deze hele Maandbrief - Stichting Leerhuis & Liturgie

MAANDBRIEF Jaargang 4 no 10, december 1999
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
EEN VAN ONS BEZINGEN WIJ
Huub Oosterhuis
Hoort en ziet het levend woord.
Met het hart wordt hij gehoord.
Ziet de mens en zegt hem voort.
Mensenzoon die dienen kwam,
't lot der slaven op zich nam,
afgeslacht werd als een lam.
Die de naam heeft eens voorgoed,
dat hij leeft en liefde doet,
brood dat deze wereld voedt.
Eerste letter van de taal
licht waarin ik ademhaal
toekomst eenmaal andermaal –
die ons kent van zo dichtbij
één uit onze kring is hij,
één van ons bezingen wij.
1.
‘Als wij hier god zeggen, bedoelen we de god over wie Mozes en Jezus gesproken
hebben. Hoe spreken die twee over god? Als over een god van levenden, niet van
doden, ‘want allen leven voor hem’. Telkens als hier het woord ‘god’ valt, of liever
klinkt, opklinkt, bedoelen we deze.
Wie bedoelen wij als we ‘Jezus’ zeggen? Dan bedoelen we die krachtuitstralende,
heldere, zelfbewuste, zachtmoedige profeet van het koninkrijk van God. In de
geest van zijn traditie betekende ‘koninkrijk van God’ voor hem een wereld waar
brood, licht, water, vrijheid, recht en liefde is genoeg voor allen.
Jezus van Nazareth is in verschillende eeuwen verschillend ‘ingevuld’:
veelbetekend gemaakt, zó dat mensen in hun eigen tijd en cultuur een relatie met
hem kunnen hebben en hem kunnen beleven als geloofwaardig en ‘geestverwant’.
Hoe vullen wij hem in? In onze prediking en liturgie wordt hij ‘ingevuld’ en
‘veelbetekenend’ gemaakt vanuit zijn eigen joodse traditie, de traditie van het
levens-onderricht, de Tora van Mozes. Wij beschouwen en bemediteren hem en
proberen hem te begrijpen als een ‘zoon van de Tora’.
2.
Op een Frans boerenkerkhof weggegooid,
De porseleinen armen uitgestrekt,
De lippen tot een dwaze lach geplooid,
Zo is zijn passie eens aan mij verschenen
Temidden van de plastic kransen en
Verroeste kruisen en kapotte stenen.
Een tijd heb je een simpel graf bewaard;
Ik raap je op: verbaasd breek je in stukken.
Ik heb je scherf voor scherf bijeen gegaard:
Ik wilde je onnozelheid niet missen.
Nu lig je in een witte doos met watten.
Ook deze dood is niet meer uit te wissen.
Michiel Jansen Schoonhoven
1
INHOUD
- EEN VAN ONS BEZINGEN WIJ
Huub Oosterhuis
-PSALM 131, herdicht door
Hein Walter
- HET GEZIN VAN JEZUS
Jan van Kilsdonk
- VOORBEDE VOOR DE
KERSTTIJD
Kees Kok
- WHO IS WATCHING US?
Ton Honig
- DE STER VAN DE VERLOSSING
Twee fragmenten uit de vertaling
van Der Stern der Erlösung van
Franz Rosenzweig door Alex van
Ligten
Franz Rosenzweig
- PSALM 123 herdicht door
Hein Walter
Colofon
MAANDBRIEF VOOR LEERHUIS EN
LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis &
Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres:
Postbus 17268, 1001 JG Amsterdam
tel: (020) 6256940
e-mail: LNL@rodehoed.nl
gironr abonnementen: 540443
Abonnementsprijs: fl 40,- per jaar;
België: BF1100; overige landen in
Europa fl 55,-
buiten Europa fl 40,- plus
verzendkosten
Giften en bijdragen aan het
compositiefonds en andere activiteiten
van SLL zijn fiscaal aftrekbaar en zeer
welkom op giro 395505

‘Kuitert onttakelt de Christus-figuur’, stond er met vette
letters in dagblad Trouw, een dag na de presentatie van het
boek Jezus: nalatenschap van het christendom – ruim een jaar
geleden. ‘Beeldenstormer Kuitert ruimt op!’ luidde een kop
in de katholieke Bazuin boven een interview, en daaronder
‘Jezus is geen teddybeer’. Dat legt hij uit:
‘Jezus is geen ‘teddybeer’ die ter geruststelling en troost
overal mee naar toegenomen kan worden. ‘Jezusvroomheid
correspondeert met een Jezusbeeld, en hoe bedroevend het
ook moge klinken: veel Jezusbeelden zijn niet meer dan
religieuze en/of leerstellige kitsch. Het is niet zo dat je bij
voorbaat tot eerbied verplicht bent als er maar Jezus of
Christus op staat. In Jezus’ naam wordt er veel religieuze
onzin bedreven, sterker nog: zijn kerkelijke, gepolijste
gestalte leent zich daar uitermate voor’.
‘Kuitert krenkt de evangelischen tot in het diepst van hun
ziel’, luidde de titel van een persbericht, onmiddellijk na het
verschijnen van het boek. Drie kleine evangelische
kerkgenootschappen geven daarin te kennen dat zij zich
door de uitspraken van Kuitert ‘gekwetst’, geschokt en in
verwarring gebracht’ voelen.
3.
‘Ik raap je op: verbaas breek je in stukken’. Ik kan me dat
‘gebroken-beeld-gevoel’ wel voorstellen. Het komt in
golven en met schokken, tot ver buiten kleine en grotere
‘evangelische kerkgenootschappen’. Ook nieuwe
katholieken, ook ex-katholieken, óók allang verlichte
gereformeerden, en ook agnostici en zich ongelovignoemenden,
overkomt het, een ‘gebroken-beeld-gevoel’. -
Iets is niet meer wáár wat ooit zo waar was en zo
omvattend als melodieën, een lichtval, een geur. Je bent
ergens uitgevallen, je wordt ergens uitgeduwd. Iets wordt je
uit je hoofd gepraat, ja je begrijpt het – maar je hoort en
ruikt ineens iets niet meer, de lucht is leger, de stilte
onrustiger, het verleden armer.
Velen die ergens in geloofden, in een kerk, in het
socialisme, hebben dit de laatste veertig jaar vele malen
meegemaakt. Bij sommigen is de voorlopige uitkomst:
opluchting, bevrijding; of, minder gevoelsmatig, het
bewustzijn van betrekkelijkheid, veranderbaarheid,
voorlopigheid. Zo waren ze niet opgevoed. Ze waren met
eeuwige waarheden opgevoed, met vastliggende
betekenissen, met boventijdelijke woorden – maar tussen
nu en veertig, vijftig jaar geleden, op enig moment of bij
herhaling, bleken het zwevende betekenissen, halve
waarheden, of vooroordelen of leugens; en bleek het grote
verhaal nog onaf, nog open. Velen, velen van óns, zijn de
afgelopen halve eeuw in de tijd geland, in de geschiedenis,
en hebben leren gaan, een zoekende tastende onzekere
gang, een weg van dagen.
