганар Жаксы 120% 120%багасы гысыз ЛЫК темен жогарыШтанге 39 сек.-тен 40-49 сек. 50 сек.тен 120% 120%темен жогары темен жогарыГенчи 30 сек.-тен 30-39 сек. 40сек.тен 120% 120%темен жогары темен жогары

4-сабакДЕНСАУЛЫКТЫЦ АДАМ ЖАСЫНАЖЭНЕ ЖЫНЫСЫНА КАТЫСТЫ ЕРЕКШЕЛПСТЕР1 МЕНОСЫГАН ОРАЙ АДАМ ЖАСЫН АНЬЩТАУСабактын максаты:1. Денсаулыктьщ жасына катысты жэне жыныстыкерекшелисгер1мен студентгерд1 таныстыру.2. Inrreri нэресте мен 6ip жастан аскан балалардын узындыгын,салмагын жэне басыньщ аумагын аныктауга студенттерд1 уйрету.3. Студенттерд1 тест бойынша кунпзбелш жэне биологнялыкжасты аныктауга уйрету.Такырып бойынша талкыланатын непзп мэселелер:1. Адамнын эркилы жастагы кезендершщ фнзиологнялыкснпаттамасы.2. Балалар денесшщ ecin-даму калпын (бойынын узындьны,салмагы, бастын аумагы) снпаттайтын керсетюштер.3. Балалардын психикалык дамуын сипаттайтын корсетк1штер.4. Балалар организмшщ жыныстык ерекшелнсгерйЖАС КЕЗЕНДЕРШЩ НЕГ13ДЕР1Онтогенездш белшу непздерше - морфо-физиологиялык,элеуметпк-биологиялык жэне элеуметпк - уйымдастырушылыкелшемдершщ жататындыгы мэл1м. Онтогенездщ бастапкыкезещнде, онын морфологиялык, физиологиялык 6ejirinepi жетеюшболып саналады. Бала 6ipTe-6jpre ержетш жэне дамыган сайын,оныц жас кезецдерш аныктауда элеуметпк, биологиялык жэнекогамдык уйымдастыру елшем белгшер1 жётекпп релге ие болады.Ka3ipri кезде адамньщ жас ерекшелйстер1 кезендершщ жалпыгаортак схемасы ретшде бурынгы КСРО-нын жетекпп педиатры,академик А.Ф . Тур усынган схема пайдаланылады. Осы жйсгеуУлкен медициналык энциклопедияньщ (YM3) сонгы убасылымында да келпршген (М.,1976,4-т.,381-383-6.6.).Нэрестенщ ана курсагындагы даму кезец! (антенатальдык):а) урык,тыц эмбриональдыц даму кезещ —алгашкы ей ай (эр ай28 кун шамасында).37

6) бала жолдасыныц даму кезещ (урык) - 3 айдан бастап, 10-шыай толганга дейш.Kvpcaici an тыс даму кезещ1. Жаца туган (неонаатальдык) Ьэтшен бастап - 28 кунтолганга дейш (4 аптага дейш).2. Еметш шагы немесе твменл балалар яслшцдеи жас - 4аптадан 12 айта дейш.3. Сут пстершщ пайда болу кезецдер! - 1 жылдан бастап 6-7жаска келгенге дейш:а) мектепке бару карсацындагы немесе жогаргы яслигебаратын жас - 1 жылдан 3 жылга дейш.б) мектепке дейшп жас - 3-тен 6-га дейш.4. Теменг! мектеп жасы - 7-11 жас.а) препубертатты немесе балалык кез:ул балаларда - 10 жастан 12-13-ке дейш.вдз балаларда - 8-9-дан 12-13-ке дейш.5. Жьшыстык жетшу кезещ - пубертаттык, жасвстрш,мекгептеп жеткшшек жас:кыздарда 12-ден 16-га дешн.ер балаларда 13-тен 17-19-га дешн.Bip кезецнен еюнпп кезецге ауысу тусын жеке адамнындамуындагы шугыл e3repic Ke3i немесе сындарлы (критический)сатысы деп атайды. 0 p 6 ip жас кезещ коршаган орта жагдайынакарай айрыкша физиологиялык ерекшелштер1мен сипатталатынболгандыктан, булардыц туп непзше организмнщ сырткы ортаменкарым-катынасын камтамасыз ететш орталыктьщ басты тетпстершжаткызады.Сындарлы сатьшыц, ягни шугыл взгеру кезецнщ кыскамерз1мд1 шекарасы бар. Осы туста турл1 жуйелердщ кызметтортаньщжас кезевдершде болмаган жаца жагдайына бегамделедьБаланыц организм! бутан дешнп даму кезещнде жаца ортага эл1бешмделмеген едьТагам сипатына орай, бул организмнщ коршаган ортаменбайланысын аныктайтын басты факторы болгандыктан да,профессор И.А.Аршавский курсактагы (антенатальдык) дамукезецдершдеп мына тустарды айырып, ажырата бшуд1 усынады:а) тамактанудыц гистотрофты rypi;38

а ) тамактанудын желток T ypi. Будан сон ол урыктык(эмбриональдык) кезецмен немесе неофетальдык фазаменалмасады. Бул кезде урык ана организш мен жолдасы (плацента),кан айналымы аркылы байланысады. Бул кезец 2 аптага созылатыншугыл сындарлы кезец болып саналады, будан сон фетальды кезенбасталады. Бул туста урык ана аркылы (гемотрофты) жэне урьпсгыкоршаган каганак суы (амннотрофты) аркылы аркылы коректенедьЖаца туган нэресте неонатальдык, кезецнен втедй Бала уызсупмен тамактанады, ортаныц езгерт туратын температуражагдайына, гравнтацияга бешмделу урдкп байкалады, екпементыныстауга кешед1 . Бул кезен туганнан бастап 28 кунге дейнсозылады.Еметш шац 29-шы куннен бастап 1 жылга дешн созылады,нэресте емшекпен емву аркылы тамактандырылады. Бул кездебаланыц денеа шымырлана ecin, козгалыс-жуйке, ой-epiciHiH тездамуы байкалады. Дене апгашкы 2-4 ай шпнде мейлшше дамиды.Косымша коректещцру кезещ басталады.Мектеп кррсацындагы немесе яслидег{ кезец 1 жастан 3-кедейшп аралыкта - балалардын дене дамуы б1ршама белсещц турдежуред1 де непзп физиологиялык жуйелер жан-жакты жетше туседо.Булшык ет келем1 удеп есе бастайды. Еюнш1 жылдьщ соцын алаTicrepiHiH шыгуы да аякгалады. Бала енд1 кызыл шака кейшненарылып, дене мушелер1 сомдала бастаган балалык шакка ауысады.Мектепке deuittzi кезец 3-тен 7 жаска дейшп аралыктыкамтиды. Бул кезецце дене салмагы 6ipTe-6ipre ауырлай бастайды,аяк-колдары узарады, c y n ic T e p i б1ртшдеп тусед1, туракты Ticrepшыга бастайды. Бул туста эр тур® шш агзалардын курылымдарыда 6ip-6ipiHeH ерекшелене бастайды. О й-ep ici айрыкша дамиды.Акыл-ес тез дами бастайды. Ер балалар мен кыздар мшезкулыктарьгадагыайьфмашылык кершк бере бастайды.Твменг'1 мектеп жасы 7-ден 11 жас аралыгы. Бул кезде денедамуьшдагы жыныстык белгтлер айкьш байкалады. 0су, жетигукалпында, сондай-ак дене бтмш деп жыныстык ерекшел1ктердщкал ыптасу ынд агы ер балалар мен кыздар арасындаайырмашылыктар б1рден кезге тусед1.Жогаргы мектеп жасындагылар innci сеяйнс бездершш куртe 3repyi аркылы ерекшеленед1. Кыздар ушш бул кезен - еюнипудемел! жыныстык жеттлу кезещ, ал бозбалалар ушш бул кезен39

40бастама гана. Бул сонымен 6ipre ернс-жн'ер калыптасуыныц, руханидамудьщ киын кезещ.Эр балада биологияльщ дамудыц жекелей ynrici, Typi болмак.Сондьщтан да жасы кнш балалардын рефлекстерщщ дамуынакарап, ересек мектеп жасындагы балалардын екшнн жыныстыкбелгшершщ дамуына, кимыл рефлекстерщщ жетшуше карал,динамометрия керсеткшггерше орай олардын биологиялык жасынаныктайды:Ересек адамньщ жас кезецдерк1. Бозбалалык жас - ерлерде -17-ден 21-ге дейщэйелдерде -16-дан 20-га деши.2. Кэмелеттж жас - ерлерде -21 -ден 60-ка дейщэйелдерде -20-дан 55-ке дейшa) 6ipmnii кезец - ерлерде -21-ден 35-ке дейщэйелдерде -20-дан 35-ке дейшбул кезде дененщ ecyi токталады, агза кызметтершде мeжeлiжетшу жэне туракталган калыптьщ байкалады.э) екшш кезец - ерлерде - 21 -ден 35-ке дейщэйелдерде -55-ке дейшбулкезец нейроэндокринд1к кайта калыптасумен сипатталады.3. Егде жас-ерлерде жэне эйелдерде -75-ке дешн.4. Кари ялы к жас - 75 жастан кешнп кезец.5. ¥зак гумыр суруннлер - 90 жастан аскандар.АТКАРЫЛАТЫН ЖУМЫСТАРДЫЦ МАЗМУНЫМЕН ЭД1СТЕМЕС1¥ры к жэне балалар денесшщ даму калпын аныктайтынтэсшдер«Денен1ц дамуы» деген термин дене бойы мен салмагы ecyiHinдинамикальщ ypflici мен дененщ баска бел1ктершщ дамуы жэнебаланыц биологиялык жетшу1, acipece жаска толар шагындагыстатистикалык жэне козгалыс функцияларын калыптастыру болыпугындьфылады.Кеп жагдайларда кальшты есудеп ауыткулар мен салмакгагыKiuiiripiM артыкщылык турл1 созылмалы аурулардыц алгашкыбелгшер! ретшде танылады.

Ана курсагындагы баланьщ даму кезецшде бойдын удемел>ecyi жэне дене келемшщ улгая бастагандыгы байкалады. Анакурсагындагы даму мерз1мше байланысты бала бойыньщ ecyiжоншдеп жорамал n k ip калыптастыру урД'с> мына тэж1рибегенепзделген формулалар аркылы аныкталады.1. Газ формул асы - урык бойынын ана курсагындагыалгашкы ай кез4нде даму калпы жуктш к айынын квадратына тец.Урыкгын 5 айдан кейшп бойы айлар санынын 5-ке дегенкобейтшдгсше тен болады.2. ¥рык бойыныц узындыгы - жуктшис шамасы 25 аптадан42-ге болганда, кеш нп апталар мерз1м1не 10 см косылады, мысалыж уктш к 30 апта болса, оган 10 косады.3. Дене салмагын аныктау ушш мына формулаларколданылады. Мерз1м 25-тен 42 аптага дейш, урыктын денесалмагы 30 аптада 1300 г тенеледьа) эр келер апта сайын 200 г косу керек.э) ал эр жетпейтш ж еп сайын 1300 салмакган 100 г алыпотыру керек.Eip жас аралыгындагы баланыц дене узындыгы былайшаесентелшу1 мумюн:1. I токсан - алгашкы 3 айда - бой ай сайын 3 см, ал токсан(квартал) сайын 9 см есед1.2. II токсан - ай сайын 12,5 см косады.3. Ill токсан - ай сайын - 1см-ге еседьEip жас ка деш нп бой узындыгына косылар жалпы косымша -25 см, 1 жастан кешн осу бэсевдейдо. Ею жас аралыгындагы бойдынесуше косылар косымша 12-13 см, уш жаста 7-8 см косылады. Оданэраде есу б1ршама калыпты болмак. Кыз балаларда кыска мерз1мд1есу кезещ туракталады, 11,5 жастан кешн бойдыц ecyi жеделдейбастайды.Eip жастан аскан балалардын бой узындыгын шамаменесептеу ушш мына формулаларды пайдалануга болады:1. 4 жастагы баланьщ бойы 100 см болмак. Егерде жасы 4жетпесе, онда бойы 100 см - 80р4-п); п-жас саны.Егерде жасы 4-тен асса, онда бой = 100+6[(h-4); п - жас саны.41

2.2 жастан 15-ке дейш бала бойы 8 жастагы бой узындыгы 130см-ге тец елшеммен шыгарылады, эр жетпес жыл сайын 130 см-ден7 см альшады, ал эр алдагы жыл сайын 130 см-ге 5 см косылады.Дене салмагын аныктау уш*н мына формулаларколданылады:1.Тугандагы дене салмагы..,+800гй) п - алгашкы жарты жылесеппен алынган косымша.2. 6 айлык баланьщ дене салмагы - 8200 г, эрб1р толмаган айсайын 800 г альшады да, келер ай сайын 400 г косылады.3. 2-ден 11-ге дейшп бала салмагы - 10,5 кг+2й; (п-11-гедейшп жас).4 . 12-ден 15-ке дейшп салмак = пЗ-20 кг (п-15-ке дешнп жас).Туганнан кешн болатын дене к¥рылысындагы улкенезгерктерге орай шамамен бой мен салмак керсетюштершщсэйкеепгш мьша формулалар аркьшы аныкгауга болады:5.1 жастагы балалар ушш - 65 см бойда 800 г;a) 9p6ip толмаган бой см 8000-300 г осыдан шыгарылады.э) эр бойдьщ косымша см сайын 8000-250 г.2.3 жастан аскан балалар ушш бой узындыгы - 120 см болса,салмагы 25 кг.а) эр жетпес бой 5 см сайын - (25 кг-нан - 2 кг алу).э) ал келер 5 см сайын - (25 кг+3 кг косу керек).Бас аумагыньщ езгеру1 бала денесшщ даму керсеткштершш6ipi, ейткеш бас аумагы баланьщ биологиялык даму завдылыктарынайкьщдай тусед1. Содан сон, бас суйепндеп кезге тусер ауруларпатологиялык жагдаятты керсетедо. Орта шамамен туардагы басаумагы = 34-35 см. Алгашкы айларда 5 жаска дешн тез есебастайды.Бас аумагын шамамен мына формулалар аркьшы айкындаугаболады:1. Жаска толганша - 6 айлык баланьщ бас аумагы - 43 см.а) эр жетпес ай сайын 43 см -1,5 см алынады.э) эр келер ай сайын 43 см+0,5 см косылады.2. 2-ден 15-ке дейшп балалар ушш: 5 жасар баланьщ басаумагы - 50 см.а) эр жетпес жыл сайын 50 см - 1 см алынады.э) эр келер жыл сайын 50 см + 0,6 см косылады.42

БАЛЛЛАРДЫЦ ПСИХИКАЛЫК ДАМУЫН СИПАТТ АЙТЫ НК0РСЕТК1ШТЕРЖуйке жуйеа турл1 тшдердеп, агзалар мен тораптардагы Шжаткан физиологиялык жэне метабиологиялык урд1стерд1уйлестаредь Балалардагы ОЖЖ удемел1 турде ертерек дамиды.Эдетте адамныц ойлау кабшетшщ 50% алгашкы 4 жыл шнндекалыптасады. 30% 4 пен 8 жас аралыгында, ал калган 20% - 8 бен17 жас арасында.Бал ада алдымен жогары талдагыштар, содан соц барып канакурдел1 уйлеамдшкп тал ап ететш локомоторлык (жерпшкпкимыл) умтылыс дамиды. Алгапшнда кез булшык еттершщуйлеамдшп калыптасады. 2-3 аптанын езшде-ак баланьщ айкын даашык затка кез токтататындыгы, сонан соц козгалатын ойыншыккамойын бурып карайтындыгы байкалады, бул дегешщз козгалысуйлеамдшнт дамуыныц куэа болмак. 1,5-2 айда бала басын у стайбастайды. Содан барып кол козгалыстары уййесшдшгшщ дамуыбасталады.3,5-4 айда максатты козгалыстар калыптаса бастайды (еюколмен ойыншыкты устауга деген эрекет), 5 айда кодцарын созады,заттарды устап калуга умтылады, осы кезецдеп устау эрекепндекезбе - кез екшнп колымен де устауга деген талпыныс, аяктарыменде тыпырлап, букш денесше кимылга деген умтылыс байкалады.7-8 айда - максатка кезделген кимыл дами бастайды.9-10 айда кайшы секшд1 кимыл дар сипат алады.11-12 айда басбармак пен суксаусак уштарымен жер кенетарвдц кимылга умтылады.4-5 ай шамасында булшык еттерд1ц уйлес1мдш1п дамиды(шалкасынан аударылып, екбетше тусе алады).5-6 айга карай екбетшен аударылып, шалкасынан тусе алатынболады.6 айга карай - бала отыра бастайды, бул - аяк булшык еттеуйлес1мдш1п дамуыныц басталганыныц Kyaci.7-8 айга карай - бала ецбектей бастайды.8-9 айда - бала коршамада немесе кереуетте тура бастайды.10-12 ай шамасында аягына турады немесе журе бастайды, алкей балаларда бул кезец - 1 жыл 4 айга дешн де созылмак. Тек 4-5жаска келгенде кэдамп жургс-турыс дамиды.43

Сенсорлык жуйе жэне бас ми калыптасуыныц функционалдыжэне жетшушщ белгйа - сейлеуге деген кабшетшщ пайда болуы.2-4 айда бала ушдейдь5 айда - узактау эндете ушдейдь7 айда - былдырлайды (кейб1р белек буындарды атайды).7-9 айда — сенсорлы сезге ьщгай байкалады, ягни айтканда,еспген сезш затаен байланыстыру кабшеп кезге тусе бастайды.10-11 айда - сейлеу кабшетт пайда болады, жаска толарда,балалардыц Kenniuiiri 10-12 сезд1 айта алады, айта кетсек, кызбалалар ер балаларга Караганда сейлеуд1 ерте уйренедь1-1,5 жаска келгенде - 30-40 соз айта алады.1,5 жаста тутас сейлем курай алады.2 жылда жэй энпме, ертегшерд1 тывдап, кабылдай алады.2,5-нан бастап дыбысты айкын ажыратып, айту ьщгайыжаксарады, сездж корында 200-300-дей сез болады, осы жастанбастап niicip калыптасады, коршаган ортамен карым-катынасамалдарды арасында сейлеу жетекпп орын алады.3 жылга карай -1000 сезге, 4 жылда - 2000 сезге дейш, ал 5жылда сез беи ойлау кабшетт байкалады.ОРГАНИЗМНЩ ЖЫНЫСТЬЩ ЕРЕКШЕЛIKTEPIБаланьщ жыныстык фенотиш 4 ай шама мерз1м1нде анакурсагында даму кез1нде калыптасады.Балалардьщ жыныстык жетшу кезещ узак болады, кызбалаларда 2-3 жылга, ал ер балаларда 4-5 жылга дейш созылады.Жыныстык жетшудщ белгшер1 б1ршама жуйел1 келед1, олбьшайша сипатталады:Цыздарда:9-10 жас - жамбас суйеп есед1, бекселер1 бултияды;10-11 жас - кеуде бездер1 кетершш, том пая ды;11-12 жас - кунтимес орайы улгаяды, кынап эпители1 e3repierepiбайкалады;12-13 жас - кеуде бездер! т1ндершщ.дамуы;13-14 жас - колтыкасты ойпандарына тук шыгады, регаз етекк1р;14-15 жас - жамбас туршщ езгеру1;15-16 жас - безеу байкалуы, реттмен келеттн етекюр;16-17 жас - качка есушщ токтатылуы.Ер балаларда:44

10-11 жас - урык ecyi жэне эбшр жетипмц11-12 жас - куык Ty6i 6e3iHiH улкекн, кемей кенекл;12-13 жас - жыныс мушесшщ едэу1р ecyi, касага туктену1;13-14 жас - дауыстьщ езгере бастауы, аталык урык бездер1жэне эбшрдщ жедел ecyi;14-15 жас - колтык асты ойпандарында туктер1 еседа,дауыстьщ e3repyi, бетге туктш пайда болуы;16-17 жас - ер калпымен касаганын кеделенуь тула бойдынтуктенуц17-21 жас - канка ecyiHiH токтатылуы.45

5 сабакK0PI АДАМДАРДЫН, Г¥МЫРЫН ¥ЗАРТУ ЖОЛДАРЫСабактын максаты:1. Студенттерге картаю кезвдеп организмнщ физиологиялыкерекшелистерщ тусйщру.2. Сауалнама кемепмен адамньщ биологиялык; жэнекунпзбелйс жас керсетюштерщ аныктауды уйрету.3. Кэр1 адамдардын денсаулык керсетюштерщ жасына карайбагалау.4. Биологиялык жасты аньщтау.Биологиялык жастыц жекелей мэнш багалау.Сабак такырыбы бойынша мына мэселелерд1 талдауусынылады:1. Геронтология жэне гериатрия.2. Организмшн картаю кезшдеп физиологиялыкерекшелнсгерк- картаю кезшдеп организмдеп функционалдык езгерктер;- картаю кезшдеп организмдеп зат жэне куат алмасудьщжалпы зандылыктары;- карт адамдардын тамактану ерекшел1ктерь3. Жастьщ узаруына эсер ететш факторлар.4. Геропротекторлар.5. Биологиялык жэне кунпзбелйс жас.6. "Денсаульщсаны".КАРТАЙГАН КЕЗДЕП МАЦЫЗДЫ ФИЗИОЛОГИЯЛЬЩЖУЙЕЛЕРДЩ ЖАГДАЙЛАРЫКартаю - организмде жас езгер1стершен занды турдетуьгадайтын жанамалас физиологиялык урдю. Картаю мен кэршкп,биологиялык урдцс пен жас кезенш, себеп пен салдарын бел inкарастырган жен.Кэринк - жеке дамудын акыргы кезещ, картаю урдкшщнэтижеа. Fалымдардьщ niicipi бойынша, картаю мерз1м1 (кэршк)адам жасьгаьщ узаруына байланысты езгередЬ Ka3ipri уакыттакэршк кезещ 75 пен 90 жас аралыгында етедь Картаюдьщ ce6e6iмен мэселелерш медицинанын eici 6efliMi зертгейд1: геронтологияжэне гериатрия.46

Геронтология - организмнщ картаю кершюш зертгейтшмедикалы-биологиялык гылымнын 6ip 6oniMi. Сонымен катаргеронтология организмнщ сырткы ортага бешмделуш, жасерекшелнстерш, картаюды баяулататын жэне OMip суру узактыгынарттыруды карастыратын шм.Гериатрия - картайган кезде K epiH ic беретш ауру турлершзертгеп, емдеу, алдын алу шараларымен айналысатын медицинагылымыныц 6 ip бел1м1 Организмнщ картаюы карттык кезецгедешн басталатыны белгш. 0 p 6 i p жуйелердеп адам жасынабайланысты езгер1стердщ e p 6 y i жэне эр турю жылдамдыгы картаюурдюше тэн. Картаюдын алгашкы бегшершщ 6 ip i - келденецжолакты булшык ет атрофиясыныц нэтижесшде булшык ет кунннщa n c ip e y i. Жастыц улгаюымен катар, журек-кан тамырлары ЖYЙeciкызметшщ темендеп, шш сол белу (калканша без, буйрекусп,жыныс) бездершщ кызметшщ a n c ip e y i, организмнщ иммундыкжуйесшщ e 3 re p y i байкалады. Жас улгайган сайын дене салмагыезгереда. Ерлерде 35-тен 60 жаска дейш жыл сайын дене салмагы0,2-0,8 кг-дай шамада есед1, ал 60 жастан екешн жалпы денесалмагы азаяды: адам салмагыныц азаюынан басталгандеминерализация y p flici суйек жукаруына себеп болады.Жылдар еткен сайын келденец жолак булшык ет, бауыр,буйрек лимфоидты жуйенщ ceM yi (атрофиясы) байкалады.Кдртаярда ДНК репликациясыныц удемелш темендейщ, кайтажинакталатын РНК саны азаяды. Нэтижейнде жинакталатынбелоктар курамында езгерютер туындайды. Тоза бастаган йндердеабсолютпк рефрактерл!к кезец узарады, лабилдак темендейдьКартайып келе жаткан организмде корганыс кабшетпжеткшкс13 болады, жасуша децгешндеп белсендшк жэнеиммунитетпц гуморальды факторлары азаяды. Бул жагдайдаинфекцияга деген организмн1ц карсы турарлык мумкшдттемендейщ.Kapi адамдарда к а н н ы н сандык K epceTK inrrepi езгеред1. 60жаска карай эритроциттердщ саны кеми бастайды. Ерлердеп жэнеэйелдердеп гемоглобин каллы орта шамамен 60 жаска дейш 150-130г/л болады, ал 60-ка толганда 120 г/л, кебше ересектерде тем1р,В12 дэрумендер1 жет1спейд1.40 жастан кейш канныц ую жылдамдыгы езгеред1, канныкоагулациялык белсендш1п жогарылайды, тамыр шшдеп канныцуюыньщ удей басталгандыгы байкалады.47

Жас еткен сайын журек жиырылу саны темендейд1, муньщнэтижесшде канньщ минеттпс келем1 темендейд1 жэне журекиндекс! кемидьКартаю барысында кан тамырларыньщ атеросклероздык0 3 re p ic T e p i байкалады, олар организмдеп кан агымын бэсевдетед!,жуйельартерияльщ кысым денгеш кетертедь Жылдар еткен сайынфлебосклероз дамиды, ол туптеп келгенде вена тамырларыкабыргасыньщ сершмдшгш жэне кысымын темендетед1,веналардагы кан ую катерш улгайтады. Липидпк алмасу бузылады,холестерин денгеш кетершед1, осыньщ нэтижесшде журектщишемияльщ ауруы пайда болады. Организмдерде отгегш мейлшшепайдалану елше\п азая бастайды, бул тамыр-журек жуйеЫкызметшщ езгеруше экелш сокгырады, нактылай келеек:1. Ерлерде, сондай-ак эйелдерде журек жиырылысы жишн'шщец жогары децгеш темендейщ.2. Кднньщ минетпк келем1, журек индекс! (керсетюпй) 20-30%-га азаяды.3. Журек булшык еттер1н1н жиырылу Kynii темендейд1.4. Кан тамырларьшыц кан агысына керсететш жалпы Keflepriciкушейедь5. Веналалардагы кан кысымы темендейщ, ал бул жэйтфлебосклероз кубылысымен байланысты.бкпенщ TipuiuiiK сиымдылыгы (вТС) тарылады, калдык;аумагы улгаяды, тыные ыргагы жишнедц екпенщ сершмдшптемендей бастайды жэне бронхтьщ етюзгштп езгередь Адамегделенген сайьш екпенщ максимальды желдену мумкщщп 40%шамага дейш темендейщ. Дем шыгарудьщ корлы (резервтпе) келем1- дем алу келемше Караганда азаяды да, екпенщ калдык ауа келем1жогарылайды. Картаярда тыные жишп минетше 23-24-ке дейшбаратындыгы байкалады. бкпенщ сершмдшп азаяды. Бронхтардаауаньщ етюзшу! бузьша бастайды. бкпенщ физиологиялык eniKenicTiriHin улгайганы байкалады.Картаю y p flic i кезшде ес-сана кызмет1 6ipT e-6ipTe темендейбередх. Ой ецбепне деген кабшет темендейд1, шарттырефлекстердщ калыптасуы киындыкпен дагды калпына келтсршедьнедэу1р кыска мерз1мд1к есте сактау кабшеи нашарлайды, ал узакмерз!мдш есте сактау кабшет сакталынады.48

Картайгап кезде ерши кимыл- эрекеттерд1 реттейтш тетиегербузы лады екен, осыныц нэтижесшде карттардьщ 51%-ыньщ кимылэрекетгер!темендейдь Жас улгайган сайын жыл санап, кещспктепдене калпын бакылау киынга согады. Жэй жэне курдай кимылэсерлершщ коршк берета уакыты узара беред1. Сез1мтал нейронхабарларын козгалыс нейронына жетюзу темендейдо, жуйкеcepniniciH етюзу шапшандыгы да шамаланып калады. Булшык ехкупи езшщ бар мумкщщк денгеюне тек 30 жаска караган шагындажетеда, будан кешн булшык ет купи бой бермей, темендей бередо,ал бул жэйт организмдеп белок азаюымен байланысты. Денешширыкгырын жаттыктыру бул урдостщ алдын алады.Жастыц улгаюынан болатын езгеркггер нэтижесшде естесакгау кабшетшщ жэне жуйке ypflicrepi козгалысыньщнашарлауы, сонымен катар бас ми нейрондарыныц юинреюшен (90жас шамасында адам бас миы вз салмагыньщ 10-15% жогалтады)кабшетгшк корсетюпп твмендейда. Уакыт вте ксле мшез-кылыктаб1ркатар езгерктер туып, ецбек жэне акыл денгеш твмендейщ.К^артаюга бет алган организмде ас корыту, зат алмасу ypflicrepiвзгеред!. Адамдардын козгалу белсендшпшн темендеу1нэтижесшде куат беретш материалдарга деген суранысы данашарлайды. Сондыктан да тамактанудыц рационалды да кунарлыболуымен катар, егде адамдар организмшщ зат алмасуерекшелйггерше сэйкес келгеш жен.Осылайша кемелд! адамдар мен салыстырганда, карт адаморганизмшде картаю кезецшде озгерйже туспейтш 6ipfle-6ip жуйенемесе муше болмайды. Занды турде ететш осындай езгеркггерсалдарынан денсаулык корыньщ, бешмделуге деген кабшеттшштщайтарлыктай темендеуг байкалады.0M IP ЖАСЫНЬЩ ¥ЗАКТЫГЫНА ЭСЕР ЕТУШ1 ФАКТОРЛАРКдртайып келе жаткан организмнщ непзп epexiueniri -сырткы жэне inuci ортанын взгеру жагдайларына бей] м дел укаеиетпнщ курт твмендеу1 больш табылады. 6м1р жасьшьщузактыгына накты турде ею фактор эсер етед1: лидоымкуалаушыльщ Kflcuemi жэне крршаган орта.49

Адамдардьщ eMip жасыньщ орташа керсеткшп - ата-аналарыузак жасаушылар арасында жогары болады. Ал ата-аналары кыскажасагандар арасында аталган керсепаш темен болады.Экологиялык ахуал мен eMip салты да адамньщ картаюжылдамдыгы мен керйпсше айтарлыктай ыкпал етедьАдамньщ езше "ауру жамауы" мен eMipiH кыскартуыньщбасты 6ip ce6e6i - стресс. Стресс кептеген ауруларды - журек-кантамырлары, жуйке ЖYЙeci, ас корыту жолдары ауруларыныц етекалуына экелед1. Келецаз зиянды эдетгер де денсаулыкты жогалтуга6ipfleH-6ip себеп. Мысалы: темею тарту, арак iniy, нашакорльщKa3ipri уакытта нагыз эпидемия болып отыр.АЩ11 улттык статистика орталыгы адамзаттьщ басты"жауларьш" жойган жагдайдагы eMip суру узактыгын KepceTeTiHкесте дайындаган. Мысалы: журек кан тамырлары ауруларьшжецсек, eMip жасымызга 17,5 жыл коса аламыз. Егер рак ауруларын80% темендетсек, 2,5 жыл косылады. Коршаган ортаныц acepiнемесе eM ip салты нэтижесше байланыскан ауру турлерш женебшсек эр адамньщ eM ip жасын орта есеппен 22,5 жылга узартугамумйндпс туады. Ягни ер адамдар орта есеппен 92,5, эйел адамдар97,5 жаска дейш eMip суре алады. Бул максатка айтарлыктайденгейге дэр1-дэрмеказ медициналык шаралар мен техникалыкжацалыкгарсыз да жетуге болады.КАРТАЮДЫ БАЯУЛАТУГА ЭСЕР ЕТУ1Ш НЕГВГ! ФАКТОРЛАРКартаю урдюш баяулатуга эсер етупп факторлардьщ 6 ip i -акыл-ой белсендшпн сактап калу екендпчн дэлелдейтш гылымидеректер бар. Организмнщ картаюы, 3c ip e c e ми кызметшщбузыуында айкын кершк бере/u. Ми нейрондарьшьщ уакыт етекеле (баска мушелер, улпалар T3p i3fli), семе бастайды.Нейрондардьщ сакгалып калуы ушш "жатгыгу" керек. Сондыктанда когамдык, K3 cinTiK , мэдени, отбасылык e M ip re белсене араласу -узак eM ip сурудщ 6 ip тетйт болып табылады.Мидыц реттеу мумкшдшнщ жетшу денгеш мен eMip жасынынузактыгы арсьшда тыгыз байланыс бар екендггш гальшдар дэлелдепотыр. ¥зак жасаушылар арсында мидьщ манызды функцияларыныцжогары децгейде сакталгандыгы аныкталган. Олар физикалык,психикалык белсендшк кезшде керше бередь50

Картаю жылдамдыгын темендетуде организм уийн арнайыфизикалык жатггыгулар мацызды роль аткарады (тангы гимнастика,журу, жупру).К^ажетп физикалык белссндшк кез1нде егде адамдарда заталмасу урдкшщ, эр турл1 жуйелердщ кызмет ету кабшггшщсакталуы T itrri оц багытга ecyi байк,алгаи.Картаю жылдамдыгын баяулататын заттар катарына А, С,Е витаминдер^ каротиноидтар жэне селен жатады. Витаминдер менмикроэлементгерд1 кабьшдау жьш мезгшдерше тэуелазусынылады. Витаминдер денсаулыкты сактау жэне организмнщкалыпты кызмет eryi ушш ете кажет. Олар кунарлы заттардьщсниршуше, жасушалардьщ, буюл организмнщ осуше, зат алмасуурдастерше, организмдеп химиялык реакциялардьщ оц багытгажуруше тшмд! эсер етш, ферментгердщ тузшуше, олардынкалыпты кызмет1 мен белсендшгш камтамсыз етуде мадызды рольаткарады. А витаминшщ непзп коздер! жануар ешмдерк ет, май,бауьф; eciMfliK ешмдерщце - жасыл, кызгылт-сары, сары жемгсжндектердекеп болады. Мысалы: сэб13, кауьш, бурыш, ерш, манго.С витаминше ете бай ес1мд1ктер: кара каракат, кырыккабат, тэтабурьпп, итмурын, цитрус eciM fliirrep i. Эгамднс майлары (миндаль,арахис), бидай 1:укымы Е витаминше ете бай. Селёвшц непзпкоздерк ет, балык, моллюсктер, шаянтэрпдшер, жануар майы,цитрус eciM flixT epi, авокадо, алмурт, жарма тукымдары.Ka3ipri уакытга биологиялык препараттар кецшен таралуда.Биологиялык белссщц коспалар (ББК) - тамактану рационынбайытуда косылатын табиги немесе соган жакын боп саналатынбиологиялык белсещу заттар. Оларды биотехнологиялык, химиялыкжолдармен жануар мен оамднстерден, минералды затгардан алады.ББК*да керекп витаминдер мен микроэлементгердщ тйушктшкажетп мелшер1 болады. ББК организмнщ корганьпптык тепгшарттырып, зат алмасу жэне энергетикальщ урдостердо реттейдьСонымен катар адам организмшдеп агзалар мен жуйелеркызметшщ дурыс жумыс icren, ретке келуш камтамасыз етеда.Биологиялык жэне кунтпзбелж жасЭр адамныц организмшщ жас ерекшелжтерше байланыстыкартаю ypflici эр турл1 жагдайда отсдь Кей жагдайда картайьш кележаткан адамныц жагдайы жасына сэйкес кслмейдг Сондыктан да51

