77389

Latina-euskara hiztegiaren hitzaurreaLatinaren aberasteaLatina, herri batek nola kultura hizkuntza bat sortzen duen, eredu bat da. Hizkuntza eta kultura handiek ezdute beldurrik izan sintetikoak izateko, latina ez da batzuek lioketen mintzaira garbia. Hasieran gurea bezalaErromako hizkuntza nekazari eta artzain mintzaira errealitateari lotua zen eta alor horretan aberatsa, halere, arrainenizenak ordea greziarrak arrantzaleak izanik gehienak grezieraz daude edo hizkuntza hartarik itzuliak, baina bestekulturekin harremanetan sartzean eta herria hedatzean Erromatarrek auzoko Oskoetarren eta Ombriarren hizkuntzakdesagerrarazi zituzten eta etruskoeraz aberastuz mintzaira hori ere irentsi. Kristo baino hiru mende lehenagoInperioarekin administrazio, zuzenbide eta armadaren hizkuntza bilakatzen da. Gero, galduko dituen eremubatzuetara hedatzen da hala nola Ekialde Hurbilera, eta Ipar Afrikara.Hala beharrez, teoria hausnarketarako hiztegia grezierari hartu zioten edo grezieraren kalkoak asmatu, hala sortu zenemeki latin klasikoa, baina literatura berantago agertzen da –75 urteetan eta ehun bat urtez Urrezko Aroa ezagutukodu. Ordukoa da latin klasiko ederrena: hitz lauz Cesarek, Lukreziok, Salustiok erabiltzen dutena eta Zizeronekgoienean ezarri. Olerkigintzan Virgiliok goratu. Behar berriengatik euskaraz bezala atzizkiak garatu ziren izenetan:-tas, -tus, -tio, izen lagunetan –bilis, -ivus, osus, egileetan –tor.Latin motakDenbora berean, latina mendebaldeko herri askotara hedatu zenean ez zuten kolono soldadu izandakoek,batere klasikoa erabiltzen, eta orain pentsatzen da latin herrikoi horrek desegin hizkuntzen eraginez latin dialektoaksortu zituela. Esate baterako latin klasikoak equus diona hizkuntza erromanikoetan bere oinarrizko hiztegian caballushitzaren ondoko cheval, caballo, diote, baina mailegu jasoetan eta hitz eratorrietan klasikoa agertzen da equino etaequitación hitzetan. Etxea esateko domus badago, latin herrikoietik casa, baina hiz jasoa domesticus da. Halaber,femeninus en jatorrizkoen ondotik hembra herrikoia bada. Maila jasoan auscultar, ausculter maila arrunteanescuchar; écouter, maila jasoan parabola, arruntean palabra, parole; maila jasoan sede, maila arruntean, silla; mailajasoan oficina, maila arruntean oficio; maila jasoan eradicar, maila arruntean arrancar, arracher. Dinero herrikoia,pecunaria jasoa; seguro, assurance herrikoia, fiduciaria jasoa; trabajo, travail herrikoia, labor, labeur jasoa.Beraz, latinetiko hizkuntzek bi motatako hitz iturriak dituzte eta sustraiaren eragina argi dago, gaztelania latinetikaski hurbil egoten bada, frantsesa germaniera eta galerarekin kutsatua urruntzen, cabeza caput latinetik baldinbadator, frantses tête, testa kaiku erran nahi duenetik. Frantsesak ditu gehienik horrelako dobleak berazgalo-erromantze bat izan da.Alderantziz Europa hegoaldeko eremu batean gaztelerak eta gaskoierak, sarritan, bide berdina jarraitu dute eta latinmota berdinetik egoski.Gazteleraz: aquí, gaskoieraz aquí, frantsesez: iciGazteleraz: cambiar, gaskoieraz: cambiar; frantsesez: changerGazteleraz: casa; gaskoieraz: casa, frantsesez: maisonGazteleraz: comprar, gaskoieraz: crompar; frantsese: acheterGaztelaraz: camino gaskoieraz: cami, camin; frantsesez: cheminGazteleraz: cazador, gaskoieraz: caçador; frantsesez: chasseurGazteleraz: desarraigar, gaskoieraz, desarrigar; frantsesez: déracinerGazteleraz: dineros, gaskoieraz diners; frantsesez: argentGasteleraz: hembra, gaskoieraz: hemna; frantsesez: femmeGazteleraz: hijo, gaskoieraz: hilh; frantsesez: filsI