I,d , , , 7 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

'attou()
I
, d , ,
, 7, .,,,,, ,
0.1E.Aeorizo tatr,evemaatikmi ay.

off:r)ix) fcbiat

ûô2J2thi^er^
Oevedeigtm(le c hílaerto2t
7^oCa1^^V0 -ei112J^
acooalr :Li
j ^ OefaalCteS^aat2
-5^n we-ed.
7 ecru &J1iP/5C12e ^zt^elc)fuE,
eerc ^oo^ee^i 5eiz^isemf
eezZxakefijkrecut¢e
^oon ^zll ^^lÏ?J.{
^Yz^p^ei^ r^é^^c^l^Cner^1Le C^ t inl 0200-1-a_

_Í`ebbff:;OD:1c66elvol6
in i on 0'
-e f^l^i^l(o ►^u^o^ ,,ierib&, raar
ôlic ra^^tr^i^r^rr^^keev uoueen
VofI&Iôrthtër
?JC&!er1UWThiJr^se^a r^ ^
OerJôaiii er dfieja ^r^
gibQ.r^^t^uet^trbf^tf ^e ^éz1^r c^er1^^!^,
CICQJG' l^d1111^^ ()ellaieefrt1ietiQaMtu
utA ^r^Z ^esr6i^ppfa e^r^ vao
iv ^Jo totesevx6oatdoweFoic^
&400f1tVoJ&QJe1th&ijjppe

&eiiWoor oorôf
s^

De negentiende eeuw, het wordt steeds duidelijker, was voor de Dunsten,
de architectuur uitgezonderd, een groote tijd, waarin de onderscheidene
volksgroepen van Europa zich in de eigen taal uitspraken.
In proza en poëzie, in symphonie en opera klonken de eigen accenten
machtig en meesleepend. Frankrijk schrijft, Italië zingt, Holland
schildert......
Wat Holland schildert en wat het in de laatste vijf tig jaren uitsprak en
nog uitspreekt, was héél de ziel van Nederland, die nooit dieper en
rijker was.
Tian de laatste vijf tig jaren, die liggen na ons litterair reveil van 1880,
te verhalen, maakt een getuige zich op die als jongentje, nog bima aan de
hand van zijn vader, in koortsachtige bewondering liep langs de wanden
van het maatschappelijk gebouw van Arti et Amicitiae te Amsterdam.
Hij zag er de meesterstukken, die reeds nu den tijd hun tol betaalden,
in prille schoonheid.
Zijn vader bracht hem te Londen in Alma Tadema's atelier, en zijn jong
lidmaatschap bracht hem met Brenner aan de leestafel van Arti.
Hij zag de schilderijen nog nat van den ezel, big den kunsthandel, vóór zij
op de internationale tentoonstelling het edelste Hollandsche vlagvertoon
werden.
Die werken zijn den Nederlander zóó belend en de foto's er naar zijn zóó
verspreid, dat er niet aan gedacht werd dit getuigenis er mede te verluchten.
Krabbels, die de meesters karakteriseeren, mogen tusschen de tekst de
Herinnering aan lien verscherpen.
De getuige schouwde niet alleen de Schilderkunst, maar hid nam levendig
deel aan haar leven. Hij is juist oud genoeg om irenisch te staan tegenover
zijn confraters, en nog juist jong genoeg om in het rhythme van den eigen
hartslag het doorleefde neer te schrijven.

1 &LctorLrc& 1 ,4jàjj28 ^

DE ONTWIKKELING
DER NEDERLANDSCHE SCHILDERKUNST VAN 1400-1850
I
DE VIJFTIENDE EEUW. — De eerste blanken, het karakter
van de Bourgondisch-Nederlandsche Kunstbegaafdheid,
Jan van Eyck.
opals de Divina Commedia van Dante de samenvatting is van
Iiéél het denken en voelen van de middeleeuwsche sera, en
tegelijkertijd een nieuwe wereld wordt ontsloten door den schrijver van
„La vita nuova", zoo staat hef Gentsche altaarstuk tusschen twee
werelden bij de wending der tijden.
Het groote altaarstuk dat nu : „de Aanbidding van het Lam" maar
vroeger het „johannesaltaar" genoemd werd, straalde eeuwen in de
zware pracht zijner verven in een kapel aan de St. Bavo te Gent.
De Sixtina-zoldering van Michel Angelo is geen grootschere samenvatting
van het gevoelige denken eener wereld, dan de 20 paneelen die
samen vormen „de Aanbidding van het Lam", het veelluikig altaarstuk
van Hubert en fan v an E y c k. Heel het middeleeuwsche denken
en voelen wordt in het „herfsttij" dezer eeuwen nog eens saamgevat in
het koele brein dezer Vlaamsche burgers, door het warme hart deler
kunstenaars en door hun geschoolde handen gespreid op de tafels van
dit altaarstuk. Wat 'n vreemd denkbeeld, deze meesters „primitieven"
te noemen en ze zoo te blijven noemen !
Zeker, alles wat de zeventiende eeuw ons later zal brengen : den opbloei
van hei stilleven, de ontplooiing van het genrebeeld, de ontwikkeling van
het portretstuk, is in het johannesaltaarstuk potentieel aanwezig. Als
het landschap zich in de zeventiende eeuw voor ons ontrolt, of het
stadsgezicht te pronk staat... zoekt gij den oorsprong van elk Nederlandsch
genre.... gij bomt op „de Aanbidding van het Lam" te Gent terug.
Maar 't is tenslotte uiterst eenzijdig, de Van Eycken alléén te beschouwen
in het licht der zeventiende eeuw. Wijzen de overdadige middelen en de
13

overmatige detailleeringen en de voor niets terugschrikkende virtuositeit
van deze schilders er niet op, dal zij klassiek rijn, zeper, maar toch ook op
barokke wijze, naar het woord van Huizinga, in de schilderkunst door
zware gewaden vol donker rood en goud en flonkerende steenen vertolken
„de pronkendegrootsprakigheid van den litterairen Bourgondischen hofstijl".
Acht gij hun werk te statig evenwichtig voor de omschrijving „barokke
Middeleeuwers", noem ze dan : de klassieke schilders van het middeleeuwsche
Noorden. Want veel moet er aan hun kunst zijn voorafgegaan,
hoewel wij daarvan betrekeljk weinig over hebben.
In het Museum te Antwerpen hangt een schilderij van omstreeks 1363,
'n Kalvarieberg, met het portret van den knielenden schenker, proostaartsdeken
Hendrik van Rijn. Dit werd 50 jaar vóór de Ilan Eycken
in de Nederlanden geschilderd. In de Kathedraal van Brugge valt een
werk te bewonderen, dat in 1400 wordt gesteld. In Yperen hangt het votiefschilderij
van Belle Jolanthe van een Vlaamschen meester omstreeks 1420.
Er is in de kathedraal van Luik een Madonna met Heiligen. Maar al
deze werken hebben iets cosmopolitisch, en vooral veel Italiaansch.
Het groote Nederlandsche werk vóór Van Eyck is het altaar van Jacques
de Baerze in de Karthuizerkerk te Champmol bij Dijon, in 1398 door
den Bourgondischen hofschilder Melchior Broederlam geschilderd.
In de groote altaarvleugels is vooral veel Italiaanschen invloed in de
architectuur ; de onmogelijke bergen, waarin alles speelt, mogen echt
laat-gothisch zijn, maar er leeft iets uitgesproken genreachtigs in de
figuren, dat waarlijk van de lage landen is, en waar de invloed der
mysteriespelen zeker niet vreemd aan is.
Dyon, de hofstad der Bourgondiërs, is voor de Nederlandsche talenten het
groote oord geweest. C la us S 1 u t e r en de zijnen zullen immers
onder Philippe le Hardi een eigen beeldhouwkunst tot ontwikkeling brengen,
waardoor een Nederlandsche naam eigenlijk voor het eerst in de Europeesche
kunsthistorie zijn plaats krijgt.
Maar wij moeten niet alleen naar schilderijen uitzien om de Vlaamsche
kunst vóór Van Eyck te bestudeeren. Want het zijn eigenlijk alleen
burgers die schilderijen bestellen, de werkelijk rijke heerera doen opdrachten
tot het weven van wandtapijten, te Arras, Doornik of Brussel.
En dan zijn er de miniaturen. Tusschen 1410 en 1416 ontstaat het rijke
getijdenboek —les Très Riches Heures — voor Jean, duc de Berry, te
Chantilly bewaard, waaraan de drie gebroeders Paul, Johan en Herman
van Limburg en ook Malouel of Maelwel arbeiden, terwijl in 1413 de
naam van Hubert van Eyck waarschijnlijk voor het eerst in een kroniek
vermeld wordt, als Gentsche stadsrekeningen spreken van twee altaartafelen,
14

Uit de kaart van Brugge van
Mark Gheeraerts van 1562.
3. de woning van Jan van Eyck.
waarvoor 5 schellingen betaald worden aan den schilder Hubrecht.
Maai in de boekverluchtingen, die vóór of in den tijd der Van Eycken
geschilderd worden, spreekt, naast een soort internationaal eclecticisme
en de Italiaansche invloed, die via het pauselijk Avignon in de kunst
van het Noorden kwam, toch ook een nieuwe naturalistische stijl, vooral
in de natuurgetrouwe afbeeldingen van de burchten van den hertog. Ook
het andere beroemde boek voor den kunstzinnigen vorst gemaakt, de
„Très belles heures du duc de Berry" in de bibliotheek te Brussel, ademt
een geest, die verwant is aan dien van de van Eycken. 't Is overigens
opmerkelijk, dat de werkers voor het huis Valois, waartoe ook de
Bourgondische hertogen behoorden, meest Nederlanders waren, dat neemt
15

men tenminste aan van Broederlam, Claus Slater, Klaas de Werve, de
gebroeders van Limburg, Henri Hellechose, Jacques Coene, e. a.
En terwijl wij ons in den geest naar de St. Havo te Gent spoeden, overdenken
wij nog eens, wat we eigenlijk van de gebroeders Hubert en Jan
van Eyck weten. Men laat, indien wij geloven dat Hubert geleefd
heeft, wat in den laatsten tijd door sommigen betwijfeld of ontkend
wordt, dien oudste der gebroeders omstreeks 1366 geboren worden, en
men beroept zich op Van Mander om fan 20 jaar jonger te verklaren,
als gevolg van het beschouwen van hun z.g. portretten op het groote
altaarstuk, 'n traditie die echter eerst anderhalve eeuw na het ontstaan
van het schilderij opkomt, en nu weer is prijsgegeven.
Op Hubert's grafschrift, dat in de 16de eeuw nog aanwezig was, stond
dat hij 18 September 1426 stierf.
Algemeen wordt nu toch nog wel aangenomen dat de broeders Limburgers
waren, en uit hei stadje op den linker Maaloever Maaseyck stamden.
Hiervoor pleit immers ook, dat Jan's dochter zich daar in een klooster
terugtrok.
Van den jongeren broeder weten wij gelukkig wat meer, b.v. dat hij van
24 October 1422 tot 6 Januari 1425 in dienst was van fan zonder Genade
van Beieren-Holland en dat hij diens paleis te 's-Gravenhalte moet gedecoreerd
hebben. Als fan van Beieren 25 Januari 1425 sterft, dan weten
wij ook dat op 19 Mei 1425 fan van Eyck „paintre et varlet de chambre",
schilder en hamerheer van Philips den Goeden van Bourgondie is, tegen een
jaargeld van 100 ponden en de beschikking over een knecht en twee paarden.
Hoogelijk wordt hij aan het hof gewaardeerd; Hertog Philips, dien men
beter den Prachtlievenden dan den Goeden zou kunnen noemen, is peter
van fan's zoon, en als bij een bezuiniging de hofhouding wordt ingekrompen,
wordt er nadrukkelijk vermeld dat ,Jan hieronder niet begrepen
is. Wij denken aan Rubens, als wij lezen van de vele reizen die Jan
tusschen 1426 en 1436 voor den hertog maakte, o.a. naar Portugal om
prinses Isabella, dochter van Juan I, te portretteeren „bien au vif",
maar hij had ook blijkbaar, net als later Peter Paul, 'n diplomatieke
missie, want hij wordt betaald voor het portret en andere diensten :
„certains services secrets".
Maar zooals Rubens zich tenslotte neerzet te Antwerpen, zoo zal zich
Jan tenslotte te Brugge vestigen, waar hij een soort kunstintendant van
Philips den Goeden schijnt te zijn geweest, en waar hij den laatsten Juni
1441 sterft.
Maar Gent is toch meer dan Brugge de stad der Van Eycken geworden
16

door het uit twintig schilderingen samengestelde wonderwerk, het altaar in
de kapel van de Sint Baaf dat er eeuwen compleet te zien was, beroemd
als het sinds zijn ontstaan al dadelijk was geworden. Een eeuw nadat he
geschilderd werd, kwam Albrecht Durer het bestudeeren op zijn Nederlandsche
reis, die het complement moest zijn van zijn Italiaanschen
studietocht: Italië en de Nederlanden, die twee streken waar een schilderkunst
ontstond, zoo geheel verschillend —maar elkander waardig.
Wij zien reeds, als het vleugelaltaar gesloten is, dat wij staan voor hef
belangrijkste werk in de vijftiende eeuw, in het Noorden gemaakt. De
beide Johannesfiguren „en camaieu" geschilderd, als sculpturen in nissen,
getuigen er van dat Vlaanderen in dien tijd een groote vermaardheid had
in het beeldsnijden van rijke altaarretabels, die dan geschilderde deuren
hadden, om, gesloten gedurende de week, hei schitterend vergulde en gepolychromeerde
werk aan het oog der geloovigen te onttrekken. De twee
levensgroote knielende schenkers, Jodocus Vijdt en Isabella Borluut,
zijn er in al hun plastische bracht, om direct van het opstrevend Nederlandsche
realisme een machtige getuigenis te geven in het portret, waarin
de Nederlander zal uitmunten.
Op de bovenluiken worden Maria en de engel Gabriël geschilderd als de
aankondiging van het verlossingswerk, dat het eigenlijke onderwerp van
het geheel zal zijn. Een echt Vlaamsch vertrek vormt den achtergrond
dezer figuren; door den sterk oploopenden grond en den barokken
plooienval worden wij weer aan de gesneden altaren herinnerd.
Maar het handenwasch-fonteintje is reeds een prachtig staal van het
Nederlandsche indringende schouwen, ook van de doode dingen : een
prachtig stilleven, die koperen schotel, aquamanile en linnen handdoel.
Zien wij op het aansluitende paneeltje uit het raam, dan blikken wij in
een blank stadsgezicht, zooals het nog heel veel later niet onbevangener
geschilderd zal worden. Als op een middeleeuwsch tooneel zitten
profeten en sybillen op zolder, en blikken, omgeven van hunne messiasuitspraken,
van boven neer op den aanvang van het verlossingswerk.
Gaaf het altaarstuk open, dan grijpt ons het eerst de magie van de
f leur, dat diep emailgeflonker, dat de olieverf hier voor het eerst, maar
volmaakt, geeft.
En dan schiet het ons te binnen, dat in onze lagere schooljaren geleerd werd,
dat Willem Beukelszoon het haringkapen en de gebroeders Van Eyck het
olieverfschilderen hebben uitgevonden. Waar bestond die uitvinding nu
eigenlijk in ?
't Gaat er mee als met het boekdrukken : er zijn immers boeken, z.g.
blokboeken gedrukt, vóór de uitvinding der boekdrukkunst. Nootolie
17

als vernis was reeds lang belend, olie als bindmiddel van verf werd voor
het polychromeeren van steenen beelden wel gebruikt. Maar de van Eyc ken
hebben, mogelijk zelfs onder het schilderen van dit altaarstuk, de vinding
gedaan om door olie gebonden verven aan te wenden, in plaats van het toen
gebruikelijke tempera. Want de „predella" (de eerste zeer smalle opzet
van de altaarretabel onder het eigenlijke veelluik) schijnt nog met tempera,
d. i. eiwitverf geschilderd te zijn, omdat het bij 'n latere restauratie uitgewischt
werd, terwijl het verdere tegen die schoonmaak met water bestand
bleep. Nu gaf de olie aan de verf glans en diepte, die noch het fresco
(schilderen met waterverf in natte kalk), noch het tempera (ei als bindmiddel)
Kenden, en 't zijn die zatte, volle, zware pleuren, waarin de schilders der
noordelijke gewesten van het leven in deze streken en onder deze luchten
verhaald hebben.
Maar toch is er een andere eigenschap, het zeer langzaam drogen der verf,
van veel grootere beteekenis geweest. Het Zuiden had in de bestaande
technieken, die een snelle voortvarende uitvoering vroegen, volkomen bevrediging
gevonden voor het neerschrijven — breed en synthetisch —
van hetgeen het zuidelijk intellect te zeggen had. Maar van 't noordelijk
materialisme moest door de schilders van Vlaanderen op gansch andere
wijze verhaald worden. Analyseerend als zij waren, behoefden zij vóór
alles tijd, om het indringende en omstandige verhaal te doen van
's werelds schonnen schijn. Niet in lijnen „hachure", maar in een langzaam
op te bouwen modelé vertelden zij van vormen en kleuren, die zij, door
herhaald terugkomen, uit de verf haalden. De vinding van een procedé dat
langzaam droogde en daardoor lang werken mogelijk maakte, was een
„conditio sine qua non" voor de ontplooiing van het beeldend vermogen
der noordelijke schilders.
En zoo bonden de van Eycken hemel en aarde schilderen.... zóó dat de
hemel nog reëeler leep dan de aarde. Want hoe oneindig plastisch en werkelijk
zitten daar de figuren van God, Maria en den Dooper, levensgroot ten
troon ; rood, blauw en groen zijn de kleurnoten die, aangezet door het goud,
wezenlijk pralend zijn. De Maagd met haar lelie- en sterrenkroon, in
aandacht verzonken in haar getijboek, Johannes met den wijnenden vinger,
die hn gelijk schijnt te geven, die tegen de traditie in, in de middenfiguur
den Christus willen zien. Want, waar op het breede onderpaneel het Lam
op het altaar den verlossenden Zoon voorstelt, de Durf die over het landschap
gulden stralen schiet den H. Geest verbeeldt, daar zou de tronende
figuur met de tiara op het hoofd, de kristallijnen scepter in de handen de
rijke edelsteenbezette Kroon aan de voeten, de majesteitelijke Vader zijn
in den hemel. Daar is alles wel hédi reëel, de musiceerende en zingende
18

engelen zonder vleugels, de zware waarachtigheid van stoffen en instrumenten,
kleinoodiën en meubels. Maar op de aardsche verdieping van
de polyptiek is eigenlijk meer toover, meer luister, want een postbaar
glanzend licht maakt er de dingen eer hemelsch.
In een schitterend landschap, in den klaarsten dag dien men zich denken
kan, staan de torens van Vlaanderen en de Nederlanden met exotisch
geboomte uit tegen den horizont, en van alle windstreken lomen zij, de
belijders en de maagden, de heremieten en Kluizenaars met de christenstrijders
te paard, zich voegen bij aartsvaders en profeten van het oude,
en heiligen van hef nieuwe verbond, om zich te groepeeren om den Christus
„het verlossende Lam" dat zijn bloed in de kelp plengt, om „den springbron
des Levens. "
't Is direct treffend dat die vijf onderste tafereelen het meest bij elkander
hopren, en waar nu algemeen de gestalten van den tropenden God, van
Maria en Johannes aan Hubert worden toegeschreven, daar is men geneigd
het onvolprezen landschap met de vreemde vegetatie (die fan in Portugal
han hebben waargenomen) aan den jongeren broeder te geven. De kwestie
welk aandeel ieder der broeders in het werk gehad hebben, zal wel nooit
worden uitgemaakt.
Maar niet tot het oplossen van kunsthistorische detailvragen noodt „de
Aanbidding van het Lam" te Gent ons uit, maar tot stille en ernstige
beschouwing van het altaarstuk, en ook tot eerbiedige bewondering voor de
meesters die in de Nederlanden zóó vroeg aóó'n werk schiepen. Want wat
'n onderneming dit groote altaar, voor schilders die zich meer in de miniatuur
dan in de groote schilderkunst hadden geoefend. Wat 'n opgave,
die figuren van Adam en Eva, die evenals aan geen der groote cathedralen,
evenmin aan dit verlossingsstuf mochten ontbreken.
In hetzelfde jaar waarin de groote Masaccio in de /kapel van de Carmine
te Florence, o.a. door de figuren van het eerste menschenpaar, de Italiaansche
schilderkunst nieuwe wegen wees, wordt hier in Vlaanderen voor het eerst
een levensgrooten Adam naar de natuur (wij zijn geneigd te zeggen : in
den spiegel) geschilderd, zeker niet in den breeden stijl en met het dramatiseerende
synthetische vermogen van den Italiaan, maar dan toch met een
plastische Dracht van directe en langzame, maar indringende waarneming,
die potentieel heel de rijke Nederlandsche toekomst in zich draagt.
Die toekomst zal de jongere van Eyck geheel ontsluiten in de fiere reeks
zijner prachtige portretten.
Er is van hem als vroegste belangrijke werk de z.g. „Vierge au Donateur"
in het Louvre, waarvan vooral het portret van den Knielenden schenker
19

of besteller van hefwerf , zoo aangrijpend levend is. 'i Is de befaamde Rollin,
de kanselier van de schatkist van Bourgondië, eigenlijk de Benige groote
Sinjeur die schilderijen bestelt. De adel, de groote heerera, hadden hun
voorkeur voor geweven tapijten, en lieten de minder kostbare schilderingen
over aan de burgers en de geestelijkheid.
Rollin bestelde ook aan Rogier van der Wegden 't rijke altaarstuk met het
Jongste Gericht in het hospitaal van Beaune, in Bourgondie, bij Dijon.
Maar op het beroemde schilderij in het Louvre is vooral de achtergrond
in de laatste jaren door ons Nederlanders goed bezien, omdat gedurende
de wereldoorlog een attaché van het Louvre Museum ontdekte, dat de
afgebeelde stad en de rivier met de brug, Maastricht en de Maas, vrij
behandeld, te zien geven.
Willen wij de ontplooiing van Jan's talent volgen, dan gaan wij, alweer
in gedachten, van Parijs naar Brugge, in het Museum waar de Madonna
met Kanunnik Joris van de Paele en het beroemde portretje van de vrouw
van den schilder hangen. „Hoc opus fecit fieri magister Georgics de Pala
huius ecclesiae canonicus, per Johannem de Eyck pictorem." staat voluit
op de oude lijst van het in plechtstatig zwaar colonel geschilderde altaarstuk
met de echte van Eycksche oude mannetjesfiguur van het Christusk
indje op den schoot van de in een warm-roodera mantel gehulde Maria.
De rijke dalmatier van St. Donates en het glimmend harnas van
St. Joris gaan wij voorbij, voor dien prachtigen loop van den schenker, hef
onvolprezen portret! Dat gaven nu de Nederlanden als antwoord op het
hooge lied van Italië, dit gedegen proza, dit scherp waarnemen van het
kleinste kleine, dit luisteren naar den zachtsten zucht, met 'n oor dat 't
gras hora hoorera groeien. Alleen de beeldhouwers van hef Quattrocento in
Toscane, en die van Frankrijk in de 18de eeuw, hebben portretten gemaakt
die geest en vorm van het model tot uitdrukking brengen op een wijze,
die echter die van Van Eyck niet voorbij streeft. Voor „van de Paele"
of voor het vrouwenportret waarop staat : „Mijn leeftijd is 33 jaar, mijn
man heeft mij voltooid den leden tent 1439", is geen terugblik in den tijd
noodig, want deze mannelijke krachtige kunst leven wij mede, als waren
deze schilderingen onder onze Dogen ontstaan.
Ilan Brugge gaan wij een oogenblik naar Antwerpen en zoeken in hef
Museum in het z.g. van Ertbornzaaltje, naar Jan van Eyck. Van hem
hangen hier twee van zijn kleinste, laatste en schoonste werkjes, n.l. de
H. Barbarateekening met het in wijden plooienval zittende heiligenfiguurtje
en de naturalistische behandeling van Barbara's iconografische teeken,
de toren, en „Onze Lieve Vrouw met het fonteintje" uit 1439. Beiden
zitten nog in de oude lijstjes; op dat van Barbara staat met het jaartal
20

1437 : „lo Hes De Eyck me fecit," terwijl op het gemarmerde lijstje van
het Maria-schilderijtje o. a. Jan's spreuk : „Als ick han" gelezen wordt.
Is het mogelijk in de kunst van het Noorden zich iets schooners te denken
dan de achtergrond van St. Barbara, de schoone detailleeringen van de
anclufecfuur van den toren, ' f meesterlijk geteekende lieuveiglooiende landschap
en die karaktervolle bedrijvigheid in en om de „bouwhut", waar
reeds al de levendigheid en de zin voor geestige natuurobservatie van een
Pieter Breughel potentieel aanwezig zijn? En wat 'n kleuren heeft de
Maria met haar Kindje op den arm en de springbron des levens vóór haar 1
Op het rijke brocaat dat, door engeltjes vastgehouden, haar luisterlijf
tot achtergrond dient, culmineert de Kleurpracht. Ddt is hef Vlaamsche
coloriet, dot zijn de zware, gedragen, diepfonkelende Fleuren, die geen
ander volk zóó rijp, zóó vol en verzadigd op het palet bijeenbracht 1
En toch ligt in deze wonderschoone werkjes niet het ware genie van Jan
van Eyck. Hij is niet de lieflijke verhaler der christelijke heilsgedachten,
en de legendarische vertolker der katholieke mythologie, die b.v. Hans
Memling was. Voor het echt religieuze schilderij mist lui de pathetische
kracht van Rogier v. d. Weyden. Hij is ook niet „zielig" als Dirk Bouts
kan zijn, of dramatisch als van der Goes.
Jan van Eyck is afgemeten en „distant", zijn kunst is te veel een hofkunst
om de menigte te bunnen aanspreken, hij is de groote rustige geniale realist.
Daarom gaat niets boven zijn portretten; denken wij slechts aan „Jan de
Leeuw den goudsmid", en aan den „Man met de anjelier" te Berlijn.
Is hier reeds de stofuitdrukking die de meesters van dè 17de eeuw niet
voorbij zullen streven, er is vooral weer die gespannen aandacht en die
weergalooze macht van psychologische doordringing. Er is ook hier een
eerbied voor de waarheid en een strengen ernst, er is een hoog ideaal in dit
volstrekte realisme. Er is die nuchterheid, die heel iets anders is dan het
laag-bij-de-grondsche.
Bezien wij een foto van de man met de anjelier, dan begrijpen wij wel
dat er zijn, die in den grijpenden blip van dit portret het eigenaardige
van het zelfportret meenen te zien.
Zóó kijkt inderdaad de schilder van zijn eigen portret. Mogelijk wordt
het vermoeden dat „de man met de anjer" Jan van Eyck zelf is, wel eens
tot zekerheid.
En nu lezers, gaan wij tenslotte naar Londen voor de dubbelbeeltenis
van „Amolfini en zijn Vrouw", waar Jan van Eyck's eerbiedige
aandacht voor het leven zich tot een soort ritueelen luister heeft ontplooid.
,Nooit heeft die eerbiedige aandacht zich zoozeer verinnerlijkt als in dit
21

prachtige werk in de National Gallery. „Als roerlooze beelden staan zij
naast elkander, de echtgenooten, in de blanke en kalme intimiteit van het
statig vertrek. Zooals deze man met zijn gesluierd diplomatisch gelaat,
en dit zoo onbeduidend schijnende zwangere vrouwtje, de handen in een
even plechtig als sober gebaar op elkander leggen, zooals Amolfini's opgeheven
rechterhand stilte oproept, zooals de vertrouwdheid der lamer
— met 't hondje en de achteloos weggeschopte slofjes op den vloer, en 't
blozend appeltje in 't vensterkozijn —hem ontvangt, werd dit streng
gestijlde kunstwerk een onvergankelijk poëem van het sacrale huwelijk.
Van Eyck is nooit religieuser geweest".
Zoo beschrijft Just Havelaar de schilderij.
Maar het werk is ook anders te bezien : de macht van den geweldigen realist
staat hier onvolprezen, maar is hier ook niet een fijne ironist te beluisteren ?
Er waart om de figuren de subtielste atmosfeer, maar er waart ook een
geest van satire en lichte spot, en zoowel het een als het ander hebben in
de lunst der Nederlanden nog een groote toekomst. Met dit schilderij
maakt Jan van Eyck een begin aan die rij van moraliseerende en ironische
genrestukken, die over de werken van Breughel en Brouwer naar die van
Jan Steen gaan.
En zoo behoort de geniale realist Jan van Eyck tot de groote meesters uit
alle tijden, door wat hij als echte Nederlander gemaakt heeft, maar niet
minder groot is Jan v. Eyck, door wat er na hem gemaakt is. Want heel
vroeg in onze Dunst heeft van Eyck het karakter ervan bepaald. Ernstigen
eenvoudig, sterk uitgesproken realist is hij langs de bewondering van de
stof tot den geest genaderd. Hij plaatst het analytische zien, tegenover
het synthetische schouwen van het Zuiden.
De Nederlander blijft na Jan van Eyck vooral de trouwhartige portret
schilder, en niet alleen van de menschen, maar van de geheele natuur.
6,._
22

II.
DE VIJFTIENDE EEUW. — Vlaamsche kunstenaars
in het Noorden geboren, het begin van een
Hollandsche schilderschool.
eeds de titel van dit boek verbiedt de Vlaarnsche Schilderschool
te vervolgen en na het Gentsche Altaar het prachtige veelluik
in het hospice te Beaune (Bourgondie) van den pathetischen Rogier van
der Wegden te schouwen, of den schepper van deze voor Rollin geschapen
„Laatste Oordeelretabel" verder te karaIiterizeeren.
Wel moeten wij lier aanwijzen wie onder de meesters in Vlaanderen in de
vijf tiende eeuw uit Noord-Nederland Kwamen, en dan moet vastgesteld
dat in de opvolging : Van Eyck, Rogier, Bouts en van der Goes, de beide
laatsten in ieder geval geen Vlamingen van geboorte waren.
Laten wij Petrus Christus, die in de buurt van den Bosch,
te Baarle geboren werd, doch te Brugge, waar hij in 1444 den meestertitel
kreeg, werkte, als al te directe leerling in de schaduw staan van Jan van
Eyck, dan gaan wij, onder zijn twintig schoolsche werpen, zijn in 1449
voor de lapel van het gilde der goudsmeden te Antwerpen vervaardigde
St. Eligius toch niet voorbij. Het is immers vooral een genreschilderij :
het interieur van een goudsmidswinkel, en als door dit werk overduidelijk
blijft dat in het midden der eeuw de eigenlijke zedenschildering, d.i.,
die van het dageljksche leven, de kunst is binnengedrongen, dan is het
moeilijk het van zich af te zetten dat de Hollandsche medewerking daartoe
heeft bijgedragen.
Oneindig aantrekkelijker dan Petrus Christus is de schilder, die van
Mandec als „uitghenomen Boet meester" Dierick van Haarlem noemt.
Deze D i r c h Bouts werd te Leuven, waar hij in 1475 zal sterven,
de schepper van het derde werk in de trits der groote altaarstukken, met het
tusschen 1464 en'68 geschilderde Sacramentsaltaar in de Sint Pieterskerk,
23

waarin het Paaschmaal van Jezus en zijn leerlingen, het hoofdmotief, dmotief door:
„Elias dooreen engel gespij zigd" ; het „Paaschfeest derjoden" ; de „Mannaregen";
en „Abraham en Meichisedec" op de zijluiken wordt aangevuld.
Is het verantwoord in Bouts' langgerekte, hoekige figuren de Hollandsche
schuchterheid en nuchterheid reeds aan te duiden ? Zonder Vlaamsche
zwier, buiten elke uitbundigheid, leven Bouts' menschen stil-voor-zich-heen,
en de observatie van de vormen in rust is gelukkiger dan die van de figuren
in beweging, terwijl zijn portretten in dubbelen zin, een vaak „zielige"
uitdrukking hebben.
Kalm en waardig staat Bouts' oeuvre, waarin dat van zijn zoons D i rc k
(de meester dei Tibertijnsche Sibylle ?) en A e 1 b e r t wel wordt opgenomen,
tegenover de heftige bewogenheid van den uit Zeeland afkomstigen
Hugo, die met het z.g. Portinarialtaar de vierde monumentaal sacrale
schildering van groote beteekenis schiep.
Er vaart door Hugo van der Goes' werk de macht van een
grootsch gebarende persoonlijkheid, en tragisch is het die persoonlijkheid
te zien ondergaan. Na voor den vertegenwoordiger der Medici,
( directeur van den bij-bank zouden wij nu zeggen) te Brugge, Tommaso
Portinari, een werk te hebben geschapen dat aanvankelijk voor de kerk van
St. Egidio te Florence was bestemd, en dat nu in het Uffizimuseum de macht
van het Noorden tegenover het Zuiden vaststelt, worden wij voor het
„Sterfbed van Maria" te Brugge, herinnerd aan de retraite van den zielszieken
man in 1475 in het Augustijnerklooster „rouge clSitre" btu Brussel,
(door Ruysbroeck eertijds bewoond). In dit Klooster, waar onder de grooten
der aarde die den beroemden man kwamen bezoeken, Keizer Maximiliaan
genoemd wordt, bracht een zware melancholie hem in 1482 den dood.
Weet men dit eenmaal, dan waardeert men in het Brugsche werk zeker
de losse en levendige compositie, maar men onttrekt zich niet meer aan
de benauwende gedachte, in deze Apostelen rond het sterfbed van Maria,
een verzameling uiterst karaktervol gebarende geesteszieken te zien.
De starre ooggin, de afwezige blikken, maar vooral de handbewegingen
beelden den waanzin van den grooten meester zelf.
Maar hoe grootsch en met een vóór hem in de Nederlandse/ze schilderkunst
ongekend ruimtegevoel, schilderde hij de „geboorte van Christus" voor
Florence, en de „aanbidding der Koningen" voor het Spaansche klooster
Monforte in Spanje (nu te Berlijn) I
De aantrekkelijkheid die van de levensgroote rustieke figuren der herders
uitgaat, moge de aandacht niet afleiden van de schoone portretten der
knielende Italiaansche schenkers, in een prachtig landschap dat reeds
eigen leven en stemming heeft.
24

Dat landschap heeft zich nog meer op den voorgrond geplaatst in de
werken van een der laatsten van de Brugscha school G e r a rd David,
te Oudewater tusschen 1450 en '60 geboren. 't Is het landschap dat ons
vooral aangrijpt op het middentafereel van een „Doop van Christus",
door David geschilderd voor Jean des Trompes en Elisabeth van der
Meersch, die, vergezeld van hun patronen, op de vleugels staan van het
altaarstuk, dat herinneringen aan Memling oproept.
Zijn onbestreden meesterstuk „de Maagd met het Kindeke, door engelen
omgeven", dat hij in 1509 aan de Carmelieten te Brugge schonk, bevindt
zich in het museum te Rouen.
In het lieflijke de voortzetter van Memling, in het weelderige van zijn latere
werk echt Vlaamsch, tracht men niet zonder succes in zijn vroege werk
een Hollandsche geaardheid aan te wijzen, een geaardheid die hem door
zijn geboorteplaats reeds bindt aan A l b e r t v an Ouwa ter en
Geertgen tot St. fans. Van de eerste weten wij slechts dat hij te
Haarlem werkte, en dat lui volgens van Mandar de leermeester was
van de tweede.
De meester van den prachtig weemoedigen, contemplatiever Johannes
den Doopar in het Museum te Berlijn, heette Geertgen, en daar lui btu de
Johanniters in Haarlem woonde, werd hij belend als G e e r t g e n tot
S t. J a n s. De broeders van St. Jan zullen den schilder wel verpleegd
hebben, want, daar hij op 28-jarigen leeftijd stierf (geboren omstreeks 1467)
is de veronderstelling gewettigd dat een kwaal hem ten grave sleepte.
Zijn grootste schilderij „de familie van Maria" in het Rijksmuseum,
wekt door het fraaie kerkinterieur waarin de personages geplaatst zijn,
herinneringen aan het eenige werk dat met eenige zekerheid aan Albert van
Ouwater wordt toegeschreven : de opwekking van Lazarus, in het Keizer
Friedrich Museum te Berlijn, 'n onderwerp dat Geertgen ook behandelde
op een schilderij dat in het Louvre te Parijs hangt.
Zoowel in de beschroomdheid van een blijkbaar vroeg werkje, de kleine
„geboorte" te Amsterdam, als in de breedheid van zijn Waanscha luiben,
waart een fijne echt Noord-Nederlandsche schuchterheid, die alles even
natuurlijk, alles even eenvoudig houdt. Tegenover de Vlamingen is alles
nuchter, maar echt.
Beeldenstorm of oorlogsgeweld verwoesten het door van Mandec beschreven
„Hoogaltaar der Johanniters", slechts hef aan weerszijden beschilderde
linkerzijluik bleef gespaard. Een „beweening van Christus" en de „lot
gevallen van het gebeente van Johannes den Doopar" getuigen er van hoe
Geertgen figuren in een landschap wist te plaatsen, en hoe het atmospherische
reeds binnen zijn bereik lag. In het laatstgenoemde werk Dunnen de tot
25

een groep vereenigde Johanniters, als de vroegste aanduiding van het later
zoo machtig uitgegroeide groepsportret gelden.
Want bij al zijn schuchterheid is onze Geertgen een „koene baanbreker".
Hij streeft aan het einde der vijf tiende eeuw naar vernieuwing, naar de
zaken anders te maken dan hip ze door anderen (misschien Bouts) Uóór
hem had zien doen, en van het gieten van de oude stof in nieuwe vorm.
Op de vroege Amsterdamsche „Christus' geboorte" zien wij het kindje
heel klein op den grond, de Maria, in de strakke en eenvoudige plooien
van een brokaten gewaad, en een nog jeugdigen Jozef, die ook een broeder
„tot St. Jans" zou bunnen zijn. Tusschen Maria en Jozef in, een drietal
eveneens knielende engeltjes; aan hun vlerken vermoeden wij dat zij den
hemel bewonen, aan hun „recht en slecht" karakter weten wij dat het
Haarlemsche hindertjes zijn, die „zóó in hun nachtponnetjes" uit hun bedjes
zijn gekropen.
In de fond heeft in een fijn landschapje op het veld, te midden van schaapjes
en lammeren de verkondiging plaats, midden in den zomer, in het volle
daglicht.
Dit was in de vijftiende eeuw de gewoonte. Hoogstens werd Jozef, of de
herders, een brandende kaars in handen gegeven als aanduiding dat hef
nacht was. Wij zeggen : als aanduiding, want zien dat het nacht was,
hieraan was geen sprake. Maar 't han geen verwondering baren dat een
Hollander, gekeerd naar het naturalisme als hij steeds is, spoedig ertoe
Kwam het probleem van nachtelijk duisteren wonder schitterlicht uit de
kribbe, aan te vatten. Hoe noodigde het onderwerp tot gedurfd experiment !
In de National Gallery bevindt zich, uit de vroegere Berlijnsche verzameling
Kaufmann, een „Christus' geboorte", een ware heilige nacht, want het
werd door Geertgen als een echt nachtstuk behandeld.
Zeper, er is, vergeleken bij de latere resultaten, iets onbeholpens in de wijze
waarop het probleem van licht en duister werd opgelost. Maar de helle
stralen uit de kribbe strijken met fijn gevoel over het gelaat van de knielende
Maria, en over de beminnelijke hemelingetjes in aanbidding, aan de andere
zijde van de kribbe opgesteld, terwijl Jozef, de os en de ezel, half verscholen
blijven in het duister. De schilder streeft naar het vertolken van
een „Kerstnacht schooner dan de dagen" en hij toont zich reeds een echt-
Hollandsche schilder, die luister aan zijn werk gaf door zich in oneindige
bescheidenheid te stellen onder den toover der optische verschijnselen.
Groot respect past ons voor Geertgen's durf en energie, want ook in de
fond van het schilderijtje straalt een lichtende engel, die den herders van
goeden wille de geboorte van den Vredevorst aankondigt. Geertgen tot
St. Jans bracht in zijn nachtstuk de aankondiging van een Hollandsche
26

kunst die, een kleine twee eeuwenlater, in Rembrandt, het probleem
van licht en duister voor altijd zou heffen tot het hoogste hoogtij.
De jonge Geertgen het hoofd van een school, de Haarlemsche ? 't Is misschien
wat veel gezegd. Maar in het werk van, niet bij namen belende,
Kunstenaars uit fief einde der vijftiende eeuw, valt misschien zijn invloed
aan te wijzen. Bij den schilder van „d e S t. Lucia mar t e 1 i n ge n"
in het Rijksmuseum, en bij den schilder dien wij naar „de zeven werken
van barmhartigheid" (1504), uit Alkmaar in het Rijksmuseum gekomen,
de meester v an A 1 k maa r noemen, zijn inwerkingen van
Geertgen's stijl te bespeuren.
Dit is zeker ook het geval bij een kunstenaar die men geneigd is in Delft
of Gouda, dus betrekkelijk ver van Haarlem, te laten werken : d e
meester van de „Virgo inter virgines".
In een stillen hof zit Maria en het Jezuskind met Cecilia en Ursula, met
Barbara en Katherina. In een dor gamma, vlak en hoogst onelegant geschilderd,
Ilan deze „Maagd onder de maagden" in het Rijksmuseum
moeilijk als een werk van rang gelden. Ook de „verkondiging" in Boymans
is weinig aantrekkelijk.
Een achttien-tal werken in het buitenland worden den zelfden kunstenaar
toegeschreven.
Er moge reden zijn op te merken dat de provinciale schilder van
deze werken in den laatsten tijd wat overschat wordt, uit de „Christus
aan het Kruis" te Florence en meer nog uit de reproductie naar
een „grafdroging van Christus" te Liverpool, lomen ons zulke aantrekkelijke
onhandigheden en zooveel opmerkelijke on-schoonheid tegen,
dat wij den meester Virgo inter virgines als typisch Hollandsch „links"
en misschien als even typisch Hollandsch „op den man af", zouden
kunnen waardeeren.
De breede middelen van Rogier zijn hem onthouden, het ruimtegevoel van
van der Goes is hem volmaakt onbekend, maar in zijn provinciale beslotenheid
en onbeholpenheid, lukt hef hem in de werken met bewogen
onderwerpen toch iets door te laten van de Hollandsche eigengereidheid
en. . . . diepte.
Moge in de diepte van een dramatisch gevoel iets zijn uitgedrukt van de
tragische gebeurtenissen, waaraan de menschheid bij heteindigen der middeleeuwen
door de naderende verscheurdheid van het Christendom lijden
zou, een geestesgesteldheid die in een medeleven met het lijden van Christus
zich uit, de schilders van Holland leven blijkbaar in-zich-zelf en reflekteeren
onduidelijk het tijdsbeeld.
27

De angsten en dwangvoorstellingen van een eindigende wereld, die liet
menschelijh brein doorspookten van hen, die toen waarlijk leefden,
werden tot in het superlatieve weerspiegeld in het werk van een universeel
genie, dat niet overschat kan worden : meester f h e r o e n v an
's-Hertogenbosch.
6,2,
28

III.
DE VIJFTIENDE EEUW. — De Middeleeuwsche zekerheid wankelt,
de verstoring van het mediaevale evenwicht in de verfijning
van het eeuweinde vertolkt door Iheronimus Bosch.
oor hen die de geschiedenis van Brabant kennen, is 's-Hertogenbosch
een wel zeer historische plek, omdat deze stad, in een
belangrijk tijdvak van het leven onzer natie, gelegen heeft in de vuurlinie.
Vanuit het Zuiden gesticht, als een vooruitgeschoven bastion, werd deze
plaats een belangrijk punt in het „glacis" van de vesting Holland.
Tusschen deze beide situaties in, lende 's-Hertogenbosch al de rampen
van het „no-mans-land", aanval en verdediging, uitval en overgave ;
bestookt tusschen Noord en Zuid, is het een ardent middelpunt van een
strijd die niet enkel met de wapenen gevoerd werd.
En met wat fantasie rijzen uit de gulden stofwolk der historie figuren op
als die van den stadstichtenden Hertog, van den Roomschen Keizer en
zijn Vliesridders. Wij herkennen'n Grobbendonck en'n Frederik Hendrik,
wij hoorera de stappen van Duitsche huurlingen en van Fransche regimenten
in dienst van de Staten; het gerucht van feestelijke intochten overstemd
het geklaag dei wijkenden .... Op de steenera van de markt weerklinkt
het paardengetrappel van het militaire escorte van den pleinen grootera
Napoleon, die ook te 's-Hertogenbosch „herstelde".
Te 's-Hertogenbosch, Brabantsch hoofdstad, werd politiek bedreven, hier
waren groote burgers, hier werd felle strijd, in een door godsdienst en
ethiek verscheurd volk, gestreden.
Als nu de Faam, die zooals men zegt, waakt over alle Glories, boven
's-Hertogenbosch de behoefte gevoelde haar gouden, maar vermoeide
vleugelen te sluiten, dan streek zij steeds neer op de tinnen van het grootsche
monument, dat de late Middeleeuwers als blijvende gedachtenis aan een
groot tijdperk in deze stad hebben opgericht : de Cathedraal.
29

