deze hele Maandbrief - Stichting Leerhuis & Liturgie

vellen. Wie als laatste overblijft gaat met een kwart miljoen
naar huis. Er groeit uiteraard een band tussen de bewoners,
die op elkaar zijn aangewezen. De bewoners missen hun
kinderen en dierbaren met wie ze nauwelijks contact
kunnen onderhouden, maar de bewoners missen ook
maatjes uit het Big Brother gebeuren die af moeten of
willen vloeien: Bart zet stoer de tanden op elkaar om het
ook zonder Sabine te rooien en Karin besluit na het
opstappen van Bianca om maar geen nieuwe emotionele
banden met vrouwen in de groep aan te gaan om ‘niet weer
zo’n pijn bij een afscheid te voelen’. Binnen de muren van
het huis kijken mensen op een bijzondere manier naar
elkaar: er groeit een echte band en tegelijk is iedereen op
zijn hoede naar de ander. Je ziet de leuke en mooie dingen
van andere mensen en houdt op hetzelfde moment altijd
een waakzame blik: hoe lig ik in de groep? Wie zou mij
eventueel kunnen nomineren?
Manipulatie
De rol van de kijkers is ook een bijzondere! Enerzijds zijn
de programmamakers van hen afhankelijk: kijkcijfers tellen
immers. Zij krijgen de uiteindelijke kans om uit de
genomineerden een kandidaat neer te sabelen. Het
Nederlandse publiek is daarmee voor de bewoners de
onzichtbare massale beul, een duizendkoppige draak is
numeriek gezien nog een zwakke uitdrukking. De kijker
leeft in de illusie ‘alles’ te zien en bewoners leven met het
besef dat alles gezien kan worden. Als kijker – ook ik ben er
eentje – voel ik me soms door Veronica bedonderd. Zij
maken dagelijks een compilatie van beelden, geen neutrale
weergave van een groepsproces maar een gemanipuleerde
selectie van shots. In de montagekamer wordt van de
bewoners door de regisseurs een bewust ‘image’ gemaakt:
de kijker ziet de bewoners zoals de regie van Big Brother
hen wil tonen. Om 24 uur per etmaal aan internet
gekluisterd te zitten voert wat ver: maar ook daar geldt dat
‘het zien’ door het oog van de camera wordt bemiddeld en
geperverteerd.
Het ‘zien’ is bij Big Brother tot het ultieme spektakel
verheven. Enkele aspecten van het programma hebben
voor mij een metafore betekenis. In onze omgang met
elkaar zien we elkaars mooie en bijzondere dingen. Maar
ook de kwellende en knellende vragen: ‘hoe lig ik in de
groep?’, of: ‘zullen ze mij nomineren?’ behoren tot de
dagelijkse realiteit. Angst om niet gezien te worden, angst
om wel gezien te worden, maar niet goed genoeg bevonden
te worden. Mensen worstelend om hun plek te vinden in
hun gezin van herkomst of in hun liefdesrelaties. Vaders en
moeders die piekerend wakker liggen van de vraag of ze wel
een goede ouder zijn. Mensen die de WAO verkiezen
boven een genadeloos knokken om posities binnen bedrijf
of universiteit. Mensen die voelen hoe broodnodig het is
om zich gezien te voelen door de ander, maar het liefst
wegkruipen uit angst voor elke blik.
Zou de massale fascinatie met Big Brother te verklaren zijn
uit dit perspectief? Is deze soap een verbeelding van een
reële angst? Misschien geeft het lucht om te mogen
nomineren en te stemmen om zo, voor heel eventjes, niet
genomineerd of gekozen te kunnen worden.
De vraag blijft staan: is het mogelijk, die open, niet
gewelddadige blik, die ruimte laat aan de ander en aan jou
om er gewoon te mogen zijn.
Al televisie kijkend denk ik wel eens aan een tekst uit het
bijbelboekje Qohelet: ‘Ons oog is meer dan verzadigd van
zien, ons oor is overstelpend vervuld van horen. We zien
niet eens meer wat er nieuw is onder de zon omdat alles
zich in zo’n hoog tempo vernieuwt, dat het niet meer bij te
houden is’. Werkelijk zien vraagt er om dat we ons eerst
6
leeg kunnen maken van een veelheid aan beelden. Rust,
aandacht en concentratie vinden en dan zien alsof het de
eerst keer is.