картаю керсеткнпш биологиялык жэне кунпзбелш (хронологиялык)жас аркылы аныктайды. Кунпзбелш жас туганнан 6epi еткенастрономиялык уакытпен елшенедь Биологиялык жас организмдепзат алмасу, курылымдьщ, функционалдык реттелю ерекшел1ктер1жэне бешмделу мумкшдитн аныктайтын адамньщ биологиялыкжагдайы жатады. Биологиялык жас кашанда кунтобелж жаспенсэйкес келе бермейщ. Биологиялык жас кунпзбелпс жаска Карагандаужен болса, солгурлым адам улкен болтаны, жэне бул керюшше деболады.Дэрйер В. Сухов Kecreci байынша 03ini3fli езщ1з сурактамалапкервдз, сонда денсаулыцызга байланысты шын жасьщызды бшеаз.Ал 6uiin алган сон, жасарып багьщыз. Жас KepceTKinrrepiалдьщызда. Сурактама етызу ушш колайлы уакыт - тэцертецптамакганганга дейш. Эйелдердщ KepceTKinrrepi кестедепкелпршгеннен 10%-дай темен. Барлык суракка жауап беру ушш,нэтижесшде езвдз туралы барлык мэл1меттерд! жинактайсыз. Содансоц альшган жас керсеткшггерш косып, сауалдар санына белвдз.Алынган орташа керсетюш «здщ нагыз шын жасыцыз болады(7 кеста).7 кестеЖас K e p c e n d n r r e p iТест сауалдар 20 30 35 40 45 50 55 60 654-mi кабаткакетершгенненкейш тамырсогысыньщжнйпп (80 106 108 112 116 120 122 124 126 128кадам мин)Ею минеттенкешнп пульс94 96 98 100 104 106 108 108 110Ж Ш Л Н !KynepflinМИЛЬД1Ксынамасы(мин) 11,5 12 12,5 13 13,5 14 14,5 15Канньщсистолалыккысымы105 110 115 120 125 130 135 140 14552

Г КаннынI лиасголалыкГенчи;ынамасы-гыиыстыщыгарУкеяндеrorcaiy (сек)Кол кушшщ IиенеЬалмагына .катъшасы, % |Абалаковсынамасы:бшкпкксfceidpyДеМбогары аспагагартылып(втер1лу (Рет)Ъырьш Т¥РУ[рет)Ценею жаткан^алыптанзтырганкалынкаселт!ру (рет)' Бондареве»®:ынамасы:кезда5ф аякпентуру (сек)ы м оаттьш ы кврсеткшп, %Кестеде бершен ескертулер:3. 1,5 миль - 2400 м. Сынама тепе жерде тез адымдап журнемесе жупру аркылы еткёршёда.53

6. Дем токхатуды отырган калыпта шже шамалы ауа демдепалган соц, мурынды катгы кысып жузеге асырады.7. Тек ерлер ушш аспага тартылу (эр рет сайьш иекке дейш).9. Колды алга карай толык сштей отырып, орнынан туру.10. Eip аякпен турып, екшнн аякты -пзеш6yrin, екшеш 6ipiHiuiаяктыц Ti3eciHe типзу керек. Тепе-тендпгп жогалтканга дейшаралыктагы уакыт есептеледь11. Оц кол саусактарыныц кунпн саусак динамометр1менаныктап, оныц дене салмагына катынасын шыгарады (калыпкерсетюш 60%).12. Турган жерйцзден мумкнщпзше бшкке ceicipy, ол ушшкабырганы 2-3 м бшктжке дейш белгшеу кажет (1 белшс - 1 см).Кабыргага оц жагыцызбен турып, оц колыцызды жогары кетерш,саусагыцыз жеткен нуктеш белгшейаз (мысалы, 210 см). Содан соцоц колыцызды созган куш мумющцлщзше ceicipeci3. Кемеюшщз оцкольщыз жеткен ец бшк нуктеш белплейд1 (мысалы 245 см).Нэтижеш 6iny ушш 245-тен 210 алынады да Абалаков сынамасыаныкталынады.13. Сымбаттылык керсетюшш аныктау ушш, бел аумагыелшемш балтыр (ец жуан жершщ) аумагыпа боледгКЭР1 АДАМ ДЕНСАУЛЫГЫНЫЦ САНДЫК К0РСЕТК1ШТЕР1(ДЕНСАУЛЫК; САНЫ)Жогарыдагы кестеде келпршеген сауалдар кемепмен"Денсаулык санын" - организмнщ функциялык мумгандичнаньнсгауга болады. Слздщ жасынызга сэйкес келетш калып - 100%курайды. Мысалы, 40 жаста уйдщ 4-кабатына кетер1лгеннен кейшптамыр согысы жишп минетше 116 (100%) емес, 120 рет сокса, ондакалыптыц 96,7%-ын курайды (116:120). Осы керсетюш 2 минеттенкейж тамыр согысы 100 рет емес 104 рет сокса, онда калыптыц 96%-ын курайды. Осылайша алынган нэтижелерд1 есептеп, орташаарифметикальщ керсеткшш бшуге болады. Бул аздщ"Денсаулыгыцыздыц саны" болмак.Егер бул цифрлар с1зд1 канагаттандырмаса, онда вз eMipсалтыцызды взгертуге тура келед1.Квптеген жьшдар бойы жасалган зерттеулер мэл1метгершеКараганда, организмнщ мумкщцнстерш дамытатын жэне жас54

децгейш темендететш 6ipfleH-6ip тюмда жол - ол жузу (тымболмаса аптасына 2-3 рет), жупру (тым болмаса, кушше 20-40минет, арасына кун сальт), кыста шацгы не коньки тебу, жаздавелосипед тебу, кайьщ есу, бау-бакшада жумыс icrey, жыл бойынагимнастика (егер оны аса кажетп жабдык - жагдаяттарына сайотазсе, сауыктыру т ш м д т п eKi есе есер етед1), спортш к ойындар,жедел журю.БИОЛОГИЯЛЫК ЖАСТЫ АНЬЩТАУ(Киевтщ Геронтология гыпыми-зерттеу институты талдаган)Биологиялык жас (БЖ) - бул организмдеп картаю урдюшжуйел! турде тежеудщ амалы. Ерлер мен эйелдердщ биолопшльщжасын аныктау ушш эр турл1 формулалар колданылады.Ерлер ушш:БЖ 1 26,985+0,215хАСК+0,723хДСБ-0,149хТТ¥-0,151хСБ;Эйелдер ушш:БЖ = -1,463+0,415хАПК;+0,694хДСБ+0,248хДС-0,140хСБ;Мунда: АСК - артериялык систолалык кысым;АГЩ ~ артериялык-пульстнс кысым.Бул керсеткштер тонометр кемепмен, отырган калылта 3 рет5 минетпк аралыктан кешн аныкгалып, ец киш елщешесептешнёдьС Б - статикальщ баланс сактау - туракгы тепе-тенщктексершедо: сол аягымен турып, он аягын пзесш бугш, аяк кшмсвтурганда аныкталынады. Кез жабык болу керек, колдары ею жагьшатускен калпында (алдын ала жаттыкпай-ак).TTY - тыные токгатудьщ узактыгы. Тыные токтатудынузактыгы терен тыные алганнан кешн секунд елшем1мен уш ретешпеНед!, эр 5 минетпк аралык сайын, ец улкен елшем есепкеальшады.ДС - дене салмагы, ты н мэншдеп елшем1, кг.ДСБ - денсаулыктьщ субъективп багасы (ДСБ) 29 сурактанкуралган сауалнама кемепмен аиыкталады:1. Басыныз ауыра ма?2. К^андай сыбыстан болмасьш ояна кетссЬ бе?3. Журепщз ауыра ма?4. Соцгы кезде кезодз нашар керед1 деп есептейаз бе?55

5. Сонгы жылдары кулак ecxyiM нашар болды деп ойлайсыз ба?6. Кайнаган гана суды imyre тырысасыз ба?7. Жасы кнпшер Ci3re автобуста, трамвайда, троллейбуста орнынбере ме?8. Буындарьщыз ауыра ма?9. Жагажайга барасыз ба?10. СЛздщ хал-жагдайьщызга ауа-райы езгерктершщ ocepi тие ме?11. Толкыган сэтгерййзде уйьщтай алмайсыз ба, осындай кездерСЛзде болып тура ма?12. Дэрет ала алмайтын кездерйпз бола ма?13. Бурынгыдай езйцзд1 жумыска кабшетпмш деп есептейаз бе?14. Бауырьщыз ауыра ма?15. Басыцыз ай нал а ма?16. Зерденщ темендеу i жэне умытшактык мазал ай ма?17. Калай ойлайсыз, еткен жылдарга Караганда, жннакылаусыз ба?18. Денещздщ эр жершде кушп-жану, шаншу, турпнгудщтэшщзден ете шыкканын сезеаз бе?19. 0звдзд1 куаньпнты, аса кецщщ, бакытты сезшетш сэттерС1зде бола ма?20. К^лагьщыз шуылдаса, бул ci3fli мазасыздандыра ма?21. Ушщздеп шагын дэр1ханада мынадай дэрьдэрмектердквалидолды, журекке кажет тамшыларды езвдз ушш устайсыз ба?22. Аягыцыз ice ме?23. Keft6ip тамакган бас тартатын болдьщыз ба?24. Тез журген кезде енпгеаз бе?25. Белйщз ауыра ма?26. Емдеу максатымен минералды суды пайдаланасыз ба?27. Ауызда жагымсыз дэмнщ пайда болуы мазасыздандыра ма?28. Ci3 жок жерден жылайды деп айтуга бола ма?29. 0з денсаулыгыцызды калай багалайсыз?Алгашкы 28 суракка “иэ” немесе “жок” депжауап беругеболады. “Иэ” деп мына сурактарга № 1-8, 10-12, 14-18, 20-28 жэне“жок”деген № 9, 13, 19 суракгарга жауап колайсыз депесептелшед1. 29-шы суракка жаксы, канагаттанарлык, нашар, етенашар деп жауап 6epinyi мумкш. Соцта eKi жауаптьщ 6ipi -колайсыз болып есептелшедь Сауалнама толтырылгыннан кей in56

жауаптар есепке алынады,формулага енпзшед1.бул елшем БЖ-ты аныктау ушшБИОЛОГИЯЛЫК ЖАСТЬЩ ЖЕКЕЛЕЙ M0HIH БАГАЛАУЖогарыда келт1ршген формулалардьщ кемепмен ap6ipтексерулер адам ушш БЖ-ныц елшемдер1 есептелшш шыгарылады.Тексершер адамныц картайган шамасын кукпзбелж жасына (КЖ)сэйкеспгш бшу ушш БЖ-ныц жекелей елшемш, оньщ мумкш боларжасыныц (МБЖ) елшем1мен салыстыру керек. Осы керсетюшкартаю шамасынын калпын сиапттайды. Индексш (БЖ, МБЖ)есепгеп шыгарып, тексершген адам БЖ елшемшщ каншалыкты езкатарластарыныц орташа БЖ-сына Караганда улкен немесе шамалыекенш 6ine алады. Егер де тексершген адамныц шамасы жалпыядямдяр картаюыныц КЖ мен тецесттршген орта шамасьшан азболса, онда БЖ - МБЖ=0, БЖ/МБЖ-1, ягни б1рдей.МЖ елшем1 мына келпршген формулалар бойыншашыгарылады.Ерлер ушш: МЖ=(0,629хКЖ)+18,56;Эйелдер ушш: МЖ=(0,5 81 хЮК)+17,24.57

6-сабакЖЕКЕ АДАМНЬЩ ДЕНСАУЛЫГЫН БОЛЖАУСабактыц мазмуны :1. Жеке адамньщ денсаулыгын болжаганда ескершуге тгасиденсауяыща innci жэне сырткы факгорлардыд эсерлерщстуденттерге таныстыру.2. Жеке адамныц денсаулыгын болжауда колданылатын, кецтаралган амал тэсщцермен, организмнщ функциялык резерв!н(корын) аныктауды студенттерге уйрету.Сабак такырыбы бойынша талкыланатын непзпмэселелер:1. Денсаульщты болжаудын непзп кагидалары (принциптерО.2. Жеке адамньщ денсаулыгын болжау тэсщцерь3. Денсаульщты болжаудагы медициналык, генетикалыккецестердщ мацызы.4. Денсаулыкты болжаганда ескершуге ттсп кептеген сырткыжэне ш т факторлар.ЖЕКЕ АДАМНЬЩ ДЕНСАУЛЫГЫН БОЛЖАУДенсаулыгыцызда болатын езгер!стерд1 гылыми непздс кушбурын айту - денсаулыкты болжау деп аталады. Болашактагыденсаульщты болжау элеуметпк гигиенаньщ басты такьфыбыбольш саналады жэне де ол жеке адамныц денсаулыгындагы уакыткезеццерше орай болып жаткан езгерюгердщ зацдылыктарынсаралауга непзделген. Гумырдыц мейшнше узактыгын болжаукажет болган туста, ол болашактагы гумырдьщ орта статистикалыкк0рсетк1штер1мен шектслшедь Жеке адамныц шскп гумырыньщузактыгын болжау - 5 жылдьщ шамасында болады.Денсаулык болжамыныц непзп кагидалары1. Денсаульщты болжаудьщ ьщгималдылыгы.2. Субъективтйс жэне объективтк керсеткшггср TipKeci.3. Гылыми непздемелер.Болжам жасаганда, денсаулыкка эсер ететш факторлардыцжиынтыгын адамнан тыскары жэне iniKi куштер деп беле-жараескеру кажет. IuiKmepi агзанын тек (генетикальщ) багдарламасыныц58

багытына байланысты. Осы iuuci факторларга суйене отырып,организмнщ даму кезецдерше байланысты организмнщезгер1стершщ калыптамасын болжауга болады.Ец алгашкы болжам - бул туганга deUimi болжам . Тектуралы генетикалык кецестер жэне тек керсеркшггершщ(генеологиялык) тарихын зертгеу (зерделеу), болашак эке-ананыцгенотипше, фенотипше непзделген, дуниеге келетш баланыцжагдайын нэресте табигатындагы езгерютерд! туганга дейш, тйгпурык б1тер сэтке дейш де мумюнднс беред1 . Тек таралымыныцтарихын жэне курылымдык табиги ерекшелйстерд1 бшудщ взьакересектерге белгш 6ip innci аурулардыц дамуына себепкер болатынinnci факторлар туралы маглуматтар бере алады.Денсаулыктагы осал тустарды аныктау, болашакта денсаулыкжагдайына зиянын типзу ыктимал кауш-катерлердщ алдын алунемесе оларды жою денсаулыкты болжаудьщ непзп максаты болыпсаналады.Сырткы факторлар белгин 6ip аурулардыц катерфакторлары ретшде бейнеленедь Оларга мыналар жатады:а) экологиялык факторлар;э) тамакганудыц физиологиялык мелшерл1 елшемдершщбузылуына байланысты туындайтын факторлар;б) сем1рудщ денсаулыкка типзетш Kecipi - бул эЫресеорганизмде тагы 6ip эмбебапты фактор — гипокинезияныц эсерeryi аркылы накты кершк табады.в) сез1м - кощл-куй;г) зиянды дагдылар, acipece темею шегу, аракка, ecipTKiзаттарына ушрсектис.Дене салмагыныц болмашы есушщ 03i - Tiirri 5 кг болганныцозшде де сем1зд1кт1 былай алып койганда, бул мвдегп турде заталмасу урдкшц бузылуына экеп согады. actpeceлипопротеидтердщ алмасуыныц бузылуы атеросклероз жэнежуректщ ишемиялык ауруыньщ дамуына экеледа.Денсаулык жагдайына сем1зд1кпц типзер Kecipi - организмдетагы 6ip эмбебапты факторлардыц - гипокинезияныц(гиподинамия), калыптасуы, бул кимылдыц жеткиикЫзд1гшен деерекше айкын кершеш. Сананыц сан килы сарсацы жан куйзелклсиякты гипокинезия эсерш удетш, курделещпрш ж1береда. Осысоцгысыныц озшдпс 6ip ерекше мацызы бар.59

Темею шегупширдщ арасында темеюш тартпайтындаргаКараганда, журек-кан тамырлары аурулары 3,3 есе, асказандагыжэне он ею eni шектей ойьщ жаралар 1,5 есе жга кездеседь TeMeKiтарту катерд1ц ерекше турлерше жатаганымен, жалпы алгандатемею шегу iciK ауруларыныц катер факторы болып саналады. Жаскезшен темею тартатындардьщ темеюш ауызына алмагандаргаКараганда, ертерек кайтыс болатъшдыгы да ем1рде жш кездёеедьТемеюге жастай эуестешп, оны кунделоси дагдыгаайналдыргандардын кешн осы эдетке такелей тэуелд1 болатывдыгыда жасырын емес. Олай дегешм1з, жастар темеюге негурлым ертебой урса, согурлым олардыц есейгенде дс тсмскщен бас тартуыкиынга туседкК^ойылган суракгарга жауап берген жастардыц Ko6i темеюнщкандай зардабы бар екешн бите бермейтш болып шыкты.Эмбебаптыц acepi бар катер факторынъщ тагы 6ipi - олшнмдйске салыну. Сананьщ улануы, кан кысымыньщ кетерщушенболатын эр килы аурулар, созылмалы окпе кабынулары, бауыраурулары, жукпалы жыныс аурулары, туберкулез - imiMfliicKeушрсек адамдарда, бутан ыкыласты емес гургындарга Караганда, 2-2,5 есе кеп кездеседьКАЛЫПТЫ КИМЫ Л БЕЛСЕНД1Л1ГШЩ АНЬЩТАМАСЫ(И. С. Глазунов бойынша, 1989)Калыпты кимьш белсендшгш аныктау ymiH, темендепсуракгарга 6ip немесе б1рнеше орныкты жауап беру керек.1. Лифт бола тура, ci3 эдетге баспалдакрен жаяу кетертеаз бс?2. Келнтшздо пайдаланудьщ орнына жаяу журейз бе?3. Межел1 орыннан келшщзд1 эр1рек коясыз ба, бараржерйцзге дешнп жолдьщ бтршамасын жаяу журш ету ушшкелшщзд1 межел! жерге желтей тастап кетеш бе?4. Туе кезшдеп узше кезшде немесе кешю астан кешн жаяужуреЫз бе?5. К^алган жерда жаяу журш ету ушш келжген 6ip аялдамабур ын шыгасыз ба?Белсещц турде калыпты кимьш жасаган кезде - дененщ артыксалмагы, диастолалык-артерияльщ кысым, кандагы холестериннщ60

шогырлану денгеш темендейд1, липопротеидтердщ тыгыздыккерсетачн жогары болады, саны кебейедьКимыл белсендиип калыпты децгейден темен болса, ерадамдардьщ журек инфаркпсшщ 1,5 есе кебею кауш туындайды, алэйелдерде - бул 2,4 есе жогары болады.Суракгама «Fki» немесе «К,араторгай»Орталык жуйке жуйеа (ОЖЖ) организмде exin жатканурдктерге, агза мен баска мушелер кызметше эсер етш, реттепотырады жэне де эр адамда бутан катысты езшдж ерекшел1кгер1болады. Сол ОЖЖ 5% ерекшелштерше орай адамдарды «Yici»(интраверт) немесе «Караторгай» (экстраверт) деп еюге беледй Булсау адамньщ жауап кату ерекшелпсгеркТыныштык калпында 1 минут бойындагы журектщ жиырылужиьппн (ЖЖЖ) жэне тыныс алу жишйтн (ТАЖ) есептеп, журекжииипн тыныс жишипне ондык сандарьша дейш беледкЖЖЖ: ТАЖ (ондыктарга дей!н)Егер де нэтиже 5,0-ден кеп болса, онда ci3 «Караторгай»катарына жатасыз.Егер де нэтиже 4,0-ден - 5,0-ге дейш тен болса, онда ci3«Y Kici3».Егер де белу нэтижеа 4,0-ден кем болып жатса, онда ci3аритмик «Кегершж» болдыныз.Ci3 экстраверт немесе интравертс13 ба?0з1н1зге сэйкес келетш пшрлер белпсш («а» немесе «б»)айналдыра коршай жиектещз.1 .а) Мен саяхат жасауды унатамын. dcipice ол кез уйренбегенерекше 6ip эсем кернгп жер болса, xiirri жаксы.б) Мен кандай да болмасын кауш-катерл1 icxi аткарудыжактырмаймын.2.а) Мен кем дегенде 40-50 адам катысатын семинарлардыунатамын.б) Кеп Kici катыскан семинарлардан repi, 6ip мезплде 8-10адамды окытатындарын тэу1р коремш.3.а) Мен халыкпен катынас жасауды унатамын.б) Мен кейде жалгыздыкты унатамын.4.а) Сабактьщ жоспарын жазганнан, 50 адамды окыгкдндыартык керемш.61

62б) Мен 50 адамды окытканнан, сабактыц жоспарынжазганды жаксы керемш.5. а) Мен дос-жораларымныц кеп болганын унатамын,б) Менщ жакын достарым гана бар..6. а) Мен ел алдьшда сайкымазакганып, кылжактау дурыс депойлаймын.б) Мен ез1м жаксы бшетш адамдар болмаса, олардыналдында ешкашан кылжактан, акымактык жасамаймын.7. а) Мотоциклда мшуден - бул шын мэншде жаннын рахаты.б) Мотоцикл - бул каушта Мен мотоциклге мшбес ед1м.8. а) Менщ окытушы болгым келедйб) Мен кезге туспей жумыс icTeyfli (жоспарлауды,уйымдастыруды) унатамын.9.а) Егер мен сабак алдында ез1мнщ жазбаша естелнчмд1жогалтып ал сам, онда сабакгы ойша журпзе аламын.б) Егер мен сабак алдында ещмнщ жазбаша естелпчмд!жогалтып алсам, онда урейленш, байбалам саламын.Ю.а) Мен топ алдьшда сейлегещц жаксы керемш.б) Мен топ алдьшда сейлегещц унатпаймын.К,орытынды жасацыз: («а» мен «б» эрштершщ санын есептещз)«а» = 7 не 7-ден жогары болса, онда ch экстравертаз. Ci3елмен катьшас орната бшгендпстен бакьптысыз.«б» = 7 немесе одан темен болса, ci3 интравертаз. Ci3жалгыздьщты унатасыз.Егер Ызде «а» жэне «б» саны тец болса, онда ci3 кеншткалдында да, жалгыз калганда да капаланбайсыз, езйцзд! жаксысезшеаз.Сурактама Журек-тамыр жуйестщ куйзшс эсерлершедеген тезт. туртдпыпыгы (стрессоустойчивость) (сынама -«есеп»).30 секунд ншнде мейлшше тез арада жэне мумкиццгшшс катеж1бермей дауыстап, бутш саннан жупсыз санды (мысалы, 555-3)альщыз.Суракгамага дейш жэне одан кейш б!рден журектщ жиырылужилнтн есептен шыгару кажет.

Журек жиырылу жиш п езшщ калпынан 30% жэне будан дажогары тамада болса, онда журек-тамыр жуйесшщ колайсыз сез!мкуйзелгсшщ эсерше тураксыз болгандыгын бщщредо.в з денсаулыгьщызга езйдо калай карайсыз?1. Тамак TapTi6i:а) ертецпсш тойына тамактанамын, тустис уш турл1 тагамиантур ад ы, KeunciciH жещп тамактанамын.э) кей кезде туею жэне Kenuci асты ннпей-ак журе беремш.б) ешкандай рет-тэртш жок.2. Темею шегесЬ бе:а) жок.э) ия, кунше 1-2 сигарет.б) ия кунше 6ip корап.3 .1(шмдйс unecb бе?а) жок.э) кей кезде.б) жш ниемш, себепйз, женаз hue беретш кез1м де болыптурады.4. Кофе iinecb бе?а) ете сирек.э) кушне 2 кесе ниемш.б) кофеаз журе алмаймын, кофеш жи1 нпемш.5. Ертенпсш дене шыныктырумен айналысасыз ба?а) ия.э) туракты турде айналыспаймын.б) жок.6. 0 з жумысыцызды орындаудан (оку, баска да м1вдетп)рахат аласыз ба?а) ия.э) жок.б) ыкылассыз орындаймын.7. Дэр! - дэрмек iuiecb бе?а) жок;э) аса кажет болтан жагдайда;б) ия, жш колданамын.8. Цандай созылмалы ауруларга душар болдыцыз?а) жок;э) жауап беруге киналамын;63

б) ИЯ.9. Ci3 0Э1ЩЗДЩ демалыс кундервдзда саяхатка шыгуга,спор I пен шугылдануга, белсеида турде демалуга арнайсызба?а) ия, унем1.э) мумкшднс болса.б) жок.10. Некещз сэтп болды ма?а) ия.э) онша емес.б) сэтсв.11. Жыныс катынасы с!зд! канагаттандырады ма?а) ия.э) ауыз толтырып айта алмас ед1м.б) жок.12. Ецбек демалысыцызды калан отюзуад калайсыз?а) барынша пайдалы.а) кещлдц жолдас-жоралар арасында.б) уйДе-13. Жумыста немесе ушцвде взщЬд! унем! ашулаидырыикештетш, мазацызды алатын жагдайлар болып тура ма?а) жок.э) ия, алайда мен оган мэн бермеуге тырысамын.б) ия.14. С1здщ бойыцызда калжыцбастык касиет бар ма?а) бар.э) калжындасуга жапы кргар адамдарды сыйлаймын.б) жок.ЕсептецЬ:а) 4 баллэ) 2 баллб) 0.Нэтижеш багалау:38-деи 56 балга дейш болса, аздщ 100 жасауга мумкшдющзбар. 0з денсаулыгьвдызды баска жагдайларга Караганда кеб1рсккутеаз, кецт-куйвдз жаксы.Егер де алдьщгы уакытга да салауатты eMip салтын сактайтынболсацыз, онда куаггылык пен ем1рге деген критарлык картайгангадейш айнымай сершщз болмак.64

19-дан 37 балга дешн - 61реумен катар отырып 6ip шыныкофе iiiiy - салихалы эцгше-дукен курудын сипаты бола алмайды.С1здщ денсаулыгыцыз мыкты болумен катар, кецш-куйодз де унешкетер^цю болады.Ci3 елмен жаксы карым-катынас орната аласыз,достарыцызбен де жш кездесш турасыз. 0з ем1рвдзд1 аса мэщиететш рахат сезшдерден де бас тартпайсыз. Алайда, б1ркатаркунделйсп дагдылардын кешн денсаулыгьщызга зиянын типзшалмау жагын да естен шыгарманыз. бзвдздщ eMip дагдьщыздыкайта 6ip саралап кервдз. Жасанды турде тараштанудансактаныцыз. Спортпен шугылданып, сапарларга шыгып, негурлымбелсещц ёшр суруге тырысьщыз.0-ден 18-ге дейш - ез денсаулыгьщыз езодздщ кольщызда.Фздщ бэлюм, ез денсаулыгьщызга кедшщз толмайтын болар.Бойкуйезджке салына берсещз, аурудын да ауылы алые болмайды.Дэрэге де эуестенбещз.СЫНАМА¥зац ётр суреттцЬд1 цапай аныцтауга болады?Сурактар мазмуньш кептеген гылым зерттеулер непзшдеамернкандык галым Р. Шульц курастырган, осы сурактар тззбеЫкемепмен ез гумырьщыздьщ узактык мумкшдиш бшуге болады.Гура^нама б^здщ дагдыларымыздьщ эсерш, ешр салтымыздьщерекшелйстерш, мунымен катар кейб1р биологиялык факторлардыескерген жэне бгадщ элеуметпк, мэдени жагдайларымызга орайикемделген.0Mip жагдайы, мшез-кульщ дагдыларыКутшген жыл саныер эйелКдлай болганда да 6ipereft жагдайларда64 72Егер де cis 50-60 жас аралыгында болсаныз10 косынызЕгер де жасыныз 60-тан асса2 косынызЕгер эке-шешещздщ екеу1де немесе атаныз яки эжевдз 80жыл немесе будан кеп жасаса5 косынызЕгер де эке-шешешздщ 6ipi, атацыз элде эжещз, атанызнемесе швдз, эпкещз немесе карындасьщыз журекталмасынан элде ми инсультшен 50-ге жетпеген кезшдедуниеден кетсе4 альщызЕгер де осы аурулардын 6ipiHeH жакын туыстарьщыздын6ipeyi 60-ка караган кезшде кайтыс болса 2 алыныз65

Егер де эке-шешещздщ б1ршде, атацызда немесеэжещзде диабет, калканша бездершщ бузылуы, кеудеiciri, демпспе немесе созылмалы бронхит болса 3 альщызЕгер де некеде турсацыз 3 косьп^ызЕгер де ci3 25-тен ассацыз жэне уйленбесещзэр 10 жылдан1 жылды альщызБещщздщ жуандыгы 2,5 см кеуде оралымынан артыкболып турса 9p6ip 4,5 кг артык; салмагыцыздан 2 альщызЕгер де ci3 40-тан ассацыз жэне аздщ салмагы^ызмелшерден артык болмаса 2 алыцызЕгер кун сайын жаттыгулар жасасацыз унем1 (мысал 3 косыцызушш -аптасына 3 рет желе жортып) жедел адымдапжуретш болсацызЕгер де сюдщ жаттыгуларыцыз, машыктануларыцызкашан да туракты жэне кажырлы (мысалга, аптасына 3рет узак кашыктыкка жупру) болса 3 косыцызЕгер де ci3 отырып жумыс icTecioi3Егер де жумысьщыз дене кимылына байланысты болса 5 косыцызЕгер де ci3 шамамен гана пшмдж ипетш (аптасына 1 рет 3 алыцызкана), тйгп шшейтш болсацыз 3 косыцызЕгер де ci3 аптасына 2 рет iniiMfliK ппсещз 2 косыцызЕгер де есейген шагьщызда Шмдиске эуестенебастасацыз 8-10 алыцызЕгер де ci3 темею шексещз: 1 альщызКунше 1-2 корап 4 алыцызКун1не 2 кораптан асыра 8 алыцызКунше 1 корапка жетер-жетпес 2 алыцызЕгер де ci3 темеюн1 туракты тартсацыз 3 альщызЕгер де ci3 езщ1здщ байсалды есебщгзден жацылмайтынболсацыз 2 косыцызЕгер де ci3 езщ1зд1 бакыттымын жэне жалпы еШрдагеризамын деп санайтын болсацыз 1-5 косыцызЕгер де ci3 езщ1зд1 бакытсызбын деп санап, камыгыпжэне оган ез1м юнэл1мш деп журетш болсацыз 1-5 алыцызЕгер де ci3 орта мектепп бтрмесещз 2 алыцызЕгер де жогары бш!мд1 болсацыз 3 косыцызЕгер де ем1рщ1здщ кеб1н ауылда етшзсещз 4 косыцызЕгер де ем1р1ц1здцц кебш калада етюзсещз 2 алыцызЕгер де тэулггше 9 сагаттан артык уйьщтайтьш болсацызЕгер уй1ц1здеп жылылык температурасы 20*-дан аспай 5 алыцызтурсацыз 3 косыцызЕгер де Ыз жи1 ауыра берепн болсацыз 2 алыцыз66

7 сабакДЕНЕ ШЫНЫКТЫРУ АРКЫЛЫ САУЫКТЫРУДЬЩНЕПЗП TYPJ1EP1. САУЬЩТЫРУ YIIIIH П АЙДА Л ЫНЫ ЛАТЫ НКИМЫЛ ЖУКТЕМЕЛЕР1БОЙЫНША МЕДИЦИНАЛЬЩУСЫНЫСТАРДЫ КУРАСТЫРУ.Сабактын максаты:1. Студентгерд1 шыныктырып, сауыктыру сабактарынын непзптурлер1мен таныстыру.2 .0з организмшщ шыныгу дeнгeйiн багалайтын белексынамаларды етгазетш эд1стерд1 игеру.3. 0зще дэлме-дэл келетш дене жуктемесш сынама нэтижелершеорай тандап алуды студенттерге уйрету.Сабак такырыбы бойынша мына мэселелерд! талдауусынылады:1. Дене жуктемелершщ турл1 агзалар мен жуйелердщфункциялык жагдайына acepi.2. Денеш шыныкгырып, сауыктыру сабактарынын непзптурлерь3. 0p6ip адамньщ денесше тусетш жуктемелерд1 пайдаланужешнде бершетш медициналык усыныстарды курастыру.4. Дене жаттыгуларымен айналысуды бастайтындарга арналгандене шыныктырудын турлерь5. 0з денесшщ шыныгу жагдайын багалау aflicTepi.СТУДЕНТТЕР ОРЫНДАЙТЫН ЖУМЫСТАРДЬЩ КЫСКАШАМАЗМУНЫ МЕН ЭД1СТЕР1Дене жаттыгуларынын турл1 агзалар мен жуйелердщфункциялык жагдайына зсерлер11. Дене жаттыгуларынын эсершен булшык етгерде б1ршамезгер1стер болады. Егер булшык еттер уакытша кимылсыз куйдетуратын болса, онда олар элаздене бастайды, болбырайды, кёлешюппрейеда. Дене жаттыгулары олардьщ келемш улгайтады,ныгаюына ыкпал етеда. Мунымен катар, булшык еттердщ ecyiолардагы талшыктар санынын кебеюгаен, узаруынан емес,67

жуандауы эсершен болмак. Булшык етгщ созылуы, тонусыжаксарады, кан айналымы жэне булшьщ етгщ коректену1жаксарады.2. Дене жатгьнуларымен айналыскан кезде кептегенкапиллярлар кецешп кана коймайды, олардыц саны да 61рденкебейе бастайды. Ocipece, бастагы ми капиллярлары санынынесушщ ерекше мацызы бар, кезшде И.М.Сеченов ми дамуыурд1сшде булшьщ ет козгалысыныц мацызын талай атап еткенболатьш.3. Жаттыгу кезвде организмнщ отгегш тутыну децгеш бхрденкетершед1, ейткеш булшык ет жуйеа каншалыкты белсещп кызметierece, журектщ де жумысы соншалыкты кушейедь Денешыныктырумен, спортпен айналыспайтьш адамнын журек бул ты кeri эр жиырылыс сайын колкага 60 мл шамасында гана солкарыншадан лыксып шыгарылатын болса, жаттыккан адамдажэйтыныштык жагдайда 6ip жиырылыстьщ ез1нде колкага 90-100 млкан куйылады. Жаттьщпаган адамда журек минетше шамамен 70рет жиырылады, ал спортшыларда пульс жишп 1 минут iniiime 50-60 рет согатын болады. Кейб1р спортшьшарда пульс 40-тан аспайды,6ip сезбен айтканда, жаттыккан адамньщ журеп систола сайынканды кеп шьн'арады, ягни журеп унемщ де утымды жумыс icrreiw.4. Дене жаттыгулары екпенщ TipniuiiK сиымдылыгын кецейтед1,кабырга шем1ршектершщ икемдшйтн жаксартады, тыные еттершкушейтед1, олардьщ тонусын жогарылатады. Тьшыстьщ минетпккелем1 (ТМК) - калпы 8 литрден кеп болмайды. Ал тез жэне баркуппмен жургенде не жузгенде, ТМК 20 есе кебейед1, ягни 120-130литрге жетедь5. Дене шыныктырумен айналысу зат алмасудыц барурдютерше жэне зэр шыгару агзаларынын жумыстарына дурыс эсеретедо, кан тасьшалдау, лимфа жуйесшщ функциясын кушейтедь6. Дене жаттыгулары жамбас куысында канньщ ipKuiin калуын,катпаны (запор), геморройды болдырмайды.7. Кандайда болмасын дене жуктемеы - склероздык езгер1стерд1болдырмайды. Дене жаттыгулары адамньщ психикасына да улкенэсерш типзед1. Осынын эсершен жуйке жуйесшщ куш-куаты еседЦinuti селшс бездершщ жумысына дем беред1 жэне жагымды эмоциятудырады.68