Maar sinds een tiental jaren zal de Faam in haar glijvlucht over den
Bosch aarzelen.
Sands 1930 zal zij een palm Dunnen hechten aan het beeld van een laten
middeleeuwer, een lauwer hunnen neerleggen bij een man, die heel het einde
eener eeuw, heel het tumult van een eindigende wereld voor de menschen
van alle tijden heeft vastgelegd : den schilder 1 h e ron i m us Bosch,
van Wien men aanneemt dat hij omstreeks 1450 geboren werd, en die volgens
het ledenboef der Onze Lieve Vrouwe Broederschap in 1516 gestorven is.
Waarom dit beeld?
Richt men niet beelden op voor de dooden?
Maar deze meester Iheronimus leeft en zal blijven leven —want zijn
werken zijn er, en met zijn werken wordt hij steeds weer herboren in hef
begrijpende brein en in het minnende hart van den beschouwer dier werken,
tot zoolang als de tijd de stof zijner schilderijen en teelleningen zal sparen.
De groote schilder van het verloren hoogaltaar der St. Janskerk schijnt
een vermogend burger van 's-Hertogenbosch te zijn geweest. Niet alleen
lid, maar ook proost der Illustre Lieve Vrouwe Broederschap werd hij
gemaakt, en onder zijn opdrachtgevers waren grootera der aarde als
'n Philips de Schoones maar als een waar kunstenaar zal hij de stilte
van zijn werkplaats verkozen hebben boven het gerucht dezer wereld.
Maar hij moet wel fel van binnen hebben geleefd, deze man die geboren
was in den tijd van het verval van den middeleeuwschen geest. Van
dien tijd schreef terecht Prof. Gerard Brom „dat ze in veel opzichten
afgeleefd, verouderd en verrot" was.
Iheronimus heeft met weifeling en onrust in het pari met die late middeleeuwen
afgerekend.
Maar met het brein vol spookgestalten is zijn hand die van een meester,
en met die sterke, nooit bevende hand werd hij de onwraakbare getuige
van een periode.
Elbe tijd is waard geleefd te worden, maar tijden met wendende wegen
zijn dubbel waard geleefd te worden. Niet in de lange rechte deelera van
de baan geven de toeschouwers van den wedloop hun volle aandacht,
maar hoe rekken zich de halzen, als de bochten worden genomen 1
Wij bunnen nu nog in de werken van Iheronimus, wiens vader van Alen
kwam, maar die in den Bosch woonde, zien hoe fraai de bocht naar
de vrije baan van het humanisme genomen werd, door den barokken
Middeleeuwer.
Zeper, de imponeerende rustige onaandoenlijke zekerheid van de van
Eycken is hem verre. Het pathetische breede volkswoord van een Rogier
30

van der Wegden bomt hem niet over de dunne lippen. In de harmonieuze
sprookjeswereld der chnsfelyke heilsgedach!en ecu[ een Mcmlinck leef!
hij niet. Maar met ontstellende openhartigheid legt hij zijn gepijnigde
Iantasieën, zijn doorspookte zinnen voor ons open.
Uit een prent, „het Laatste Oordeel", van Duhameel naar een teekening van Iheronimus Bosch.
Zijn toegeknepen schildersblik „boort door den sluier der alledaagsche
verschijnselen heen" en die blip „ontmoet er de Dogen van den chaos".
(Novalis).
Is nu zijn verbeelding toomeloos, ongebreideld, zijn hand teelent strak in
opperste wijsheid, terwijl door de fileuren van zijn palet iets heen brandt
van den gloed van het smeulend hout van den brandstapel.
Zijn oeuvre is ongehoord verscheiden. Wij raken er eerlijk gezegd niet meer
wijs uit. lets wat de hedendaagsche kunsthistorie gerust han berennen,
omdat reeds direct na zijn dood door zijn allereerste biografen verklaard
werd dat imitatoren en epigonen, copiïsten en vervalschers hans gezien
31

hadden elk misverstand te stichten, en elke vergissing mogelijk te maken.
't Zijn Herry met de Bles, Jan Mandijn, Peter Hugs en zelfs Patinir,
om van de anderen niet te spreken, wier werken wij niet gemakkelijk meer
uit het Iheronimus Bosch complex weghalen.
Maar als wij zijn oeuvre terugbrengen tot de 11 schilderijen waaraan elke
twijfel uitgesloten is, dan vinden wij nog van alles in zijn werk. Dan alen
wij naast de religieuze karakterschilderingen, de „duivelrijen" en „drolleries",
naast de „Aanbidding der koningen" in het Prado te Madrid en
„de kruisdragende Christus" te Gent, de beroemde „hooiwagen" en
de „aardsche geneugten" uit het Escoriaal, en „de bekoring van
St. Antonius" te Lissabon.
Maar er is ook „de Verloren Zoon" uit de collectie Frigdor te Weenen,
een meesterwerk dat de Rotterdammers nu met trots het hunne Dunnen
noemen, waarin hij zich de wegbereider toont van hei breede naturalisme,
waarin wij reeds hopren aanklinken het verlossende accoord van'n Breughel.
Zeker, naast zijn Noord-Nederlandsche tijdgenooten als de „nuchtere"
Geertgen van St. Jans, en de „dorre" Meester Virgo inter Virgines,
ligt de gecompliceerde Iheronimus vóór ons op het vlammenrooster der
zelfkwelling, om daarna ons het adembeklemmende schouwspel te geven
van den koorddanser tusschen twee afgronden, de waanzin en de rede.
't Eeuwige verontrust hem niet minder, dan dat de materie hem drupt.
Met ijlende fantasie vertolkt hij een wereld, waarvan men zou kunnen zeggen
dat ze hopeloos „in de knoop" was. In sommige zijner werken liggen,
als 't ware, zijn ontrafelde zenuwen bloot.
Maar uit elke Koorts redt hij zich door zijn humor, zijn blaren schildersblik
en zijn onverbeterlijke schildertechniek.
Denken wij slechts aan „'t Narreschip" of aan „den kwakzalver" te
St. Germain-en-Laye, dan voelen wij, vooral in liet laatste werk, reeds
iets van de ontspanning, die de 17de eeuw bij haar aanvang eerst zal
brengen. In argelooze observatie van 't dagelijksch leven, gaat fan Steen
niet verder dan Bosch in „de vraatzucht", detail van het tafelblad der
hoofdzonden in het Escoriaal, (erevijl het schoone émail van Iheronimus'
verven, door die van den Tateren klassieken Leyenaar maar zelden werd
geëvenaard.
Een van Iheronimus' werken waarin dit voortreffelijk is waar te nemen,
is het „Narreschip" uit hef Louvre, dat in de jaren 1927,1928 en 1929 in
het Rijksmuseum te Amsterdam heeft gehangen.
In het Rijksmuseum hing, en laat ons hoppen hangt weer sp oedig, een fragment,
in waarheid een zeer Klein fragment, van een zijluik eener triptiek
van den z.g. „Maitre d'Aix". En het gelukte in 1927 Dr. Schmidt Degener,
32

den directeur van het Louvre bij zijn bezoek aan hit Rijksmuseum, in
verband met de prachtige tentoonstelling van Fransche lunst die in 1926
werd ingericht, bijzonder warm te maken voor genoemd fragment, en er
kwam voor 3 jaren een ruil tot stand tusschen ons fragment en het „Narreschip"
van Bosch. 't Louvre Ikon deze Bosch wel tijdelijk missen, want te
Parijs waren drie werken van Iheronimus, waaronder de ontwerpteekening
van de schilderij die eertijds meer benend stond als „die blauwe Schuyte".
Die naam komt voor op een prent van P. van der Heyden uit 1559, bij
Cock te Antwerpen uitgegeven.
De „blauwe Schuit" was een spotgilde van groepen van onmaatschappelij ken,
die o.a. op Vastenavond spelen opvoerden. Zij worden in Breda, den Bosch
en Bergen-op-Zoom vermeld.
Het „Narreschip" behoort tot de „duvelrijen", tot de boertige genrebeelden,
tot de „drSleries". Maar het staat heel dicht bij de natuur. Er behoort
niet veel fantasie voor om te zien waar Iheronimus Bosch het motief voor
zijn Narreschip vandaan haalde. Met Benige verbeeldingskracht immers
zien wij het Narreschip, van wielen voorzien en door paarden getrokken.
Wij zien dan het schip niet op het water, maar boven de menschenzee uitkomen
als praalwagen in den Carnavalsoptocht te 's-Hertogenbosch.
Dddr moet Iheronimus het motief voor zijn scheepsleen met zotten hebben
opgedaan, ddt is wel zeker. Maar onmogelijk is het niet, ja, 't is zelfs
waarschijnlijk dat hij zelf den praalwagen voor den satirieken stoet had
ontworpen.
In ieder geval moet die wagen groot succes gehad hebben. Wij zien hem al
boren de menigte uitwaggelen. De zot met zijn staf, de marotte, in de hand,
zit op den bok en ment de paarden. Groene takken hebben ze aan den
mast gebonden, een heele boom boven in den mast van het scheepje bevestigd.
't Is een heidensche wimpel, die het Narreschip voert, want wat is heidenscher
voor den Middeleeuwer, dan de halve maan, daar hoog in het schip.
'n Achttal mannen en twee vrouwen zitten in het scheepje. Ze hebben meer
drinken dan eten aan boord. Want behalve het bordje met radijzen, daar
zullen zij het gedurende de vasten mee moeten doen, hangt er alleen een
koer aan 'n touwtje. Ze mogen er niet aankomen, maar wel naar happen.
Maar als één 't lekkers bijna te pakken heeft, dan slaat er een ander tegen
het touwtje .... en weg is de koek 1
Drinken genoeg aan boord, ea is er op de voorplecht al ziek van, de nar
op z'n bok neemt nog een slokje, aan de achtersteven is 'n slimmerik bezig
de koekhappers te verschalken, maar 'n vrouw heeft hem in de gaten ... .
't lijkt 'n hardhandige tante 1 Zoo is alles bezig in hef schip van den nar,
en nu tracht de tiende man hiervan te profiteeren. •Want in den mast hangt
3
33

de napoen, 'n vette, met kastanjes gevuld, gereed om gebraden te worden.
En dat „panblaar" gevogelte hangt aan den praalwagen hoog in den mast,
't vischje aan de boegspriet, dát wordt voorloopig het maal. Maar een is
er die ze vechten laat om de koek, om stiekum de kip af te snijden.
Is het niet heel waarschijnlijk dat zoon praalwagen als 'n echt feestnummer
in den Carnavalsoptocht heeft meegereden ?
Maar de Pater dan ?
Dat zou je nu niet moeten probeeren I
't Zou onzinnig en smakeloos en .... verboden zijn.
Maar we zijn in de vijftiende eeuw, en het met spot geeselen van een
uitgemergelden smulpaap was toén zeker niet onzinnig.
Wij weten langzamerhand wel allemaal dat in die dagen een deel der
geestelijkheid 't er niet naar gemaakt laad, zich er niet naar gedroeg,
om van spot verschoond te blijven.
Trouwens in dien tijd non men van alle zijden tegen een stootje, en zeker
tegen een grap, en met Carnaval was veel geoorloofd en weinig verboden.
Wij twijfelen er geen oogenblik aan of Iheronimus Bosch heeft het Narre..
schip gezien, niet in zijn .verbeelding, maar met zijn eigen Dogen.
Want om zóó schoon een verbeelding te schilderen, moet men ze gezien
hebben. Bosch heeft het grijs van de pij, 't gebroken wit en 't zwart
van de leap, 't heele gamma van het paars en het rood van de kleedij gezien.
Hij heeft de verhitte tronies van de pretmakers goed opgenomen. Maar
hij zag ook hei hout van de plank, de ronde radijzen met de afgeknipte
staartjes op hei witgarden bord, en de tinnen kroes.
Dit en veel meer had hij gezien, toen al die werkelijkheden op vleugelen
der verbeelding werden gedragen tot een zoo schoon herinneringsbeeld, dat
de beschouwer nu, na zooveel eeuwen, dat dagenlang niet meer Kwijtraakt.
Hij nam het scheepje mee op de zwarte wateren der vergetelheid. Op den
voorgrond is het als een poel, op den achtergrond lost het zich op als een
meer ineen wonderlijk blauwgroene klaarte, waar de roze wimpel sprookjesschoon
in wappert.
Vreemde figuren nomen als duivelsverlokking uit het inktzwarte water
op den voorgrond. Zij zijn angstig-echt van bewegingen type, maar vooral
van fleur, die uitgekleede Kerels met hun rood-verweerde gezichten. Eén
heft er zwemmend, angstig den loop boven water houdend, een coupe;
't moet Kostbaar zijn 't vocht in dat tooverglas, want de zwemmer is
doodsbenauwd er een druppel van te morsen.
Werkelijkheid en sproke, natuur en verbeelding.
Toen Bosch den nar schilderde in zijn grijszijden pall, zag hij in het
gebromde Kereltje een insect, de linten aan zijn rokje worden als voelhorens,
34

de plooien in het buis als het schild-harnas van een gedierte, de kromming
van den rug als van een wesp.
Toen hij in pleuren van brons en olijven den boom schilderde in den mast,
zag hij er een gil op z'n nest big, en toen hip het hoen penseelde dacht lno
aan thijm en peterselie, en de boschbessen die er bij gegeten moeten worden,
en zij kwamen op het paneeltje.
Maar met welke onzegbare pracht is dat alles geschilderd ? 'i Felste
karakter in de figuren is in uiterste verfijning van kleur en toon, en met
groote Dracht in de penseelvoering uitgedrukt. Geen photo geeft van de
coloristische beteekenis van het werk ook maar een flauw beeld, misschien
is echter op eene reproductie wel te zien hoe de kleine Doppen breed en groot
gemodelleerd zijn. Op neus, julibeen en voorhoofd, zitten van die typische
„emp&temenfen" die de kenner vooral als het kenmerk van Bosch' techniek
zou herbennen.
Wij geldoven dat de naam „Iheronimus van Aken, gezegd Bosch." niet
éen oeuvre debt, en dat er zeer veelBosch'en zijn, die met meesterlheronimus
niets te maken hebben.
't Narreschip is niet alleen Ize'él zeker van den grooten vijf tiende-eeuwschen
realist, maar 't is een zeer sterk staal van zijn werk.
Het is de Bossche praalwagen uit den Carnavals-optocht, die hem hier bij de
werkelijkheid hield. Hier is hij de scherpe waarnemer, de schepper van het
genrebeeld, dat over Breughel in Browner de zeventiende-eeuwsche
Hollandsche „petits-maPtres" bereikt.
Bijna twee eeuwen vóór fan Steen werd dus in de Nederlanden op moraliseerende
wijze, maar héél scherp, naar de natuur gezien, was de Hollander
een weergaloos teekenaar van beweeglijke figuren, en was zijn netvlies
verfijnd tot het opnemen van kleur en schakeering, en gevoelig voor harmonieën
van de edelste, maar ook van de Drachtigste soort.
Want het is niet in afgezwakte en vergrauwde nuance, maar in waarachtige
kleur, dat Bosch de wereld ziet.
In normalen tijd zouden wij slechts naar de Vlaamsche zaal van het Rijksmuseum
behoeven te gaan, om dit nog eens duidelijk gewaar te worden.
Daarhangteen prachtig plein werkje van B ro urne r, en een uitstekende Teniers.
David Terriers, die in zijn onwezenlijke hermissen zoo flauw is, en in
zijn leege herbergen zoo vervelend Ilan zijn, is in de bedoelde „Bekoring
van den H. Antonius" vol fijnheid en distinctie, maar het is bijna een
grisaille. Vergeleken met Brouwer, maar vooral met het Narreschip, is het
schilderijtje van Terriers „een v 1 uc ht in het grijze", en demonstreert
overduidelijk de vermoeienis van het Vlaamsche land, na den
ondergang van den blonden pleur- en lichtgod Rubens.
35

Het „Narrenschip" heeft een drie-tal jaren in het Amsterdamsche museum
op onze vijf tiende-eeuwsche sterke schilderkunst, een nieuw licht geworpen.
Er hangt in hetzelfde Museum een stuk, uit de school of een oude Kopie naar
een fragment van hef beroemde werk van Bosch te Lissabon, dat wij met
de pracht van het Narreschip nog in de Dogen, anders zien. De oude copie
wordt decoratief, naast de treffende atmosfeerschildering van „la nef des
fous." Ontneemt men deze atmosfeerschildering aan een werk van onzen
meester, dan heeft men de bloem er aan ontrukt, de parfum er van
weggenomen.
Reeds in de vijf tiende eeuw zag blijkbaar Iheronimus Bosch door onze
waterrijke luchten, het licht gefilterd tot iets zéér }kostbaars.
De zuiderlingen hadden altijd te veel licht, voor hen was het kopergeld
geworden. Maar bij ons in het Noorden waar, ook midden in den zomer
de zon ons zoo voorzichtig bedeelt, komt het licht door onze zware regenluchten,
tot ons als een gouden kostbaarheid.
Onze schilders gingen dan ook, en blijkens het „Narreschip" niet alleen
in onze zeventiende eeuw, met deze edele stof om als alchimisten, trotsch
op dat goud, dat zij op hun palet de natuur wisten te ontwringen.
Zóó ver is de „vroege" Bosch nog niet als hij de „Bruiloft te Cana"
schildert, wél echter ontbeert hij Zuid-Nederlandsche zwier, en toont een
eerder Hollandsche rechtzinnige stijfheid, in den trant van Bouts. Zijn
figuren, en dit schijnt karakteristiek voor het Noord-Nederlandsche, behouden
op het eind der vijf tiende eeuw, het eerder middeleeuwsche hortende en
stootende rhythme. De ongesloten compositie van het schilderij dat nu
in hef Boymansmuseum hangt, geeft blijk van een onbevangen natuurobservatie,
even karakteristiek als de strakheid en de, — ook geestelijke, —
gewrichtsstijfheid zijner figuren.
Van Rotterdam naar Madrid ligt voor den hedendaagschen beschouwer
niet alleen een groote letterlijke afstand, maar geestelijk zijn de meesterstukken
„de Hooiwagen" en „de Tuin der lusten" wel zeer verwijderd
van de „Bruiloft" te Rotterdam. In het Escoriaal geeft de visionnaire
Bosch zijn rijkste werken. Een fantasie, slechts in haar vormen door de
diepste en nauwgezetste natuurbestudeering gebreideld, treedt hier en ook
in het groote altaarstuk : „de Verzoeking van St. Antonius" te Lissabon,
aan het licht ; 'n hallucinatie in de koorts van den doodsstrijd der middeleeuwsche
wereld geboren en met de schijnbaar rustigste zekerheid
naverteld, een volstrekt uniefverschijnsel in de Europeesche schilderkunst!
Trouwens in geen andere der kunsten heeft een zoo samengesteld
verfijnd wezen. zijn benauwenissen weten te uiten. Vooral in „de Tuin der
lusten" onttrekt Bosch zich aan elke vergelijking, en is zijn fantasie van
36

z00'h imarltjk eigen-aard, i ij oo p1aats en tijdloos, dat zij zeker
niet met de woorden bizar en burlesk wordt omschreven.
In het bizarre en in het burleske is de Bossche meester misschien het eerst
en het langst gewaardeerd. Als wij in Huizinga's Herfstij der Middeleeuwen
lezen : „Het Breughelsche element is in de kunst omstreeks 1400
reeds ten volle aanwezig", dan h eeft hij zeker gelijk, te wijzen op Melchior
Broederlam, de Nederlander die, na schilder van den Vlaamschen
Graaf Lodewijk van Male te zijn geweest, big diens schoonzoon den eersten
hertog van Bourgondië in dienst kwam.
Te Dijon geeft l3roederlam's werk van wat Huizinga noemt het „breugheleske",
reeds zéér vroeg blijk in de vijf tiende eeuw. Maar het mag
verwondering baren, dat de schrijver van het populaire boek over de late
middeleeuwen niet rept van Iheronimus Bosch, die tusschen Broederlam en
Breughel in met zijn „diableries" en „dróleries" zeer karakternol in staat.
Tot de soort werken waarin het genreachtige werd aangezet tot het
burleske, behoort het schilderij de „Kruisiging" in het Museum te Gent,
in zooverre als de schilder naar de levendigheid van zijn temperament,
in sterke dramatiek, toch onmiddellijk naturalistisch is. In dit werk is
hij een der vaderen van het breede Nederlandsche realisme, zooals zich
dat in den loop der volgende eeuwen zou uitzetten. Dit neemt echter niet
weg dat Bosch in „de Kruisgang" en aanverwante werken, volop moraliseerend
is.
Op de wijze van de late-middeleeuwen houdt de schilder den beschouwer
een spiegel voor, in het schrijnende tafereel van Christus' bespotting op den
lijdensweg. Het is meer naar den geest van dien tijd de menschen het boosaardig
afschrikkende, dan het goede aanlokkelijke voor te houden.
In al de werken, die zich wat karakter betreft, om het Gentsche schilderij
groepeeren, dringt zich vooral op : Ziet menschen, zoo boosaardig verachtelijk
zijn wij I Pas daarna wordt men het gewaar : Zoo edel, zoo
lijdzaam was de Christus!
Welke zijn nu die werken, die tot de serie der lijdensgeschiedenis behooren ?
Wij hebben dan een Ecce Homo schilderij uit de vroegere collectie Kaufmann
te Berlijn, nu te Frankfort in het Städelsche Kunstinstituut. Het accent
valt geheel op het spottende volk.
Op een klein vierkant schilderij in het Escoriaal is de prachtige Christus
meer hoofdpersoon, en het geheel meer middeleeuwsch.
Op de „Doomenkroning" te Antwerpen treffen de realistisch schoone
Doppen rondom den hoofdpersoon wel het meest, de Christus is er glad-af
onbeduidend. Dat is Hij eigenlijk ook op de ronde „Bespotting" in het
Escoriaal. Uit dat werk, dat met kleine variaties in een drieluik in het
37

zelfde Spaansché Museum te zien is, tusschen rechts een „Gevangenneming"
en links een ,yGeeseling van Christus", herinnert men zich vooral de hevige
beweging van de gepantserde vuist van den soldenier, en van dien andere,
die met een stok de doornenkroon in Jezus' hoofd drukt, en hierbij zich
met een been op een tafel steun geeft.
En dan is er die zeer bijzondere „Veriooning van Christus aan het volk"
in de collectie G. Johnson te Philadelphia, waar meer ruimte in is en waar,
op een estrade van barokke architectuur, Jezus te schande staat.
Hier is Bosdi de voorganger van Lucas van Leiden, terwijl de gravure van
Lucas, waar wij op doelen, haar vervolg en glorieuze beëindiging vindt in
Rembrandts beroemde ets : „Christus aan het volk vertoond."
Op het schilderij „de Kruisdroging" uit de verzameling Léon Cordon te
Brussel, grijpt ons vooral de figuur van den boer die Christus het Kruis
helpt dragen. De eieren waarmede Simon van Cyrene naar de stad toog
om ze te verkoopen, hangen in een mandje op zijn rug, en zijn echte boerengezicht
is in alle opzichte Breughel waardig. Ook op de „Christus voor
Pilatus" in het Princeton Art Museum te New- Jersey, zijn het de schriftgeleerden
en oversten des vollis met ringen in neus, boven- en of onderlip, die
de aandacht vasthouden.
Op het Gentsche schilderij zijn de twee elementen de bulder en de beulen
het schoonst verbonden. In de opeengedrongen compositie is in de bijeenvoeging
der karakterkoppen, de stuwing van den opgang ter gerechtsplaats
bewaard, en te midden van al de opgezweepte karakters is de Jezusfiguur
stil. Maar geenszins onbeduidend. Te midden der joelende en scheldende
menigte wordt het Lam ter slachtbank gevoerd, tusschen de beide boeven,
die met hem gekruisigd worden. De gelijkenis tusschen den „goeden moordenaar"
en ,Jezus is wel zeer treffend, terwijl de verstokte zondaar op het
voorplan van de schilderij met zijn karikaturaal profiel geheel opgaat, —
en hoe hevig van uitdrukking ook, —schuil gaat onder de jouwende menigte.
Geheel links onder vinden wij twee vrouwenkoppen, waarvan vooral die
van Veronica onder haar sluier van wisselende pleuren (groen-blauw-geel)
met den zweetdoek, waarop Jezus aangezicht werd afgedrukt, bijzonder
treffend is.
En hoe belangrijk zijn de karakterkoppen der beulen, schriftgeleerden en
phariseeën, en slechts Leonardo da Vinci zal met evenveel overtuiging in
den zelfden tijd studies maken, waarin hij de juistheid der expressie zoekt
door haar te overdrijven.
Een van Bosch' oudste biografen Don Felipe de Caevara schreef reeds :
„bij zijn dood verkeerde men door de vele werken van imitatoren in grootera
twijfel omtrent de echtheid zijner schilderijen", maar ook ik durf vol te
38

houden dat Bosch nooit iets onnatuurlijks in zijn leven geschilderd heeft,
met uitzondering van de dingen, in hel en vagevuur."
Op de schilderij in Gent staat, al is alles er ook sterk nadrukkelijk, niets
onnatuurlijks.
Ziet de uitpuilende Dogen der kriischende mannen tegenover den moordenaar
op den voorgrond, of kijkt naar den monnik rechts boven, vlak voor
het lijdende, gelaten gezicht van den rouwmoedigen zondaar, de weinige
haren, die de tonsuur hem liet, rijzen in woede te Berge.
In een vizieriielm, die men uitbundig zou willen noemen, gaat het vette
.glimmende gezicht van een zelfgenoegzamen krijger schuil, de snorren
opgedraaid als bij een „miles gloriosus" past. Naast hem staat een herel met
de muts van een toovenaar, de rand met sterretjes bezaaid, en de punt
verloopt in een staart als van een komeet. Er is een beul met een pleister
op zijn loop, waarvan Carel van Mander schreef, dat het een portret was
van een berucht leelijken sergeant uit Haarlem ..
't Is een gelukkige omstandigheid dat een tiental jaren terug een ,,Judas
kus" in het Rijksmuseum kwam, die ons van dézen Bosch een denkbeeld
geven lean.
Maar zelfs wij, menschen van een tijd die toch in de letterkunde en de
muziek wendingen naar het fantastische hebben Dunnen volgen, zijn nog
betrekkelijk onbekwaam om den hédlen Bosch te omvatten.
Martin Schongauer moge hem, met minder fantasie, met een „pijniging
van St. Antonius" voorafgaan, de Goya van de „Caprichos", de „Desastres"
en de „Tauromaquia," moge hem in den aanvang van de negentiende
eeuw met minder beeldende bracht vervolgen, het Noord-Brabantsch genie,
in ellen zin een duivelskunstenaar, staat als een hoog en grillig gebergte
in de Europeesche lunst.
Middeleeuwer, heeft hij de laatste achtendertig jaar van zijn lenen
medegewerkt aan den bouw van Nederlands schoonste Cathedraal. De
bouwmeester Duhameel lean niet anders dan hem geraadpleegd hebben
bij versiering van de lichtbogen van een zijschip, boertige kogels die
uniek zijn in de geschiedenis van de gothiek. Voor de 0. L. Vrouwe
kapel teekende Bosch glasramen. Bij het vertrek van de geestelijkheid
in 1629, veroorloofde Frederik Hendrik de evacuatie van zes schilderijen
uit de kerk ; zij gingen verloren.
Een deel van zijn oeuvre, wij schreven het reeds, is tijd en plaatslocs.
Philips 11, de beste kunstpenner onder de vorsten van zijn tijd,
voelde zich mogelijk verwant aan Bosch' genius. Zijn wonderlijkste
schilderingen Kwamen onder dien vorst, maar ook onder diens Kleinzoon
39

Philips IV naar Spanje. Misschien zijn „de Droomen" van Francesco
de Quevedo de meest directe litteraire neerslag van Bosch' schilderijen in
Spanje. In die werken schiep hij in waarheid visionaire vormen. Want
vóór de microscoop en het diepzeeonderzoek, schiep hij intuitief een flora
en een fauna die eeuwen later ten deele zou blijken te bestaan.
Maar zijn figuren kunnen toch ook „recht en slecht" zijn als die van
Bouts, en de Hollandsche gave om alles, ook het heilige dichtbij te trekken
en in het dagelijksch leven over te brengen, heeft hij in hooge mate bezeten.
Zij spreekt uit de „Driekoningen" te Madrid, maar niet minder uit „de
Verloren Zoon" te Rotterdam, waar zijn Nederlandsch genie, in eenvoud,
met died natuurgevoel en onnavolgbare kunde, den weg vrijmaakte voor
het Brabantsche genie der volgende eeuw : Boeren B r e u g h e 1.
40

IV.
DE ZESTIENDE EEUW. — De „nieuwe zoete stal" komt
de Nederlanden binnen. Lucas van Leiden
en fan van Scorel.
ij zagen in de vijftiende eeuw een rijke school van schilders
in Vlaanderen een verblindend schoone werkzaamheid
tentoonspreiden. De deftige hoveling van Eyck moge allen met het sterke
realisme van zijn machtige portretkunst overtreffen, de anderen hebben
allen, met een eigen karakter, bijzondere beteekenis in wat toch aandoet
als een gesloten school. Rogier van der Wegden is meer naar het religieuspathetische
gericht, de zg. Meester van Flémalle meer naar de intimiteit,
Dirk Bouts heeft meer schuchterheid en ascese, Hugo van der Goes neigt
meer naar het ruimtelijk-barokke, Memling naar het legendarische en
Gerard David naar het poëtische. Wij zagen nuchteren Hollandschen zin
bij Geertgen en visionaire fantasie bij Iheronimus Bosch. Maar allen te
zamen geven zij aan de Nederlandsche vijf tiende eeuw een luister, die niet
onderdoet voor het Italiaansche Quattrocento.
In de zestiende eeuw gaat dit anders worden. Aarzelen wij in de vijftiende
eeuw in het geven van onze hoogste bewondering tusschen Noord en Zuid,
tusschen Vlaanderen en Italië, in de zestiende is er geen aarzeling meer
mogelijk: zij is de eeuw van land en volk, dat met de groote genieën van
Florence, Rome en Venetië, het beeldend vermogen tot de hoogste hoogte
heeft opgestuwd.
De groote figuren waarin Italië aan het einde der vijftiende eeuw haar
beteekenis ten toon spreidt, moesten in het Noorden wel aller Dogen tot
zich trekken en, in het algemeen tot schade van hun lunst, de noordelingen
tot nabootsing dwingen. Er ontstaat onder de beeldende kunstenaars een
„romanisme" dat zich de verovering van het Italiaansche intellectualisme
wil toeeigenen, en de gebaren der Italiaansche figuren imiteert, zonder dat
41

zij de uitdrukking zijn van het noordelijk gevoel, en ze daardoor overdrijf t
tot de caricatuur. Zij geven eigen kleurdiepte prijs voor lichtere en Drachtiger
harmonieën, die niet van onze streken zijn. Hoe Italiaanscher zij zich
tonnen, als des te „moderner" worden zij gewaardeerd door de litterair
geschoolde noordelijke humanisten.
De Vlaamsche manieristen „zien" niet zelf, maar teekenen „denkend"
naar de mode. Bij veel beweging in de figuren, is er geen waar leven in de
composities van Barend van Or le y of van zijn leerling P ie t er
C o e c h van A e 1st. Zij geven den eigen meer gesloten aard en eigen
onderwerpen prijs, in gemaniereerde tafereelen met mythologischen inhoud,
als 'n Jan Co s s a e r t van Ma b u s e. Eenvoud gaat verloren voor
onechten wereldschen zwier, als bij Michel Co x ie of Frans Fio r i s.
De laatste Bruggenaar Jan Provoost tracht van de school te redden
wat er van te redden valt, terwijl Lance lo t B 1 o n d e e 1 Italiaansche
ornamenten nabootst met een ijver, een betere zaak waardig... .
De Renaissance in het Noorden komt niet als die in Italië, om de bijkans
verbroken banden met de natuur weer aan te knoopen. Door stereotiepe
herhaling onder Byzantijnschen invloed, was in de Middeleeuwen in Italia
de Dunst van „de heelding" verloren gegaan, en in ieder geval niet bij machte
geweest de nieuwe volkeren in die kunst te scholen. Na eeuwen van diepe
inzinking, waarin de kunst van liet „teelden" in de plaats trad van die der
„heelding", worden de tijden weer rijp, en zijn de kunstenaars het hellenistisch
niveau in Italië weer gaan naderen. Wel eeuwen heeft het geduurd
voor de barbarenvolken zich met oneindigen studiezin Deerden naar de
uitbeelding der werkelijkheid; de Renaissance in Italië is minder een
weerkeer tot de klassieken, dan een gang naar de natuur.
In de lage landen is er van aanknoopen van verbroken banden met de
natuur geen sprake, eerder het tegendeel.
Die banden waren gedurende de vijftiende eeuw zoo hecht als zij ooit
ergens geweest zijn. Maar de zin voor een nieuw en breeder leven oefende
een bekoring die, aan het eind van een wereld, wij zagen dit in Iheronimus
Bosch, de beste geesten opende voor den zuidelijken invloed, vooral als hij
zich aandiende in de wereldomvattende wijsheid van da Vinci, in de serene
harmonie van Rafaël, in de christelijke zelfkwelling van Michel Angelo,
of in de zinnenbedwelmende kleurenweelde van Titiaan.
Reeds in de portretten van den aanvang der zestiende eeuw, in de lage landen,
zien wij de rustige zekerheid van het vorige tijdvak verloren, de biddende
mensch is de lezende man geworden, er is niet meer de rustige harmonische
geestesgesteldheid der middeleeuwen. Wij zien den zestiende-eeuwer op
zijn portretten door vreemd gerucht gestoord, maar ook: de bewustwording
42

Portret van Pieter Coeck, geb, te Aelst 1502, f te Brussel 1550.
Gravure van Jerome Wierix, uitgegeven in 1572 door Jerome Cock.
staat hem op de trekken te lezen; hij ziet een wereld onder de Dogen,
die door de stoutmoedigheid van zeevaarders en natuurvorschers oneindig
ruimer is geworden.
43

Indien wij meenden in Vlaanderen slechts verlies te boelen, zouden wij ons
vergissen. Bij den aanvang der eeuw reeds is er te Antwerpen een meester
die een, zij het voorloopige harmonie, tusschen Noord en Zuid vindt:
Q u i n ten M a t s ij s. Juist een eeuw voor Rubens zal hij de bruiloft
tusschen Italië en Vlaanderen inzetten.
In een werk als de vermaarde „Nood Gods"-tryptiek, tusschen 1588 en' 9Y
voor het gilde der schrijnwerkers van zijn vaderstad gemaakt, geeft hij
het vroege uur van de verbintenis van noordelijk karakter en zuidelijke
schoonheid, zooals Rubens het late uur van deze samensmelting zal zijn.
Wij behoeven op den „Nood Gods" te Antwerpen in het Museum, den
diep deerniswekkenden Christushop maar te bezien, om overtuigd te
zijn dat de Vlaming zijn mysticisme niet opofferde. 't Christus lichaam
geeft in zijn drastische lijkstijfheid een prachtig voorbeeld van sterfrealisme,
maar toch is vergeleken met Rogier v. d. Wegden, Matsijs' werk vermild,
en in den samenklank van de geheele groep leeft een monumentaliteit
van Italiaansche huize. De Fleur mag dan wat ingeboet hebben in Dracht,
zij onderging vanuit het Zuiden een merkbare verteedering. Om de Doppen
der vrouwen waart het geestelijk geheimzinnige van Leonardo da Vinci,
door Matrijs bijzonder bestudeerd. Hoe boeiend zijn ook de zijluiken:
de beulen op het linkerpaneel zijn herels als Shakespeare ze ter stoffeering
zijner drama's aanwendde. Salome, op den rechtervleugel is in haar
Italiaansche kleedij betooverend pervers. Toen Quinten de steenera kruik,
de vlammende takkenbosschen of de rijke brocaatstof op het andere zijluik
schilderde, benaderde hij de ziel der dingen, drupte hij de stof uit, als
zijn vijf tiende-eeutvsche voorgangers en als de „kleine meesters" der zeventiende
eeuw het hem niet verbeterden.
Wenden wij onze blikken naar Holland, dan zien wij onder de kunstenaars
die niet de reien der schilders te Antwerpen zijn gaan dichten,
maar in het Noorden verbleven, een langzamer prijsgeven van de gothische
elementen en een, aanvankelijk, mindere geestdrifthet Italiaansche voorbeeld
te volgen. Wij zien dit zeer duidelijk op de vleugels van het hoogaltaar
van de St. Nicolaaskerk te Calcar, van Jan J o e s t , een schilder
die van 1518 tot 1529 in ieder geval te Haarlem werkte. Met heel veel
goeden wil heeft men in zijn werk Benige verwantschap kunnen speuren
met Geertgen en met Bosch. Hij schijnt ons toch vooral een vijf tiende eeuwer
die veel heeft gereisd, sommige zijner koppen zijn sterk geindividualiseerd,
andere, zeer verschillend beinvloed en geidealiseerd. Waarschijnlijk is
dezelfde kunstenaar bekend onder twee andere namen, die van j u a n
d e Ho 11 a n d e, schilder van een altaar in de Cathedraal te Palencia,
44

hem te Brussel in 1505 door den Bisschop Juan de Fonseca besteld, en
die van Jan der N ie d e r 1 an d e r, die van 1491 tot '94 te Wittenberg
zou gewerkt hebben.
Een duidelijker omschreven figuur is Jan Mo s t a e r t die, naar de
getuigenis van Van Mandec, hofschilder van Margaretha van Oostenrijk
zou geweest zijn. Nu wordt vrijwel aangenomen dat hij tot ongeveer zijn
vijf en vijftigste jaar te Haarlem, waar hij omstreeks 1475 geboren zou zijn,
werkte, om daarna bij de opvolgster van Margaretha, Maria van Hongarije
in dienst te treden.
Zijn groote altaarwerk voor de Sint Bavo is verloren maar uit zijn te
Brussel, Amsterdam en Kopenhagen bewaarde sacrale werk bomt een
onrustig componeerende schilder ons tegen, zonder groote aantrekkelijkheid.
Zijn portretten lijken ons het beste deel van zijn werk, en bewondering
hunnen wij geven aan het portret van een hoogera heer in hermelijnomzetten
mantel, met grijze handschoenen, tegen een achtergrond, waar, van een
gothische steunbeer tot een Venetiaansche daktuin, alles bijeengebracht
werd, wat de tijdgeest in de bouwkunst als modern ervoer. Die architectuur
gaat over in een landschap met, boven in de lucht, het visioen van de Tibur.
tijnsche Sibylle. Maar al dit „tijdsche" kan de waarde van hef eeuwige
in hef stille gelaat van den geportretteerden, en zijn voorname elegante
terughoudendheid, zoomin aantasten als het ons het genot dat de kleur
biedt, bederven lean.
Meer karakteristiek Hollandsch dan Mostaert, kwamen de werken van
den „Braunschweiger Monogrammisten" de kunstgeleerden voor.
Nu wordt een schilder die in de „Stádelsche Galerie" te Frankfort een
„slecht gezelschap" schilderde, zonder terughouding naturalistisch, en die
met veel zin voor het pittoreske detail de eerste Hollandsche (slechte)
zeden schilder is, Jan v an A ms t e 1 genoemd. Men neemt aan dat
hij, omstreeks 1500 geboren, van 1527 te Antwerpen werkte, zijn naam
wijst echter naar Amsterdam dat nog een uiterst bescheiden rol speelde in
het leven van het Noorden. Onder den rook van de latere wereldstad was
vóór 1470 te Oostsanen Jacob C o r n e 1 i s z geboren. Van den Zaan
gekomen, zal hij aan den Amstel een groote werkzaamheid ontplooien.
Zelden zal uit een drietal werken van een kunstenaar een duidelijker beeld
van den aard en van de ontwikkeling van zijn kunst oplichten, als dit
het geval is in het Rijksmuseum, waar een Calvariënberg, een fragment
van een altaarstuk, en „Saul bij de hels van Endor" bijeenhangen.
De Calvariënberg geeft een compositie van talrijke figuren rond den ge.
kruisigden Christus. Hei werk herinnert er aanstonds aan dat Cornelisz
van Oostsanen ,uóór 1470 geboren moet zijn. Zijn schilderij is als een
45

gouddoorweven wandtapijt, en hoewel verschillende vrouwenfiguren
nieuwmodisch, d.w.z. Italiaansch gekleed zijn, is het ineengedrongen passieverhaal
middeleeuwsch verhalend gedaan. Is dit een werk uit den aanvang
van zijn werkzaamheid, „Saul" moet er het einde van zijn. De bijna
naakte hels op den voorgrond, omgeven door haar helpsters, bezig met
tooverkunsten, staat onder zoo directen invloed van de Renaissance, in haar
hooggin vorm in Italië, dat het voor de hand ligt dat van Oostlanen in dit
werk geheel onder den indruk is van zijn, na een langdurig verblijf te
Rome, weergekeerden genialen leerling fan van Scorel.
't Meest getroffen worden wij zeker voor het fragment van een altaarstuk
waar de portretten van de knielende schenkers, 'n burgemeester en schepenen
van Amsterdam, een hoog denkbeeld geven van Oostsanen's rustigen blip op
de werkelijkheid, en van zijn palet. De rechterhoek van het fragment
is gevuld met den sleep van het gewaad der Madonna; achter het hoof d
van den schenker wijst een stuk blauwen mantel op een patroonheilige.
Het fragment is duidelijk de rest van een beeldstormende wandaad, maar
het is nog groot genoeg om te zien dat, als de opdracht van Oostlanen dicht
bij de natuur houdt, deze eerste meester van Amsterdam een belangrijk
schilder is. Zoo prefereeren wij verre zijn, waarschijnlijk, zelfportret
uit het jaar van zijn dood 1533, boven de Salome uit 1524, waarin hij
Zich moeite geeft, zuidelijke gratie in het popperige vrouwtje, en met nog
minder succes klassieke waardigheid in de architectuur, tot uitbeelding
te brengen. In het voor den tijdgeest karakteristieke werk in het Mauritshuis,
is eigenlijk het landschapje alleen voluit aantrekkelijk.
Voor de kunst van meer belang dan Amsterdam was intusschen Leiden
geworden, mede door de werkzaamheid van den, in 1468 geboren, C o rnelisz
Engelbrechtsen.
't Is niet gemakkelijk deze Engelbrechtsen naar waarde te schatten.
Hebt gij het ongeluk voor zijn Grafleggings altaarstuk in 1526 voor
het klooster Hartenpoel bij Leiden geschilderd, te dennen aan Quinten
Matrijs, dan valt uwe belangstelling voor dit werk waar, uitgenomen
de doode Christus en de in stille smart verzonken Moeder, niets
aantrekkelijk is.
Van vijftiende-eeuwsch evenwicht, van stille Hollandsche ingetogenheid
is niets meer over, in dat andere groote stuk in het museum te Leiden „het
Kruisigings altaar". Wddr men den invloed van Geertgen's innige kunst
moet zien bij Engelbrechtsen is ons steeds een raadsel gebleven, meer voelen
wij voor de opmerkingen, dat hij op zijn wijze houtsneden van Durer
en Burgkmair heeft verwerkt. De als regel ongemoti eerde bewegingen
van zijn figuren, het rekken en wringen, als een uitdrukking van het pathe-
46

De ring, kopergravure toegeschreven aan Lucas van Leyden, 1491-1533,
tische in de lichamen van de gemartelden, de onrust van heel de compositie
is slechts te waardeeren als een neerslag van den tijd, en verklaarbaar als
veroveringszucht naar nieuwe beeldmg.
47

Zijn Fleur vraagt bewondering, vooral als zij in meer stille werken als
de „spijziging der vii{duizend" de elegante postooms der vrouwen
glans verleend, of als zij, zooals in een plein paneel in een particuliere
verzameling te Weersen, de „Verstooting van Hagar", figuren en landschap
weet te binden....
Met dat al zal Cornelisz Engelbrechtsen het meest gewaardeerd blijven
in zijn leerling, den vroegrijpen Lucas v an Leyden. Als in de
verhouding Verrochio-Leonardo zoekt men gaarne wat hef jonge genie
van Lucas, Engelbrechtsen gebracht heeft, hoewel in een schilderijtje
als de „onthoofding van Johannes" de invloed van Engelbrechtsen
duidelijk zichtbaar is op het schilderskind Lucas.
Van Lucas' vader weten wij slechts het beroep. Niets van zijn werk is over.
Zijn zoon, die op 14 jaar zijn eerste Kopergravure dateerde, begon zijn
loopbaan vroeg, hij zou haar ook vroeg eindigen; in 1494 geboren zal hij
39 jaar oud in 1533 sterven, natuurlijk zonder ons de volle maat van zijn
groot talent te hebben geschonken. Na Geertgen tot St. Jans is hij de tweede
meester in Holland, die te vroeg aan onze kunst onttrokken wordt.
Minder gemaniereerd als Dürer is zijn v roeg grafisch werk voorHollandsche
Dogen vaak aantrekkelijker dan dat van den Duitschen grootmeester; in
latere gravures neemt hij, als in „de Melkmeid", zulke echt Hollandsche
onderwerpen op, dat hij er mede de zeventiende eeuw door aankondigt.
Ilan de rol die Lucas als Italianiseerend renaissancist gespeeld heeft worden
wij ons het diepst bewust voor zijn, in 1526 geschilderd, hoofdwerk: het
vleugelaltaarstuk met het „Jongste Gericht" in de Lakenhal te Eetden. De
afstand die het noordelijke volgen scheidt van het zuidelijke schrijden,
treedt er evident aan den dag. Niet hef machtige geluid van de bazuinen
van Michel Angelo roept de menschheid ten oordeel, maar een schril trompetje
doet de dooden uit de graven reizen. Wij staan niet als in de Sixtijnsche
napel voor den Rex tremendae majestatis op den Dies irae, als
de menschenzielen dwarrelen als verwelkte bladeren, maar in een dun Aprilluchtje
lomen bibberend van koude de halffiguren van de Apostelen boven
hun wolkenbank, rechts en links van den eenzamen Rechter. Laat zich de
afstand tusschen Michel Angelo en Lucas niet meten, de vergelijking tusschen
Lucas en Barend van Orley dringt zich op.
Lucas zal bij het bezoek dat hij in 1521 aan Antwerpen bracht, en waar de,
uit het dagboef benende ontmoeting, met Albrecht Durer plaats vond,
van Orley's, in 1519 bestelde, „Laatste Oordeel" wel, althans in opzet,
hebben gezien. Van het uitbundig levende, en ietwat bespottelijk zwierige,
waarmede van Orley de serene „Disputa" van Rafael vertaalde, bracht
hij niets mede. Wel poogde hij, als zijn Antwerpschen confrater, zijn
48

naakten, heroische beweging en nieuwen stijl te geven, en als hij werd hij
theatraal en onnatuurlijk.
Het meest verschilt de Leienaar van den Antwerpschen meester misschien
in de fleur, die van zwaar, bruin en conventioneel bij Barend, licht, open
en eigen geworden is bij Lucas. Die kleur is eigenlijk het meest bewonde renswaardig,
afgezien van het grootsche pogen en het hooge grijpen dat uit
héél het werk spreekt.
Er zijn in Lucas van Leiden's oeuvre dealen als de vroege „Schaakpartrj"
en het latere „Kaartspel", waarin hij zich den zedeschilder toont, die wij
tusschen de vijf tiende en zeventiende eeuw niet bunnen missen. In andere
werken neemt hij in lichtere en vrijere groepeering de oude onderwerpen als
de „Aanbidding der Koningen", met verlies aan natuur en waarheid,
weer op. In de „Kerkprediking" van het Rijksmuseum is de naar
onbegrepen Italiaansche voorbeelden ontworpen architectuur gladaf onmogelijk,
en de door de gewelven der kerk glurende „putti" eigenlijk
bespottelijk, maarde bestellei en zijn familie (waaronder misschien Lucas
zelf) vormen een portretgroep die, bomende na Geertgen's Johanniters, nog
duidelijker heenwijst naar het groepsportret dat tegen het einde der eeuw
in zwang Komt. 't Is alweer als bij van Oostsanen, wiens herkenbaren
invloed hip heeft ondergaan : de portretten zijn het meest aantrekkelijk.
Reeds is Fromentin's uitspraak waarheid: „II était dans la destinée de la
Hollande d'aimer ce qui resemble, d'y revenu un jour ou l'autre, de
se survivre et de se sauver par le portrait." Met welke mannelijke bracht
staart zijn zelfportret te Bronswijk ons aan. Als de jonge Rembrandt
schouwt hij in zijn wezen en peilt zijn waarde.
Was Quinten Matrijs te Antwerpen de voorafbeelding van Rubens, te Leiden
kan
Lucas de aankondiger zijn van Rembrandt, die een eeuw later in diezelfde
tweede handelsstad van Holland geboren zal worden.
Wezen wij bij Geertgen tot Sint fans op de beteekenis die licht en donker
in de kunst van Holland zullen krijgen naar aanleiding van zijn „Kerstnacht"
te Londen, er is in het Louvre één klein paneel van Lucas: „Lot
en zijn dochters", onder het hemelvuur dat Sodom vernietigt, waarin licht
en donker kampen zooals het nog niet tot uitdrukking kwam vóór hem.
Lichteffecten, toon en schaduw, hebben hier reeds het eigen leven dut gedurende
de volgende eeuw zich zoo rijk ontplooien zal.
Het meest representatief voor den tijd waarin lui leefde en voor de beschaving
waarover wij schrijven, is, de heelefiguurgenomen, toch de leerling
van Comeliszv. Oostsanen dien wij reedsnoemden: Ja n van Score 1.
Hem was het, in tegenstelling tot Lucas van Leiders, gegeven de volle maat
van zijn zeer veelzijdige begaafdheid te openbaren, nadat hij de eerste der
4 49