4.
Het was in 1947. Een bedoeïenjongen hoedde zijn kudde in
de woestijn van Juda, vlakbij de Dode Zee, ten zuidoosten
van Jeruzalem. Hij kwam bij de grotten van Qumran, wilde
er binnengaan om schaduw, wierp een steen voor zich uit –
of er gedierte opschrikken zou. De steen trof een aarden
kruik die barstte en aan scherven ging. Toen hij dichterbij
kwam zag hij tussen de scherven een papyrusrol, een
boekrol, en nog een. De ‘Dode-Zee-Rollen’, zo heten ze
sindsdien, bevatten fragmenten uit bijna alle bijbelboeken,
en een complete tekst van het boek Jesaja. Het zijn de
oudste handschriften van de bijbel ooit gevonden. Het tot
dan toe oudste handschrift was van omstreeks het jaar
2
1000. De Dode-Zee-Rollen dateren vanaf ongeveer 200
vóór tot 50 na Christus, zoals dat heet. Met andere
documenten, in Qumran en omgeving gevonden sinds
1947, geven ze ons inzicht in de gedachtewereld van
bepaalde stromingen binnen het jodendom ten tijde van
Jezus.
Er blijken verbindingen te bestaan tussen een Qumrangemeenschap
en de Jezus-beweging; uitdrukkingen en
beelden in het Evangelie van Mattheus en in enkele brieven
van Paulus komen ook voor in de Qumran-documenten.
Van toen af is in de kerken een nieuw Jezusbeeld gegroeid,
en nog groeiende – en groeien gaat langzaam, en rijpen gaat
nog langzamer. Toen is een nieuw historisch bewustzijn
ontstaan: een scherper besef van tijdelijkheid, voorlopigheid
– niets is meer eens en voorgoed, lijkt het: alles moet steeds
opnieuw worden gedacht, gespeld, geformuleerd; geen
theologisch dogma is meer dan een tijdelijk inzicht, op zijn
best verstaanbaar vanuit zijn historische context,
tijdgebonden, niet onherroepelijk – en alle christelijke
theologie, en ieder getuigenis en ieder liedje over Jezus,
moet getoetst worden aan het besef dat hij een jood was. In
mijn jeugd was hij een blonde Germaan.
Ik wil niemand iets afnemen, zegt Harry Kuitert. En hij
schrijft het ene na het andere boek waarin hij nieuwe
omschrijvingen beproeft en steeds duidelijker kiest voor het
uitgangspunt dat Jezus een jood was. Maar kunnen wij hem
dan nog noemen bij één van zijn oudste namen, ‘zoon van
God’?
5.
Wie de omstandigheden van de eerste eeuwen van de
gangbare jaartelling, en de gedachtengangen van toen en nu
bestudeert, kan zich voorstellen dat Jezus, wiens joodse
naam ‘God zal bevrijden’ betekent, als zoon van God, als
enige zoon’ en zelfs als ‘onze Heer’ werd betiteld. Ten
overstaan van koningen en keizers, onder de zweepslagen
van tirannen en onderdrukkers die zich ‘zoon van God’ en
‘Heer der heren’ noemden, getuigden de volgelingen van
Jezus dat hij alleen, deze dienstknecht, deze gekruisigde
slaaf, deze minste der mensen, ‘zoon van God’ genoemd
mocht worden en Heer van allen. En dat zij enkel zijn
gezag, het gezag van zijn woord en levensgang, erkenden.
‘Zoon van God’ mocht hij genoemd worden omdat hij in
de geest van God had geleefd, in de geest van Israëls Godbevrijder.
Paulus, Torakenner, heeft het helder uitgelegd:
‘Allen die zich laten leiden door de geest van God, zijn
kinderen van God’ (Rom. 8 vers 14). Wie ruimte schept,
ruimte behoedt, ruimte herstelt voor één ander mens, is
dochter of zoon van God. Allen die, tegen de heersende
trends of levensstijlen in, tegen alle op eigen macht en
welzijn gerichte economieën in; proberen een paar
ongelukkige mensenkinderen te dienen, te bevrijden (in de
geest van Jezus, in de geest van Mozes en de profeten) zijn
dochters en zonen van God.
Wat is hier moeilijk aan? Niets. Geloof ik ‘in Jezus, de enige
Zoon’? Nee. Ieder woord over Jezus dat hem exclusiefuniek
maakt is het verkeerde, omdat het ons van hem
verwijdert. Ik geloof in Jezus als in een oudere broer die mij
heeft voorgedaan hoe ik leren moest om kind-zoon-vriend
van God te worden. Die mij verwijst naar de geschriften
van zijn eigen traditie, daar staat de weg geschreven, in
woorden om te doen; in woorden die te doen zijn.

6.
Wij naderen de oudste stad ter wereld,
oase Jericho. Daar zit een blinde
te bedelen, hij hoort gestamp van voeten,
geschreeuw, wat is daar? Jezus komt er aan.
Hij roept, ze snauwen stil jij, maar nog harder
roept hij. Erbarm u mijner, zoon van David.
’t Is middendag, een woestenij van licht.
Ik moet er tegenaan, weet hij, met alle
stortbuien licht die ik in oog en hart
heb opgevangen en voor nu bewaard.
Wie ben je, blinde? Heel de wereld ben ik.
Wat wil je? Zien wil ik. Hij zegt: Word ziende.
Zoon van David betekent ‘zoon van mensen’. Zoon van
God betekent ‘zoon van de Tora’. Wie ben je, blinde? Heel
de wereld ben ik. Wat wil je? Zien wil ik. Hij zegt: Word
ziende’. Dat zegt de zoon van de Tora ‘die ons geworden is
tot licht der wereld’.
7.
Wordt ziende. Ga open. Vrees niet. Hebt elkander lief. Wie
niet opnieuw geboren wordt, zal het Koninkrijk van God
niet zien. Zevenmaal opnieuw geboren. Die woorden zijn
genoeg voor een heel leven.
‘God’ zal ik hem niet meer noemen, met Kuitert en vele
anderen niet meer – al denk ik soms, als ik ‘God’ denk:
God? niemand heeft hem ooit gezien; maar als je Jezus
hoort en ziet, als je hem leest en zingt – godweet schouw je
dan God, als in een visioen.
Jezus deed God, is Gods Tora in persoon. Maar ‘God’
zullen wij hem niet meer noemen, even niet meer. En
aanbidden doen wij hem niet, doen wij hem niet aan... En
bij hem zweren ook niet... zoals hij zelf ons afgeraden heeft.