8. Дене шыныктырумен айналысуды бастайгындар упинквптеген эр турл1 дене шыныктыру жаттыгуларынын молжиынтыгыныц арасындагы ец 6ipimui орынга шыгаратындары:сауыктырар жупрк, журумен алмастырып туратын жупру,аэробика, шейпинг, жузу, туризм, ерйс гимнастикасы, тэцертецпсауыктыру гимнастикасы, дэстурл1 гимнастика жэне тынысалужаттыгулары.ДЕНЕ ЖАТТЫГУЛАРЫМЕН АЙНАЛЫСУДЫБАСТАЙТЫНДАРГА АРНАЛГАН ЦАГИДАЛАР1. Жуктеме организмнщ табиги мумшндштерше сайма-сайболуы керек. Эр кашан да вз мумкш - шамасынан аспау кажет,кашан болмасын езщнен жас немесе куштшермен 6ip топтаайналыспа. Алгашкы кезде жалгыз айналыскан дурыс, ейткеш тигпею адамга жалпы тенбе-тен келетш жуктеме влшёшн табу мумкшемес.2. Дене жаттыгуларымен айналысу 1 адамга тек куанышсыйлауы керек. Жаттыгу узактыгын шектейтш сол кездел адамгаквнш ce3iMi.3. Жуктеме кашанда ер адамга нактылы жагдайда мейлшшеынгайлы (оптимальды) болганын есте туткан жен. Оптимум - ол ецужен нэтижел1 жуктемешц ец Kimi ёшпеш. Нэтиже жаттыгуелшемше тйселей байланысты болады деген niicip - кате niicip.Еалымдар калыпты eMipre кажетп йршшк эрекеттерд1 камтамасызету, денсаулыкты тур акты ету, белсенда узак гумыр суру ушшаптасына 2000 ккал куат шыгынын жуйел1 турде карастыру кажетдеп санайды. 1 сагат баяу жаттыгу кезвде 600 ккал куат кететшшескерсек, онда аптасына 3 сагат жаттыгу немесе 3 жаттыгу - 1сагаттан болып шыгады. Жуктеме scipece жаттыгудыц бастапкыкезвде шаршатпауы жэне жумыска деген кабшеттн темендетпеу!керек. Жаттыгу керек, 6ipaK та аса шаршамауда кажет-ак. ’’Шамаданартык зорлану емес, кайта саулыкка жайлы тиетш жуктемеденсаулыкты ныгайтады” - деп есептейда спортшы дэр1герлерЭ.Дойвер мен Т. Манк.4. Дене шыныктырумен тэурпктщ кез келген уакытындаайналысуга болады, ал айда тамактанганнан кейш 1,5-2 сагат уакытдем алган жен.69

ЖУРЕК ЖИЫРЫЛЫСЫНЬЩ ЖШЛ1ГШЕ (ЖЖЖ) БАЙЛАНЫСТЫЖАТТЫГУ РЕЖИМДЕРШЩ ТУРЛЕР1М.В. Волков баскарган Мэскеу спортшылар дэр1герлерш1цтобы сонау 1980 жылы дене тэрбиеамен айналысушыларга арнап 3непзп жаттыктыру режимдерш (журек жиырылысынын жишитнекарай) дайындаган болатын. Ka3ipri кезде осы усыныстар жаттыгужоспарларьш жастан кезде колданылу ушш барлык спортшылардэршерлерше усынылып отьф.1. Жаттьну жуктемесш жузеге асыру кезшде журекжиырылысынын жшлйт 120-140 болса, онда бул жумыс тугастайаэробты болтаны, ягни мундай жагдайда оттепне деген кажеттшктуындамайды. Мундай режимде 1 минет шннде оттеп мейлшшеHrepinefli. Бул режим дене шыныктыруды жанадан бастаймындегендерге, эларегендерге немесе журек устамасынашалдыккандарга усынылады.2. Жаттыгу кез!нде журек жиырылысы 1 минетте 140-170-кедейш сокса, онда бул аралас аэробты-анаэробты режим болтаны. Олжагдайы жаксы, д ет сау спортшыларга, кептен 6epi спортпенайналысып жургендерге, 60 жастан аспагандарта усынылады.3. Жаттыгу кезшде журек жиырылысынын жишп 6ip минетте170-тен асса, онда бул анаэробты режим болтаны. Бул ту стаорганизмнщ куатпен камтамасыз erinyi оттегшаз ретгеледа де,оттегшщ кажеттшп арта туседь Мунымен катар бул режим кезшдеанаэробты мумкшдйетер жэне оттеп жеткшшпздптне тез1мдшк тездамиды. Журек жиьфылысы жишгшщ есуше орай еистолалык канкелем1 есед1, ол пульс 130-болганда, езшщ ецулкен елшемшежетедь Жаксы дайындыктан еткен, денсаулыгы мыкты, жаксыдэрпер бакылауында журген спортшылардын бойындагы канайналымыныц одан dpi кушекм олардагы журек жиырылысынынжшленуше (ЖЖЖ) байланысты болады. Буцан шыгатынкорытынды - алгашкы жатгыгулар 1-nii режимде eTyi керек, пульс120-140 сог.1 мин шпнде болтаны дурыс.Дене шыныктыруды бастаушы ец алдымен ез организмшщканшалыкты дэрежеде шыныкканын багалауы тшс.Демек, куатгыльны шекп мумкшдштщ 50-60% курайтын кушTycipy адамдар организмшщ гормондык scepi мен корганысын70

ынталандырады, ал жукгеме 60-85%-дык шамада болса, онда булфункциянын темендеуше экелш соктырады. Демек, козгалысрежимшц непзш елшелшген шамада дене жаттыгуларын кураукерек. 0з-ез1цщ багалау тэсшш пайдалануга да болады. Егер де Ci3табиги калып жагдайыныз бойынша орта децгейден темен не буданда теменге жататын болсацыз, онда 6ip жаттыктыру сабагынынузактыгы 30-40 минеттен аспауы, пульс 140-тан жогары болмауыкерек, орташа децгеймен жаттыгу узактыгы 30 минеттен аз,сонымен 6ipre пульс 140-тай болуы керек, ал ортадан жогары жэнежогары жагдаймен жаттыгу 20 минет. Сонымен 6ipre дене жагдайыортадан темен жэне будан да темен болса, онда денежаттыгуларымен аптасына 6 рет, орташа 3-4 рет, ал жагдайыортадан жогары, ете жогары болса 20 минетган 2 рет айналысуыкерек.взЬпн дене жагдайын адамныц он багалау Tscuiaepiвз организмш 3p6ip адамныц езшщ багалауынын кептеген эркилы мумкшдистер1 мен амал-тэстдер1 бар. БЬдщ усыныпотырганымыз, солардыц шйндеп ец карапайымдары, булар курдел1кондыргыларды, аппараттарды, тренажерлердо кажет ешейда,Журек жиырылысы жишпн дэл аныктау упйн, алгашкы 10 секундшпнде жаттыгу сабагынан соц пульсп санау керек.1. Журек кызметш багалайтын ортостатикалык сынамаШалкацнан жай дем алып, 5 минет жату, содан кешн осыкалыпта 1 минет иншдеп пульсп кайта санау керек. Жатып жэнетурып елшенген журек жиипгшщ аралыгындагы айырмашылыгынакарап, организмнщ жагдайын аныктайды.а) айырым 0-12-ге дейш жишсе, дененщ жаттыгу калпыжаксы, физик алык жагдайы жогары децгейде болтан, алжаттыктырылмаган адамдарда айырым 13-18—ге жетед1;э) айырым 18-25 болса, дене жаттыкпаган, дененщ физикалыкжагдайы орта децгейде;б) айырым 25-тен кеп болса, ауырып калар межеде, денежагдайыныц децгеш темен.71

2. Организмнщ жаттыгу децгейшщ калпын мына сынактамакемепмен бшуге болады: тает жогары кетере 15 сек жупру.Пульстщ алгапщыкалпына келу мерз1м1 БагаЖаттыгу керсеткшп(мин)1 минет уздок ете жаксы2 минет жаксы жаксы3 минет канагаттанарлык орташа4 минет канагаттанарлыксыз жаман5 минет титл нашар ете нашар3. Жуктемеден кейшп тыныс алу жиипгш аныктау: 45 секшшде (жедел каркынмен) 40 рет отырып-туру.Тыныс алу жиипгш in Багакалпына келерузактыгы2-2,5 минетузд1к3-5 минетжаксы6-7 минетканагаттанарлык8-9 минетканагаттанарлыксыз9 минеттенаса ете нашарЖаттыгу керсеткишете жаксыжаксыорташажаманаурудынтурсычалдында4. Жуктемеге дейш жэне одан кейшп окпенщ TipuiiniKсиымдылыгын (ОТС) аныктау. 0TC кургак спирометр кемепменаныкталынады. Осыдан кешн тексершупп баскышпен (сатыбаскьпптары 40-тан кем болмауы керек) 3 рет жупре кетершед1,тагы да жуктемеден кейш 6ipimni Юсек шпнде 0TC аныкталынады.Жуктемеден кейшп0TC улгаюы, см Бага Жаттыгу керсеткшпкерсеткшпмен10 см3уздокете жаксы200 см3жаксыжаксы300 см3 канагаттанарлык орташа350 см3канагаттанарлыксыз жаман350 см3ете нашарауруЕгер де 0TC - дене жатгыгуларынан кейш азая бастаса, онда булкажудьщ белпы.72

5. Жукгемеге дети, бран кешн артериялык кысымнынелшемш аныктау.1 минет шннде жедел, куаттырак SO per денет алга устап,теревдрек ецкешп, бой тузеу керек (аякты та устал, колды еденгежегюзш типзу керек).Систолалык кысым Диастолалык(CIO Kepcendmi кысым (ДК) Бага Kepcendmiсынап баг.мм.(с.б). Kepcendmi мм(сб.)СК 5 мм кетериш ДК езгермеда уздакСК Юмм кетерищ ДК 0-ден 5мм жаксыСК 15 мм квтершди ДК 5 мм астам канагаттанарлыкСК 20 мм кетерщщ ДК 10мм канагаттанарлыксызкетерщщЖаттыгуKepcendmiжогарыжаксыорташажаманОрганизмн1ц шыныгу децгешн аныктайтын неше турл1суракгамалар мен тэсщцердщ комакгы жиынтыгы бар. Б1здер енкарапайым угымды турлерш тандап алдык, мунда спорткондыргыларынын (аппаратурасыньщ), тренажерлердщ жэнекурдеш медициналык куралдардыц кажет1 жок.Жаттыгуды жацадан бастаушыларга арналгандене шыныктырудын турлер1I. Жортак *yripic. 1965 жылы Жаца Зеландиянын Оклонддеген каласында елда елец етгазген "0Mip ушш жупру" деген шагынютап жарык кердо. Бул ютартыц болашагы аса зор бодцы. ГартГилмор деген журналист жаттыкгырушы Артур Лидьярдьщ осыжумысынан адамды сауыктыру амалдарын кездеспрда, элемнщкептеген елдервде бул тэсщцер кещнен таралып, езколдаушыларын тапты. Шынында да, б1здщ гасырдыц гажайыпкубьшыстарыньщ 6ipi — ол адамдардын кецшшен шыккан"джоггингтщ (жортак жупргсшщ)" таралу жылдамдыгы жэнекимыл белсендштнщ кызгылыкгы элемше деген журпы тартукупи. Джоггингтщ осыншама кен таралуын тус1цщрш жатудын даеш кажетт жок. Сыншылырдын e3i муны мойындауга мэжбурболды, ейткеш адамдар осы тэсщщ колданган соц сауыга бастадыжэне бакытты екешн анык сезшда. Эуескойларга арналган73

жупрушшердщ жаттыгу тэсшдершщ тутастай жиынтыгына уштурл1 амалды колдануга болады. Олар:1. Жасыл шалгынды тепе жолмен 15-30 минет шамасындажупр, 1 минет шшдеп пульс 120 сот. дещз, б1ркалыпты сейлесугемумкшдпе беретш жупрк. Бастаушылар ушш бул — жаттыгудыцнепзп Typi.2. Жазык дащылмен 60-90 минетгей жупр, 1 мин шпнде журексогуы 132-144 жеткенде, узак б1ркалыпты жупрк. Бул жупркжалпы тез1мдшкп дамыту жэне тонусты кетермелек ушшколданьшады.3. Топлен жупру 60-1000 мин шамасындай, 1 мин шшдеп пульс144-156 с of. тек дайындыгы жаксы жупрушшерге усыньшады.II. Журкпен алмастырылып туратын жупрк. Жаттыгудьщбул Typi жанадан бастайтындарга, 50-ден аскан жэне элйрегенадамдарга усыньшады. Бул тэсщцемеш 1988 жылы Лужникидепортальщ стадиондагы сауыктыру топтарьшьщ кызметкерлер1усьшган. Муньщ мэн ерекшелт межел1 кездерде журк пенжупркп ауыстьфып, алмастырып отьфуда. Мысалы, 50 метржупрктен кешн 150 метржэй журу, сонан сон 100 м жупрк пен100 м жэй журу. Баска да тэсшдемелер бар. Алгашкы апталардажупркпен айналысып жургенде, агза жана кимьш режимшеыцгайлана бастаганда, жупру каркьшы 6ip-6ipiMeH сейлесугемумкшдпе беру керек. 3-4 аптадан кешн журк сипатталгантэсшдеме бойынша енпзшедь Мысалы, 4 мин ш1нде 400 м журу,будан кейш 3 мин арасында 100 м жупрк + 100 м журк + 100 мжупру + 100 м журк. "Жупрк+журу" кисынды улпеш дэркераныктап тагайындайды.Ш. Шейпинг. Турл1 кимылдарды 6ipiicripy идеясы - аэробтыжаттыгулар, созып-тарту, ауьф заттармен жаттыгулар, билеукептен6epi бар. Шейпинг — кимылмен дамытудыц ен 6ip гьшыминепзделген б1рьщгай жуйеш куруга багдарланган аса еэгп эрекет.Нускалы тур мен жаксы денсаульщ ушш аэробика мен атлетизмненец жаксысы жэне кереп алынган. Аэробикадан козгалысжуктемесш, бул журек тамырлары тез1мдшгш дамытып, ныгайтуга,артык май кыртыстарынан арылуга мумкщщк беред1. АтлетизмненipiicrenreH кейб1р булшык ет топтарына эсер етуге, бойымызда кезгешшбей калган кемктж жерлердо оцалтып тузетуге жагдайтугызады. Шейпинг денсаулыкты ныгайту бтмш 6ipi3fli тартымды74

ету ушш тандалган тутас жуйе. Егер де шейпинг залына барыпжуретш мумкщщпщз болмаса, уйде-ак тренажерларсыз айналысугаболады. Айна алдына юлемшеш тесещз, ыргакты музыканыойнатып койьщыз, ещц уакытыц бойынша жаттыга бервдз,кадамыцыз онынан болсын! Жаттыгудан ти1мдшеу эсер алу ушш,барлык к аж ет суракгамаларды етвдз, дэртгер туешпетемелершалыцыз. Компьютермен бершген усыныстар бойынша б т м -тулгацызды калауьщызша сэл тузетуге Озге кемек керсетшедо.Алдымен килограммдык гантельдерд1 алыцыз, сонан соц эржаттыгуды 10-13 рет кайталацыз, осылайша бэрш 6ipre-6ipre ecipe,улгайта берпцз, кайталау ретш бурынгыша калдырыцыз!IV. Степ-аэробика ( степ - агылшыннан аударганда «кадам»дегецщ бшд1ред1). Бул Щ арнайы сатылы баекыш кемепменетшетш бутш 6ip би сабагын куру идеясына енпзшген. Степбаекыштысатып алуга, кол мен icren алуга болады. Бастаушыларушш бш кпп20 см-дей, ал дайындалгандарга — 30-40 см. Бастысыолмейлшше жаллак, туракты, еденде сырганамайтын болуы керек.Eip жаггыгуы жарты сагат бойы y3uiicci3 кимылмен етеда. Алдыменжэй жылдам музыка эуешмен 5 минеттей кимылдап журщЬ,жаксылап жылынуыныз керек, содан кейш булшык еттерд1 жазыптартатын б1ркатар жаттыгуларды жасацыз (стретчинг). Степ -аэробика шамасына карай удемелшйп жогары жуктемеш береда,кимылдары карапайым, сондыктан да эр турл1 жастагы дайындыкдецгеш эр турл1 журт кещлшен шыгады:Непзп туракты кимылдар:1. Он аягыцмен сатыга тур да, сол аягыцды жакындатып кой,сонан соц еденге аягыцды rycip, сосын сол аягыцды iycip, осылай8-10 рет кайтала. Осыны сол аягыцмен де icre.2. Он аягыцмен сатыга шык, сол аягыцды жакындат, содан соцеденге сол аягыцды Tycip. Осыны кайтадан оц аягыцмен icre.3. Оц аягынды тоеден бугш, сатыга шык, сол аягыцды еденгетипзбей сэл котер, кайта еденге Tycip, сонан соц оц аягыцды солаякка жакындатып еденге кой. 8-10 рет кайтала. Осыны кайтадансол аягыцмен icre.4. бзпцзге-езййз сенгеннен кейш, эр кадам сайынколдарыцызды котеродз, созылыцыз, децгелене айналдырыцыз,алайда-былай турлентш сштещз. Жаца кимыл TypnepiH табыныз,киялдан болса да, улгшер1шзд1 1здешз. Кимылдыц соцгы75

композициясын курастырыцыз. Сабакты кшпсене мерекегеайналдырьщыз.Степ-аэробиканы игергеннен кешн жаттыгу тшмдйпп гажапболады.V. Стрельникова эдктемеет бойынша тыныс алгимнастикасы.0кпе кабынуымен халыкгьщ 12% ауырады жэнеэдетте ауруузактыгы 30 кунге дейш барады. Созылмалы бронхит, ж тбронхитгщ ж ал гас ы бола тура, б1рнеше айдан бастап, он жылгадейш созылады, осылай аягы беймэл1м сипат алады. Бронхаркауындагы секрет тунбасы Стрельникованын тыныс алугимнастикасынан азая бастайды, семш, касиетж жогалта бастаганбронхтьщ кшегей кабыкшалары калпына келт1ршед1, патогенджмикрофлоралар жойылады, кабыну ypflici токтайды. Барлыкпатологиялык белгшерден кугылу ymiH, кунше 2 рет тэнертен жэнекешке 4 апталык удемел1 жаттыгулармен айналысса болтаны.1 жаттыгу. 16 рет мурынмен дем алу, содан кешн кййрмей 16рет ауызбен дем алу. Сонымен 32 рет дем алу козгалысы жасалады.Будан кешн 3-5 секундтай демд1 токтату (дамылдау ) керек. Булжаттыгу насос деп аталады. Ауызбен дем жайлап, еспртпейалынады. Мурын аркылы бул сэтте дем алынбайды, ягни урантыныстайды. Сипатталган жаттыгу респираторлык аурулардьщалдын алу ушш жасалады. Барлык кешен ете курдел1, екпепатологиясын емдеу максатымен колданылады.2. Кайталанылатып (цикл/нк) ез ерюмен жасалынатыгимнастика. Кацка булшык errepi, адам денесшщ 40%-ынкурайды. Булшык еттердщ KepHeyi (жиырылуы) мен босацсуыалмаскан кезде, олар журектщ мешр1мд1 кемекппа ретшде канайдайтьш насос ролш аткарады. EpiKri гимнастиканы жатып,отырьш, не турегелш турьш уйде, жумыста, кез келген келште дежасауга болады. K|a3ipri адам тэушгше 2 сагат теледидар алдындаотизедц сондыктан epiicri (еркш) гимнастиканьщ жаттыгуларынбшу организмге пайдалы, шыгарар еш шыгыны жок. Тыныс алу 6ipкальшты, терец болуы керек. Кезекпе-кезек 3 секунд аралыкпенмойын булшык еттерш темен де жогары кернещз. Ец тшмд! жер1булшык еттер кернеу1 мен босацсу алмаскан сэтте бшнеда. Циклсаны булшык еттердщ эр тобына шакканда 5 тен-10-га дейш76

келмек. Сонымен катар б1рьщгай сакиналы (сфинктер) булшьщеттер гимнастикасы да мацызды, бул TiK шек, куык, жынысагзаларыньщ сфинктерь TiK imeicri innce тарта жэне теменге Tycipeтурш, куык Ty6i (простата) безшдеп канныц жиналуын, кабынуурдосшщ, геморройдын алдын алуга болады. 1шке терещрек ткimeicri тарткан сайын куык пен жыныс агзаларыньщ жумыссфинктер1 жазылып босайды.Осыньщ нэтижесшде ерлердщ жэне эйелдердщ жыныстыккарым-катынаска деген деген белсендшк денгеш ecefli. Квк erri(диафраграмма) innce тартып жэне босатып, 6i3 innei агзаларгамассаж жасаймыз, тыные алу жуйесш дамытамыз, шекперистальтикасын (кимылын) кушейтш, катпадан арыламыз.Бас, бет жэне мойын булшык етгершщ epiicri гимнастикасыбетке эжтм туармейдг Квз еттерш кернеу жэне босансыту, кездожан-жакка буру, айналдыра козгап, кездщ керу кабшетшжаксартады. Мурын булшьщ еттерш жаттыктыру, оныц куысжолдарын босатады, шс сезгшгпкп жетивдред!, тыные алуды жэнеми кан айналымын жаксартады. Дене шыныктырудьщ мынатурлерк жузу, туризм, дэстурл1 тащы гимнастика жэне т.б. кеншенколданылып, улкен пайдасын типзш жур. Bi3 тек acipece rainai депайдалы, арнайы кондыргы жабдьщтарды кажет етпейтш турлершегана токтадык.77

8 сабак¥ТЫМДЫ ТАМАКТАНУ Ж0НШДЕГ1 МЕДИЦИНАЛ ЬЩ ,УСЫНЫСТАРДЫ К¥РАСТЫРУ. САЛМАГЫ АРТЬЩ АДАМДАРДЬЩТАМАКТАНУ ПРИНЦИПТЕР1. КАЛЫПТЫ САЛМАКТЫ САКТАУ.БАЛАНЫ ЕМ13У ЖОШНДЕГ1ЖАЛПЫ МАГЛ¥МАТТАР.Сабактын максаты:1. Студентгерд1 утымды тамактанудьщ принциптер1ментаныстьфу.2. Артьщ салмактан арылу уш1н жэне калыпты салмактысактау жешндеп усыныстарды курастыруды уйрету.3. Шынайы (нактылы) жэне тшсп дене салмагынаньщтауды уйрену.4. Баланы дурыс ем1зу принцнптер!мен студенттерд1таныстьфу.Такы рыпка байланысты н епзп мэселелердк1. Денсаулык ушш утымды тамактанудыц мацызы.2. ¥тымды тамактану (рациональды тамактану).3. Тшмд1 жэне утымды тамактану теориясы.4. Корекпк затгардыц физиологиялык нормалалары.5. Дене салмагы жэне денсаулык. Дененщ накты салмагынаныктау жэне дененщ адамга тэн салмагы.6. Оптималдык салмакты сактау эдостерь7. Ем1зу. Баланы ем1зудщ Heri3ri усыныстары.Такырып бойынша орындалатын жумыстардыц кыскашамэш мен эд1стер1Тамактану - eMipfli, есш-енуд1, денсаулык пен адамньщжумыска деген кабшетш сактау амалы. Организм, тамак жэнесьфткы орта 6ip-6ipiMeH 6iTe байланыскан. Тамак кеп курамдасбелжгерден турады: белок, май, KeMipcy, макро- жэнемикроэлементтер (фосфор, кальций, натрий, йод, кобальт, калайыжэне т.б.), сондай-ак витаминдер, фитонциттер мен клетчатка.Тамактану тэрпб1 жайлы кептеген теориялар бар. Олардьщтурлерк1. Вегетариандык тамактану туршщ белгш жуйесь Тагтуршде непзшде тек еймдйстерд! пайдаланады, 6ipaK езара б1рнеше78

топка белшедй Kapi (нагыз) вегетариандар, жас вегетариандар олареамднстермен катар сут ешмдерш колданады; ововегетариандаржумыртка колданады, т.б.2. Жеке, баскаларды араластырмайтын тамактану Typi(раздельное питание). Бул жуйенщ непзшде тагам компонентгершкрахмалдык (крахмалдан куралган), белоктык (жануар белогынанкуралган) жэне канттан куралган тагам ешмдерд1 жекеараластырмай колдану керек. Мысалы: ет пен нанды 6ipreколданбайды, боткаларга суг косуга болмайды.3. Темен калориялык тамактану турлер14. Тамактанудын ашыгу теориясы, т.б.5. Казфп кезде академик А.А. Покровскийдщ“ Тшмд1 жэнеугымды тецеспр1лген тамактану теориясы” кецшенколданылады. Бул теорияныц дурыстыгы кептеген гылымиецбекгерде дэлелденген: олардын шпнде КазакстанРеспубликасыньщ академии Т.Ш. Шармановтын ецбектершде бултеория терецделш, езшщ жан-жакты угымдылыгьш керсетп.Ka3ipri кезде бул ецбектерд! оныц шэюрттер1 ic жузшде жузегеасырып, жалгастырып жур. ¥тымды тамактану — ол жасушаларкурамьша кажетп заттар мен организмд1 камтамасыз ететш куат,кимыл жэне тагы баска кажетпгш етейтш заттар алмасуын керекпдецгейде устайтын тагамдарды колдану. ¥тымды (тецеспртген)тамактанудыц непзп элементтерг. 1) тэулпспк коректцс затгардыцара-катынасыныц уйлес1мд1 балансын сактау; 2) дуры стамактанудыц T3pTi6i; 3) энергия балансын (тепе-тецдтн) сактау.Рационалды (толык мэщц уйлеспршген) тамактану — ол тамактыцкуат жэне сапалык курамын, коректцс затгардыц децгейлйс аракатынастардыцтурактылыгын, корытылуын жэне сйцртуш,санитария жэне гигиена жагыныц мшаздптн ескертущ кажет етедьМунымен катар тамактану тэрпбш аныктай отырып, оныцкабылданар мерз1мш, узактыгын, сандык шамасын, курамын т.с.саныктауды керек етед1.ДЦС¥ (ВОЗ) тэулнтк рациондагы белок, май жэнекомирсулардыц калыпты елшемш былайша усынадыБелок тэул1гше 80-100, оныц шпнде 55% жануар белогы, 50-45% ес1мдш белогы. Тэулхгше дененщ 1 кг салмагына 1г, 1-1279

жастагы балаларда бул кажеттшк кеб1рек - тэултне - 1,5г/кг денесалмагына, аягы ауыр эйелдер ушш 3-4 г - 1 кг дене салмагынаболуы THicri.Май тэултне 80-100 г, оньщ шпнде 25-30 г еомдис майы, 30-35% сары май, калганы тон май. Артык тамактану, гиподинамиямай корын кебейтед1 (дененщ артык салмагын). KeMipcy тэулйтне -400-500 г кажет, онын шпнде крахмал - 70 %, кант — 20 %, пектинзаттар — 3 %, клетчатка (жасушык) — 2 %, шш-жейгш тамактьщкалориялык куатьш есептеп шыгу керек. Организмде энергетикальщтепе-тецднс (баланс) сакталуы кажет, ягни организмге тамакпентускен энергия (тамактьщ калориясы) организмнщ энергиялыкшыгынына тен болуы керек. Организмнен босайтын энергия 5%артык болмаганы дурыс.Дуры с тамакганудыц 7 принцип! бар:1. Тамактьщ тур-турш колдану.2. Салмакты 6ip калыпта сактаудыц кажеттт.3. Рационда холестерин мен майы шкщцеген заттар аз болуыкерек.4. Кант тугынуды шектеу.5. Тузды жэне натрийге бай ешмдерд1 орнымен гана тутынукажет.6. Жемкже, кекенюке бай жэне дэщц дакылдардандайындалган вн1мдерден туратын рацион пайдалы.7. Егер де арак-шарапка кецишйз туссе, шамалап канатартынып iniiHi3.Артык салмактан арылу мен калыпты салмакты сактаудыц eKiамалы бар:EipiHuii амалы: кимыл белсещцлн удет1цгз ; майды аздаптугыныцыз; кант-кэмпитп аздап жещз; шамадан артык iuiiMfliKinryfleH аулак больщыз; журу, баспалдакпен кетершу пайдалы.EidHnii амалы: жшрек су iniiHi3; аздап тамакганган сэттеканты, тузы, майы жэне корекпк касиеи жогары тагам ешмдерштацдацыз:- непзп тамакка отырар мерзнщерде канты, тузы аз ешмдерд1тацдацыз;- асты эбден шайнап, унтактап байыбыцызбен асыкпай жещз;- тагам келемш де устану кажет, артык кетпещз, артыктыаузыцызга алмацыз;80

- кашанда тэцертецп тамагыцыз то лык багалы (куатты) болсын;- езвдз туралы жаксы ойда болыцыз. Озщщде бар жаксыкасиетгердо есвдзге туарйцз;| соцгы жылдарда калыпты дене салмагын сактау ушшусыныстар талданылып усынылып жур. Олар тамактанутэрпбш жэне кимыл белсендшгш дамытуга багыггалады.Кейб1реулерш теменде келпрекш.Калыпты салмакты сактаудын косымша жацаусыныстары1. Мал майын азайту. Ол ушш кунделисп тамак рационындамал майын, майлы ет консервйпн жэне сем1з мал етш азайтыныз;аптасына мал етшщ орнына 3-4 рет кус етш, балык етшколданыцыз!2. Крахмалы кеп ешмдерд1 колдану. Ток болу ушш кекешс,крахмалы бар ен1мдерден дайындалган тагамды колданыцыз. КаРанан, арпа нан, курки, жугерй картоптан дайындалган шелпектерд1,xecneHi жеуге болады. EipaK бул тагамдарды етЫз жше майлысыз,туздыксыз жещз.3. Кант мелшерш азайтыцыз. Кэмпит, тэта токаштарды,пирожное, торт, печенье тагы да баска осындай тэтп тагамдарды,газдалган сусындарды ете аз, шектеп кана колданыцыз.4. Кимыл белсендшгш кебейпщз! Ол ушш кундеяжйжупрщй, онда жаяу жургенодз, спорт ойындары, серуен туралымэл1меттерда жазып отырыцыз!Кеп жаяу журшЬ! Шамасы 30 минут, будан да кебгрек,эткеншек, шацгы, доп жэне де баска спорт ойындарыменшугылданыцыз.Зертханал ык жумыстар1. Жумыс. Шынайы дене салмагын аныктау.Дене салмагы тэул1к бойына 0,5-1,0 кг шамасында езгерш,кубылып турады. Б1рнеше кун бойына тэцертец дэрет алганнанкейш, турганнан 10-15 минет еткен соц , кшмаз нактылы денесалмагын аныктау керек.1. Егер де нактылы салмак мумкш болар салмакка жакыболса, онда тамактану улгш (оптимальды) калыпта болтаны.81

2. Егер де нактылы салмак калыптан 15% артык болса, ондаceMiprem. Олай болатын болса, тамагьщыз да артык келпртеп менмай болтаны немесе кимыл белсендшилн темендеткешпз. Тагамулесййздеп KOKOHicTi кебейтщюреу, кем1ртепн, туз жэне мал елмайларын, шоцщаныц кыртыс майын, сары майды, майлы erriшектеу керек. Тэулггше 5 рет тамактану кажет, ас куатын(калориясын) белокты 20-26 % кебейтш ecipy керек, ал майды 20 %-та дешн азайту кажет.3. Ауыз беюту кундер1 пайдалы: 1 рет, жумыс гстемейтшкундердщ б1р1нде тамак inmece болады.2. Жумыс. Дененщ THicii (идеал) салмагын аныктауТшстт дене салмагын аныктаудьщ эр турл1 нускаулары бар.1. Дененщ тшстт салмагьш аныктаудьщ ецутымды амалы—Брок индексш дайындау, пайдалану. Калыпты салмак (кг) - Бойузындыты - (Б-см) -100, ягни (Б-100 салмак) соцгы жылдарда ynriciжетищршген индекс пайдаланылып жур. Б-бойы (сантиметр).- бойы 165 см-ге дейш Б-100 - салмак (кг);- бойы 165-175 см-ге дешн Б-105 - салмак (кг).Бойы 175 тен жогары Б-110 - салмак барларга. Кеудеа кушыкастеникальщ тип болса, дененщ калып салмагы табылган олшемнен10% кем болуы ыктимал. Кеудес1 кец болса (гипертеникалык тип),онда 10% кеб1рек болмак.2. К. Купер 1969 ж. тиклт дене салмагын мына формулабойынша аныктауды усынады:ТДС-THicTi (идеалды) дене салмагыТДС ерлердеп = бой /см х 4-128):2,54х0,453ТДС эйелдердеп = бой (дюйммен) хЗ,5-108, немесеТДС эйелдердеп = бой /смхЗ,5-108):2,54x0,453ТДС фунттарымен аньщтаганда : 1 фунт-0,4531 дюим-0,02x4-0,0254Б.Бенгарт корсетк1штер1 бойынша салмак, бой керсетанпкалыпты дене салмагы кестесш пайдаланып аныкталады.3. Жумыс. TepiacTbi май калындытына карай тагамкуатыныц адам кажетппне саймасайлыгын (адекваттыгын)аныктау82

Tepiac шел кабатыньщ калындыгын уш жерде териишымшып, циркульмен жэне сызгышпен не миллим етрлж кагазбенелшейдо.1. Сол жактагы колтык астынын орта шеншен темен карайететш сызык, сол жактагы емшек емвдш тусына жеткен жерде2. Кщщк пен курсактыц т а булшык етшщ сол жак шет1аралыгынын как ортасында3. Сол жак жауырын бурышында тер1асты май кыртысынынорташа кальщдыгы 3 влшеммен есептелшед1.калыпты куй - кыртыс кальщдыгы -1-2 см;жукарган куй - кыртыс кальщдыгы -1 см;толык куй - кыртыс кальщдыгы - 2-3 см.Б аланы ем1зу тур алы жалпы маглуматтар. ЕшзуЕмазу ана ушш де, бала ушш де манызы зор. Ол баланыцбелгш мерз1мге дейш тамактану Typi жэне онын тез1мдиппне эсеретед1. Баланы ем1зу босанганнан кейш ана организмвдеовуляцияны калпына келт1ру мерз1мше жэне жукташк ьщгайынаэсер етед1.Ем1зуд1 бастау1. Алгашкы 4-5 ай кез1нде ана суп — бала ушш ен ти1мджугымды жэне салыстырмастай (шырыннан баска) нэрестенщжалгыз тамагы.Уыз — ана сутшщ жетшген 1зашары, онын корекп касиеперекше жэне онын курамында антиденелер бар. Булар табигикорганыс жуйеЫ калыптасып болтан кезге дейш сэби организм1нжукпалы аурулардан коргайтын элементтер. Кандай да болмасынсуг ауыстыргыштарын, Timi сиыр сутш, дайын балалар тамагын,еритш сут угшдасш ана супмен тшт! де салыстыруга болмайды.Туганнан кешн 1 сагат еткшен нэрестеш ем1зд1ред1. Сэбщц жи1(тез) ем1зд1рген жен.Дурыс ем1зу туралы устанымдар1. Алгашкы 4-5 ай бойына еметш ана суп бала ушш ец тшмджэне шырыннан баска ештецемен де салыстыруга болмайтынжалгыз тагам.83