Hollandsche kunstenaars is die naar Italië, het dorado der kunst, vertrok
om in eigen aanschouwing, en niet uit gravures, de kunst van de wedergeboorte
te ondergaan en te bestudeeren.
Als Erasmus werd hij als de natuurlijke zoon van een priester geboren.
André Ouckeyn zou te Schoort bij Alkmaar zijn vader zijn geweest. Maar
Cornelis Buys, Alkmaarscli schilder, broeder van Jacob Cornelisz van
Oostlanen, ontdekte zijn aanleg, naar alle zijden, die van hem maken zou
een man van ruime cultuures rijk intellect, een latinisten dichter, maar ook
een ingenieur-architect, een volledig mensch in den zin der Renaissance.
Op de latijnsche school te Alkmaar zat de jonge Scorel naast Alardus
van Amsterdam, den lateren vriend van Erasmus, en die twintig jaar
daarna in latijnsche verzen de schilderijen van Scorel zou bezingen.
In 151OgaatScorelnaarHaarlem, waarbij zich alshunstenaargaatvormen.
Hij zet zijn studie drie jaar later te Amsterdam voort, onder leiding van
Jacob Comelisz, en vertrekt vandaar naar Utrecht om zich onder den
hofschilder van Bisschop Philips van Bourgondie, Jan Gossaert uit Maubeuge,
verder te ontwikkelen.
In 1518 begint Scorel eerst goed te reizen. Van Keulen brengt hem de
„wanderreise" naar Spiers, vandaar naar Straatsburg. Hij bezoekt
Durer te Neurenberg en schildert zijn eerste werk van beteekenis in het
dorp Obervellach in Carinthië. Daar ontstaat voor de familie Frangipani
in zijn volle meesterschap, maar vrij van Italiaanschen invloed, de
schoone tryptiek uit 1528, waarvan het middenpaneel vooral, een imponeerend
portretstuk is van Nederlandsche inspiratie en van Hollandsche
huize.
Daarna bereikt Scorel het land zijner droomera door hei betreden van de
Lagunenstad te Venetië, waar hij later nog eens terugkomt. Hij ondergaat
sterk den invloed van de kunst van Giorgone en Palma Vecchio. Aan beide
schilders, waarvan bij Scorel's Domst de eerste reeds gestorven was, herinnert
de „dood van Cleopatra" in het Rijns-Museum.
Met minder charme, maar met zeker zooveel plastische Dracht, schildert
Scorel een eerder Drachtig naakt, dat de nadrukkelijke vormen van zijn
leerling Maarten van Heemskerk reeds in zich heeft.
Te Venetië ontmoet hij Jerusalemgangers, onder de pelgrims is een geestelijke
uit Gouda. De vijf en twintig jarige schilder scheept zich in naar het H
Land. Op Benige van zijn latere werken moet te zien zijn dat hij in Jerusalem
geweest is, maar door zijn tocht is hij „dalmist", palmdrager,
geworden, en later zal hij als lid van pelgrimscongregaties, hef groepsportret
een eigenlijk fundament geven.
In 1520 uit Jerusalem terug te Venetië, iaat lui naar Rome, bestudeert
50

er zoowel de ruïnes als de antieke beeldhouwkunst ; hij bewondert en
copiëert Rafael en Michel Angelo.
Eigenlijn bomt hij te Rome in een eindigende wereld. In 1521 sterft de
groote Medici-paus Leo X, en Benige weken later, op 9 Janauri 1522, wordt
Adriaan Florist, de opvoeder van Karel V, door het conclave als zijn
opvolger aangewezen.
De kunstenaars verlaten in drommen Rome. Scorel gelukt het toegang
te verkrijgen tot den nieuwen Paus, die hem volgens Van Manderde directie
van de Belvedere toevertrouwt. De vele Nederlanders die jaarlijks de
beroemde Vaticaansche verzameling bezoeken, mogen er wel eens aan denken
dat Scorel woonde in een der vertrekken van de Belvedere. Wat een
leerschool voor het Schoorlsche jongetje, daarin het hart te leven van de
intellectueele en artistieke wereld 1 Scored schildert er Adriaan VI tweemaal;
een der resten van een Pausporiret handt nog in het college van de
Leuvensche Universiteit, als geschenk van Adriaan, oud-kanselier en rector
van de Universiteit.
In 1524 is hij in het vaderland terug, weldra is hij kannunnik te Utrecht.
Is hij te Rome of in Utrecht priester gewijd ? Was hij wel priester? Er
zijn er die er aan twijfelen, het was toen niet noodig dat een kannunik
priester was. Zeper is het dat Scorel in hei Canonicaat alleen de prebende,
alleen de geldelijke inkomsten zag. Dit maakte van hem een vrij man,
en ten slotte een grand seigneur, waardoor hij hier in hef Noorden de typische
renaissancist zou worden. De „dolce stile nuovo", zal hij zijn landgenooten
doen bennen, de waarheid gebiedt te zeggen, dat hij zelf die „stile nuovo"
niet begrepen heeft. Van de „bello et neova manies" heeft hij vooral
de manier trachten over te nemen, hij brengt zijn landgenooten uit Italië
meer nieuws dan schoons.
Dat zien en weten wij nu, dat wisten in het midden der zestiende eeuw de
Nederlanders niet. Groote families als de Egmonts', de Lochorst's, de
Saens' deden Scorel al evenzeer bestellingen toekomen, als kerken en
communoteiten het deden. Wat er van die schilderingen over is, laat,
wat de eigenaardige fleur betreft, de herinnering achter aan een rijk
bloeiende hortensia.
Van deze vaak monumentale werken bleef ons nauwelijks, en dan nog
slechts fragmentarisch, iets gespaard. Zij vielen het grauw in de, het
christendom onteerende, vernieling der beeldstorm, ten prooi. Wij denken
daarbij niet alleen aan zijn werk voor Utrechtsche kerken, maar ook
aan de in 1566 vernietigde retabel in de Nieuwe kerk te Delft.
Waren zij ons gespaard gebleven, voluit bewondering zouden wij ze niet
bunnen geven, vooral ook daarom niet, omdat sterk de indruk bestaat dat
51

Scorel vooral ook de naam van een werpplaats is. Hoewel hij als kunstenaar
zich nooit in hef verversgilde heeft willen doen inschrijven, was hij toch,
vooral na 1530, de patroon van een drub beklante „botte;gc', schilders..
winkel. Maar zelfs de besten van zijn helpers misten zijn talent, als zij de
ontwerpen uitvoerden: de lijnen werden strakker, de fleuren harder,
hei geheel ongevoeliger dan Scorel zelf schilderde. Hoewel ook hijzelf in
den ouderdom tusschen 1550 en '60 zijn werk „afroffelde."
Hoe wij, in onzen tijd, staan tegenover het meest ka rakteristieke van
Scorel's werk, bunnen wij vaststellen in het Rijksmuseum.
Het groote onvoltooide tafereel met de naakte Bathseba op den voorgrond
tusschen marmeren beelden, met de voeten in een vijvertje, begluurd dooreen
ntinusculen David van uit zijn hebridisch paleis, tegen een achtergrond
van de vreemdsoortigste bergformaties onder een wonderlijk verwaaide
lucht, baart verwondering. Maar van bewondering onzerzijds han moeilijk
gesproken worden.
De „Koningin van Saba voor Salomon", een werk van hetzelfde formaat
en grootte, is aantrekkelijker door de verzorgde schildering, de gelukkige
studie van de Italiaansche lunst die uit de vrouwenfiguren vooral spreekt,
en om de vlijt waarmede de achtergrond vol vreemde bouwwerken werd
gezet. Als wij deze onmogelijke bouwwerken vergelijken met een krijger,
op den rug gezien op den voorgrond, dan blijkt dat Scorel toch nog meer
begrip had van zijn geschilderde voorbeelden in Italië, door het tenminste
eenigszins verstaan van Mantegna, dan van zijn gebouwde voorbeelden.
Van de nieuwe architectuur die de Italianen uit de Romeinsche voorbeelden
wisten te doen opbloeien, begreep hij al heel weinig.
Toch brengt de charme van Benige figuren uit deze opgesloten compositie
ons naar een werk dat in hetzelfde cabinet hangt, naar de „Maria Magdalena",
da t in de middenperiode van den meesteralsem compleet meesterstuk
onze volle bewondering trekt.
Hier zette de meester zijn beste eigenschappen uit. De compositie, rechts
dooreen boom, links door een grillige bergformatie gesloten, is evenwichtig
en „integer (integritas = in zich zelf besloten). Een schoonheid ademende
vrouw in Venetiaanschen dracht, met de rijk geciseleerde zalfpot op de
knieën, silhouetteert zich ten halve tegen een fijne lichtend-groenen hemel.
Dat alles is met luchtige toets in vaak zoo dunne verf geschilderd dat de
onderteekening er doorheen slaat. De fleur is gouddoorgloed op den voorgrond,
blauw, lichtdoorzeefd in het verschiet.
Maar het is toch vooral het leven van het mooie Dopje van Maria
Magdalena dat dit schilderij onvergetelijk maakt voor hen, die in de Dogen
van Agatha van Schoonhoven blikten. Want de vrouw van gegoede huize,
52

die met den kanunnik een gezin stichtte, is het model voor deze gezaligde
ambits, smals zij hef sehalksehe bruidj is op lef trch1 wereldóirotmde
portretje in het Palazzo Doria-Pamfili te Rome (1529), en vijftien jaar
later de teedere toegewijde vrouw op het paneeltje dat nu ook in het Rijksmuseum
hangt.
Dr. G. J. Hoogewerf heeft de juiste opmerking gemaakt, dat wij voor den
12-jarigen schooljongen in Boymans ons voorstellen, voor het vroegwijzen
Jantje uit Alkmaar zelf te staan. 't Is alweer het leven, eenvoudig en
natuurlijk dat de Hollander ons hier geeft. Daarom waardeenen wij het
prachtige paneeltje in het Rotterdamsche Museum boven de knappe
academische „Dooi in den Jordaan" in het Frans Halsmuseum te Haarlem,
omdat dddr alle figuren acteerera in een landschap dat meer schematisch
is bedacht, dan ergens ontroerd gezien.
Ook deze Hollandschefiguurschilder onderscheidt zich vooral in hefportret,
al heeft hij onloochenbare verdiensten, voor het opruimen van de laatste
resten van de uitgebloeide kunst van een afgesloten tijdvak. Of, zooals
Jan Gossaert, het Colosseum te Rome.
53

zijn tijdgenoot Janus Secwzdus in latijnsclze verzen het uitdrupte :
„hij is de trotsch der schilders, omdat hij naar zijn vaderland de monumenten
bracht der latijnsche wereld, en Rome bracht aan de boogden van
den Rijn."
54

V.
DE ZESTIENDE EEUW. — Een die weerstond ;
Pieter Breughel, de oude.
et is de trotsch van Pieter Breughel dat hij weerstond,
dat hij den tijdgeest teleurstelde. De geest der tijden heeft
hem begrepen, en zijn werken geplaatst op den rang waar zij behooren:
op den eersten rang.
Laten wij er ons rekenschap van geven, dat de kunstenaars niet slechts
werken aan de ontwikkeling van het eigen leven der lunst, maar dat zij
ook de tijdsgedachten vertolken. Nu zijn echter de groote kunstenaars
niet alleen Kinderen van hun tijd, maar met hun werken reiken zij ver over
den eigen tijd, en in hen vereeren wij meesters voor alle tijden.
Zoo is de groote zestiende-eeuwsche Brabanter Pieter Breughel ook een
meester van dezen tijd. Want elke tijd zal zich in een deel van zijn
werk kunnen terugvinden.
't Is niet te verwonderen dat men in den bloeitijd der negentiende-eeuwsche
romantiek, vooral oog had voor ddt deel van Breughel's arbeid, dat met
„drSlerie" 't best wordt aangeduid.
De romantiek heeft er behagen in geschept, Jeroen Bosch en Pieter Breughel
tot grootmeesters te verklaren van een school van satirieke caricaturisten,
welke men den naam gaf van „Ecole des drôles". 's-Hertogenbosch werd
dan door meester Ihieronymus, die van Alen kwam, een hoofdstad in het
land van de „Ecole des drôles". De romantiek zal wel nooit sterven,
dus altijd zullen er zijn die in de genoemde eigenschappen van Breughel
het zwaartepunt van zijn oeuvre zullen aanwijzen.
Maar sinds de romantiek haar greep op de groote massa der beschaafden
in West Europa verloor, zijn er in hef laatste kwartaal der negentiende
eeuw, andere zijden van Breughel's werk sterker belicht, die den meester
een ander silhouet geven.
55

De Pieter Breughel van 1900 is een andere dan de Breughel van 1850,
waarmede wij zeggen willen, dat elke tijd in het werk der groote meesters
zijn eigen beeld tracht te vinden.
Bij juister, maar vooral bij anders bezien van hef werk van Breughel,
k warn men ras tot de overtuiging dat men, door te veel te letten op het
grappige en caricaturale, zijn beste en grootste Zijden had verwaarloosd.
Want door al zijnwerkheen gloeit de liefde voor de werkelijkheid,
en stroomt de drift tot het beelden van den meest karaktervollen vorm.
Toch ljt hij voor velen, ook in het uitbeelden der hem omringende natuur,
caricaturaal te werk te gaan. Dit lot deelt hij met alle realistische meesters,
die hun persoonlijkheid en hun kunst, naast de meer klassieke scholen ontwikkelden.
De strenge eerlijkheid waarmede zij de natuur uitbeelden,
geven Jeroen Bosch en Pieter Breughel in, de tijden van Memling en Gerard
David, van Frans Floris en Michel Coxcie, hetzelfde karakter van „overdrijvers"
als Manet en Claude Monet, tegenover de meer traditioneele
klassicisten in de negentiende-eeuwsche Fransche schilderkunst schijnen te
zijn. De kunstwerken van Bosch en Breughel zijn schakels in de ontwikkeling
der schilderkunst in de Nederlanden, de één grijpt al de volkspoëzie der
late middeleeuwen samen op de realistisch Vlaamsche wijze der 15de
eeuw, de andere zal 50 jaar later den rijpen bloei te zien geven van datzelfderealisme,
dat een zin is voor het werkelijke naar
den aard v an lan d en v o 1 h, van alle vreemde smetten vrij.
En dit was niet eenvoudig. Vooral niet voor Breughel in de zestiende
eeuw, die zoo bij uitstek de eeuw is van Italië. Alles blikt naar het
Zuiden, alles reist naar Rome, want dda'r zijn de voorbeelden 1
En wij mogen het de z.g. Romanisten of Romaniseerende meesters
nauwelijks euvel duiden dat de groote vaart, die in de vijftiende en
zestiende eeuw de ontwikkeling speciaal van de schilderkunst in Italië
gekregen had, hen meesleepte.
Hei eenvoudige, innige, maar kleinburgerlijke leven in onze gewesten werd
in die dagen geconfronteerd met het weidsch-Italiaansche, met de breede
vormen van het Zuiden.
Het breed uitwapperend intellectualisme en de mildere vormen van het
dagelijks leven in het Italiaansche paradijsland, grepen vooral de
kunstenaars. De grootsche werken van de „dolce stile nuovo", zooals
aanvankelijk de Renaissance genoemd werd, kwamen in reproductie, d.i. in
gravure, ook naar de lage landen, en 't is niet te verwonderen dat de
schilders in dien tijd geen rust hadden vóór zij die werken zelf met eigen
Dogen hadden aanschouwd. Met graagte gaven zij zich aan al dit nieuwe,
volslagen overrompeld werden zij door de hooge levensgolven van het
56

Pieter Breughd de Oude, 1525-1569. Fragment uit Caritas.
57

Zuiden, en de „bello e nuova maniera" namen zij met enthousiasme over.
Eigenlijk stonden zij voor de werken der groote Italianen te bibberen en te
beven, en zelfverloren in bewonderende beschouwing verleerden zij snel
de vaderlandsche wijsjes, toen zij trachtten het groote lied van hef
Humanisme en de Renaissance mee te zingen.
En op de terugreis brachten zij de moderne kunst naar hun vaderland.
Maar begrijpt 't goed: zij brachten van dit alles het nieuwe bleed mee,
waarmede zij zich, terug in Antwerpen, opschikten. Maar de uitheemsche
dracht was te Fleurig en te fleurig, en zij droegen het kleed niet natuurlijkelegant,
maar gemaniereerd-opzichtig. Wat niet wegneemt dat ze bewonderd
werden. Wij zeggen nu: bovenmatig bewonderd, en begrijpen niet goed dat
de kunstkundige Antwerpsche burgers niet in Frans Floris „de aap" van
Michel Angelo, en in Barend van Orley de imitator van Rafaël zagen.
Natuurlijn hadden ook de manieristen en Antwerpsche romaniseerende
meesters hun verdiensten. Zij hebben de laatste doode resten van de Gothiek
opgeruimd, en de ramen wijd opengezet voor het nieuwe leven.
Maar, waar zij den eigen aard en den eenvoud verloren, wisten zij den
vreemden stijl zich niet eigen te maken.
't Is Breughel's onsterfelijke verdienste, dat hij te midden van deze beweging
het hoofd boel heeft gehouden.
De zestiende eeuw moet Breughel niet anders hebben kunnen zien dan
als een „achterlijk" Kunstenaar, moet hem reactionnair gescholden hebbers,
in ieder geval als „iemand die den polsslag van den tijd niet voelde"
hebben aangeduid.
De zestiende eeuwer wist niet, en lion niet weten wat wij na weten, dat
Breughel's standhouden tegen den dwang uit het Zuiden hem voorbestemde
de schakel te zijn tusschen de groote lunst der vijftiende eeuw, en den
zoo bij uitstek origineelen en grootschee opbloei in de zeventiende-eeuwsche
Noordelijke Nederlanden.
Over zijn tijdgenoten heen, reikt hij met zijn krachtig noordsch realisme
de hand aan een Brouwer en Avercamp, op den drempel van de gouden
eeuw onzer schilderkunst.
En meer dan de „nieuwlichters" om hem heen, bleek hij het juiste standpunt
in te nemen, waardoor hij genoemd kan worden „de laatste der Gothieken
en de eerste der Modernen".
Wat weten wij uit de litteratuur van onzen Pieter Breughel de Oude?
Laten wij het direct zeggen dat wij van 's meesters leven niet heel veel
weten — aangewezen als wij zijn op wat slordige aanteekeningen in ]iet
„Schilderboef van Carel van Mander". Wat Giorgio Vasari deed voor de
Italiaansche lunst, deed van Hander voor de Nederlandsche. Hij beschreef
58

de levens en de waken hi1dc?9, rijn tjdgenooten, en van hen die hem
waren voorafgegaan. Maar 't is ongeveer 'n halve eeuw later dat hij de
bijzonderheden aangaande Pieter Breughel opteekende.
Het eerste betrouwbare jaartal waarover wij beschikken is 1551, toen Pieter
Breughel werd ingeschreven in het Lucas Gildeboek der Antwerpsche
schilders. Want voor zijn geboortejaartal hebben wij de leuze tusschen
de jaren 1520-1530.
Wat zijn geboorteplaats betreft ? Wij zijn nu maar gezamenlijk overeengekomen
dat hij uit het dorp Breughel bij Eindhoven afkomstig is. Want
daar hebben wij, onder aanvoering van den Brabanter Vincent Cleerdin,
in October 1926 een gedenksteen neergelegd, die wij niet meer naar het
dorp Breughel bij Breda Dunnen verleggen, of naar 'n ander Breugheldorp,
dat nog in Brabant of de Kempen gevonden zou kunnen worden.
Trouwens Felix Timmermans heeft hem in dat dorp geroken — en daar
hebben wij ons bij neergelegd. Hij heeft het bij de onthulling van het bescheiden
monumentje voortreffelijk gezegd:
„En toen ik hier bij de pruimgele avondschemering den rook boven de
strooien daken in de kristallen vrieslucht zag opstijgen, en ginder het
vereenzaamd kerkje met zijn gemoedelijken toren en torentje, als een
madame, die haar Kinderen draagt, nevens den kalmen Dommel zag
eerblauwen in den avonddons, als een druif, en de stilte voelde der heide
en der mastebosschen, toen heb ik na dit voorzichtig, en broos en heilig
uur, hier Pieter Breughel geroken, zijn werk en zijn groote ziel, ineens,
in één snuif hem heelemaal gewaar geworden, in 't profiel van dit kleine
dorp, in de wezende kleuren der dingen."
„Ih rook hem, en meteen zag ik in an oogopslag al zijn machtige
werken. Als een boom vol kleurige vruchten, waarvan dit dorp de
gezonde wortel is ...."
En hij, Timmermans, verklaarde dat dit Brabantsche dorp voor Pieter
„eerre collaboratrice, eerre sublieme medewerkster" is geweest.
„Hij is de vrucht van zijn dorp. Het heeft hem meegemaakt. Daar is voor
ons een groote les in, omdat wij het soms gaan zoeken waar het niet verloren
is. We moeten niet ver gaan als er de groote ziel maar is, als de
groote asem over ons werk blaast, dan kan de kleine vlek die men op de
landkaart vergeet,'t symbool van heel de wereld en de menschheid worden."
Na zulke mooie woorden niet waard is de zaak uit: Pieter Breughel werd
te Breughel bij Eindhoven geboren.
Wij noemden 't jaartal 1551 — toen was hij Broeder van St. Lucas te
59

Antwerpen, toen wist en bende Breughel al veel. En het beste wat hij wist
en lende heeft hij natuurlijk nooit geleerd.
Lezers, 't moet U wel zijn opgevallen dat de dingen die ge echt-celzuur
weet, dat ge die nooit geleerd hebt —altijd geweten hebt.
Al heeft ook 'n oudere door zijn lessen het-in-U-levende helpen wekken.
Leeren-onderwijzen kan niet anders zijn dan „wekken".
Twee van die wekkers worden genoemd als leeraren van Pieter Breughel,
n.l. Jeroen Cock en Pieter Coeck van Aelst. Deze laatste vooral was een
merkwaardig man. In Aelst geboren in 1502, had hij in Italiëgereisd en lang
in Constantinopel vertoef dwaarvan hij veel schetsen en levendige teelleningen
meebracht. In 1549 werd hij lijfschilder-hofschilder van Karel V, en stierf
in 1553 te Antwerpen. Degenre-schilderingen, degravures en de architectuurteekeningen
die wij van hem over hebben, schragen nu nog zijn reputatie.
Maar dat hij de schoonvader werd van Pieter Breughel, houdt zijn naam
voor altijd in de geschiedenis.
Wat die leermeesters hem wel geleerd mogen hebben?
't Beste zal wel geweest zijn dat ze in hem het onwederstaanbare verlangen
opriepen naar het Zuiden. En in 1551-1552 ging Pieter Breughel op
reis, met als einddoel de groote binnenzee aan wier boorden de beschaving
van ons werelddeel ontlook. Frankrijk eerst, —daarna Italië in-eenruk-door
tot hij niet verder lion, — met zijn neus voor de Etna. En
daar voor de straat van Messina zette hij zich neer om te teelenen.
Schetste er de zeeschepen, zelfs Nederlandsche, die wij met het weidsche
zeegezicht terugvinden op de schilderij waar Icarus, als eerste verongelukte
slachtoffer van de vliegkunst, wordt afgebeeld.
In dit schilderij gaf J3reughel nog iets anders.
Als 't mythologische gebeuren zich in de fond van de schildering afspeelt,
dan is op den voorgrond een Brabantsche boer rustig zijn landje aan 't
omspitten, en heeft blijkbaar part noch deel aan, en eigenlijk ook geen
belangstelling voor die hemelbestorming. Zijn landje is plein. Maar hij
is honing op zijn erf — de Franschen zouden zeggen: „Mon verre est
petit — mais je bots dans mon verre" of: „le charbonnier est maitre
cher sot." Dat is het beeld van Breughel zelf. Hij heeft eigenlijf lak
aan de mythologie en aan het hooge streven der Italianen.
't Is Breughels' meesterschap geweest, om na eerst bij zijn schoonvader
in den winkel te Antwerpen de gravures naar b.v. Rafaëls' „Disputs" of
„Atheensche School" te hebben gezien, en daarna in de trotsche paleizen
te Florence of Rome de werkelijke schilderingen te hebben bekeren en
bewonderd, uitgeroepen te hebben : „En wat zou dat ?"
60

Pieter Breughel de Oude 1525, t 1569. Fragment uit Prudentia, 1559.
En toen is hij Mil stil langs den weg gaan zitten: er gaat een aardig opgetuigd
paardje voorbij, een vreemd kereltje met gelapte kleeren; hij teekent
dit, en alles wat hij op den langen tocht door de Zwitsersche gebergten zag
61

en wat hem trof, trouwhartig noordsch in zijn schetsboek, en is tenslotte
weer blij bij zijn boeren in Brabant te zijn.
Wij doen het veiligst ons Breughel op zijn reis steeds teekenende voor te
stellen — en dat niet alleen op zijn reis.
Van hetgeen wij er nog van over hebben, bunnen wij met zekerheid besluiten
dat Breughel enorm veel geteekend heeft: als alle groote meesters.
De teekeningen van de Italianen vullen de prentencabinetten en verzamelingen
van Europa: zij waaiden en fladderden er bij honderden heen.
In Teylers' Museum te Haarlem b.v., lean iedereen zich overtuigen hoe
de meesters van de groote decoratieve werken „karrevrachten" schetsen en
teekeningen maakten. Deze zijn echter vooral voorbereidingen voor hun
groote schilderingen, in de vorm van studies naar het leven die bij de uitvoering
hun waren stijl eerst krijgen, of wel compositieschetsen, die na staag
veranderen de uiteindelijke versie van het kunstwerk in uitzicht stellen.
Breughel's teekeningen zijn vaak notities, die ook een schilder met een groot
visueel geheugen als Breugel behoeft, maar vaak ook hebben zij geen
ander doel dan het prachtige landschap, met mensch en dier, met dorpen
en stadjes vast te houden. Hij is in die teekeningen met minder middelen
dan in zijn schilderijen even compleet, maar vooral even vrij en argeloos.
Albrecht Durer ziet bij verre de natuur niet zoo vrij en argeloos als Breughel,
maar ook de meesters van het realistische landschap in latere eeuwen geven
niet meer en niet dieper.
En hoe moet Boeren-Breughel naar de menschen gekeken hebben in zijn
gewest 1 Hij moet honderden schetsen gemaakt hebben, als de prachtige
„Boertjes" in Boymans, voor zich, zoo ongeveer in 1556, bij hem de
Moralist en boer en k en ne r openbaarde. Waarom getwijfeld
aan van Mander's verhaal dat hij er met zijn vriend Hans Franckert op
uit trok, vaak verkleed als boeren, om met hen aan te zitten en te feesten.
Zij kondigden zich aan als verre neven, of noemden de bruid hun nichtje
bij de bruiloften, waar zij zonal niet geloofd werden, dan toch de satisfactie
hadden aan de feestelijke tafel deel te nemen, nadat men hun cadeautjes
had aanvaard. Waarom de anecdotes verwerpen ? Zij behelzen vaak
meer waarheid dan het werkelijk gebeurde. Of denkt U dat de beroemde
boerenbruiloft geschilderd ]ion worden, zonder dat hij het boerenleven van
de allernauwste beschouwing hendel
Menschenkenner bij uitnemendheid, legde hij voor altijd vast het lichamelijke
en moreele type van den Vlaamschen boer, met zijn sluwe trekken, zijn
lompe bleeding, zijn marionnettenkop, die hij ons voorstelt overmatig
etende en drinkende, of zich op luidruchtig uitbundige wijze vermakende,
maar ook in zijn geduldig geleden armoede en koude, of ten prooi aan
62

mishandelingen en plundering door de soldatenbenden, die in zijn tijd
Brabant onveilig maakten.
Als Breughel zijn land en zijn volk warm heeft liefgehad, dan make men
echter van hem geen held van een bekrompen en enghartig nationalisme;
daarvoor heeft hij om te beginnen te veel ironie.
Maar ook, daarvoor is hij te breed van blip.
Want als hij het Italianismo verworpen heeft, dan is hij er verre van af
nationalistische oogkleppen te hebben aangedaan. Deze Brabanter is
nationaal; hij is oneindig meer dan een grootnederlander;
hij is een groot m e n s c h, wars van alle Kleinzieligheid en zonder
gevoel voor purisme. Hij gebruikt vreemde woorden, als er in de eigen
taal voor 'n begrip geen goed woord is.
Als hij den „toren van Babel" opbouwt, op zijn schilderij in Weenen, dan
laat hij zien hoe nauwkeurig hij het Colosseum te Rome heeft opgenomen
en bewonderd.
Hij heeft de zuidelijke schilders bewonderd, maar niet nagevolgd, mogelijk
ook omdat hij 't Zuiden beter begreep.
Daar staat op de „Kindermoord teBethlehem"op den voorgrond een springend
zwart paardje, met een roodgin ruiter. Ziet I de nerveuze elegance van
ros en ruiter komen zoo uit Italië. Op hetzelfde schilderij zijn meerdere
motieven, die ervan verhalen hoe open hij was voor het vreemde.
fa, bij het goed bezien van werken als „de Kindermoord" komt de beschouwer,
die den Venetiaanschen Carpaccio goed kent, diens werk voor
den geest; dien moet Breughel open en vrij hebben bewonderd. Hoe toegankelijk
was hij ook voor exotische schoonheid, grondformatie en flora,
de bergen en de boomgin van Zwitserland.
De weg naar Damascus op het schilderij „Paulus bekeering" is een
Zwitsersche bergweg. Op een ander schilderijtje stormen de legers van
Saul en David op elkander in een bergkloof, die héél ver van huis, en
zeer nauwkeurig door Breughel moet gezien en geteekend zijn.
Wij noemen hem B r e u g h e 1 d e Ou d e, en dat geschiedt omdat hij
de stamvader werd van een groot schilderend nageslacht; men spreekt
van zesentwintig schilderende Breughels, 'n zevental brachten het tot
vermaardheid.
Want Pieter de Oude had twee talentvolle zoons.
Pieter Breughel de Jonge of Helsche Breughel, en Jan
B r e u g h e 1 de F 1 u we el e n bijgenaamd, volgens sommige naar de
fluweelen toets van zijn penseelvoering, volgens anderen meer prozaisch
naar het fluweelen wambuis dat hij doorgaans droeg.
De Helsche Breughel muntte uit in helle-tafereelen, zooals de voorganger
63

van zijn vader, Jeroen Bosch, ze ook maakte. Hip heeft veel schilderijen
van zijn vader gecopieerd in een hem eigen bruine toon. 'f Is nog niet zoolang
geleden, dat men de superioriteit van het koele grijze coloriet van de oorspronkelijke
werken van zijn vader, boven het zijne is gaan onderscheiden.
fan Breughel de Fluweelen had weer twee zoons, fan
Breughel de Jonge en Ambroos Breughel, waarvan vooral
de laatst genoemde uitmuntte in het schilderen van bloemen en vruchten.
fan Baptist ó r e u g h e 1 is volgens sommigen de soon Uaf!
Ambroos, dan zou diens broeder Abraham B r e ug h e 1 dat ook zijn.
Deze laatste werkte veel in Rome, en Kreeg daar den bijnaam R h if ng
r a a f, maar hij wordt ook wel de Napo li taan genoemd, omdat
hip lang in Napels werkte.
In 1720 stierf hij, en had dus tot in de achttiende eeuw de naam Breughel
van het Lucasgilde hooggehouden.
Keergin wij nu tot den stamvader terug.
De benaming Pieter l3reughel de Oude, heeft dit tegen, dat
wij bij de „oude" denken aan een oud man, terwijl zijn kunst eeuwig jong is.
Pieter wordt ook genoemd Boeren-Breughel, maar dan wordt eenzijdig
het accent gelegd op een deel van zijn oeuvre — de boeren schilderijen.
De beste benaming zou zijn de G r o o te B r e u g h e 1, want dan zien
wij de Kunstenaar oprijzen met zijn heele werk, boven héel veel anderen uit,
en groot is hij misschien voor dezen tijd vooral als landschapschilder.
En dan denken wij aan de prachtige cyclus der jaargetijden te Weersen.
Hij is in die werken de voorganger van Ruysdael, Millet en Segantini,
maar ook de gelijke van v. Eyck en Leonardo da Vinci, door zijn
volmaakte perspectievische plastiek.
De reusachtige bergen, het doolhof der valeitjes, de grijns der ontbladerde
boomgin, de desolate blankheid van de besneeuwde velden, het halfduister
van de winterluchten, de harde witheid van de sneeuw die de dorpsplaats
bedelt, platgetreden door de kleine menschjes, zoo kleurrijk als vlindertjes
of zwart als torretjes, maar ook de glimlach van de lente op de akkers
en op de groene weiden, heeft voor hem geen geheimen meer.
Zooals hij de hartstochtelijke maar getrouwe dichter is van het ruwe
landvolk, zoo is hij ook de zanger van hun steeds veranderenden grond,
van den akker dien zij ploegen, van de lucht die zij inademen, van de
prachtige horizonten die hun kinderlijken blik zoekt.
En welk een kolorist I
Indien men in zijn ruwe doch eerlijke gravures de chromatische finesses,
het geleerde clair-obscur dat de fleuren suggereert, mist, dan vindt men
64

Portret van Pieter Breughel,
fragment uit de compositie van Barth. Spranger, door Eg. Sadeler in koper gestoken.
in zijn schilderijen de schittering Pvan!cle stevigste, zuiverste, en blijmoe.
digste tonen, zacht als fluweel, of geëmailleerd, of doorzichtig als intarsia.
De onvolprezen landschappen I Vooral die te Weenen I Weenen is het groote
Breughelmuseum. Niet minder dan vijftien van de allerbeste werken
6 65

van den meester zijn er bijeen, door keizer Rudolf II er heengebracht.
Als iemand voor het onsterfelijke „Wintergezicht", met de tegen den laten
middag terugkeerende vermoeide jagers en afgejakkerde jachthonden
op den voorgrond, zou verklaren: dat is het schoonste sneeuwgezicht
dat ooit geschilderd werd, — dan zouden wij hem niet durven tegenspreken.
Wat een grootheid I Wat 'n samengrijpen bij zooveel detail l Wat een
synthese bij zóó scherpe analyse 1
Hoe spontaan en tegelijk wel-overlegd-kundig is de compositie. Ziet
hoe een rij van perspectievisch zich verdunnende boonren, den blik van den
beschouwer van het voorplan van den heuvel, afvoert naar de diepte, —naar
de verte, — naar de eerste huizen van het dorp in het dal.
En let dan eens op hoe een kraai in een boom op het eerste plan, een soortgenoot,
een andere braai nastaart, die met breede vlucht den laatste, den
verstverwijderden boom verlaten heeft, om den blik van den beschouwer,
zonder dat deze zich daarvan bewust is, mede te nemen diep in de schilderij,
naar de heuvels van den achtergrond.
Hoe boorde-gevuld is zoon landschap I In Tateren tijd zullen wel een
honderdtal motieven uit dit sneeuwgezicht, tot nieuwe werken uitgroeien.
Maar de veelheid der motieven grijpt Breughel samen tot wat de Duitscher
noemen een „Gesamibild", en hierin is lui niet primifief, maar klassiek. Niemand
als Breughel wist telkens in één schilderij „de hééle wereld" te
beelden. Achter elk huis leeft een familie, achter elk raam bewegen de menschen,
in elke schuur bevroeden wij het vee. Van elk arbeidend figuurtje
kunnen wij het ambacht lezen.
Ja zelfs aan de beesten Ilan je zien of ze zich vervelen. De landschappen
zijn niet de achtergronden der menschen. Maar eerder gaan de menschen
op in hun omgeving. Hoe verkleumd zijn ze in den winter, hoe loom in
den zomer. Hoe prikkelt de lentelucht hun hersens, en hoe beeldt hij de
melancholie der menschen, ook als ze bedrijvig zijn, in den herfst.
Als zuiver voorbeeld van zijn coloristisch genie geldt zijn beroemde
tempera schildering van het Museum te Napels : de .,Parabel der blinden",
Onsterfelijk meesterstuk van diepe menschelijke weemoed, maar ook van
diafaan chromatisch Dunnen.
Als een blinde een andere leidi, vallen zij beiden in den huil. Dat is de
inhoud van een bekende Evangelische parabel, en een Vlaamsche spreekwijze
herhaalt het. Het landschap is moerassig, 't weer is helder; maar in de oogen
is het nacht. Op de gezichten staat de somberheid van den dood bij deze
zes blinden die, achter elkander aanloopend, elkander steunen met hun
lompen en stokken.
Daar opent zich plotseling het gapende gat van den vijver, en allen zullen
66

er met een ontzettende schreeuw in wegvallen. Zijn tijdgenooten, v a n
H e rn e s s e n of onze Amsterdamsche Pieter A e r t z e n, zouden ook
dit onderwerp met hun glimlachende fleuren hebben gegeven. Breughel
is de eerste die door de macht van zijn palet een stemming kan schilderen.
Een sneeuwgezicht is bij Breughel koud, in de roestkleuren van zijn
herfst waait de herfstwind ons legen. Hij schildert in zijn werken den
morgen of den middag, en geeft door zijn palet de uren van den dag
watt. De natuur heeft bij hem haar eigen leven, zooals zij dat later bij
Ruysdael en Claude Lorrain ook zal hebben.
Want op de „Parabel der blinden" is hef landschap niet een achtergrond
voor de figuren, maar het vreedzame dorpje, met het kerkje tusschen de
boomer, waarin men de kerb van Breughel bij Eindhoven heeft willen
herhennen, ademt zoon rustig leven, dat de bedoeling, de steeds doorlevende
natuur in haar eigen rhythme te doen contrasteeren met het dramatisch
menschelijk gebeuren op den voorgrond, zich duidelijk aandient.
In 1563, omstreeks Paschen, trouwde Breughel in de Kapellenkerk te
Brussel met de dochter van Pieter Coeck ; in het trouwregister staat nu
nog te lezen : „Pieter Brugel solmt Mayken Cocks.
In dezelfde kerk werd hij zes jaar later in 1569 begraven. In de Eglise
de la Chapelle te Brussel, mochten wel meerderen eens langs het grafmonument
gaan, dat de herinnering bewaart aan den grootgin schilder
en aan zijn vrouw, die er negen jaren na hem begraven werd.
Maar 't is toch nog beter in het Museum te Brussel naar zijn werk te gaan
zien, dat hij in zijn Brusselschen tijd maakte.
Want in dien tijd, in het groote Belgische centrum levende, ging zijn
liefde steeds meer naar de uitbeelding van de historie.
En in het Museum, vóór zijn „Volkstelling te Bethlehem", zien we
dadelijk dat Breughel naar ons idee geen zin voor de historie, beter, geen
kennis droeg van de „historische reconstructie".
De archeologie was immers nog niet geboren, en aan de verwarring van
wetenschap en kunst, zooals de negentiende eeuw ons die te zien geeft,
was zijn tijd niet toe.
Hoe hadden de groote meesters in Italië de historie in tafereelen verbeeld ?
Wel, zij hadden alles teruggebracht tot „naabt" en „draperie", d.w.z. tot
den mensch en de meest eenvoudige, maar uitdrukkingsvolle kleedij. Zoo
deden Michel Angelo, Leonardo da Vinci en Rafael.
De meesters van den tweeden rang voegen in hun schilderingen gaarne
allerlei oudheden in, d.w.z. allerlei zaken die zij dachten dat Grieksch-
Romeinsch waren.
67

En hun nabootsers in de Nederlanden overdreven dat nog meer, zoodat hun
verbeeldingen doen denken aan tooneelen, al te vol gestopt met ouderwetsche
requisieten.
Breughel en Rembrandt doen anders, de eerste verplaatst het historisch
gebeuren in zijn eigen tijd op het platteland van Brabant, de tweede iaat
het l3ijbelsche verhaal geschieden onder de schilderachtige menschen, die
rondom zijn huis in de Jodenbreestraat wonen.
Neen, deze schilder heeft geen zin voor het historische,. als hij de „Kindermoord
te Bethlehem" doet geschieden op een besneeuwd marktplein van
een Brabantsch dorp, de soldaten van Herodes de soldateska van Alva
doet zijn, en handboogen en arbaleten in handen geeft van de krijgslieden,
die Christus naar Calvarieën geleiden.
N e e n, hij heeft geen gevoel voor geschiedenis, maar zijn o o g e n
z i e n, en zijn handen geven prachtig de natuur en het leven weer.
Niemand vóór Breughel en weinigen na Breughel zien Gods natuur eerbiediger
aan; de eenvoudige waarheid heeft nooit een schilder met meer
waren eenvoud benaderd.
Dal nu heeft Breughel's tijd niet gezien, en hij lion het niet zien. De eigen
tijd vergist zich als regel in de beteekenis zijner Kunstenaars. De menschen
die er verstand van hadden, hebben immers in Breughel's tijd nauwelijks
naar zijn werk gezien. De man was niet modern.
Hij flatteerde geen enkel modieus verlangen van den tijdgeest; wij weten
nu dat door niet te doen wat de „beaux esprits" van zijn tijd verlangden,
lui toen ouderwetsch leek, —maar in werkelijkheid „nieuw" was, —
en werkte voor volgende tijden, voor dezen tijd, en voor ellen tijd.
En de kreet om natuur en waarheid, die toch ook in tijden van onnatuur
en pose door de beteren wordt geslaakt, zal, zoolang Breughel s werken
bewaard blijven, steeds door hem beantwoord worden. En zijn oeuvre zal
een les blijven dat eigen aard en raseigen, breed ontplooid, de groote
meesters penmerken.
Van Breughel zal altijd geleerd kunnen worden dat, zichzelf vinden,
zichzelf zijn en zichzelf blijven, in de kunst, zoowel als in het leven,
een even hooge wet is als die der liefde, de hoogste wet.
68

VI.
DE ZESTIENDE EEUW. — De Haarlemsche en Utrechtsche
centra, het ontstaan van het groepsportret.
eerera wij over den Moerdijk naar het eigenlijke Holland
terug, dan zal Haarlem ons in de eerste plaats bezig houden,
omdat daar de zeer begaafde leerling van Jan van Scorel diens werk
voortzet, met zooveel overtuiging en vaak, vooral in de portretten, met
zooveel geluk, dat een groot familieportret van het Museum te Cassel een
Scorelportret lijkt, zoo machtig als de leeraar zelf het niet verwezenlijkte.
Maerten van Heemskerck is de schilder van dit werk.
In 1532, op vier en dertig jarigen leeftijd vertrekt Maerten, als zijn
meester, naar Italië, waar hij de vlijtigste student is die men zich denken
kan,
blijkens de vele teekeningen naar kunstwerken van allerlei aard,
die hij er vier jaar later van medebracht, toen hij zich weder te Haarlem
vestigde.
De worsteling in het aesthetische, die uit zijn sterk bewogen altaarstukken
spreekt, mag ons niet afleiden van het feit, dat de strijd in het ethische de
richting gaat bepalen die de Hollandsche kunst nemen moet, en dat veel
van het heroisch strijden, om de nieuwe vorm van het monumentale
altaarstuk, vergeefs zal zijn. De lotgevallen van Holland in het ethische
zijn hiervoor beslissend.
Hoe de ongestoorde gang van de vernieuwing van het sacrale schilderij
zou zijn verloopen, zonder de tusschenkomst van het Calvinisme, is in de
Zuidelijke Nederlanden te zien. Daar gaat een Frans Floris in een groote
werkplaats, dat het atelier van Rubens voorafbeeldt, een zeer groot aantal
schilders, die hem in staat stellen de artistieke productie voor kerkelijk
gebruik te bevredigen, bifeenbrengen. Een naar het decoratieve gericht
streven zet tapijtontwerpers en glasschilders aan het werk, die het fondament
leggen voor een, ook Kerkelijke, kunst als onder Isabella en Albert
69

in de Zuidelijke Nederlanden een tijdvak aanbreekt, dat met den naam
Rubens het duidelijkst gekenmerkt wordt.
Jammer, dat het meest monumentale van Maerten van Heemskerck's
altaarstukken, dat hij voor de St. Laurens te Alkmaar schilderde, zoo
ver wegraakte, n.l. in de groote herb van Linköping in Zweden.
Toen nu alweer een paar jaar geleden, op de tentoonstelling van Bijbelscha
lunst D i r c k B a r en d s z' meesterstuk, het altaar van .,de Aanbidding
der herders" uit het Museum te Gouda, zoo was opgesteld dat men zich
de plaatsing in een hagelabside goed voor lion stellen, en een savant
aangebrachte kunstverlichting de kaarsengloed nabij kwam, waarop in
den kerstnacht de schilderij eeuwen geleden baadde, maakte het werk
grooten indruk.
Zeper, van de vijftiende-eeuwsche ingetogenheid is alles verloren, maar de
ingetogenheid, de stille devotie is slechts één aspect van het religieuze
sentiment. Het ware onbillijk niet te willen zien, dat de zestiende-eeuwsche
schilders hun kerkelijke stukken, naast een jubelende levenspracht, ook een
geestelijk elan gaven, dat de dagen der Rubensche extase aankondigt.
Te midden van den godsdienststrijd slijpt de genoemde Dirck Barendsz
(1532-1592) zijn bekwaamheden, die hem in staat moeten stellen het
in Italië geleerde, speciaal te Venetië, naar Van Mandar verklaart in
Titiaan's werkplaats, aan te wenden bij het uitvoeren der monumentaal
k erkeljke opdrachten die hem, naar hij vertrouwd, wachten. Ten opzichte
van hun Italiaansche voorbeelden, nemen de Hollandsche meesters
bij de uitvoering dezer opdrachten een zeer krachtige wending naar hef
realisme.
Zij is mogelijk het sterkst bij Pieter Aertsen, den misschien te
Amsterdam geboren meester, die zijn studiejaren te Antwerpen doorbracht,
en die in Holland, rond Amsterdam, een breede werkzaamheid gaat
ontplooien.
Van zijn hoofdwerk, een groote Altaarretabel met de aanbidding der
herders, is nog juist genoeg aan de vernieling ontsnapt, om ons een schildering
voor ooggin te brengen die zeer dicht bij het verlossende accoord van Rubens
aanklinkt. De oudere P i e ter A e r t s e n lijkt echter aardschar gericht
dan de jongere Barendsz.
Een Hollandsche monumentale kerkelijke schilderkunst laat zich, naast,
en tendeele tegenover, de Vlaamsche kunst der aanvangende zeventiende
eeuw, wel denken, misschien het gemakkelijkst in de groote Kerb te Gouda,
te midden der glasschilderingen der Crabeth's, die juist van het verschil
tusschen de beide scholen getuigen. Aan dit alles kwam, bij het „omgaan"
van de noordelijke steden naar de Hervorming, een plotseling en vaak ruw
70