Maar wel hem bezingen: ‘Eén van ons bezingen wij’ – en
wie bezingen we nog meer? Johan Cruijf? Zelfs Nelson
Mandela niet. Maar hem wel, nog steeds. Veertig jaar
geleden zouden we gezongen hebben: ‘Eén van ons
aanbidden wij’. Nu niet meer, voorlopig niet meer – dat
is geschiedenis, zo gaat geschiedenis. De woorden blijven,
hun betekenis verandert... of: woorden verdwijnen, maar
hun strekking blijft, in ándere woorden – het gebeurt
allemaal. Als het maar blíjft dat wij woorden zoeken, omdat
in het woord het leven is: Oude woorden opnieuw geladen,
nieuwe woorden die de oude niet verloochenen. Zo moge
het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 28 november 1999
psalm 131
U bent de wakende vader: U houdt voor mij
mijn zorgen vast.
Mijn ziel weet zich bij U geborgen.
Het kwaad komt niet Uw handen langs.
Ik kan mij
in Uw schoot verbergen: ik ben het slapend kind.
Hein Walter
3
HET GEZIN VAN JEZUS
Jan van Kilsdonk
1.
Eén ding staat vast: Jezus zelf komt uit een groot gezin. In
Marcus 6 (en Mattheüs 13) horen we met grote precisie de
namen van een viertal broers: Jacobus, Joses, Simon en
Juda. Het valt op dat in alle lijsten van het Nieuwe
Testament Jacobus als broer het eerst wordt genoemd. Er
is ook sprake van zusters. Dus meer dan één. Zonder naam
helaas. Dat is jammer. Die zes hebben iedere nacht de
woonruimte gedeeld, zijn in dezelfde schoot ontvangen,
wellicht aan hetzelfde zaad ontsproten en aan dezelfde
borst gezoogd. Het springt in het oog dat Jezus’ broers, net
als zijn ouders, allen namen dragen die teruggrijpen naar de
aartsvaders en naar het epos in Egypte. De eerstgenoemde
broer heet Jacobus, naar Jacob, de vader van twaalf zonen.
De tweede heet Joses = Jozef, de ontroerende held uit de
Jozefcyclus van Genesis, dan komen nog twee zonen van
Jacob: Simon en vooral Juda, de stam waaruit David
ontspruit. Die namen hoor je nauwelijks of niet in de
Koningsboeken. Ze komen overvloedig terug in de periode
van de Makkabese opstand, in het eerste kwart van de
tweede eeuw vóór Christus, toen door Hellenistische
monarchen gepoogd werd ook aan de joodse samenleving
de Griekse taal en cultuur op te leggen. De namen in het
gezin van Jezus klonken als verzetsnamen. Ook zijn vader
heette Jozef. En zijn moeder Maria, naar Mirjam, de zuster
van Mozes. De naamkeuze is des te begrijpelijker in Galilea.
Dat betekent het ‘land van de Heidenen’, met zijn machtige
griekssprekende steden, vlakbij Nazareth. Jezus zelf heet
naar Josua, de opvolger van Mozes. Niet dat de naam van
Jezus onbekend was in zijn milieu. De joodse
geschiedschrijver Flavius Josephus uit de eerste eeuw
vermeldt wel twintig keer een Jezus. En niet minder dan
tien keer een Jezus uit dezelfde tijd als degene die wij onze
‘heer’ zijn gaan noemen. Wij horen van een broer: Jezus
ben Ananias die profeteerde tegen de tempel en aan de
landvoogd werd overgeleverd om gegeseld te worden.
Noch de naam noch het lot van Jezus van Nazaret lijkt
uniek. Geen wonder. Niet voor niets noemen alle vier de
evangelisten hem Zoon des mensen.
2.
Vanaf de vierde eeuw, toen het schisma tussen Kerk en
Synagoge een voldongen feit was, worden de gezinsleden
van Jezus niet meer als broers, maar als halfbroers of vooral
neven geduid. Als zou dat een gewoon, ja haast verplichtend
joods spraakgebruik zijn geweest. Hedendaags onderzoek
maakt uit dat deze interpretatie zich niet kan beroepen op
het Oude Testament. Waarom neven en niet meer broers
uit dezelfde schoot? Hier in speelt de steeds harder
wordende metafoor van de maagdelijke geboorte een
beslissende rol.
Alexander de Grote, wereldveroveraar in de vierde eeuw
voor Christus, was de zoon van Philippus de tweede van
Macedonië en van diens vrouw Olympias. Plutarchus, één
van zijn talrijke biografen, weet dat heel scherp, maar kan
het toch niet laten Alexanders geboorte te verbinden met
een miraculeuze inwerking van Zeus in de schoot van
Olympias. Hetzelfde verbeeldingsschema volgt de
Romeinse geschiedschrijver Suetonius in zijn verhaal over
de geboorte van keizer Augustus. In de antieke literatuur is
elke held geboren vanuit den Hoge. Dat spreekt! Elke
geboorte van een mensenkind is al een wonder. Maar zeker
die van een Redder.

De oud-bijbelse verhaalkunst is sober en terughoudend,
zelfs afkerig tegenover deze mythische verhemelsing. U
kent de aanhef van het zondvloedepos in Genesis 6: ‘Toen
de mensen talrijk begonnen te worden op de aardbodem en
dochters kregen, zagen de zonen van God hoe mooi de
dochters van de mensen waren. En zij kozen uit die
dochters ieder een vrouw.’ Zo iets kost aan die
mensenkinderen de catastrofe van de zondvloed. Wel is er
ook in de bijbel een constante des geloofs in de
geboorteverhalen: bij alle vrouwen van de Aartsvaders, de
grote dragers van de Belofte, is de schoot gesloten. Het is
de Eeuwige zelf die deze schoot moet openen. De potentie
van de man kan niet alles. Zeker niet als het kind wordt
ontvangen tot een aparte bestemming. In deze symbolische
spreekwijze spreekt hun natuurvisie mee, een kind wordt
alleen verwekt uit het zaad van de man. Het bestaan van de
vrouwelijke eicel was tot voor enkele eeuwen ook bij ons
onbekend. Om de geboorte te vertolken als een wonder en
als een geschenk, pleegde de joodse Schrift te zeggen: God
zelf moet bij de vrouw de schoot openen om toegang te
verschaffen aan het zaad van de man.
De evangelisten Mattheüs en Lucas drijven de metafoor op
de spits door beeldend te verhalen hoe dit kind neerdaalt
als in lege, onbevruchte schoot, als alléén uit Gods Geest.
In hem is toch de volheid van Gods Geest, zeiden ze later
‘Niet uit bloed, of uit de wil van vlees of man, maar uit
God geboren’, zingt de proloog van Johannes. Van ons
allen als kinderen van God, dus zeker van Jezus. (Joh 1, 13).
Wij weten in de antieke literaturen nooit precies op welke
manier het imaginatieve en het realistische spreken in elkaar
overvloeit of wel onderscheiden blijft. Zeker is dat in de
niet-joodse christenheid het zinnebeeldig verhaal reeds in
de tweede eeuw het stollingsproces ondergaat als tot een
lichamelijk gebeuren. Misschien wel om Jezus voorgoed te
ontjoodsen. En ook om hem los te rukken uit de clan van
zijn broers en zusters. Hij wordt in elk geval de
eerstgeborene, tenslotte de eniggeborene.