2. Туганнан кейш б1раздан соц баланы ем1зш кору керек. Эрана ез баласын ез1 ем1згеш дурыс.3. Баланы ем1зген сайын анасында сут молаяды. Баланынегурлым жш ем1зсе, согурлым анада балага кажет мелшерде сугжнналады.4. Баланы ем1зу жана туган нэрестеш жэне кшп бебектерд1катерл1 аурулардан сактайды.5. Шамасы 4-5 айлык кезден бастап, балага косымша баскатагам беруге болады, 6ipaK бала жаска толганша ем1зген дурыс.6. Баланы ем1зу ананы босанганнан кейш 6 ай бойы (98%)кайта жукп болып калудан сактайды.7. Бала тек ана анарынан коректенетш болса, оган баска тагам,не сусын бершмейдьБалалардын тамактану тэрт1бш багалауБалалардын бой жэне салмагыныц антропометриялыккерсетюштер1 тамактану тэрттбш багалап, бой всушдеп K i f l i p i cKaTepi бар, сонан сон жеткшказ коректенумен тусщщршетшаурулары бар топтарды тауьш, аныктауга мумкщщк беред1.Тургындар тобы тамактану тэрпбш талдау принциптершщ M 9 H ic iолардыц баска 6 i p белгш калып олшемдер1мен салыстырылуында.Соцгы жэне де дэстурл1 колданылатын амалдардын (нутрнцнондык)тамактану T3pri6i, улгш популяция ( тур) деп аталынатын катаргажатады, ягни айтканда, бул арада толык мэнд1 турл1 тагамдыпайдаланатын тургындар тобын айтады. Тагамныц улгш турлер!(ДДС¥ ВОЗ) усынылады, бул усынылымдарда мына керсеткштеркатынастары есепке алынады:1) бой-жас;2) жас-салмак;3) салмак-жас.Кеп аналарда нэрестеш тамактандыру проблемасыгнполактиямен (емшек сугшщ жеткшкЫзд1пмен) байланысты(К.С.Ормантаев, 1997 ж). Бул проблемамен шала туган баланытамактандыру проблемасы астасып жатады. Мше осыданбарып, балалар тагамыньщ enqipicm дамыту кажетпп туады(Т.Ш. Шарманов, Т. Бекбосынов, 1995 ж). Ka3ipri кезде балаларушш дайындалатын тагам Typnepi жеткшкп. Нэрестелер ушш84

дайындлган тагам курамы жагынан емшек супне мейшнше жакынболуы керек. К,азакстан Республикасы Улттык гылым академиясыана сутшщ баламасы бола алатын мына тагам турлерш усынады.1. Тенеспртген кышкыл сутген дайындалган балалар тагамы«Балбебек -1» белок, кем1ртеп, май кышкылы бар, дэруметн,минералды жэне фермент курамы бойынша мейшнщё емшек сутшежакындалган. Бул етм непзшен 6ipimui куннен бастап мерз1мшенбурын туган балаларга бершедь аралас тэсшмен коректещцргендежэне дет сау сэбилерге бертедь2. «Балдырган - 1» ана сутше курамы жагынанжакындастырылган ашыган сутген дайындалган етм 3 айлыксэбилерге бершеде.3. «Аруана» 6ipimui куннен бастап 1 жылга толганшабершетш ана сутшщ баламасы.1-косымша. «Балбебек - 1» тепе-тендеспршген балаларгаарналган кышкыл сут еншо. Ол — акуызды. кем1ртеп , майлыкышкылы бар дэрумещй, минералдык жэне ферменптк курамыжагынан ана супне мейлтше жакындастырылган етм. б тммерзщщен бурын туган жэне дет сау болып дуниеге келгеннэрестелерд1 колдан жэне аралас амалмен коректещпргенде 6ipimniкуншен бастап бершуге арналган.«Балбебек-1» тагамын кшегей араластырылган сиыр сутшен,арнайы тацданылган сут сарымуы мен эр турл1 компонентгер1 баркоспадан дайындайды, оныц курам ын да кант, сут кышкылы, тем1р,куюрт кышкылы, мыс, май кьппкылдары кеп, онша сщршмеген С,Е, РР дэрумендер! жэне лизоцим1 бар. 0 тм протеолитикалык жэнеантогонистпк жогары белсендшш касиел бар, арнайы тандалыныпалынган сут кышкылы бактерияларыньщ литамдарыменашытылады.Сэбилермен еткершген ешмнщ клиник алык сынагы(апробациясы) «Балбебек - 1» сэби дене бтмшщ жаксы дамуына,организмнщ корганыс кабшетш жаксартуга мумкшдйс береда,профилактикалык, емдйс касиет! тагы бар. @тм кез1нде КСРО MFAтагам аймакгык проблемалары институтында купталган.2-косы мша. «Балдырган - 1» - курамы жагынан ана супнемейлшше жакындастырылган ешм. Сэбилерге 3 айлык кезшенбастап тагам турлер1 жэне мешедщктш, анемияныц, ж т йиектеринфекциясынын, пневмониянын жэне т.б. алдын алатын тшмд1 амал85

ретщце бершедь 0HiM дене бтм ш жаксы дамытады, зат алмасуынжаксартады, бала организмшщ корганыс кабшетш жетщщред1.«Балдырган-1» калыптамаланган, кант, еамдцс майымикроэлементтер (мыс, тем1р), дэрумендер, (С, РР , А. Е) жэнелизоцим араластьфылган сныр сутшен дайындалады. Коспакурамында - 3,3 % май, 2,9 % акуыз, 7,2 % кем1ртеп (оньщ шпнденауат, ягни сахароза 3,5%), 30 % лизоцим, дэрумендер (МГ %) С-50,РР-0,5, Е-0,8, А-0,05, микроэлементтер (МГ %) - тем1р (5,15), мыс(0,04) бар. 0н1м Казакстан Республикасы ¥ГА тагам аймактыкпроблемасьгаьщ гылыми орталыгында талданып купталган.3-косымша. «Аруана» - ана сутше курамы жагынан мейлшшежакындастырылган балаларга арналган кышкыл сут OHiMi.0н1м бала дене бтм ш щ жан-жакты дамуына мумк1нджберед1, организмнщ резистентппне жэне шектерд1цмикробиоциноз жагдайына жаксы эсерш тиг1зед1.«Аруана» калыптамалы юлегей араластырылган сиьф сутшендайындалады, курамында кант сиропы, декотинмальтоза, еЫмджмайы, микроэлементтер (А, Е , С, Д, РР, В1, В2, В6, Вс), лизоцимферментт болады. Крепа курамында 3,5-3,6 % май, 2,8-2,9 % акуыз,7,2-7,4 % К0м1ртеп (оныц iniinfle 3-4 % науат, ягни сахароза ), 5 мг% лизоцим, дэрумендер (мг %), С-5,0. РР-0,4, В1-0,03, В2-0,03,В2-0Д, В6-0,2, Вс-0,04, А-0,05, Д-0,001, Е-1,0, микроэлементтер(мг %) — тем1р -1,15, мыс - 00,04, мырыш - 0,004 бар.0шм Казакстан Республикасы YFA тагам аймактыкпроблемасыньщ гьшыми орталыгында талданып купталган.86

9 сабакТУКЫМ 0РБ1ТУ САУЛЫГЫ.ПАРАСАТТЫ-ЖЫНЫСТЫК ТЭРБИЕ.ОТБАСЫН ЖОСПАРЛАУ.Сабактын максаты:1. Тукым ербпу саулыгы туралы жалпы угым.2. Студенттерд1 отбасын жоспарлау непздер1мен таныстыру.3. Студентгерд1 парасатты-жыныстык тэрбие мэселелер1ментаныстыру.4. Жукп болудан сактандырудьщ кейШр амалдарыментаныстыру.Такырын бойынша талкыланатын мэселелер:1. Тукым ербггу денсаулыгы.2. Отбасын жоспарлау тэсщцерь3. Жукп болудан сактандыру амалдары.4. Парасатты-жыныстык тэрбие.Тукым ерб1ту саулыгыДею сау адамдардын саулыгы туралы гылым - валеологияжешнде сез козгаганда, бул шмнщ мацызды бел1п - тукым ерб1тусаулыгын (репродуктивтис саулык, кебею) назардан тыс калдырумумкш емес.ДДС¥ (ВОЗ) аныктамасы бойынша, тукым ербггу денсаулыгы- бул дене, акыл-ой жэне элеуметпк саулыгы бар кезде деш сауурпак экелу, ягни тукым ербпу урдкш жузеге асыра бшу кабшеп.Тукым врб1ту саулыгы - бул отбасы мен бгё^Щ когамымыздынHeri3i. Ол тукым ербиер кезендеп денсаулык калпьш керсетшкоймай (эйелдерде 13 жастан 45-ке дейш, ерлерде 15-тен 55-кедейш), сонымен катар балалык шактагы, бозбала кездеп, тукыморб1ту кезгнён кейшп тустагы денсаулыктын жагдайын айна катеазбишредо. Тукым ерб1ту денсаулыгы - адамньщ емщ суру салтына,imin-жер тамагына, сэби, бала жэне бозбала кезшдепденсаулыгына, экологияга, нэсш-тепне, тукым ербггу денсаулыгынкоргау орындарыньщ (мектеп, отбасын жоспарлау орындары, балабосанатын уйлер, т.б.) кызмепне де байланысты.Тукым ербггу денсаулыгын коргау органдарыныц кызметтер1мыналар:87

1. Отбасын жоспарлау бойынша акпарат, кецес беру, агартуж^мыстарын журпзу (олар эйелдер консультациясы, балабосанатын уйлер, отбасын жоспарлау орындары, т.б.).2. Жукп эйелдерге медициналык кемек корсету жэне агартуж^мыстарын журпзу (ФАП - фельдшерлш-акушерлж пункттер,ауыл амбулаториясы, эйелдер консультациясы).3. Босану жагдайыныц калыпты OTyiH жэне босанганнанкешнп кезевде нэрестеш омыраумен ем1зуге жагдай жасау.4. Бедеулйсгщ алдьш алу, оны емдеу.5. Жыныс жолдары аркылы жугатын аурулардын жэне тукымep6iTy денсаулыгьпп>щ баска колайсыз жагдайларынан болатынаурулардьщ алдын алып, оларды емдеу.6. Акпаратты бшм беру, адамньщ нэпсшк катьшастардагытукым ербпу денсаулыгына жэне бала туу, тудыружауапкершшитндеп байланыс калпы, ягни тукым ерб1ту саулыгынсактау icmin тэсщдер1, амалдар жэне кызметтердщ 1ргелесуйлеам1мен аньщталады, осы уйлепмдшк басты проблемалардьщалдын альт, шеппмдерш таба отырып, тукым ербйу саулыгын езкалпында сакталуына жагдай жасайды.Тукым ерб1ту денсаулыгын сактау орындарыныц жогарыдааталып етшген кызмет турлерш жэне онымен байланыстыакпаратты пайдалануга 3p6ip адам кукылы. Бул б1здщмемлекет!м1здщ уптгык саясаты больт табылады. КазакстанРеспубликасыныц Конституциясында: "Неке мен отбасы, ана менэке жэне бала мемлекетгщ коргауында болады" деп жарияланганболатын. Казакстан Республикасыныц Президент! НурсултанНазарбаевтьщ Казакстан халкына жолдауында мацызды мэселенщ6ipeyi — когамныц ец 6ip элс1з коргалган мушелерщщ -балалардыц, олардьщ аналарьшыц жэне ага урпактыц eMipiHлайьщты камтамасыз ету."0з балаларыньщ саны, туу аралыгы мен туу уакытын езерюмен аныктау тукым ербггу кукыктары больт табылады. Булсалада жыныс тецдйтшц кукыгы, неке кию, отбасын к¥РУ кукыгы,жекелей ем1р кешу жэне отбасы OMipm дамыту кукыгы, акпаратпайдалану, бшм алу кукыгы сакталынады". (Халыкты орныктьфупроблемаларьша арналган Каирда еткен халыкаралыкконференциясыньщ материалдарьшан. 1994 ж).

Тукым ербгту саулыгынын езекп тусы - отбасын жоспарлау.Отбасын жоспарлау мына жагдайларга мумкшдж береди- 0з нэпсшк eMipiH бакылауга алуга, жыныстьщ катынастарментаралатын жукпалы аурулардын алдын алуга мумкшдкбереда;- нэпсшк биимщ дамыту урдйпне белсене катысуга, элеуметткдецгешщц ecipyre мумюндк тугыза отырьш, езщнщ тукым0рб1ту кабшетпий дамытуды жоспарлауга ыцгай тудырады;I жукп болудын кажет емес турлершен сактайды, олар:а) жасесгир1м жуктшпт (18 жаска дейшп), ce6e6i 18 жаскадейшп кезен кыз баланьщ физиологиялык тургыда толыкжетшмеген кезещ деп саналады.э) 35 жастан кейшп жуктшк. Бул кездеп гормондыкезгер1стер, аналык без кызметшщ сену1мен кершедь Жуктшкбарысында эр rypni ауыткулар болып, ана жэне бала денсаулыгыназиян келпредьб) эйел саулыгына жуктипк саны мен олардьщ арасындагыузшс эсер етедь Егер жуктшктш арасы 2-2,5 жылдан аз болса, ондаана мен бала эр турл! ауруларга бешм болатыны дэлелденген.в) ыкьшассыз жуктшкп болдырмау ана ёМмш кыскартып,мугедеюпктен, жасанды туск тастаудан (аборттан) сактайды, сейтшнэресте елшшщ децгейш темен туаредйАборт — жуктшк (28 аптага дейшп) урдгсш узу. Жуктшкмерз1мшщ ертерек кезшде аборт медициналык мекемелердежягяпядм Жасырын аборт эйел денсаулыгына ете Kayinri болады.Тууга уш ай калганда аборт жасалынбайды.Отбасын жоспарлау тэсшдер1 ете кеп, солардын шпнде енманыздылары каралады.Эдастемелк усынылымдар бойынша урыктындырмайтынтэсшдер:1. Физиологиялык тэсш. Эйелдердщ айлык етекюр циклшщурыктануга каушп кундерш аныктауга непзделген. 28 кунгесозылган етгекюр циклынын санаулы кундершде гана урыктанугажягпяй туады. Ол жумыртка жасушасыньщ iricin, жыныс безшенжарылып шыккан куш (овуляция куш). Оныц тек 3 куш ганаурыктануга арналган. 0р эйелде циклдщ 10-шы кушнен бастап 17-

mi куншщ арасында болмак. Бул эдютщ кундылыгы эрюмнщовуляция кунш дурыс аньпсгауьша мумюндж береди2. ¥рыктандырмайтын гормоналдык таблеткалар(контрацептивтж). Бул таблеткалар эйел гормондарынан турады.Эсер ету механизм! бойынша гормондар овуляцияга кедерпжасайды, жумыртка клеткаларын шыгармайды, жатыр шинесперматозоидтардьщ етуш киындатады. Урыктандырмастаблеткаларыныц жуктшктен сактау 9cepi 100 %. Эр таблеткадагыэстрогендер мен прогестерондар децгетнщ аракатьшасынабайланысты 6ip, ею жэне уш фазальщ турлерш ажыратады. Bipфазалыкка: коптинуин, регивидон, марвелон; ею фазалыкка:антеовин; уш фазалыкка: тризистон, триквилар жатады. Мынажагдайларда булар колданылмайды:- веналардыц варикоздык кецекннде, тромбофлебитауруларында, бурын тромбоэмболия болтан болса;- бауырдыц созылмалы ауруларында;-бас ми тамырларыныц жэне кездщ тор кабыгыныцауруларында;- жасы 35-тен аскандарда, темею тартушыларда;- ем1зетш баласы болса;- отосклероз болса.3. ¥рыктандырмас гормондардыц инъекциялык Typi.(Депо-Провера) - бул 3 ай бойы урьщтандырмас эсер ететшпрогестерон гормоньш колдану. Бул тэсщщ бала тугысы келмейтшэйелдер колдануга болады.4. Жатыр iiuiHe енпзшетш контрацептивтер. Булар —жумсак, майыскак пластмассадан дайындалган спиральдар. Кейдемыстан жасалган юшкене жшшемен коршалынады не погестеронгормонымен каныктьфылады. Спиральды жатыр imiHe дэрггеракушер-гинеколог енпзеда. Спираль жумыртка жасушасыньщжатьф денесше беютшуше кедерп жасайды.5. Презервативтер. Бул ерлер колданатынурыктандьфмайтын механикалык эдю. Бул эдю 400 жыл бойыколданылып келедн Алгашкы кездерде жукпалы жынысауруларьшан сактану ретшде колданылган. Дурыстап пайдаланса,бул эдю жуктшктен 90-98% жагдайында сактайды. Жукарезецкеден жэне латекстен жасалады. Жукпалы аурулардан(ЖКЖА) сактанудьщ ец 6ip тшмдо жолы.90

6. Спермицидтер. Бул эйелдер колданатын химиялык эдк.Кремдер, Kenipniiicrep немесе коймалжыц заттар тур1нде,курамында сперматозоидтарга катерл1 эсер ететш химиялыкзаттары болады. Бул 80-90 % сэтгерде сперматозоидтардыкимылсыздандырып, жатырга етюзбещй. Осындай 3cepi бар паста,таблетка, балауыз шам тэр!зд1 (свечка) "фарматекс" деп аталатындэршер болады. Спермицидтер жыныс катынасынан 10 минетбурын колданылады. Bip сагаттан сон керекп касиеттершжогалтады. Ттмдшп 75-80 %.7. Стерилизация. Жатыр тупктерш байлау деп аталатын,жумыртка жасушасы жатырга етш Keraeyi ушш эйелдергежасалатын хирургиялык операция. Еркектерде шэует шылбырынкесу немесе байлау (вазэктомия). Бул аталык бездершен толыкжеттлген урыкты туындатар шэуетгщ келуше б1ржолата тоскауылболады. Бул эдк кайтымсыз, тшмдшп 100%.8. ¥рыктандырмас имплантаттар. Силиконнан 1стелген 5-6капсулалар эйелдщ кол терйянщ астына енпзшед!. Тэсшпрогестерон гормоныньщ б1ртшдеп канга белшу урдйпненепзделген. Капсулалар сезшмецщ. Оларды кай уакытта болмасын,алып тастауга болады жэне оныц acepi 5 жыл бойына созылмакшы.Бул тэсшдщ тшмдшп 100%. шамасьшда.Парасатты - жыныстык тэрбие дегешмЬ не?Жыныс тэрбиеа - бул ез алдына белек кездейсок эцпме недэрк туршдеп шара емес. Бул жумыс эркашанда балалардьщ жасшамасына орай тур-мазмуны езгертшп, дэйекп, жуйел1 калыптаeiiiiyi керек. 0негел1 жыныс тэрбиеа жергшкп аймактык,кукыкгык, мэдени-этикалык ерекшелпстерш ескере отырыпбершедь0негел1 жыныс тэрбиеа туган сэтшен басталатынынмойындау кажет. Бул урдаске катысатындар:ата-ана;мршпмдер;дэрйперлер;бала ушш кад1р1 бар ересектер;курбылары;91

букаралык аппарат куралдары.Парасатты жыныс тэрбиеи:- жеке тулганьщ дамуына ыкпал етед1;- окушылардьщ жас ерекшел!ктерше сай етюзшедц- нактылы акпараттарды хабарлайды;- «жэйден курдел1ге» деген принциптт жузеге асыратын эртурл1 окыту тэсщдер1 колданылады;- отшген кужаггарга жуйел1 турде кайта оралып отыру;- турл1 угым мен пшрлер талкыланады;- жекелей жэне ужымдьщ ой-кызметш дамытатын дагды меныцгайдыц жетщщршу1 ынталандырылады;- езш-ез1 талдау, 03iH-e3i багалау дагдысын дамытады;- акылга ьщгайланган мшез-кулыктыц калыптасуына жагдайжасаланады;-алгашкы маглуматтарды (хабарлар, кажеттшк жэне т.б .)аныктау ушш нактылы жагдайды зерттеу карастырылады.Парасатты жыныс тэрбиесшщ максаттары:Жыныс тэрбиесшщ багдарламасы жастардьщ жыныстыкденсаулыгына деген кукыгына жэне оны коргау туралы акпараттыалуга непзделу1 керек.Жыныстык тэрбие женшдеп багдарламага сай:- жыныстык бейт eMip бойына, spi деш сау адамга тэн касиетекендйт жешнде сетмд1 акпарат усынылады;-ересектер OMipiHe жастарды дайындайды;- отбасы кундьшыктарын (отбасьша деген табынушылык) жэнежалкылык (моногамия) катынас - тукым ербггу саулыгынын непз1екендйт туралы дптеут ой бойларына содртедо.- жыныс тэрбиеа урд!сжде окушылар кажет бшмш алады,дагдыларын калыптастырып, кабшеттерш жетищредг- ез1н-ез1 сыйлайтын мшез калыптасады;- денсаульнын багалай бшетш болады;- кепшш, икемд! болуга ыцгай танытады;- жыныстык бейш - эр тулганьщ мацызды Kaflipi жэнемахаббат пен жьшыс бейш (секс) Teri 6ip дуние емес екент угатынболады;92

- езшщ жыныстык бейш эрекетше жауапкершшп артады;- езш жэне баскаларды жыныстык бейш эрекетшентуындайтын салдардан коргау ушш кажетп жэне жеткшЬспакпарат мумюндштер! эр кашанда болуы кажет;- зорлык кылуга жэне зорлануга, б1рёудщ зорлыгына кенугеболмайды.Осы жыныс тэрбнесшш багдарламасын жузеге асырубарысында:1. Балалар мен жacecпipiмдep арасындагы жоспарланбаганжуктшктщ алдын алуга;2. 5KIQKA (жыныс катынасынан жугатын аурулар), АКТК(адам организмшдеп корганыш тапшылыгынын коздыргышы -ВИЧ) инфекциясын жуктыру каушнщ азаюына;3. Жыныстык зорлыкка шек ко юга жэне баска жыныстыккылмысты т1зг1ндеуге мумкщщк тугызатынына умптену керек.Экономикасы дамыган елдерде, acipece Жапония жэнеСкандинавия елдершщ гылыми-зерттеу институттарында жануяныжоспарлау жэне бала денсаулыгын болжау ушш коптеген шараларжурпзшед1. 0ni тумаган баланын денсаулыгын болжау упинболашак ерльзайыптылар болжау орталыгына келш зертгелшедь1. Генетикалык зерттеу аркылы ата-ананын тукым куалайтынаурулар ын аныктау.2. Жас ата-ананын eMip салтын, элеуметпк статусын аныктапотырып, болашак баланьщ келешектеп OMip суру салтын болжайды.3. Болашак ата-аналардын туратын регионы экологиясынынбал ага эсер етуш карастырады.4. Ата-ананын психодиагностикасы болашак баланынпсихотипш аныктауга мумюншшк береди5. Ата-ананын репродуктивпк денсаулыгы тексершедц.Ата-анадан мэл1меттер жинау жэне зерттеу нэтижелершебайланысты, оларга денсаулыкты реттеуге, баланы жоспарлауганускау бершедь Болашак баланын денсаулыгы, онын элеуметпк,материалдык турде камтамасыз eTuiyi жэне коршаган ортаэкологиясынын денсаулыкка эсер ететш туралы алдын ала кецесбершеда.93

Отбасын жоспарлау мэселелер1 бойынша сауалнама1. С1здщжасьщыз---------------------------жас2. К|ай багамдасыз (курста)------------------------3. Жыныстык катынаска барып жураз бе? -иэ, жок-4. Куйеуге шыктыцыз ба? -иэ, жок-5. Балаларьщыз бар ма? -иэ, жок-6. Аборт жасадыцыз ба? -иэ, жок-Иэ десещз, онда кайда, ауруханада ма, уйдеме, емханада ма?7. Кажетаз жуктшктен сактануды уйрещцщз бе? ? -иэ, жок—иэ десещз, онда кандай амалды?8. Аборттьщ залалыгы бар ма? -иэ, жок-9. Егерде аборт жасасаныз, себептер1 кандай болды? Epini3жок па? Элде турмыс тапшылыгы ма, ата-аналарыцыздынкелгспеушшп ме, куйеу1щз руксат бермед1 ме?10. Жукгткген сактану мумкщщктер1 туралы хабарьщыз бар ма?-иэ, жок-, хабардар еткен юм? Дэрйер, курбыцыз, анацыз жэне т.б.11. Гинекологка каралдыныз ба? -иэ, жок-. Кандай максатпен,ауруыныз болды ма, бассейнге бару ушш аныктама кажет болды ма,кэйби байкалу талабьшан ба жэне т.б?12. Жуктшктен сактану туралы акпараттан хабардар болгыцызкеле ме?-иэ, жок -13. Осындай акпараттьщ кай турш калар ед1н1з: жекелейэнпмелесу, дэрю, юташпа жэне т.б?Жыныс катынасынан жугатын аурулар1. Мерез (сифилис).2. Соз (гонорея).3. Гениталдык герпес (жыныс мушелерше шыгатын ушыктэр1зд1 вирустан болатын ауру).4. Хламидия.5. ЖИТС (СПИД) (журе пайда болган иммундык тапшьшыксиндромы). Бул бойдагы корганые кабшетанщ эбден элареушентуындайтын синдром, адам организмнщ иммундык жуйесшбузатын жэне букш аурулар катарына тетеп беретан мумкшдшнжок кьшып, ол1мге экеп соктыратьш дерт. Эйресе ЖИТС-менауыргандар арасында кецшен таралган аурулар катары мынандай:Капоши саркомасы, Tepi катер л i icirmiH 6ip Typi, пневмококкты94

пневмония, бшм ЖИТС вирусынан емес, эдегге осындай ауруларнэтижесшде болады. ЖИТС-нын алгашкы байкалган тустары-1977 жыл. Содан 6epi элемнщ барлык елдервде осы ауру еамталжишкпен аныкталынып келе жатыр. Еалымдардыц niKipimne, эл1 декен жайылган, жайыла да бермек, ЖИТС-ны болдырмайтын, оганкарсы тура алатын вакцина ani жок. ЖИТС иммундык жуйесшщбелгш 6ip жасушалар турше жэне ВИЧ деген атаумен матм, вирусэрекеп эсершен дамиды. Болмаса, адам организм1ндеп вирустынпайда болуы эркашан да ЖИТС туындатады немесе ЖИТС жакынжагдаятка душар кылады. Оган туртю болып , жетегше алатынфакторлар: аракка ушрсекпк, ecipnciHi пайдалану, жендептамактанбау, куйзелгс, баска аурулар ЖИТС-ныц дамуына экелу1мумкш. Кдз1рп кезде ЖИТС вирусын куртатын, иммундык жуйешорнына келпре алатын ем жок.Вирус жугатын жолдар:1. Жыныстык катынас аркылы.2. Денеге инъекция жасаганда сол 6ip инеш кайталаппайдалану осы ауруга экел1п соктыруы мумкш.3. Вирус жуктырган еюкабат эйел шшдеп баласынажуктьфуы мумкш (трансплацентарлык).4. Сондай-ак кан кую кез1нде де вирустын бершетшдй!байкалган, Ka3ipri кезде кан зерттеуд1н жаца тэсшнщ енпз1лу1ненкейш, бул жагдай мулде кездеспейда деп айтуга болмайды. Вирусадамныц эр турл1 суйыктыкгары мен секрецияларында, ягни шэуетсуйыгында, канда, сшекейде, терще, кез жасында болады. BipaKjaсшекейде, терще жэне кез жасында вирус тасымалдаушыларыболмайтындыгы дэлелденген.Аурудыц белплер1:- непз1 жок, кашанда кетпейтш 6ip шаршау:- калшылдау, безгектегщей тоцу, тун1 бойы калжырататын тер:- бездердщ улгаюы, лимфа туй1ндершщ улкею1 (эдеттемойынында, колтыкта, шатта), ауру сез1м! болмайды:- ауыз куысында айрыкша бурын болмаган ак тецбшдербайкалады;-айлап созылатын туракгы кургак жетел, acipece оган тынысалудыц бузылуы косылады.95

ЖИТС-ды аныктау:Ауырган адамныц канындагы корганыш тапшылыгыкоздыргышына деген антиденелерд1 табуга непзделген тест. Бугшптацца б1здщ республикамыз бойынша катерл1 сипат алып отыр.ЖИТС инфекциясы жуккан аурулар бой бермей кебейш келедиБулардьщ шшдеп жартысы 20 жаска толмагандар. Б1здщреспублика бойынша эпидемияны болдырмаудыц 6ipfleH-6ip амалы:тургындардьщ арасында марту жумыстарын журпзу, жастаргапарасатты-жыныстык тэрбиеш беру толык каркында болуы керек.96

10-сабакДЕНСАУЛЫК ПСИХОЛОГИЯСЫ.ПСИХИКАЛЫК ДЕНСАУЛЫК ЖЭНЕ ТЭН С АУЛ ЫГЫ.ПСИХОФИЗИОЛОГИЯ ЛЫК ЖАТТЫГУЛАР.Сабакгыц максаты:1. Психологиялык кульщ пен тэн саулыгынын ею жактыбайланыстылыгына кецш белу.2. Стресс - эмоцнялык куйзелю туралы тусшйс беру.3. Психофизиологиялык жагдайды аныктау тэсщцер1ментаныстыру.4. Психикалык денсаулыкты сактау женшдеп усыныстарментаныстыру.5. Психопрофилактика Hemi — аутогецщк жаттыгу л арментаныстыру.Такырып бойынша талкыланатын мэселелер:1. Психикалык саулык туралы угым. Психикалык жэне сомалыксаулыктын байланысы.2. Стресс, оныц кезецдер1 жэне биологиялык мэш. Г. Сельебойынша стресс кезеццершщ сипаттамасы.3. Эмоцнялык стресстщ кезеццерь4. Тесттер аркылы психофизиологиялык жагдайды багалаутэстдерь5. Психопрофилактика туралы угым. Психофизиологиялыкжаттыгудяр (релаксация, езш-ез1 сецщру, аутотренинг).6. Калыпты уйкыны сактау ережелерь7. Психикалык денсаулыкты сактау женшдеп усыныстар(рухани касиеп жогары адамдардьщ эдетгер1 К . Ниши бойынша,жан саулыгынын кагидалары жэне т.б.).97

Психикалык саулык пен тэн саулыгы туралыкейб1р мэл1меттерДенсаулык физикальщ, психологияльщ жэнеэлеуметпк болып ушке белшедь Организмде денсаульщтыц осыаталган турлер16ip-6ipiMeH тыгыз байланысты болады.«Салауатты OMip салты» деген угым тек устртш кезкараскагана жай дунне болып KepiHyi мумюн. Тэн саулыгы - тамактышамалап жесен, барынша енбектенсен, уакытында дем алсанболтаны дегендей угымды бщщредо. BipaK icrereH icinHiH, ецбектэрпбш сактаудыц мейшнше пайдалы болуы yniiH, эршмнщпсихологияльщ ерекшелйетершщ де 9cepi зор екенш ескерген жен.Тек психикасы сау адам ауруды болдырмауды, ауырган кунде оданкайтсе де арылуды максат етедй Адамньщ акыл-ойы, оньщ icrereHiciHe, жумыскерл1гше эсер ететшш, керклнше 6ip жер1 каттыауыратын болса, ол адам тынышсызданатыны, мшез-куикыныцезгеретш де белгш. Tinri 6ipeynep аурушац келетш болса,eKiHnimepi ауруы болмаса да, барлыгьгаа езш-ез1 сецдарш,дэрлердщ абайламай айткан сезше сенш, езшше жобалап,мазасызданьш, жок ауруды езшде бар дейтандер де аз емес. Мундайауруларды медицинада ятрогендж (севдйруден болатьш) ауру депатайды. Кейде ауыр куйзелгс жагдайды басынан кеппрген немесекатты ренж1ген адамньщ ауыратыны да кездеседй Осыайтылганнын 6api тэн саулыгын жэне элеуметтж саулыкты сактауушш психикальщ саулыктьщ кажет екенш керсетедй Аурудыжубату, оньщ журепнде сауыгамын деген сешм тудырады, кейдебул дэр1 усынганнан да пайдалырак болады.Психикалык денсаулык — адамныц денсаулыгыныцH eri3ri компонент!, рухани жагдайыныц турактылыгы. Оладамныц озш-оз1 багалау, эмоция турактылыгын бакылау,ецбек кызметш дурыс уйымдастыруы мен оныц когамдагыкарым-катынасын камтамасыз ету шамасы.Психика аурудьщ удеуше, сондай-ак аурудан жазылуынарухани жагдай жасайды, ягни психика куйзелюшщ туьшдау cc6e6iнемесе оган карсы тетеп беретш куш те бола алады.Букш дуниежузшш Денсаульщ сактау уйымыньщмаглуматтары бойынша, барльщ аурулардын 45% куйзелгспенбайланысты болмак. Сондыктан да куйзелютщ тетж-тегерпнгшбшу, оньщ мумкщднстерш жэне куйзелю кактыгыстарыныц алдыналу, оньщ кеселд1 салдарынан сак болу кажет.98

К у й з е л i с деп стресспк жагдайды айтады. «Стресс» дегенсездщ аудармасы — зорлану, куштену, ширыгу. Стресстщфизиологиялык магынасы - зиянды эсерлердщ бэрше (Зрдёйорганизмнщ жалпы корганыс кабшепн жумылдыруга багытталганжауабы. Г. Селье стрессп уш кезенге бедедй1. абыржу;2. тез1мдшк (резистентплш);3. ancipery.Бул куйдщ биологиялык мацызы сырткы ортанын жанажагдайларына организмнщ икемделу кабищшщ денгейш(резистенттшгш) кетеру. Стресспк эсер алдымен орталык жуйкежуйесш коздырады, симпатикалык жуйке жуйесшщ козуынкушейтед1, булардьщ ыкпалынан туатын гуморальдык буынын, ягнигормондардыц белануш кушейтед^ накты айтсак, адреналиннщбелшуш кушейтед1. Бутан гипоталамус пен гипофиз жуйеакосылады. Гипоталамустан кортиколиберин белшш, гипофиздщадренокортикотропин гормоныньщ канта шыгуын жогарылатады.Ол буйрекусп бездершщ глюкокортикоидш гормондарынынбелшуш удетш, организмнщ стресспк эсерге жалпы турактылытынжогарылатады. Залалды эсер созылып кетсе, организм элЫрейбастайды, адреналиннщ белшу1 катты жотарылайды, бул адамдыодан dpi эларете туседа. Созылмалы стресс адамнын кенш куй1нщбузылуына, жумыска деген кабтетшщ темендеуше, сылбырлыктынпайда болуына, уйкыньщ бузылуына экел1п согады.Стресстер жи!-жи1 кайталанса, организмде бурынты калыпорнына келмейд1, дэрменс1здш бой алып, адам торыгады.Психикалык-сомалык аурулар пайда болады. Жалпы элазджкершк бере бастайды.50-70 жылдары психологиялык стресс деген угым пайдаболды. 0Mipre, турмыс иплйтне, 3cipece котамдагы орнына,адамгершшгше, езше деген багасына кумэндйс сез1м тудыратынокиталар психологиялык стресстщ себепкер1 болып сан алады. Адамбаласы 03iH-e3i тэрбиелеудан аркасьшда сез!мдерд1 гапндеущуйренш алып, ауыр сез1м тудыратын стресстерд! вз ерк1не кенд1реалады.Эмоция тудыратын куйзел1стщ пайда болу агымында сезщнщ3 кезещ болатыны айкындалган:I кезец. Стресс тудыратын окитаны багалау. Стрессттн аныккаталдыгы онша болмаганымен, мэселе оны адамнын 03imue99

багалауында. Багасына карай организмде биохимиялык 03repicTepтуады.П кезец. Окиганьщ езше немесе онын багасына дегенфизиологиялык, биохимиялык жауабы. Мэселен, адреналиннщболшуа ездичнен эсер етедьШ кезец. Болашакта cipeccri болдырмайтын, онын себепсалдарынжоюга багытталган ic-эрекет (мшез-кульщ). Мундажумсалган куш елшем1, окиганьщ салдары ескершедй Осы сэтгемшез-кулык I жэне II кезевдерге эсер етедь Сонымен кеп кезещцизбек пайда болады.0MipiHe катер тоцщретшдей жагдайларда адам кайраттыболуы жэне калай болганда да озш еркш устал, жаксьшыккасещцруге тьфысу керек. 0м1рд1 сактап калу - эрюмнщ езше,психологияльщ куйше, психикалык саулыгына байланысты. 0зшe3iсыйлау жэне устай бшу стресс эсерше карсы туру кабшетшкушейтедь психикалык саулыгын калыпты устайды. Стресс болмауушш адам нагыз кажетп юпен айналысуы шарт. Салауатты OMipс алтын сактау, мунаймау, жагымсыз эсерлерден бойды аулак устауауьфльщты акылмен жецудщ жолдарьш карастыру керек. Осыайтылганныц бэр1 - психопрофилактика болып саналады.Психопрофилактиканыц турлер1 - релаксация, озш-оз1 ceHflipy,аутогендж жаттыгулар.Релаксация (босацсу) - дене мен психиканы кереказ ойжабьфкаудан, абыржудан сактау. Музыкалык терапия адамдыабыржудан жэне бос ойдан босатады, ал вокалотерапия бойсерптед1. Би билеу адамды оптимистис кецш-куйге белейщ. EpiKci3релаксацияга уйкы алдындагы босацсуды жаткызсак, ал epiicrireсолмезетке тэн дене калпыныц тыныштык куйш жаткызуга болады.03iH-o3i сещцру - бул адамныц жумыс жасау кабшетш, сергектпскалпына келуш жэне iniKi сез1мнщ тецдитн аныктайтынпсихотерапияльщ тэсш. Аутогендпс жаттыгудьщ непзп максаты -адамды, организмдеп психофизиологиялык ypflicri реттеуге саналытурде сез бен ойын жумсауга уйрену.Адам езшщ жагдайын багалауы, жаксартуы, езшщ езшедеген сез1мш тудыру ушш темендеп болжам жэнежаттыгуларды усынамыз. Мундай жаттыгулар медицина,педагогика, психология эдебиеттершде жш кездеседк Оларды1зденуд1 умытпацыздар!100

ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫК ЖАГДАЙДЫ АНЫКТАУ Т0С1ЛДЕР103Щ13ГЕ 03Щ13 РИЗАСЫЗ БА ?1. Кбайта туып, ем1рд1 кайтадан бастауды армандайсыз ба? Иэ -4, жок -16.2. Суйш айналысатын ic-шаруацыз бар ма? Иэ -18, жок -5.3. Жумысыныздын кисыны, csii келмесе, муны взщЬге-езвдз:“М^ндай тек менде гана болады” деп айта аласыз ба? Иэ - 6, жок; -12.4. Егер де 6ipey ci3re кызганышпен карайтын болса, куанасызба? Иэ -16, ж ок-2.5. Егер де 6ipey й з д жагымсыз, куйшркы адам деп niicipбедцрсе, мэртебещзге нуксан келш, унжыргацыз тусер ме ед1? Иэ -3, ж ок-12.6. Егер де езхщзде болтан жайсыздык баска 6ip танысьщыздада болса, езнщгц езвдз жубатар ма едхщз? Иэ -18, жок - 5.7. Eip айтулы ic с1здщ катынастарыдызсыз тым жаксы етшжатса, толганып, кутп nicep ме едодз? Иэ - 2, жок -16.8. Лотерея ойнаганда кеп акдпаны угып алгьщыз келетшыкыласта жишеу боласыз ба? Иэ - 4, жок - 20.9. Егер де тугандарьщыз немесе достарыцыз кымбат багалысыйлыюы ci3re деп алып койганьш бшсещз, тамыр согылысъщызжишеп кете ме? Иэ -16, жок - 3.Ецщ жинакталган балл санын есептещз.120-дан астам: Слз езвдзге ете ризасыз. EipaK, ойлансак, с1здеезнцзге деген сыни кезкарас жетщюремейд1, шьш мэншдебойыцызда езнщщ взпцз багалай алатындай кабшет шамалы.60-тан - 120-га дешн: Ci3 езодзге езвдз жеткшкп децгейдесенеаз жэне асьш турган езпцздщ езвдзге деген тэкаппарлыктанадасьщш.60-тан кемдеу: С\з езицзге езодз унамайсыз. 0звдзге дегенсен1м жок. взедзге-езвдз сешмд1 болъщыз.Егер 60 балдьщ imme еюп калсацыз, катарга бейтаныс адамдаротырган белмеге, бастывда жеке бас втшшимен юргенде, аякастыцыздан табан астъщыздагы т1ректщ сыргып кетш баражатканда сезетш жэй болып саналады, бул езщЬге таныс болар. Слзж рш сты ауыстыруга коркасыз, конакка барганда 6ip бурышкаотыра с алып, даусьщызды шыгарып сез айтуга жоксыз.101

Сикыршыны кутпещз, ол ci3re езщхздщ езййзге деген сен1мд1сыйлап бере алмайды. 0 з багьщызды езщ1з ecipy ушш тер тегш,куш керсетш, аршанды эрекет ету керек.ТЕЙЛОР ГЖ1РТЕР1М1(Мазасыздану цалпы жэне куйзелкке деген ыцгайанъщталынады)Сауалнама сурактарына жауап беродз: “Иэ” немесе "Жок".1. Мен шаршамай, кеп жумыс ктей аламын.2. 6з1ме ьщгайлы ма, ьщгайсыз ба, санасып жатпай-ак,берген уэдемд1 орындап журемш.3. Эдетге кол-аягым жьш-жылы.4. Менщ басым сирек ауырады.5. 0з куш1ме сенемш.6. Кугу жуйкеищ жукартады.7. Осы менщ ештецеге де ыцгайым жок, - деп e3iM туралыойлаймын (кей кезде).8. Эдетте ез1мд1 бакыттымын деп сезшемш,9. Мен тек 6ip нэрсеге гана шукшиып шогырлана аламын.10. Бала кез1мде кандай тапсырма бершсе де, дереуорындайтынмын.11. Айына 2 рет не одан да жш менщ iniiM журетш1 болады.12. Мен кайта-кайта мазам кетш, кущктене беретш болдым.13. Мен вз1мд1 баска кепшшкке Караганда ашуланшакпын-ау,- деп ойлаймын.14. Мен онша уялшак емесшн.15. Мен ушш OMip дегешщз кашанда улкен шым- шытырыккернеуден туратын сиякты.16. Кей кезде ез1м бшп болмайтьш заттар туралы сейлейпшмбар.17. Мен езгелерге Караганда, жшрек кызарамын.18. Менщ жок нэрседен кецшм бузыльш сала бередь19. Мен анда-санда журек согуын жэне дем алудынкиындыгын сеземш.20. 03iM бшетш адамдар маган кашанда унай бермейш.21. Егер де меш б1рдеце мазаласа, уйьщтай алмаймын.22. Одетте салмактымын, меш ашуландыру оцайга сокпайды.102

23. Мен осы айтса сенбейтшдей, кым-кигаш туе керетшболдым.24. Мен дуниенщ бэрш де, 6ip турш калыптан жогарыдецгейде кабылдаймын.25. Кейи бастасам болтаны, терге туеш, берекем кетедь26. Менщ уйкым мазасыз, элст-элсш ояна беремш.27. Ойын ойнасам, осы кебше жецпм келш турады да,жецшпм келмейдьак.28. Мен баскаларга Караганда сезшталмын.29. Орнын тауып турса, ьщгайсыз болса да эзш-оспак кулшмд1келпредь30. Мен 03 ещрзме езш риза бодаш келед1, 6ipaK екшнпкеорай, баскалар мети, OMipiMe ризадай.311 Менщ асказаным берекемд! ещц KeTipin жур.32. Менщ турмыс жагдайым, кызмет бабым кашан да камжешедх.33. Мен кейб1реулерге олардын маган кеятхрер зияныболмайтынын бшеем де, сактыкпен караймын.34. Кей кезде сезиетенш капамын, алдымдагы турганкиындыктарды жеце алмайтын сиякты керше^ц де турады.35. Мен оп-оцай аяк асты абыржи аламын.36. Кей кезде козып, аса cepirin кететшм бар, бул дегенвдзуйыктатпайды.37. Жанжалдан, киын жагдайлардан ыгысып кетаешмд! жендеп бшемш.38. Журепм айнып, кусык кысатыны бар.39. Мен кездесуге, жумыска епщашан да кенйкпеймш.40. Кей тустарда езвшщ пайдасыз екенйщц айкын сезшемш.41. Кей кезде менщ урыссып алгым келедг42. Щрдецеге байланысты кашан да мазам кетед! де турады.43. Б1реумен байланысты кашан да абыржимын да журемш.44. Мумкш болар сэтаздактерд! каперше алмаймын.45. Каз*Р эне-мше кызарып кетегшпмнен коркамын.46. Кей туста эйтеуф жш емес торыгамын.47. Мен ашушацмын, и1шм жецш.48. Мен 6ip нэрсеш icreft бастасам болды, колдарымныцд1рщцей кала беретшш жш байкаймын.49. Мен кебше осы аштыгымды сеземш де журемш.103

50. Маган ез ез1ме деген сенш жетпей жатады.51. Салкын кундер1 мен тез тершимш.52. Мен баскаларга айтуга болмайтьгадай заттардыц ез1мдеболуын жш армандаймын.53. Менщ iuiiM сирек ауырады.54. Маган белгш 6ip есепке не жумыска жнналып барыпшогырлану киын, ез niicipiM осындай.55. Кей тустарда мазамньщ кеткеш соншалыкты, 6ip орьшдаотыра алмаймын.56. Хатка окып болганнан кейш б1рден жауап жазамьш.57. Менщ кас-кагым сэтте кеншм бузылып коя бередь58. Шынында да мен ешкашан кызармаймын.59. Таныстарыма Караганда, менщ неше турл1 коркыныш,урейлер1м аз.60. Бугш icTen тастайтьш жршсты ертенге калдьфатын мшезменде бар.61. Эдетте, мен шаршаганша ж^мыс icTeifoiiH.Ескерту: Орынды жауаптар 6ip балмен багаланады, Tepicжауаптар белгшенбещй. 20 жэне б^дан жогары алган баллаландаушылык тугызады деп есептелшед1.TYJIFA МАЗАСЫЗДЫГЫН (ТМ) БАГАЛАУ М0СЕЛЕЛЕР1(Ч. Спилберген жэне О. Л. Ханин бойынша)Соцгы кезде Ci3 межелерде керсетшген жагдайлардьщкайсысьш бастан еткердодз, балмен багаланыз: 1- ешкашан десе деболгандай, 2 - кейде, 3 - жш немесе, 4 - кашан да болмасын десек.1. Мен канагат тутамын.2. Мен эдетте тез шаршаймын.3. Мен эп-сэтге жылап коя беремш.4. Мен баскалардан бакытты болгым келедь5. Кей уакытта жедел nieniiM кабылдай алмагандыктан, менутылып, аузым анкиып кала беремш.6. Эдетте, мен ез1мд1 сергек сезшемш.7. Мен бакыттымьш, байсалдымын жэне ширакпын.8. Кугшер киындыктар эдетте ете мазамды алады.9. Болмашы нэрсеге берекем, тшга кетедь104

10. Мен осы бакытгымын.11. Bapi де не болса да езепмд1 ертейдь12. Маган ез1мнщ 03iMe деген сешм1м жеткшказ болыпжатады.13. Эдетте, ез1мд1 «дупплздис жагдайында сезшемш.14. Жанжалды сэттерден, киын жагдайлардан бойымды аулакустаймын.15. Менде сары уайымга салыну дегешщз болады.16. Мен ризамын.17. He6ip усак-туйектер кецшмд! апып, толкытыптолгандырады.18. Кеншм калса, тун bice, eciM кетеда, осыдан кейш бэршкепке дешн умыта алмаймын.19. Мен салмакты адаммын.20. 0 з жумысымды ойлап, кам жей бастасам, KepiMдеййрйздёнемш.Ал эр! карай (ТМ) есептещз.ТМ = Е,-Ег + 35Е] - балл жнынтыгы (2,3,4,5,8,9,11,12,14,15,17,18,20).Е2 -балл жиынтыгы (1,6,7,10,13,16,19).Нэтижелери 30 балга дешн - мазасыздану темен, 31-45 балл- 6ip калыптагы мазасыздану, 46 балл - жэне будан да кеп -мазасыздану денгеЙ1 жогары.СТРЕСКЕ ¥ШЫРАУ МУМКЩЦПТЩЗ КАЛАЙ?Бершген стресс багасы тестш Бостон университетшщмедицина орталыгында окымысты психолог карастырган.Озге катысты болмаса да, барлык бвлшше мшдетп турдежауап беру керек.1. Ci3 кунше 6ip рет болса да ыстык тамак iiueci3 бе?2. Ci3 7-8 сагат уйьпсгайсыз ба, ен болмаганда 4 рет аптасына?3. Ci3 эр кезде взщше езгелердщ махаббатын сезшш, езщгз десол адамдарга сез1мипзд1 кайтара аласыз ба?4. 50 км алыста С1здщ арка суйер, сенер 1 адамыныз болса дабар ма?5. Ci3 аптасына 2 рет болса да терлегенше жаттыгасыз ба?105

6. Ci3 кунше 1 корап темекшщ жартысынан аз темею шегеаз бе?7. Ci3 аптасына 5 рюмкеден аз алкогольдк iniiMfliK inieci3 бе?8. Оздщ салмагьщыз бойыцызга сзйкес келе ме?9. Оздщ табысыцыз непзп кажетвдзге жете ме?10. (Лздщ сен1мщ1з езщ1зге кемектесе ме?11. Слз когамдьщ жумыстармен жш айналысасыз ба?12. Слздщ жолдастарьщыз, таныстарьщыз кеп пе?13. С1зге сещммен карайтын 6ip немесе ек1 жолдасьщыз барма?14. Оздщ дешщз сау ма?15. Ci3 уй жагдайларын азбен 6ipre турып жаткан адамдаргажш айтасыз ба?16. С1з кецщвдз жайсыз болганын ашык керсете аласыз ба?17. Ci3 аптасына 1 рет болса да калжьщ уппн 6ip нэрсе icreftci3 бе?18. Ci3 ез уакытьщызды raiMfli курастыра аласыз ба?19. Ci3 6ip кунде 3 кеседен аз кофе немесе шэй немесекурамында кофеин бар сусын iuie аласыз ба?20. Озде езицз ушш уакыт табыла ма?Томендегщей жауаптар мен упайлар бертедк- эркашан - 1-кебшесе-2- кейде - 3- ете снрек - 4- ешкашан - 5Е ид i жауаптарьщыздан шыккан саннан 20 упай алыптастаныздар.Егер Ci3 10 упайдан аз алсаныз, онда Озд1 куантуга болады.Ci3 шьш жауап бердощз. Оздщ стресске деген карсылыгьщызкеремет. Озде 6api жаксы.Егер Озд1н корытындьщыз 30 упай болса, Озге стрессжагдайы ез эсерш типзедо, Ci3 катгы карсы тура алмайсыз.Егер Ci3 50-ден жогары упай алсаныз, Ci3 ез ем1рййз жайынжаксылап ойлануьщыз кажет, eMipiHi3fli 63repTiHi3. Ci3 стреске тезбершеиз.Тесттщ корытындысын кайта караныз. Егер Оздщ жауабыцызэр турл1 тужырымда 3 упай алса немесе одан жогары болса, ондамшезнузд1 езгертуге тырысыныз, сонда Оздщ стреске дегенбешмдшпщз темендейдь Мысалы, егер, Оздщ 19 суракка106

жауабьщыз “4” болса, Ci3 кунше 6ip шыны кофе аз imyreтырысьщыз. бзицзге укыппен карауды каз1рден бастацыз, эйтпесекейш кеш болады.ПСИХИКАЛЫК ДЕНСАУЛЬЩТЫ САКТАУ ЖеНЩЦЕПУСЫНЫСТАР1. Аутогендж жаттыгуларАутогендш жатгыгудьщ непз1 болып жуйке жуйеа мен каикаеп арасындагы Kepi байланыс принцип! орын алады. Мысалы:жуйкенщ кернеу1 мен козуы булшык етке бершедо, ез кезепндеканка етшщ босацсуы - жуйке жуйесшщ калпына келуш (немесетыныштык куйте ауысуын) камтамасыз етед1.Аутогенда жаттыгуды игеруде езш ез1 сендерудщ Keneci тэсшнескерген жен:- канка еп тонусын баскару: ез калауынша катайтылу менбосансытуды игеру;- iimci ce3iMHiH толык тецщп мен етпц босансыган кушнде, езкалауынша эмоцнялык кецш кутн тудыру;- жуйке жуйесшщ эрекетпк куйше эсер ету (эмоцнялык онсез1мщ еске Tycipy);- ез ыкыласын реттеуд1 мецгеру: бул белгш 6ip объекпгеыкыласын тудырып, керек емес кезшде кецшн тайдырып,босацсып, уйыктау;- теменп децгейден бастап, 6ipre-6ipTe эдетке айналдыру.Кейш автоматты кыртыс асты эдеттер калыптасады.Ереже бойынша аутотренинг карацгылау белмелердежурпзшедт Осы жерлердщ интерьер! жагымды эмоцияны тугызадыжэне барлык булшык еттердщ босацсуына жэне адамныц ойлауынаэсер етед1 - жумсак жньаз, аквариум, суреттер, сэйкестецщршгентустер жэне т.б.Аутотренингпц формулалары б1ркалыпты, жогаргы дыбыссыздауыспен, монотондьщ интонациянын езгерушаз, жаттыгуларарасындагы узшспен, сонымен катар накты жэне дэлелдепокылады.Адам езш-ез1 сендору формуласын e3i курастыра алады, езшщалдында турган мэселесш терец жэне жан-жакты ойластыру107

аркылы. Мысалы тэбетп шектеу ушш келеа формулалардыколдануга болады:Аз жеймш жэне тойдым.Мен тамакка кызыкпаймын.Арыктагым келед1Емтихан алдындагы студентпц езш-ез1 сецщру формуласы.Накты жауап беремш.Барлыгы еамде.2. Стреске карсы кундж “калыпка келу”.Адамдар кебшесе жумыстан кайтканда, жумыста шаршауданпайда болтан квцш-кушн отбасына алып келедь Осындайкунделйсп куйю тсрлпсгеп жаман кецш- куйд1 уйдегшерге алыпбарып араластырмау ушш не icTey керек? Осылайша Ci3 уйге стрессалып келеаз, ал ол барлыгына кшэлй Ci3 вз ойынызды шешеалмайсыз. Сондыктан, 6ipimui кезекте жаксы эдет калыптастырукерек. Сабактан немесе жумыстан келгенде, б1рнеше релаксацияжурпзу керек.Бул релаксациялардын эркайсысы 10 минет алады.1. Креслога отырып, езпцзде бос устап дем альщыз немесеколайлы орындыкка отырыцыз.2. бзпцзге кызыл шэй немесе кофе кайнатьщыз, шэй imyуакытын 10 минвтке созьщыз жэне осы уакытга квп ойланбаугатырысыдыз.3. Магнитофон косып, езвдзге унайтын музыканы тындацыз.Осы керемет кезецге рахаттанып, бар зешнщвд музыкага салыцыз.Еш нэрсеш ойламацыз.4. Егер Сйдщ жакындарыцыз, туыстарыцыз уйде болса,солармен 6ipre шэй 1щш, квцщвд эцпмелеащз. Уйге барасалысымен вз проблемацызды аяк асты шешпещз, ейткен! Ci3шаршап турсыз. Бул жагымсыз халден Ci3 жумыс куншдепшаруаныз б1ткенде шыга аласыз.5. Ваннаны ете ыстык емес су мен толтырып, сонда 6ipa3жатыцыз. Ваннада езйцзд! калыпка келтареин тыныс алужаттыгуларын жасаныз. Ернпцзд1 жауып турып, терец тынысальщыз, бетйцздщ теменп болтн жэне мурныцызды суга батырып,жайлап тынысты шыгарыцыз. Тынысты шыгаруды узартуга108

тырысыныз. Тыныс шыгарган сайын, Оздщ кундпс барлыкшаршаганьщыз жайлап шыгып жатыр деп ойпацыз.6. Таза ауада серуендещз.7. Спорггык киш, аяк кшм киш 10 минет жупр1щзОсы айтылган "калыпка келу” инициативасы езш1зден кундешыгып, тарап отырганы жен. Б1з осы кыска уакытга (10 минетге) уйжумысын койып жакындармен 6ipre етюзу керек. Тыныккан басmemiMfli жаксы кабылдайды жэне оган жуйкелш, физикалыкэнергия аз кетед1.3. Калыпты уйкыны сактау ережелер!1. Уйкыныц жалгасуы 8 сагат созылуы кажет. Организмнщерекшелтше карай тагы 1 сагат косуга немесе алуга болады.2. Эр кун сайын 6ip мезгщце уйыктау кажет.3. Уйыктайтын белме каращы, желдетшген жэне салкынболуы кажет. ¥йыктаган белменщ температурасы калыптыжагдайда 18-20°С болуы керек.4. Адамнын тесек орны каттылау, ьщгайлы болуы кажет.5. Психологгар немесе туе ажыратушы дэрнерлер ойынша,жаксы уйыктау ушш, жаткан белмедеп тесек орын жасыл немесеперсик тэр1зд1 тусте болтаны жен.6. Жатар алдында тамак inrney керек. Kennci тамак жещпболуы кажет.7. Жатар алдында алкоголь, шэй, кофе iiuyre болмайды,ейткен1 кофеин бар шпмдйс уйьщтатпайды.8. Жатар алдында 1 сагат не 30 минет бурын жылы ваннагатусуге болады.9. Уйыктауга кедерп жасайтын эсер — жатар алдында жуйкежуйесшщ капы козуы. Оныц козу себептер1: ауыр жумыс, дененщжэне мидын шаршауы, созылмалы той-жарыс, урсып сейлеу, етюрсуретп фильмдер жэне т.б..10. Психологтардыц айтуы бойынша, жаксы уйыктау ушшмынадай шаралар колдану кажет: “9зйцзд1 зорлап уйыкгатугаболмайды, сабыр сакганыз, бетпн булшык етгерш босатыныз, теккана жаксы окигаларды есщзге тус1рщ1з, жай дем алыныз, сондауйкы ез! келедГ’.109

4. 03iH-e3i cen/iipy багдарламасы (агылшын психологы КлерРайнер талдаган).I к а г и д а. Танертен бар куатыцызды уйден жап- жаксыкуйнцзде шыгуга жумсацыз. Туе кез1нде айнага караныз. Барлыгыкалпында ма, соцгы рет - жатар алдында солай 1стещз. Кушге осыменщ калпым кандай 1суйде екен, деген ой Ci3fli мазаламауы керек.II к а г и д а. 6з бойыцыздагы кемшшкке орала бермещз.Ондай кемшшнсгер кшде де болсын бар. Егер де Ci3 кемшшжерлернцзге кеп кецш аудара бермесещз, баскалар да оныбайкамайды.Ш к а г и д а. Журт езйцзге айдан анык нэрселерд1байкамайды, оларга кез салмайды. Баска б1рнеше адамдар турганда,сейлегенде кызара бастайтындыгыцызды сезеаз бе? Ал оларга&здщ кызарган бетщ1зд1 керужэй куаныш icneni. бзнцз неденкысьшып турганыцызды бищртпейшше, оган журт кецшнаудартпайьшша, адамдар Озда кызартпайды, урымтал жерлервдзгекез туирмейдьIV к а г и д а. Баскаларды артьщ сынга алмацыз, эйтпесеертел1-кеш Слад in бэз калпыцыз жэне мшезпцз де сын садагынаKa3ip шше ме деп ойлай беретш боласыз. “Ешимд1 секпе, сонда сенде cerinynii болмайсыц”,- деп шжш де гибрат кылады.V к а г и д а. Баскаларды кецш койып тыцдацыз, сондаолардыц да Ci3 десе кецш] ерекше больш тирады. Журт кебшетындаушыларды жаксы кередьVI к а г и д а. Агыцыздан жарылып турыцыз. Бейшщз акболсын. Бшмегенпцзд1 бшемш деп эуре болып, кулыккасальшбацыз. Егер де менюдеп тагам атыныц мэнш бшмесещз, осыарада бшмейтщщпщзд1 айтыцыз. Б1реудщ куанышы, табысы,езеуретгер суйюмдшн! С1здщ кецшщвдц кетере ме, мойындапайтьщыз. Осы касиетодз тещрегшде душм журтгы уйреда,жинайды. Саябыр салкын жэне тас козгалса козгалмайтындайбесбатпандарды кейде журт сыйлауы мумкш, 6ipaK ешкашан даоларды суймейдьVII к а г и д а. 0з тещрепщзден ci3fli сэл де болса туешетшжаксы адамды тауып алыцыз, жалгызсырамайтын боласыз. (Язтаццап алдыцыз, ещц кашан да екеувдз табысты боласыздар.110

VIII к а г и д а. Жасканшактыгьщызды аракпен кепремш депойламацыз. Егер де ашык, акжаркын болсаныз, арак-шарапсыз-аке з щ де коршаган адамдар арасында мерейт боласыз.IX к а г и д а. Орынсыз именшектжтщ кейб1р адамдардыжалыктырып ж1беретшш де есте сактаган жен. Егер де 6ipey азбендаусын кетерш ектем сейлесш турса, оган езш кшэшшн депесептемещз. Юм бшед1, бэлюм, ол адам вз ж1гераздтн жецудщ 6ipамалы осындай да болар, деген ойда журген шыгар . EipaK Ci3осындай «амалды» пайдаланудан сак болыцыз, булай адам взьвзшщ мэртебесш кетерш, орньш бейте алмайды.X к а г и д а. взвдзбен 6ip жаман ic болып, жагдайсыздыккаурынсацыз, елдщ кезшше кешп, налыманыз. Журт Слзге ерекшеыкыласпен карайтын болады, вйзжеш оларга вз артыкшылыктарынсезшуге Ci3 6ip улкен мумкшдш бердщз.Мше, 6ip уакыт api жэй, эр! курдел1 кагида ережелер С1згеезпйздщ езппзге деген сёнМ щ^р улкейтш, бекпуге кемектеседьОсыларды орындап байканыз, ейткеш вткенда езгерте алмайсыз,6ipaK есесше бугшп кущп бакытты ртайущзга болады,болашагынызды бугшнен де жаксы еткере аласыз. Батыл,умтылыстан 1ркшмещз!5. Руханй каснеп жогары адамдардын денсаулыкты сактауэдеттер1 (Кацудзо Ниши бойынша)1. Коркыныштан кашпацыз. Коркынышты талдацыз, оныжэй сез1м ретщце кабылданыз. Егер де 6i3 коркынышка тура карайалмасак, ол 61зд1 женедо. взйвдздеп коркыныш сезшш сырттайбакылап, оган мойын усынбацыз. Коркынышка кинога карагансиякгы карацыз. Экранная кергенвдздш бэрх шындыкка жатпайды.Коркыныш келеда, кетед1, экрандагы кадрлар сиякты. Егер декоркынышка катты кецш бвлшбесе, одан арылу оцай.2. вткен кеткещи кайта-кайта есЫзге алмацыз. Барлыгынжанадан бастау ешкашан кеш болмайды. Ал бэрш жанадан бастауушш, ез1м1зд1 вткеннен арылтуымыз керек. Бугшп кунмен вюрcypin, вз ем1рпцзда жана бастамаларда курастырыныз. Бул ®здщжаца жепспктерге жетувдзге жол салады.3. взицзд! езйцз аяп, боска куш жумсаманыз^Ол энергиябекер жумсау болып саналады. 0зщзд1 езйоз аяй берсен^з, сол111

баягы ащы ойлардан кутыла алмайсыз. Жылдар бойы шнщздесактап журген екпе катерл1 ауруларга экеп согуы мумюн. 0ткенд1кегшре бшщ1з. Keniipy — бул екпелеу сез1м1мен, ауру сез1мтенкоштасу. Ал, Kepicimne, кеппрмеу, ауыр ойлар акыр сонында иесшекарсы багытталады.4. Жаман ойларга туйыкталмацыз. С1здщ ем1р1щздебарлыгы жаксы деп ойлацыз, солай айтьщыз. 0з ойларьщызды оцтабурыныз.5. С1зге канагат сезш т экелетш icrep жасауга кун делт!жоспарлар жасацыз. Театрга баруга немесе ютап о куга уакытбелйуз. Достарьщыздьщ, туыстарыцыздын туган кундершебарыныз, кормелерге, баска да кызыкты, кулкьдуман кештергебарьщыз, 6ipaK оныц да nieri бар екенш умытпацыз.6. Адамдарга кемектесщ1з. Сонда жан дуннещз б1рталайжещлдеп калган ын сезеаз.7. 1шщвде не болып жатканына карамастан, eui6ipсыртыцыздан бивдртпей, жамандыкка мойын урманыз. ЕгерСадщ бойьщызда куш-оюгер мол болса, егер Ci3 жамандыктыженуге езнцзд1 багыттасацыз, онда сэттшпс езш кеп кугпрмейдо.6. Жан саулыгыныц кагидалары1 .0з мумюншшктерш барынша корсету. 0зще дегенкызыгушылыкты сактау. 03iimi дамытуга жэне пснхологнялыкмэдениетщщ жогарьшатуга уакыт табу.2. Кебшесе осы кезецмен oMip суру керек. 0ткен oMipre оралабермеу керек. Болашак ушш жумыс ктей журш, ол туралы копойлай берудщ кажеп жок.3. Б1з OMipre деген катынастьщ жагымды жэне жагымсызжагын оз1м1з тандаймыз. Жаксы кецш-куйде болу пайдалырак,жамандыкка кеп кецш белу, ол залал келпретш факторларданзияндау.4. Философнялык ойлау кабшетш дамыту, букш элемге дегентпселей катынасты сезшу, eMipre деген кезкарас концепцияларынакызыгу, экзистенциалый проблемалар аркылы icxe асады. Бул эрTypni жагдайларды езщщ сырттан керуге мумюншшк бередь5. Танньщ атканы мен батканына жэне жупдызды аспангакарауды умытпау керек.112

6. Болы п жагкан елйрдеп кс.ченси жагдайларга жаксыжагынан карал оны юке асырган жен.7. Слздщ агрессияцыз - алдымен ci3re ец кымбат «лэззат».Ашушан ренлагш адам кебшесе журек ауруларьша, гормональды,iciK ауруларьша жэне де стреске кептеп ушырауы мумкш. бзвдз«ашуланбаудыц алдын алу» шараларын табыныз.8. Барлык проблемалар 2 турге белшедк СЛздщ оны шешугешамацыз келмейтш жэне шешуге еш жагдай жасай алмайтынпроблемалар. BipiHiiii проблеманы альт шешу керек, оган ешкандай«шешу керек» деп уйымдастырмай-ак. проблемалар етеоцай. Ол былай - шешшмейтга проблеманы niciuin те, оган болаашуланып та кажет1 жок.113

11-сабакЗАЛ АЛДЫ ДАГДЫЛАР: TEMEKI ШЕГУ,МАСКУНЕМДЕК, ECIPTKITE ЖЭНЕУЛЫ ЗАТТАРГА УШРСЕКТ1К - ДЕНСАУЛ ЬЩКА КАТЕРСабактыц максаты:1. Студентгерге адам организмше деген шпмдцстщ, гемекшщ,ес1рткшщ эсершен маглумат беру.2. Залалды дагдылардыц алдын алуга себебш типзетш кейбфнускаулардан студенттерд1 хабардар ету.3. Студенттерд1 тургындар арасында темиоге, шимдиске,ecipTKire, улы заттарга (токсикоманияга) деген ушрсектщалдын алу такырыбында эцпме eTKi3yre уйрету.Такырып бойынша талкыланатын мэселелер:1. Дагдылар, олардьщ турлер!.2. EciprKi заттардыц жйггемесь3. Eciprici заттарга деген тэуелдшк факторлары.4. Адам организмше деген еарткшщ ocepi.5. Алкаголый шпмдйггер, олардьщ организмге деген acepi6. Себептер жэне алкоголизм кезендерь7. Темею ecipraici.8. Т емей тутшшщ организмге 9cepi.9. Залалды дагдылардыц алдын алу амалдарыОрындалатын жумыстыц мазмуны мен эд!стемелер1Коп елдеп тургындардыц залалды дагдыларга деген бойалдьфуын, муныц тек етек альт, кец таралуьш б1ркатар галымдаржэне алдыцгы катарлы элеумет баска келген улттык «апат»,когамныц мэдени дамуыныц кесел1 деп таниды. Бул бел алганкепшшк кемкггтн «вркениет ауруы» деп те атайды. Bipre-6ipTeосы дерт медициналык кана емес, сонымен 6ipre элеуметпк сипатальт келедьДагды - 6ip не б1рнеше кимылды элденеше рет аткарукажеттшптнен туындайтын, сондай-ак табигатына тацылып калатынмшездеп «автоматтандырылган элемент». Динамикалык114

таптауырын icTepi (стереотип) туындайды. Ми кыртысында кешещншартты байланыстар, шартгы рефлекстер пзбеп пайда болады.Егер де осы шартты рефлекстер кешеш адам ушш иайданыдггтесе жэне денсаулыкты жепдщруге багытгалса, жаксы гой,айталык тацгы гимнастикамен пгугылдану, уйк,ы алдында серуенК¥РУ> тамактану тэрпбш бакылау, т.б. Б улар - пайдалы дагдылар,6ipaK дагдылардьщ баска турлер1 бар, оларды залалды деп атайды.Трита ретшдё ем!р бойы ез мумк!нд1пн жузеге асыруга кедерпболатын, не мумкщщктен ажыратып ада кылатын дагдылар бар,оларды залалды деп есептейдьАдам организмше очдыртпайтын кесел келпретш айдайэлемге мэшм дагдылар катарына темею шегу, imiMflirace салыну,ecipncire жэне улы заттарга бой алдыру жатады.ДДС сарапшылары «тэуелдшк тудыратын» заттартерминологиясын аныктаган.а) алкогольдьбарбитурат тур1ндеп (этил спирп, барбитураттар,седативт! мепробиромат, хлоралгидрат жэне т.б.);э) амфетамин тур1ндеп заттар (амфетамин, фенметразин, т.б.);б) кокаин тур1ндеп заттар (кокаин жэне кока жапыракгары);в) коннабис туршдеп заттар (марихуана, гашиш);г) галлюциноген туршдеп заттар (лизергед-ЛСД, мескалин);г) ката туршдеп заттар (Catha ectulis Fovsk);д) апиын туршдеп заттар (морфин, героин, кодеин, метадон);е) эфир epmHamepi туршдеп заттар (толуол, ацедон жэнететрахлорметан).Жогарыда аталган дэрьдэрмектер (эфирл1 ертшлерд! есепкеалмаганда) емдеу максатында пайдаланылады жэне адам организм!буларга бой алдыра бастайды - осылайша тэуелдшш туындайды.Сондай-ак ecipTKi заттар катарына темею де жатады, олденсаулыкка зиян келт1ред1, оган деген тэуелдшкп тудырады.Ecipnci заттарга деген тэуелдшкп тудырып, оны о дан spiушыктыратын факторлар катарына мыналар жатады: организмнщжекелеген ерекшелнегер^ ecipxici колданганнан кейш болатынгуйсшулерд! кабылдау, ортаныц, элеуметпн; мэдени сипаты, ecipnciзаттар эсерлершщ тетнс-тегершт (саны, жишгп, енпзу тэсш).Ka3ipri кезде ecipnci мен улы заттар (токсикомания)проблемасы кекейкестшер пзбесшен кершедь