HET
Schilder-Bocck
wacr n voor ecrft dc1cer1ufli %
ghclucghtdengrondt' de e
GLVry SCHIIiDLRCONST t n A
verfcheydcn dccicn Worc t`
vooYshedraghen
Dacr nac nIa/z ttcnQCl`
mnacrdc
doou(uchizqhe Schridcrr ;
^
dc^ ouden, cn nitttmyd3
yntJyc&
io^rxosEo^v Ju6£Iusdzj N^,so
n s Oock. dacrEcnffcnsçjt6S&znqic hr
Iiqucrcit JOG. diem ch at nuit dut,
Abiders Corcm:iia''rJ. Cu dichtcit ooc +
(drat aten mrn rchrn,
^ 05oor Aida* ^ttó^tí' )St ‘ii`u:
Carel van Mander, 1548-1606. Titelpagina van zijn Schilder-Boeck,I
71

einde. Als onze voorvaderen zullen „schoppen 't Roomsch autaer met
Dracht uit alle Kercken", zullen zij in ieder geval een voorloopig einde
maken aan de kerkelijke kunst.
Het decoratieve en monumentale streven vluchtte tendeele in de mythologie,
waartoe de Fransche voorbeelden dikwijls de Italiaansche vervingen, zonder
dat wij daarbij vergeten dat die Fransche voorbeelden, of door Italiaansche
meesters in het paleis van Fontainebleauwerdengegeven, óf dat de Italiaansche
inspiratie bij Fransche meesters der zestiende eeuw alles overheerschend was.
Overelegante figuren, zooals de Florentijnen na Michel Angelo, en de
Franschen uit de school van Fontainebleau die gaven, aan hun, een ti/Zie
erotische godenavonturen, vinden wij bij den leerling van Frans Floris,
den te Delft teruggekeerden A n ton ie o an B 1 o c k land t. Vooral
uit de gravures naar zijn werken zien wij zijn reizen naar Frankrijk
en Italië. Waarnaar hij (1534-1583) en vele andere van zijn generatie
streefden liep uit op Cornelis Cornelisz van Haarlem
(1562-1638). Wij zijn dan weer in dat brandpunt, dat reeds zoo heel
vroeg in onze lunst zooveel tot zich trok.
De om den geloove uit Antwerpen gevluchte Care 1 v an Mande r
had zich in 1583 te Haarlem gevestigd, waar hij met Cornelis Cornelisz
en Hendrick Goltzius, de Haarlemsche Academie stichtte.
Van Mander, die te Meulebeke bij Brugge, in 1548 geboren was uit gegoede
familie, bleek universeel, en zeer vroeg begaafd. Reeds in Vlaanderen
had hij te Kortrijk van een „romanist" Pieter Vlerick, die bij Tintoretto
in Venetië was geweest, les gehad. Vijf en twintig jaar oud vertrekt hij
naar Rome. Als hij over Weersen en Nurnberg naar zijn land terugkomt,
vindt hij Vlaanderen in vuur en vlam. De „protestantischer Flüchtling
ohne Vervolginssucht, scharfer Verurteiler des Irrsiners der Bilderstürmerei,"
zooals een Duitsche biograaf hem noemt, zal in 1603 van Haarlem naar het
slot Sevenbergen, halfweg Alkmaar, trekken, waar hij naar het voorbeeld
van Giorgio Vasari, zijn, in 1604 uitgekomen „Schilderboeck" schrijft.
De tweede uitgave uit 1618 krijgt als toevoeging een levensbeschrijving
van den auteur, door Gerbrand Adriaens Brederode, den genialen schrijver
van de „Spaansche Brabander". In deze levensbeschrijving wordt onder vier
leerlingen van Van Mander in diensHaarlemschen tij d, F rans Hals genoemd.
Hals moet dan op de Haarlemsche Academie ook lessen gehad hekben van
Cornelis Cornelisz. Deze was in 1562 in een voorname woning te Haarlem
geboren, en zou door Pieter Pietersz, een zoon van Pieter Aertsen tot
schilderen zijn gebracht. Als hij op zevenentwintig jaar op reis gaat
„haalt" hij Italië niet, maar blijft te Frankrijk, te Rouen, om daarna
nog lang hij Gilles Coignet, te Antwerpen, te studeeren. Die studie stelt
72

Íhi7' lïlr ►l ►llll111i111P1)';II;.í
^► IíFR I
Portret (fragment) van H. Goltzius, 1558-1617 door diens schoonzoon Jacques Matham.
dok den katholieken Cornelisz in staat, van het altaarstuk naar de
mythologie te zwenken. Wel schildert hij nog in 1590 een „Kindermoord te
Bethlehem," in de plaats van een gesneden altaar met een Maerten van
Heemskerck, maar weldra maakt hij via een „Adam en Eva" (Rijksmuseum)
zijn vlucht uit de gewijde stof, naar „het gouden tijdvak" (te Brunswijk)
der mythologie. Zijn richting zou in de kunst van Holland zoo beslissend,
en bij herhaling, geslagen worden, dat wij moeilijk zijn beteekenis en
zijn waarlijk virtuoze gaven kunnen waardeeren.
Der dritte im Bunde was H en d r ik Co 1 t z i u s. Te Würzburg
geboren, was hij als negentienjarige, als leerling van Coomhert, naar Haarlem
gekomen. Hij huwt, misschien te jong, een weduwe, wiens zoon Jacob
Matham later zijn trouwste navolger wordt. Heeft een longlieden mede
beslist over zijn gang naar het Zuiden ? Hij bereikt Napels over Duitschland,
toeft te Venetië en werkt in 1591 te Rome, bij Federigo Zuccaro.
Zeer zwak komt hij te Haarlem terug, maar hij bereikt, dank zij een voorzichtig
leven, den zestigjaren leeftijd (f 1617).
Een meer virtuoos graveur dan Goltzius reeds jong was, laat zich moeilijk
denken, zijn invloed op de graveurs, in dienst en in den bring van Rubens,
is dan ook heel groot geweest. Uit vele zijner prenten spreekt een ware verliefdheid
op antieke statuën en ook de vereering voor de Italianen van zijn
73

tijd Barocci, Zuccaro en Giovanni da Bologna, die lui persoonlijk ontmoette;
maar niet minder zal het manierisme van Bartholomeus Spranger, hofschilder
te Weersen en Praag, hem beinvloeden. Betrekkelijk Iaat gaat hij
schilderen, maar het is vooral door zijn kopergravures dat hij zal blijven
leven als een meester, vooral waar hij niet vluchtte in de mythologie,
een richting die in Holland ook ten doode was opgeschreven.
De academische richting handhaafde zich te Utrecht het langst, waar
Joachim Wtewael(h566-1638)en Abraham Bloemaert
(1564-1651), de laatste Hollandsche schilder van altaarstukken, met
Gerard Houthorst, de zeventiende-eeuwsche poging tot een Hollandsche
hofkunst in uitzicht stellen.
Oneindig rijker zal de ontwikkeling van het portret, van Scorel uit,
zich ontplooien. In Maerten van Heemskerck zagen wij reeds een machtig
conterfeiter; zijn zelfportret met de ruine van het Colosseum uit 1553 moge
wat vreemd gecomponeerd zijn, het heeft een machtige en zelfs stemmingsvolle
uitdrukking.
Toch zal die andere leerling van Scorel, Anton Mor van D a sh
o r s t, hem nog overtreffen. Als Antonio Moro zal hij aan de hoven
van Engeland en Spanje de eerste kunstenaar van Europeeschen stijl, de
belangrijkste portretschilder vóór Rembrandt zijn.
Aanvankelijk in dienst van Granvelle en Maria, de regentesse der Nederlanden,
was de Utrechtsche schilder door de laatste, in 1550 naar Portugal
gezonden. Denken wij aan van Eyck, dan schijnt het dat voor Nederlandsche
schilders de weg naar Spanje over Portugal leidt. Na den dood van
Maria van Portugal, de vrouw van Philips II, gaat Mor naar Londen
om 's konings tweede vrouw Maria Tudor, die hem de Engelsche
Kroon schonk zonder de Spaansche daarvoor in ruil te Krijgen, te portretteeren.
In het Prado te Madrid hangt dit portret als een der schoonste en
meest karaktervolle. Als een idool zit de bleeke, pruikdragende Mary
met de roos van Tudor in de rechterhand; terecht heeft men van haar
opgemerkt dat zij geen lippen en geen blip heeft.
Toen de brandlucht der Spaansche autodag s hem te sterk in de neusgaten
woei, reisde Moro af naar Brussel, waar hij bij de nieuwe landvoogdes, Margareta
van Parma, een gunstig onthaal vond.
Veel van zijn Spaanschen arbeid is in den brand in 1604 van hef jachtslot
Pardo, bij Madrid, verloren gegaan. Wij, in Holland, behoeven sinds Benige
jaren niet naar Madrid te gaan om Moro volledig te bewonderen. Het
prachtige portret van een rossen goudsmid in ronde dracht, in het
Mauritshuis, vond aanvulling door de meesterstukken van den schilder :
Lord Gresham, minister van financiën onder Elisabeth, en diens vrouw.
74

..• ^
•• "47
,rnNri+,17 ^ +
; ^ AAI.
•
'++ +y^• 1 ; `^;hi+^^+.+.
•
•1., r yi n,7^^ :^^% r w ^ r ` v ^ti. ^I^s
^/^r
r 1:r1' • • —.a .y.., u 1 f^
•
. ; +I^^tl r
' . •:+ ^5'
. .... ..... _ .a.+..'.1{1
. ., .: .(, ';:7^ :•: ^•^. ^u.+ •-^ _....^,: .^.
^.,w°^:y^+y^^iïv: .^ij»,...,.,. . •^^ ^ ^
=....++.iwti+^tTS;^i•^+5,.•....::^..:^ .T' ^^^
rY ' i'ra7^.L•^•.r.^ -^^^.^ ^, `^•
^ ^Myi. -^y;.^.~^+•.r.n ^f w\^., ^ ` ~I.Y , w^ r
^^:-^Z ..., wr =.. r^„r ,=• •^^ • • ^
.
-f=
^•. . ..
H. Goltzius, 1558-1616. Pallas, f ragment van een gravure voor de Metamorphoses van Ovidius.
De voortreffelijk ff ^k bewaarde portretten gingen, een tiental jaren geleden, uit
Sovjet bezit in Nederlandsch bezit over, en hangen nu, in prachtig licht, in
ons Rijksmuseum.
Als van Moro's Willem de Zwijger-portret, op vijf en twintig jarigen leef tijd,
gezegd is dat hij den politicus in het harnas schilderde, alsof hij diens geheele
levensloopende, k dan is de hoogste lof aan Mors psychologische intuïtie
75

gebracht. 't Is mede door deze psychologische intuïtie dat Mor zich
verheft boven den voortreffelijken C o r n e 1 i s K e t e 1 (1548-1616),
dien wij echter bij de ontwikkeling van het groepsportret zijn zeer
belangrijke plaats zullen geven.
Wij stipten reeds aan dat Jan van Scorel pelgrimcongregaties geschilderd
heeft. De „knielende schenker" der altaarstukken had zich in de 15de eeuw
van zijn familie omringd. De stichter van een altaarstuk, dat aan den
Noord-Hollandschen „meester van Alkmaar" wordt toegeschreven, stelt
zich zelf en zijn zeven zoons onder de schotse van St. Jacob, zijn vrouw
en haar acht dochters onder die van Maria Magdalena.
Van zoon religieus familiestuk naar een groep van leeken en geestelijken,
die zich door een pelgrimstocht naar het H. Land eermaagd gevoelen, is
slechts een kleine stap, die Scorel heeft afgelegd op de langgerekte paneelera
in het Museum te Utrecht en te Haarlem, waarop de palmtakdragende
Jerusalemgangers zich aaneenrijgen, en zelfs een enkele maal den indruk
wekken, in hun halffiguren aan ons voorbij te loopera.
Nog eeuwen behouden de schutters de namen der patroonheiligen van hun
Doelen, maar met de Hervorming worden deze groepen in de loop der
zestiende eeuw geheel profaan. Groepen zijn het aanvankelijk nauwelijks:
de provinciale schilders A llae r t C 1 a es z, D i r i c k J a c o b s z,
Aert Pietersz en Gerrit Pietersz hebben te Amsterdam
nog veel moeite de afzonderlijke beeltenissen op levensgrootte tot een geheel
te maken, waarop kloveniers en schutters op natuurlijke wijze bijeen zijn.
Men neemt gewoonlijk aan dat Co r n e 1 i s A n t h o n is z, de voortreffelijke
houtsnijder van de prachtige Amsterdamsche baart uit 1544,
de schilder is van de eerste schuttersmaaltijd. Wij hebben het oog op de
z.g. „Braspenningmaaltijd" uit 1533, waarbij het eten meer een aanduiding
is, thans in het Rijksmuseum.
Onder de schilders die aan de ontwikkeling van het groepsportret veel
bijdroegen, waren zij, die zich meer internationaal bewogen, het gelukkigst.
Pieter 1 s a acs z, uit Haarlemsche ouders te Elseneur in Denemarken
geboren, en die daar hofschilder werd, heeft in 1596 en 1599 Corporaalstukken
te Amsterdam geschilderd.
Maar Dirck Barentsz, dien wij reeds als een groot meester leerden hennen,
die te Venetië Titiaan's werkplaats bezocht, was in zijn Amsterdamsche
schuttersmaaltijden van 1562 en 1566 bijzonder gelukkig. Vooral in de
z.g. „Poseters" uit 1566, spreekt een zin voor losse groepeering, die een
groote stap vooruit beteekende.
C o r n e lis K e t e 1, die te Gouda geboren was, ging, na bij Anthonie
van Blocklandt te Delft in de leer te zijn geweest, te Fontainebleau
76

het groepje Nederlanders versterken die daar werkten. Wordt hij door
onlusten tot terugkeeren gedwongen, dan vindt hij deze ook in de Nederlanden,
waar beeldenstorm en geuzenopstand hem dwingen ditmaal in
Engeland te gaan werken. Daar vindt hij een bijzondere aanmoediging
tot het portretschilderen. (denken wij slechts aan Holbein)
In 1588 schept hij met „het Corporaalschap van Kapitein Dirck Jacobsz.
Rosecrans en Luitenant Pauw", in het Rijksmuseum, het meesterstuk van
den tijd. Als op een Shakespearetooneel bewegen zich de levensgroote
figuren, ten voeten uit, rond den Kapitein en den luitenant. Voor 't eerst
maken de schutters een werkelijk herolschen indruk. Rembrandt, die het
stuk niet alleen gekend, maar het goed bestudeerd moet hebben, heeft met
zijn „Nachtwacht" van zijn bewondering voor Ketel getuigd, door zich
dicht op figuren en standen te inspireeren.
Noch in de compositie, noch in het terugdringen der details, noch in de
belichting werd echter in Ketel's werk de zeventiende-eeucusche samentrekking
tot stand gebracht. Om die samentrekking worstelen 'n W e r n e r
van Valkert en een Cornelis van der Voort, beiden
nog in de zestiende eeuw geboren, te Amsterdam, waar in het eerste kwart der
zeventiende eeuw Thomas, zoon van den architect-beeldhouwer der
stad Hendrick de Keyser, die samentrekking eerst bereikt in
zijn „corporaalschap van kapitein Allart Cloeck" uit 1632.
Maar nu worden wij weer naar Haarlem getrokken waar de onder Franschen
invloed gevormden C o r n e l i s van H a er le m, ook het
groepsportret beoefend had. Zijn schutterstuk wordt in het Haarlemsche
Museum verduisterd door het oeuvre van den in Vlaanderen omstreeks
1580 geboren, maar sinds 1604 te Haarlem werkenden, Frans Hals, die
hef genre met verblindende glans, en op het laatst van zijn lange leven met
verbeten ernst tot rijpheid bracht. Maar dan zijn wij in de zeventiende
eeuw. Nu hadden wij slechts de bedoeling, te wijzen op den zestiendeneeuwschen
oorsprong van een genre, dat Hollandsch is bij uitnemendheid.
't Is ten slotte niet te verwonderen dat een volk, dat met „vergaderen"
een nationale deugd (of ondeugd ?) beoefent, nog heden, het vergaderingsschilderij
„uitvond", en tot bloei bracht.
77

VII
DE ZEVENTIENDE EEUW. — De internationale barokkunst
vindt weerklank aan het stadhouderlijk hof van
Frederik Hendrik.
e zeventiende eeuw is de gouden eeuw van Holland. Zij wordt
naar den derden onzer stadhouders ook wel : de eeuw van
Frederik Hendrik genoemd. Bij een overzicht van die eeuw mogen wij
haar aanvankelijk van uit die benaming bezien.
De kunst der zeventiende eeuw in Europa is de Barok. Zij is internationaal
en staat in dienst of wel van de Kerk, en vormt een belangrijk onderdeel
der Contrareformatie zooals in de Zuidelijke Nederlanden, het tegenwoordige
België, ofwel, zij is een hofkunst als in Frankrijk, Engeland en
Denemarken.
En in Holland ? Daar bloeit zij rondom het stadhouderlijk hof.
Hoe stonden de Nassauers tegenover de kunst?
Hoewel er een buitengewoon schoon portret van „den Zwijger" bestaat
waarin Anton Mor v an D a s h o r s t, meer bekend onder zijn
internationaler naam : Antonio Moro, Willem jong schilderde
alsof hij zijn ganschen levensloop reeds lende, bestaan er geen gegevens
waaruit belangstelling van den Prins voor iets anders blijkt dan voor de
politiek.
Politiek was voor hem kunst, zooals de krijg het zou worden voor zijn
zoon en directen opvolger Prins Maurits. Voor hem was de kunst — de
krijgskunst. Als bootoer was hij vestingbouwer. Zijn hof hield Maurits
in dat kleine deel van het Haagsche hof dat ter beschikking van den stadhouder
stond. Aan hef eind van zijn leven liet hij dit kwartier uitbreiden en
er een tuin aanleggen. Jacob d e G h e i n, Haarlemsch schilder,
had hierbij de leading.
Toch vertelt de schilderkunst van Maurits door een paar grootere genre
79

eelden als : „een gezicht op de kermis te Rijswijk" door Adreaen van de
Venue. Maar ook door bestellingen aan portretschilders, en ook uit die
bestellingen spreekt de militair.
Tusschen 1611 en 1624 werden door fan van R a v e s t e i n 23
Kapiteinsportretten geschilderd, die nu in het Museum het Mauritshuis
bewaard worden.
De invloed van den Hollandschen stadhouder op de kunst begint bij Willem
den Zwijger tweeden opvolger en zoon : Frederik Hendrik.
Louise de Coligny gaf haar zoon een Fransche opvoeding. Op 14 jaar
toefde de jonge Frederik Hendrik aan het hof van zijn peet : Henry IV
den Franschen boning. Hij Kwam er later na 11 jaar in 1609 terug en zag
het Louvre en de galerij die de verbinding vormt met de Tuilleri&én,
St Germain-en-Lage, en Fontainebleau, waarvan de kapel, onder
Louis X111 voltooid, duidelijk het ideaal van den tijd, speciaal van de
Europeesche hoven, vertoont.
Hendrik IV had een zwak voor Frederik Hendrik en heeft Louise de
Coligny Benige malen voorgesteld hem aan zijn hof op te voeden. 't Lijkt
zeker dat het voorbeeld van Henri IV Frederik Hendrik van uit zijn
jeugd voor den geest zweefde.
Zijn tweede peter was de boning van Denemarken Frederik 11. Deze vorst
en vooral zijn zoon Christiaan IV(1588-1648) waren door een bouwlust,
als die van Hendrik IV, bezeten. De zuster van Christiaan IV huwde met
James I, den Engelschen boning, die den bouw van het paleis White Hall
begint, dat grootsch en weidsch wordt gedecoreerd door Rubens.
Van alle zijden vindt Frederik Hendrik aanmoediging : Frankrijk,
Denemarken, Engeland.
Zijn huwelijk met een Duitsche gaat in dezelfde richting. Amalia van
Solms was hofdame bij Frederik V van de Palts en diens vrouw Elisabeth,
dochter van James 1 van Engeland.
De „winterhoning" was de verjaagde Koning van Bohemen, die zich in
1621 te 's-Gravenhalte vestigde.
De relatie tusschen het stadhouderlijk hof en de „Bohemers" bleef steeds
een nauwe.
En nu nog een laatste omstandigheid die Fr. H. aan de zijde der lunst
bracht.
Bij de aanvaarding van het stadhoudersschap nam Frederik Hendrik
Constantijn Huygens tot secretaris (1596-1687). Deze zeer begaafde
man, dien men de hoveling onder onze dichters genoemd heeft, diende drie
stadhouders : Frederik Hendrik, Willem 11 en Willem 111. Prof. Prinsen
stelde vast dat : „patricische deftigheid, Calvinistische vroomheid, liefde
80

voor Oranje en standsbesef het milieu vormden waarin de dichter opgroeide.
In 1625 toen hij bij den Prins in dienst kwam was hij reeds een belend
dichter. Tot Frederik Hendrik stond hij in vertrouwelijke verhouding.
Willem 111 behandelde hem uit de hoogte, hij lende zijn verdiensten niet
voor het huis van Oranje". Frederik Hendrik vond in hem den raadsman
naar zijn hart. Huygens' liefde gaat naar de bouwkunst, hij begrijpt de
barokarchitectuur van zijn tijd, vooral op de wijze waarop de Fransche
meesters haar beoefenen. De begaafde humanist Huygens, man van breede
kennis en fijnen smaak, voerde den nieuwen Franschen bouwtrant in
Holland in. Hij had een eerder Zuid-Nederlandsche opvatting van de klassieken
en van de Palladiaansche architectuur en wist die tot verwezenlijking
te brengen vooral in zijn eigen huis, dat hij bouwde op grond, in 1634 van
den stadhouder ten geschenke gekregen.
Op den hoek Plein-Lange Poten verrees onder toezicht van zijn vrouw
weldra een groote woning die in 1637 voltooid was.
De man, die hem mogelijk bij den bouw van zijn huis raad gaf, was de
architect geworden schilder Jacob van C a m p e n. Als schilder
naar Italië vertrokken, was hij als bouwmeester teruggekeerd. Hij is de
vertrouwensman van Huygens, en weldra ook van den Prins. „Deze
had in 1612 een goed, „Honselaersdijk" geheeten, en gelegen onder de
gemeente Naaidwijk bij 's-Gravenhalte, gekocht. In 1620 werd er op last
van den Prins met de verbouwing begonnen, in 1525 werd het grootex
opgezet, en in 1627 was het zoover voltooid, dat reeds opdrachten aan
schilders voor de binnendecoratie werden gegeven. In 1638 is het voltooid.
Maria de Medicis heeft er bij haar bezoek aan Holland (eerder een vlucht
voor haar zoon) verschillende dagen gelogeerd.
Een droef lot was dezen bouw van Frederik Hendrik beschoren. Na het
vertrek van Prins Willem V in Y795, werd het groote Kasteel en zijn kunstschatten
tot nationaal eigendom verklaard. In 1798 werd het ingericht tot
staatsgevangenis en het volgend jaar tot militair hospitaal. In 1805
werd er een militaire school in gevestigd, na de inlijving bij Frankrijk
werd het weer als militair hospitaal gebruikt ; na het herstel van de Hollandsche
onafhankelijkheid van 1813, kwam Honselaersdij onder het
bestuur der rijksdomeinen. Het verkeerde evenwel toen in een zoodanigen
staat van verval dat tot afbraak werd besloten. Aan de mogelijkheid van
eerre restauratie, om de stichting van Frederik Hendrik in ouden luister te
herstellen, werd niet gedacht. Koning Willem 1 heeft daarvoor niet gevoeld,
en bij besluit van den soevereinen vorst van 21 December 1814,
werd het kasteel in het openbaar voor afbraak verkocht. Van de stalgebouwen
is nog iets aanwezig.

Niet gelukkiger verging het een ander groot paleis, tot wells bouw Van
Lampen en Huygens den Prins reeds in 1630 deden besluiten. Van 1634
tot 1638 bouwt Jacob van Lampen te Rijswijck, aan de andere zijde van den
Haag, een paleis, Nieuburg geheeten. Met groote paviljoens, 31 ramen
in front, was het zeer indrukwekkend, en het verlies ook van dit paleis,
waar niets meer van over is, is niet alleen groot voor de lunst, maar ook
voor de historie, want daar werd in 1697 de vrede van Rijswijck geteekend
tusschen Frankrijk, Holland, Engeland, Spanje en den Keizer.
Hier erkende Lodwijk XIV Willem 111 tot honing van Engeland. In
Honselaersdijk en Rijswijck verrezen naar Van Campen's plannen twee
buitenverblijven die, naar het oordeel van den reiziger de Lasserre, die in
verrukking was over alles wat hij zag, de vergelijking met de Fransche
paleizen van dien tijd honden doorstaan. Fransche meesters waren er
trouwens aan het werk, want de tuinaanleg, even belangrijk als de architectuur,
werd ontworpen door André Mollet, zoon van Claude Mollet, die voor
Henri IV de tuinen had geteekend voor de Tui lerieën, St. Germain en
Laye en Fontainebleau. Ooh wordt als medewerker genoemd een zekere
Joseph Dinant „fontainier et grottier". In dien tijd kwamen verschillende
Fransche kunstenaars naar de Noordelijke Nederlanden en
naar het Hof van Frederik Hendrik. Onder de schilders en teekenaar
noemen wij Jacques Callot, Isaac de londerville en Jacques des Rousseaux,
en den tuinarchitect Simon de la Vallée, zoon van Mann de la
Vallée „maitre général des oeuvres etc.", die o.a. het Luxembourg te Parijs
voltooide, en die allicht mede den smaak voor de vroege t ransche barok,
uit de school van Salomon de Brosse, in Holland versterkte. De paleizen
zijn gesloopt, de kunstwerken die zij bevatten over de Europeesche musea
verspreid.
In den hoflering van Frederik Hendrik ontstaan rond den Vijverberg te
's-Gravenhalte nieuwe grootsche bouwwerken ; Pieter Post maakt, onder
leiding van Van Lampen, in 1633, voo: J han Maur:ts van Saksen, „den
Braziliaan" genaamd, het tegenwoordige museum, het Mauritshuis,
Arend Arendszoon van's-Gravezande, de „nieuwe Doelen", eveneens aan
den Vijverberg.
Wij dienen echter ook een blik te werpen buiten onze grenzen en wel in de
eerste plaats naar Scandinavië.
Als een kunstig weefsel over geheel Noordelijk Europa uitgespreid, lagen
daar de bouw- en beeldhouwwerken der Nederlandsche meesters ; ook
naar het Westen over Engeland strekt zich dit weefsel uit. Dat er vele
kunstenaars naar het Noorden trokken, is te begrijpen omdat de toestanden
daar buitengewoon gunstig waren voor de verdere ontwikkeling der
82

Het paleis Honselaarsdijk van den bouwmeester Van Campen.
bouwkunst , vooral in vergelijking met de rampzalige toestanden in de
Nederlanden, waar in de zestiende eeuw vrijheid- en godsdienststrijd
ontketend was. Niet alleen liet de Scandinavische adel talrijke kasteeles
bouwere, ook de koningen voerden groote bouwplannen uit, en deden, wat hun
belangstelling voor de bouwkunst betrof, niet onder voor de Italiaansche
vorsten der Renaissance. Wij denken hierbij aan Johan III van Zweden
(1568-1592) en aan Frederik 11 van Denemarken (1559-1588) die
het oude Slot Kroger liet verbouwen tot het machtige Kronborg, dat
dien naam ontving, toen zijn zoon Christiaan IV op 12 April 1574 het
levenslicht zag.
Deze Christiaan de vierde kwam tot groote machtspositie, toen hij met de
Sond de Oostzee beheerschte en de Hanzesteden hun privilegies ontnam.
De inkomsten die hij uit den Sondtol putte, gebruikte hij tendeele om
bouwwerken te doen uitvoeren, die met den naam van den Koning, ook die
van Nederlandsche Kunstenaars eer zou brengen.
Wat in Denemarken door Frederik 11 en Christiaan IV is tot stand gebracht,
behoort tot het beste.. wat de bouwkunst der Renaissance heeft
opgeleverd.
Bedacht dient te worden dat de belangrijke bouwwerken van dien tijd
83

^'„^ ^^2r Q^,~ 3n • ^^.+. . a . i:
^ ^ , Q ^ • s ^^^*,
^:^..a a ^s ae.s a^. ,a • a^•^ íri..;
Y. J/ J / Vlr' y n^ j^ C fi1r SI ' J^.^
•%" ^ . #Y^ ..^'+^ • .
^^/ ^ . (^ ^.
^1dif^,/J►^(T`rTl^.Lirrir
^ Jf
••,. ^ ._- ,
—i^ ....•.
t, .^
III'li',Ilfl!!!fl'1' tt1{^i . . /^y, ♦•
ar„ i i_
-.._^.Y'.'"5^..^MI ^Il^:y'`:
^1I!!^ 11111 ^'^y -... 11'11r11i1 ^ ') ^-
_.... - ,.. ,,,..^•}Í
L,.. ,^
Het paleis Nieuwburg van den bouwmeester Van Campen.
ontstaan zijn als particuliere opdrachten, met den boning als bouwheer.
Frederik 11 heeft zich niet zeer intensief met zijn bouwwerken ingelaten,
maar het is evenzeer bekend dat Christiaan IV, ontwijfelbaar naar vele
zijden begaafd, persoonlijk contact tusschen den opdrachtgever en zijn
Nederlandsche bouwmeesters veronderstelt. Anders ware het warmbloedige
dat de bouwwerken, onder hem tot stand gekomen, kenmerkt, niet te
verklaren. Laurens en Hans van Steenwinckel zijn vooral de uitvoerders
van de denkbeelden van hun koninkljken opdrachtgever geweest. Aan hen
moet Frederik Hendrik van Oranje zich gespiegeld hebben bij zijn kunstbemoeienissen.
De jonge Nederlandsche Renaissance echter, die zulke
schoone uitdrukkingsmogelijkheden in het Noorden had gevonden, werd in
de Nederlanden, juist ten tijde van Frederik Hendrik, afgelost door een
streven, dat uitging naar de studie der klassieken en der Italiaansche
theoretici, die facades componeerden met doorgaande pilaster- of zuilenorde.
In het midden der zeventiende eeuw zegevierde dit classicisme in Holland.
Voor Frederiksborg werkten vele Hollandsche schilders, zooals Pete r
Isacicsz, en zijn leerling A driaan van Nieuland, Pieter
Lastman, Rembrandt's leermeester, Jan Pijnas en W e r n e r
84

Paleis Huis ten Bosch, bouwmeester Pieter Post
van Vaickert. Evert Prijnsz. van der Maas voerde
glasschilderingen uit voor de vensters van de koninklijke lamer. In de
groote feestzaal werden wandtapijten opgehangen, ontworpen door Care 1
van Mander, den jongere.
Hoe stond het nu met de schilderkunst in Holland, en welke meesters
zouden de opdrachten ten deel Dunnen vallen, die Frederik Hendrik
voor de binnendecoratie van zijn kasteelen te vergeven had ? Het zijn min
of meer duidelijk humanisten en academische meesters. Het classicisme
in de schilderkunst der Nederlanden lent eigenlijk twee richtingen.
In de eerste plaats de „manieristen", die wij op het einde der zestiende
eeuw te Haarlem aan het werk zagen.
Maar er zijn jongeren, die te Utrecht in het zog van Italianen als
Caravaggio en Carlo Marata varen. Tot die Utrechtsche school behoort
H e n d r i k Ter B r u g g h e n 1588-1629, wiens vrouwekop in het
Centraal Museum te Utrecht van zijn talent getuigt. De „Waarzegster"
in hetzelfde museum is van den knappen schilder Pau 1 u s Bor
1600-1669, aan wiep in den laatsten tijd wel gepoogd wordt de z.g.
„Diana van Vermeer toe te schrijven.
De meester dezer school die geheel in de termen viel om in dienst van
Frederik Hendrik zijn brachten te geven aan de versiering van paleiszalen
85

en wiens portretten ook geheel passen in „les arts somptuaires" van dien
tijd, is Gerard Honthorst die te Utrecht in 1590 geboren werd.
Als jongeling, leerling van Abraham B 1 o e m a e r t, gaat Bonthorst,
20 jaar oud, in 1610 naar Rome. Hij blijft er 10 jaar. De Italianen weten
met zijn moeilijk uit te spreken naam geen raad, en noemen hem, daar
hij tot de „tenebrosi" behoort, Gherardo della Notte. Te Rome
vindt hij in markies Giustiniani en in Kardinaal Scipio Borghere enthousiaste
beschermers. In 1618 schildert hij voor een berk te Albano, in opdracht
van prinses Colonna Gonzaga, een „Madonna in de gloria" waarvan
een detail, St. Franciscus en de knielende schenkster, een getuigenis is van
het prachtige en eerlijke werk dat Gherardo Bella Notte in zijn jeugd
schiep. Bij den dood van Paulus Y (Borghere) gaat hij naar Florence, en
vandaar terug naar de Nederlanden, en is in 1622 lid van de schilderscorporatie
te Utrecht. In 1628 gaat hij naar Engeland, en schildert voor
Karel l te Hampton Court. Zijn broeder, de portretschilder Wi 11 e m
van Ho n t h o r s t, wordt een gezien portrettist aan het hof te Berlijn.
Uit zijn middenperiode getuigen een „Jezus voor Pilatus" in de Nat.
Gal. te Londen, een „St. Sebastiaan" in de kathedraal van Gent, een
„Doornenkroning" te Brussel, van zijn werk uit dien tijd.
Te Hampton Court ontstaat in 1630 een groote mythologische schildering
in een trappenhuis dat ons een denkbeeld han geven van de decoratieve
werken, ook in Holland gemaakt. Koning Frederik van Bohemen en Koningin
Elisabeth, de dochter van James I, tronen er als Jupiter en Juno,
terwijl Mercurius hen de 7 vrije kunsten voorstelt, die de trekken hebben
van de linderen van den „Winterhoning". Ook voor het Noorden zal
Bonthorst werken. Door den tweeden zoon van Christiaan 1V, Frederik 111
van Denemarken, 1609-1670, maakte hij tusschen 1630-1640 plafonds
en decoratieve paneelen voor Kronborg. Zij zijn in den academischer stijl
van dien tijd geschilderd. Frederiksborg heeft nog éen Bonthorst uit een
serie, waarvan de anderen door de Zweden in 1659 werden gestolen.
Nu echter zullen wij zijn werk bezien dat hij in opdracht van Frederik
Hendrik maakte, in de eerste plaats het portret van den stadhouder en zijn
vrouw, het sterke doek met groote plastische eigenschappen, in het Mauritshuis
; daarna dat van Frederik Hendrik, Amalia van Solms en hunne
linderen. Die portretten hadden tevens versierende bedoeling.Op een doel
van Samuel v a n Hooghstraten, zien wij hoe deze paleisarchitectuur
vroeg om decoratie, ook sculpturale. Zoon portretstuk met
decoratieve bedoeling, getuige de ballustrade, de kolommen en de draperieën,
is ook het portret van de dochter van Frederik Hendrik, Louise Henriette,
gehuwd met Friederich Wilhelm, den grootgin Keurvorst, en wier tweede
86

zoon de eerste Pruisenkoning Frederik I zou worden. Hef tegenstuk van dit
schilderij stelt den lateren stadhouder Willem 11 voor, en zijn gade Maria
Henriette Stuart. Hij zou slechts Dort leven, en op een doek van v. d.
Helst in het Rijksmuseum zien wij dezelfde Maria Henriette als weduwe.
Gaan wij nu terug tot Frederik Hendrik, en tot de allerlaatste groote onderneming
op het gebied van de bouwkunst, die onder zijn regeermg werd
aangevangen, maar eerst later door de piëteitvolle zorgen van zijn vrouw,
werd voltooid. Wij bedoelen het paleis te 's Gravenhage, belend als het
Huis ten Bosch. In 1645 legde de Koningin van Bohemen den eersten steen.
In 1616 wordt de weg erheen, de Bezuidenhoutscheweg, aangelegd. In 1647
sterft Frederik Hendrik. De oorspronkelijke bestemming van het bouwwerk,
een woning voor Amalia van Solms, wordt door de weduwe veranderd
tot een tempel aan den roem van haar gestorven gemaal. Maria de Medicis
had immers van het Luxembourg-Paleis een bouwwerk willen maken ter
verheerlijking van Hendrik IV, terwijl Karel l van Engeland White-Hall
rijk liet versieren, zijn vader Jacobus 1 ter eere. Naar een ontwerp van
Van Campen, werd het Huis ten Bosch door zijn leerling Pieter Post
uitgevoerd. Maar welke schilders zouden in het intérieur te werk worden
gesteld ? Ware hij nog in leven geweest, dan zou Rubens de meest
aangewezen man daarvoor geweest zijn. Ook van D ij c k, die juist
op het eind van zijn leven naar monumentale opdrachten had gestreefd,
was gestorven. Hij had in relatie gestaan met den Stadhouder en zijn
vrouw ; in het Prado bevinden zich de portretten van Frederik Hendrik
en Amalia van Solms van Anton van Dijck. Eén grootmeester der
Antwerpsche school was nog in leven, Jacob J o r d a e n s. Hem
werden opdrachten verstrekt, met des te meer genoegen, waar deze, gehuwd
met een dochter van zijn leermeester, den protestant Adam van Noort,
zelf ook tot de hervorming was overgegaan. In zijn Dunst was daar
overigens niets van te bemerken, van puritanisme is in zijn arbeid geen
spoor. Met hem werden nog zes andere meesters uit Brabant, zooals
men ze toen noemde, aan het werk gezet ; het waren d e C r a ye r,
Seeghers, Willeboorts, Gonzalis Coques en van
Thu 1 d e n. Zeven Hollandsche schilders hebben ook voor het „Huis ten
Bosch" gewerkt, waarvan de voornaamste Ho n t h o r s t, L i e v e n s,
van Everdingen, Zoutman en de Grebber waren.
De achterwand van de groote zaal werd geheel ingenomen door de reusachtige
compositie van Jordaens : „de apotheose van Frederik Hendrik".
Al te exuberant, mist het confuse geheel het ordenende meesterschap van
Rubens. Leven en beweging, zwier en pracht heeft het wel. De schilders
hebben geen vierkante meter in de wanden onbedekt gelaten. Nog in de
87

achttiende eeuw is er aan geschilderd. Jacob d e Wit schilderde
„en camaïeu" een Diana en Eudymion, alsof het beeldhouwwerk was.
Dit laatste noopt ons er toe ook wat te zeggen van de beeldhouwers. Ook
hier gaf een Vlaming den toon aan. Op 20 Januari 1648 werd de eerste paal
geslagen van het weidsche Raadhuis van Amsterdam. In het jaar van den
dood van Frederik Hendrik, 1647, had van Campers de plannen hiervoor
gemaakt. Eerst in 1655 werd het achtste wereldwonder door de burgemeesteren
van Amsterdam betrokken.
Van Lampen heeft er slechts verdriet van beleefd. Een eerzuchtig stadsarchitect
Daniël Stalpaert had den meester zoo op den achtergrond
gedrongen, dat eeuwen van Campers's naam als bouwmeester van het
Amsterdamsche Raadhuis, niet werd genoemd. Willem de Keijser, zoon
van den vermaarden Hendrik de Keijser, bouwer van een reeks groote
gebouwen en torens in Amsterdam, en vertrouwde medewerker van Vare
Campers, werd ontslagen. De Antwerpenaar A r t u s Que llin us die door
Van Lampen de groote lans kreeg, het Stadhuis met beeldhouwwerk te
versieren, koos de zijde van Stalpaert. Van Lampen, zéér gegriefd,
verliet in 1654 Amsterdam, en trok zich op zijn buitenplaats Randenwijck
te Amersfoort terug. Eerst in 1662 was het Raadhuis geheel onder dale, en
Quellinus' sculpturale versieringen grootendeels voltooid. Niet voor den
stadhouder, maar voor de Amsterdamsche magistraten, wier smaak denzelfden
bant uitging als die van Frederik Hendrik, heeft Quellinus gewerkt,
o.a. voor burgemeester de Graeff, van Wien hij een prachtige marmerere
buste maakte, nu in het Rijksmuseum.
In het Rijksmuseum zijn ook de schetsen in gebakken aarde voor het
enorme, in marmer uitgevoerde tympanveld aan de voor- en de achterzijde
van het paleis. Hij toont zich in deze werken een beeldhouwende Jordaens;
schilderachtig en monumentaal is zijn werk, en vaak heeft het een origineele
noot, zooals de figuur van Atlas, die den bronzen wereldbol draagt, een
bekroningsmotief.
Voor de meér dan levensgroote marinere caryatiden van de vierschaar
gaan de gedachten naar een Italiaansch voorbeeld als het grafmonument
van den Doge Giovanni Pesaro, in de S.M. dei Frari te Venetië, dat
Longhl in 1650 vervaardigde. Tusschen de weenende vrouwenfiguren
bevinden zich een drietal verheerlijkingen van het Recht uit de Grieksch-
Romeinsche en Joodsche oudheid, zooals het relief van Brutus en zijn
zonen, dat een bijzonder knap staal is van Quellinus' arbeid.
Is in het stadhuis te Amsterdam de baroksculptuur zegevierend met het
werk van Artus Quellinus, de barokschilderkunst had het Dunnen zijn
met Rembrandt, en het museum te Stockholm heeft de rest van het
88

grootsche werk „de Samenzwering van Claudius Civilis" den held der
Batavieren, in den tijd der Romeinsche overheersching, onder haar schatten.
De barok, zooals Rembrandt die in dit werk tot uiting bracht, was voor
de Amsterdamsche regenten te radicaal. Zij hadden er geen vrede mee
in het „puik der Bataven", zooals het daar aan tafel zat, met drank en
glazen, hun voorgeslacht te herbennen. De medewerking van Rembrandt
nam met dit werk, dat nooit geplaatst werd, en dat, afgesneden van alle
Zijden door een Zweedsch kunstliefhebber werd gekocht, een einde.
Rembrandt was overigens tot de helft van zijn leven met hart en ziel de
internationale baroprichting toegedaan, en een Hollandsche Rubens. De
„Nachtwacht", waar alles beweegt en vol leven is, waar licht en donker
hampen, waar het decoratieve in weidsche emphase te pronk staat, is
eigenlijk het meesterstuk der barok in het Noorden.
In een brillante schets, „de Eendracht van het Land" geheeten, en nu
in het Boymansmuseum te Rotterdam, toont Rembrandt zich een decorateur
in den trant der groote Venetianen.
Men lean zich niet de historie naar den internationaler smaak van den
tijd, levendiger, schitterender en romantischer voorgesteld wenschen.
Indiers uit dit alles werd afgeleid dat de Hollandsche lunst van de zeventiende
eeuw was opgegaan in de algemeene Europeesche richting van
dien tijd, dan zou men zich vergissen. Naast, en eigenlijk tegenover die
k wist en haar vertolkers, was een pure nationale richting tot ontwikkeling
gekomen, die eerder aansloot bij de Nederlandsche lunst der vijftiende
eeuw, dan dat zij zich de lessen van Italië in de zestiende eeuw had eigen
gemaakt. De schilders die wij op het oog hebben, staan met hun werk in het
grootst mogelijke contrast met de mythologie en de classieke geschiedenis
der barokdecoratie. Een „ontbijtje" van Pieter C t a e s z. zal op den
duurerkend worden als het beste en het meest oorspronkelijke dat Holland
tegenover Italië te stellen had. Hier is uitsluitend het oog meester, en de
emotie van de geziene natuur de drijfveer. Deze Hollandsche schilders zijn
heel andere menschen dan een Bonthorst, zooals wij hem in zijn academische
deftigheid uitgebeeld zien op zijn zelfportret van 1655, in het
Rijksmuseum. Zij staan ver van het hof en van de Regenten, maar dichter
bij het volk, en wij hunnen het hun aanzien. Adriaan B r o uwer
staat wel heél ver van elke internationale levenshouding, maar zeer dicht
bij de Kleine burgers van de Hollandsche steden. Heél duidelijk komt dit uit
op zijn zelfportretje in het Mauritshuis in Den Haag. Deze schilders hebben
nauwelijks onderwerpen voor hun schilderijen ; als zij de meest eenvoudige
voorwerpen schilderen, dan is licht en belichting het eigenlijke onderwerp.
89

Wilt gij den Hollandschen schilder zien van de zuiver nationale richting,
beziet hem dan, zooals hij in zijn werkplaats op het schilderij van
Adriaen van Ostade te Dresden in volle concentratie, in den grootst mogelijken
eenvoud aan het werk is. Niet op de wanden van berken of paleizen,
niet langs de zoldering van weidsche zalen schrijft hij een vurig schrift,
als de Italianen en hun Fransche en Vlaamsche volgelingen, maar de stof
wordt afgetast tot den fijnsten vezel, en met onnavolgbaar geduld voor het
oog van den beschouwer herschapen.
Geen onderwerpen, maar de gesublimeerde materie. Is er ooit iets nederigers
geschilderd dan „het puttertje" van F a b r i t i u s ? Maar is er ooit
geschilderd zóó in de eigenlijke bedding van de schilderkunst, dan door
deze meesters ?
Geen vorstenverheerlijking, geen veldslagen en geen jac/zttafereelen,
anders dan die de schilders hebben meegemaakt en gezien. Een „slag"
tusschen boeren in de herberg, zooals Brouwer U voorzet op het schilderij
te Florence, is een bij uitstek Nederlandsch werk.
Gij zult geen ander jachttafereel kunnen vinden bij de nationale schilders
dan dat wat op een schilderijtje van G e r a r d T e r bo r g h te zien is :
een moeder „jaagt" op het hoofdvan haar hind naar het kleinste ondier
Maar nog eens, een onderwerp heeft de Hollandsche schilder van de
nationale richting niet noodig, om ons door het wonder van zijn kunst
te overtuigen.
Niet de schilders rond het stadhouderlijk hof, niet de schilders van de
internationale richting der barok zouden de toekomst hebben.
Maar de in hun werkplaats teruggetrokkenen die zonder opdrachten,
Zonder maatschappelijke functie, en zonder maatschappelijke plaats aan
het werk togen, veroverden de eeuwigheid. Zij vonden geen anderen steun
dan die van de burgers, die hun Kleine schilderijtjes aan de wanden van hun
woningen hingen. In ruil voor dien steun werden de schilders hun eigenlijke
opvoeders, omdat zij met de spiegeling van land en volk den Hollander
van zijn nationaal karakter bewus: maakten.
Is de zeventiende eeuw ook de „gouden eeuw" onzer schilderkunst, dan zijn
het de kleine meesters die hiervoor het goud hebben gedolven.
90

VIII
DE ZEVENTIENDE EEUW. — De portretschilders van het
groepsverband, het schuttersstuk, het regenten- en
anatomiestuk.
apen wij in een vorig hoofdstuk, dat decoratieve opdrachten i
dienst van den vorst en van het paleis, de Hollandsche begaafdheid
niet liggen, op bestelling van schutters en regenten, en ter plaatsing in
„doelen", vergaderzalen van charitatieve instellingen en gildekamers heeft
zich in de groote groepsportretten, die wij schutters-, regenten- en anatomiestukken
noemen, een bij uitstek origineel, uitsluitend Hollandsch, genre
ontwikkeld. Deze groote schilderijen ontstonden geheel vrij van elk verband
met de architectuur, al zullen toch deze groepsportretten vaak in het
Hollandsche interieur uitstekend passen.
Wij noemden fan v an Score 1, met de stukken waarop de palmtakdragende
Jerusalemgangers zich aaneenrijen, de eerste bewuste schilder
van het groepsportret.
Is ook Jan van Scorel de schilder van het groote stuk in het Rijksmuseum,
dat 17 schutters in harnas uit 1531 bijeenbrengt tegen een landschap van
uiterst fantastische bergformaties, dan is hij den opmarsch begonnen naar de
„Nachtwacht".
Op den weg tusschen de schutters van Rotte A uit 1531 en de compagnie
van Frans Banning Coca uit 1642, waren wij genaderd tot 1604, het jaar
waarin te Haarlem Frans H a 1 s zijn verbluffend talent tot ontwikkeling
bracht.
't Is in het Frans Halsmuseum voor den „Maaltijd van officieren van den
St. Joris-doelen" uit 1616, dat wij den afstand Runnen meten tusschen
dit reeds vrij gecomponeerde en brillant geschilderde stuk en den nog pijnlijk
geconcipieerden maaltijd van schutters, na het papegaaischieten van 1599,
door Cornelis Cornelisz. van Haarlem. Bij Frans
91