3.
Was Jezus van Nazaret, die in het Nieuwe Testament, als
uitgangspunt van alle liturgie, niet minder dan ‘de Heer’
wordt genoemd, misschien zelfs een getrouwd man? Of
staat deze messiaanse Jood, aan de oorsprong van onze
traditie, buiten de werken en de gevoelens des vleses? Is hij,
ook in lichaam en geest, normaal een genietend en zorgend
wezen, minstens in beginsel? De vraagstelling alléén al
werkt op een bepaald type religieuze mensen shockerend,
haast onkies, ja onkuis. Want hoe zou een gemeente deze
rabbi hebben durven bezingen als de zoon van de Eeuwige,
indien zij naast hem ‘een hulpe hem gelijk’ (Gen. 2, 18) zou
moeten zien? Daar komt nog bij dat alles wat samenhangt
met geslachtelijk leven en erotische trilling als bevlekt lijkt
en obscuur, bedenkelijk en onwelriekend. Niet alleen, maar
toch vooral bij die gigant uit Noord-Afrika in de vierde
eeuw, Augustinus. Een voor ons haast onbegrijpelijke
interpretatie van het menselijk lichaam, eigenlijk ver
afgedwaald van hoofdstuk 1 en 2 van de joodse Genesis.
Zó was het niet in de rabbijnse traditie. Ook nog niet in het
Nieuwe Testament. Zij kenden niet anders dan het statuut
van de getrouwde rabbijn. Net zoals ook nog de schrijver
van de Eerste Brief aan Timotheus (3:4,5), die aan de
Paulusbundel werd toegevoegd. Huidige joodse geleerden
van een volstrekte integriteit schrikken niet terug voor de
mening dat hun broeder Jezus niet anders dan een
getrouwde rabbijn zou kunnen zijn. Indien Jezus, tegen de
regel in, voor het ongehuwd-zijn had gekozen, en wel
principieel, zouden dan niet de getrouwde Apostelen (vgl.
4
Petrus Marcus 1,30 en 1 Kor. 9,2) hun meester hebben
ondervraagd over deze levenskeuze, die in een joodse
cultuur afwijkend van de norm zou zijn gevonden,
misschien zelfs aanstootgevend?
De Apostel Paulus spoort met de hem bekende passie de
nog ongetrouwde meisjes en jongens in Korinthe (1 Kor.
7,25) aan liefst niet te trouwen. ‘Ik heb echter geen gebod
des Heren, bekent hij, maar ik geef mijn eigen mening’. Van
een traditie dat de historische Jezus zelf principieel een
ongehuwd persoon zou zijn, heeft blijkbaar in het jaar 54
de Apostel nog geen weet. Anders dan hij zonder twijfel dit
supreme voorbeeld in het geding gebracht. Eerder dan
zichzelf.
Toch heeft deze eerlijke visie van sommige joodse
onderzoekers nòg niet de kracht van een klemmende
evidentie, die elk alternatief zou uitsluiten. De joodse
gemeenschap in en buiten Palestina kende rond het begin
van onze jaartelling een polychromie die wij pas sinds kort
ontdekken. Sinds de vondst van de Qumranrollen weten we
dat in deze wat kloosterlijke gemeente sommige mannen
kozen, op politiek-godsdienstige gronden, voor het celibaat.
En buiten-bijbelse historici uit de eerste eeuw, bijvoorbeeld
Flavius Josephus, geboren te Jerusalem uit een
joodspriesterlijke familie, en ook Philo, een Joods
Hellenistische wijsgeer uit Alexandrië, beschrijven
ascetisch-celibataire gemeenschappen zoals de Essenen en
andere niet zonder bewondering en sympathie. De
evangelist Mattheüs levert, wellicht authentiek, een woord
van Jezus over (Mat. 19,12) dat er ook een derde groep
eunuchen bestaat die zichzelf onhuwbaar hebben gemaakt,
nog wel omwille van het Koninkrijk van de hemelen. Zou
in deze spreuk ook aan de historische persoon van Jezus
zijn gedacht? Je kunt niet zeggen: dat is onwaarschijnlijk.
Maar op de frontale vraag: was de aardse Jezus zelf
getrouwd of niet, kunnen we, op basis van historische
bewijsmiddelen, niet met een volstrekt ja of met een
volstrekt nee antwoorden. Deze onzekerheid beduidt
misschien dat de vraag niet de absolute betekenis heeft die
velen aan haar toekennen. Met die betekenisvolle
onzekerheid voel ik mij eigenlijk héél gelukkig.
4.
Keren we tot slot nog even terug naar de broers van Jezus.
In hoofdstuk 1 van de Handelingen van de Apostelen, een
meesterstuk van idealisering, geeft Lucas eerst een lijst van
de twaalf, minus Judas Iscariot. Dàn zegt hij: Zij allen, die
elf, bleven trouw en eensgezind in het gebed, samen met de
vrouwen, met Maria de moeder van Jezus en met zijn
broers. In Marcus 6 hoorden wij vier namen. Als eerste en
m eest befaamde werd Jacobus genoemd, duidelijk
onderscheiden van een tweetal uit de twaalf, die ook naar
Aartsvader Jacob heten. Die Jacobus, broeder des Heren,
wordt door Paulus vier keer genoemd, eerst in de eerste
brief aan de Korinthiërs (hfdst 15) als getuige van de
opstanding, parallel aan Kephas, dan in de Galatenbrief
(Gal. 2, 9,12 en 1,19) als nummer één in een volgorde van
de leiders van de Gemeente te Jeruzalem, Jacobus, Kephas
en Johannes. Na het vertrek van Petrus, (Hand. 12,17) uit
Jeruzalem is deze broer van Jezus de onbetwiste leider van
de moeder-gemeente. In de allergrimmigste passage in de
Paulusbundel treedt Paulus via Kephas met deze Jacobus in
polemiek over de tegenstelling tussen Joodse wet, inclusief
de Besnijdenis en de genade van Jezus Messias. Jacobus
wordt als hoofd van de kerk te Jeruzalem opgevolgd door
een aantal bloedverwanten, van wie ons de namen uit de
tweede eeuw zijn overgeleverd. Te beginnen met Jacobus,

de broeder des Heren uit de Galatenbrief, dreigt zich een
soort Jezuskalifaat te vormen, zeker in verweer tegen de
onvoorwaardelijke openstelling van de Gemeente voor de
‘onbesnedenen’ door Paulus maar eigenlijk door alle
geschriften van het Nieuwe Testament zo hartstochtelijk
nagejaagd.
Misschien zeggen wel daarom alle evangeliën, ook
Johannes, dat de broeders niet in hem geloofden. Aldus
terugplaatsend in het Jezusverhaal wat zij lang nà Pasen
meemaakten.
VOORBEDE VOOR DE KERSTTIJD
Kees Kok
Ons geschiede naar uw woord.