Морфий мен оньщ туындыларыньщ жэне баламаларыньщ(апиыннын, героинньщ, кокаинньщ, первитиннщ) анальгизиялык,эрекетт 6ip гана рет кабылдаганныц езшде кецш куйщ кетерш(эйфория), дауаламайтын жерге апарып тастауы, тез арада жаннынбей-берекетш алатын ушрсекпктщ калыптасуыныц непзпсебептершщ 6ipi болып саналады. Организмге ecipTici заттардыенпзгеннен кешн бет кыздырады, букш денеге жылу таралуынанболатын жайлы 6ip сез1м бой алады, Tepi женш желш кышиды,осыдан кейш-ак пайда болатын жайбаракаттыкка, тез езгершкубала бастайтын, турленш-тустелген елестер жэне киял тектесэлем-жэлем дуние жетепне алады. Мундай жагдайды наркомандар«кайф» деп атайды. EcipTKire деген ушрсектж 6ip апта ш1нде-ак тезкалыптасады. Героинге ушрсекпк eKiHnii, упцнпй рет колдангандабасталады. Кейде 6 ip -a K рет колданганда да ушрсекпк байкалады.Героиннщ аз мелшерше де жауап 6epuiefli, 6ip a K кешн героиннщмелшерш б1ртщцеп кебейтуге тура келедь Егер де мезгшндегероин Kepeicri мелшерде колданылмаса адамньщ шыдамыжетпейтш капы ауру ce3iMi пайда болады (мысалы Tipi адамньщбулшьщ етш тартып суйектен сыдырганда пайда болатын ce3iMT9pi3fli), булшьщ етгер cipecin тартылады. Адамньщ кызуыкетершед1, журеп айниды, кусады, асказаны ауырады. Мундайжагдай KyHi бойы, кейде 6ipHeme аптага созылады. Кейде елш теKeTyi мумкш. Бул жагдайды «сьшдырмалы» (ломка) деп атайды.Будан кутылу ymiH кайтсе де eciprai затгы Kepeicri мелшердекабылдау кажеттшп туындайды. EcipTKi затгы кабылдаукайталангандьщтан организм уланады. Уланудьщ клиникальщ6enruiepi пайда болады. Алдымен мшез-кулыкгагы кубылыстар,тулгалык езгер1стер, талаптану бэсендшп жэне белсендшктщ кетебастаганы epkci3 байкалады. BipTe-6ipTe когамдык eMipre, окуга,жумыска, мшдеттерш орындауга деген ынта-ыкылас жогалады.Наркомандар Ke6iHe дерею, ез1мшш, отбасьшын мшдетгершенемкурайды карай бастайды. Олар ездершщ KecipiHeH катерл1жагдайга тап болады, туыстарына жаны ашымайды. Алдымен кезгетусеттш, олардыц тур-сипаты, жеткшказд1ктщ табы бшнш турады(гипотрофия, дистрофия), корек тапшылыгынан Tepuiepi кургакжермен тустестену1, бел iciicrey болып келед1 Дене салмагы азаяды.Кез карашыгы кысьщкы, сейлеген ce3i тусшшнз куб1рлеп сейлейш,журеп баяу согады. Тэлпректеп журедЬ Денеанде Tepiaerbi116

веналарыныц тусында салынгак шенщ i3^epi байкалады. Адам тезкартаяды. EcipTKi заттарга ушрсектш аз мелшерде колданылса дабайкалады. Шдщ келесще онын мелшерш тез кебейтуге тура келедьEcipm re ушрсектш жасестр1мдерде, балаларда тез калыптасады.Кокаин - ак lycri унтак, оны шщеуге болады, кебшесе оныepiTffigi куйптде венага куяды. Кокаин - ете капы коздырушы зат.Оны колданганнан кейш адам эшнщ кушеюше, тез теилмгекелетш, тез эрекет ете алатынына купги сешм пайда болады. Б1рак;бул тез ететш с а к 0ткенмен де бул кокаиннщ ей тартымды scepi.Жэл осындай ш ска мерзщде херекп эсер тудыратыя заттаргавенага куйылатьш первитин жэне экстази жатады.Токсикомания (улануга деген утрсектж) - улануга дегенуШрсекпкп тудырзтын заттар катарына авиацияльщ жел1м, бензин,эфир жоне тез буланатын аэрозольдар жатады. Олардьщ буыншскегенде орталык нерв жуйесше, суйек майына , бауьфга эсеретеЗй жэне кайтытз 'орнына келмейтш бузылыстар тудырады.Олардьщ орталъгк нерв жуйесше тиизеттн эсершен пайда болатынсезш ажогокьдщ эсерше уксайды. Ингаляция жасаганда затгардьщдозасы жогарьшап кетсе тыныс алу, журех согуы токтап калумумкш жэне затгардьщ буы тыныс агзаларын кутЦцру! де мумкш.Улы заттар балалар не жасеспр1мдердщ колына туссеолардынбуына деген уй;рсекта; тез пайда болады жэне заттардыц дозасынквбейтт ал с а тыныс жолдарын жэне екнет куйд1ргеннен в л т текстедгEcipTKi заттарга гашиш те жатады. Гашиштщ 6ipHenie аты бар- анаша, марихуана, тетрагидроканнабиол. Тетрагидроканнабиолорталык нерв жуйесше эсер ететш спиргге еритш зат. Гашиштт сора(конопля) шобшен белш алады. Кегтрьтген сора meirrepi сакгалып,кесшеда. кептошедь Олармен бос папиростарды толтырып, темеюретшде тартады. Гашиш эсершщ ею кезещ болады.Б[ршш! кезен - козу кезещ дсп аталады. Бул кезец 40минуттан 1,5 сагатка дейш созылады. Бул ксзецде адам жещлденедо,булардьтц ceKiprici, билепсч, eKimnuiepi кецш аударарлык калыптатурады, кулед1 (кейде кулюа токгамайды). Баскалары керкшшеашул >i, абыржуда болады. Kcйбipeyлepгe барлык заттардын Tycrrepiэр ту ш атиык, дыбыстары аньщ купгп болса, баскаларда Kepicimneбарлык заттар кемесю булдыр болып кершедь Кейде дене ездшщен117

белшектерге белппп, эр белшек белек-белек кимылдайтындай сез1мпайда болады.Екшнп кезец - жабыркау кезещ. Бул кезевде барлык густеркуцпрттенед^ ce6enci3 коркыныш пайда болады, адам кецштемендещц, катты шелдещц, карны ашады. Бул жагдайда адам судылитрлеп iuiefli, жейтш асты, Tinri жемейтш асты да жеп кояды. Одансоц р а к (10-12 сагатгай) терец уйкы басталады. Оянганда 6ipж^мадай элыздк пен ашуланшактык бой алады. Оныайналадагылардыц 6api де жэб1рлепа келепндей болып кершедьОнан соц есше анашаны тартканда кецш жаксы ед1, жыныстыккатьшасы жогары болатын деген ойга келш, анашаны тартуды кайтабастайды, сонан соц гашишке деген кумарлык кайталанады.Гашишке деген кумарлыктыц уш ТУР‘ болады. E ip iH iu iсатысы 6 айдан 6ip жылга созылады. Анаша узбестенкабылданылады. Муныц нэтижесшде анашага психикалыктэуелдшк калыптасады. EcipKi заттарды кабылдау жишейд1,адамньщ мшез-кулкында езгер1стер пайда болады. Адам ашушацболады, тез шаршайды, есте сактау, ыкьшас, ой-epici темендейдьЖыныстык катынас эл1 де болса жогары деген ойга келедь ЖИТС(СПИД) жуктыру мумкшшшпт жогарылайды. Ауру куи тнаркотиктерд1 колдануы мумкш.Аурудыц екший сатысы 2 жылдан 5 жылга созылады. Адамгаш ипт колданбаса, enceci Tycin, кецш темендейдь EcipiKiniкабылдаган соц 1-1,5 сагаттай кевдл-куш кетершедь KyHiHe 8-10сигарет анашаны тартады. Кебше жьшыстык кабшет1 темендейд1,кейде мулдем жойылып кетедк Басы ауыратын, айналагын болады,уйкысы бузылады, еснейщ, калтырайды, терлеу кушейедь 6 зш-ез1елт1ру деген ой жш пайда олады.Аурудыц y tu ifiiu i сатысында организмнщ корганыс куш1кенет тез темендейд1, imKi агзалар бузылады. Бузылудыцауырльи'ына, аурудыц ем!р узактыгы ткелей байланысты болады.V-VI гасырларда араб елдершде жузймнен таза спирт алудыуйренген, оны «алкоголь» деп атаган, ес ауыстырушы деген мэшст1бщшредь Алкоголь рахгттану орталытына эсерш типзед1, осысез1мд1 тудырады. Бэлюм мида туыидайтын «imKi ecipramep»(алкогольдщ e3i емес) рахаттану орталыгынац дем 6epeTiH болар.Муныц e3i алкоголизмд1 наркоманияныц баска турлер1менжакьшдастырады, барлык тустарда да ми жаксы ce3iMfli тудыратын,118

калайда сол 6ip жасанды коздыргышты алып турады. Рахаттануcpiuibif ып эндорфиндермен ттркещ цру esiH-esi коздыратын, солёз1нщ K03taH жадайын туракты калыпта устануын кажет ететшайналым курады. Сонымен мида туйьщ шецбер курылады да, жайлысезш пайда болады, оларды узартып устау ув^н тагы да ишмдоеimyre тура келед!.Эр турл1 1гшмд1ктердеп спирттщ мвлшер1 б1рдей емес: сырада- 3-6 %, шарапта - 10-14 %, виски, арак, джин, бренди, ром,коньякта - 40-50 % бар.Кандагы алкогольдщ децгеш 0,01-0,02 % улксн эрскетшсе:щ рмевд дс мыиа белгшерш байкатады: ой упщарак, канагатжаксы, кощд-хуш котерщкз. бас айналу; 0,10-0,15 % кандагы этилспиртшщ шошрлацуы, автокешхл хсурпзу уакытында e3repicTepтудырады, кору, сс^у ж и ш п темендейд1* К,авдагы алкогольдьщмолшер! 0,20 %-дай болса, кебше мае болэгандыгыныя белллер1байкалады: дзер сейлеу, шаткы журк-турыс, 0,40 %-алкоголь адамес-туссЬ жагдаГ^а туседь Шогырлану шамасы - 0,60-0,70 % болса,адам апедьАлкоголизм себептершщ шнндел айтарлыктайы: турмыстуркынын,сурыксыздыгы, экономикалык жэйсвдас, элеуметпктураксыздык, психологиялык тепе-тещцктщ бузылуы,сашиариялык. гигиеналык тапшылык, адами-мэдсни игш ктщболмауы, кэаби сэтсодш, медициналык-биологиялыкколайсыздыктар (генетикалык екпаттагы физнологиялык фахторларт .б .) .Организмге типзегш алкогольдьщ acepi 3 кезецменсипатгалады: 1 кезец -козу, 2 кезец - тежелу, 3 кезец -- яаркоздыкуйкы кезещ . Bipimra кезецде адамныц кецш кетерш а, себепс!3жайбыракапык (эйфория) болса, 2 тежелу кезещнде кенш тусщю,уйкысы келед!. 3 кезевде тежелу ypaici ми кыртысына жайылады,кейде кыртыс асгы курылымдарды да камтиды. Тежелу урдкп булжагдайда тыньч орталыгына жайылып, тыныс токгауы мумкш.Алкогольдьщ oip Kayimifiiri — тыныегьщ токгауы. Тыныс токтаса,адам олед). Ал адам жш жэне узак алкогольдi iinin кумарланса, ондакепке созылатын алкоголизм туындайды. Со:>ылмалыалкоголизмнщ белпа: алкогольд1 кайталап плуге дегенкумарлыктьщ калыгггасуы, шпеен мелшерш сезбеу (толерантгыболу), алкогольдщ аз мвлшерше мае болу жэне адамныц119

психикасыньщ (акыл-есшщ 03repyi, iinKi агзалар функциясынынбузылуы (бауыр, журекпн т.б.)).Кепке созылган алкоголизм 3 кезецге бел шедй1. Неврастениялык,. Агзалар мен жуйелер кызметшде езгергстертуындайды: есте сактау, ьпдылас, уйкы бузылады, ой, сана,жумыскерлж темендейш, басы ауыратан болады, кешпш,ашуланшак келед1.2. Наркоманияпык, кезецде функционалдык психоз байкалады,iuieTiH шпмдоктщ молшер1 ете жогарылайды жэне узджазкабылдайтын болады.3. Цорытынды немесе энцефалопатиялык^ Узипст1 бшмейтш,салынган маскунемдйс, психоз, сандьфак, сез1м жадаулыгыжэне адамгершшктен ада болу, букш организмнщ ancipeyi,куатгыч кету1.ДДС¥ сарапшылары тэуелдинкт! тудьфып, денсаулыкка залалкелтсретш ecipTKi заттарга темеюш де жаткызган. Темеюнщкурамыида болатын актива зат - никотиннщ poni кокаиннщрелшен Смрдей деп американдык зертгеупп Дж. Хеннефильдесептейда.Темею наркоманиясыныц дамуы темеюден баска наркоманиясиякты б1рдей кезендермен сипатталынады. Темею тутшш innceсорып тартуга уйренуден бастап, темею тупшне тэуелд1 болатьгатуска деюнп кезец.Темею шегудщ денсаулыкка типзер улкен кесел1 баршагамэл1м. TeMeKi тартканда алмасу урд1стершщ барлык турлер1 зардапшегедк оттегшщ жеткипказлпч, кан ую, холестерин децгейшщкетершу1, барлык innci секреция бездершщ кызметшщ бузылуыбайкалады. Ерлерде жыныстык кабшетч темендейдь Бойжеткендермен жас эйелдерде егекюр циюп бузылады, ocipece темею тупшурык жэне нэрестеге зиянды. Ана курсагындагы баланыц канынаникотин тез етед1 де кан аркылы жаца жетшш келе жаткан нервжуйесшщ жасушаларын буза бастайды. Сейтш ми жасушаларынакеселш типзедь Темею тартатын еюкабат эйелдерде токсикоз жшкездеседьНикотин организмдеп витаминдерд1 бузады. Бул сигаретптартканда 25 мг. С-витамиш бузылатыны аныкталган, ал витамин120

в ,, MOJiuiepi темею тартпайтьшдарга карагавда темеютартушылардын канында 20 есе кешгпшне кенш белшедь 36шаршы м белмеде 6ip шылым тарткан сон 1 сагат желдетюш ашыктарса гана, ауасы темею тутшшен тазарады екен. Темею тутшшщнепзш куратын 25 затгардын шпнде 9 - ете кушп улы затгар,канцерогендер (катерл! iciicrepfli тудыратын) затгар делшген (1996жылы «Огонею> журналынын 18-номер1нде басылганстатистикалык мэл1меттер1нде).Сонгы жылдарда вз1 темею тартпаса да, 6ipan темеюшегетшдердщ арасында болса, темеюнщ туттш темею шекпегенадамдардын екпесшен втш, канындагы никотищц квбейтедьМундай адамдарды темеюш пассивт1 тартушылар деп атайды.Буларда да темеюге кумарлык туындайды, темею тутшшен уланып,олш те кетед!. Мысалы, жер бетшдеп миллиондаган адамдардынарасынан ap6ip 4 кун аралыгында 1 маскунем елед1, ал ap6ip 3 кунарасында 1 адам автокелж апатынан, эр 3 сагат ш ш де 1 адамтемеюнщ тутгншен уланып еледа делшген. Темеюш пассивт1тартушылар арасында да екпе мен тыныс жолдарыньщ рак iciriжш кездеседа.Профилактика (алдын алу) - бул мемлекетпк, когамдык,элеуметпк, экономикалык, медициналык, санитарлык,психологиялык жэне психогигиеналык шаралардын б1рдей кешещцжуйесь1. Qcipece вскелен урпакка ecipnci заттарды алуга тоскауыл кою;2. Буларга деген ушрсектЬске бой алдырайын деп жургентулгадагы езгергстер ертерек байкалганда да барымызшапсихологиялык коюга тырысу керек;3. Барльщ букаралык акпараг кралдарынын мумкш болап- Ч — i арналган « е р » Щ И121QMipсалтын

калыптастыруды бала кезден бастау кажеттшгше басым коцш белукерек. К^лыксыз темею тарту проблемасына жеш белек арнайыдэрк окылуы усынылады. Осындай жумыстардьщ баска елдердепетшу тшмдшп женщде де хабардар ету.0ткен материалдарды есте сактау ушш эр турл1 тесттерусынылады.Алкоголизмге деген бешмдшкп аныктау у!11 мьшасурактамаларга жауап беру керек.«Алкоголизмге дегеп бешмдшкп калай аныктауга болады»Наркомандарды емдейтш аурухананьщ Aapirepi,психотерапевт С.В. Яздовский адамныц алкоголизмге дегеньщгайлылыгьга эдейшеп жазылган тесттер аркылы бшуге боладыдеген. Ол ушш шакырылган конактар арасынан 2-3 адамдарга мынасурактарга жауап 6epyiH талап ету керек:1. Крнактар келш стол басына отырганша, 2-3 адам 6ipirin 6ip-eKiремкеден iinin керуда дурыс коре ме?2. Тостты айтатын адамга алдын ала регламенттщ керегш есшеTycipyfli дурыс дейаз бе?3. Б1раз адам 6ipirin, тамак iuiep арасьшда белшш, 1-2 ремкегшкенге ынталанасыз ба?4. Тойдьщ соцына жакындагаида катты мае болтан адамга «жолаяк» деп косымша innci3eci3 бе?Мшез-кулыгы осындай адамда алкоголизмге бешмдшкгщ«белллерЬ> болады.Сурактама «1ш1мдш белгшерЬ)Джон Хопкинс Университета (АЩП, Балтимор)1. Ьшмщкке бола жумыс (оку) уакытын сарп ете аласыз ба?2. Ьшмдйске 6ip габап болса да жакьш болуыцыздыц(жумыска, отбасьщызга, баска да шаруанызга) кедерпа бар ма?3. 0 зщ1зд1 коршаган йсшермен катьшасу киындыганжецшдету ушш imeci3 бе?4. Ьшмдшее ушреекпгодз жаксы атьщызга нуксан келт1ре ме?122

5. Ьшмдйс KecipiHeH каражат тапшылыгын кешетш кездерЩ13болды ма?6. lniin алганнан ксЙ1н уялып кысылмайсыз ба?7. в з 1щзден мэдениеп темен адамдармен iuiin журе беругеыкыластысыз ба?8. 1ипмд1К жумыска, отбасына, о куга деген немкурайдыльщтыС1зге тудырмай ма?9. Сонгы кезде езвдздщ талпыныстарьщыз аса 6ip шектелшшжурген жок па?10. Кун бойына белгип 6ip кезде ciMipin ж1беретш кещп бола ма?11. Алацсыз уйыктайсыз ба?12. Сылкиып 1шкен куннщ ертенпсш тагы iuiin ж1берпщзкелмей ме?13. Жумыска деген кабшетинз алкогольд1 шкеннен темендепKerri ме?14. 11шмдйске жакындыгьщыздын жумысыцызга, окуынызга,баска да кггервдзге Kecipi rain жур ме?15. Дуниенщ бэрш умыту ушш йпеыз бе?16. Жападан-жалгыз imeci3 бе?17. IiniMfliirri шкеннен сон кейб1р окига естен шыгыпкалатын кездер! болды ма?18. 1шкшктщ зардапты салдарынан айыгу ушш емделдащзбе?19. Ci3 осы жаксы мэртебещзд1 сактау ушш iiueci3 бе?20. Нашакорлыкган айыктьфатын емханаларда емделдвдз бе?Timi 6ip суракка да «Ия» деген жауабыцыз юздщ йи1мдйскесалынганыцызды керсетедьЕшк1м де вз1н1н алкогольге кумарлыгын мойындамайды. BipaKспиртч бар заггарды колдануьщыз шамадан асыгг кеткен, кетпегеншаныктау келеа тестгел жауаптардьщ кайсысы аздщ эдетвдзге сайекенднтн «ия» немесе «жок» деген жауаптармен бидарщз.1. Сонгы кездерде газдщ колыныз доршдейтш болды ма?2. Кейде, scipece танертсц, тынысым тарылгандай боладынемесе кускым келедо:3. Бул кубылыстарды алкогольмен «емдеп» керд1м:4. Ka3ipri кезде меш реюютетш осы ез проблемаларым —менщ ки ы н ш ыл ы ктар ы м:123

1245. Алкогога бар Ш1мдактерд1 мен туск! аска дешн iniyfliжишегпм:6. Bip ремке алкогольд1 шкеннен соц-ак, iuiiMfliicri кайталагымкелш турады:7. Алкогольд! жш eciMe алатын болдым:8. Дэрйгер iniiMfliicri ауызыча алушы болма десе де, кейдеинетш болдым:9. Негурлым ioiiMfliKTi кеп йпсем, согурлым тамак нпудаазайттым:10. Жумыста шимдак шпеешме ескерту алдым:11. Мен кебшесе iiniMfliicri жалкыз шпеенда жаксы керемш:12. Алкогольд1 Ko6ipeK ипудо бастаганнан 6epi, ж р ы с icxeyaiазайтатьш болдым:13. Ьшидакп з’шкен соц, ез1мд1-ез1м кшэлауды шыгардым:14. Ьшмднсп imyfli 6ip жуйеге келпруге талпындым (мысалы,белгш 6ip уакытка дейш iumey, тек демалыс кундер1):15. Ьпетш Ммдштщ мелшерш азайту кажет шыгар деген ойда келедЬ16. Алкогольд1 inineceM, менщ проблемаларым азаяр еда:17. Мен б1рдецеге абыржыганда таныштану ушш алкогольд!швмЫ:18. Менщ OMipiMfli бузатын осы ажоголь сиякты:19. Кейде шпидакт! токтатсам деймш, ал кейде токтаткымкеЗшёйдй20. Менщ нелштен шетш1мд1 баска адамдар туешбейдк21. Егер мен inraeceM, оз достарыммен жаксы катынаста боларедш .22. Егер мен шпесем, вз1ме-ез1м разы болар ед!м:23. Мен 6ipa3 уакыт алкогольаз журе турайын дед1м:24. Менен арактыц коцырсы Hici шыгады дегенд1 6ipnenie ретестадш:Егер де 11 немесе будан кеб1рек жауаптарды «ия» депмакулдасацыз, ойланыцыз. Онда аздщ маскунем болуыцыздыцмумкшшшш жогары болтаны. Мундай жагдайда дэр1гернаркологкабармауга болмайды. Бул тестгер ез жагдайыцыздыдэрц-ерге туащйруге кемектесед!.

Сонымен 6ipinini кадамьщыз наркологка бару, кецесуболсын.Нарколог дэриерге негурлым ерте барсацыз, согурлымалкоголизмнен емделувдз женшдейдь Ci3 керекп ем аласыз, руханижагдайьщыз кетершедь Осыньщ бэр! ем^рдщ, ата-ана болудьщкызыкгы бакыт екешн сезщщредьМына сурактарга жауап бервдз, жауаптар соншалыюыкеншщзд1 жубатпаса. езпиз жэне жакын адамдарыныз ушш теземделу жолын шепнщз.Келеа сурактарга да «ия» немесе «жок» деген жауапберЫз.1. Алкоголь ш ее 13 бе?2. Мае болгандыктан полицияга немесе мастыгын таркататынорындауга туспвдз бе?3. Алкоголизмнен бурын емделдщЬ бе?4. Арак шшшз келгенде: а) жалгыз imeci3 бе? э) 6ipreйпетщдердц Ьдейздз бе? в) элде отбасымен iniyfli унатасыз ба?5. Бф бакытсыздыкка ушыраймын деген ой, сез1м ене бойыойыцыздан кетпей ме?6. Алкогольдщ аз мелшершен кенйпщз кетерше ме?7. Негурлым шарапты кеп шсещз, согурлым адамга ушреекболасыз ба?8. Алкоголь киыншылыкгы, кещлс1зд11сп жецуге кемектесе ме?9. Алкогольдщ эсершен кенегген, туеш тйз ic icrefi аласыз ба?10. Eip ремке шарапты калдырмай iumeyre болмайды депесептейаз бе?11. Алкогольдщ аз мелшершен журепщз айни ма, кусасыз ба?12. Алкогольда кеп ипкеннен кусасыз ба?13. 1ппмдит шкен куннщ ертечпешде кусасыз ба?14. Ka3ipri кезде шетш 1инмд1ктщ мелшерк а) осыдан 3-5жылдагыдай ма? э) одан эжептеу1р азайды ма? б) кебещй ме?15. Ьшмджп кеп мелшерде канша усынса да inie аласыз ба?16. Спирп бар ш1мдакп б1рнеше кун узбестен ime аласыз ба?17. 1ш1мд11сп шжен куннщ ертечпешде басьщыз ауырып, eMipкызыксыз болып керше ме?18. 1шкен куннщ ертечпешде бас жазгьщыз келе ме?125

19. Жацалыкгы есте сактау, acip ece оньщ епкей-тегжешнсактауьщыз темевдей ме?20. кагмдйш ш[умсн байланысты уакигалар: а) толыгымен естеКалады; o)ooKeft6ipeyjicpi гана есвдзде кала ма? б) толыгынанесщ!зге туе i ре алмхйсыз ба?21. ¥йкы узд1к-узд!к, жайсыз болды ма?22. 1цпмдж уйыкгауга комёктесёд! ме?23. Ц оркы ны ш ты тустер Kepecis бе?24. Ест1мейпнд1 еститш немесе квршбейтшд1 коретш, усакжануарларды керетш жагдайлар бола ма?Егер дс сурактардын уштен 6ipiHe «ия» деген жауап болса,онда елзде алкогольге байланысты проблеманыц бар болтаны.Психологпен, психиатр-наркологпен, психотерапевтпен акылдасьщыз.0л1 де болса денсаулыгьщызды толыгынан жендеугемумюншшнчщз бар.Егер сурактардьщ жартысына «ия» деген жауабьщыз болса,онда ишмджке кумарлык бел ала бастатаны, емделущ13 кажет.Организмд1 бурынкы калпына келт1рущ13 керек.Егер де сурактардын жартьщан кебше немесе бэрше де «ия»деген жауап болса, онда шймдйш токтату амалын жасау жэнекомектссер ем колдану керек.126

12-сабакКЕД ТАРАГАН ЖУКПАЛЫ ЖЭНЕ ©ТЕ КАУ1ПТ1АУРУЛАРДЬЩ(САРЫ АУРУ, ТУБЕРКУЛЕЗ, ТЫНЫС ЖОЛДАРЫНЬЩ ЖЕДЕЛКАБЫНУ АУРУ ЛАРЫ МЕН ГРИПП,ЖКТБ, KVC ТУМАУЫ) АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫСабактын максаты:1. Студенттерд1 кец тараган жукпалы аурулармен таныстыру.2. Студенттерд1 олардьщ таралу жолдарымен, алдын алушараларымен таныстыру.3. Студенттерд1 адамньщ жекелей ез бетшен аурудан сактануэдктер1мен таныстыру.Такырып бойынша яепзп мэселелер:1. Вирустык гепатитгщ TypJiepi мен таралу жолдары2. Вирустык гепатитгщ профил актикасы3. Туберкулез ауруыныд таралу жолдары мен жуктырудьщалдын алу шаралары4. Грипптщ турлер1 мен таралу жолдары5. Грипп пен тыныс жолдарыныц жедел кабынуыньщпрофилактнкасы6. Жуктырылган корганыш тапшылыгыныц белгшер1(ЖКТБ).7. Адам организмшде корганыс гапшылыгыкоздыргышынын (AKTIQ непзп таралу жолдары.8. ЖКТБ-нын алдын алу шаралары9. Адамдарга, кустарга, хайуандарга жугатын, вирустыкинфекция коздыргышы болып табылатын А тумау вирусы туралымэл1меттер беру.10. А кус тумауыньщ алдын алу шаралары.11. Тумау вирусыныц кдорп кездеп ж1ктелу1.12. Кустар мен хайуандар — тумау вирусыныцтасымалдаушылары.13. Жабайы жэне уй кустары арасындагы тумау вирусыныцтаралу жолдары.14. Табигаттагы А тумауыныц белсендшйс мерзш1.15. А тумау вирусыныц морфологиялык курылымы. Адамушш Kayiirri жаца вирус турлер1нщ туындау тегершйстер1.127

I о. гумауышш сактандыратъш, оныц алдын алатьгншаралар.Вирус renarini таралуыныц алдын алу шараларыA. мен В гспатштерш гугьпатын вирустар баска да imercHiltрc.i'CHicipi>i нтсрня, сузек) сиякты таралатын аурулар. Булаурулар профилактикасыныц ец бастысы — жеке бас жэнекогамдык гигиена ережелерш сактау; уйде, тагам онеркэс!б1 менкогамдык орындарда, балалар мекемелершде санитарлыкмэдениегп сактауХалык кеп жерлердщ санитарлык жагдайын жаксартудатурммстык кокыстарды куиделжт! тазарту мен шыгарудьщ мацызычор. Халыкты таза сумен камгамасыз етуге, сапасын жаксартуга кепкецш белу керек.Асханалардыц калдыктары мен кокыс жинагыштардымезгшмен босатып туру мен кокыстарды дурыс жинаушыбындардьщ кебеюше жол бермейдьА геиатитшщ алдын алу ушш тазальщ сактау кажет. Осындайкарапайым гигиеналык талаптардьщ орындалмауынан А гепатипкевднен гаралады.Мына ережелерд! орындау керек:- дэретханага барган сон жэне тамактыц алдында колдымукият жуу- ас дайындау кезшде тазальщ сактау- ашык су коймалармнан — езеннен, шалшык сулардан,келш1ктерден, каналдар мен арыктан су iuiney- кекешстер мен жем!стерд1 кайнаган сумен жуу- ниш азык-тул1кп дайын тагамдардан белек сактау- су коймаларын ластамау• руксат еплмейтш жерлерде суга туспеуB,С жэне Д вирустык гепатиттершщ алдын алу шараларынепзшен медицина кызметкерлершщ жумысы: вирустытасушыларды табу мен есепке алу. Олар ушш белек куралдарколдану, шприцтерд1, инелерд!, операцияльщ, стоматологиялыкжэне баска жабдыктарды дурыс стерильдеу.Гепатитпен ауыргандар ешкашан донор бола алмайды.128

dp6ip адамньщ жеке маникюрлык кайшылары, кырынгышкур алы, Tic щеткасы болуы кажет. Tepire инемен сурет салгызукезшде де (татуировка) инфекцияньщ жугуы мумкш.ТУБЕРКУЛЕЗKa3ipri кезде туберкулез арасында коп таралган жукпалыаурулардын 6ipi. Казакстан туберкулезбен ауыргандар мен оданелген адамдардын саны жагынан 6ipbnni орындардан байкалады.Туберкулез неНзшен экономиялык жагдайларга байланысты аурудеп есептелед1. 0Mip суру децгеш жогары елдерде туберкулезмэселеп мулде жок деуге болады. Ал OMip суру децгеш томенелдерде туберкулезбен ауыргандар саны кебешп келе жатыр. БулКазакстанга да тэн жагдай.ДДС¥-ныц мэл1меттерше Караганда, жер жузвде жыл сайын8-10 млн-га жуык адам жанадан ауырып, 3 млн адам елед1 екен.Казакстандагы туберкулезбен ауырган адамдардын 75 %-ы ецбекжасындагы адамдар.Кызылорда, Атырау, Батые Казакстан жэне Семейоблыстарында туберкулез кещнен таралган, бул жерлердетуберкулезбен ауру Казакстан бойынша орташа керсетгаштерден1,5-3 есе жогары.Республикада туберкулезбен ауыргандар саны 47000 болса,туберкулез микобактерияларын белетшдер1 12000. 0p6ip бацилла6enymi адамнан 4-25 адам туберкулез жуктырып алуы мумюн.Туберкулез - непзшен ауа тамшылары аркылы жугатынинфекция. Ауруды таратудьщ непзп квз1 - ауру адам. Туберкулезмикобактериялары (ТМ) адамнан адамга жетелген кезде,тушюргенде, сейлескенде, кулгенде жугады. Туберкулез ауада,заттарда, шацца, суда, тамак ешмдершде узак уакыт сакталады.Булардан баска, инфекция ауру жануардыц сутш,жумырткасын, етш пайдаланганда жугуы мумкш. Бул жагдайларда,микробтар тамак бездершен, немесе шектен лимфа мен кан аркылыекпеге туседа. Алгаш ауыргандардьщ кешшлггшц какырыгынантабылган микобактериялар туберкулезге карсы препараттаргасезштал болса, 5-10%-ында - туберкулезга карсы препараттаргатвз1мд1 болып келедь Сощы жагдайда туберкулез арнайы129

препараттармен дурыс емделмеген, сырткы ортага препараттаргатез1мд! бациллалар белетш аурулардан жугады.Организмде туберкулез микобактериялары 61рнешежолдармен - кан аркылы, лимфа аркылы, бронхылар аркылытаралады. Бул кезде эр турл1 агзаларда, негашен екпе мен лимфатушндервде жеке немесе кептеген туберкулез темпеппктер1 менулкешрек ошактар пайда болады. Осы кезде Tepi астына егшетшМанту сынамасына оц жауап калыптасады. Бул туберкулинЫквираж деп аталады. Инфекциянын енуше жуйке жуйеа,эндокрицщк, лимфа жуйелер1, паренхималы агзалар жауапкайтарады.Ka3ipri кезде букш элемде халыкгьщ 1/3-1нде туберкулезмикобактерияларын жуктырганымен, солардыц пншде 10%-ындагана туберкулез ауруы дамиды. Олар — иммунитет механизмдер1темендеген адамдар.Грипп пен жедел респираторлык аурулардыц(ЖРА) профилактикасыГрипп пен ЖРА тез таралуына мумюцщк беретш непзпжагдайлар:- Грипп вирусыныц антигендж тез езгергшгпп (acipece, Атумауыныц вирустары)- Аурудьщ инкубациялык кезецшщ кыска болуы (12-36 сагат)- Коздыргышынын ауа тамшылары жолымен таралуыныцтез/uri мен карапайымдылыгыОсы жагдайлар грипп инфекциясына карсы курестщ непзпбагытгарын аныктайды. Bip жагынан - бул организмнщ тумаувирусына карсы резистентгшгш кетеруге арналган эдютер менкуралдарды колдану. Екшпц жагынан - ауру адамнан сау адамгатумау вирусыныц ауа аркылы бершуше жэне ауа аркылы таралуынакарсы туратын корганыс шараларын жалпылай колдану. BipiHiniжагдайда грипп вирусына карсы арнайы резистенттшкт! кетеретшвакциналар немесе адам организмшщ кез келген тумаудыцкоздыргышьша карсы арнайы емес иммунитетш кетеретш эр турл1химиялык жэне биологиялык препараттар ойлап табу мен колданужатады. Екшпп жагдайда - сырткы ортадагы, белме ауасындагы130

виру стар ды жоюга багытталган санитарлык-гигиеналык жэнеэпидемияга карсы шаралар жиынтыгы жатады.Г р ш т жуктыруга карсы корганыс механизмдерМн 3 Typiбар:1. табиги резистенттшк2. организмшщ арнайы емес резисте нттшп3. журе пайда болтан арнайы имунитетБфшнп турше адам организмшщ тыныс жолдарыныцэпителий жасушаларына вирустын Tycyi мен кебеюше кедерпжасайтын тоскауылдык функцияларын жаткызуга болады. Булкшегей кабатгарыныц секретшде болатын жэне вирустардынорганизмге енуше жол бермейтш ерекше акуызды курылымдардыц(ингибиторлардыц) кызмеп. 9т пен карын сел! де гриппвирустарын тез елпреда.EwHmi турше тумау вирустарыньщ кебеюше жол бермёйтшарнайы емес иммунитет факторлары жатады.Грипке карсы иммунитетпн манызды тегергшктершщ 6ipi —организмнщ арнайы корганыс факторлары. Арнайы иммунитетбелсенд1 жэне енжар болып белшедьБелсенд1 иммунитет грипп инфекциясымен ауырганнан соцнемесе вакцина егшген соц тузшед1. Онын эсерш вируска карсыбелсенд1 вирустарды бейтараптаушы антиденелер камтамасыз етеда.Енжар иммунитет арнайы грипке карсы антиденелердщанасынын канынан баласына плацента аркылы немесе сутпен6epinyi кезшде тузшеда. Енжар иммунитет жасанды жолмен -организмге «дайын» антиденелерд1 гамма-глобулинпрепаратгарымен 6ipre енпзу аркылы тузшу1 мумкш.Вакцина профилактикасы. Белсецщ арнайы иммунитет тузуаркылы грипп инфекциясыныц алдын алуга болады. Ол уопнвакциналардыц 2 rypi - Tipi немесе елпршген (инактивацияланган)вакциналар колданылады. Енжар грипке карсы корганысиммунитетше гамма- глобулин жатады.Грипп вакцинасынын 3p6ip тургащ баска вакцинапрепаратгарына Караганда ерекшел1ктер1 бар, 6ipaK Ka3ipri кездеколданылатын вакциналардыц ешкайсысы барлык жагдайларга сайбола алмайды.Соцгы зерттеулерге Караганда, вакцина профилактикасынколдану эркашан да THiMai деп айтуга болмайды. Ocipece, вирустын131