Hals zitten de schutters eindelijk werkelijk aan tafel, er is ruimte voor
hun vaak zeer omvangrijke lichamen, er is plaats voor een tafel waaraan
kapitein Pieter Schout Jacobsz. den armslag vrij heeft om den zwijnskop,
of het hoen, aan te snijden. Zij zitten juist niet met dertien aan tafel, de
welgedane heeren. In een zwaar gamma : zwart, rood en olijfgroen heeft
Frans Hals dit eerste zijner schuttersstukken geschilderd, maar in sommige
der figuren, speciaal de vaandeldragers, is de toets reeds zwierig en luchtig
en speelt het zwiepende penseel reeds zijn dartel en verbluffend spel. Maar
hoe heeft Hals' weergaloos talent in het bijeenbrengen van vele portretten
tot een geheel, dat, eerder uitbundig van fleur, geen bontheid lent, van 1616
tot 1627, zich ontwikkeld! Er is een luchtige harmonie in de fleur die als
een openbaring uit het feestmaal van de officieren van den kloveniersdoelen
spreekt. 't Wil ons steeds voorkomen dat wel wat meer nadruk gelegd
mocht worden op Hals' Vlaamsche geboorte om zijn coloristisch meester-'
schap te verklaren, immers als Rubens is hij, vooral tot in de werken van
zijn middenperiode, in letterlijken zin colorist, d.w.z. dat hij spelend de
meest desperate kleuren aaneen huwt. Den donkeren achtergrond van zijn
eerste stuk heeft hij verwisseld voor de raamdoorboorde lichte wanden
van een vertrek. De lichtcirculatie is bewonderenswaardig om de uiterst
levendige portretten, elke zwaarte verdween, een lichte beweeglijkheid
in elk figuur accentueert het ongedwongene van de groep. Wat er aan
mannelijke vriendschap, aan genoeg'lijke samenhoorigheid onder de schutters
leefde, de „panache" van het fleurige spel, zooals deze in glinsterend
wapentuig, glanzende zijde en wapperende vederen te pronk stond heeft
Hals breed uitgemeten, zonder iets te hort te doen aan de individualiteit van
elk zijner modellen. De vaandrig Peter Ramp is ons door het werk uit
1627 een belende geworden. En de levendig brutale hop van Michiel de
Wael op „den Maaltijd van officieren van den St. Joris-Doelen", eveneens
uit 1627, blijft ons zóó bij, dat wij hem, iets ouder geworden, terstond
herkennen op het fameuze stuk: „Officieren en onderofficieren van den
St. Jorisdoelen" uit 1639. Wij noemen dit paradestuk fameus, omdat in den
achtergrond Hals zich zelf heeft mogen uitbeelden in de buurt van de
schilders: Hendrik Pot en Van der Schalke. Zij drieën
waren sergeanten, en behoorden zich dus op te stellen achter de officieren
en den kapitein Florens van der Hoef.
Tusschen dit laatste en uiterst brillante schuttersstuk en de beide uit 1627,
liggen er nog twee, omstreeks 1633 door Hals geschilderd.
Er is dan eerst de vergadering van „Officieren van den Kloveniersdoelen"
uit 1633, waarin de schilder met vlaggen en hellebaarden een
aantrekkelijk lijnenspel schept rond kapitein Johan Claesz. Loo, en dan de
92

Romein de Hooghe, 1689, de CIooeniers-Doelen te Haarlem.
z.g. „Maagere Compagnie" door Frans Hals in 1633 begonnen, en in 1637 door
Pieter Codde voltooid. Dit stuk, het Benige voorbeeld van zoon opdracht,
hem door niet-Haarlemmers gegeven, heeft zijn geschiedenis, die door
Dr. Bredius in 1913 uit oorkonden werd vastgesteld. Dit Amsterdamsche
schuttersstuk bevindt zich in het Rijksmuseum en zijn eigenlijke naam is :
„hef korporaalschap van kapitein Reynier Reael en luitenant Cornelis
Michielsz. Blaeuw". Kapitein en luitenant beiden draden beroemde Amsterdamsche
namen, de eerste is verwant aan den Oost-Indiëvaarder en
magneetgeleerde Laurens Reuel, en de tweede is een familielid van den
aflasdrukker.
In het Frans Halsmuseum zijn wij geneigd, den politieben zin van den
schilder te prijzen die blijkbaar alle moeilijkheden in de schikking van
zijn groepen met heeren schutters.... en hun familieleden, wist op te lossen.
Den eenigen heer dat hij met Amsterdammers te doen kreeg schoten blijkbaar
zijn politieke gaven te lort, want de opdrachtgevers klagen bitter over den
schilder. En weldra krijgt deze een bezoek van den provoost der Amsterdamsche
burgerij en een notaris. Hals die voorgeeft een „zeer been" te
93

hebben, ontvangt hen te bed en ducht eveneens zijn grieven : hij ion de
Amsterdamsche hoeren niet tot poseeren krijgen, en hij wordt genoodzaakt
in zijn A insterdamsch hotelletje te veel geld uit te geven, hoewel de afspraak
was, dat hij zou worden vrijgehouden. Op die manier bomt hij met den
bedongen prijs van 60 Gld. per kop niet uit, en hij vraagt 6 Gld. toeslag
per portret. Hij stelt voor dat de hoeren in Haarlem zullen lomen poseeren;
de paar die dat absoluut niet zouden kunnen zal hij dan, bij uitzondering,
in Amsterdam Domen schetsen....
Hoe het geschil tenslotte tot een oplossing Kwam weten wij niet, wij zijn op
stijlkritiek aangewezen om vast te stellen wat van Hals en wat van Codde is.
Zonder twijfel is de prachtige compositie van de „Magere Compagnie"
van den Haarlemschen meester. De schutters, ten voeten uit, vormen ee
uiterst levendige groep, waaraan het lichtspel in den achtergrond bijzonderen
luister bijzet. De uiterst linksche figuur, de vaandeldrager, door
Hals geschilderd, staat er als een demonstratie van den afstand tusschen
geniaal en talentvol werk. Geen betere gelegenheid dan deze, om te zien
hoe groot en brillant schilder Hals is tegenover Codde, die met talent
het verdere werk voltooide.
In de jaren dat „de Magere Compagnie" geschilderd werd, werkte te
Amsterdam Thomas d e K e ij se r. Wij zagen dit reeds en wij
roemden zijn „colporaalschap van kapitein Allart Cloeck" uit 1632.
Vergeten mogen wij niet dat ook Nico la es E 1 i a s, gezegd „Picquenooi",
een verdienstelijk schilder in dit genre te Amsterdam geweest is.
Hij en Jaco 6 B a c k e r hadden schuttersstukken in de zelfde Doelenzaal
waarvoor Rembrandt „de Nachtwacht" schilderde. Daar hing ook
het enormedoek waaropBartholomeusvan der Helst in
1639 het „Corporaalschap van Kapitein Roelof Bicker" schiep, een
waarlijk brillant stuk, zeven en een halven meter lang, dat alleen door „de
Nachtwacht" in de schaduw zou worden gesteld.
Nu de groote werken van Elias, Backer, Ilan der Helst en Rembrandt
weder in één zaal vereenigd zijn, is er alle gelegenheid het oordeel van den
tijdgenoot, den schilder van Hoogstraeten te toetsen. Deze confrater stelt
het vast „dat Rembrandt meer werk maakte van het groote beeld zijner
verkiezing als van de bijzondere afbeeldsels, die hem waren aenbesteet".
Maar het meesterstuk der barok in het Noorden is als zoodanig toch
wel even aangevoeld door dienzelfden van Hoogstraeten, als hij schrijft :
„Echter zal dat zelve werk, hoe berispelijk, na mijn gevoelen al zijn
meedestrevers verdueren, zijnde zoo schilderachtig van gedachten, zoo
zwierich van sprong, en zoo krachtich, dat, nae zommiger gevoelen,
al d'andere stukken Baer als kaerteblaren nevens staan". Met overstelpende
94

duidelijkheid wordt de bezoeker van de Nachtwachtzaal in' t Rijksmuseum
den oneindigen afstand gewaar die het Genie scheidt van groote talenten.
Maar vooral, wij krijgen het gevoel dat de schilders, van R a v es t e in
tot H a 1 s, zijden wambuizen en glimmende wapens, fleurige sjerpen en
Klaterende vendels toch eigen!ijk vruchteloos in volle kracht van het boze
handwerk geschilderd hadden, als wij denken aan de glorieuze houding
van Rembrandt's schutterstuk, met den vreemden naam „Nachtwacht".
In 1808 wordt in een officieel stuk bij het overbrengen van het schilderij
naar het Trappenhuis de naam genoemd „Nagt-patrouille van Rembrandt".
Die naam lijkt toen algemeen aangenomen; de vervuilde toestand
der schildering heeft tot dit misverstand zeker bijgedragen. Wij weten
nu dat de benaming uit 1748 „Schuttersgezelschap in 't optrekken" niet
onjuist is, omdat in onzen tijd een soort familiealbum van Frans Banning
Coat gevonden werd, en dat de besteller bij een schetsje naar de schilderij
geschreven heeft : „Schets van de schildertje op de groote Sael van de
Cloveniers Doelen daerinne de Jonge Heer van Purmerlandt als Capitein,
geeft last aan synen Lieutenant, de Heer van Vlaerdingen, om lijn Compagnie
Burgers te doen marcheren".
Zoo ongeveer in 1640 Kreeg Rembrandt de opdracht. Zestien schutters
moest hij op het doer brengen en zijn bestellers zullen gedacht hebben een
prettig en vlotgeschilderd portretstuk te krijgen in den geest van Frans Hals,
waar zij allen zoo voordeelig mogelijk op zouden uitkomen. Natuurlijk
was er geen bezwaar, de figuren schilderachtig te groepeeren, liefst aan tafel,
want deze schutters konden beter eten dan vechten. En toen dit wonderlijk
stub....!
Wij prijzen Rembrandt niet omdat hij zijn opdracht, naar het oordeel
van den tijdgenoot, slecht vervulde, maar omdat hij zijn hoogere opdracht
zwaarder liet wegen. Die hoogere opdracht was het op groote schaal verwezenlijken
van opgaven, die de barok ook aan het Noorden moest stellen:
die van de beweging en het heldhaftige gebaar. En die
opdracht heeft hij in de „Nachtwacht" tot in het superlatieve vervuld :
hij greep de gelegenheid in een uiterst levendig figuurstuk, door groepeering
en lichtval, het probleem der beweging, zooals de barok die stelde, tot
grootsche oplossing te brengen, hij vatte alles samen tot een luisterrijk
totaalbeeld, dat het einde werd van het Hollandsche Schutterstuk.
Als 8 jaar later, bij gelegenheid van den Vrede van Munster (1648), Ilan
der Helst de Compagnie van Kapitein Witsen aan een maaltijd zet, tot
viering van dien Vrede, dan hebben wij den grootsten eerbied voor des
schilders werkmanschap, maar ten opzichte van de „Nachtwacht" ondergaan
wij zijn befaamder „Schuttersmaaltijd" als een anti-climax.
95

Maar in het zelfde jaar waarin de „Nachtwacht" werd voltooid, (1642)
gaf Rembrandt eigenlijk nog een tweede „Nachtwacht" in de brillante
schets, bijna „en camaieu" : „de Eendracht van 't Land", waarop wij
nu terug moeten nomen. Deze volledig uitgedrukte, geweldige compositie
geeft op minder dan een vierkanten meter, een soort „Nachtwacht te
paard" te zien : het uittrekken van cavalerie uit deze benarde veste,
een uitval van schutters te paard uit de vesting Holland. Een schitterender
ruiterstoet, aangevoerd door een aan Titiaan herinnerende ueldheersfiguur,
kwam er wel nooit uit een stadspoort op een vijand tegemoet.
Artillerie brandt los van de vestingwallen, wapengekletter klinkt door
de geheele voorstelling heen.
Levend, in deze uiterste beweeglijkheid, werd een allegorie ingeweven. In
„Hollands' tuin" ligt het monster van den tweedracht gekluisterd, en
heerscht de verbondenheid der Hollandsche steden in de ineengeregen
handen en wapens, waaronder dat van Amsterdam de eereplaats heeft.
Een geblinddoekte Justitia aan de voet van een lutrijn, waarop, hoog
verheven, het boen der Openbaring ligt. Hoe zijn ook in die schets alle
registers van het rijk georchestreerde orgel opengetrokken, hoe dreunt het
licht ook door deze compositie heen 1
In beide werken is er bij alle theatrale opstelling toch een natuurlijkheid.
Men verlieze echter niet uit het oog dat al deze natuurlijkheid, om de
woorden van fan Veth te gebruiken, „versmelt in den verren glans van een
glorieus herinneringsbeeld", omdat deze natuurlijkheid verheerlijkt
werd „in de dichterlijke nevelen van den koortsachtigten, den fenomenaalsten
aller schildersdroomen".
Naast het schutterstuk, de „panache", de wuivende vederbos van het
Hollandsche burgerdom, werd het regentenstuk de afstraling van de sociale
werkzaamheid van een ander deel dier burgers.
De vroegste „Staalmeesters" worden door A er t P i e t e r s z in 1599
geschilderd, zes fraai geteekende Doppen en een vreemd bandenspel; het
stuk is in het Rijksmuseum. In 1618 en in 1624 zullen Co r n e 1 i s va
der Voort en Werner van Valckertbljken grootevorderingen
te hebben gemaakt.
Op de stukken van Werner van Valckert in het Rijksmuseum zal in de
architectuur, achter de regenten, op reliefs „de barmhartige Samaritaan"
en „de arme Lazarus" het verband van het genre met de religieuze
schilderij uitspreken. Achter de regentessen zien wij het nog duidelijker,
daar is het heele tafereel van den rijken man aan tafel en den arme aan
den voet van de trap, als een verklarend tooneel geschilderd.
96

Gaanwijwerken van Nicolaas Elias en T h o m a s de Key-
S e r uit 1628 en '38 voorbij, dan staan wij in 1641 voor een meesterstuk:
„de Regenten van het St. Elisabethgesticht" te Haarlem. Twintig jaar vdór
Rembrandt's meesterstuk, schildert Frans H a 1 s in zijn rijpen tijd
vijf ernstige mannenfiguren rond een tafel, en legt heel de kleurpracht in
gradaties van wit en zwart en het spel van het groene tafelkleed, tegen het
incarnaat van de handen en de koppen. Niets leidt ons af van de prachtig
geschilderde mansportretten, ook niet de kaart van Vlaanderen in den
achtergrond. Maar de herinnering aan de „Staalmeesters" doet ons
toch den hoogsten lof inhouden, bij Rembrandt immers bereikt het
regentenstuk zijn hoogste hoogte als de meester in 1661 de harmonie, het
rustige evenwicht en de stilte voelbaar zal maken in een zitting van de
overheden van het Amsterdamsche manufactuursgilde.
Wat doen die mannen in het zwart, op de meest eenvoudige en klassieke
wijze gegroepeerd achter een tafel, die met de weelde van een oostersch
tapijt bedekt is? Keuren zij een partij laren, op den voorgrond gedacht,
Trachten zij de bezwaren van een gildebroeder te ontzenuwen met een
beroep op geschreven of gedrukte contracten ? De mannen met het geopende
boek in het midden zouden hier op wijzen. Of scheiden zij twistende
manufacturiers, die op de plaats van den beschouwer verondersteld worden?
Of loopt de vergadering van de wijze mannen ten einde en leeft de toeschouwer
de aarzelingen mede van confereerende menschen, die er geen
eind aan hunnen vinden, als de een voor den ander het sein tot opbreken
niet geven wil ? Hoe dan ook, wij staan hier voor de grootste eenvoudigheid
van het eeuwige schoon in eene samenvoeging van menschelijke bewegingen,
alle op tijdsduur berekend, met aarzelingen en langzame gedragingen,
die het gesprek tusschen de Staalmeesters onderling, en vooral ook met
den beschouwer weten te rekken, om daardoor tot eene intimiteit te
geraken, die de stilte en het zwijgen verdraagt en dan ook tot diepe
aandacht noodt.
In een zwaar tempo voelt men bijna de stilte.
Stilte en zwaarte als antipoden van gerucht en leegte. Hier is de stilte
als hoogste expressie van zielssympathie, zooals ze gedragen en genoten
wordt onder vrienden.
Op dezen zang, wij mogen het niet vergeten, schreef Hals in den laten
avond van zijn schildersleven, het vervolg. Het zijn de regentessen en
regenten in het Haarlemsche Museum, door den meester op zes-en-tachtigjarigen
leeftijd geschilderd, en waarvan zoo graag gezegd wordt, dat ze met
bevende hand werden geschilderd. Maar niet in het beven der hand,
I
97

maar in het trillen der ziel, zit het geheim van deze sobere en sombere
werken, waar de „douce mélancolie" van den kunstenaar overheen gespreid
bigt als een zonsondergangnevel, na een stralender dag over een rijk
landschap.
't Overprikkelde netvlies van groote coloristen als Hals of Tiliaan verdraagt
ten slotte slechts de afgestoefde nuancen en grauwe harmonieen,
waar een enkele kleurnoot doorheen zingt, als de weemoedige herinnering
van een heel leven van kleurenvreugd en lichtpracht. En de naklank van
dit alles is, zoo niet droevig, dan toch aangrijpend, juist door dien enkelen,
wat lang aangehouden cellostreek, die den colorist den zanger der psalmen
doet naderen: „en h heb alles geschouwd wat geschiedt onder de zon en
ik zag dat het ijdelheid was."
„De Staalmeesters" blijft het hoogtepunt in de serie van de Hollandsche
regentenstukken. Als steeds, bij de waarlijk groote portretten, is het
werk hoog boven het genre uitgestegen en komen wij in die regionen, waarin
alle Dunsten zich ontmoeten : muziek en architectuur. 't Zijn niet de
vertrouwensmannen van het gilde der manufacturiers, waarnaar wij
vragen voor „de Staalmeesters", maar wij zijn ten volle bevredigd opgenomen
te zijn in een monumentale wereld, waarin kleur en licht als een
dreunende fuga ons omhullen.
In het Rijksmuseum is die bevrediging zoo volmaakt, dat wij de aandacht
missen voor de toch waarlijk prachtige schilderijen die Covert Flinch en
Ferdinand Bol in hetzelfde museum ons voorhouden. Co ver t F 1 i n c h,
die in een brillant geschilderd schuttersfeest, bij gelegenheid van den vrede
van Munster, zijn groote gaven van figuurschilder en colorist ontplooide,
had reeds, in 1642, overheden van de schutterij van Amsterdam in stemmig
zwarte dracht aan tafel geschilderd. Maar vooral F e r d i n a n d
Bo 1 had, in 1649, een indrukwekkend ruimtelijk opgevat schilderij gewijd
aan de „Regenten van het Leprozenhuis", dat zonder „de Staalmeesters"
een wereldvermaard schilderij zou geworden zijn. Er is weinig aan te
veranderen, maar te Amsterdam hunnen noch Van der H e 1st,
met zijn „Bestuursleden van het St. Sebastiaans- of Handboogschuttersgilde"
uit 1635, noch Nico la es Maes met de „zes Bestuursleden van
het Chirurgijnsgilde", onze volledige bewondering krijgen, met het visioen
van „de Staalmeesters" nog in de ooggin.
Eerst in het Frans Hals Museum te Haarlem hebben wij ons zuiver oordeel
weer terug, om f a n d e Bray voluit te waardeeren in zijn „Regenfee
van het Kinderarmenhuis", twee jaar na de „Staalmeesters" geschilderd.
Ook hier hebben de vijf regenten en de huismeester hun grijpende blikhere
gericht op den beschouwer, die de aandacht teruggeeft aan de natuurlijk
98

schilderachtige groep in een Doel en lichtend gamma, geschilderd door
den meester die de laatste glorie is van de Haarlemsche school.
Het anatomiestuk, 't spreekt wel vanzelf, kent dezelfde ontwikkeling als
het schutters- en regentenstuk.
A e r f P i e t e r z verstaat het, in 1603, al evenmin in zijn „Anatomie
van Dr. Sebastiaen Egbertsz", Rijksmuseum, een waarlijk gesloten groep
te maken van de negen-en-twintig portretten van doctoren rond de snijtafel,
als hem dit bij zijn schutterstukken gelukte.
In 1617 is P. M i e re v e 1 d t de J o n g e gelukkiger in zijn schilderij
in het Gasthuis te Delft, maar toch: de aandacht is over het geheele stuk
te verdeeld, en er is weinig orde in de rangschikking van wat belangrijk is
in de voorstelling.
Thomas d e Keyser zal te Amsterdam, twee jaar later, meer
zeventiende-eeuwsch zijn in de „Anatomie van Dr. Sebastiaen Egbertsz.
de inrij", doch 't is volkomen begrijpelijk hoe groot succes de jonge R e mb
r a n d t verwierf met „de Anatomie van Dr. Tulp", door den vijfentwintigjarige
in 1632 geschilderd voor 't chirurgi =nschgilde te Amsterdam.
Er is geen overtuigender bewijs voor Rembrandts' jong en groeiend zelfvertrouwen
dan het groote schilderij, dat als „de Anatomische Les in het
Mauritshuis al te groote vermaardheid kreeg. Het werk is heel levendig
en theatraal van opstelling, een opstelling naar het recept der barok
gecombineerd, die nu nog menig fotograaf als bijzonder gelukkig zal
voorkomen.
Wat er knap en Kundig is in dit werk behoeft niet aangewezen te worden,
hef viel den tijdgenoot, en het valt het nageslacht nog heden, op.
Bij nadere beschouwing zijn er groote zwakheden in „de Anatomische
Les". De twee Doppen links zijn herhalingen van dezelfde noot, de twee
vooroverbuigende Doppen eveneens. De opgeprikte professor Tull lijkt 'n
pedante schoolmeester, maar vooral : niets is er heelemaal echt in de
expressie der figuren. De professor speelt een doceerend leeraar, 'n viertal
studenten trekken zich van zijn verhaal niets aan, een drietal anderen
letten te veel op, en doen de opzichtige, weinig belangrijke demonstratie (het
buigen van de vingers der linkerhand van het cadaver) te veel eer aan.
Zij zijn allen op z'n Zondags gekleed, en het glasachtige lijk is benede
Rembrandt's gemiddelde werk uit zijn vroege periode gebleven. Onbegrijpelijk
is het, hoe schrijvers, elkaar voortdurend napratende, de verkorting
van het cadaver als iets bijzonder geslaagds Duinen aanduiden. Maar
vooral : het werk geeft den indruk met té groot zelfvertrouwen te zijn
ondernomen.
99

Dat hij trotsch was op de bestelling, was begrijpelijk ; om te beginnen was
Tulp een vooraanstaand Amsterdammer en dan, Thomas de Keyser en
E 1 i a s, de beide gevierde portrettisten van de hoofdstad, hadden in hetzelf
de vertrek van het chirurgijnsgilde, waar zijn werk moest komen te
hangen, ieder een anatomiestuk. De jonge veroveraar lion zich hier met
hen meten. En inderdaad, het samenbinden van de afzonderlijke portretten
in een, zij het dan opzichtige, handeling en het door het licht samenvatten
tot een, zij het dan wat hol geheel, beteekende een groote schrede vooruit in
de ontwikkeling van het genre. Voorbands is dit immers Rembrandt's
roeping : in alle soorten van gegevens de barok in het Noorden tot ontwikkeling
te brengen.
Een geheel ander mensch zal in 1656 volkomen zelfvergeten, geroerd
tot diep in het hart, getroffen tot in de ziel bij het lugubere schouwspel der
anatomische sectie, de collegezaal van Prof. Deyman betreden, om een
andere anatomieopdracht om te zetten tot het meest aangrijpende schouwspel
dat mogelijk ooit geschilderd werd. Nu onttrekt hij zich aan de
eigenlijke opdracht om verre er boven uit te gaan. Hij dringt den doctor
en zijn leerlingen terug en stelt zich in diepen eerbied tegenover den majestueuzen
dood. Geen losse en zwierige barokcompositie als in 1632....,
neen, heelemail geen compositie. Geen behaaglijke schikking van leeraar
en leerlingen .... , neen, in 't geheel geen opstelling. Geen theatraal hooginvallend
licht...., neen, geen verlichting, maar een lichten van binnen-uit
van het in sterke verkorting, geheel en face geziene lijf, en 'n klassieke
gebondenheid in vorm, waarvoor Mantegna's „Nood Gods" hem hef
voorbeeld had gegeven.
Van het schilderij bleef slechts het middenstuk gespaard. 'n Stomme
brand verteerde, mèt het houten beschot waarop het werk hing, de entourage.
't Essentieele van „Deijman's Anatomie" is bewaard. De handen van
den professor zijn alles wat er over is van de hoofdfiguur, die echter, in
Rembrandts' oogera in het geheel geen hoofdfiguur was.
De hoofdfiguur is het cadaver. Over de voeten heen, blikken wij met bek
lemmende emotie in de open borstholte, maar worden dan fascineerend
getrokken naar den gescalpeerden hop, waarvan het schedelvel, neerhangend
aan beide zijden, het gelaat een glanzing van gedachten geeft, en de
beangstigende vraag licht in ons op : leeft deze man ?
Wij Dennen deze gevoelens : 'n Poe, 'n Baudelaire, 'n Roltrait hebben ons
met dergelijke gevoelens vertrouwd gemaakt. Maar ineens begrijpen wij
het anders : er is niets „griezeligs", want er vaart eene plechtigheid en eene
religieuse wijding door het werk, waardoor deze doode wordt als het
100

eeld van den lijdenden, zich gevenden mensch. Is het een Christushop of
het gelaat van den Meester zelf ?
En dan is er de assistent van den professor, als wikkend en wegend,
beschouwend en droomend ; „tctsschen hemel en aarde zijn meer dingen
dan...." Die scalp in de hand is als de schedel van den jongen Yorick,
als een drinknap waar de levensdrank en zijn purperen droesem in
bezonken ligt.
Het oproepen van Shakespeare's naam is een getuigenis voor de diepte
van een werk, dat het glorierijke einde beteekent van dezen vorm van het
groepsportret, dat k e r k e 1 ij k bij „ Jerusalemgangers" begon en dat
religieus u s eindigt, na alle schakeeringen van ernst en jolijt,
zwier en statigheid, te hebben doorloopen.
Gherard Terborgh, teekening, galant gezelschap.
101

Karel Dujardin, de herder achter de boom.
102

Ix.
DE ZEVENTIENDE EEUW. — Het landschapschilderen
wordt, door sterk picturaal voelen, tot ongemeen
rijken bloei gebracht.
n de Italiaansche lunst werd laat het landschap tot ontwikkeling,
of beter gezegd, tot half eigen leven gebracht. Want als Titiaan
schoone landschappen schildert, zijn het de achtergronden van zijn
figuurstukken. In de zestiende eeuw zijn de Italiaansche landschappen
dat nog steeds, en als een enkel werk van Giorgione, benend onder den
naam „het Onweer", van een meer zelfstandig karakter getuigt, trekt het
juist de aandacht als uitzondering. Vanaf het vroegste Nederlandsche
schilderen neemt het landschap zijn plaats in tusschen de genres, en vanuit
de miniaturen der getijdenboeken lent de Nederlandsche lunst zuivere
landschappen in de belende kalenderafbeeldingen dier verluchte handschriften.
Wie heeft niet eens reproducties onder de Dogen gehad van de
handschriften die Jean, duc de Berry, de broeder van Philips-den-Stoute
van Bourgondié, liet maken, of facsimile's gezien uit de later tot stand
gekomen verzameling miniaturen, beroemd onder den naam Breviarium
Grimani, en, verrast, naar de schoone landschappen gezien die de jaargetijden
of den cyclus der maanden uitbeelden?
In de eerste Nederlandsche schilderij, de beroemde altaarretabel, het
veelluik in de St. Bavo te Gent, wij zagen het reeds, neemt het landschap
een groote plaats in. Niet alleen dat de eigenlijke „Aanbidding van het
Lam" plaats heeft op een weide met geboomte, waarachter de torens der
laffe landen opdoemen, maar op de luiken die er btu aansluiten nomen d
christenstrijders, de eremieten en anachoreten, de monniken en kluizenaars
toegetreden in landschappen, die door hun zuidelijke flora getuigen
van Jan van Eycks' Portugalreis.
Hoe snel krijgt het landschap, ook als het achtergrond blijft van den
103

knielenden schenker op het zijluik der altaartryptieken, eigen leven en
vraagt het steeds dringender eigen aandacht. Op de zijluiken van Hug o
van der Go e s' Florentijnsch altaarstuk knielt de familie Portinari
in zulke stemmingsvolle landschappen, dat menigeen deze landschappen
heeft onthouden, maar zich de trekken van de kunstlievende Florentijnen
niet meer voor den geest lean halen.
Bij den laatsten Brugschen meester, den uit Noord-Nederland afkomstigen
Gerard David, trekt het landschap, waarin op de Jean de Tombestryptiek,
Christus door Johannes in den Jordaan gedoopt wordt, wel in
de eerste plaats belangstelling. Ook bij Ihieronymus Bosch, wij hadden
gelegenheid het op te merken, Krijgt het landschap naast de figuren een
bijna vrijstaande beteekenis.
Bij den Waalschen meester ,% o a c h i m P a t i n i r, (1484-1524),
nemen wij gewoonlijk aan dat voor het eerst het evenwicht tusschen de
figuren en het landschap, ten voordeele van het laatste, verbroken
wordt en de figuren tot stoffage worden teruggedrongen. Albrecht Durer,
die te gast is op de bruiloft van Patinir, noemt hem in zijn „dagboek"
een uitstekend landschapschilder. Als Patinir hetzelfde onderwerp behandelt
als Gerard David „de Doop van Christus", dan treedt het landschap
overwegend over de figuren op, en als hij „een vlucht naar Egypte"
tot onderwerp biest, moeten wij in het weidsche landschap, een paraphrase
op het bergachtig Maalland, zoeken naar het ezeltje dat Moeder en Kind
draagt, en naar Jozef die het geleidt, zoo ondergeschikt is de figuratie
geworden , ten opzichte van het landschap, dat de totaliteit van onze
belangstelling opeischt. Niet het landschap siert en steunt als achtergrond
de figuratie, maar de figuren worden de steeds meer bijkomstige stoffage
van het landschap.
Wij stelden het vast, dat, in het tweede kwart der zestiende eeuw, bij
Pieter B r e u g h e 1, het landschap zoo vrij levend geworden was
dat een meesterstuk als „de Winter", ook wel „Februari" geheeten, te
Weenen, door velen met reden beschouwd wordt als het meest imposante
sneeuwgezicht dat ooit geschilderd werd.
Hoewel bij den genialen Brabanter de stijl verhalend is gebleven, zijn de
landschappen reeds volkomen stemmingsvol. Het duister van den laten
herfst aan de Maas, de stralende zonneweelde aan de Straat van Messina,
komen in magistraler trant uit zijn doelen en bereiken op indrukwekkende
wijze den beschouwer.
De formule van Pieter Breughel wordt, min of meer met „italianismo"
vermengd, vervolgd door Lucas van Valckenborgh, Joos
de Momper, Abel Grimmer en ook door Jan Breughel,
104

• /
^
I I ^
*,
-.~.:, ---7•4.?
~ 1.:7-7:::.:,N-:.;
•^pA^ ,M ^^ •„^^ MI ^•
^^ ' 1 ' ^
WM/f1M^ ~^
, , ,( `•
•
/ , \,
1 \
• • ^ ^ *N ^ M, ^^ ^ •
Gerard Terborgh. Teekening, de werkplaats van den schilder, 1631.
den F 1 u w e e le n, van Wien in het Mauritshuis een „Paradijstuin”
hangt, waarin Rubens bijzonder gelukkig het eerste menschenpaar schilderde.
Rubens zelf zal in de eerste helft van de zeventiende eeuw landschappen
schilderen die, door- en over- de achttiende-eeuwsche Engelschen,
de Fransche landschapschilderkunst in de negentiende eeuw zullen beinvloeden.
Rubens echter leent, evenals Rembrandt, de hartstochten der eigen
persoonlijkheid aan een landschap, waarvan romantici in latere eeuwen de
schoonheid proeven.
Niet luisteren naar zichzelf en naar de harteklop van het eigen rhythme,
maar geheel zich onderwerpen aan het stille leven der natuur en in ootmoed
zich overgeven aan de stem van land en water, lucht en geboomte, was
weggelegd voor de Hollanders, die, vrij van decoratieve bedoelingen,
het portret van het land en de zee met grooter objectiviteit Konden geven.
Eerst zijn het echter uitgeweken Vlamingen, Protestanten, die in Holland
naar de beproefde methode uit de zestiende eeuw : bruinen voorgrond,
groen tweede plan en blauwverschietende verten, landschappen schilderen.
Gilles van Coninxloo, David Vinckboons, maar
vooral Roe 1 a n t S a v e r y (die fraai in ons Rijksmuseum vertegenwoordigd
is) geven het landschap met een oneindigheid van details, maar
waarin toch de worsteling om het geconcentreerde effect zich aankondigt.
Hun invloed is bij de Hollandsche teekenaars en schilders te volgen, zooals
ook die van den te Rome werkenden Duitscher Adam Elsheimer niet te
ontkennen is. Doch de Dracht van den eigen aard is bij de Hollanders zóó
105

groot, dat alle invloeden spoedig tot verworvenheden worden omgezet.
H e n d r i k A v er k a mp (1585-1663), de z.g. Stomme van Kampen
en Arent Cabe 1 hebben bij den aanvang der zeventiende eeuw
nog niet de wijsheid van het beschouwende, en de bracht zich geheel te
concentreeren op eenvoudige gegevens. Maar in hun sterk met figuurtjes
gestoffeerde landschappen zakt de horizon ; er wordt reeds iets minder
verhaald dan bij Breughel, en hier en daar wordt in de overdaad van
figuren toch ernstig gepoogd onze aandacht op één punt te richten. In het
gewoonlijk vroolijke geheel heeft zich een primitieve fleurigheid nog
niet stilgelegd.
Bij Esaias van de Velde en bij Adriaan van de Venne
vinden wij dezelfde worstelingen, die echter bij Jan v an Co yen
gestreden zijn. Want btu hem heeft zich in al zijn eenvoudige innigheid
het Hollandsche landschap gerealiseerd. Nu zijn zuivere toonwaarden
van licht en atmosfeer, als exponenten van den meest strikten picturalen
aanleg, aan het woord. Nu Domen onze breede rivieren en landelijke steden,
het zeestrand en zijn duinenreeks, maar vooral onze statig drijvende
wolkenluchten op het in effect geconcentreerde doen, met al het heldere,
lyrische, stemmingsvolle, waartoe de wijde horizonten van het laffe land
ons noden. Dit alles zonder uitbundigheid, eerder met een tikje weemoed,
in een rijben toon van grijs, waarbij wij echter goed doen te gedenken
dat een zekere verkleuring van Jan van Goyen's arbeid in aanmerking
genomen han worden.
Zijn hedendaagsche biografen maken van den in 1596 te Leiden geboren
schilder een onrustige geest, die onbestendig zich met alles heeft bezig
gehouden.
In 1631 verlaat hij Leiden ; van 1634 af, zal hij Den Haag blijvend
bewonen. Hij is van alles geweest : speculant in grond en huizen, maar ook
gokker in den tulpenhandel, hij is kunsthandelaar en makelaar in
schilderijen, maar vooral : hij is een oneindig vlijtig teekenaar en schilder,
die een der vruchtbaarsten onder onze meesters geweest is. Geen uitbundigheid,
maar wel een ongelooflijke „bravoure" om land en water der lage
landen te portretteeren. Hij heeft die meesterschap niet met de geboorte
meegekregen, maar wel had hij van jongsaf de faculteit om door heel hard
werken en door stage oefening vaardig te worden, om met lichte hand
neer te schrijven wat hij door ijverige natuurstudie verwierf. Een speelsche
vrijheid, of moet ik schrijven : een vrije speelschheid, wordt op den duur
zijn deel, en bomt ons uit zijn ontelbare teelleningen, evengoed als uit
'zijn luchtig getoetste schilderijen, tegen.
In van Goyen's oeuvre is de ontwikkeling van het vroegzeventiende-
106

eeuwsche landschapschilderen tot den vollen bloei van het genre te volgen. In
de werken die hij vóór 1630 maakte is het landschap nog Hief geheel tot eigen
object geworden, het is nog eerder het tooneel waar het bedrijvige leven van
alledag zich afspeelt. De handelende marktgangers in dorden en stadjes, de
schippers op de rivier, de visschers aan het strand bij hun schepen, de barren
op den landweg en de sleden op het ijs, houden hem in de eerste plaats bezig.
JollANNESAGOYEN2^ ^a^t
Zoizrovz./a
ge-444144i ^i^fvr
^
rí
Karel de Moor, portret van Jan van Goyen.
107

Jan van Goyen, riviergezicht,
Van Goyen sluit niet alleen in zijn voorstellingen, maar ook in de schilderlijke
behandeling van zijn onderwerpen, bij zijn voorgangers aan. De
kleur en de dikkere verflaag heeft hij van hen afgezien, al zal hij dan
ook reeds vroeg zich van hen onderscheiden door een gevoel voor schakeering
en toonwaarde, dat zijn voorgangers niet in die mate bezitten.
Na 1630 is het zuivere landschap regel ; hij Deert zich van de menschen
eerder af en wendt zich, steeds meer overtuigd, naar het natuurmotief dat,
hoe plein hij het ook moge uitzoeken, zijn geheele belangstelling krijgt.
In de omstreken van den Haag en aan het strand te Scheveningen is het de
duinstreek, het breede banaal of de blip op de open zee die hij, aanvankelijk
eenvoudig, voor den beschouwer neerzet zonder dat gecompliceerde perspectief,
licht- en luchtwerking binnen zijn bereik zijn. Maar door een
steeds intiemer verkeer met de natuur, in een tweegesprek dat steeds
inniger wordt, bomt hij er toe steeds verder te grijpen, met handen, die door
stage oefening in het teekenen naar de natuur geen moeilijkheden meer uit
den weg gaan. De kleur der voorwerpen dringt hij terug voor den toon.
De geheel eigen atmosfeer van het waterdoordrongen land Komt hem
steeds Klaarder voor Dogen en de laagdrijvende wolken, die het hemellicht
dekhen, opvangen, of zeven, hangt hij boven zijn spiegelende rivieren of
boven zijn bewogen zeen. De concentratie van het effect wordt steeds
strenger, ook als de compositie den indruk geeft in volle argeloosheid
108

Roelant Roghman, landschap.
de toevalligheden der natuur meer te volgen, dan dat de kunstenaar ze
dwingend samenbrengt. Bij het rangschikken van zijn schilderijen tot het
jaar van zijn dood, in 1656, wordt de werking van het licht in zijn
landschappen, waarvan de liniaire- en luchtperspectief gecompliceerder is
geworden, steeds fijner en wordt de stemming, door het steeds zuiverder
afstemmen van den toon, meester in zijn werk.
Door deze, zoo duidelijk te volgen evolutie, is van Goyen's positie in onze
zeventiende-eeuwsche landschapschilderkunst een centrale.
De tijdgenoot die, met recht, steeds met hem vergeleken wordt is de Haarlemmer
Salomon Ruysdael (1602-1670).
Slechts lort had van Gogen als leerling van Esaias van de Velde in
Haarlem gewerkt; de rustige Ruysdael, die in zijn stad het leven van een
gezeten en gezien burger sleet, toont ook in zijn oeuvre een onbewogenheid
die met van Gogen contrasteert. Wat niet wegneemt dat vaak Salomon
Ruysdaels voor Van Goyens werden, en worden, aangezien.
Want met alle verschil in individualiteit is het schoolverband dier meesters
héél sterk. Er zijn compositieregels die vanuit Breughel te volgen zijn. De
schaduwstreep op den voorsten voorgrond, waaraan vaak een bladerlooze
of ijlbebladerde boom vastzit, grijpt met zijn takken het lader van de
schilderij. 't Is deze eerste coulisse, van Averkamp of van de Venne,
die wij eigenlijk nog aantreffen in de laatste romantisch-naturalistische
109

tooneeldecoraties rond 7900.... Alles wordt in deze landschappen tenslotte
teruggedrongen voor het in één toon samenbinden van al het uitgebeelde,
goudachtig- of bronshleurig grijs bij Van Goyen en Salomon Ruysdael.
dij A e r t van der Neer (1603-1677) zal het nachtelijk duister
deze bindende functie verrichten in zijn terecht vermaarde „maannachten,"
Eerwijl de warme kopertoon van den scheldenden dag alles bijeenhoudt op
A e I b e r t C u y p's riviergezichten. Bij Cuyp hangt deze vroege avondschemering
boven Dordrecht samen met het nieuwe „Italianismo" van
Jan Both (1610-1699), C l a e s B e r c h e m (162(1-1688) en
J a n H a c k a e r t (1629-1699), die niet het „Italianismo" der zestiende-eeuwers
aanhangen, maar voor wie het vrije leven te midden van
een schilderachtig volk in het zuidelijke Klimaat, onwederstaanbaar was
Romantische Italiaansche motieven in hun schetsboeken geteekend, kwamen
hen te hulp, als zij op hun visueel geheugen aangewezen waren om de
warme namiddagatmosfeer van het zuidelijke land op hun doelen aan te
brengen, — op den duur met kennelijke eentonigheid.
De werken dezer meesters, waarbij wij ook Jan A s s e 1 ij n (1610-
1652), Ph. Wouwermans (16'19—Y668) en Karel Dujardin
(1635-1678) moeten noemen, hangen in het Rijksmuseum bijeen, en 't is of
één lucht in één zelf den warmen toon, geschilderd achter al hun motieven,
zich voortzet van het Bene schilderij naar het andere. Een landschap
uit de Romeinsche Campagna baadt in denzelfden lieflijken gloed als de
laan esscheboomen van een Hollandsche buitenplaats, het meesterwerk
van Jan Hackaert. Wij noemden A e 1 b e r t C u y p, den zoon van
den figuurschilder Jacob G e r r i t s z C u y p, geb. 1575. Aelbert
(1620-1691) was van een verbluffende veelzijdigheid. Rijst de grootsche
bouw van zijn riviergezichten voor ons op, dan denken wij toch ook aan
zijn paarden en vee dat hij meesterlijk schilderde. Bij dit laatste lomen
denamenvan Paulus Potter en Adriaen van de Velde
als vanzelf bij ons op. Bij Potter (1625-1654) gaan onze gedachten
niet in de eerste plaats naar zijn al te beroemden „Stier", maar naar
kleine weiden met vee, waarin hij een tedere stemming paart aan een
weergalooze uitbeelding van dieren, dig hip kent als geen ander. Hij en van
de Velde (1635-1672) hebben den vaderlandschen grond met een getrouwheid
en eenvoud gevolgd, die eigenlij f alleen een Hollander op volkomen
waarde han schatten. Potter, Enkhuyzer van geboorte, die te Delft, Den
Haag en Amsterdam werkte, stierf op 29 jaar aan de tering, maar liet een
oeuvre na, boordevol van een breede simpele natuurliefde, die door technische
volmaaktheid elk denkbeeld van schilderen uitwist en die den beschouwer
de geuren der natuur toewaait.
110

Adriaen van de Velde behoort tot het geslacht dat in vijftig jaren, zes
meesters van beteekenis aan de Hollandsche kunst gaf. Van den zeeschilder,
zijn vader Willem van de Velde, den Oude, heeft hij al even weinig overgenomen
als van Jan W ij n a n t s die ons als zijn leermeester wordt
aangewezen. Potter, Karel Dujardin en Nicolaes Berchem hebben hem
meer beinvloed; zijn specialiteit werd het met menschen en vee gestoffeerde
landschap, en wel zóó, dat er geen confraters van hem te Amsterdam zijn
aan te wijzen, die hem niet verzochten hun landschappen le animeeres.
Op het kameraadschappelje verkeer dezer schilders werpt deze werkzaamheid
van v. d. Lelde een bijzonder licht. Op een 150-tal landschappen
van Wijnants schilderde hij figuren en vee. Jan van der Heyde deed
wel 100 maal een beroep op hem, terwijl ook Jan Hackaert, Frederick
Moucheron, Philips de Kopinch, Jacob van Ruysdael en MeindertHobbema
van zijn diensten gebruik maakten. Bode merkt op dat zelfs E g 1 o n
van der Neer, zelf een voortreffelijk figurist, van de Velde aan het
werk zette, omdat niemand als hij het verstond figuurtjes te doen samenhangen
met het landschap van confraters, waarvan dij op wonderlijke
wijze den stijl begreep. Naar de geaardheid van de landschappen wijzigde
van de Velde zijn manier, als hij met zijn figuurtjes het wezen van al die
toch verschillende landschappen een feestelijk accent gaf.
De naam van de Velde roept de zee voor ons op, de zee, die immers na
onzen onafhankelijkheidsstrijd, het element van onze wereldmacht zal
worden.
Wat de Nederlanders op het gebied van het zeegezicht zouden gaan
beteekenen, werd reeds profetisch voorzegd door Pieter Breughel in zijn
„Zeestorm", in het Weensche museum.
In de eerste jaren van de zeventiende eeuw begint in Holland het zeestuk
met het portretteeren van onze schepen op schilderijen die de overwinningen
op de Spaansche vloot tot onderwerp hebben : H e n d r i c h Corn e-
1 i s z Vroom te Haarlem heeft hierin uitgemunt. Maar in de twintiger
en dertiger jaren der eeuw vatten de schilders de taak op, de impressie van
zee en lucht, havens en schepen, vast te leggen met de gegroeide middelen
van de heelding waarover ook de landschapschilder is gaan beschikken. De,
in zijn jeugd, naar Holland gekomen Vlaming fan Porcellis
opent de rij van meesters, die de compositie, door de subtiele middelen
van beheerschte luchtperspectief, diepte geven en die de Fleur, door een
oneindige schakeering van toon, verrijken. Zij weten het zilte nat, waarop
schuimende golven de uitdrukking zijn van den wind, aan laag hangende
wolken te verbinden.
111

Ludolph Backhuyzen, zeegezicht.
Simon de Vlieger, Janvan Goyen, Salomon Ruysd
a e 1 vervallen door een al te nadrukkelijk streven naar toon, door het
voorbijzien van elke lokale kleur, en door een al te weifelende teekening
tot een zekere flauwe gelijkvormigheid. In reactie hierop, zullen J a n
van de Capelle, Aelbert Cuyp en Willem van de
V e 1 d e, schepen, masten en zeilen als coulissen behandelend, in de grauwheid
van het zeegezicht nieuw leven brengen.
Op den duur krijgt de stoffeering van de zee geheel de overhand en worden
de composities even onrustig als onwaar. In het verval tot een al te anecdotische
behandeling is Ludo 1 f B a c h h u y z en (1631-1709) de
gevierde meester.
In het geslacht Van de Velde zien wij de ontplooiing van het genre duidelijk,
terwijl de verplaatsing van de werkplaats van Holland naar Engeland
een eigenaardig licht werpt op het patriotisme van kunstenaars. Zij werden,
als schilders van overwinningen ter zee, na den eersten Engelschen oorlog,
gaandeweg voor de Keuze gesteld ofwel de „bottega" te sluiten (niemand
112