Verwek in ons uw nieuwe mens -
uw beeld en gelijke van den beginne -
dat wij, opnieuw geboren
uw wil volbrengen:
genade en waarheid in ons hart,
recht en vrede op onze lippen,
onze handen liefde en trouw.
Uw Naam is genade voor allen,
wereldvrede, mensenrecht,
trouwe liefde tot het duizendste geslacht,
voor zeven maal zeven miljard.
Maak ons naar menselijke maat
deelachtig aan uw Naam:
dat wij U zijn voor twee of drie -
kind, zwerver, vreemdeling -
in de ons toegemeten tijd.
En dat wij verder denken
dan onze handen reiken,
en ook nog willen weten
wat boven onze macht
en buiten ons vermogen ligt.
Dat wij tóch wegen vinden
om het onmogelijke te doen:
Aids remmen in Afrika,
vrede stichten waar oorlog,
brood brengen waar honger.
Voor de laatste bewoners van Grozny:
dat zij ontkomen aan de handen
van hun gepantserde belagers.
Voor de Russische jongens
die daar vruchteloos sterven -
of wegkomen -
verminkt naar lichaam en geest -
Voor allen die moorden tegen wil en dank
slachtoffers van angst en armoe
van alle nacht en duisternis
in deze wereld.
5
WHO IS WATCHING US?
Ton Honig
Zien zonder direct te oordelen is een moeilijke opgave. Ik
zie niet alleen dat je een blauwe trui draagt, maar al in mijn
eerste waarneming voeg ik vaak zonder enig nadenken een
oordeel toe: je draagt een mooie blauwe trui of een stomme
blauwe trui. Daarmee wordt een ‘ervaring’ al snel vertaald
in een ‘mening’ en helaas minstens zo vaak in een oordeel.
Beoordelen betekent waarde hechten, analyseren,
etiketteren, vergelijken en interpreteren. Nu is er niks mis
mee om een oordeel te hebben over dingen, maar er gaat
wel van alles mis wanneer zien en oordelen geen eigen
momenten meer zijn.
Een voorbeeld: laatste stond ik tijdens een pastoraal
gesprek met een studente plotseling op en liep snel de
kamer uit. De deur van de kamer viel met kracht achter me
dicht, zodat de theekopjes op tafel rinkelden. Tot zo ver
een zuivere waarneming van het voorval. De studente
vroeg me een week later waarom ik boos de kamer was
uitgerend en de deur kwaad achter me had dichtgeslagen.
‘Ze had er de hele week last van gehad’, zei ze. Ze had haar
interpretatie, haar oordeel aan de waarneming toegevoegd
en was er enkele dagen een beetje onder gebukt gegaan.
Tijdens het opstaan had ik haar wel gezegd dat ik snel de
telefoon moet opnemen, omdat anders de voicemail al zou
gaan lopen. Ze had het niet goed gehoord. Door een
openstaand raampje was er tocht ontstaan, waardoor de
deur uit mijn hand woei en harder dicht sloeg dan mijn
bedoeling was!
De Indiase filosoof Krishnamurt heeft ooit gezegd dat
waarnemen zonder oordelen de hoogste vorm van
menselijke intelligentie is. Wanneer we elkaar niet zuiver
trachten te zien, maar bewust of onbewust onze
interpretatie toevoegen aan onze waarnemingen is het
eerste zaad voor geweld gezaaid: hoe zou ik jou immers
recht moeten doen, wanneer ik jou ongevraagd en
onbesproken met mijn interpretaties opzadel?
De niet gewelddadige blik begint met ‘open kijken’, ruimte
latend aan de ander om te zijn en te worden wie ze is.
Big Brother
Het meest bekeken televisiespektakel op dit moment is de
life-soap Big Brother. De programmamakers hebben een
oud-psychologisch experiment opgevist, dat inmiddels
binnen de wetenschap om humanitaire redenen in onbruik
is geraakt. Een groep mensen, opgesloten in een huis,
zowel ten opzichte van elkaar als middels camera’s ten
opzichte van de kijker, die elke privacy kwijt zijn. ‘De hel,
dat zijn de anderen’, schreef Sartre ooit. Hij schiep een
toneelstuk over een groep mensen die tot de hel waren
veroordeeld. Ze troffen daar ter plaatse geen brandend
vuur aan of andere martelingen, maar een comfortabel
ingerichte kamer. Ze moesten daar echter wel tot in
eeuwigheid met elkaar vertoeven. Mensen zijn weliswaar
gezelschapsdieren, maar als er geen enkele gelegenheid is
om zich ook eens aan de blik van anderen te onttrekken
verandert het gezelschapsdier in een solitair roofdier: de
mens voor de mens een wolf! De gave van het ‘zien’
verwordt immers tot een ondraaglijke opgave.
Bij Big Brother is de tijd gelimiteerd: 100 dagen is de
maximale tijdspanne die uiteindelijk slechts één deelnemer
in deze Almeerse groepscel zal doorbrengen. Intussen
nomineren bewoners elkaar: wie moet er voor vertrek in
aanmerking komen? De kijkers thuis worden gestimuleerd
om voor 95 cent per minuut hun uiteindelijke oordeel te

vellen. Wie als laatste overblijft gaat met een kwart miljoen
naar huis. Er groeit uiteraard een band tussen de bewoners,
die op elkaar zijn aangewezen. De bewoners missen hun
kinderen en dierbaren met wie ze nauwelijks contact
kunnen onderhouden, maar de bewoners missen ook
maatjes uit het Big Brother gebeuren die af moeten of
willen vloeien: Bart zet stoer de tanden op elkaar om het
ook zonder Sabine te rooien en Karin besluit na het
opstappen van Bianca om maar geen nieuwe emotionele
banden met vrouwen in de groep aan te gaan om ‘niet weer
zo’n pijn bij een afscheid te voelen’. Binnen de muren van
het huis kijken mensen op een bijzondere manier naar
elkaar: er groeit een echte band en tegelijk is iedereen op
zijn hoede naar de ander. Je ziet de leuke en mooie dingen
van andere mensen en houdt op hetzelfde moment altijd
een waakzame blik: hoe lig ik in de groep? Wie zou mij
eventueel kunnen nomineren?
Manipulatie
De rol van de kijkers is ook een bijzondere! Enerzijds zijn
de programmamakers van hen afhankelijk: kijkcijfers tellen
immers. Zij krijgen de uiteindelijke kans om uit de
genomineerden een kandidaat neer te sabelen. Het
Nederlandse publiek is daarmee voor de bewoners de
onzichtbare massale beul, een duizendkoppige draak is
numeriek gezien nog een zwakke uitdrukking. De kijker
leeft in de illusie ‘alles’ te zien en bewoners leven met het
besef dat alles gezien kan worden. Als kijker – ook ik ben er
eentje – voel ik me soms door Veronica bedonderd. Zij
maken dagelijks een compilatie van beelden, geen neutrale
weergave van een groepsproces maar een gemanipuleerde
selectie van shots. In de montagekamer wordt van de
bewoners door de regisseurs een bewust ‘image’ gemaakt:
de kijker ziet de bewoners zoals de regie van Big Brother
hen wil tonen. Om 24 uur per etmaal aan internet
gekluisterd te zitten voert wat ver: maar ook daar geldt dat
‘het zien’ door het oog van de camera wordt bemiddeld en
geperverteerd.