жаца антигендж туршде тумауга карсы вакциналардын тшмдшлете темен болады.Гриптщ арнайы емес профилактикасыныцэщстер1 мен куралдарыОлар адамдардьщ егшмеген топтарын, acipece балалар ментумаумен жэне баска ЖРА-мен жш, узак ауыратын, москаладамдарды, аурудыц аскынып кету мумкщщп жогары адамдардыкоргауга багытталган.Жоспарлы жедел профилактика алдын ала белгшенгенадамдар топтарьшда журпзшед1Ошакты жедел профилактика ауру адаммен тпселей карымкатынастаболтан юсшер арасында журпзшедьХимиопрофилактика. Денсаульщ сактау гс1нде кещненколданылатын препараттар - ремантадин мен оксолин майы.Ремантадин А тиггп грипп вирусыныц барлык турлерше,кейбф ЖРА коздыргыштарына белсещцрек, ал В т ш т вирустаргаэлаз1рек эсер етедь Профилактикалык жэне емдеу препаратыретшде ересектер мен 7 жастан аскан балаларга колданылады.Профилактикальщ дозасы тэултне 50 мг. Емдж дозасы: 1таблеткадан тэултне 3 рет, 3 кун катар кабылдау кажет.Оксолин - суда жаксы еритш, ак TycTi унтакталган кристаллыхимияльщ зат. А жэне В т ш т гриптщ вирустарьша карсы белсенщэсер етедь 0,25 % -дык вазелин непзвде жасалынган май. Heri3riколдану адам — кунше 2-3 рет мурынньщ кшегей кабатына жагу.Интерферон профилактикасы адамнын лейкоцитпкинтерфероны препараттарымен немесе адам организм!жасушаларынын озшщ интерферон тузу касиетш белсещпретшзаттармен журпзшедг Профилактикалык колданылуы: интерферонертндюш ap6ip мурын куысына кунше 2-3 рет 6-8 сагат сайьштамызу (5 тамшыдан), немесе шашу (0,25 мл).Адаптогендер — женьшень, элеутерококк, манжур аралиясы,сапарал, т.б. Бул препараттар акуыздардыц синтезш, мысалы,вирустарга карсы acepi бар гамма-интерферонньщ синтезшбелсецщредь Бул препараттардьщ сузбесш кунше 2 мл-ден 10-15кун кабылдаса (балаларда 1 жаска 1 тамшы есебшен), грипптенбаска респираторлык аурулармен ауру KayiniH томендетедь132

Витаминдер. Соцгы кездер1 витаминдердщ жеке турлершеКараганда, олардьщ комплекстер) жшрек колданылады. Аскорбинкыпщылы емделу ушш кунше 10 г жэне профилактикалык максатта1,0 г-нан колданылады. Аскорбин кышкылыныц В тобындагывитаминдер мен кальцийдщ пантотены, димедрол жэне дибазолыбар комплексш колдану тшмд1рек деп есептеледьТумау кезшдеп эпидемияга карсы жэне санитарлыкгигиеналыкшаралар жиынтыгы. Гриптщ таралуына адамдардьщкарым- катынастары себепнй. Мундай жагдайда непзп мэселе -адамдардьщ тура карым-катынастарын азайту, уйымдастырылгантоптардын арасынан ауыргандарды белек устау ушш кез келгенмумк1нд1ктерд1 пайдалану.Санитарлык -гигиеналык шаралар:1. Белмелердщ ауасын ультракулгш сэулеа мен химиялыккуралдардыц кемелмен залалсыздандыру2. Желдеткш кондыргыларын ти1мд1 пайдалану аркылыгрипп коздыргыштарыныц ауа аркылы таралуын шектеу3. Эр турл1 конструкциялы маскалар колдану аркылы тынысжолдарын коргау.Жуктырылган корганыш тапшылыгынын белrLiepi (ЖКТБ)Жукгырылган корганыш тапшылыгынын белплер1 (ЖК^ТБ) -орталык жуйке мен иммундык жуйелершщ ерекшеретровирустармен закымдануынын нэтижесшде пайда болатынкатерл1 аурулардын 6ipi.Иммунитет деген 1м1з - адам организмше тускен микробтарды,вирустарды, ick жасушаларын жойып ж!беруге багыттылганорганизмнщ корганыс шараларынын жиынтыгы. Ал ЖКТБорганизмд1 элс1репп букш аурулар катарына тетеп беретшмумкшдагш темендетш, инфекциялар мен катерл1 iciicrepfli тезкабылдагыш ететш дерт.ЖКТБ мэселеа сощы жылдары дэрщерлер мен медицинакызметкерлершщ гана емес, букш элемдш кауымныц, мемлекетпкжэне саяси кайраткерлердщ назарын аударуда.вйткеш, алдымен, ЖКТБ-ныц жер жузшде ете тез таралуымен каз1рп кезде эпидемия сипатын алуына байланысты. 1989жылдыц акпан айына АКД1-та ЖКТБ-нен 48582 ауру, ягни133

Вьетнамдагы сотые кезшде елген американдьщ эскерлер санынан1000 адам артык елген («Ленинградская правда», 10.02.1989).Дуннежузшк Денсаульщ сакгау уйымыньщ (ДДС¥)мэл1метгерше Караганда, 1994 жылы жер жузшде АКТК'Нжуктырган 17 миллион адам т1ркелген. Олардын 66 %-ы Сахараданонтуспкке карай орналаскан жерлерден, Африкадан, Оцтуспк жэнеОнтуспк-Шыгыс Азияда 3 миллионга жуык адам АКЩ жуктырган.ТМД-да Ж^ТБ-нан алгаш рет ел1м Ленинград каласында•пркелген. 29-жасар эйел емделмейтш екпе кабынуы ауруьшан 1988жылдьщ кьфкуйек айында кайтыс болтан едь Ал 14 казандаОдессадан 5 айга толмаган бала ЖК^ТБ-нен елген. Херсоноблысында ЖК|ТБ-ш саналы турде таратканы ушш АК^ТК^-ынжуктырган жас эйел 4 жыл бас бостандытынан айыру жазасынакесшген. Б1здщ республикамызда 1996 жылдьщ орта тусынанбастап ЖК^ТБ -ш жуктыртандар саньшьщ курт ecyi байкалып,Ka3ipri кезде Казакстанда АЛ^Щ инфекциясы кещнен таралабастады. 2002 жылдьщ 1 кантарында б1здщ ел1м1зде 2522 адамАКЩ- ьш жуктырган, олардьщ 44-i елт, 57-i ЖКТБ-мен ауырган.Осьшдай кептеген мысалдар келпруге болады. Бул мэл1меттерЖКТБ-не карсы аса кец жэне жан-жакты шараларды колданудыцкажет екендтн керсетедьАКТК деген!м1з не?АК|ТК — Адам организмшде корганыш тапшылыгынычкоздыргышы — жуктырылтан корганыш тапшылытынын белпсш(ЖКТБ) тугызады. АКТЬу-ньщ ей серотит бар. AKTK-l непзпсеротип, ол букшжер жузвде таралган Typi, АК|ТК-2 - кебшесеБатые Африкада кездеседь EKeyi де Ж^ТБ-н тугызады, екеушщ детаралу жолдары б1рдей. Б1рак, АКТК-2 жугуы курдел1рек,инфекцияньщ дамуы мен Ж^ТБ-не айналуы баяуьфак етедьAI^TK, Т 4-хелпер деп аталатын лимфоциттерд1 закымдайды.Адам каныньщ 1 текше мм-де осындай 800-1200 жасуша кездеседьЕгер бул жасушылардьщ саны 500-ге дешн темендесе, организм эртурл1 вирустар, микробтар мен карапайымдыларга карсы тураалмайды. Tiirri жай кезде адамга зиянсыз микроорганизмдердщ e3i,иммундык жуйе закымдантан кезде индикаторлык немесеоппортунист^ деп аталатын ауруларды тугызады. Т4 -134

хелперлердщ саны канныц 1 текше мм-де 200-ге дейш немесе оданда темендеп, 6ip немесе б1рнеше оппортуниста аурулардынбелгшер1 байкалган кезде, организмде иммунитет тапшылыгыбайкалады.АКТК-нын бер1лу жолдарыАКТК канда, шэуьат суйыгында, кынаптан шыгатынбелшдшершде, емшек супнде табылган. АКТК инфекциясы 3жолмен жуктырылады:- Жыныстыц'. сактану шараларын колданбай, жыныстьщкатынас жасаса, шэуьат суйыгы, кынаптан шыгатын болщщлердщкынап жэне анус аркылы органимге Tycyi.- К,ан арцылы: стерильденбеген инелер мен пшрицтердаколдану, медициналык, хирургиялык, стоматологиялык саймандараркылы.- Анадан балага, плацента немесе емшек cymi аркрлы, ягнижукттк кезшде, босану кезшде немесе емшек емЬгенде жруымумюн.Гомосексуалисттер, наркомандар. гемофил ияменауыратындар, агзалары мен т1ндер1 ауыстырып кондырылгандарнемесе жасанды урыктандырылгандар, сол сиякты эдепизжыныстык катынас жасайтындар катер тобына жатады.Молекулярлык биология, acipece гендак инженерия эд1стер1,АКТК инфекциясынын алдын алу щ в колданылатынвакциналарды жасауда кецшен колданылады. BipaK ЖКТБкоздыргышынын акзаттарыньщ кептурлт мен антигендш тезозгергштп ЖКТБ-на карсы профилактиканын арнайы куралдарынжасап шыгаруды киындата туседьЖКТБ-ын жуктырмау жолдарыЭр турл1 жукпалы аурулардын профилактикасынын еннэтижел1 жолы вакциналар болып табылады. EipaK ЖКТБ-не карсывакцина жок, ce6e6i ол эщ табылган жок..Ka3ipri кезде ЖКТБ-на карсы колданылатын алдын алушаралары:I элеуметта, халыкаралык, мемлекетта шаралар135

- корганудьщ жеке бас шараларыПрофилактиканьщ ец мацызды максаты — ЖКТБ-нжуктыргандарды табу мен жуктыру жолдарын жабу. Ол уиинкептеген мемлекетгерде мынандай шаралар колданылуда:- кайсыб1р тургындар топтарын мшдетп турде зертханалыктексеруден етюзу- кан, сперма жэне организмдер донорларын тексеругемофилия ауруларын, наркомандар менгомосексуалисттерд1, жезекше эйелдерд! тексеру- ауруларды емхана жагдайьшда емдеу- ceHiM телефондар уйымдастыру- ЖКТБ ауруларьша кенес беру жэне кемек комиссияларынуйымдастыру- диагностикалык орталыктар мен кабинеттерд! ашу, т.б.Халыктыц ЖКТБ туралы санитарльщ агарту iciH дамьггу, калайтаралатыньш, алдын-алу шараларын бшу керек.ЖКТБ-не карсы курес хальщ арасында, acipece жастар менбалалар арасында енегел1 жыныстык тэрбие журпзу жумысынкурастырады.Жеке профилактика шаралары:- салауатгы eMip суру салтын орындау- кездейсок жыныстык катынастардан, гомосексуалисттер менжезекше эйелдермен жыныстьщ катынастардан сактану- б1реудщ колданган шприцтерш пайдаланбау- 9p6ip адам езшщ жеке кырынатын жэне кесетш куралдарынпайдалану- Tepi мен кшегей кабаттары жаракаттанган адамныц, баскаадамныц каны мен баска да суйыктарын жаракаттанган жергетнпзбеу- жьшыстык катынас кезшде сактану шараларын колдану- куйылатын донор каньшьщ АКТК-на тексершгендтнкадагалауманикюр, педикюр жасайтын куралардьщ дурысстерильденуш талап ету (тексеру)- ЖКТБ тугызатын вирусты жуктыру Kayini болса, дэр1гергекаралып, тексершу.136

Кус тумауы - Kayirrri жэне алдын ала жобалауга болмайтынвирустык инфекцияТумау вирусы Orthomyxoviridae тукымдастыгына жатады,оныц 03i каз!рп кезендеп жжтемесше орай 5 турф камтиды: Атумауынын вирусы, В тумауынын вирусы, С тумауынынвирусы, Тогото тумауынын вирусы, албырт (балык)тумауынын вирусы.А тумауынын вирусы - адамньщ жэне хайуандардыц кептуршен белшедьВ тумауынын вирусы - адамнан жэне итбалыктардан бел1нед1.С тумауынын вирусы - адамнан жэне шошкадан белшеда.Тогото тумауынын вирусы - коянтектшерден белшед1.Албырт тумауынын вирусы - албырт тукымдастарынанбелшедо.А тумауынын вирусы буюл элемдеп журттын едэу1р беляшекесел болып жугатын, айрыкша кеп таралатын вирустыкинфекцияныц коздыртышы болып табылады. Адамдар, сондай-актауыктар, куркетауыктар, уйректер, аккулар, тотылар, беденелер,кыртауылдар, туйекустар, кал ада мекендейтш кустьщ бэр!, жэне деомырткалы хайуандар (итбалыктар, китгер, тышкандар, мысыктар,иттер, шошкалар, кундыздар, жылкылар) муны жуктырута беюмболып келеда.Суда жузетш жабайы кустар (кебшесе уйректер) - А тумаувирусынын Ka3ipri кезде белгш болтан эпидемиялык мацызы барНА жэне NA вариантгарыныц барлыгыньщ тасымалдаушыларыболып табылады.Жабайы уйректерде тумау вирусы непзшен шек жолынынбеткешпк эпителишнде клиникалык белплерш бермей-ак кебейед1жэне жотары концентрацияда нэжктермен белшедьВирустарды жаца тана алынган сынамалардан сондай-акшотьфландырылматан кел суынан бел in алута болады, мунын e3iкустарда коздыртышты тарататын тшмдт жолдьщ бар екецщпнкерсетедь Осылайша жыл сайын буюл элем бойынша сан мындатанвирус кабылдаута бешм балапандар уясынан шыгады, кептегенкустарга судаты вирустар жутады. Ал бул жэйт уйректердщ, 3cipeceкуш-куатына евцц тана енгендердщ, жукгыру децгешнщ жогары137

болатындыгын тусщщред1, нэтижесшде олардьщ 15-30 % тикгпмекенге ушарга дешн-ак жуктырып алуы мумюн.Нэжгс аркылы 6epiny жабайы жэне уй кустарынын арасындаол1 кустардьщ opi карай да таралуьш камтамасыз етедь Тумаудыцж т туршен ауыратын кустын нэжгс1 1 млн жабайы жэне уйкустарын жуктыруга эбден жеткшктьКоздыргыш белсендштн кус кауырсынында 18-20 тэулк, 4°Сжагдайда нэж1сте - 82 кун, елйстерде - 9-105 тэулпс, ал муздатылганкус етщде - 480 кун бойы сактала алады.Bip жерден 6ip жерге ушьш-конып, мекенш алмастырып судажузш журетш кустар, 9cipece жабайы уйректер - кус тумауывирусыньщ OHin, epiciH кечейтетш табиги ортасы болып табьшадыжэне де бул кустардьщ ннфекцияларды кабылдаушылыгы 6ipniaMaтомен. Алайда уй кустары тумауды лезде кабылдап алады; олардьщаяк астынан елш кету1 мына керсетюшпен де аныкталады: ауыргануй кустарыныц 80-100 % дейшпа мерт болады.Осы кезге дейш кус тумауыньщ вирусы адамдар арасындатаралып жукпайды, ал адамнан болшш шыккан штаммдардынкустарга залалы жок деп кедщк. H5N1 штамы 18 адамды 1997 жылыГонконгта респираторлык ауруга шалдьщтырды, онын шшде 6елдь Элемде алгаш рет адамньщ А кус тумауымен ауьфатьщцыгыдэлелдендь2003 жылдьщ сонында жэне 2004-2006 жылдар бойы Онтустж-Шыгыс елдершщ б1ркатарында (Вьетнамда, Тайландта,Индонезияда, Камбоджада), Туркияда, Эз1рбайжанда жэнеСолтустпс Европада (Голландияда) «тауык» тумауыньщ ошактарыушкындады. ДД¥ мэл1меттерше жугшсек, 2003 жылгы 26желтоксанынан 2006 жылдьщ акпаньша дейш ресми дэлелденген Атумауына (H5N1) шалдыккан 165 наукастьщ 100 шактысы кайтысболды (WHO, 2006).Морфологнялык жагынан келеек, А тумау вирусы (диаметр!80-120 мкм) кшжене гана, непзшен сопактау болатынболшектерден турады. А вирусыньщ сырт кабатында 2 маныздыакуыз — антиген орныккан. Онын 6ipi гемагглютининдерге (НА,олардьщ 16 типшелерО жатады, олар вирустыц адам жасушаларьшажабысуьша жауап бередь Ал eKiHHiici нейраминидаза ферментшкурайды (NA, олардьщ 9 типшелерО. Вирустьщ езепнде 8 белек-138

■НВИ^^И^Иб е »полимеразды акуыздан (РВ 1, г а г, г о ) w№ЩКА ^ау ви р у сы гендершщ б1ршде мутациялану немесе адамжэне кус тумау вирусы гендер фрагментгершщ езара алмасуынэтижесшде адам ушш катерш вирустын жана вариантгары паидаболуы мумюн. Муньщ eai букш адамзатка кауш тендфепнпандемияны (курлыкгар мен элем елдерш камтитын) туындатады.Алдын алу шаралары:1. Адамдардагы кус тумауыньщ алдын алу жэне оны емдеумаксатында инактивацияланган екпелерда жэне вируска карсытуратын препаратгарды (арбидол, ремантадин, рибаверин,тамифлю) колдану усынылады. Сондай-ак интерферонпрепараттарын колдану орынды.2. Адамда тумау белг1лер1 бшшген сэтге дереу дэрйергекершу керек.3. Кус вирусы табылган ашык су коймаларда суга тусугетыйым салынады.4. Бул аурудын алдын алу максатында жабайы кустарды (жылкустарын) атуга тыйым салынады.5. Уй кустары арасында ауруды таратпау ушш барлыкшараларды дереу жузеге асыру кажет: а) уй кустарын жэне зообак ■ 1 аУРУдан 6ip гана жагдайы аныкгалгаиШ Ш Ш ? ’ 0НДа? бар Ч сп р ^ (ертелшед!жэне жерге кемшеда), мундай кустарды жою шарасы аонайыкорганыс киш киш орындалады; б) сау уй юсстапы avm/f*ажыратылып жабкпс mn кустары ауруларданараластырылмайтын) усталады- вГ ю/ ^ й^ (Жабайы ^ а р м е нжумысшыларына ездершщ жеке rnanvaml ШаруашылЬ1ктарьшыцтыйым салынады.таруашылыгында кус устаугажойыладГа^ ВХ ^ а н 7° да1' Т ^ у ^ ^ МИНвГГе туп-тугел*¥мыРткалардЫ жэне сау вдс“ Ш максатындаевдеуден еткеруШет елдерде аде m iavu с тыйым салынады.гаырдыц 60 жылдар c o ^ i ^ a ? IIeMa бо9ынш®зертгеулер 20б ааад а t L В Iояы* imi№ Щ « р | Й белш т139 Р «? (ол“Р атауларьщ

хронологияльщ репмен ала бастады: 1,2,3 жэне т.б.). КецесОдагында алгапщы жумыстар 80 жылдардьщ бастапкы кезецшдеД.И. Ивановский атындагы вирусология институтында жасалды.Орталык Азия ещршде кус тумауы вирусыныц алгашкыштамдары 1978 жылы К? YFA микробиология жэне вирусологияинститутында бвлшш алынды. Осы материал бойынша 1986 жылыМосквада М.К. Саятов «Казак КСР аумагындагы тага кустар ментургындар арасында айналымда журетш А тумау вирусыныцэкологиясы жэне иммунологиясы» такьфыбындагы КСРО бойынша6ipiHnii больш докторлык диссертация коргады. Саятов МуратКусайынулы Кдз¥МУ санитария-гигиена факультетшщ тулеп(1960), YFA академип (2004), микробиология жэне вирусологияинститутыныц вирустар экологиясы зертханасыныц мецгерунна(Алматы).Кеййнрек кус тумауы бойынша С.С. Ямникова (Москва, 1989),Ф.Э. Садыхова (Баку, 1991) докторлык диссертация коргады.Ситуациялык есептер:1 нусца. Наурыз айында К елдьмекешнде кел жагасында елшкалган 3 акку ушалары табьшды. блген кустардыц шек-карынындаА тумау вирусы (H5N1) табылды. Кайта жасалган тексерн:нэтижесшде келде усталган жабайы уйректерден де А тумау вирусытабылды. Аудан аумагында поселкенщ коптеген тургындары жумысютейтш ipi кус ocipeTiH шаруашылык болтан. Елдьмекендептургындар шаруашылыгьшда уй К¥старын устайды. Тургындарарасында кус тумауынын клиникалык белгшер1 байкалмайды. Кустумауымен тургындар ауырмас уш'н кандай профилактикалыкшаралар колдану керек?2 нуеца. Ipi К каласында кала iminqe мекендейтш жабайыкегершшдердщ шек-карынынан А тумау вирусы (H5N1) табылды.Олген кустар жоншде ешкандай мэл!мет жок. Кал ада торменкапталган коршауларда усталатын зообак бар. Кала тургындарыныцсан шамасы 400 мыц адам, кейб1р тургындардыц иэтерлершдемысыктар мен итгер бар. Кала шетшдеп кешелердеп жеке уйлердеуй к¥стары усталады. Кала тургындарыныц жга респираторлыклиникалык белгшермен емханага барып жургендер1 назараудартады. Тургындардыц кус тумауына шалдыгуыныц алдыналатын кандай шаралар колдану кажет?140

13 - сабакСАУЫКТЫРУДЬЩ КвП ТАРАЛГАНТАБИГИ ТЭС1ЛДЕР1Сабак/тыц мандаты:1. Салауатты eMip салтыньщ медициналык биологиалыкнепздерш еске Tycipy.2. Студенттерщ денсаулыкты калыпты устаудыц жэненыгайтудыц таралган тэсшдер1мен таныстыру.Тшулрып бойынша талцыланатын мэселелер:1. Салауатты eMip салтыньщ физиологиялык негцдерь2. Кимыл белсендшп-мацызды гомеостатикалык фактор.3.Психофизикалык жаттыгулар. Цн-гун терапнясы.Психологиялык медицина.4. Тыныстык гимнастика.5. Колмен жасалатын классикалык массаж (дене сегментгерш,белшектерш, нуктелерш...). Биологиялык белсенда нуктелерш e3iсипау (Туй-на; Шиацу жэне т.б.)6. Фитопрофилактика; фитотерапия.7. Музыкалык терапия, вокал эн терапиясы.8.Рефлексотерапия. Рефлексопрофилактика (Чжен-цзютерапиясы, аурритерапиясы, Су-Джок).9. Медитациялар.Ш.Организмш шыныкгыру непздерк Табиги шыныгу (кунмен,ауамен шыныктырудыц нелздер1, сумен сурпну, шомылу, душкабылдау, суда жузу-м1рдену жэне т.б.) П.К.Ивановтьщ сауыктыружуйеа.11. Гомеопатия.Жумыстардыц кыскаша мазмуны мен aflicrepi — салауаттыeMip суру (C0CC) салтыньщ физиологиялык непздерьС0СС-ныц басты белгшер1 — мейлшше кимыл белсендшп,тшмдо тамактану, ецбек пен демалыс тэрттб1, жан сез1м дуниесшщез-езш реттеу (психикалык, эмоцнялык жагдайдын колайлылыгы).Кимыл белсендшйт — жекелей даму багдарламасын езгертеалатын фактор. Кдмылдыц тек оптималды белсендшп ганасауыкгыруга iniMfli эсерш типзед1, 3cipece организмнщ сомалык,141'

вегетативл жэне психикалык кызметтершщ уйлеымдо дамуын жэнесауыктыру тинйдшпн камтамасыз етедьЖеке адамньщ ец оптнмалды елшемш табу-барынша курдел1ic. Осы ушш де Kefi6ip физиологняльщ жуйелердщ, ен алдыменкардиореспнраторлы жуйе кызмеп жагдайыныц жекелейкерсетюнггерш багалау усынылады.Организмде кимыл эрекеттщ жетюпеушшйтнен жуйке жэне денекызметс аралыгында сэйкесаздйс байкалады. Гиподинамияжагдайында психикалык-физикалык жаттыгудыц рол1 ерекше артатуспек.Психикалык-физикалык жаттыгу - бул вз организмшевзшщ эсер ету тэсш. Булшык ет тонусын взгерту, тынысты реттеуаркылы организмнщ калыпты кызметт туралы образды угымтудыра отырып, психикальщ-физикальщ мумюнд1ктт улгайтумаксатында свзбен демеу, белсещц кецш еркш тэрбиелеу, сананыдамыту, устамдылыкды жэне эдеттен тыс ттркещцргнпке дегендэлме-дэл эсер дагдысьш калыптастыру аркылы взше-вз1 эсер ету.Психикалык-физикалык жаттыгу iciime ауру синдромынбэсецдетудщ манызы улкен, ол езш-ез1 ыскылап, сылап-сипау,биологияльщ белсещц нуктелерд1 басу аркылы жузеге асьфылады.Ауруды емдеу оньщ алдьш дэр1-дэрмекс1з алу максатыменыскылау ерте кезден 6epi колданылады. Ыскылаудын 6ipHenie Typiбар — колмен, классикалык, дене сегменттерш, нуктел1 жэне т.б.Емдк ыскылаудан баска тагы да б1рнеше турлер бар.Психикалык-физикалык жаттьнуды втизуге жалпы карсы эсерететшдерге мыналар жатады — мае болу, ж т кызба аурулар,туберкулездщ белсецщ турлер1, остеомиелит, психикалык аурулар,кан немесе кан тудырар агза аурулары, кан айналымы мендекомпенсация квз1 тамырда канныц уюы. Шынында да, ыскылауорнымен оцтайлы колданылса, ауру аекынбайды, ауруды емдеудщалдын алудыц утымды амалы бола алады.Шиацу ем1 (терапиясы). Шиацу ши-бармактар, цу-басу,бармактармен басу - жапон терапиясы. Бул бармактармен басыпемдеу тэсш. Шиацу- жапон мектебь Белгш 6ip нуктелерд] басуаркылы квз1 ашылмай жаткан дене Kynrrepi оянуга мэжбур болады.Шиацу жуйеа тек емдне эсер етш кана коймай, сонымен 6ipre емкабылдар адам психикасыныц шогырлануын тудырып, организмгекажетп корганыс куштерше дем бередь Шиацу кез1нде саусак142

уштарын кысып босату acepi аркасында колга келер канкуйылысына дем бершед1, психикальщ-физикалык жэнеденсаулыктыц турактылыгын сактауга колайлы жагдай туады.Ци-гун емь Денсаулыкты сактаудын кеншен таралганамалдардьщ 6ipi — ци-гун терапиясы. Ес-сана, тыныс алу, inuciжэне сырткы органдардыц уйлеамд1 езара эрекетш, ешр куатынсаналы турде мецгеру — Ци-гун сауыктыру жуйесш курайды.Жетшдфшген Ци-гуцщ -психологиялык медицина деп театайды, осылайша сананыц адам денсаулыгына етер эсерш ерекшебагалайды. Цигун жуйеЫнде адам букш элемнщ курамдас белппбола журе, оган сэйкес онымен 6ipre езгерш туруы керек, адамныцтуда бойы куаттанады, осыныц бэр! сананыц табиги бакылауындаболуы керек.Цигун 6ip-6ipiMeH табиги келнямш, байланысын тапкан 3кешеннен турады. Bipunni кешен тэсщцер1 адамныц щта 6ip терецтылсым тыныштык жагдайында болу кабшетш дамытугабагытгалган. Бул дагдыларды осы багытта дамыту максатында ецалдымен тьшыстау жаттыгулары колданады. 0зше-оз1 массажжасау — бул осы жуйеде ёкшщ кешенд1 курайды. Шынайыгимнастикалык жаттыгулар Цигуннщ yniiHnii курамдас белтнкурайды. Мыналардьщ орындалу тэрттбш кадагалау кажет:1. Тыныстау жаттыгулары;2 .0зше-ез1 массаж;3. Цигун гимнастикасы.Тыныстау гимнастикасы. Цигун бойынша тьшыстаугимнастикасы калыпты, тыныш жагдайда орындалады. Тьшыстаужаттыгулары дем алу мен дем шыгарудыц турше карай белшед1:1) еркш, табиги ерюмен дем алу;2) калыпты тыныс алу;3) дем шыгару дем алудан узагырак;4) дем алу дем шыгарудан узагырак;5) ауыз жэне мурын аркылы тыныстау;6) тыныс алудыц арнайы амалдары.Тыныс алудыц oipiniui амалы. Табиги жагынан былайшаорындалады: дем алу-дем шыгару, еркш, тынысына кецш белмеу,андымау, калай болса солай тыныс алу. Дене калпыцыз езкалауынызша жэне 1штей катты абыржу кез1нде колданылады.143

Тыныс алудыц ектшг амалы. Б1ркалыпты. Дем алуузакгыгы дем шыгару узактыгымен б1рдей. Демалар кезде ойшакшдйсген 5 см темен орныккан 6ip нуктеге кадала кецш аударукерек. Бул нэсш невроз жэне туберкулез болганда колданылады.Тыныс алудыц yutmiui амалы. Дем шыгару дем алудан узакболады. Дем алу еркш, ез бетшше баяу узартылган, дем шыгарганкезшде тыныштал деп езще-езщ шнцнен баяу жэйпап айтып,кщщктен 5см темен орныккан нуктеге кецш аудар. Бул дем алутэсшнпц acepi эмбебапты жэне аурудыц бэрше де усынылады (текгипотония кезшде болмайды). Дене калпы ерющзде.Тыныс алудыц mopmimui ту pi Дем алу узартылган.¥зартылган демалыс кезшде еркшмен деген сезд1 шпцнен айтуыцкерек. Кецшщ ею кас аралыгында 5 см-дей кас догаларынан жогарыорныккан нуктеде шогырлансын. Бул тэсш гипотония, буйреккабынуы, ойьщ жара, innci агзалар темен тускен кезшдеколданылады.Тыныс алудыц oecimui амалы. Турган калпында орындалады.Мурын аркылы еркш дем алу, ауыз аркылы дем шыгару . Демшыгарганнан кешн акырын не сабыр деген сездерд1 айту керек. Буламал тыныс алу жолдарыныц аурулары кез1нде тыныс алу ycriprболганда гана, киындаганда.жалпы элс1реген кезде колданылады.ДОКТОР БУТЕЙКО амалымен тыныс алу. Тэулйс бойынажалпы 10 минеттей тыныс алмау усынылады. Сондыктан тацертецэрб1р 5 минет сайын 30 секунд дем алу токталады. Содан соц калгануакытта демалуды 5 минетке токтатуга мумк1нди1ц1з болатынынакарай тэул!ктщ эр кезещнде (жумыс сипатына, уакыт ыцгайынакарай) соншальщты тыныс юд1руге ыктиярсыз, 20 куннен кейшжагдай жаксарады. Эрекет тетйс TerepmiriH организмдеп кем1ркышкылыныц жинакталуымен, тамырлардыц кецею1мен,оксиглобиннщ ьщырау урд1сш1ц кушею!мен дэр1гер туацщредьКолданута болады: бронхы дем1кпе, поллиноз,гипертониялык ауру, артериялык гипертензия, журектщ ишемиялыкауруы, т.б. аурулар.Колданута болмайды: психикалык адекватсыздыгы, канайналымы жейспеушшшнщ 1-3 сатылары, демшпел1 мэре.Фитопрофилактика. Фитотерапия. Аурудыц алдын алу,денсаулыкгы калпына келттру, сакгау жэне ныгайту максатындаез1мдйсгерд1 пайдалану жолында эйгш1 ЭБУ ЭЛИ ИБН СИНА144

АВИЦЕННА езшщ «Емдеу гылымыныц кагидаларында» осыданмындаган жылдар бойы жазган едьЭсер механизмше карай ес1мд!ктердш нактелуг1. Жень-шень тектес эсер ететшдер-адоптогендер (жень-шень,аралия, кызгылт родиола, кытай лимоны, левзея, стеркулия, т.б.)2. Кофеин Tapisfli эсер ететшдер (шай, кофе, кола жангагы, т.б).3. Жалпы ныгайту, сергектещцру касиет! бар мия, копа Kipi,итошаган, жонышка люцерна, хмель, бак-бак татру (горец),шашраткы циркорий жэне т.б.4. Седатнвп еймщктер вау (пустырник), валериана,пассифлора, кекпек, т.б.5. Хош nidi еймшктер шетен, рябина, лаванда, терек, кипсотыдушица, раушан, герань, жалбыз, сасык жуа, т.б.6. Ттркещйрпш еамд1ктер карагай, шырша, горчица,эвкаллипт, калампыр, бурыш, розмарин, т.б.АРОМАТЕРАПИЯ. АРОМАПРОФИЛАКТИКА Пижма шетенкамфора mci ми кызметш жаксартатыны, ал жусанныцхош rnciбулшык еттщ жиырылу кушш eciperiHi аныкталган. Невроз кез1ндешырша не валериана сыгындысы косылган ванна кабылданады. Олкецш квтеред1, тэбетп жаксартады. Раушан гулшщ nici эларегеншаршап кажыган кезде адам кушш, элш калпына келпред1. Раушангулшщ nici элареген шаршап кажыган кезде адам кушш, элшкалпына келпредо.НАГУРАПАТИЯ. Адамзатгыц ез игшптне кристалдарды, асылтастарды жаратуда гасырлар бойы жинактаган мол тэж1рибеа жэнеоларды колдану тэрт1б1мен таныстыратын тусшиегемелер1 бар.Осылардьщ денсаулыкка типзер эсерлерш зерттейтш гылымдынатуропатия деп атаймыз.Кене дэу1рлердеп адамдар табигатпен тыгыз байланыстаболтан, одан бойларына дарытатын куш-куат алган, карымкатысындаб!рлис таныткан той. Олар асыл тастардыгэркайсысыньщ куатын жэне адам денеандеп кушпен эрекеттессипатын бшген. Сондыктан да асыл тастарды тацдау урдосшебелгш 6ip максатты кездеген. Кристалдарда кристалдану ypflici эл1де жалгасын тапкан сайын оныц куат децгеш де еседо. Мунынколдану peri, эрине, адам игшише, оныц денсаулыгын жаксартугабагыггалуы керек. 9p6ip сырткы жайсыз эсер innci дуниеде тэцщауруга шалдыкгыратын кубылыстарды тудырса, бул ауыткулар145