LudoIph Backhuyzen, zeegezicht.
immers bestelt nederlagen ter zee), of het atelier te verplaatsen naar het
land van den vijand, toen de Victorie van onze vloten naar die van de
Engelschen was overgevlogen.
Hetwas Willem van de Velde, de Oude, te Leiden in 1610
geboren, die de werkplaats naar Engeland overbracht. Hij teelende zijn
zeeslagen met de pen op geprepareerd doer met ongelooflijke technische
nauwkeurigheid, een werkwijze, die hij alleen heeft toegepast. Eerst op het
eind van zijn leven ging hij tot penwelen en verf over. Hij en zijn zoon
W i 11 e tu d e F o n g e, (broeder van Adriaen) waren den Engelschen
Ironing Karel II zeer welkom. De vader stierf, gepensionneerd door den
vorst, te Londen in 1693, de zoon, de schilder van „het Avondschot" in het
Rijksmuseum, in 1707 te Greenwich.
De middenpositie, het Klassieke standpunt, wordt zoowel in het zeegezicht
als in het landschap ingenomen door f a c o b van R u y s d a e 1,
( 1628-1682) den oomzegger van Salomon. „De tousles peintres hollandais,
Ruysdael est celui qui resemble le plus noblement a son pays. II en a
8
113

l'ampleur, la tristesse, la placidité un peu morne, le charme monotone et
tranquille". Met deze juiste karakterteekening begint de schilder Eugbze
Fromentin het prachtige hoofdstuk VII vas zijn onvergelijkelijke „les
Maltres d'autrefois". Inderdaad, de groote schoonheid van Jacob van
Ruysdaels' oeuvre dringt zich evenmin op als de natuur van zijn vaderland
het doet. Eerst na langere beschouwing ontplooit deze zich in majesteit.
Noch het wezen van den kunstenaar, noch de aard van zijn begaafdheid
houden ons aanvankelijk bezig voor werken, waarin de diepe stem der
natuur zelf ons toespreekt in lange gedragen zinnen.
Prezen wij de ijle klaarte, het snelle schrift, de lichte toets van v. Goyen,
dan mogen wij den diepen toon, degedragen voordracht en de zware uitdrukking
van Jacob van Ruysdael's kunst, als het stille evenwicht van het
k lassieke moment van het landschapschilderen, waarde geven.
Op een riviergezicht van v. Gogen stuwt een windstoot de snelle rimpels
van het water, het druipend geboomte langs den oever siddert, en in snel
tempo jagen de wolken voorbij. In hetzelfde tempo volgt de kunstenaar
het wisselend natuurbeeld, dat door de rappe hand van den schilder snel
wordt vastgegrepen.
Maar de wateren van den Rijn gaan uiterst langzaam en loom langs Wi jk..
Jacob van Ruysdael, ets, de strook hut op den heuvel.
114

ij-Duurstede, waarboven de statige wolken eerder hangen dan drijven,
trwij1 áe tuinel nauwelijks bracht heeft om de wish@n van den moten in
beweging te houden, „Evidemment la lentear sst une beauté 1" moet
Rodin, naar Judith Cladel verhaalt, eens hebben, uitgeroepen gezeten voor
een cafétje aan de Maas voor Dordrecht, toen hij de langzame rivier
bezag en de stil drijvende wolken er boven, toen hij in plechtig tempo de
schepen voorbij zag lomen en de langzamegedragingen der menschen opnam.
Wij denken ook aan de wijding die er uitgaat van de vertraagde film... .
Ruysdael grijpt ons, noch door een toverachtig licht als dat waarmede
Cuyp's riviergezichten zijn overgoten, noch door een colorist dat zeker
niet „eclatant" is. Zijn toets is niet luchtig impressionistisch als die van
Van Goyen, en hij werkt ook niet in den prachtigen stevigen trant van
Hobbema. Maar met grouter stelligheid, dan waarmede Ruysdael binnen
het gouden bader zijn wereld bouwt is geen ander landschapschilder ooit
aan den arbeid geweest. Fromentin zegt het onverbeterbaar : „ Je ne dis
pas que tout pelisse á cSté de vette peinture d'éclat médiocre, de colons
discret, de procédés constamment voile's: mais tout se d é s o rg a n is e,
se vide et se découd."
De kunstenaar zelf gaat geheel schuil achter zijn werken. Hij zal noch
Jacob van Ruysdael, ets, de hut bid het water.
115

gelukkig, noch ongelukkiggenoeggeweest zijn om zijn stempel op zijn natuurtafereelen
te drukhen. Met zachten weemoed heeft hij zich als eenzaam
wandelaar vertrouwd gemaakt met al de aspecten van land, water en lucht.
Als die andere Haarlemmer in den aanvang van onze kunst, was hij
vrijgezel en overviel hem in zijn beste jaren een zware ziekte. Als Geertgen
zich aan de Broeders van St. Jan toevertrouwde, heeft Jacob van Ruysdael
zich aan de verpleging van zijn vrienden de Menoniten moeten overgeven,
daarvoor was hij uit Amsterdam, waar hij in 1659 burgerrechten verwierf,
overgekomen. Na Benige maanden ziekte stierf hij in 1682, vier-en-vijftig
jaar oud, zonder van den tijdgenoot den lof te hebber geoogst, dien hij
verdiende. Heelemail mis zal Houbraken het wel niet gehad hebben toen
hij schreef „egter heb ik niet bunnen bemerken, dat hij 't geluk tot zijn
vriendin gehad heeft". Maar hij moet aan de natuur zijn hart en zijn
teleurstellingen verloren hebben om haar zoo te Dunnen uitbeelden als op de
beroemde „Gezichten op Haarlem, vanaf den Overveenschen weg".
Geen ander landschapschilder ter wereld heeft het vermogen „in de diepe
borst der natuur als in de boezem van een vriend te schouwen". Om nog
eens Faust's woorden te gebruiken : „was hem de natuur tot koninkrijk
gegeven met de bracht haar te voelen en te genieten". Met de edele terughoudendheid
van een geliefde heeft hij van zijn koninkrijk verteld. Dat
koninkrijk lag in Nederland, waarvan hij de zee en de kusten goed kende,
maar evenzeer de landsgrenzen naar het Oosten, die hij een enkele maal
overschreed, toen hij het kasteel te Bentheim op zijn heuvel tot een indrukwekkend
schilderij maakte. Het Noorsche woeste bergland met zijn schuimende
watervallen lende hij slechts uit de teelleningen die A laer t v an
Everdingen (1621-1675) van een verblijf in Scandinavië meebracht.
Hef gebruik van deze documenten door Ruysdael en anderen,
getuigt van den eenvoudigen en kameraadschappeljken geest, die den
omgang der schilders in de zeventiende eeuw blijkbaar kenmerkte.
In de Achterhoef heeft Ruysdael gewerkt met zijn vriend en leerling
Meindert H o b b e ma (1638-1709,), die zijn gelijke niet is,
doch die in één werk zichzelf heeft overtroffen : n.l. „het Laantje van
Middelharnas", dat tegelijk een argelooze en uiterst verfijnde weergave
is van het Hollandsche landschap en dat op de hoogte staat van Ruysdael's
„Molen" en V e r mee r's „Gezicht op Delft".
In den zin van Poussin, Le Lorrain, Breughel of Ruysdael is R e mb
r an d (geen eigenlijk landschapschilder. Zijn werken in dit genre zijn
daartoe te heftig, en zij missen daartoe placide sereniteit. Rembrandt's
landschappen I Gij vindt er minder het rustige leven der natuur, naar de
116

eeuwige rhythmen van God, maar alles beweegt zich naar het heftig bruisende
menschentemperament. Wij denken ons den meester, midden in de
elementen, anticipeerend op Hugo, uitroepend: „Leven-voos, orages désirés!"
Maar er is ook een reeks vluchtige maar weelderig geziene landschappen
in Amsterdam's onmiddellijke omgeving geëtst in 1640, '41. Er is een vlot
neergeschreven gezicht op de stad. 't Levendige silhouet van Amsterdam,
dat boven scheepswerven en pakhuizenreeksen en stadswallen uitstaat,
waar molens draaien en waaruit zich de van vitaliteit tintelende torens
verheffen, wordt zoo machtig gedragen door Ne&land's weekgin grond.
Leven, lucht en licht I Niets van de grootsche terughoudendheid van
Ruysdael, alles ongemeen vrij, ongemeen frank, ongemeen vroolijk.
Maar hij maakt van het landschap ook andere prenten. „De Amstel bij
den Omval" is hiervan het type. Hier is niet de flaneerende, zijn zorgen
vergetende stedeling aan het woord, die eenvoudig, direct innig en vaak
romantisch verhaalt van „den buiten", maar hier begint de meester de
natuur te dramatiseeren. Hier heeft de lieve zon met bare rozevingeren
die rimpels niet weggestreken, welke knellende zorgen den veertigjarige
in het voorhoofd groef den, hier heeft het speuren naar den einder het
dichtbije leed niet doen vergeten, hier hebben ruischende winden en voorbijtrekkende
wolken hem de ziel niet stil gemaakt en de frissche lucht hem
niet buiten-zich-zelf gebracht. Integendeel I Hier spiegelt de natuur hem
zijn eigen beeld, en herkent hij in het oude geboomte langs den weg zichzelf.
In den knoestigen stam van den wilg, in de diepe schaduw onder het trillend
loof vindt hij in duistere schuilhoeken zijn leed. Gelijk deze oude wilg
aan de tochtige bocht van den Amstel, in weer en wind, staat hij zelf immers
aan den weg, gestriemd door 's leveras wilde stormen.
De voren van zijn zorgen vindt hij als geploegd in de oude schors aan het
verwrongen geboomte, dat een but van takken en bladeren bouwt om een
minnend paar, verstoken in het fluweelen zwart van de ets.
En om dien wilg heen gaat het leven zijn gang. Boothuizen, een sleephellinkje,
zeilscheepjes, een paar molens aan den overkant ; het rimpelende
water vloeit voorbij, een bootje spelevarenden gaat den stroom op, 'n beetje
muziek doet misschien den kaasboer zich keergin.... maar al het effect
is saamgetrokken op dien ouden wilg d.i. op Rembrandt zelf, alles draait
om zijn bedrukte ziel ; het hart van den schilder dramatiseert het natuurgegeven.
Maar Rembrandt had toen, in 1645, reeds twee jaar daarvoor, het grafisch
meesterstuk in dit genre gegeven. Wij bedoelen „De drie boomgin".
Op den voorgrond een watertje, 'n poel, met ruig romantische oeverbegroeiing
in schaduw gehuld,'n visschertje nauwelijks zichtbaar. De aandacht
117

Albert van Everdingen, de hut van achteren gezien.
gaat direct naar het licht achter de drie boomer op het heuvelbruggetje,
naar dat licht dat langs de stammen glijdt, en stralend waart over de
beemden tot den horizon. Dat vlak gestrekte land met boerenhoeven, molens
en een stadstorensilhouet in de verte, gestoffeerd met vee, heeft alles om
onze aandacht vast te houden, en toch is het de glorieuse werking van de
lucht die ons boeiend vastgrijpt, telkenmale als de ets ons onder de Dogen
bomt. 't Is die strijd in de lucht tusschen licht en duister, zon en schaduw,
wolken en uitspansel, 't is het angstige maar zoo aantrekkelijke moment
van plotselinge weersverandering, dat ons hier wordt geschilderd in contrastwerking
tusschen fijne droge-naald-lijnen in de wolken, en de nijdige
krassen van een neerslaande bui, links op de plaat.
't Is de strijd tusschen goed en kwaad, hoog in de lucht, rondom die drie
statige wachters op den heuvel, die ons altijd wil voorkomen te zijn eerre
voorafschaduwing van die drie andere kruisboomen op den heuvel van
Golgotha, het dramatische werk dat hij ons tien jaar later, in 1653, zal geven.
In „de Molen" in de Landsdowncollectie, uit 1650, schildert Rembrandt wat
in „de Drie Boomgin" reeds werd aangekondigd, in grootgin rustigen bouw :
118

Albert van Everdingen, de twee bootjes.
den stadswal, het water, het boomsilhouet en den molen, niet in wording, in
beweging, maar alles geeft den indruk er van eeuwigheid af geweest te zijn.
Dit is het landschap na den grootera inkeer, het klassieke landschap van
den eeuwig rustigen Bouwer.
't Is goed dat dit landschap er is, omdat wij dus ook in dit genre het werk
van den „tweeden" Rembrandt kunnen aanduiden, en omdat deze zich met
dit werk dringt tusschen de groote landschapschilderijen van alle scholen.
Wij mogen over Rembrandts' landschappen niet spreken zonder H e r c u l e s
S e g h e r s (1590-1645) te noemen, vooral als er sprake is van „de
Drie Boomer", die door Seghers' fanatici aan dezen zeer belangrijken
en uiterst curieusen kunstenaar wordt toegeschreven.
Die zijn boeiende persoonlijkheid wil leerera bennen heeft zich slechts aan
's Rijksprentenkabinet te melden om den aantrekkelijken en uitzonderlijker
grafischen arbeid, die in twee substantiëele portefeuilles wordt bewaard, voor
zich uitgestald te zien. Onder zijn weinige schilderijen is misschien het
landschap in het Museum der Uffiziën te Florence het schoonste.
119

Een ander meester in Rembrandt's omgeving Phi 1 r p K o n i n c k
(1619-1688) heeft ten deele Ruysdael en Hobbema voorbereid, in werken
met wijde vergezichten in Holland of Gelderland. Moeilijk lean men zich
„die ansicht freier" denken dan in de panoramagezichten over rivieren
en steden, die Koninck met „erhohener Geist" in zich opnam en in vaste
teellening en warm palet weergaf.
Maar waarom ze allen te noemen, gesteld zelfs dat de aard van dit geschrift
het toeliet, die als landschapschilders in de zeventiende eeuw de
opvoeders van ons volk geweest zijn ? Zij allen, van hoe verschillende
begaafdheid ook, hebben hun landgenooten gewezen op de schoonheid van
den grond „waarop hun adem gaat" en „hun wieg op stond", een schoonheid
van zoo schilderachtiger aard als zij nergens ter wereld gevonden wordt.
6,2_,
120

X.
DE ZEVENTIENDE EEUW. — „De copiéerlust des dagelijkschen
levens" vindt in het schoone burgerwoonhuis in het midden
der zeventiende eeuw een prachtig gegeven tot de hoogste
ontplooiing van het genre-schilderij.
e luiken van het altaar van Jacques de Baerze, door Melchior
Broederlam in den tijd van Philips den Stouten te Dijon in
Bourgondië geschilderd, worden als een paar der vroegste Nederlandsch
schilderingen beschouwd. Zij werden in een eerder Italiaansch-cosmopolitsche
taal gesproken, maar zij hebben reeds, door de figuur van Jozef op
hef tafereel van de „vlucht naar Egypte", een Nederlandschen tongval.
Want op een halte op den weg, waar de afgodsbeelden van hun voetstuk
vallen, neemt de heilige man uit een veldflesch een slokje I
Dit detail wijst op een werkelijkheidszin die tot het drastische gaat,
en waardoor het Nederlandsche karakter in de lunst reeds werd aangekondigd
in 1398.
Hef portret van hef dagelijksche leven, het portret van zeden en gewoonten,
van land en volk, dat wat het zedenschilderij of het g e a r es
c h i 1 d e r ij genoemd wordt, kreeg nooit grootere lansen dan toen de
Nederlanden in de schilderkunst hun rol gingen spelen. Zeker, ook bij de
Italianen is door de grootsche en weidsche religieuze composities heen,
leven van land en volk in den eigen tijd van de schilders waar te nemen,
maar eerst héél laat in hun kunst vraagt hef „genre" voor zich zelf
belangstelling.
Het portret van land en volk I
Wij zagen hoe het portret van het land, en van dien anderen „grond"
van de Hollanders : de zee, de schilders bracht tot een schilderkunst,
die nergens ter wereld haar gelijke vindt.
Tusschen het land en het volk ligt d e s tad en het dor p. De
121

portretten van beiden behooren tot de onderwerpen van meesters. De
schildering van het land en het dorp houdt nauw verband met elkander.
Maar bij het ontstaan van het stadsgezicht krijgt men den indruk dat het
portretteeren van monumentale architectuur daarbij zijn rol gespeeld heeft.
In de zestiende eeuw hebben architecten, en schilders die hen zeer na stonden,
architectuurfantasieën gemaakt, die eerder oefening zijn zoowel in
bouwkunst als in perspectief, dan werken van schilderkunst. Bart h
van Bassen, Hendric k van Steenwij k waren bouwmeesters,
Hans V r e d e ma n d e Vries een theoreticus en vulgarisator der
nieuwe vormen van bouw- en sierkunst.
In het begin van de zeventiende eeuw zal een voortreffelijk schilder
Pieter S a e n re d a m (1597-1665) in teellening en schildering het
monumentale gebouw van de stad : d e K e r k van buiten en van binnen
portretteeren. Hij was voldoende bouwkundige om de architectuur der
Romaansche en Gothische heiligdommen te begrijpen en goed te zien,
hij was ten volle schilder om de zichtbare schoonheid dezer kunstwerken
in het wonder der koele belichting, (na het vergrijzelen der gebrandschilderde
vensters) waar te nemen en uit te beelden. De te Assendelft geboren meester
heeft met strakke ernst geteekend en met een sobere, het nuchtere naderende,
fleur geschilderd, en in ieder geval de grimmige ernst van de Protestantsche
inrichting van de Hollandsche herhen met veel Karakter vertolkt.
In zijn meesterstuk in het Museum Boymans: de „Mariakerh te Utrecht"
gaf hij een volledig stadsgezicht, dat met zijn magere, maar lichtende,
coloratie, een prachtig begin vormt van het genre.
Is Pieter Saenredam het vroege moment in het kerkportret, E m m a n u el
d e Witte (1617-1692), de te Delft geschoolde melancholicus vormt
het latere moment. Diens imposante kerkinterieurs zijn meer geschakeerd
dan die van Saenredam, de toon en het licht staan in meer dramatische
tegenstelling tot elkander, tegenover de beschroomheid van zijn voorganger
is hij eerder uitbundig, en de figuratie neemt, ook door de fleur van een
mantel of door een gevederden hoed, een belangrijker deel aan de uitdrukking.
Door dit alles bomt de Calvinistische trek van de ontluisterde
gebouwen veel minder tot zijn recht, maar de romantische bewogenheid
van het licht door de hooge gothische vensters is bij de Witte veel sterker
geaccentueerd. De diepe melancholie, die bij hem tot een gewelddadig einde
zal voeren, ligt sterker in den koud-blauwen toon van zijn „vischmarkten".
Tusschen de Saenredam's en de de Witte's vinden H o u c k g e e s t's
kerkinterieurs hun plaats. Terwijl de „Utrechtsche Mariaplaats als
stadsgezicht voortzetting vindt in de „Groote Marlt te Haarlem" van
G. A. Berckheyde.
122

Pieter Aertzen, groentenverkoopster, fragment.
123

In de tweede helft der zeventiende eeuw zal het stadsgezicht zooals hei
ook door de Va n d e Ve 1 d e's en door B u y te we c h geschilderd werd,
ontplooiing vinden bij den curieuzer Amsterdamschen brandmeester en
uitvinder Jan van der H e y d e n (1637-1712). Hij geeft, met
zijn, als stillevens behandelde, vriendelijke huizenrijen en grachtengezichten,
het genre door aan de achttiende eeuw, die het, in ieder geval, vlijtig zat
blijven beoefenen.
Het schoonste, meest monumentale, stadsgezicht van de school werd door
Johannes Ve r meer geschapen in zijn „Gezicht op Delft", in
het Mauritshuis, waarin kleur en lichtpracht deels verkregen werden
door middelen die eeuwen later systematisch zullen worden toegepast en
ontwikkeld. Vermeer gaf in dit stadsgezicht een glorieus beeld van een
Hollandsche stad, dat een centrale plaats heeft ingenomen in het Hollandsche
schilderen. Het werk dat wij terloops reeds noemden, toen wij het landschapschilderen
in zijn middaghoogte bespraken, heeft in de negentiende
eeuw wekkende bracht getoond. Bode schreef terecht : „In die Allgemeinheit
ist die Erkenntnis von dem Wert des Werpes freilich erst in neuerer
Zeit gedrongen, vor allem Burch die moderne Kunst. Man Dann sagen,
dafi sick die neoere Landschaftsmalerei in Holland and zum Teil selbst in
Belgien, seitdem das Bild in der Galerie des Haag ausgestellt ist, enter dem
direkten Einflufi dimes Gemiildes entwickelt hat".
Ilan het portret van de stad, verzameling van woningen, naar dat van het
enkele huis, is een stap dien wij bij denzelfden Deifschen meester kunnen
Zetten, bij Vermeer, „die den eenvoudigen aard der Middeleeuwen heeft
geërfd en die het argelooze der Primitieven mengt met de schilderkennis
van zijn eigen tijd."
„Het Straatje", uit 1664, is een Delftsch gevel-schilderijtje, waarvan
Dr. F. Schmidt Degener terecht heeft vastgesteld dat de bekoring der
compositie schuilt „in fijne tegenstellingen van kleur, de oude baksteen, de
blanke lucht, de zacht-groene luiben, de stukjes witgekalkte muur. In dit
buiten-buurtje der eeuwigheid staat een vrouwtje aan de waschtobbe, op de
stoep spelen linderen, bij den drempel zit de moeder te verstellen. In
woorden opgelost is dit alles niets : de blip die zag en de hand die vertolkte
zijn hier alles".
Maar dit „niets" is toch niet weinig, vooral niet in de ze d e n s c h i 1 d er
i n guar Holland, omdat het leven in huis een bij uitstek Hollandsche
zede is. Er zijn zuidelijke volkeren, die slechts thuis slapen en eten. Er
zijn volkeren, die ook dat eten niet als regel in hun woning doen, en wier
leven zich eerder buiten-de-deur dan binnen hun huizen afspeelt.
Onze volkszeden moesten wel in onze schilderkunst een groote plaats
124

vragen aan de uitbeelding van het leven in onze woningen, die ook de
kleinste burgers met zeer veel zorg inrichtten. Als dit laatste ook nog in
dezen tijd het geval is, dan was dat ook, en misschien nog meer het geval
in de zeventiende eeuw.
Wij hebben in de Nederlanden van uit de late middeleeuwen ons binnenhuis
zelf opgebouwd, zij het dan ook dat mogelijk Benige Spaanse/ze invloed
daarbij is aan te wijzen.
Met eenvoud en zuiveren smaak ontwikkelde zich de stijl onzer vertrekken,
totdat de Fransche hegemonie in den levensstijl en de Dunsten ook hierop
haar stempel drukte, maar dan ligt ook de bloeitijd van het geschilderde
binnenhuis achter ons.
Schoone en zuivere verhoudingen hebben de vertrekken van onze burgerhuizen
van onze gouden eeuw. Uit schoone en zuivere materialen zijn zij
opgebouwd, in dat geheel van kloeke fleuren dat het penseel van onze
schilders vasthield. Ronde aarden plavuizen, of zwart en witmarmeren
steepen bedenken den vloer, witte wanden met blauw aarsgetoetste tegels, die
ze afzetten, schragen de warm eikenhouten balkzolderingen. Stijlvolle
betimmeringen sieren deuren en bedsteden, terwijl de vuurplaatsen tot
schoone accenten werden.
Maar boven dit alles treffend is de verlichting der vertrekken. Want als
onze laatmiddeleeuwsche schilders ons de woningen van hun tijd reeds
uitvoerig schilderden, dan trokken zij onze aandacht wel eens naar de
schouw, maar gewoonlijk naar het venster.
De geschiedenis van het noordelijke woonhuis is een onderdeel van de
geschiedenis van de noordelijke worsteling tegen de duisternis, die zich
overigens vooral in den kerkbouw voltrekt. Hédi hei probleem van de
gothiek is de strijd om hef licht. Italië heeft die worsteling tegen de
duisternis, dien veroveringstocht om het licht, niet gekend ; het gothische
stelsel behoefde zich daar niet tot uiterste consequentie te ontwikkelen,
omdat de kwaliteit van het licht in het Zuiden oneindig sterker is dan
in hef Noorden.
Hoe ontwikkelde zich nu het venster in den noordelijken profaanbouw ? In
de „dictionnaire" van Viollet-le-Duc is dit goed te volgen. De kleine
rondboogvenstertjes, vaak rechthoekig afgesloten, zijn niet met vensterglas
gedicht, zij zijn door houten luihen tegen koude en zon, wind en regen beschermd.
Die luiben hadden vaak kleine lichtopeningen waarin stukjes
glas, z.g. „fonds de bouteille", ook wel „voetglas" geheeten, voor de lichttoevloeiing
waren aangebracht. Deel vroeger dan gewoonlijk gedacht wordt,
doet het bruisvenster zijn intrede in de noordelijke bouwkunst. Reeds
in de dertiende eeuw Komt het in den grofaanbouw voor, vier kleine luiben
125

geven den bewoners reeds de gelegenheid het licht te doseeren, de toevloeiing
ervan te regelen.
Werpen wij een blip op een werk van den „meester van Flemalle", de
beroemde kleine tryptiek uit de verzameling de Mérode te Brussel, dan
worden wij omtrent het regelen van de toevloeiing van het licht in het laatmiddeleeuwsche
interieur volledig op de hoogte gebracht. Niemand beter
dan die schilder heeft het binnenhuis van zijn tijd vertolkt, en aangetoond
hoe reeds onder de vijf tiende-eeuwsche Nederlandsche architecten meesters
waren, kundig in het oproepen van een sfeer in het huis, doordat zij Kenners
waren van de beteekenis van licht en donker voor het interieur. Zij werden
dit steeds meer. In de zeventiende eeuw zijn zij hierin onovertroffen.
Als wij het licht een materie zouden noemen, dan hebben speciaal de
Hollanders de schoonste materie op dit gebied ter hunner beschikking.
Paul Claudel heeft eens neergeschreven dat het Hollandsche licht,
speciaal boven Delft, is: „la plus folie lumière qui soit I" In ons noordelijke
rivierdeltaland wordt het licht, gezeefd door onze wolkenluchten, tot een
gouden kostbaarheid. 't Is er een, eerder kostbare, zeldzaamheid. In
Holland in den gulden tijd, d.i. de eerste helft van de zeventiende eeuw,
wordt er nipt gemorst met licht, zooals dit vaak in Italië geschiedt. Het
licht: ook dat is een kwestie van vraag en aanbod. In Italië is het kopergeld,
de kunstenaars hebben er vaak mede gestrooid als op een vorstelijke bruiloft.
De Hollandsche schilder gaat met het licht op zijn palet uiterst spaarzaam
om, maar als een kenner van het licht bij uitnemendheid.
Onze bouwmeesters uit dien tijd, die den naam „architecte d'intérieur"
niet lenden, maar wddr meesterschap aan den dag legden in de conceptie
van de woonruimten van hei huis, waren in hun eenvoud de gelijken van
onze schilders. Zien wij den Hollandschen schilder op de schilderij van
Ostade te Dresden in zijn armelijk gemeubelde werkplaats, maar waar
het licht kunstvol samengetrokken is, met de tanden opeen aan het werk,
dan geeft hij zich aan zijn kleine onderwerpen, als stillevens, met de
grootste concentratie. Niets heeft hij te zoeken in de breedte, maar alles
in de diepte.
Ontleden wij de bekoring der vroege stillevens van voorwerpen die op zoo
natuurlijke wijze bijeenkwamen, dan Domen wij toch steeds weer tot het
besluit dat het vooral de lichtval is die de werken van Pieter C 1 a e s z,
of van Kalraet, van Kalf of van Van Beieren tot zoo
groote kunstwerken maakte. Geven wij den schilders roem, dan moge toch
zeker een deel van die glorie gegeven worden aan de meester-timmerlieden
en metselaars die de huizen bouwden, en de vertrekken maakten van zóó
schoone verlichting, dat de voorwerpen er luisterrijk werden.
126

Adriaen van Ostade, het tafelgebed.
4I
127

Slaan wij, bij wijze van intermezzo, 'n blip in de wereld van het Hollandsche
S t i 11 e v e n, dan zullen wij, na er aan herinnerd te hebben dat
op het Altaarstuf der Van Eycken in het paneel met het „handenwaschfonteintje"
reeds een stilleven voorkomt, de vijftiende eeuw laten rusten, om
in dezestiendeeeuwbijhet z.g. keukenschilderij even stil te staan.
Wig hebben dan ook gelegenheid nog eens terug te bomen op P i e t e r
A e r t s e n (1508-1575) die, na in Antwerpen meester te zijn geworden,
omstreeks het midden van de eeuw weer in zijn geboortestad Amsterdam
als schilder van altaarstukken, en in het groepsportret, aan het werk is.
Zijn verdienste ligt vooral in een stoer, wat ruw realisme, waardoor hij
van het beukeninterieur weldra overgaat naar levensgroote uitbeeldingen
van keukenmeiden in hun bedrijf, groentenverkoopers en verkoopsters
temidden van hun koopwaar, of een boerin te midden van zuivelproducten.
Het Vlaamsche keukeninterieur, dat vooral gelegenheid gaf zeer samengestelde
decoratieve stillevens van etenswaar te etaleeren, zal ook door
zijn zonen en door zijn neef f o a c h i m B e u k e 1 a a r in groote
schilderijen vertolkt worden. Ooh hier weer is de afkomst uit de religieuse
schilderij van de vijf tiende eeuw duidelijk : de „vroege" keukens zijn die
van Martha, die in tegenstelling tot de andere zuster van Lazarus, Maria,
„bezorgd was over vele zaken".
Op dezelfde wijze zijn de „vroege" zedenschilderingen met de H. Schrift
verbonden. Zelfs Aertsén's beroemde „Eierdans" in het Rijksmuseum, 'n
zeer gestoffeerd Brabantsch boereninterieur, verraadt zijn verbondenheid
met het Bijbelsche onderwerp „de Verloren Zoon". Ook slechte zeden
bunnen vertolking vinden, als zij maar in den Bijbel zijn aan te wijzen.
Noe zou anders, juist in die zestiende eeuw, een onderwerp als Lot en zijn
dochters zoo vaak geschilderd zijn?
Vanuit het weelderig realisme der uitstallingen van groenten en vruchten,
rauw vleestb en gepluimd gevogelte, wordt doorbeperking het Hollandsche
stilleven der zeventiende eeuw geboren.
De schilderijen van Floris van Schooten vormen den overgang
van het keukenstuk naar die eenvoudige en kloeke werken van den Haarlemmer
Pieter C 1 a e s z (1597-1661), waaronder de kleinsten, de
z.g. „Ontbijtjes", misschien de schoonsten zijn.
Op den hoefvan de tafel heeft moeder- de-vrouw het klassieke recept
tegen den „later", de haring, blaar gezet, het vaderlandsche codetje ligt
er neven, en ook het groote glas bier, voor den nadorst, wacht den schilder
op, die wat laat is thuis gekomen. Maar in het schoone morgenlicht staan die
eenvoudige voorwerpen in luister voor zijn schildersoogen — en hij gaat niet
aan tafel, maar voor den ezel zitten.
128

Zijn iets jongere stadgenoot W i 11 e m C la es z H e d a (1594-1681)
is misschien wat beschaafder, zijn belichting is misschien wat meer genuanceerd,
maar reeds stelt hij zijn stillevens minder natuurlijk, werpt, als 't
meer gelegenheid geeft tot vertoon van kunde, de voorwerpen om. Hoe
aantrekkelijk ook, Pieter Claesz's sterken eenvoud streeft hij niet voorbij.
Onder zijn leerlingen is f a n J a n s z T r e k 'n meester die natuurlijk
bijeengebrachte voorwerpen, in schoon licht, weet uit te beelden.
Men heeft stillevenschilderen wel het gammaspelen van den schilder
genoemd. Wij hebben er geen bezwaar tegen, als 't maar duidelijk is dat
ook in deze kunst geldt wat van de muziek kan opgemerkt worden :
études van Liszt of Chopin zijn even complete kunstwerken als welke
andere vorm van de musikale gedachte. Er is in de schilderkunst zelfs geen
onderwerp dat meer specifiek picturaal is, vooral onder Hollandsche
handen. Het noordelijk materialisme vindt immers, door de z.g. stofuitdrukking,
gelegenheid de stille dingen der natuur tot leven te brengen
en het licht in al zijn trillingen in studie te nemen. Als er ooit sprake zou
moeten zijn van „absolute schilderkunst", overigens een even dwaze en
onnoodige uitdrukking als „abstracte schilderkunst", dan zouden de
meesters van het stilleven die schilderkunst, zonder literaire en andere
bijgedachten, beoefend hebben. In de volgende golf van Hollandsche stillevenschilders
zijn fan D a v id z. d e Heem, W i 11 e m K a 1 f,
Abraham van Beyeren en Jan Baptist Weenix
corypheeën.
De Heem heeft ook zijn plaats in het bloemstuk, een vorm van stillevenschildering
die lang is achtergebleven, en die eerst zeer laat tot ware eenvoud
en natuurlijkheid kwam. Bij Ambrosius Bosschaer t,
bij Jacob de G he y n,eneigenlijkoonogbijde beide jonge
Bosschaerts en Roelant Savery, is er geen sprake vanhet
schikken van bloemen in een vaas, maar vanuit hun schetsboek voegen zij
bloemen aaneen, „bigin étonnées de se trouver ensemble", uit verschillende
seizoenen en uiteenliggende streken, terwijl zij de natuurlijkheid eerder
gaan zoeken in dauwdruppels, vliegen en torretjes. 't Is Jan Davidz de
Heem, die hier in het noorden onder invloed van den Antwerpenaar Daniel
Seghers, wat meer natuurlijkheid, ook in de belichting aanbrengt.
,% a n W e n ix d e l o n g e (1633-1719) keert zich naar het wild,
vooral de pels van den haas wordt met onnavolgbare virtuositeit door
hem geschilderd. Melchio r d'Hon decoe te r schildert naast
levend pluimvee ook doode vogels in vaak zeer ingewikkelde, maar niettemin
decoratieve samenvoeging.
Wij veroorloof den ons deze uitweiding, omdat het ons steeds wil voorkomen
9 129

dat de prachtige verlichte zeventiende-eeuwsche behuizing, een groot
aandeel heeft gehad in de meesleepende atmosjeerschildering, die het
stilleven zijn waren glans gaf.
De gelukkig aangebrachte en de juiste soort ramen hebben de sfeer in huis
opgeroepen.
Bezien wij in de eerste helft der zeventiende eeuw het raam aan de buitenzijde,
dan blijkt, uit het vermaarde „Straatje" van Vermeer, welke
prachtige en fijn uitgewogen compositie de gevels van het stadskuis ons te
zien geven. Zelfs als in het midden der eeuw de burgerbouwkunst een
klassicistische richting inslaat, dan nog behoudt, blijkens „het buitenhuis"
van Pieter d e H o o g h, de gevel het fraaie venster, waar luihen de
regulatuur vormen van de lichttoevloeii'ig.
Dat de schilders steeds de grootste belangstelling voor het venster hadden
h an men aan hunne werken aflezen. Een overeenkomst tusschen het raam
in het kader van de schilderij drong zich op. Wij zien de beeltenis van
Theod. Schrievelius, op een werk van Frans Hals, door een geschilderd
ovaal raam. Op een ander portretstuk van denzelf den meester, steekt de
geportretteerde de hand door het ovale raam. Als Rembrandt in 1647 de
prachtige beeltenis van zijn schoonzuster, bekend onder den naam van
„de vrouw met de waaier" (Buckingham Palace, Londen) schildert, dan
staart de zuster van Saskia als door een venster en de vrije hand steunt
tegen het raamwerk.
Op schilderijen van Rembrandt, te Berlijn en te Stockholm, leunt Hendrikje
Stoffels op de vensterbank. „Een Kindje uit het raam ziende" is de betiteling
van een ander stuk van denzelf den meester. Een meisjesportret in een
„bovendeur" uit 1645, trok op een der laatste Rembrandt exposities groote
belangstelling, terwijl Rembrandt's leerling Nicolaas Maes met zijn „Meisje
aan het Venster met perziken", in het Rijksmuseum, een meesterstuk
schilderde.
Maar wat doen de schilders met het venster van binnen? Zij stellen reeds
zeer vroeg hun modellen op bij het raam. De vijf tiende-eeuwsche diptychon
van Hans Memling, met het portret van Martinus van Nieuwenhoven
heeft een achtergrond die „geheel raam is".
In de zeventiende eeuw plaatsen de schilders de personages van hun
genre-beelden vlak voor het raam. Schilderen zij kleermakers aan het
werk, zooals Q u e r ij n a r e k e I e n h a m het deed, dan is dit meer
dan natuurlijk, maar Rembrandt plaatst ook de figuren van zijn dubbel
portret van den „Scheepstimmerman en Vrouw" vlak bij het venster. „De
Man lezend bij het venster" van denzelfden meester, te Kopenhagen, is
een prachtig getuigenis voor het schoone intérieur van dien tijd, zooals het
130

Adriaen van Ostade, de Vioolspeler.
131

„Huisgezin van den Timmerman” van Rembrandt in het Louvre, voor den
prachtigen inval van het licht in het Hollandsche huis een overtuigend
bewijs is. Voor den luister en den toover van het venster en voor de edele
intimiteit van het woonvertrek, zijn de werken onzer schilders de schoonste
getuigenissen.
Maar eigenlijk zijn wij in de geschiedenis van hef zedenschilderij nog
rid zoo ver gevorderd, dat de fraaie woonvertrekken der zeventiende
eeuw er een rol in spelen.
lie schoone woonruimten der vijf tiende deden dat echter reeds, en wij
herinneren U slechts aan Jan van Eyck's dubbelportret van Arnolfini en
diens vrouw, dat een waar zedenschilderij is, waarvan het tooneel een
fraai vijftiende-eeuwsch slaapvertrek is. Kan duidelijker verteld worden
Tian een groote eetzaal in een vijf tiende-eeuwsche patricierswoning dan
birch Bouts het deed in zijn „Avondmaaltafereel", in de St. Pieterskerk
ire Leuven ? Wij stelden reeds vast dat op de „Andachtsbilder" van den
schilder, dien wij „de meester van Flémalle" noemen, de zedeschildering
Os het kleine intieme woonvertrek der vijf tiende eeuw, nauw verbonden zijn.
In de zestiende eeuw is de verbintenis tusschen de woning en de zeden
schildering niet minder innig, doch de woonruimten zijn oneindig minder
interessant. De z.g. Braunschweiger Monogrammist", die ons in slechte
g
ezelschappen brengt, onthoudt ons wel niets omtrent de behuizingen waar
zich zijn weinig stichtelijke samenkomsten afspelen, maar zij doen niet
oezenlijk mee in de uitdrukking van de schilderij. Voorloopig brengen
ons ook de vroege werken der zeventiende eeuw nog niet in de schoone
vertrekhen die wij reeds roemden. Vooral ook omdat het niet de beste,
en zelfs niet de goede zeden zijn, die de Dogen van deze schilders het
irieest boeien. Drinkende, spelende en vechtende boeren en arbeiders,
ijoffeeren de rustieke binnenhuizen van Breughel en Brouwer.
Als de Tijden rustiger worden en de burgerij welvarender, zijn de
samenkomsten beschaafder en het binnenhuis schooner. Alles wordt stiller
én de aandacht van den schilder dieper geboeid.
Wij zien dit misschien het best in de werken van A cl r i a e n van
Ostade die, tegelijk met Adriaen Brouwer, te Haarlem bij
Hals werkte, maar waarschijnlijk het meest leerde van Brouwer. De helsche
bezetenheid waarmede Brouwer's boeren in gesloten herbergen zich te
lijf gaan, heeft van Ostade niet nagevolgd. Aanvankelijk waren zijn
landlieden ruwe klanten. Geleidelijk aan zullen deze rauwe gasten zich
beschaven, op de zelfde wijze als de schildermanier van Ostade zich verfijnt,
haar kleurigheid verwisselt voor schakeering. De vechtende boeren van
132

Brouwer zijn gemoedelijk kletsende en zwetsende lieden geworden. In het
Haarlemsche milieu wordt door Ostade's broeder 1 s a c k, door C o rne
lis Bega en Cornelis busart het genre voortgezet, terwijl
ook Jan Miense Molenaar een genreschilder is, die het meerendeel
zijner modellen in meer burgerlijke kringen zoekt. Dat doet ook de
fijnschilder bij uitnemendheid Gerard Do u, te Leiden. Toen Rembrandt
zelf nog een leerling was gaf hij Dou lessen ; een goed oog, een vaste
hand bunnen wij den schilder van de „Avondschool" niet ontzeggen, maar
hij heeft met de Dogen noch goed gezien, noch met de hand goed geschilderd,
in den zin van de meesters. Toch kan het geen verwondering baren dat hij
bij zijn leven, en lang daarna, bewonderd werd. Zijn werk immers geeft
den indruk van uiterste verzorging, terwijl het slechts geduldig en glad is.
Bij den inzinkenden smaak van de volgende eeuw moest zijn werk en dat
van zijn leerlingen Frans van Mieris, Godfried Schalk
e n en Pieter v an S 1 i n g e 1 a n d te hoog worden aangeslagen.
G a b r i ë 1 M e t s u was horten tijd te Leiden Dou's leerling. Hem
trok tenslotte de wereldstad Amsterdam, waar ook Rembrandt was gaan
werken en wiens leerling Nico laas Maes (1632-1693), naast
breede portretten, ook in het genrestuk, en wij denken aan zijn „Spinsters"
en vooral aan het groote z.g. „Gebed zonder eind", iets brengen zou
van 's meesters licht en duister en warme Fleur.
Te Amsterdam ontplooide zich ook de Zwollenaar Gerard T e rb
o r g h (1617-1681) tot een der eerste meesters van Holland.
Indien wij naast Rembrandt slechts Benige meesters zouden stellen, dan
heeft Eugene Fromentin Jacob van Ruysdael en Paulus Potter voorgesteld,
Bode noemde Jan Vermeer of Pieter de Hoogh, maar W. Burger,
pseudoniem van den Franschman de Thoré, die voor het eerst in een
degelijk geschrift de Hollandsche kunst behandelde, eischte die hooge plaats
op voor Gerard Terborgh : „je ne sais pas, si après Rembrandt, on ne
devait pas le mettre tout à fait hors ligne, seal á son rang, comme les vrais
grands bommes".
Gerard Terborgh werd in 1617, als zoon van een schilder-ambtenaar
te Zwolle geboren ; ook zijn zoon zal het ambt van ontvanger van de
belastingen in zijn vaderstad bekleden. In 1632 is het zeker dat hij te
Amsterdam werkt, waar hij veel geleerd moet hebben van de genreschilders
Pieter Codde, Simon Kick en Willem Duyster.
Pieter Mo 1 ij n schijnt hem te Haarlem lessen te hebben gegeven.
Maar tenslotte was, als voor alle Nederlandsche meesters, de natuur zijn
leermeesteres, terwijl het binnenhuis zijn eigenlijk terrein was. Hoe lent
hij de rust van de „sael" en de odeur van het „salet", hoe beluistert hij de
133

klanken van het spinet, de cello, of de luit. Als gij ze eens gezien hebt
vergeet gij ze niet meer, de zalmkleurige atlaszijde rokjes, bont omzet,
van de vrouwtjes uit de wereld en de halve wereld. Wat den beschouwer
van zijn kleine portretten ook bijblijft, is de grijze stilte rondom de statige
en deftige figuren. Bij niemand minder dan Velazquez he eft hij die sfeer
geborgd. Hij leerde Castillianen bennen, vóór hij ze in 1646, te Munster
op zijn „Vredescongres", de deftigheid gaf waarmede Hollanders wedijveren
als er een einde gemaakt wordt aan een oorlog, die Watergeuzen
begonnen waren.
Van de jeugd uit schijnt hij reislustig te zijn geweest. Houbrake n stelt het
vast : „toen hij op eigen wieken kon drijven, reislustig was, en vreemde
landen heeft bezocht als Duitsland, Italië, Engeland, Frankrijk, Spanje
en de Nederlanden". Is het omdat hij zoo reisde dat hij huis en inferieur
met zoo warme genegenheid schouwde ?
Is het omdat hij in andere landen, onder ander Klimaat, andere interieurs
zag, dat hij het Hollandsche binnenhuis zoo vruchtbaar bewonderde?
Minder reislustig dan Terborgh, deden dit overigens vele Hollandsche
schilders insgelijks.
P i e f e r d e H o o g h, die het laatste deel van zijn leven eveneens te
Amsterdam werkzaam zal zijn, was te Rotterdam geboren (1629), maar
134
•V
^^; ^^^= lC1 ^
lt_AW14 _
°^ ~
_^ 1^111^^^ ^^
^ la
.II I J^I Ili^
rr..^ •r..^ ^^.^^ ,IH I^^ I I ,,,^ 1•' r. w
..-."--
^_—
i
III
Gerard Terborgh. Gezicht op Zwolle.
•
tuna
^ •^
11I01^ 1
^.,,^,, I^
• ^^nJ
lnu
h(
„'^'^
^^^^ r^^llli►
^,1, •II^
I^^
II,.{ ,^
7 I
^4^^^í1^ ^,} 111^11^^^^1,,-^ ,^ , rp
i q ( ^^ 4"/„. ._.._. ' ►
► I ^I^^ ^ , ,,I^ ^!^ ^•
^ ^ ^— . ^,, ,^,• ^ N _ ^
-^---.a ^ ^^^^^^ ^r.0^.
r,^. %Í/ ^-t ^-.^++
;

zijn rijpste en veruit schoonste werkzaamheid ontwikkelde zich in het
stadje, dat voorbestemd was een door de schilderkunst meest bevoorrechte
plekken ter wereld te worden : Delft.
Als er één Hollandsche stad is, die wij op bijzondere wijze in verband
moeten brengen met het „binnenhuis", dan is het Delft. Daar had in het
(Zwartier van den Abt van het Sinte Agathaklooster, met Willem den
Zwijger, het hart van Holland geklopt. Later zou het stadje bestemd zijn
tot het wegdommelen in een provinciale rust, die het op den duur geschikt t
zou maken tot den zetel van een Hoogeschool.
Nog steeds echter heeft het dezelfde plaats, onder denzelfden hemel.
„Wat er te zien is in Delft ?" vraagt de Fransche schrijver Paul Claude!
zich af, en hij geeft zelf het antwoord : „het schoonste, het zuiverste, het
fijnste licht van Holland." „Het is iets zoowel van intellectueele als van
waarneembare orde, dat noch van de paarl, noch van de bloem is, maar
de optische ziel van beiden. Heel Vermeer is vloeibaar gebleven in deze
vochtige en toch heldere atmosfeer".
Uit deze heldere atmosfeer zijn als kristallijnen wonderen de veertig
werken van Vermeer ontsproten, door Maurice l3arrès genoemd : le mystére
en pleine lumire. De herinnering die elk van die werken achterlaat, is
vooral die van geconcentreerde Fleur en lichtpracht, die vanuit de luchten
boven het Kustland, als een gave des hemels neervalt.
Toen de jonge Vermeer, in 1632 geboren, begon te werken, waren er in Delft
veel schilders aan den arbeid, onder wie Ant. Pala me de s, Leonard
en Pieter Bramer, Pieter en Nicolaas Bronckhorst,
Gerard van Hoe ck g eest en Emanuel de
Witte, Pieter Steenwijc en Willem van Aelst.
Simon de Vlieger wasnaarAmsterdam,en Paulus Potter
naar Den Haag gegaan, maar uit Amsterdam was Care 1 F a b r it
i u s (1622-1754) gekomen, in uien men gaarne de leermeester van
Vermeer aanwijst.
Deze Fabritius staat tot Rembrandt in de verhouding van Giorgione tot
Titiaan. In beide gevallen denkt men, bij Giogione en Fabritius, aan doublures
die de rijke natuur in reserve hield. Giorgione, naar Nasari's getuigenis
„dilettoso continuamente Belle core d'amore", Krijgt op drie-en-dertig
jarigen leeftijd, roekeloosminnende man, Boar een kus van de beminde
vrouw de Diem van de pestziekte die hem ten grave brengt. Ware hij niet
zoo jong gestorven, hij zou zeker een Titiaan geworden zijn. Ware Carel
Fabritius niet bij de ontploffing van het Delftsche kruithuis, nog een jaar
jonger dan Giorgione, met een leerling en zijn model omgekomen, hij zou
135

een Rembrandt zijn geworden; zijn prachtig zelfportret uit het jaar van
zijn dood, is er ons borg voor. Niet meer dan tien werken schragen den
roem van een meester die zich aan Rembrandt's invloed ontworstelde, en
in „het Puttertje" (1654) toonde dat de stilte van Delft hem gegrepen had,
juist vóórdat hij, met een derde der stad, in het buskruitgeweld ten
onder ging.
De tijdgenoot wees Vermeer aan, als de Phoenix die uit de asch van
Fabritius herrees. Maar 't was wel een geheel andere vogel die uit de asch
opsteeg. Want in tegenstelling tot het vroeg omgekomen „tumultueuze"
genie, zou de stille, geconcentreerde, beschouwelijke Vermeer (1632-
16i5) geheel in de contemplatieve sfeer van Delft opgaan. Al moge dan
een enkel „vrouweportret" (uit de collectie Esterhazy, te Budapest) den
invloed van Fabritius verraden, een vroeg werk als „Christus in het
huis van Martha en Maria", te Edinburg, toont duidelijk afhankelijkheid
tot de Utrechtsche school.
Op die afhankelijkheid steunt ook de toeschrijving van de „Diana" in hei
Mauritshuis, waarbij overigens ook wel gedacht wordt aan den knappen
Utrechtschen meester Paulus Bor.
Tot Vermeer's vroege werken behoort ook de fameuze „Keukenmeid" uit
het Rijksmuseum, dat nog een bontheid in de fleur vertoont, die de latere
arbeid niet meer lent. Reeds is het licht meester in de compositie. Dit licht
immers brengt de open fleuren rood en blauw, geel, groen en paars in
harmonie.
Van nu af speelt het schoone intérieur en vooral hef raam, zijn allesbeheerschende
rol onder de weinige requisieten waarmede Vermeer zijn, nu
wereldvermaarde, composities opbouwt. Zijn briefschrijfsters en lezeressen,
zijn vrouwtjes met parelsnoeren in de handen of met het wijnglas aan den
mond, de meisjes met de vingers op de toetsen aan het spinet, of aan de
klossen van hef kantkussen, zijn slechts schijnbaar de hoofdmomenten dezer
composities. De stoelen, de tafel en het oostersche tapijt, het witte Delftsche
kannetje of de schaal met fruit, zijn het evenmin. Hoe het raam echter
van alles overheerschend belang is, worden wij vooral gewaar voor werken
waarin het venster niet te zien of te raden is. Een vergelijking tusschen den
z.g. „Teekenaar" in het Städelsches Kunstinstitut te Frankfurt en de
„Geograaf" uit de collectie Jonas te Parijs, maakt, door het ontbreken
van het venster, het tweede werk opmerkelijk minder belangrijk. Is het
venster er wél, dan wordt de witte wand, met de vergeelde landkaart of het
schilderij, onder het van links invallende licht, het klankbord voor een
kleurpracht die, in een beperking, zelfs van den drietoon blauw-geel-rood,
tot de enkele tegenstelling van een beverden goudtoon en een trillend blauw,
136