Kain
Ik heb de keuze gemaakt om met jullie het verhaal over het
kijken van Adonaj en Kain uit Genesis 4 te lezen. Een
verhaal dat nog onthullender is dan welke reality-soap dan
ook. Een verhaal over twee zonen die wel heel verschillend
worden gepresenteerd: van Kain worden zijn verwekking
en de zwangerschap van zijn moeder Eva genoemd. Geen
gewone jongen, zegt Eva, maar een mens met Adonaj
verwekt. Kains naam hangt samen met ‘kana’: scheppen,
een woord dat ook voor Adonajs scheppende activiteiten
wordt gebruikt. Over nummertje twee kunnen we blijkbaar
korter zijn: verder werd Abel door haar gebaard. Abels
naam betekent ‘lucht’ of ‘ademtocht’, geen adem die leven
geeft maar die vervliegt, als een blad in de herfstwind. Een
mens die nergens vandaan komt en nergens heen gaat. Een
waardeloos leven.
Opvallend is dat gezegd wordt: ‘zij baarde zijn broer Abel’,
Abel wordt meteen in zijn hoedanigheid als broer neergezet
en daarmee weten we het eigenlijke thema van het verhaal:
de mens en zijn broer, de mens en haar zus. Beiden
brengen voor Adonaj een offer en JHWH keek naar Abel
en zijn offer, maar naar Kain en zijn offer keek hij niet.
Veel mensen lezen dit verhaal psychologisch en kunnen
zich goed met Kain vereenzelvigen: het is toch ook
oneerlijk dat er niet naar jou als persoon en je gave gekeken
wordt! Toch nodig ik jullie uit om dat spoor los te laten.
Adonaj kijkt allereerst naar een persoon en niet naar het
offer. Bovendien is de blik van de Allerhoogste allereerst
gericht op de mens die blijkbaar in de ogen van anderen
waardeloos is, niets meer dan een zuchtje wind. Kain kreeg
tot nog toe de aandacht. Daarom is het waarschijnlijker dat
Kain niet jaloers is omdat Abel succesvoller is dan hij, maar
omdat Adonaj kijkt naar zo’n prutser als Abel en niet naar
hem. Adonaj ziet het en vraagt: ‘Waarom ben je boos en
waarom is je gezicht gevallen? Is het niet zo, dat als je goed
doet er opheffing is van je gezicht? En als je niet goed doet
de zonde om te liggen loeren aan de deur ligt? Naar jou
gaat het verlangen – van de zonde – uit, maar jij kunt het de
baas worden’. Wanneer het gezicht van de mens ‘valt’ en
het oogcontact verbreekt, raken mensen uit elkaars
gezichtsveld. Daar vallen mensen uit elkaars genade en
worden doelloos en onvindbaar. Daar verandert ‘zien’ in
‘loeren of in de gaten houden’. Waar het gezicht valt, daar
gaat genomineerd worden, daar gaan mensen afvallen in de
race. Al in Genesis 4 krijgen we daarmee een heldere
definitie van wat zonde is: dat je gezicht valt en de ander
daarmee buiten beeld raakt. Het zien en oordelen over de
ander zijn samengevallen. Er volgt geen gezonde ruzie meer
– een van de mooiste vormen van contact! – om het
gezicht weer naar elkaar op te heffen. Er is geen bereidheid
meer om elkaar te zoeken. Daar sterft het zien en wordt de
gewelddadige blik geboren. De werkelijke moord begint bij
de dood van het zien.
De ander en de aarde
In de theologie van deze ekklesia is de Joodse filosoof
Levinas niet meer weg te denken: het gezicht van de ander
zou de maat van ons handelen moeten zijn. De blik van de
ander begrenst ons en doet ook telkens een appèl op ons.
Het verhaal van Genesis voegt echter nog iets toe: niet
alleen de ander maar ook de aarde heeft een gezicht. Kain
voelt zich verjaagd van het gezicht van de aarde. Na zijn
daad van geweld is hij de zwakkere geworden en mag zich
tocht verheugen in een genadeteken dat Adonaj schenkt.