Het ‘zien’ is bij Big Brother tot het ultieme spektakel
verheven. Enkele aspecten van het programma hebben
voor mij een metafore betekenis. In onze omgang met
elkaar zien we elkaars mooie en bijzondere dingen. Maar
ook de kwellende en knellende vragen: ‘hoe lig ik in de
groep?’, of: ‘zullen ze mij nomineren?’ behoren tot de
dagelijkse realiteit. Angst om niet gezien te worden, angst
om wel gezien te worden, maar niet goed genoeg bevonden
te worden. Mensen worstelend om hun plek te vinden in
hun gezin van herkomst of in hun liefdesrelaties. Vaders en
moeders die piekerend wakker liggen van de vraag of ze wel
een goede ouder zijn. Mensen die de WAO verkiezen
boven een genadeloos knokken om posities binnen bedrijf
of universiteit. Mensen die voelen hoe broodnodig het is
om zich gezien te voelen door de ander, maar het liefst
wegkruipen uit angst voor elke blik.
Zou de massale fascinatie met Big Brother te verklaren zijn
uit dit perspectief? Is deze soap een verbeelding van een
reële angst? Misschien geeft het lucht om te mogen
nomineren en te stemmen om zo, voor heel eventjes, niet
genomineerd of gekozen te kunnen worden.
De vraag blijft staan: is het mogelijk, die open, niet
gewelddadige blik, die ruimte laat aan de ander en aan jou
om er gewoon te mogen zijn.
Al televisie kijkend denk ik wel eens aan een tekst uit het
bijbelboekje Qohelet: ‘Ons oog is meer dan verzadigd van
zien, ons oor is overstelpend vervuld van horen. We zien
niet eens meer wat er nieuw is onder de zon omdat alles
zich in zo’n hoog tempo vernieuwt, dat het niet meer bij te
houden is’. Werkelijk zien vraagt er om dat we ons eerst
6
leeg kunnen maken van een veelheid aan beelden. Rust,
aandacht en concentratie vinden en dan zien alsof het de
eerst keer is.
Kain
Ik heb de keuze gemaakt om met jullie het verhaal over het
kijken van Adonaj en Kain uit Genesis 4 te lezen. Een
verhaal dat nog onthullender is dan welke reality-soap dan
ook. Een verhaal over twee zonen die wel heel verschillend
worden gepresenteerd: van Kain worden zijn verwekking
en de zwangerschap van zijn moeder Eva genoemd. Geen
gewone jongen, zegt Eva, maar een mens met Adonaj
verwekt. Kains naam hangt samen met ‘kana’: scheppen,
een woord dat ook voor Adonajs scheppende activiteiten
wordt gebruikt. Over nummertje twee kunnen we blijkbaar
korter zijn: verder werd Abel door haar gebaard. Abels
naam betekent ‘lucht’ of ‘ademtocht’, geen adem die leven
geeft maar die vervliegt, als een blad in de herfstwind. Een
mens die nergens vandaan komt en nergens heen gaat. Een
waardeloos leven.
Opvallend is dat gezegd wordt: ‘zij baarde zijn broer Abel’,
Abel wordt meteen in zijn hoedanigheid als broer neergezet
en daarmee weten we het eigenlijke thema van het verhaal:
de mens en zijn broer, de mens en haar zus. Beiden
brengen voor Adonaj een offer en JHWH keek naar Abel
en zijn offer, maar naar Kain en zijn offer keek hij niet.
Veel mensen lezen dit verhaal psychologisch en kunnen
zich goed met Kain vereenzelvigen: het is toch ook
oneerlijk dat er niet naar jou als persoon en je gave gekeken
wordt! Toch nodig ik jullie uit om dat spoor los te laten.
Adonaj kijkt allereerst naar een persoon en niet naar het
offer. Bovendien is de blik van de Allerhoogste allereerst
gericht op de mens die blijkbaar in de ogen van anderen
waardeloos is, niets meer dan een zuchtje wind. Kain kreeg
tot nog toe de aandacht. Daarom is het waarschijnlijker dat
Kain niet jaloers is omdat Abel succesvoller is dan hij, maar
omdat Adonaj kijkt naar zo’n prutser als Abel en niet naar
hem. Adonaj ziet het en vraagt: ‘Waarom ben je boos en
waarom is je gezicht gevallen? Is het niet zo, dat als je goed
doet er opheffing is van je gezicht? En als je niet goed doet
de zonde om te liggen loeren aan de deur ligt? Naar jou
gaat het verlangen – van de zonde – uit, maar jij kunt het de
baas worden’. Wanneer het gezicht van de mens ‘valt’ en
het oogcontact verbreekt, raken mensen uit elkaars
gezichtsveld. Daar vallen mensen uit elkaars genade en
worden doelloos en onvindbaar. Daar verandert ‘zien’ in
‘loeren of in de gaten houden’. Waar het gezicht valt, daar
gaat genomineerd worden, daar gaan mensen afvallen in de
race. Al in Genesis 4 krijgen we daarmee een heldere
definitie van wat zonde is: dat je gezicht valt en de ander
daarmee buiten beeld raakt. Het zien en oordelen over de
ander zijn samengevallen. Er volgt geen gezonde ruzie meer
– een van de mooiste vormen van contact! – om het
gezicht weer naar elkaar op te heffen. Er is geen bereidheid
meer om elkaar te zoeken. Daar sterft het zien en wordt de
gewelddadige blik geboren. De werkelijke moord begint bij
de dood van het zien.
De ander en de aarde
In de theologie van deze ekklesia is de Joodse filosoof
Levinas niet meer weg te denken: het gezicht van de ander
zou de maat van ons handelen moeten zijn. De blik van de
ander begrenst ons en doet ook telkens een appèl op ons.
Het verhaal van Genesis voegt echter nog iets toe: niet
alleen de ander maar ook de aarde heeft een gezicht. Kain
voelt zich verjaagd van het gezicht van de aarde. Na zijn
daad van geweld is hij de zwakkere geworden en mag zich
tocht verheugen in een genadeteken dat Adonaj schenkt.

Maar het bloed van de vermoorde mens komt in de mond
van de aarde en die aarde schreeuwt het uit.
Een verbroken band tussen mensen, mensen die uit elkaars
‘zien’ gevallen zijn heeft een verbroken band met de aarde
en Adonaj tot gevolg. De mens ziet God niet. Veel
theologie heeft een alziende God geschapen, die verkiest en
verwerpt in zijn wijsheid. De echte Big Brother werd
geïdentificeerd met de kijkende, stemmende en oordelende
massa. De bewoners zien de massa niet, maar hun oordeel
is wel bepalend voor hun lot.