Cornelis Bega, in de Kroeg.
137

niet minder indrukwekkend is. Zonder toets, zonder waarneembare
factuur, eerder in gesmolten glasvloed dan in verven, staan Vermeer's
meesterstukken op een eenzame hoogte in onze Dunst.
De anders Beaarden, meer menschelijk bewogen Pieter de Hoogti, bomt
hem in zijn „Interieur" in de National Gallery nabij; Gabriël Metsu
dankt hem het belangrijkste van zijn meesterstuk „het Ziele Kind" in het
Rijksmuseum, maar van de kleine wereld in het zeventiende-eeuwsche
woonhuis, waarin Vermeer verwijlt, werd niet indringender, niet met meer
geduld en verbeten toewijding, verhaald, dan door hem. Die Kleine wereld
heeft hij in een concentratie van Fleur, die eraan denken doet dat de camera
obscura, als optisch insfruritent, in die dagen reeds groote belangstelling had,
opgebouwd in de grootste gemoedsrust, met onnavolgbaar werkmanschap.
Maar zijn kleine wereld, overigens eene van vrouwen, wijn en muziek,
van galante gesprekken en minnebriefjes, eene van gesloten huiselijkheid
in de smaakvolste en schoonst verlichte vertrekken die er ooit waren,
is niet die van het Hollandsche volksleven in zijn algemeenheid. Vermeer
proeft uit zijn eigen kleine glas zijn eigen zelfgebottelden wijn, jan Steen
drinkt uit alle roemers den rinschen wijn der bourgeoisie, maar ook met
lange teugen, uit alle steepen kroezen, den volksdrank.
Onder de zeventiende-eeuwsche Hollandsche meesters is zeker f a n
Steen (1627-1679) de zedenschilder bij uitnemendheid, er is er geen
die, naar de strikte beteekenis van het woord, het mar is. Hoewel hij
elke denkbare entourage van landschap en binnenhuis geschilderd heeft,
staat de mensch en zijn gedragingen in het hart van zijn Dunst, en is de
humor de grondslag van zijn genie. Ongehoord veelzijdig, is hij evenwel
zeer ongelijk, maar in zijn meest verzorgde werk staat hij in het eerste
gelid van de meesters.
Terecht werd hij de Hollandsche schilderende Molitre genoemd, en in
zijn immense oeuvre, (Hofstede de Groot telde zelfs een duizendtal
werken) spiegelt zich heel het leven van den Hollandschen zeventiendeeeuwschen
mensch in al de geledingen der maatschappij, van den landlooper
tot den doctor, van de slet tot de patriciërsvrouw, maar ook van hef
hind tot den grijsaard.
Te Leiden geboren, heeft deze brouwerszoon te Delft, te Leiden, te Haarlem
en daarna weer te Leiden gewoond. Brouwer en herbergier, heeft hij in het
levensonderhoud van zijn gezin Dunnen voorzien, iets wat hij als schilder
zeker niet zou hebben gekund. Zijn maatschappelijke positie stelde hem in
staat, het leven van het vrijgevochten volk in zijn volle schilderachtigheid
op te nemen; zijn blijkbare beschaving, die Bijbel en mythologie lende,
en goed Kende, plaatste hem, vaak moraliseerend, maar steeds met humor,
138

oven zijn medemenschen, zonder iets van het contact te verliezen tot
mensch en ding van allen dag.
Menschenschilder als geen ander, vond hij in het eigen gezin, te midden
van het hindertal dat de schildersdochter Margriet van Goyen hem schonk,
een observatieveld dat, door het autobiografisch karakter van verschillende
zijner werken, ook voor ons nog open ligt.
In de Hollandsche uitgave van het Vlaamsche Driekoningenfeest van
Jordaens : „soo d'ouden longen, soo pijpen de jongen", het fraaie stuk in
het Mauritshuis, zit bijna levensgroot moeder Margriet in al haar vroolijken
levenslust op den voorgrond, en is het de ouderdom der hinderen die
Stem's biografen het jaartal van ontstaan doet gissen. De fameuze
„St. Nicolaasavond" heeft de overtuigende allure van een meegeleefd
familiefeest. In „Prinsjesdag" vieren wij in de gesloten herberg van den
katholieken, dus Oranjegezinden Jan Steen, het verboden feest onder de
Republiek. Oranjestrikken sieren het portret van het Prinsje en het
knoopsgat of den hoed der bezoekers. Nog eens beschrijven we de scene.
De waard vertoont een „charade", die op een beschreven vel papier op den
voorgrond wordt verklaard : lang leve het Oranjebaasje, in de eene hand
het zwaard in het andere het glaasje I Dit werk is de Hollandsche wijze
van vorstenhulde, die in andere landen en bij andere volkeren in weidscher
decoratieven stijl vertolking vond, maar nooit dieper en inniger, onder een
schors van spot en humor tot uiting kwam, dan hier bij Jan Steen.
De „roomsche" Steen, vrij van de calvinistische geslotenheid, staat open
voor elk schouwspel en vreest geen uitbundigheid in de vertolking, die het
eenzijdige beeld dat 'n Vermeer, 'n de Hoogh, 'n Terborgh, van het
Hollandsche volli hebben nagelaten, aanvult. Hij heeft op het terrein der
anderen, en zelfs in hun stijl, prachtig werk gemaakt, dat aanleiding werd
tot de boutade : fan Steen is het best als hij het minst zich zelf is.
Maar nog eens : hij is de Hollandsche zedenschilder bij uitnemendheid,
en boven de anderen. Zoomin als er bij andere volkeren dan het Fransche
en in andere tijden dan de zeventiende eeuw een tweede Molière is aan te
wijzen, heeft de Hollandsche fan Steen een rivaal, waar ter wereld ook.
Wij bunnen immers desnoods Hogarth de Engelsche fan Steen noemen,
maar het ware belachelijk Steen als de Hollandsche Hogarth aan te
duiden. Hoewel opgemerkt moet worden dat de hooge waarde van Jan
Steen, vooral in de dagen en door het werk van den Engelschen genreschilder
algemeen is doorgedrongen. Zijn zedenschilderende verdiensten werden
toen zoo algemeen erkend, dat zijn zuivere picturale kwaliteiten, zonal
geen miskenning, dan toch wat uit het oog verloren raakten. Wij hebben
slechts op zijn beste werken te zien naar de prachtige uitbeelding
139

waarmede hij de doode voorwerpen tot stil leven brengt, om Jan Steen,
ook daardoor, als een der grootsten onder de Hollandsche schilders te
waardeeren.
Toen Potgieter met een smalende bedoeling sprak van „de copiëerlust
des dagelijkschen levens", die zich in de Camera Obscura van Hildebrand
uitleefde, gaf hij een voortreffelijke omschrijving van onze Hollandsche
begaafdheid, niet in één tijd, maar in alle tijden. Holland schildert zichzelf;
als het dat doet is het origineel en uniek in de wereld.
140

XI.
DE ZEVENTIENDE EEUW. — Het zieleleven,
de Bijbel, Rembrandt.
oen in de eerste jaren der zeventiende eeuw in Holland een
pleiade van schilders het licht zag, kon men zeggen dat de
talenten als paddenstoelen in ons vochtige landje uit den grond schoten.
Inderdaad als paddenstoelen I Die groeien immers in een bring. Als wij den
kring bij Haarlem beginnen, en hem vandaar langs Leiden, Den Haag,
Delft en Rotterdam vervolgen, dan kunnen wij den cirkel verder trekken
over Dordrecht en Utrecht, en hem over Amsterdam naar Haarlem sluiten.
Zoon bloei is, buiten Italië, in de schilderkunst slechts aan te wijzen in de
Nederlandsche school, de Benige die in laatste instantie, naast, en in zekeren
zin tegenover Italië te stellen is. In die school der Lage Landen is, in de
zeventiende eeuw, die van Holland in volmaaktheid in zichzelf besloten,
als zij haar beperkt maar prachtig plan ten uitvoer legt.
Holland schildert zichzelf 1
Wij zagen het portret van de menschen, ook in groepsverband. Wij zagen
het portret van het volk in zijn bedrijvigheid. Wij zagen het portret van
stad en land, de woning van den helder tot den zolder, de rivier, de zee
en de schepen.
Maar schildert Holland ook zijn ziel, zijn innerlijk leven?
Wl zagen wij den levensmoed en de levensvreugde op de tronies der
mannen, de stille ernst en de lieve zorgen op de gezichten der vrouwen.
Wd zagen wij van het Hollandsche zieleleven wat er van te zien was
in de ernstige en besloten maskers, in den vastberaden blik en in den geestelijken
glimlach om den mond. Wd zagen wij den opbouw van het oeconomisch
leven in de welvaart, die door het binnenhuis wordt gespiegeld, den veestapel
zagen wij groeien, de scheepvaart zich ontwikhelen ... .
Is dit genoeg ?
141

Rembrandt, teekening, de ontrouwe dienaar.
Neen.
Waartoe had, na de ineenstorting van Willem den Zwijger's politiek,
de Pacificatie van Gent: Noord en Zuid, roomsch en onroomsch, de handen
ineen voor een vrij nationaal bestaan, het noordelijke eigengereide
volk zich aangegord ? Door de verovering van de staatkundige en oeconomische
vrijheid, maar zeker ook voor de vrijheid den Bijbel te lezen in
de eigen taal, en Gods woord naar eigen geweten te verklaren.
Zullen wij nu ook dit door de schilders zien belijden?
In een, als altijd, voortreffelijk geschreven opstel, heeft Schmidt Degener
zich veel moeite gegeven om ons den bloei van een Bijbelsche ponst in de
zeventiende eeuw, voor te houden.
„In hei Calvinisme uit zich een tegenspraak : het heeft niet aangemoedigd
wat het wel mogelijk heeft gemaakt : het had het gemoed geopend voor een
dieper begrip van den Bijbel — het sloot de herken voor de lunst die dit
begrip aanschouwelijk pon malen".
„Deze uitbanning trof in hoofdzaak de schilderkunst. Het was niet een
uitbanning der ijdelheid, noch het verbod van afbeelding van het geschapene:
predikanten van alle gezindten lieten zich portretteeren, en soms in houdingen
van een zeker pathos niet vrij. Het was evenmin een uitbanning
der schoonheid, want de kunstnijverheid handhaafde haar plaats met
142

orgelopbouw, hoorafsluitingen, koperen luchters, avondmaalszilver. En
ook voor zoover de kerken begraafplaats waren, behield de beeldhouwkunst
haar emplooi : de menschelijke ijdelheid vroeg om graftomben en
familiewapens, om epitaphea, glorieus omlijst, en om bazuin-engelen boven
admiraalsfiguren. Maar de geschilderde weergave van den Bijbel was
buitengesloten".
Dit alles komt ons zeer juist voor. Zoo ook de gevolgtrekking dut deze
houding van het Calvinisme, deels den bloei van het profane in de schilderkunst
ten goede kwam (portret, landschap, interieur, stilleven), deels de
Bijbel-vertolking, en den Kunstenaar afhankelijk maakte van opdrachten.
Nu is het juist de groote tentoonstelling van Bijbelsche Dunst, die van
8 Juli tot 8 October 1939 in het Rijksmuseum gehouden werd, die onze
overtuiging gesterkt heeft, dat slechts één schilder in de zeventiende eeuw
van die onafhankelijkheid van opdrachten waarlijk gebruik maakte :
Rembrandt van Rhijn.
In de vijftiende eeuw bestonden geen andere dan christelijk-religieuze
onderwerpen voor de schilders, wij zagen hef; alle genres waren er van
afhankelijk.
De zestiende eeuw, ook in de Nederlanden, 't bleek op de tentoonstelling
duidelijk, is katholiek, in den ruimen zin van „algemeen" genomen. Onze
schilders reizen en onderhouden het verband met héél de Europeesche kunst.
De zeventiende-eeuwsche schilderkunst ontleent haar wereldhistorische
beteekenis aan haar particularistisch karakter. Ook als in dien tijd de
Hollander ver van huis is, behoudt hij zijn afgeslotenheid. Het is in die
eeuw dat het Calvinisme van onze kunst een Bijbelsche had bunnen maken,
indien het niet mét het badwater, het hind had weggeworpen.
Zeper, de meeste onzer schilders hebben wel een onderwerp uit den Bijbel
behandeld, doch zij deden dit zonder eenigen samenhang en vooral —
zij deden het niet onbaatzuchtig. Hun vereering voor den Bijbel sleept
hen niet mede, maar zij zoeken en vinden in het Boek van (oden en
Christenen onderwerpen, die geheel stroken met hun talent en hun voorkeur.
Een schilder van spelers en drinkers als H e n d r i c k ter B r u g g h e n,
vindt die ook in het Nieuwe Testament, en hij noemt zijn schilderij : „de
Roeping van Mattheus". Een schilder van volksopstootjes en relletjes als
Jan S t e e n schildert „de bruiloft van Cana", en de Benige volstrekt
onbelangrijke figuur is Christus. Zij die, als Jan d e Bray, familiegroepsportretten
schilderen, vinden in den Bijbel onderwerpen die hen al
heel weinig uit hun doen halen. De diepe aandacht voor de doode stof, de
lof aan de stilte en de tegenstelling van geel en blauw, blijven de uitdrukking
van de schildering beheerschen, ook als Vermeer met zijn gebruike-
143

Rembrandt, ets, naar zijn moeder.
lijpe en beperkte requisieten en
een tweemaal aangewend model,
zijn prachtig „Emmaus" schept.
Zij die landschap en riviergezicht
schilderen als E s a i a s
v a n de Veld e, kunnen, zonder
hun gewone werk op' t eerste
gezicht te wijzigen, Christus op
'n scheepje zetten voor de prediking,
waar niemand werkelijk
naar luistert, zoo weinig is de
gewone bedrijvigheid zijner
figuurtjes veranderd.
Het zou aan een buitenkerkelijken
geest (het gelukte niet
Rembrandt bij een kerkgenootschap
in te deelen) gegeven wor-
den het geloof van héél een volk te belijden in de schilderkunst, die zonder
Rembrandt de ziel van Holland niet volledig zou hebben weerkaatst.
De geheele geschiedenis Dent niet eén kunstenaar die zoo onder de inspiratie
der Schriften heeft gewerkt, niet eén schilder die speciaal den Evangelischen
geest zoo tot uiting bracht, als hij. 't Valt niet te ontkennen: de groote,
trotsche Italianen hebben zoo vaak Bijbelverhaal en Evangeliewoord als
motief gebruikt voor de meesterlijke oplossingen van de zwaarste composifieproblemen.
Zeker in driekwart van wat wij wel gewoon zijn religieuze
kunst te noemen, is het „godsdienstige" niet meer dan een geval.
Zulke grootsche composities bloeien niet altijd op, als bij een Michel
Angelo, in de verbeelding van den door de Heilige Boeken bezetenen, neen,
in die Boelen wordt vaak alleen gevonden de titel, voor de grandiose
scheppingen van het fiere renaissance-brein.
Het zich plaatsen onder de stof, het zich laten beheerschen door die stof,
ddt is de Dracht van den Nederlandschen schildersaard, en Rembrandt
heeft dat gedaan ten opzichte van „het Woord", met vermorzeld hart.
Rembrandt heeft het „Oude Boek vanaf de knieën zijner moeder,
Neeltje Willemsdochter, gekend, er uit hooren voorlezen eerst, er daarna
zelf in gelezen, zijn leven lang. Geen uithoek van deze oneindige wereld
bleef hem onbekend, geen nog zoo overlezen tekst, of hij wist hem leven te
geven in zijn vertolking. Hij herschiep het woord in beelden die der menschheid
een eeuwig goed zijn geworden, en vooral hij gaf den Christus een
144

gestalte, die noch in de uitdrukking van het goddelijke, noch in levensintensiteit
door Benig ander kunstenaar nabij getreden werd en wordt.
Hij verkondigt een mild Christendom, dat ver uitging boven de enghartige
kerkschheid van zijn tijd en daarom ook niet door dien tijd lion worden
aangenomen.
Maar alles wat hij, door Oud- en Nieuw-Testament geinspireerd, schiep,
heeft de eigenschappen van het zelf-doorleefde.
Hij ontleent niet Simson aan het boek Rechteren maar hij is de Bijbelsche
Herakles zelf, vanaf diens snorkende heldenverhalen tot diens blinding toe.
Met dien anderen blinde, met den ouden Tobias tast hij met de handen naar
de deuropening, die hij reeds voorbij is, als hij door de stem van den ver.
Loren gewaanden zoon wordt aangetrokken. Dien zoon heeft hij, als den
Engel, naar verre landen vergezeld, met dien zoon bracht hij het geneesmiddel
voor vaders blindheid. Hij doorleeft Saul, van zijn bezoek aan de
heks van Endor tot diens Godverlatenheid onder het snarenspel van den
jongen herder David.
Rembrandt vindt in den Bijbel stof voor zijn „verre en hooge nagedachten",
waarover de tijdgenoot-schilder van Hoogstraeten geschreven heeft,
maar hij vindt er ook stof voor zijn teekenstift en etsnaald als hij met een
doorwerktheid, die alleen het
visionnaire steun geeft, de meest
fantastische tafereelen van
tempelbouw en hoog-priesterljkambt
in het oude Israël
oproept, of met enkele lijnen
de parabels van het Nieuwe
Testament leven geeft. Want
hij heeft tenslotte een voorkeur
voor de Evangeliën en den
persoon van Jezus. Tian uit
Bethlehem heeft hij Hem gevolgd,
om vooral bij zijn
leeraarsambt stil te staan.
In de compositie van de groote
ets, belend als „de honderdguldenprent",
uit 1649, speelt
nog iets van „de Nachtwacht"
door, 'n stadswal en een poort
waaruit, niet als in 1642 een
schitterende schuttersstoet te
10
Rembrandt, ets, de blinde Tobias.
145

Loet of te paard ons tegemoet komt, maar een golf van menschelijke ellende
kruipt, als uit een cloaca. Wat schamele stoet bomt uit de verborgenheden
van menschelijk lijden, uit de diepe duisternis van het wee, op het troostende
licht van de openbaring af. En zij die hun „plaats in de zon" hebben?
Even ziek als de anderen, rijken, laffen en twijfelmoedigen. Daartusschen
in : twee moeders en drie kinderen ; tot hén gaat al de liefde van de hoofdfiguur
uit ; den zieke wordt in hope den weg naar den hemel gewezen door
de opgeheven linkerhand ; de uitgestrekte rechterhand wil de hinderen,
en degenen die hen gelijk zijn, omarmen, niettegenstaande het afwerende
Behaar van den apostel.
Ook in de opstelling van de groep der discuteerende schriftgeleerden,
maar vooral in het levende spel van licht en donker klinkt iets van de
groote barokwerken van den eersten Rembrandt na. Er is misschien nooit
een ets gemaakt, waarin hef zwart schooner gemodelleerd werd en de
tusfchentonen soepeler afglijden naar het licht, dan op deze prent. De
voorgrond reeds is met oneindige zorg bewerkt, de groote slagschaduw
op het eerste plan wonderlijk uitgediept, 't heerlijkste zwart schuift door
de groep der ongelukkigen heen, om in den stadsmuur tot de grootste
intensiteit te geraken en daarna, hoog in de plaat, in eene oneindige complicatie
van karaktervolle harceering, op te lichten tot fijn grijs. Ile lichte
deden van den afdruk zijn niet minder wonderlijk. Met enkele lijnen
zijn sommige figuren maar aangegeven, vaak alleen de kop of 'n hand,
ofwel een wat verder doorgevoerd detail van de kleeding, maar daardoor
misschien is er bij de meest natuurgetrouwe levensexpressie van alle details,
in het geheel, de onmiskenbare illusie bewaard van het onvoltooide.
Het rechtsche deel van de prent is met groote zorg behandeld ; dit deel
sluit zich 't meest aan bij het werk uit zijn eersten tijd ; sommige figure
hebben een vage gelijkenis met oude bekenden ; de zieke man op den kruiwagen
brengt ons zelfs, door teekening en verlichting, de „Anatomische
les" te binnen. Hier is alles in toon gezet en tot in het uiterste fijn geharceerd
en in de belichting volkomen verklaard en doorgevoerd.
Geheel links is de plaat veel soberder, maar nog meesterlijker behandeld;
als in schets wordt hier het leven gegeven aan de figuren, met de uiterste
oeconomie in de middelen, de meest milde verkwisting van innerlijk
medeleven : de „tweede" Rembrandt is hier zonder twijfel aan het woord.
Tusschen links en rechts is een derde groep : de zittende rijke jongeling
met het hoofd in de hand, vlak boven hem de weifelende Erasmusfiguur,
de heftige Petrus en de moeder met het hind op den arm. Vooral door de
Christusfiguur krijgt het geheel echter de rust, het evenwicht en de klassieke
gebondenheid, waarnaar, na den levensweg ten halve, Rembrandt met
146

dezelfde overtuiging zal teruggrijpen, al, hij er zich aanvankelijk van
verwijderde. Al stond er niets op de koperplaat dan de ontroerende
Christusfiguur .... ziet, dan nog behoorde deze prent tot de hoogste
goederen der menschheid. Voor hen die ernstig dit figuurtje hebben bekeken,
zijn geen andere Christus-figuren eigenlijk meer aannemelijk.
Indien wij, na langere beschouwing van de „honderdguldenprenf" de kleine
ets „de predikende Christus", het z.g. „La Tombeprentje" slechts noemen,
dan is dat vooral niet omdat de ontroerende Prediker van het Godsrijk
en van de Liefde op deze ets een, ook maar iets mindere, creatie beteekent,
maar omdat de aard van dit geschrift het niet toelaat.
Wel mogen wij Uw aandacht vragen voor de groote etsen uit 1653, toen de
stormen van het leven Rembrandt reeds zoo striemend geslagen hadden
en het z.g. „heilige jaar" van Christelijkere inkeer, 1648, nog zoo dicht
achter hem lag, dat hij, met dramatische verbeeldingskracht tot het uiterste
gevoerd, de barre rots beklimt, waar Jezus tusschen misdadigers ten kruise
hangt in het blaffende licht van Godverlatenheid en menschelijke bespotting,
waar te midden van de geschokte natuur hemel en aarde verzoening vinden
in de uitgestrekte armen van den Menschenzoon.
Op het derde uur van den middag, in het bange licht der duistere zon,
in het hart van de geschokte wereld, hangt hier de Liefde tusschen hemel
en aarde hulpeloos en verlaten en toch met hooge majesteit, in den glanzenden
schijn van het bovenaardsche, dat den hoofdman doet knielen en
roepen : „Deze is waarlijk Gods Zoon I"
Beweeg van paarden en ruiters, nalevende farizeeërs die trachten te
vluchten en zich te bergen in de duisternis, terwijl de laatste getrouwen
als opgeslurpt worden door het licht om den Gekruiste. Met ongehoord
meesterschap is de groep der bezwijmende vrouwen in het licht aangegeven
en de voetkussende Magdalena onder het kruis geschetst.
En op den eersten „staaf" reeds, waar alles met zooveel zorg is verklaard,
is het toch vooral het ongewoon aangrijpende natuurverschijnsel, de }damp
tusschen licht en donker, die deze verbeelding tot het Benige Golgothatafereel
maakt dat aannemelijk is.
Brengt U uit alle tijden en scholen het tooneel van Christus' Kruisdood
voor den geest, en stelt het naast Rembrandt's brandende visioen, — krijgt
dan niet elke andere voorstelling iets van Oberammergau?
Wat Rembrandt hier geeft werd misschien aangeduid door Mantegna,
in diens ets van Christus' graflegging of door Tintoretto in de Kruisigingschildering
van de Scuola di San Rocco te Venetië.
De meester heeft deze etsplaat doorgewerkt, ze staag veranderd en op
147

den duur geheel getransformeerd. In den laatsten „staat" verdonkeren
hevige verticale lijnen en schrappingen het geheel. Al wat er nog natuurlijk
was in het wondere moment, wordt meedoogenloos uit hei Doper geschrapt.
Mei driftige hand valt Rembrandt alles aan in zijn prent wat nog zichtbare
schoonheid ademt, té natuurlijk kwam hem bij het terugzien van zijn
schepping ten slotte het geheel nog voor, spookachtiger gedaanten had hij
willen scheppen in een blinde wereld; wind en regen, boude en duisternis,
alles te zamen angst en beven, huiver en beklemming, dat moest de afdruk
van de plaat hunnen geven, en in wanhoop schuurt en krabt hij in het
)doper. Steeds barbaarscher valt hij op zijn werk aan, en de compositie
rukt hij aan flarden. Wat had een God aan 't bruis met compositie te
maken ? De atmosfeer van de prent moest schrijnender zijn. 't Gaat niet
over licht en donker, noch over stralen of duisternis : 't gaat over den gescheurden
voorhang des Tempels, over geopende graven en verrezen
duoden, 't gaat over de Kosmische storingen bij den dood van Gods Zoon.
Rembrandt wil de onmacht niet voelen om dat tot uiting te brengen. Met
steeds meer lijnen, met steeds meer zwart compliceert, en vereenvoudigt
I hij tevens, den afdruk ; heele figuren verdwijnen, en moeten ze weer
opgezet worden, dan gunt hij zich den tijd niet, want van een medaille van
Pisanello brabbelt hij, zenuwachtig, den man te paard na. Die penning
lag waarschijnlijk onder zijn bereik en als hij zoo met weinig overleg die
figuurtjes nateekent, is hef alsof hij het met de linkerhand doet, uit
vreeze dat de vaardige rechter hem zou verraden.
't Is geen wonder, dat de tijdgenoot hem hier zeker niet kon volgen en
dat ook nu nog velen de ontroerende onmacht als uitdrukking van hoogste
meesterschap, moeilijk aanvaarden.
In uiterste benauwenis werd deze vierde „staat" geboren, maar de schepper
ervan heeft het grootste drama der wereldgeschiedenis mee doorleefd, en
zijn kreet is niet minder fel en ingewandverscheurend als die van Maria
Magdalena op de „Pièta" van den stokouden Titiaan, in de Accademia
te Venetië.
Nu het v o 1 b r a c h t is brengt hij ons, d.w.z. de menschheid van allen
tijd en van elk volk, in 1654 weer terug op den top van Golgotha, aan de
voet van hef Kruishout, als hef deerniswaardig lichaam van den Gemartelde
langs een lijnwaad in de armen van een werkman neergelaten wordt,
terwijl diens kameraad den ladder afdaalt en een derde het lugubere
nachtelijke tafereel met een toorts belicht.
De beengin van den Doode, waarvan de linkervoet nog aan het bruis genageld
is, zijn scherp verlicht door de toortsvlam, de tors en de onzegbaar
148

ontroerende Christus-kop zijn reeds half verzwolgen door het schaduwrijk.
Langs den abrupten rotskant aan den voet des Kruises glijdt het licht naar
de baar aan de onderzijde der prent, waar het witte laken met aandoenlijke
teederheid door den ouden discipel wordt gespreid. Alles gedrenkt in liefde
en medelijden van het allerzuiverste gevoel.
De prent „De Kruisafname bij toortslicht" is met rouwe gedrukt van een
plaat, met tranen geëtst. Maar voor alles wat sentimenteel is wordt
Rembrandt bewaard door zijn sterk gevoel voor de werkelijkheid ; het
leven en de natuurlijkste beweeglijkheid is geen oogenblik opgeofferd aan
een effect of een opstelling in de een of andere manier. Want de laatste
„manier" van Rembrandt is : er heelemaal géén te hebben.
De schrijnende natuurlijkheid, de ongehoorde eenvoud van de gebeurtenis
op de barre rots dringt juist door de langzame en zware, echt menschelijke
bewegingen, zoo sterk tot ons door. Tegenover den berg des hells verheft
zich, uit het diepe duister van het rechtsche deel der prent, op een andere
berg, het klassieke boude, trotsche bouwsel van den tempel. Het groeit
uit de duisternis op als een macht, dit hoovaardig tempelgebouw, 'n
imposante, eeuwen-tartende macht.
't Is alsof op de tinne des tempels de obelisk de plaats aanduidt, waar
eenmaal de engel des kwaads den nu Gekruiste bracht om Hem de schatten
der aarde aan Zijn voeten te leggen. Wat 'n afgrond nu tusschen dien
tempel en den hemeltop, waar het offer werd voltrokken 1
En uit dien afgrond van duisternis doemen toch nog wat figuurdetails op.
Niet het minst aangrijpend lijkt wel die ter hulpe gestrekte hand. Is het
die hand, opgedoemd uit den purperen duisternis van den tijd, die op den
jongsten dag misschien de Benige getuigenis vóór het menschdom zal zijn?
De hand, die hongerigen spijzigde, dorstigen laafde, naakten kleedde en
dooden begroef. .. .
En dan nu ten slotte naar Emmaus, het vlek bij Jerusalem, naar den
Verrezene en de twee leerlingen van Jezus waarvan Lucas in XXIV: :
13-35 verhaalt.
Door tal van werken heeft Rembrandt blijf gegeven zich bijzonder aangetrokken
te voelen tot deze wondere stof. Waar de uitgave van den
Rembrandtbjbel er aan herinnerd heeft dat Rembrandt, door trouw en
diep medegevoel en door rijkdom en verscheidenheid van voorstelling, alle
kunstenaars te zamen overtreft, daar is het niet dan natuurlijk dat zijn
zienersoog zich vaak richten zal naar het eenvoudige vertrek in Emmaus,
waar een God te herkennen valt aan hef breken des broods.
Reeds als jongen nog, in 1629, gaf hij in een geniale barokoplossing vol
149

leven en bedrijf, vol licht en geluid het wonder van Emmaus als'n schokkende
gebeurtenis, als een verschijnsel dat in driftige vaart den beschouwer meesleept....
reeds vóór hij wezenlijk ontroerd is.
Van het hevige en heftige werk uit de Parijsche verzameling André
Jacquemart naar het stille heilige schilderij in het Louvre, is de gang van
de zeventiende-eeuwsche barok van den jongen Rembrandt naar de klassieke
reactie die den meester aanhing, toen hij de oneindig dieparen mensch
geworden was, die niet den tijdgeest diende, maar den Geest der tijden als
een sterre in het oog hield.
Toen vond hij voor het geliefde onderwerp instede van een levendige barokcompositie,
een statiger symmetrischer bouw, geen ingenieuse mise-en-sdne,
maar de meest gewone opstelling, in rust en eenvoud. Als bij Leonardo da
Vinci in het „Avondmaal" te Milaan, zit Jezus, in rustigen driehoekvorm
in het midden van de tafel. Geen romantisch interieur, waar licht
en schaduw hoorbaar
Dampen, maar een statige
wand, waar de
aanzet van twee machtige
pilasters zich afteekent,
en waar een
wijde nis zich plechtig
welft. Geen gaten vol
schaduw, geen helder
Ilitsendvuur, maar een
zachte beving van het
licht, geen verblindend
aureool om het opgeheven
hoofd van den
God, maar een phosphoriseerende
glanzing
om het even gebogen
gelaat van den verrezen
Lijder. Hier gebeurt
niets opeens en
hevig, alles gaat langzaam
en als vanzelf.
De discipelen herkennen
den Meester niet
als door een bliksem..
schicht getroffen, de
150
l".I íIYIIIMII^I
^^Il^,11‘ ,
\ \ \,^0\l
^\^:::`^,,,,:
Rembrandt, ets, 1654, de leerlingen van Emmaus.

lindheid valt hert niet plots als schellen van de oogen, maar heel, héél
langzaam wordt het licht in hunne zielen, 'n wazig gordijn wordt uiterst
langzaam voor hen opgetrokken ; niet getroffen, maar geroerd blikken
zij in het liefdevolle gelaat van den Heiland. En met hoe weinig wordt
de ontroering der jongeren geteekend I Wij zien er een op den rug, zijn
profil-perdu is maar even aangegeven, door de heffing van de hand
verraadt hij zijn ontroering, De andere, die met de linkerhand de
leuning van den stoel heeft losgelaten, grijpt met de rechter zijn servet
bijeen en speurt met ingehouden adem in de trekken van den Vreemdeling,
den profeet van Galileo. Den bedienenden jongeling ontgaat het gansche
gebeuren.
Hoe zouden wij dit alles met stille stem willen zeggen, en in woorden zoo
eenvoudig als het gevoel van den man die dit schilderde I
Welti een afstand tusschen he knappe theaterstuk van den jongen Rembrandt
en dit simpele maar diepe tafereel uit 1648. Naar het uiterlijk :
een terugkeer van barokke losbandigheid naar klassieke gebondenheid,
van geweldige en oorspronkelijke oplossingen naar de vredige, beproefde
schemas der Italianen, van ingewikkelde, eerder noordelijke karakteristiek,
naar eenvoudige, eerder zuidelijke klaarheid.
En naar het innerlijke ? Bestaat er iets aangrijpenders dan deze weemoedstralende
Christus ? Rembrandt vraagt van ons dezelfde stille
aandacht, dezelfde lange blikhen, waarmede de mannen van Emmaus de
transfiguratie aanschouwen van den bleeken mageren Man.
Heeft men hem ooit zoo gezien, vraagt Eugene Fromentin : „in zijn pelgrimskleed,
met donkergeleurde lippen waar het lijden zijn sporen liet,
zijn groote bruine oogen, die zacht en wijdgeopend naar den hemel blikhen,
met dien nauwelijks glanzenden nimbus, die Hem Doel omstralend in
schemerlicht zet, met iets van ik-weet-niet-wat van een ademenden levende,
maar die heel zeker door den dood is gegaan ? De houding van deze
Goddelijke Geestverschijning met een gebaar, niet te beschrijven, maar
zeker niet na te bootsen, met een type, dat zonder lijnen werd vastgelegd
c waarvan de uitdrukking door de beving der lippen en door den blip is
ontstaan, — deze dingen, den kunstenaar ingegeven en waarvan men niet
begrijpt, hoe hij ze heeft uitgedrukt, dit alles kent in kostbaarheid zijn
wedergave niet. Geen lunst lijkt hierop ; niemand vóór Rembrandt, niemand
ná hem heeft zulke dingen gezegd". 't Is dit waarlijk godmenschelijk
gelaat dat wij missen op de ets van 1654, waar toch het essentieele van de
compositie van 1648 werd bewaard en ook op een teekening van hetzelfde
onderwerp waar een ledige stoel in een blindende lichtschittering de plaats
van den Verrezene inneemt.
151

Wat Rembrandt de menschen in dit werk uit „het heilige jaar", (zoo
werd door biografen het jaar 1648 aangeduid), en later, heeft willen zeggen,
de tijdgenooten hebben het niet begrepen, hoewel mogelijk hun collectief
geloof in den Bijbel zich in Rembrandt uitsprak. Twee eeuwen heeft het
geduurd aleer de luister van dit werk, dat vergeten in het Louvremuseum
hing, is opgeluid als uit verre klokken van een verborgen rijk. Door hen die
Doren hebben om te hooren, stijgt uit de pelgrims van Emmaus een fluisterencle
stem tot de ziel, die hen zegt, dat, zoolang doen en verf gespaard
blijven, deze edele stof van het Evangelie door den grootsten aller kunstenaars
tot de menschen gebracht zal worden met die stille bracht, die hart
na hart in vlammen zal zetten.
Eigenlijk is Rembrandt in zijn latere werken steeds geestelijk, zooal niet
bijbelsch. Zijn laatste liefdezangen getuigen het. De „Verloren Zoon"
in de Eremitage, is een Evangelische parabel. In de „ Joodsche Bruid" is de
portretopdracht zoo boven zichzelf uitgetild, dat „Boon en Ruth" een
van de vele Bijbelsche betitelingen is, aan het stuk gegeven. In zijn laatste
werk, uit 1669, werd „het gezin" in zijn glorie zoo veralgemeend dat „de
Gelukkige Familie", in het Museum te Brunswijk baadt in een christelijk
geestelijke sfeer.
De menschelijke ziel op het eerste plan 1
Rembrandt's latere portretten herstellen het evenwicht in de Hollandsche
lunst der zeventiende eeuw.
Een ernstige mannebeeltenis van den ouden M i c h i e l van M i e p e.
v e 1 d (1567-1644, den vader van onze zeventiende-eeuwsche portretkunst),
of een „zindelijk" vrouweportret van den ouden C u y p, zet
ons het model voor oogen. Een zwierig geschilderde regentesse van Hals,
een burger-patricische van Abraham v an den Tempe 1 of
Bartholomeus van der Helst latenonsomtrentnietswat
er te zien is aan de afgebeelde, in hef duister. Maar wat er niet te zien is
met menschelijke oogen, maar slechts voelbaar is met het hart, glanst uit
„de Vrouw met den waaier", 1641, in Buckingham Palace of uit „HendriclZje
Stoffels", het werk uit 1661 in het Louvre, dat voor Hollandsche
Dogen de Mona Lisa van Leonardo in dezelfde zaal, verduistert.
Wordt de vraag herhaald : Schelderf Holland in de zeventiende eeuw ook
de ziel en het zieleleven ? Greep de Hollandsche schilder, na de stof tot den
fijnsten borrel te hebben afgetast, ook naar de onzichtbare dingen van den
geest ? Er is an afdoend antwoord : Rembrandt.
152

XII.
DE ACHTTIENDE EEUW. — Een ingezonken periode houdt
in Holland de lamp brandend.
ilt ge het verschil zien tusschen den Hollandschen schilder in
de achttiende- en dien in de zeventiende eeuw en daarmede den
afstand meten tusschen de kunst van het schilderen in onze gouden eeuw
en in die der bewustwording, dan vragen wij uw aandacht voor een prentje
van fan L u y k e n in diens „het Menschelijk Bedrijf". Van den dichter
graveur (1649-1712) zijn 3200 gravures beffend en van zijn zoon en
medewerker, Caspar, 1100. Tot zijn meest belende prentjes en rijmpjes,
die den geest van de achtiende-eeuw reeds uitspreken, behooren die, welke
samen vormen „het Menschelijk Bedrijf" dat tachtig ambachten en
bedrijven van zijn tijd behandelt en in 1694 het licht zag ; onder de
ambacht- en handwerklieden vindt ook de schilder zijn plaats.
Hoe rustig en goed geinstalleerd en uitgerust, zit, gepruikt en in kamerjapon,
de schilder voor zijn ezel. Van de tachtig ambachtslieden lijkt de schilder
de Benige „heer". In zijn ruime werkplaats blikken wij door de deuropening
in een schonnen welonderhouden hof. Hij zelf tempert met het mes
op het palet de kleur tot schakeering, zijn ustensiliën heeft hij naast zich,
er ontbreekt hem niets, mogelijk alleen.... werklust, en misschien meer
nog.... werkdrang. Eerlijf gezegd zit deze fin-de-si&le-schilder 'n
beetje te lanterfanten, als wij hem vergelijken met het eenvoudige hardwerkende
kereltje op een schilderij van Adriaen van Ostade. In den aanyang
der eeuw was de schilder veel minder „heer". Zijn spullen heeft hij
niet gemakzuchtig zoo onder zijn bereik, zijn werkplaats is een oneindig
eenvoudiger vertrek. Maar alles ademt : arbeid. De beenera over elkander,
de tors naar zijn schildering gebogen, de tanden opeen, wij zijn er zeker
van, werkt deze man onder hoogera druk, — alsof a ij n leven er
van afhangt.
153

En inderdaad, zijn leven als
kunstenaar wordt bestendigd
naar de mate hij zich geheel
geeft aan zijn taak: indringend
Zien, en in directheid en eenvoud
weergeven. Wij hunnen
niet zien waaraan de schilder
van Ostade werkt, maar 't
moet een levendig beeld zijn
van burgers en boeren, dat hij
zich naar de teekening, die hij
misschien den vorigen avond in
de herberg maakte, weer voor
den geest haalt, of beter: voor
oogen brengt. In ieder geval
schildert hij, met volledige
overgave en hartstocht, héél
iets anders dan het sierlijk
geboomte dat fan Luyken's
A. v. Ostade, fragment uit een ets.
schilder voor zich heeft op een
landschap, dat hij nooit heeft
gezien, maar waarvan hij heeft „gehoord" en dat hij stoffeert met edelgedrapeerde
figuurtjes, zooals er in geen geval in zijn vaderland rondloopen.
De in den aanvang der zeventiende eeuw geboren Hollandsche schilders
hadden in een sterk schoolverband hun profane kunst van eenvoudige
natuurbeschouwing tot een hoogte gebracht, waarop de edelste goederen der
menschheid zich weten te verheffen. Midden onder hen, maar boven hen
uit, had Rembrandt op een eenzamen top als een Kristal geschitterd. De
eigenschappen van land en volk, gesublimeerd, waren haast onherkenbaar
naar het universeele uitgegroeid. Zijn laatste leerling, de aantrekkelijke
A e r t d e G e lde r zal tot in 1727, (het jaar van zijn dood), in fijne
manestralen nog iets doorgeven van 's meesters machtig en warm zonnelicht.
Dat Rembrandt voortgezet zou hunnen worden zou een even vreemde
gedachte zijn als dat dit met Shakespeare, het genie waarmede Rembrandt
in menig opzicht te vergelijken is, het geval zou hunnen zijn.
Maar ook de groote talenten, die wij in het portret, hef genre en het landschap
aan het werk zagen, worden niet door een gelijkwaardige equipe
afgelost, en het eind der eeuw geeft een duidelijke inzinking te zien.
154