кристалл ергсшщ куппмен алынады. Эркашанда асыл тас пен адаморганизмнщ арасында куатпен акпарат алмасу болып жатады. Осысебептен де эшекей моншак, эсемдшкке кажет асылтастарды, таспен адам ерекшел1ктерш ескере отьфып, тандаганда у611байкампаздьщ пен талгам таныту керек болады. Адам организм! тасбиологияльщ epic ыргагына енгенде гана, сауыгу сонда басталмак.Асыл тасты тавдау, оны тагып журу кажетгшп, сипаты планеталаржуйеамен жэне жулдызнама белгшер1мен байланысты болыпкеледь Тастар туйснт багдарламайды, онын психологиялыккорганысьга мыгымдайды.Халыкаралык зергерлк кауымдастыгы бекггкен арнайыкестелер бар. Мысалы: АЛМАС - асыл тастардьщ патшасы, бул Кунмен Шолпан тасы — кошкар тас, ол бой кызуын реттейш, бауырауруын ретгейш, склероз тусында кемектесед1, Tepi ауыткуларында,адам есшен ауыскан (пгазофрения) сэттерде пиша болады,шаршаганда - эл беред1, зат алмасу урдкш оналтады. К0Г1ЛД1Р -ауруды болжап алдьш алатын Шыгыс тасы. Ол тыныс алуфункцияларын жэне кан тушряиктерш, олардьщ накты адаморганизм1мен езара эрекеттеепк сипатын, кай мамандыгы бардэрйгерлердщ 6api де олардьщ ауруларды емдегенде шипальщкад1рш, буларды тацдай бшу маныздылылыгын, ал егер де жешментавдалынбаса, наукас саулыгьша катер келпретшш 6inynepi лэз1м.ВОКАЛОТЕРАПИЯ. МУЗЫКОТЕРАПИЯ. Медицинаэдебиетш1ц жэне нускаулары куэленд1ргешндей Ежелп Кытайдатурл1 ауруларды емдеу урдмлнде, олардьщ алдьш алуда музыкакецшен пайдаланылган. Сондай-ак Ежелп Грецияда емшшергекойьшатын талаптардыц бастысы - музыканы бшу, оны кеп жылдарбойы зерттеу.Дыбысты кабылдау есту аппаратында басталады, мундайдыбыс толкыны жуйке импульстерше айналады, сонан-соц оларорталык жуйке жуйесшщ белгш 6ip жерлерше eciiy HepBi аркылыкелш жетедь Ал рефлекстк жауаптыц калай жэне кандай децгейдеapi карай дамитыны ол тыцдаушыныц музыкалык импульстершщсапалы сипатьша, жеке кабшетше байланысты. Сондай-ак сананыцбул децгешнде 6ipi беймашм не поэтикалык, не табигат KepiHici, нетагы баска образ туршдеп реакцияньщ болуы мумкш. Бул 6ipmmiмузыкага деген жауаптыц жогары нускасы болмак. Жауап эмоциятур1нде де болуы ыктимап (куаныш, аландаушылык, кугу, ыза, т.б.).146

Б^л екшпп ерйсаз сана кат-кабаты реакциясынын Typi IЭМОЦИЯЛЬЩ. Мунын ynninnici де бар — музыкалык эсергезерделенбеген, аз зерттелген реакция Typi — АГЗАЛЬЩ. Булалгашкы екеушщ нэтижеа, корытындысы болмак, ягни айтканда,образды эмоцияльщ реакциялар нэтижесшде innri секрециябездершде 03repicrep туьшдайды. Содан барып олар енда баскаагзалар мен жуйелердеп взгерютерге жетелейда.Эрине, эндокршвд бездер кызмеп мен музыка арасындагыбайланыс туралы мэселе ешкандай кумэн тудырмайды, гормондар6eniHyi кушейе туседг Музыка асказан бездерше де орайлы эсеретеда.Музыка тыцдау эсер етеда. Ол орындалар аспабына дабайланысты. Дэр1гер - психотерапевт зерттеулерше Караганда,сыбызгыдагы ойын кан айналымына эсер етеда, журек тамырларыжуйесшщ кызметш калпына келпредь Скрипка жэне фортепианоадамнан жанын жэй таптырар, ал табигатыцды eruwipin, сабанаTycipin, жанынды саялатар аспап - скрипка.вамдпстерге музыканыц етер эсерш бшу максатында кептегенелдерде жылдарга созылып зертгеулер журпзшген. Барлыксынактар мынандай болымды нэтижелерге жейазиш: “Дыбыскабекпршген” дэцда дакыл ешмдер1 бакылауга алынгандаргаКараганда ертерек шыга бастаган, сабактары жуанырак. элуетплеужэне Tyci шынкайлау, ал тукымыныц салмагы бакылаудагыларменсалыстырганда, 24-42% квб1рек болтан.МУЗЫКАТЕРАПИЯНЫ КОЛДАНУДЫЦ К0РСЕТК1ШТЕР1:1. Невроздар, неврастения, шаршау, уйкы бузылганда;2. Keft6ip психикалык аурулар: дефестивт1 психопатия,шизофрениялык ауыткулардыц жеделденбеген турлерц3. Гипертониялык ауру, нейроциркуляторлык дистрофия,журектщ ишемиялык ауруы, т.б.;4. Гастриттер, созылмалы бронхитгер, т.б.;5. Несеп - жыныс жуйеа, этекпк, фрегидпкп де 6ipre алыпКараганда.Музыкатерапияны колдануга болмайтын корсетпелерге ж тжэне шыгу теп аныкгалмаган жагдайлар жатады.ВОКАЛОТЕРАПИЯ. Вокал отерапияньщ арыкша acepiболганымен де, эр турл1 дыбыстарды энге салу адам оргаеизшнщ147

икемдшк жэне ауруга карсы тетеп бере алатын кор мумкщщктершулгайтады.МЕДИТАЦИЯЛАР. Медитацияньщ максаты тьшыстаужаттыгуларыньщ максатымен сэйкес келед1. Капай да болса микыртысын босансытьпт, организмдеп физиологиялык урдютерд1калыпка келт1руге, ягни кыртыс релаксациясын жасауга болады.МЕДИТАЦИЯНЬЩ TYPJIEPI:1. ВЕРБАЛДЬЩ (кауышу) - окытушыньщ белгш 6ip мэтсщцокуымен эсер ететш медитация.2. ШОГЫРЛАНУ (концентрациялау) - медитация кезвденактылы 6ip затка, жагымды образга, тагы сол сиякты жанжайластьфар окигага кецш белу, ойлану.3. ТРАНСЦЕНДЕТАЛЬДЫК TYPI. Махариши Махеш Йогамедитациясы. ТМ-мен кунше 20 минет 2 рет айналса да (тацертецсагат 8-де, кеппа сагат 4-те). Медитациямен айналысушы ойшаезше окытушысы тауып мактаган мантрасын айта бастайды.4. КОЗЕАЛЫС МЕДИТАЦИЯСЫ - муныц баска турлерденайырмашылыгы сол epucci3 кимылдармен, дауыстаумен, айгайсалумен, билеумен етшедьМедитациямен айналысуды трансцендетальды медитацияньщокытушысынан арнайы окып уйрену кажет.РЕФЛЕКСОТЕРАПИЯ. РЕФЛЕКОПРОФИЛАКТИКАТибетте, Монголияда, Ущцстанда, Кытайда, Жапонияда емдеутэж1рибесше непзделген, гасьфлар бойы калыптаскан амалтэсшдер1игершш те, ашылып келе жаткан Шыгыс медицинасыныцтарихы сонау дэу!рден бастауы алатын дэстурлер1 бар. Организмнщез мумюндйстерш жетшд1ру, аурудыц e3iH емдеу урД>с*некатыстьфу, дэр1-дэрмектерд1 мейлшше аз колдану — онын бастыерекшелйстер1нщ 6ipi. Айта кетет1н 6ip жайт, дэрш шамадан тыстутыну ocepinen тэуедщ больт, карап калу, кабьшдай алмайгындайжагдайга тап болу, сондай-ак дэршен туындаган ауру шыгып,тургындар аллергиялык ypflic кеселше душар болатын болды.Ka3ipri кездеп медицинаныц непзп проблемалары осьшар. Мундайжагдайда рефлексотерапияны колдануга болады.148

Рефлексотерапияны бшетш медициналык, 6iniMi бар адам enci3yiкажет.ИНЕРЕФЛЕКСОТЕРАПИЯ ( Чжень-цзю терапиясы). Тэсшаты Чжень-Цзю терапиясынын мэш-“ ине салу” (Чжень),“куйд1ру”(Цзю). Дененщ белгш 6ip мушелерше ине салу немесекуйдару-бул тэсшдщ мэн-сипаты осындай. Бул тэсшдщ шыгу кез1аныкталмаган десек те, Кытайда Чжень-Цзю терапиясы ежелден6epi, Tiirri сонау коне дэуфшен адамдарды гана емес,хайуанаттарды аурудан сактау максатында колданылган.РЕФЛЕКСОТЕРАПИЯ НЬЩ HEFBIH 03ЕКТЕГЕНФИЗИОЛОГИЯЛ ы к ТЕТ1К-ТЕГЕРШ1КТЕР (МЕХАНИЗМДЕР)Б1ркатар гылыми зертгемелер бойынша акупунктуралыкнуктелер шел жасушыгында орныккан, сонымен катар бул нуктеаумагындагы электр кедерпа, жанындагы Tepi белнсгервде езгешеболады: нукте оралымына ететш спцру удейд1, тэн кызуыквтершеда, ауырып калган туста электр кедерпа темендейда,сипаган кезде ауырсынганы байкалады, сондыктан да булнуктелерд1 акупунктуралык нуктелер болып аталсын депусынылды, осынын 03i оларды физиологиялык тургыдан сипаттады.АКУПУНКТУРАЛЫК HYKTE — бул тершщ жэне шелжасушыгыньщ кшкене белп1, мунда 6ipiMeH 6ipi байланысканкурылымдар кешен1 бар (микроциркуляторлык арна, жуйкелер ушы,дэнекер улпалары), осылардьщ аркасында жуйке тораптарына(терминал) жэне нукте мен unxi агзалар арасындагы туганбайланыска тиесш эсерш типзетш биологиялык тургыдан алыпКараганда, белсенд1 заттардын кор ордасы куралады. Биологиялыкбелсещй заттар вегетативт! жуйке жуйесшде рефлекст1к доганынгуморальдык буыныньщ кызметш аткарады. Осы нуктелер менмедиаторлар жиынтыгы, организмнщ нейрогуморальдык реттелербуындарыныц 6ipi болып курдел1 жуйесш курайды. Булмедиаторлардын лимфалык жуйеге катысы бар екенд1п жвшндепшрлер айтылып жур. Медиаторлар жэне Ka3ipri Захарьин-Гедаумактары тур алы маглуматтар салыстырылып келедь Медиаторларжуйес1 женшдеп мэл1м пшрлер бутан гомеостаз тур алымаглуматтар сэйкес келед1.Организмшн биологиялык белсенд1 нуктелерш куйд1ругедеген реакциясы (жылыту-цзю) ине салуга деген реакциясынауксас келедь 6ipaK бэсендеу болады. Сондыктан куйд1ру (жылыту)149

емдк факторыньщ непзп жылу acepi, оньщ кайнар кез1 —инфракызыл сэулелер.АУРИКУЛОТЕРАПИЯ. Кулак калканы 5 афферентпкжуйкелермен нервтелген. Оньщ eKeyi - сомальщ жуйкелер, ал З-i -висцералдык. Жуйкелер ми баганьщцагы сенсорлы, ретикулярлыядроларымен ОЖЖ-нщ баска да курылымдарымен байланыстыболады. Аурикулярлы афференттер acipece элуетп болады. Су-Джок акупунктуралык (су-саусак джок- табан) Су-Джок терапиясыШыгыс медицинасыньщ соцгы жепспп. Оны Оцтустис Кореягалымы Пак Чже Вун жете зерттеген саусактарда жэне табандабелсендшйп жогары барлык организмдер мен дене бел1ктерше сайма сай келетш нуктелер жуйеа орналаскан. Оларды ттркецщрудщемдж жэне аурудыц алдын аларлык амал етерлнс acepi бар.Саусактагы жэне 2 табандагы нуктелер калыптагы организмнщанатомиялык курылымындай белгш 6ip кезек тэртшпенорналаскан. Дене, оньщ жуйелер1 кашан да болмасын, озараыкпалдас жагдайда болады. Ауырып калган сэтге хабар “толкындерт” жайлаган жерден шыгады да дене бел1ктерше не органныцсэйкестж HyKTeciHe келш, оны козу жагдайьша келедь Осылайнукте сипаганда, кенет ауыра бастайды. Осындай нуктешттркецщру сэтшде “емш1 электромагнитпк толкын” пайдаболады, ол ауырган органды, не дене беличн калыпка туарердейэсер етедьСу-Джок терапиясыныц басты касиеттерй1) жогары тшмдшп;2) колданылуьшьщ кумэн келтсриес каушаздш;3) тэсш эмбебаптыгы;4) эр адам ушш амалдьщ пайдаланар мумкщщп;5) колданылу амалыньщ ьщгайлылыгы.Су-Джок терапиясыныц l-mi сатысын эрым-ак игере алады.Осыезш-ез1 сауыктырудыц жуйесш юмде-юм бше тура киын сэтге езшежэне тещрегше кемек ете алады.ОРГАНИЗМД1ШЫНЬЩТЫРУ НЕГ13ДЕР1. Белгш 6ip жагдайдаадам ез организмшщ ауа райыньщ жэйаз эсерлершен жэнекоршаган ортаныц баска факторларынан корганыс кабшетш 6ipa3жаксарта алады. Бутан угымды жуйел! жаттыгулар жасаумен жетугеболады. Организмд1 шыныктыру деп осыны айтады.150

Эдетте шыныктыруды организмнщ суыкка деген тезшдшктурактылыгынын денгеш деп тусшеда. Ойткет, суыкка дегенжогары сез1мталдык калыпты кагида бойынша тумауменкосакталып журедо, ец 6ipimni кезекпен жогары тыныс жолдарынынкабынуымен. Ал айда шыныгуды тек аурудын алдын алудын амалыдеп тусшбеу керек. Сонымен катар организмнщ корганыс касиетшжаксартатын жэне сан алуан климаттык жагдайларда жумыскадеген кабшетше нуксан келпрмейтш шамалар деп те туанген жен.Шыныгу физиологиялык Heri3i организмнщ коршаганортанын жагдайына сай икемдшйс мумкшдштерш белсещо гурдедамыту. Олар, айта кетерлйс, ОЖЖ кызметшщ ынгайынабайланысты болады. Ол организмнщ эсерленпш сипатынкалыптастырады.Шыныгу непзшде организмнщ 6ipimHiaeH, коршаган ортаменарадагы тепе-тецщкке жету, еюншщен, организм шпндеп урд!стерарасындагы бузылмаган калыпты сактау, мше, осында. Коршаганортамен кашанда, кай сэтте болмасын, организм тепе - тещцкпсактай алса, соншалыкты сонда гана ол ем1р сурмек. Ал егер де осытепе-тендас бузылса, онда ол TipinuiiK урдосш токтатады. Timiкалыпты жагдайдык езшде де организмде калыптан ауыткытарфактордын узшсаз езара ыкпал эрекеттер1 журш жатады, олардынэрекеп организмнщ икемделпш тепк-тегерш1ктер1мен жедел женгесалынып жатады.ШЫНЫГУДЬЩ НЕГ13П ЕРЕЖЕЛЕР1:1) б1рте-б1ртелшк;2) жуйелш;3) адамнын шыныгу урд!сшдеп жекелей ерекшелжтершщece6i;4) шыныгу урдгсвде кунд!, суды жэне ауаны кешешп турдепайдалану;5) кун астында шыныгу.Кун сэулелершщ емдис касиет! ертеден машм. Адаморганизмше кун радияциясынын жиынтыгы эсер етедьОнын 3 Typi болады: тура, шагылыскан, шашыранкы.АУАМЕН ШЫНЫГУ. Ауа -шьшыгудьщ ен 6ip эмбебап амалы.Онын организмге деген 3cepi жан жакты. Ауа температурасы (18-23градус оптимум ), онын ылгалдылыгы адамга эсер erefli, кимыл151

жылдамдыгы- жел, аэрозольдар неше турл1 катты, эркашан да упусак,белек-белек унтакталган куйде болатын суйык калпындагызаттар. Адамга эсер ететш непзп фактор ауа температурасы.СУМЕН ШЫНЫГУ. Сумен шыныгудыц амалдары кеп (суртчиу,шомылу, суга тусу, кыскы жузу - моржылану, душ, монша,П.К.Ивановтьщ сауыктыру жуйеи, т.б.)Муздай суга тусу осы шараньщ кагидаларын ескередьПрактнкалык усынылымдар мен сштемелерд! булжытпай катанорындау керек. Егер олар дурыс орындалса, онда организмдепезгерютер кальпггы шамада етед1. Мунымен 6ipre екпенщ ем1рлжаумагы кецейед1, шетпк кандагы эритроциттер мен лейкоцнттерсаны кебейед!. Журек булшьщ етшщ кабшетс жаксарады. Bip минетшпнде журек аркылы ететш кан мелшер1 кебейедьКыста суга тусу адамньщ психикалык кызметше деулкенicepiH типзед!, осыньщ нэтижесшде адамнын ыкылыс жэне естесактау денгеш еседь Турл1 нактыльщты кажет ететшоперацияларды орындайтын кабшет жетшп ушкырланады.МОНША. Бу шыгарар кайнар кезше не буланган,бушыгарушыльщ тэсшдерше орас, моншаньщ сан алуансипатындагы Typnepi кездеседк рим, араб, турне, фин саунасы, орысбуландырмасы, сонымен катар Жапониядагы Сэнто жэне офуро.Моншаньщ турл1 бел1мдершдеп температураньщ алмасуы кантамьфлары ушш гимнастика icnerri. Bipece кецейт, 6ipeceтарылуы, олардьщ майыскактык икемдшичн айтарлыктай тулетшоцалтады.П.К. ИВАНОВТЫЦ ТАБИГИ САУЬЩТЫРУ ЖУЙЕС1Жуйе непз1 - 12 кагида буларды орындау табигат пенадамнын арасындагы жогалтылган байланысты калпына келпредьтэн, жан жэне рухани саулыктын жарасылымдылыгын ондайды.П.К. Иванов жуйеа бойынша, табиги сауыктырумен айналысушыадамдардьщ eMipre деген кезкарасы езгере бастайды, аурулар кетебастайды, ел1м туралы ойлар мазаламайды, ем1рде мэнсв тсршшккешу болмайды, адам бар болмасы мен eMipre, саулыкка, куанышка,жаксылыкка, жасампаздыкка 6ip жола бурылады.152

1. П.К. ИВАНОВТЫЦ1Л1М112 КАГИДАДАН Т VP АДЫ:2. Кунше ею рет табиги суык суга шомыл, езше жаксыболсын. Кайда болсан да шомыл, келде, езенде, ваннада, душкабылда не суык суды устще актара сал. Бул сенщ шарттарьщ.Ыстык суды суыкпен аякга.3. Суга тусер алдында не кейш, мумкш болса, 6ip уакытдалага шык, ж алан аяк жур, ал кыста карга шык, тым болмасаб1рнеше рет тыныстап ал да, ойша езше жэне барлык адамдаргаамандык - саулык тше.4. Ьтмднс inme, темей шекпе.5. Аптасына 6ip тэулж бойы ас - Судан бас тарт, жуманыч18,20 сагатынан, жексенбшщ ( см-. 12 дешн). Бул сенщ шартгарьщ.6. Жексенбшщ сагат 12- де далага шык, жалан аяк жур,сейш курып, б1рнеше рет терец тыныс алып, ойлан, жогарыдаайткандай. Бул сенщ мерекец. Осыдан кейш тэбетщ тартканша,калауынша тамакган.7. Коршаган табигатгы суй, жагалай туйрме, какырма.Осыган уйрен - бул сенщ денсаулыгыц.8. Эркашанда, кайда журсец де, эаресе москал кюшерменамандасып жургейсщ. Сау болгыц келсе, баршага саулык тше,олармен сэлемдесш жур.9. Журтка мумюндпчцше кемектес. 0cipece кедей -жарлыга, елеуиз калган жалгызшкпге, медетгшер- муцлыкгарга.Муны куанышпен icre. Юмнщ болмасын кажет - керегше букшжаныцмен жауап 6epin, муктажына жарауга тырыс. Одан сендосынды табасын, осылайша бейб1тшшк iciHe кемектесес1н.10. взщдеп 1штарлыкты, жалкаулыкты, дандай суды, керсекызарлыкты, коркактыкты, жалган намыскойлыгынды жец.Адамдарга сен жэне оларды суй. Олар тур алы кацку жалган сезд1айтпа, б1реулердщ оларды дтегенш алма.11. Басынды ауру сыркаудан, ел!м туралы ойлардан босат.Бул сенщ жещсщ.12. Ойыцды iciHHeH белме. Окыган екенсщ - жаксы, 6ipaK ецбастысы - icre.13. Айтып жур осы тэж1рибецд1 баскаларга тарат, 6ipaKмактанба, осыныцмен кетершем деме, карапайым бол.Мше, осы айтылгандардыц каншалыкты ти1мдш1ккежетк1зет!шн мына мысалдардан - ап-анык байкауга болады. Казак153

ултгык медициналык университетшщ Казакстан медицинаинститутьгаыц жэне КР ¥FA ГЗИ - нщ б1ркатар кафедралары менРеспубликалык диагностикалык орталыктыц узак жылга зерттеулер1дэлелдегендей, бул эдгс адам денсаулыгына eni6ip Tepic эсеретпецщ, жогары тшмдшкке кол жетюзедь Сонымен 6ipre осысауыктьфу тэсш ешкандай каржы шыгынын да талап етпещй.154

Каз¥МУ-де ВАЛЕОЛОГИЯ БАГАМЫН ОКЫТУ УРД1С1НАКДАРАТПЕН КДМТАМАСЫЗ ЕТУКинофильмдер мен видеофильмдер1. Республиканский реабилитационый центр:а) Открытие республиканского реабилтационного центра.2. Система природного оздоровления П.К.Иванова «Детка»:а) «Живи и здравствуй».б) «Жизнь в единении с природой».в) Путь в природу.3. Система природного оздоровления П.К.Иванова «Детка»:а) «Поверь в себя».б) «Путь к природе».в) «Учитель. К 100 летию П.К.Иванова».г) «Свет любви».4. Система природного оздоровления П.К.Иванова «Детка»:а) «Живи и здравствуй».б) «Гимн жизни».в) «Чтобы жить».5. Первый год жизни ребёнка:а) Роды.б) Грудное вскармливание.в) Консультация педиатра.г) Рекомендации для пап.д) Консультация лор врача.е) Консультация окулиста.ж) Массаж.з) Купание, плавание.и) Консультация окулист.6. Формирования ЗОЖ:а) «Профилактика СПИДа».б) «Осторожно,СПИД».в) «Человек и время».г) «Я боюсь.. .(СПИД)».д) «Берегите тишину».е) «Дымок от папиросы».ж) «Куренье и болезни».155

з) «Курите на здоровье».е) «Курение опасно для всех».и) «Роковой шаг».к) «Умей сказать нет».л) «Курение — фактор риска сердечно-сосудистыхзаболеваний».м) «Только ли молодость».н) «Сифилис».о) «Дама в автомобиле».п) «Педикулез (вши)».7. «СПИД» (на французском языке с переводом на русскийязык).8. Здоровый образ жизни:а) Санаторий Небуг (1993 г.).б) «Туберкулез - новый взгляд».в) «Boy to man (от мальчика к мужчине)».г) «Girl to women (от девочки к женщине)».д) «Хочу быть здоровым».е) «Живые розы - эмблема печали».ж) «Ecology eHealth».з) «Экология жэне денсаулык».и) «Экология и здровье».к) «Рекламные ролики по ЗОЖ».9. Сельская медицина.а) Дэр1гер.б) Разговор о медицине.10. Права детей и семьи на здоровье (к 10 летию образованияРК).11. Ветераны ВОВ и труда.Секреты долголетия.12. СПИД. Темиртауская история.156

ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР1. Агаджанян Н .А К атков А.Ю. Резервы нашего организма. М.,1990.2. Азбука СПИДа. / Под ред. М.М. Адлер. М., 1991.3. Аканов А.А., Кульжанов М.К. Казахстан (Отчет почеловеческому развитию). Алматы, 1995. С. 31-41.4. Аканов А.А. Состояние здоровья населения. Алматы, 1998. 32 с.5. Амосов Н.М. Раздумья о здоровье. М.: ФиС, 1987.6. Амосов Н.М Бандет Я.А . Физическая активность и сердце.Киев: Здоровье, 1984.7. Амосов Н.М. Эксперимент по омоложению // Будь здоров. 1995.№№ 2,3.8. Амосов Н.М. Преодоление старости. М., 1990.9. Анохин П.К. Биология и нейрофизиология условных рефлексов.М.: Медицина, 1968.10. Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология.Ростов-на-Дону, 243 с.11. Аршавский И. А . К физиологическому обоснованию системыфизического воспитания детей грудного возраста // Валеология,диагностика, средства и практика обеспечения здоровья. С.-Пб.:Наука,1993. С. 158.12. Аршавский И.А. Физиологические механизмы изакономерности индивидуального развития. Основынегэнтропийной теории онтогенеза. М.: Наука, 1982.13. Аширматова М.Н Зеленая аптека. Алматы: «Еылым», 1998.30 с.14. Белозеров Е.С. Лекарство - друг, лекарство - враг. Алматы:Наука, 1982.15. Билич ГЛ., Назарова Л.В. Основы валеологии. Л., 1998. 560 с.16. Брегг С. Чудо голодания. М., 1987.17. Брегг С. Здоровье и долголетие. М., 1996.18. БрехманИ.И. Введение в валеологию - науку о здоровье. Л.:Наука, 1987.19. Брехман И.И. Проблемы обучения человека здоровью //Валеология. Владивосток: Дальнаука, 1995.20. Букаева Г.К. Детская валеология. Алматы, 2003.239 с.21. Вайнер Э.Н. Валеология. М., 2001.416 с.157

22. Вайнштейн И.И., Симонов П.В. Эмоциогенные структурымозга м сердца. М.:Наука, 1979.23. Валеология человека. / Под ред. В.П. Петленко. С-Пб., 1998.24. Валеология - наука о здоровье / Под ред. А.Д. Соколова,З.С. Абишевой. Алматы: «Еылым», 1999.138 с.25. Валеология - научная основа охраны здоровья населения: М-лы1 научно-практ. конф. (23-24 ноября 1994 г.). Алматы, 1997.232 с.26. Вопросы молодежи. Практические советы. Бруклин, 1998.319 с.27. Вронский В. А . Прикладная экология. Ростов-на-Дону, 1996.446 с.28. Гехт К. Психогигиена. М., 1979.29. Грегори О. Жить, не старея. М.: ФиС, 1991.30. Девятко В.М., Кульжанов М.К., Аканов А.А. Здравоохранениемира. Состояние и перспективы развития. Алматы. 1995.31. Дильман В.М. Четыре модели медицины. М.: Знание, 1987.32. Дильман В.М. Большие биологические часы.М.: Знание, 1981.33. Дубровский В.И. Валеология: здоровый образ жизни. М., 1999.560 с.34. Зайцев Г.К., Зайцев А.Г. Валеология. Культура здоровья.Самара, 2003.272 сс.35. Зальцман Г.И. Алкоголизм начинается так ... Алматы:«Гылым», 1998. 25 с.36. Замановский Ю.Ф. К здоровью без лекарств. М., 1990.37. Здоровые университеты в Казахстане: М-лы Межд. научнопракт.конф. Алматы, 2002.109 с.38. Здоровье человека и система П.К. Иванова «Детка»/ Под ред.Б.Н. Никитина. Алматы. 1999. 173 с.39. Зумм У.М. Раздельное питание. М., 1993.40. Иенсен Е. Пища, которая лечит. М., 1996.41. Казначеев В.П., Баевский P.M. Донозологическая диагностика впрактике массовых обследований населения. М., 1980.42. Камалиев М.А . Проблемы здоровья населения Казахстана ипути их решения // Актуальные проблемы социальной медицины иуправления здравоохранением. Алматы, 1994.43. Карнеги Д . Как завоевать друзей и оказывать влияние налюдей. Алматы, 1991.44. Коваленко К.А., Туровский Е.Н. Гипокинезия. М.: Медицина,1980.158

45. Колбанов В.В. Валеология. Основные понятия, термины иопределения. С-Пб., 1998.232 с.46. Кондратьева Г.П. Вирусные гепатиты и их профилактика.Фрунзе. 1988.47. Копыт Н.Я., Скворцова Е.С. Алкоголь и подростки. М.:Медицина, 1984.45 с.48. Косицкий Г.И., Кушнарева Г.В. Уйдет от инфаркта. М., 1990.49. Котова A.JL, Дерябина Л.В. Каждому о СПИДе. Алматы:«Гылым», 1998.15 с.50. Красота и здоровье. Как сохранить их на долгие годы. Алма-Ата, 1992.51. Куинджи Н.Н. Валеология. Пути формирования здоровьяшкольников. М., 2001.136 с.52. Куничев JI.A. Лечебный массаж. Л.: Медицина. 85. 210 с.53. Купер К. Аэробика для хорошего самочувствия. М.: ФиС, 1987.54. Курилова Д.И. Средства и методы профилактики гриппа и ОРЗ.Алматы. 2000.55. Медико-демографические исследования. Казахстан, 1995.Алматы, 1996.56. Ландреу Д . Беременность, материнство и здоровье. Лондон,1995.31 с.57. Лаптев А.П., Горбунов В.В. Коварные разрушители здоровья.М.: ФиС. 1990.48 с.58. Леви В. Искусство быть собой. М.: Знание. 1973.59. Лисицын Ю.П. Образ жизни и здоровье населения. М., 1982.60. Лисицын Ю.П., Сидоров П.И. Алкоголизм. М., 1990.61. Лобзин B.C., Решетников М.М. Аутогенная тренировка:Справочное пособие для врачей. Л.: Медицина, 1981.62. Лощилов В.И. Введение в валеотехнологию. М., 1997. 176 с.63. Матаев В. Ритмическая гимнастика. М., 1985.64. Меерсон Ф.З. Адаптация, стресс и профилактика. М.:Медицина, 1981.65. Мильнер Е.Г. Формула жизни.М.: ФиС, 1991.66. Минх А.А. Общая гигиена. М.: Медицина, 1984.67. Муминов Т.А., Маскеев К.М. Проблемы туберкулеза вусловиях экономического кризиса. Алматы, 1998.68. Ни З.И.. Бейсембаева Ш.А. Жить без чахотки. Алматы, 1999.159

69. Огай Е.А., Григорьева Т.П. Как защитить детей от инфекции.Алматы: «Гылым» 998.70. Орлин B.C. Учение П.К. Иванова «Детка» М., 1991. 48 с.71. Основы физиологии человека / Под ред. Б.И. Ткаченко. С-б.,1994. Т.1;2.72. Палтушева Т.П. Оздоровительная система П.К. Иванова«Детка». Астана, 2003. 27 с.73. Павлов И.П. Двадцатилетний опыт объективного изучениявысшей нервной деятельности. М.: Медгиз, 1951.74. Педагогика здоровья / Под ред. Ш.А. Амонашвили. М.:Педагогика, 1990.75. Петрушин В.И., Петрушина Н.В. Валеология. М., 2003.432 с.76. Пивоваров Ю.П ., ГоеваО.Э ., Величко А. А . Руководство клабораторным занятиям по гигиене. М.: Медицина, 1983.77. Питание и здоровье / Под ред. Р.И. Воробьева. М.:Медицина,1990.78. Питание и здоровье: Учебная программа для школ. Сорос-Нижний Новгород, 1994.79. Покровский В.И., Покровский В.В. СПИД. М., 1998.80. Потапов И.А. Методические указания для проведениялабораторных работ по спортивной физиологии. Алматы. 1991. 41 с.81. Превентивная кардиология. Руководство / Под ред Г.И.Косицкого. М.: Медицина, 1987.82. Приходько Н., Лукьяненко М. Валеология. (Курс лекций).Алматы, 2000.496 с.83. Прохоров Б.Б. Экология человека. Социально-демографическиеаспекты. М., 1991.84. Румянцева Г.И., Вишневская Т.А. Общая гигиена. М., 1985.85. Рутман Э.М. Надо ли убегать от стрессов? М., 1982.86. Сатпаева Х.К Валеология - наука о здоровье. Алматы, 1998.62 с.87. Саулебекова М.С., Изатуллаев Е.А., Хасенова Х.Х. Питание издоровье. Алматы: «Гылым», 2000. 58 с.88. Селье Г. Стресс без дистресса. М.: Прогресс, 1982.89. Симонов В.П. Мотивированный мозг // Высшая нервнаядеятельность и естественно-научные основы общей психологии.М.:Наука, 1988.90. Синяков А.Ф. Гимнастика дыхания. М., 1991.91. Смирнов В. Самоучитель здоровья. Алматы. 1996.160

92. Соколов А.Д . Физкультура тонус, бодрость и долголетие.Алматы: «Fылым», 1998.17 с.93. Спок Б. Ребенок и уход за ним. Алма-Ата, Казахстан, 1988.94. Стальное Е., Панин В. Валеология. Калининград, 2001.95. Стеколъников Л.И ., Аширматова М.Н . Овеянные легендами.Алматы. 1994.96. Субханбердина А.С. Если женщина пьет. Алматы: «Гылым»,2000. 50 с.97. Субханбердина А.С. Наркомания - социальное зло. Алматы:«Гылым», 2002. 64 с.98. Тайна личности. Харьков, 1996.99. Тель Л.З. Валеология человека. В 3 томах. Астана, 1999.100. Тель Л.З. Истина о здоровье. Акмола, 1997.101. Тель Л.З. Кодекс здоровья. Астана, 1998.102. Чумаков Б.Н. Валеология. М., 1997.245 с.103. Чусов Ю.Н. Закаливание школьников. М., 1985. 127 с.104. Шарманов Т.Ш. Проблемы питания //Актуальные проблемыздравоохранения и социально-гигиенические аспекты. Алматы,1994.105. Эммертон Б. Бег как образ мышления //Будь здоров. 1994. №2.105. Энциклопедия быта. Практические советы. Харьков, 1996.161

МАЗМУНЫKipicneК^скартылган атаулар .................31-сабак. Валеология паю жэне оныц эдиггерь'Салауатты ешр с алтын (C0C) калыптастыру.Денсаулыкка запал келпретш факторлар. Экология жэнеденсаульщ(Сэтбаева ХД.) .......Jr.......... ................................... . 62-сабак. Гигиена - денсаульщ Herni '(Хасенова 1QX)........................173-сабак. Денсаульщты багалау эдастемелер1(Эбннева З.С.)......................................................Щ Ш 1 ....**“•• 294-сабак. Денсаулыктыц адам жасына жэне жынысына катыстыерекшелйсгер1 мен осыган орай адам жасын аныктау(Эбпнева З.С.) 375-сабак. Kdpi адамдардьщ гршрын узарту жолдары(Эбшева З.С.,Сэтбаева Х.К-, Мырзахметова М.К,,Канкожа М JQ.... 476-сабак. Жеке адамньщ денсаулыгын болжау(Жетшсбаева FД ) ...... 587-сабак. Дене шыныктыру аркылы сауыктырудыц непзп турлер».Сауыктыру ушш пайдаланатын кимыл жуктемелер! бойыншамедициналык усыныстарды курастыру(Соколов А.Д., Беспалова Г.А., Рослякова Е.М.)........................ . 678-сабак ¥тымды тамактану женшдеп медициналык усыныстардыкурастыру. Салмагы артык адамдардьщ тамактану прищштерьК,алыпты салмакгы сактау. Балаларды ем1зу женшдеп жалпымаглуматтар(Хасенова Ц.Х.) .............. i&ffiMM...................... 789-сабак- Тукым ербпу саулыгы. Парасатты-жыныстык тэрбие.Отбасын жоспарлау.(Жумакова Т.А., Махамбетова М.Б., Кдзыбаева АС.,Айхожаева М.Т.).................. ...........и....................................... 8710-еабак. Денсаулык психологиясы. Психикальщ денсаульщжэне тэн саулыгы. Психофизиологиялык жаттыгулар(Нщщбаева Ж.Б., Байжанова К.С.).................. I ..........................97162

11-сабак.Залалды дагдылар: темею шегу, маскунемдж, ecipncireжэне улы заттарга ушрсекпк - денсаулыкка катер(Ншдабаева Ж.Б., Эбниева З.С., Жеттсбаева Р.Д.).....................11412-сабац. Кен тараган жукпалы жэне ете каунт аурулардын(сары ауру, туберкулез, тыныс жолдарыныц жедел кабыну ауруларымен фипп, ЖКТБ, щс тумауы) алдын алу шаралары(Курилова, Элиева Н.Б., Элжеева Т.М.)......................................12713-сабакСауыкгырудын кеп тараган табиги тзсьлдер!(Жеттсбаева Г.Д., Бисерова А.Г.)............................................ 141Кдз¥МУ-де валеология багамын окыгу урдеш акпарапгенкамтвмасыз ету...................................................................... 155Пайдаланган эдебиетгер.......................................................157163