Gods aangezicht
De alziende God, zoals ik in haar geloof, is meer voelbaar
in woorden van een gedichtje van Schulte-Nordholt: ‘Ik
droomde dat mijn God mij zag, terwijl ik in zijn grasveld
lag en zich over mij voorover boog, me zag met zijn
liefdevolle oog’. Zien van Adonaj is een samengesteld zien,
dat zich voor mij manifesteert op drie niveaus: allereerst
een basisgevoel dat er een liefdevolle ouder is die kritisch
en hoopvol ziet. Zoals Adonaj tot Kain spreekt: ‘maar jij
kunt het de baas worden!’ Er wordt van me gehouden en er
wordt in me geloofd. Dit basisgevoel doet zich voelen op
het tweede niveau: het zien en gezien worden van en door
de ander in een open ruimtelijke blik en in het gezicht van
de aarde. In het gezicht van die aarde, het derde niveau,
bestaan geen waardeloze mensen, mindere rassen,
tweederangs burgers, losers, genomineerden en
weggestemden.
Straks gaan we naar huis, naar de gewone dingen van
alledag. Verheugd, bezorgd, blij en soms bedroefd. Maar
altijd gedragen door de zegen van de Eeuwige: De eeuwige
zegene ons en ze behoede ons, hij doet zijn gezicht over
ons lichten en is ons genadig, ze heft haar aangezicht jegens
ons op en geeft vrede. En met die zegen zegt de Eeuwige:
Ik hou van je, ik geloof in je ... jij kunt het de baas worden!
Amsterdamse Studentenekklesia, 7 november 1999
DE STER VAN DE VERLOSSING
Twee fragmenten
Franz Rosenzweig
In maart 2000, tachtig jaar na de eerste uitgave, verschijnt
bij uitgeverij Skandalon te Meppel de vertaling van het
hoofdwerk van de joodse wijsgeer Franz Rosenzweig:
Der Stern der Erlösung – De ster van de verlossing,
één van de ‘grootste’ boeken van de twintigste eeuw. Het
is geschreven midden in de Eerste Wereldoorlog, aan het
Balkanfront, met potlood op dienstpostvelletjes. Dit vaak
onvertaalbaar geachte taalmonument – vijfhonderd
bladzijden poëzie in gecompliceerd negentiende-eeuws
proza - , is door A.J.P. van Ligten vernederlandst, zodat
het nu eindelijk voor een groter publiek toegankelijk is.
Waar gaat het over? Over álles: over God, wereld en
mens; over schepping, openbaring en verlossing; over
jodendom, christendom en islam; over denken, geloven
en handelen. Het is theologie, filosofie en
culuurgeschiedenis ineen.
Voor wie is het geschreven? Voor iedereen die zich
grondig wil verdiepen in de verhouding jodendomchristendom
– K.H. Miskotte deed dat al vóór de Tweede
Wereldoorlog, aan de hand van ‘De ster’! -; voor
liefhebbers van grootse, alomvattende visies; en voor wie
er zich aan over wil geven. Wie er eenmaal in verzeild is
7
geraakt, wordt er door gegrepen, ook al begrijpt hij niet
alles. ‘De ster’ is een boek dat zeer geschikt is om samen,
in leerhuisverband, te lezen, liefst onder leiding van een
kenner.
Hoewel het moeilijk, zo niet onmogelijk is om uit zo’n
organisch samenhangend werk een keuze te maken,
volgt hieronder, ter kennismaking, en voor de kenners ter
vergelijking met het Duitse origineel, de voorpublicatie
van twee fragmenten: over de liturgie als het ‘ware horen’
en over Kerstmis in vergelijking met Grote Verzoendag.
1.
LEREN LUISTEREN
In de eeuwigheid lost het woord op in het zwijgen van het
eendrachtige samenzijn - want één is men alleen in het
zwijgen: het woord verenigt, maar die verenigd zijn,
zwijgen. Daarom moet de brandspiegel die de zonnestralen
van de eeuwigheid in de kleine cyclus van het jaar
verzamelt, de liturgie, de mens in dit zwijgen binnenleiden.
Ook in de liturgie kan natuurlijk het gemeenschappelijke
zwijgen pas aan het eind komen, en alles wat eraan
voorafgaat, is slechts voorbereidend onderwijs op dit
laatste. In die fase van de opvoeding heerst nog het woord.
Het woord zelf moet de mens ertoe geleiden dat hij leert
gemeenschappelijk te zwijgen. Het begin van deze
opvoeding is dat hij leert te luisteren.
Niets lijkt gemakkelijker dan dit. Maar hier is een ander
luisteren noodzakelijk dan in de dialoog. In de dialoog
spreekt immers ook hij die luistert, en niet alleen wanneer
hij spreekt, zelfs niet eens het meest wanneer hij spreekt,
maar evenzeer doordat hij aan degene die spreekt het
woord in de mond geeft door zijn levendig toehoren, door
de instemmende of twijfelende blik van zijn ogen. Niet dit
luisteren van het oog is hier bedoeld, maar echt het
luisteren van het oor. Een luisteren dat niet de spreker tot
spreken aanzet, maar een luisteren zonder tegenspraak, dat
is het wat hier geleerd moet worden. Er moeten velen
luisteren. Dan mag de ene die spreekt niet de spreker van
zijn eigen woorden zijn, want waar zou hij zijn ‘eigen’
woorden als uit de sprekende blik van zijn hoorders kunnen
nemen? Zelfs degene die spreekt voor een menigte is
immers, zolang hij echt een levendige spreker is, alleen
samen-spreker; het luisterende volk, dat veelkoppige
monster, geeft ook aan de volksredenaar elk ogenblik zijn
trefwoord door instemming en misnoegen te tonen, met
interrupties en onrust en conflictueuze stemmingen,
waardoor hij gedwongen wordt stelling te nemen. Wil de
volksredenaar zich onafhankelijk van de hoorders maken,
dan moet hij, op het gevaar af dat ze inslapen, in plaats van
de vrije rede die hij zou uitspreken de kant-en-klare uit het
hoofd geleerde redevoering voor hen ‘houden’. Hoe vrijer
de vrije rede is, des te zekerder is ook dat er twee partijen
onder de hoorders ontstaan. Dus de vrije rede vormt
precies het tegendeel van een luisteren dat voor alle
aanwezigen gemeenschappelijk is. Het is het wezen van de
‘programma-rede’, dat zij ‘gehouden’, niet gesproken wordt;
er moet een vergadering, koste wat het kost, tot sluitende
overeenstemming worden gebracht; noodzakelijkerwijs
moet de spreker daar de voordrager van een kant-en-klaar
programma zijn en niet meer dan dat. Het gemeenschappelijke
luisteren dat niets dan luisteren is, het luisteren
waarbij een menigte ‘een en al oor’ wordt, komt niet van
een spreker, het ontstaat alleen als de levend sprekende
mens terugtreedt achter degene die enkel en alleen
voorleest, zelfs nog niet eens achter die mens die voorleest,
maar achter het gelezen woord. Dat de preek over een
‘tekst’ moet gaan, vindt hierin zijn reden; alleen het verband

met de tekst verzekert de preek van ieders ‘aandachtige’
toehoren; het vrije woord van de prediker zou een dergelijke
aandacht niet eens tot doel moeten willen hebben; dat
zou een krachtige scheiding onder de hoorders teweeg
moeten komen; maar de tekst die voor de samengekomen
gemeente als het woord van haar God geldt, maakt dat
allen die samengekomen zijn gemeenschappelijk luisteren
naar hem die het voorleest; door vervolgens alles wat hij te
zeggen heeft als uiteenzetting van die tekst te geven houdt
hij dat gemeenschappelijke luisteren gedurende zijn hele
preek levend. Want een preek die interrupties zou
oproepen, of waarbij de hoorders zich slechts met moeite
van iets dergelijks onthielden, een preek waarbij zich het
zwijgen van de hoorders nog op andere wijze dan in een
gemeenschappelijk lied zou willen ontladen, zou een even
gebrekkige preek als misschien een goede politieke
toespraak zijn, en op zijn beurt zou het een slechte politieke
toespraak zijn die het helemaal zonder interrupties, zonder
‘Ja nou!’, zonder bijval, zonder hilariteit en onrust moest
stellen. De preek dient er toe, net als de gelezen tekst, om
het gemeenschappelijke zwijgen van de bijeengekomen gemeente
te scheppen. En het wezen ervan is dus niet dat het
een redevoering is, maar exegese; het lezen van het schriftwoord
is de hoofdzaak; alleen daarin wordt de
gemeenschappelijkheid van het luisteren en daarmee de
vaste grond van alle gemeenschappelijkheid van de bijeengekomenen
gevormd.
2.
KERSTMIS EN GROTE VERZOENDAG
Het was opvallend dat Kerstmis zich niet, zoals Pasen en
Pinksteren, aan een feesttijd van de joodse kalender
aanpaste. En het is bekend dat het aan een keerpunt van de
jaarlijkse cyclus van de zon verbonden is; de onoverwonnen
zonnegod van de Mithrasverering vierde hier zijn jaarlijkse
wedergeboorte. Maar vanuit deze vreemde wortels heeft
het feest toch nog en juist binnen het leidende volk van de
christenheid en in zijn meest recente eeuwen een
ontwikkeling doorgemaakt, die het in een zekere nabijheid
van de joodse verlossingsfeesten bracht. Reeds dat zich
openen van het huis voor het binnenvallen van de vrije
natuur, waaraan in de vorm van de winters besneeuwde
boom gastrecht in de warme kamer wordt geboden, en de
kribbe in de vreemde stal waarin de verlosser ter wereld
komt, hebben hun exacte tegenhanger in de vrije hemel,
waarnaar het dak van de loofhut een doorkijk gunt, ter
herinnering aan de tent die het eeuwige volk rust verschafte
bij zijn tocht door de woestijn.
Maar daarboven uit heeft zich een overeenkomst met het
eigenlijke feest van de verlossing ontwikkeld, waarop reeds
eerder gewezen werd. De kerstdag verkeert onder de
zondagen zoals de Verzoendag onder de sabbatten: hij is,
zonder op een zondag te moeten vallen, dé zondag zonder
meer. Hij is namelijk als geboortedag van het kerkelijk jaar
dat wat de zondag voor de week is: een nieuw begin.
Precies zoals de Verzoendag als dag van ingang in de
eeuwigheid in ons jaar datgene is wat de sabbat voor de
week betekent: voleindiging. En zo heeft zich dan ook op
beide dagen het wonderlijke feit voltrokken, dat de
vooravond een even grote betekenis kreeg als de feestdag
zelf; de vooravond van de Verzoendag is de enige, waarop
de gemeente in de feestdracht gekleed gaat die verder
slechts in de hoofddienst 's morgens gedragen wordt; zoals
daardoor de Verzoendag tot ‘lange dag’ wordt, zo gaat het
ook met het Christusfeest door de kerstavond en zijn ‘lange
nacht’. Alleen een dag die bestaat uit nacht en dag tot
8
opnieuw de nacht volledig invalt - alleen dat is een hele dag.
Want de dag ligt tussen twee middernachten; alleen de
eerste daarvan is waarachtig nacht, de andere is licht. En zo
betekent een dergelijke lange dag met God leven: geheel
met God leven, - het 'niets' dat voor het leven geplaatst is,
en het leven zelf, en de ster die over het zwart van de nacht
aan gene zijde van het leven opgaat. De christen leeft een
dergelijke volledige lange dag op de dag van het begin, wij
op de dag van het einde. Beide feesten zijn aldus
uitgegroeid boven de betekenis die ze oorspronkelijk
hadden. De Verzoendag werd, wat zich bij zijn instelling
nauwelijks liet vermoeden, tot de hoogste feestdag, waarop
reeds in de tijd van Philo van Alexandrië, precies zoals
tegenwoordig, ook de mensen die voor het overige lauw
waren, die zich er zelden lieten zien, in drommen naar het
huis Gods stroomden en Hem in bidden en vasten weer
terugvonden. En zo is omgekeerd Kerstmis van een
kerkfeest geworden tot een volksfeest dat zelfs de
ontchristelijkte, ja de onchristelijke leden van het volk weet
te fascineren. De Verzoendag, die op het einde
vooruitloopt, is zo een teken geworden voor de innerlijke
kracht tot zelfbehoud van ons volk in het geloof; de
kerstdag, die het begin vernieuwt, is een teken geworden
voor het naar buiten gerichte vermogen van het
christendom om zich uit te breiden over het leven.
MEDEDELING
'Met eigen ogen'
LANDELIJKE ZANGDAG VOOR JONGERENKOREN
Op zondag 6 februari 2000, van 12.30-17.00 uur wordt in
het Utrechts conservatorium, Mariaplaats 27, Utrecht, een
zangdag gehouden voor (leden van) jongerenkoren,
dirigenten en andere betrokkenen bij liturgie voor
jongeren.
Tijdens deze dag worden 12 voor jongerenkoor
geselecteerde en deels nieuw getoonzette teksten van
Huub Oosterhuis gepresenteerd en ingestudeerd. Van de
presentaties worden live-opnamen gemaakt door de
KRO.
Het project 'Met eigen ogen' is een initiatief van het
Landelijk Steunpunt Jongerenkoren (LSJ) in
samenweking met de Stichting Leerhuis & Liturgie.
Deelname: ƒ 12,50 pp., inclusief koorpartijen
Opgave: LSJ, tel: 030-2312663; fax 030-2304041;
e-mail: lsj@kcl.nl; info: www.lsj.nl
psalm 123
Zoals de ogen van de zuigeling opgaan in de ogen
van de moeder,
zoals de ogen van de moeder verdrinken in de ogen
van haar pasgeboren kind,
zo kijken wij naar U en U naar ons.
Hein Walter