In den loop der historie blijkt
telkens, dat er tusschen staatkundige
macht, welvaart en
kunst maar een zeer betrekkelijke
relatie bestaat. De lunst
die haar eigen leven heeft, ontwikkelt
zich naar hef rhythme
van haar eigen categorie.
Dat militaire kracht niet persé
de voorwaarden schept voor
een geestelijke hegemonie is zoo
duidelijk, dat eerder het tegenovergestelde
regel lijkt. Als
Hellas volkomen machteloos
ligt onder het Romeinsche juk,
neemt Griekenland met het
Hellinisme bezit van hetgeestelijhleven
in het berken van de
Middellandsche zee. Als in 70
Jerusalem verwoest is door de
Jan Luyken, de schilder.
troepen van Titus, en het
Joodsche volk verstrooid wordt, zal de Monotheistische gedachte, het
uitsluitend geestelijk eigendom van Israël, in haar volmaakten vorm van
het Christendom, bezit nemen van het religieuse denken van heel de toenmaals
belende Europeesche wereld. Maar ook, staatkundige macht,
welvaart en kunst vallen niet persé samen. Eest toen Venetië koningin in
strijd en handelsmacht geweest was, werd zij heerscheren in het rijk der
Dunsten. Daarna is zij een schitterende Reine du bal, om in de negentiende
eeuw te worden eene Vestaalsche in den Tempel der herinnering.
Toen haar lunst hef hoogste bloeide was haar macht voorbij.
Ook Rubens is niet de bloem van Antwerpen's voorspoed, de stad was
in Rubens' tijd reeds het sterk vervallend Antwerpen. Want behalve
de Spaansche furie had immers, vóór Rubens' Domst, de stad in 1583—'84
gedurende veertien maanden het beleg onder Alexander Farnese te doorstaan.
In haar grootgin bloeitijd had de stad 125000 inwoners, vóór
het Spaansche beleg telde zij 85000, en in 1589 nog slechts 55000
bewoners. De genadeslag was het verlies der Scheldevaart, die in 1609
aan de Noordelijken werd toegewezen .... en in hetzelfde rampjaar
komt Rubens triomfantelijk terug uit Italia en begint zijn meesterwerken
te schilderen, die volgeladen van opulent leven, tot op heden de
155

illusie weten te wekken van een rijk zeventiende-eeueusch Antwerpen.
Die Rembrandt's werken gedenkt of het Amsterdamsche Raadhuis als een
achtste wereldwonder voor zich ziet oprijzen, heeft moeite te geloven
dat de zeventiende-eeuwsche bloeitijd der stad reeds achter haar lag.
Wij zagen reeds Jan Steen in „Prinsjesdag" aan het werk in het eerste
stadhouderlooze tijdvak, periode waarin het centrale gezag ten opzichte
van stad en gewest al heel weinig beteebenis had, terwijl er naar expansie
niet meer met dezelfde energie als in de eerste helft der eeuw werd gestreefd.
Wel was de welvaart en de rijkdom toegenomen, en een zekere smaak voor
statie en praal, vóórdien bij ons volk onbekend, trad aan den dag. De tijd
voor eens herhaling van wat onder Frederik Hendrik beproefd werd leek
aangebroken, vooral, omdat het Fransche voorbeeld onder Lodewijk XIV
veel overtuigender was, dan dat indertijd door het Frankrijk van Henri IV,
gegeven. Nu was in Frankrijk, onder Colbert en Lebrun en de persoonlijke
impuls van den Zonnehoning, een stijl ontstaan die in de binnenarchitectuur
der paleizen zijn volledige ontplooiing vond. Eenheid werd nagestreefd en
bereikt tusschen architectuur en sculptuur, schilderkunst, meubelen en
tapijtwerk, en „les arts somptuaires" kregen een beteekenis, die geen
andere tijd hen gegeven had.
Reeds had men zich in ons land in dien samenhang der kunsten geoefend
in de versiering van het Amsterdamsche Raadhuis, waar de beeldhouw
kunst de leiding had, en in de decoratie van de Haagsche Statenzaal of bij
de inrichting van kleinere stadhuizen, waar de schilderkunst meer op den
voorgrond trad.
De terugkomst van een Oranje aan .het roer van Staat, toen internationale
verwikkelingen het afdwongen, beteekende ook een coördinatie van de
kunstinrichting die wij bespreken, maar die, wij mogen het niet vergeten,
in ons volksbewustzijn niet haar uitgangspunt vond. Het middelpunt van
deze beweging is natuurlijk Den Haag, waar de confrérie „Pictura" reeds de
schaduw was van de „Académie de peinture et de sculpture", door Lebrun
in 1698 te Parijs gesticht, om de kunstenaars van de tyrannie der gilden
vrij te maken.
Willem 111, de belangrijkste politieke tegenstander van Lodewijk XIV
in Europa, schuwt allerminst het Fransche voorbeeld. Zal hts bij zijn
paleisbouw, als Frederik Hendrik, een bouwmeester Post vinden, dan zal
hij weldra in den Hugenoot-banneling Daniel Marot den Franschen meester
waardeeren, die zijn verlangens vorm zal geven. Maurits Post zal
tusschen 1674 en '78 aan het paleis Soestdijk werken, terwijl D a n i ë 1
Marot, 1661-1752, na 1684 aan het „Nieuwe Huis op 't Loo" zijn
156

achten geeft. Ook in Engeland doet de stadhouder-Boning en zijn
vrienden, door hem tot hooge ambten gebracht, beroep op den Franschman,
die dan ook als een van de scheppers van den „William and Mary style"
beschouwd moet worden.
Na den dood van Willem 111 in 1702 sleept ook in ons land de paleisbouw
en sierkunst zich voort tot den Vrede van Utrecht in 1713.
Bij deze paleis-sierkunst in ons land moest een beroep gedaan worden
op den Hollandschen schilder. Hoe staat het met hem ? Wij zeiden het
reeds : de laatste schilders uit den gouden eeuw worden niet door gelijkwaardigen
vervangen. Wij wezen reeds op A e r t d e G e 1 d e r, wij
noemen nu onder de genreschilders Richard B r a h e r b u r g en
C o r n e l i s D u s a r t, die respectievelijk in 1702 en 1704 van het
tooneel verdwijnen, en W i 11 e m van M i e r is en zijn zoon Frans.
Als deze laatste in 1763 sterft, is de Leidsche genre-school van Gerard
Dou en Frans van Mieris den Ouden, in flauwen smaak verloopen.
Het landschap als natuurlijk beeld van de Hollandsche natuur was al
eerder verloren. Na Ludolf Bakhuizen, wiens werkzaamheid in 1708
een einde neemt, zullen noch V i t r i n g a, noch Rietschoof, of de
vroeg gestorven H e n d r i k Kobe 11 het zeegezicht in stand houden.
De traditie van Ph. W o u w er mans houdt militaire schilders als
fan Wijck, Dirk Maes en fan Hugtenburg nog op
de been, fan W e e n i x is in 1719 gestorven, het vogelstuk in den
trant van H o n d e c o e t e r vindt bij den Dordtschen schilder A e r t
Schouman en Abraham Bischop steun.
Zulke stillevens, en vooral bloemstukken, incorporeeren zich trouwens heel
goed in de nieuwe decoratieve lunst. fan Weenix maakte zelfs een groot
decoratief ensemble van jachtstillevens, op bestelling van Johan Willem
van de Palts voor het slot Bensberg, dat later naar Schleissheim in Beieren
werd overgebracht. Geheel naar een eenvoudig en grootsch naturalisme als
dat waartoe de andere genres in de zeventiende eeuw waren uitgegroeid,
was het Hollandsche bloemstuk niet ge'e'volueerd. Tot hef midden der
achttiende eeuw zullen fan van Huysum, Rachel Ruysch
en L e e n r a a d R a e p e 1 hun tactisch samengestelde, decoratieve
bloemstillevens, gezocht weten te maken in heel Europa. Op hun tradities
werken fan van 0 s, 1744-1808, en zijn zoon George J. v a n
0 s voort, en zullen ook de beide S p a e n d o n c h s tot diep in de
negentiende eeuw hef bloemstilleven in eere houden.
Als de paleisstijl van Willem 111 teneinde is, dan zijn toch zijn decoratieve
pogingen nog niet verloren.
157

Van het vorstenverblijf naar de woning van den regent, of den grootera
koopman in de achttiende eéuw, is slechts een stap.
Hoe veranderde in de achttiende eeuw het woonhuis Hoe veranderden de
meubels 1
Van een stoel in de gloriedagen van Vermeer of Pieter de Hoogti, Ilan
moeilijk gezegd worden dat hij „gemakkelijk" is. Men ziet aan deze
stoelen dat er niet veel op gezeten werd ; de mannen zijn ter vaart, heel
om den wereldkloot, de vrouwen zijn bezig. De achttiende-eeuwsche stoel
is er een om op te zitten. Dat moeten ze in de achtlende eeuw veel gedaan
hebben ; die stoelen zijn ware afdrukken van gezeten menschen. Zeper,
de rijke loopman stond wel eens op, maar dan was het om op de hooge
stoep met een pijp in den mond de vaten en balen te tellen, die in zijn onderhuis,
vanuit de schepen in de gracht, werden binnengedragen of gerold.
Het groote grachtenhuis in Holland zou in Italië de benaming „palazzo"
volkomen verdienen. De Fransche invloed van Marot heeft er lang nagewerkt,
in de versiering van de op zeer ontwikkelde plattegrond opgetrokken
woningen, en de Fransche mode op het gebied van de sierkunst zal er in
worden opgenomen, beter: verwerkt worden, want de Hollandsche geaardheid
gaat er niet in te loor.
In den tijd van Willem 111 hadden de beide schilders T e r west en
en v an der S c h u e r in de Trveszaal een goede staal gegeven van
die internationale sierkunst, die in het Haagsche milieu wordt nagestreefd.
Zoowel Augustinus Terwesten, í169U, als Mattheus
T e r w es ten 1* 1696, waren Kunstenaars van de beteekenis van G e r a r d
d e La i r e s s e, die uit Luik naar Amsterdam was gekomen. Ooh diens
academische kunst leende zich vooral voor decoratieve toepassing, en eigenlijk
is het jammer dat de Rotterdammer Adriaan van der Werf f
zich tot schilderijen, en vaak zeer kleine, bepaalde ; zijn kunst zou, versierend
toegepast, heel veel beter te waardearen zijn geweest, dan nu zij in
glas- en porseleinachtige behandeling, in precieus en pretentieus formaat,
('t kleine is dit zelfs vaker dan het groote) niet te verdragen is. Ilan der
Werff's leerling H e n d rik v a n L i m b o r c h was ten minste een
goed portrettist.
Vanuit de zestiende eeuw reeds hadden de schilders door hef schoorsteenstuk
del genomen aan de versiering van het interieur. Aan het eind van de
zeventiende eeuw was de lassos-de-porie een andere gelegenheid om door
een stilleven van wild en gevogelte, of door een bloemvaas deel te nemen aan
het décor van het interieur. Weldra zullen de wanden vrij zijn voor
beschildering in allegorische figuurstukken en litteraire landschappen, die
in de plaats komen van de Vlaamsche wandtapijten, „verduren" genoemd.
158

De Franschman Frederik de Moucheron was in de zeventiende eeuw de
eerste die in Holland met landschappen als wandversiering aankwam,
landschappen die aansloten bij het „Italianismo" uit hef laatste deel der
eeuw. Voor figuurschilders kwamen in de achttiende eeuw ook de groote
ronde, ovale, of gebogen omlijnde zoldervlakken ter beschikking, toen de
balkzolderingen vervangen werden door plafonds in stuc.
De eenige onzer schilders die de geboden gelegenheid met meesterschap
vervulde is de Amsterdammer f a co h d e Wit, 1695-1754, die te
Antwerpen geschoold werd door het copieëren van Rubens. Hij ontwikkelde
zich tot een decorateur van internationaler snit. Hij schilderde voor de
altaren der Amsterdamsche schuilkerken altaarstukken, en voor de zalen
der grachtenhuizen plafonds. Met virtuoze vaardigheid werpt hij zijn
f
iguren in plafonneerende perspectief op wolken en tegen het blauw der
lucht. Door een levendig spel in kleur en belichting vergeet de beschouwer
de voorstelling, en heeft de verveling van de allegorie geen vat op hem.
Er is iets van Veronese, er is wat meer van Coipel in zijn werk, maar er
is tenslotte toch ook wel iets stevig Hollandsch in de struische stedemaagden
en zelfs in de tuimelende en stoeiende hinderfiguren.
De naam van de Wit is voort blijven leven door zijn imitaties van reliefs,
„en camaieux", uitgevoerd. 't Is typisch Hollandsch dat wat er imitatief,
illusionistisch, „ref echt", in zijn werk was, het meest en liet langst aansloeg.
De nabootsing van deze grauwtjes, van deze „Witjes" geeft een geslacht
van latere decorateurs arbeid, onder hen heeft de Amsterdammer f a cq
u e s Kuyper, als een der laatsten (1761-180tí) uitgemunt.
Toen Amsterdam de eenige groote opdracht der eeuw te vergeven had,
bleef het duidelijk dat er niemand anders was om haar te vervullen dan
Jacob de Wit. 't Moet uiterste noodzaak zijn geweest dat de wand in de
zaal van het Raadhuis, die door den opdracht den naam Mozeszaal kreeg,
aan den katholieken de Wit werd gegeven.
Schmidt Degener heeft terecht opgemerkt, dat voor het onderwerp„ Mozes
kiest de Oudsten des vollis" de tijd voorbij was toen met het internationale
academisme de Olympus en zijn bewoners waren teruggekeerd.
Een sterke trek naar het internationale kenmerkt de eeuw. Rome heeft weer
nieuwe aantrekkelijkheid. Jean Grandjean en Daniël Dupré
behooren tot hen die er heen trekken. Zij zijn niet geïnspireerd door de
beeldende vlucht der schilderkunst als de naar Italië trekkende zestiendeeeuwers.
Zij zoeken niet als hun confraters van de zeventiende eeuw
frissche indrukken van een volksleven, onder een warmen hemel en een mild
klimaat, maar zij gaan er heen ter bestudeering van het nieuwe klassicisme,
dat als een golf over Europa zal gaan. Dat anderzijds Parijs een magneet
159

is spreekt van zelf, onder de schilders die er heen gaan wordt H a a g,
de dierenschilder genoemd en onder de graveurs-illustrators : R e i n ier
Y i n h e le s, die aan het Fransche voorbeeld een zekere sierlijkheid in
het teekenen en losheid in het hanteeren van de graveernaald komt vragen.
Sedert den Stadhouder-koning werden de artistieke banden met Engeland
niet meer verbroken : A er t S c h o u m n n gaat in 1765 en W ij n an d
Hendriks in 1775 naar Londen.
De internationale orienteering op staatkundig terrein maakte met de
Fransche Revolutie in 1795 een voorloopig einde aan onze onafhankelijkheid.
Mr. A. Staring schrijft over dat eeuw-einde terecht :
„Ook bij de kunst kregen de pratende theoretici voorloopig de overhand.
Er kwam wel geen algeheele afbraak van het bestaande, maar er werd ruim
baan gemaakt voor bombast en voor hoogheidswaan. De Dunst der natuur
moest zich terugtrekken op een stillen achtergrond. Al geeft hit einde van
de achttiende eeuw op Kunstgebied niet het beeld van Krachtigen bloei, de
gezonde knop was er waaruit de bloem moest voortkomen".
De schrijver han daarbij niet het oog gehad hebben op de bloemschilderende
decorateurs van deur- en spiegelstukken, noch op de landschapschilders
die tot behangselschilders waren afgedaald, al mag dan ook, vooral tegen
het einde der eeuw, als de gefantaseerde Italiaansche landschappen vervangen
worden door gezichten op den vaderlandschen bodem, hun werk ware
charme hebben. Hij moet oog hebben op anderen, en van die wordt het tijd
te verhalen.
„La Hollande se sauve toujours par le portret" heeft Eugène Fromentin
terecht geschreven, en het is dan ook steeds bij de portretschilders dat wij
het Hollandsche schilderen veilig weten. Hef portret houdt niet alleen
den schilder als vanzelf binnen de bedding zijner kunst, maar het is een
voortgezet verlangen van het publiek, ook in tijdperken waarin de kunstzin
daalt, de Kunstmin zakt.
Aan het einde van de zeventiende eeuw werd het portret in formaat verkleind.
De portretverzamelingen der burgers, die voor het aanleggen ervan
in aanmerking kwamen, hadden reeds veel van de wanden in vertrekken en
gangen opgeëischt. De voortreffelijke schilderskwaliteiten van de latere
meesters als Barth. v an d e r H e ls t en fan M ij tens stonden
het volgend geslacht ten voorbeeld, maar vooral de kleine portretten van
Caspar N e t s c h e r (1639-1684) werden zeer bewonderd en hun
klein formaat overgenomen. Caspar Netscher, te Heidelberg geboren, werkte
vrij lang te Parijs waar hij Madame de Montespan en haar zoontje den
„duc de Maine" schilderde. Ooh aan zijn Hollandsche modellen gaf hij een
160

zekere Fransche chic die waardeering vond. Zijn beide zoons zetten zijn
portretwerk voort, Constantijn Netscher tot 1723, Theodoor
N e t s c h e r, waarvan heel weinig, maar goed werk is overgebleven,
tot 1732.
In denzelfden tijd werkt de Dortsche portretschilder Arno 1 d Bo on
e n te Amsterdam. Zijn naam is vooral bewaard als die van den leeraar
van de twee belangrijke meesters der eeuw : Cornelis Troost en Johan
Maurits Quinkhard.
Het regentenstuk dat na „de Staalmeesters" niet honger stijgen kon, vindt
daarom nog wel talentvolle toewijding. In Haarlem schildert Fran a
Decker, 1684-1751, de regentessen van het Elisabeth Gasthuis, het
zelfde gesticht waarvan Hals de regenten in 1641 bijeenbracht op zijn
beroemd stuk. Care 1 d e Moo r, 1656-1738, uit Leiden, schildert in
1717 het regentenstuk met kwaliteiten, dat zich in het Haagsche Raadhuis
bevindt.
Doch in 1724 ontstaat het imponeerende „Collegiam Medicum" van
Cornelis Troost (1697-1750).
Met groote schildersvaardigheid, met smaak en geest, zijn de opgeblazen
doctors geschilderd. De zedenschilder in Troost gaat op in den portrettist,
die een scherp typeerder van zijn modellen is. Dezen zijn nu eenmaal
niet de wijze mannen van Rembrandt, maar van hun waardigheid heeft
Troost niets in het duister gelaten, dank zij een macht over verf en penseelen,
die geen ander kunstenaar van dien tijd meer heeft, en die zeker
zoo groot is als die van Van der Helst.
Bij zijn al te groot „Regentenstuk van het Aalmoezeniers-Weeshuis'
uit I729, overheerscht de zedenschilder, en is een andere zijde van Troost's
talent innig met het werk vervlochten, want ook voor het schilderen van
tooneelschermen had hij bijzondere vaardigheid, en meer dan éen décor
van den ouden schouwburg op de Keizersgracht is door hem geschilderd.
Wagenaar heeft een dezer décors beschreven : „De nieuwe Hofzaal, door
den kunstrijken Cornelis Troost geschilderd, bestaat eveneens uit vier
schermen aan elke zijde, en uit twee schutschermen of achterstukken,
een met eene Poort van de Korinthische orde en eene met een Troon. Alles
is met zinnebeelden versierd. Men lean deze zaal ook bij den derden
scherm afsluiten, door een schutdoek, waarop een fraaie schoorsteen geschilderd
is ; en de zijschermen met groen geschilderde paneelgin behangen,
wanneer zij eene zwierige hedendaagsche kamer vertoont". In zoon soort
décor zitten de regenten bijeen en vormen wel een zeer potsierlijk gezelschap.
Waar is de gezondheid der vaderen, b.v. die van de schutters
uit Hals' eerste stuk uit 1616 gevaren, vragen wij ons af voor de lange
11
161

krijtwitte gezichten. 't Is moeilijk te geldoven dat dit groote werk, toen het
de opdrachtgevers getoond werd, heelemaal au sérieux genomen is. En toch
moet dit het geval geweest zijn. Een duidelijker beeld van de vreemde
ontaarding van de Hollandsche beau-monde lean men niet wenschen.
Toch is het ook al weer niet goed denkbaar dat Troost, die een zeer vermaakt
beschouwer van zijn tijd geweest is, niet iets toegevoegd heeft
aan de potsierlijkheid.
Want in een ander soort werk, dat hij in een eigen procédé, half pastel,
half waterverf en krijt, uitvoerde, heeft hij met geslepen opmerkingsgaven
de dwaasheden en hebbelijkheden, malle strijkages en drastische vrijages
buitengemeen weten te karakteriseeren. Hij heeft dit gedaan als illustrator
van Lingelbach's „Ontdekte Schijndeugd" of van Asseljn's „Jan Claeszoon
ofte gewaande Dienstmaaght", maar ook in onderwerpen aan zijn eigen
brein ontsproten.
In het kleine zaaltje van het Mauritshuis hangen zij bijeen, de pastelteekeningen,
bekend als „Een kransje bij Biberius", en meer nog onder den
titel „N.E.L.R.1." 't Gaat over een letterkundig vriendenkransje dat van
lieverlede ontaard was in een slempcollege, een dronkemanspartij zonder
weerga, waarin Troost zich de verre nazaat van Steen toont. De serie
verdient haar reputatie, mogelijk echter gaan de „Huwelijksaanvraag van
Baartje Jans" en de „Liefdesverklaring van Reinier Adriaanszen aan
Saartje fans" er in karakterteekening nog boven uit.
Q u i n k h a r d, 1688-1772, is zeker de mindere van Troost doch
een zeer aantrekkelijk portretschilder, ook in hef klassieke formaat van de
miniatuur. Hij schiet te lort in de teekening, maar heeft een warm aangenaam
coloriet. De gegoede middenstand poseerde, bij voorkeur in familiegroepen,
met voorliefde voor den Amsterdammer, die ook de omgeving
van de geportretteerden tot haar recht deed lomen. De portretten van den
jonggestorven Julius Quinkhard, van Tibout Regters
en van anderen, naderen door de belangstelling, die zij aan het vertrek
en de meubileering geven, het genreschilderen. Als altijd, alleen als de
Hollander zijn volle aandacht geeft, heeft hij kansen.
En die aandacht geven Phi 1 i p s v an Dij 1, 1683-1753, Hier on
ymus van der M ii, 1687-1762, en Jacobus Buys, leerling
van Troost. Ook het Regentenstuf behoudt die aandacht : A e r t
S c h o u man schildert zijn Regentenstuk in het Raadhuis te Middelburg
in 1787, en W y b r a n d H e n d r ik s, geboren Amsterdammer, die
zich in 1776 te Haarlem vestigt, schildert levensgroot in 1785 de
Regenten van Teyler's hofje.
Maar Hendriks is zeker niet het meest te waardeeren in zijn groote
162

schilderijen, waarin hij noch de perspectivische ruimtewerking der achtergronden,
noch de anatomische plastiek der figuren volkomen beheerscht.
In ieder geval Komt hij in die werken de Engelsche voorbeelden, die hij
op een reis in 1755 heeft kunnen opnemen, niet nabij.
Had hij aanvankelijk liefde voor binnenhuis en landschap, en wist hij
deze tot uitrdukking te brengen in behangselschilderijen, dan wordt hij
toch vooral de zeer verdienstelijke schilder van de gegoede menistenburgers
van Haarlem, toen hij deze in groepen, in kleiit formaat, in
hun wel stijlvolle, maar toch ook wel wat duffe interieurs, uitbeeldde.
Met levendige penseelstreek weet hij het karakter zijner personages tot
aan de grenzen van de caricatuur voor ons neer te zetten in hamers,
waarvan hij de atmosfeer voelbaar maakt, door gewetensvolle schildering
van binnenhuis en stilleven.
Er zouden nog veel meer goede portrettisten aan te wijzen zijn. Maar die
wij noemen Dunnen reeds de meering staven, dat de schilders van het portret
en de groep zich onder hun confraters het best hielden. Zij droegen er ook
niet weinig toe bij om, ziende naar de menschen die zich in de tweede helft
der achttiende eeuw lieten portretteeren, weer courage te krijgen.
Met een waarlijk aandoenlijke berusting zijn de Nederlanden afgetreden
van het hooge staatkundige voetstuk waarop de moed, de ontembare ondernemingslust
en het Koppige doorzettingsvermogen van een paar generaties
het gemeenebest geplaatst hadden. Na de Engelsche oorlogen is Holland
geen groote mogendheid meer, en't heeft natuurlijk eerogen tijd gevorderd
voor wij dit goed beseften. Maar het is duidelijk : de Hollanders nemen
hun lot weer in handen en richten hun staatshuishouden op een lager plan
opnieuw in.
De lamp van de schilderkunst is, in ieder geval, brandend gebleven. dolland
bleef schilderen. Wij hebben zelfs wel eens den indruk dat in de achttiende
eeuw, nog meer dan in de zeventiende, geschilderd en geteekend werd en
dat het publiek eerder meer, dan minder, meeleefde. Dit werd toen den
burger gemakkelijker gemaakt. Eensdeels werden, wij zagen het, de schilders
„artisans", kunsthandwerkslieden, die als décorateurs en vooral als
behangselschilders dichtbij den werkman kwamen, maar de fijn-schilders
en portrettisten waren in den regel theoretisch geschoolde, naar het
klassicisme gekeerde geesten.
De zeventiende eeuwsche schilderijen waren „á prendre ou á laisser",
de burger nam ze op, Lodewijk XIV liet ze liggen (Enlevez-moi ces
magots 1). Over de schilderijen der achttiende eeuw viel te praten. Het
klassicisme immers was te leerera, en de leek kon zich door studie toegang
163

verschaffen tot die wereld. De dilettant kwam in persoonlijker omgang met
den kunstenaar, die immers een „heer" was, zooals de schilder-teekenmeester,
door zijn leerlingen, toegang had tot de families.
De belangstelling en de goede wil is heel levend en het moet hierop zijn dat
Mr. Staring, misschien nog meer dan op Benige goede schilders, zijn
optimisme bouwt voor de volgende eeuw.
164

XIII.
DE NEGENTIENDE EEUW. — In het midden van de eeuw
wordt weer een groote tijd voor het Hollandsche
schilderen ontsloten.
olland schildert ook aan het eind van de achttiende eeuw.
De teekengenootschappen rijzen in de Hollandsche steden uit
den grond.
In de hoofdstad wordt in 1777 Felix Merites opgericht, dat in een nieuw,
bijzonder weidsch gebouw aan de Keizersgracht in 1789, ook zalen voor
muziek en beeldende }dunst ter beschikking heeft.
Op de schilderijen in het Rijksmuseum van den te Tilburg geboren
Adriaan d e L e I i e, 1755-1820, vinden wij het enthousiasme van
geleerden, van kunstenaars en dilettanten vertolkt op de „lezing van Prof.
van Swinderen", 1788, „de Anatomische les van Prof. Bonn", 1792, „de
Teekenzaal", 1801, en de „Beeldengalerij" van 1807. 't Zijn in al hun
eenvoud en „droogte" toch zeer amusante schilderijen. Vooral kleine
figuren, portretten, die hij ook als zoodanig behandelde, weet hij levendig
te groepeeren en van wat er uit Felix Merites of de Stadsteekenacademie
aan belangstelling voor de kunsten werd gevraagd en verkregen, vertellen
zijn schilderijen overtuigend.
Het teekenen behoort in de eerste helft der negentiende eeuw tot elke opvoeding,
en dit teekenen heeft zonder twijfel tot het vormen van een vruchtbaar
maecenaat niet weinig bijgedragen, toen Holland een welvarende
mogendheid van den tweeden rang was geworden.
Men kan vaststellen, dat goede smaak op het gebied van de schilderkunst
vrij algemeen verspreid was. Niet alleen dat de meesters, speciaal die
van het portret, in Frankrijk en in Engeland juist werden onderkend.
Maar aan het eind van de eeuw hebben de schilders de waarde van de
165

zeventiende-eeuwsche schilderende voorzaten, weer duidelijk voor Dogen.
Hebben wij in het begin van de achttiende eeuw de uitloopers van de verschillende
genres Runnen volgen tot hun schijnbaar einde, aan het einde
der eeuw ontmoeten wij weer de zeventiende eeuw, maar dan als stimuleerend
voorbeeld, waar de schilders overigens gedecideerd onder blijven.
Jan E h e 1 s, geb. 1759, heeft het zeventiende-eeuwsche binnenhuis op
hef oog. Jan v an 0 s, geb. 1744 probeert het opnieuw met het oude
zeestuk. Jacob v an S t r ij, geb. 1756, heeft Cuyps' werk in het
hoofd. Johannes Kobe 11, geb. Ií78, denkt bij het schilderen
van zijn landschappen met vee aan Paulus Potter. Egbert v an
Drielst, geb. 1746, Pieter Barbiers, geb. 1748, en fan
H u 1 s w it gaan bij ,Jacob van Ruysdael en Meindert Hobbema in de
leer, als zij hun romantisch geboomte opbouwen.
Zoo ontstaat weer voorzichtig een landschapschilderkunst, geënt op den
ouden stam. Aan den jonggestorven Wouter Johannes v an
T r o o s t w ij k, 1782-1810, die aan Adriaan van de Velde herinnert, lean
ook nu nog, niet alleen aandacht, maar ook bewondering gegeven worden.
De portretschilders, die zich langer dan de anderen „goed" hadden gehouden,
loopera nu terug.
Bij alle belangstelling, die portretten en portretgroepen van P. C. W o nder
of R i e n k J e ig e r h u i s ook van ons vragen, is het toch
uitgesloten, dat wij verder gaan en onze bewondering geven.
De vervelende vertrekken waarin de geportretteerden bijeenzitten, bezien
wij tot in kleinigheden, de menschen zelf beschouwen wij als curiosa en,
zijn tog er voor in de stemming, dan mijmeren wij niet ongenoeg'lijh voort
over den tijd waarin zij leefden .... Van warmte om het hart, die de
gloed, de schoonheid, of het karakter van kunstwerken bij ons oproept, is
geen sprake. 't Is daarom niet te verwonderen, dat aan het einde der
achttiende eeuw de Franschman P e r r o nn e au en de Duitscher T i s c hb
e i Hopdrachten kregen ; in dien tijd schilderde geen Hollander met
zoo fijne en psychologische toets als Perronpeau, en had geen Hollandsch
palet fleuren tot het schilderen van een incarnaat, als dat wat Tischbein,
op het portret van Wilhelmina van Pruisen, in harmonie wist te brengen
met het bestoven wit van het haar en het frissche groen van de bleeding.
In het eerste kwart der negentiende eeuw zal de Engelschman C. H.
Hodges, 1764-1837, geen mededinger van formaat te bekampen
hebben onder de Hollandsche portretschilders, als hij met al de ondervinding
van de Engelsche school, in den trant van Sir T h o m a s
Lawrence, houding weet te geven aan de portretten van mannen
166

en vrouwen van beteekenis in de Nederlanden. Met leerstellige zekerheid
geeft hij zijn figuren plastiek, en met een vast kleurgevoel weet hij die
plastiek ook op een afstand tot haar recht te doen komen. Van Hodges'
teekening en fleur is de studiekop voor het statieportret van Koning
Willem I in het Rijksmuseum, een overtuigend voorbeeld.
J. W. P i e n e m a n is de eerste naam, waarin de aankondiging van het
Nederlandsch réveil der eeuw klinkt. Er bray zich, met den schilder van
„de slag bij Waterloo", moed en Dracht opnieuw door, toen het Fransche
voorbeeld, door Louis David gegeven, weerklank vond in dezen sterken
man, die met enthousiasme het historieschilderen ook ten onzent opnam,
om daarmede de schilderkunst op een nieuw en honger plan, in een meer
respirabele sfeer te heffen. Het hartstochtelijk beroep op de klassieken
droeg ook bij hem vrucht.
Bij al zijn wereldsche manieren was hij een eerder ruwe persoonlijkheid.
Met forschheid en spontaneïteit redde hij zijn theatralen veldslag.
Deze tijd heeft weer eerbied gekregen voor den moed en het vertrouwen,
voor den ondernemingsgeest en het doorzettingsvermogen van een J. W.
Pieneman, die in een hamer van een woning in de Warmoesstraat te
Amsterdam zijn „Heldenmoed des Prinsen van Oranje bij Quatre-Bras"
schilderde, en door de beperkte ruimte zijn doek bij deelgin voltooide,
daar hij het niet geheel kon ontrollen. Op de „bonne fooi" begon hij zijn
„Waterloo", waarvan hij alleen kon hopen, dat de ]honing het stuk ten
slotte zou aankoopen.
Meet de fouten van het doer zoo breed uit als gij wilt, er blijft zooueel over
aan zichtbare Kwaliteiten, dat de nieuwe voortreffelijke opstelling in het
Rijks Museum er volkomen door gerechtvaardigd wordt.
Prof. Barge te Leiden bezit het levensgroote portret van zijn grootmoeder,
dat J. W. Pieneman schilderde met een meesterschap, dat waarlijk niet
ver af ligt van dat, wat David in zijn potretkunst tot uiting bracht, een
mooie, jonge vrouw in haar bruidstoilet, met veel plastische kracht uitgebeeld.
In een prachtige gave techniek staat het witte satijn tegen de stevige
fleur van het incarnaat en alles is zonder aarzeling, en met voortvarendheid,
tot stand gekomen in 1846.
Schilderde J. W. Pieneman met drift en allure portretten, zijn zoon
Nico 1 a as P i e n e m an weet de zijne wel een zekere waardigheid te
geven, maar hij mist te zeer de kracht van zijn vader, vooral als wij hem
uitsluitend beoordeelen naar zijn portretten van zijn koninklijken vriend
Willem III. Als Ridder Pieneman echter de hoflucht verlaat en een meisjeskopje
schildert zooals dat in het museum Fodor, dan is hij tenslotte toch een
167

meester, maar niet van hetfôrmaat van zijn vader, die ook maatschappelijk
den Hollandschen schilder bracht op een ander plan dan waarop de
behangselschilderende paysagisten, de bloemen-streefende artisans en de
miniatuur-penseelende fijnschilders zich bewogen.
Wij zullen er op terugkomen, wat J. W. Pieneman als eerste president van
Arti et Amicitiae en als eerste directeur van de Academie voor Beeldende
Kunsten tot stand bracht, maar reeds nu opmerken, dat hem als stuwend
voorganger en leeraar,' door zijn leerling Jozef Israëls steeds groote lof
werd gegeven en warme dank werd gebracht.
Kan er niet geaarzeld worden, den ouden Pieneman te verkiezen boven den
jongen Pieneman, zulks is ook het geval als wij oom en neef K r use man
tegen elkander afwegen.
Zij beiden zijn het best te genieten als portretschilders. De weeke evangelische
schilderijen van oom C o r n e l i s vonden in zekere religieuze
kringen groote waardeering. Maar voor ons staat de zoetelijke theatraliteit
van „ Jesus bij Martha en Maria" al te ver van een doorleefde kunst en een
kunde met eigen karakter, en geeft het zoo weinig blijk van natuurobservatie,
dat slechts de vergelijking met de sentimenteele romantiek, waarmede neef
I. A. Kruseman gebeurtenissen uit onze vaderlandsche geschiedenis omhing,
er de betrekkelijke waarde van in het licht stelt.
Als portretschilders, d.w.z. als schilders die uit den aard van de opdracht
dicht bij de werkelijkheid moesten blijven, zijn oom en neef het meest te
waardeeren, wij schreven het reeds. Onze waardeering ten opzichte van
elfander blijft dezelfde. Cornelis Kruseman weet door iets levends en
Irisc/i ons te treffen, doch al de kunde van J. A. Kruse in a n gaat
ook in dit genre schuil onder zoon armelijk theatrale en sentimenteele
opstelling zijner figuren, dat wij er toe lomen haar te onderschatten.
De kolommen en draperieën, de balustraden en tuinvazen van de Engelsche
portretschilders zijn tot flauwe en onwezenlijke requisieten geworden, in
afwachting van hun definitieven dood in het atelier van den portretfotograaf.
En dan .... de honden I Indien er nu eens een enkele, zooals op het portret
van Mevrouw Provo Kluit-Assing uit 1833, zijn meesteres aankeek
alsof hij zeggen wilde : „weet U nog, hoe ik U als hind van den dood
redde door U uit den vijver te halen I" Maar als J. A. Kruseman den
verzamelaar van der Hoop schildert, vindt hij weer een hond die, in dit
geval, zijn meester van een verdrinkingsdood op jeugdigen leeftijd redde...
Tegenover deze portretschilders, wier stijl en kunde de dalende lijn volgden
van een voorbije glorie, was er toch reeds éénan het werk geweest die met
aarzelende toets eerder een nieuw schilderen aankondigde. In 1786 te
Keulen geboren, was Jean Augustin D a i w a i 11 e iets ouder
168

dan J. W. Pieneman. blij bezocht, met zijn ouders naar Holland
gekomen, het atelier van A. de Lelie. Van de zelfverzekerdheid van een
Ii Wj Pieneman bezat hij niets. Zijn levensloop is dig van een bs1uite1oo2e.
Korten tijd directeur van de Amsterdamsche Academie, verliet hij deze
met de bedoeling naar Brazilië te gaan als agent van de Handelmaatschappij.
Hij vestigde zich echter te Rotterdam als portretschilder, en
overleed aldaar in 1850. De eenvoud en de natuurlijkheid in de voordracht
van een portret als dat van den Heer van Demmeltraadt, het
tastend taakenen in analyseerende plastiek van zijn zelfportret, de blonde
lichtval en de fijne atmosferische pleur van een vrouwenportret, doen
ons in Daiwaille een directen voorlooper zien van het réveil in ons figuurs..
schilderen, speciaal zooals het zich in Israëls' portretten zou uitspreken.
Cornelis Kruseman was Daiwailles leerling, 't ware begrijpelijker indien
Jozef Israëls het geweest ware.
Het groote genre was en bleef, in de eerste helft der negentiende eeuw, het
figuurschilderen in den vorm van het historiestuk. De aandacht, die door
het beschaafde publiek aan deze kunstuiting gegeven werd, bunnen wij ons
nu nauwelijks voorstellen. Zeker is, dat de „historie" hierbij verre boven
het „schilderen" werd gewaardeerd.
Dit historieschilderen is een algemeen Europeesch verschijnsel, dat van uit de
Fransche romantiek in de schilderkunst de zuiverste aanmoediging kreeg.
E u g é n e D e 1 a c r o i x is te Parijs de wel bestreden, maar toch
algemeen erkende meester, die in de groote zaal van het Louvre, waarin
de schilders der negentiende eeuw hangen, met Benige zeer groote en belangrijke
doeken vertegenwoordigd is.
Wij hebben voorkeur voor „1'Entrée des Croisés á Constantinople", dat
Delacroix in 1841 schilderde voor Versailles, waar Louis-Philippe hef
Museum der Fransche geschiedenis van wilde maken.
In dit zeer groote schilderij herleven Titiaan, Veronese en Rubens alle drie.
Maar in deze kalme overwinningsscène, „triomphale et apaisée", leeft
volkomen origineel het beste van deze tijden : geen losgelaten barbaren
komen de marmeren paleizen der J3yzantijnsche keizers binnen, — maar
de menschelijhe, edelmoedige en melancholieke overwinnaars buigen zich
van hun hooge paarden naar grijsaards, vrouwen en hinderen. Dit sentiment
is zoo overheerschend dat het ons zelfs afleidt van de breedheid van het
decoratieve en de pracht van het gezicht op den „gouden horen", 'n witte
stad tegen het blauw en groen van zee en lucht, zooals Eugene Delacroix
ze zag in Noord-Afrika. 0p dit hooge plan heeft niemand ten onzent
romantische historie geschilderd.
169

Toch vond in Frankrijk zelf een Hollander zijn plaats in deze beweging.
jong was Ary S c h e f f e r, 1795-1858, uit Dordrecht, met zijn
jongeren broer door moeder Scheffer naar de Fransche hoofdstad gebracht.
De moeder, die een gouden toekomst voor haar zoon verwachtte, is zeker
niet teleurgesteld. 't Gelukte Ary Scheffer met één schilderij de attentie
van heel de wereld op zich te vestigen : „de jonge Augustinus en zijn
moeder Monica voor zijn inscheping in Ostia", 'n zeer romantisch
onderwerp, dat hij echter eerder op klassicistische wijze in beeld bracht.
Romantisch schilder is hij meer in zijn „Graaf Eberhard der Greiner" in
Boymans, want daar is niet alleen het onderwerp: de vader, die hef tafellaken
tusschen zich en zijn zoon doorsnijdt, romantisch, maar ook de op diep
bruin ingestelde coloratie. Een „Gretchen aan de bron" maakte, in Holland
tentoongesteld, veel indruk op de schilders van de nieuwe generatie. In
het vaderland zochten de historieschilders niet alleen gaarne onderwerpen
in de sfeer der middeleeuwen, waar edelvrouwen de Dogen ten hemel slaan
en minstreelen, met zwierige haren en een ponjaard in hun gordel, tegen den
zetel van de edelvrouw leunen, maar ook in de eigen historie vinden zij
opwekking, als een Nicolaas Pieneman die „Jacoba van Begeren en haar
hofdames" bijna potsierlijk uitbeeldt.
„Emilia van Nassau" van W. H. Schmidt, 1807-1849, is in Boymans
een typische staal van hetzelfde soort werk. J. S p o e 1, 1820—'68,
Rotterdam, is in zijn „Rederijhersoptocht" heel wat makkelijker te
waardeeren, terwijl wij ons de bekendheid van H. A. v an T r i g t nog
beter Runnen voorstellen. Zijn „Spaansche gevangenis", maar vooral
zijn „Erasmus" kregen algemeene bekendheid. Een gravure naar het
Erasmusschilderij vond groote verspreiding, en de laatste dagyen van den
grootgin Hollandschen philoloog te midden van zijn vrienden, uitgever
en drukher, te Basel doorgebracht, sloeg aan, vooral door de eenvoudige
natuurlijkheid en de genreachtige behandeling.
De Hollander heeft ook als historieschilder steeds de geneigdheid gehad,
het historiestuk als genre-beeld te behandelen. Misschien is 't ook anders
te zeggen : er zijn er, die de figuren op hun genreschilderijen in historisch
costuum steken.
„De Echtscheiding" van J. H. van der Laar, 1807-1874 is hier
een voorbeeld van.
De archeologie, die eigenlijk eerst op het eind van de achttiende eeuw haar
invloed deed gelden, wordt gemeengoed onder de geletterden. Ziet slechts,
hoe de studeerende jeugd er zich voor gaat inspannen, haar Dennis op dit
gebied te toongin.
170

De oorsprong van de historische optochten der studenten is geen andere.
Maar het falen van de „reconstruction historique" is nergens duidelijker
dan hier te zien. De historische reconstructie mislukt altijd, en overal,
zelfs in de literatuur en in een zoo goed voorbeeld als „Salombo" van
Gustave Flaubert, omdat ook de archeologie een wisselende wetenschap is,
en steeds weer de oudheid, de verschillende oudheden, naar het ideaal
van den tijd worden herschapen. Men zoekt in het verleden, wat men in het
heden hoopt te vinden. Er spreekt, het lean niet anders, in de historische
reconstructie steeds veel mede van den eigen tijd der reconstructeurs.
Zoo is het ook bij de restauratie van bouwwerken, iets wat vroeger onbekend
was, maar wat in de negentiende eeuw in Frankrijk tot ontwikkeling
komt. Doch aan een gerestaureerd monument in ons land als de St. Janskerk
te's-Hertogenbosch han de ter zake kundige, gothiek van 1860 duidelijk
onderscheiden van die van 1880, en zal hij de gothische reconstructies van
1900 niet verwarren met die van 1920; en toch meenden de opeenvolgende
restauratie-architecten telkens ter goeder trouw dat zij „gothiek" bouwden.
Middeleeuwsche ridders in een studentenoptocht in 1870 zien er heel
anders uit dan die in 1900. Hoe zou het anders kunnen ? 'n Lorenzo
de Medici, op het einde der negentiende eeuw te Delft, is wel een heel
ander man dan de Lorenzo de Medici op het eind der vijftiende eeuw te
Florence, al meent dan ook (fen onrechte) de Delftsche, dat hij hetzelfde
costuum draagt als de Florentijnsche heerscher.
De geschilderde historie-reconstructies uit de dagen waarover wij schrijven,
zijn niet minder relatief. Men ziet dit overduidelijk aan een schilder als
T e t a r v an E 1 v e n, 1826-1896, die niet zonder verdiensten door
den droom van het historieschilderen zijn talent forceerde.
Maar uit dit historieschilderen lomen dan toch twee meesters voort :
Char les Rochussen, een illustratief talent bij uitnemendheid, en
Laurens A lma Ta d e m a, die in London een wereldreputatie zal
verwerven tegen het einde der eeuw.
Het publiek blijft voor het historieschilderen belang stellen, en de Academieleeraren
Philip Koelman en J. E. J. van den Berg te
's-Gravenhalte en E g e n b e r g e r en W ij nv e 1 d te Amsterdam
blijven het historieschilderen, klassicistisch of romantisch, trouw, als de
nieuwe schildersgeneratie er zich van afwendt. De Hagenaar H. A. d e
B 1 o e me en de te Amsterdam werkende f o h. G. Schwartz e
worden eerst waarlijk schilders als zij de historie vaarwel zeggen, om
in het portret hun waren weg te vinden.
Wij bespraken aan het einde der achttiende eeuw een zedenschildering,
171

die in nabootsing van de zeventiende-eeuivsche meesters haar bracht zocht.
Die kracht was, en bleef voorloopig, zwakte. Wij noemden van S t r ij,
en zijn de geduldig gelifte en verflauwde schildering indachtig, maar de
Dordtenaar P. Font if n is al even weinig waarlijk schilder.
Noch Fontijn, noch Van Strij, noch de anderen, zien de tafereelen
die zij schilderen, ze denken ze naar hun zeventiende -eeuwsche voorbeelden
na. Als de Lelie of Wybrandt Hendriks genrebeelden
schilderen waarop geen portretten hen dwingen bij de werkelijkheid
te blijven, zijn zij niet veel beter. P. v an S c h e n d e 1's „kaarslichtjes"
zijn waarlijk het einde van een specialiteit. 't Meest geinteresseerd
David Bles, een omtrek met de pen, fragment uit „Overwinnend Holland".
172

is de hedendaagsche beschouwer voor een „boekwinkel" of een „apotheek"
van Johannes J e 1 g e r Ii u i s, den zoon van Rienk Jelgerhuis,
den portretteekenaar en pastellist.
Met historieschilderen begonnen, zal de Hagenaar David J o s e p h
B 1 e s, 1821-1899, een genreschilder worden zooals Holland er zeker in
geen eeuw een gezien had.
Door zijn eersten leermeester C. Kruseman en door de aanmoediging van
Koning Willem 11, zal lui het Bijbel- en historieschilderen beoefenen, en
naar Italië reizen. In Parijs studeert hij onder leiding van Robert Fleury.
Terug in Den Haag, in 1843, verrast hij een jaar later met zijn eerste werk
in een comisch-humoristisch genre: „de Muziekliefhebbers. 't Is of Bles nu
spiegelen gaat, wat zich ook in de litteratuur van zijn tijd zoowel in
Engeland als Nederland uitspreekt. Van Lennep, Van Koetsveld, Beets,
Klipspaan e.a. gaan naar den luimigen kant, dien Charles Dickens in
zijn in 1836—'37 geschreven Pickwick ook uitging. Maar ook, David
Bles weet de verbintenis met de Fransche achttiende eeuw te behouden,
als hij zich tot een genreschilder van den eersten rang ontwikkelt en als
Cornelis Troost ten deele in hem herleeft.
Met veel geest heeft hij zijn onderwerpen als „Wie teekenen leert, leert
zien" (Boymans, Rotterdam) of „Herstelling" en „Acht jaar gewacht",
die intieme huiselijke tafereelen zijn, behandeld, terwijl „Overwinnend
Holland" (Rijksmuseum), het maatschappelijk leven tijdens de Bataafsche
Republiek schildert.
Een schilderij als „de Negende Dag" moest reeds door het onderwerp
populair worden, en „de Ledige Stoel" door den diepen weemoed van de
voorstelling hef publiek grijpen. Die zin voor een goed gekozen onderwerp
zou echter weinig beteekenen indien David Bles zich niet tot een uitmuntend
schilder ontwikkeld had. De studie en de nabootsing der zeventiende eeuw
dragen eindelijk vrucht in een „echten" schilder, die z i e t, met scherpen
schilderachtiger zin, en de natuur volgt met den eerbied en de argeloosheid
der ouden.
De Benige die met hem te vergelijken is, is de jongere, voortreffelijke
A. H. B a h h er Ko r f f, 1824-1882. Te 's Gravenhalte geboren
zal hij in de stad van hef „genre" bij uitnemendheid, Leiden, sterven.
Ook hij was een leerling van C. Kruseman. Zijn eerste groote schilderijen
ademen den Bijbelschep geest van zijn leermeester. Kleine composities
met de pen bewaart het Museum Tetar van Elven te Delft. Op de manier
van den Engelschen klassicist gaf Ind in omtreklijnen de historie van
Gretchen en Faust. Evenals Bles wordt Balker Korff eerst van beteekenis,
als hij in achttiende-eeuwsche interieurs oude vrijsters voor de piano plaatst,
173

onder een palm laat samenzweren, of ze in bewondering doet buigen over
een goudvisschenkom. Uitmuntend typeerder van figuren in deze wereld,
is hij vooral een prachtig stillevenschilder, die kleur en toon bij de uitdrukking
van de stof nauwlettend volgt. Als hij de Hollandsche Meissonier
genoemd werd, dan weten wij nu dat hij noch den Franschen genreschilder
imiteerde, noch zijn mindere was. Meesterwerken als „De Romance" of
„The school for Scandal" bleven ook in de dagen van het overwinnend
impressionisme zeer gewaardeerd. Tot de groep van meesters der kabinetk
unst in het midden der eeuw behooren Rochussen en A I 1 e b é,
met meer eere dan Bakker Korff's leerling Herman ten Kat e
en diens broeder Mari ten Kate.
Hoe schildert in den aanvang der eeuw de Hollander het landschap?
Mejuffrouw G. H. Marius heeft terecht vastgesteld dat de negentiende
eeuw inzette met vijf landschapschilders, waarvan wij er reeds een paar
genoemd hebben, die niet nalieten het landschapschilderij van de zeventiende
eeuw te bewonderen en te bestudeeren. Het zijn : Jacob v an
Strif, Dirk Jan van der Laen, Jan Kobell, Wouter
Joannes van Troostwijk en George Peter Westenberg.
Hun arbeid zal op den duur vruchtbaar blijken te zijn, maar hun streven
naar nauwlettende natuurstudie in den geest der Hollanders, wordt doorkruist
door het enthousiasme dat de studie van het klassicisme opriep en
ook het landschapschilderen naar het Zuiden dreef.
Zooals de figuurschilders, als sujet, aan een vrouw uit de Romagna verre
de voorkeur geven boven een boerin uit Gelderland, zullen zelfs J. W.
Pieneman, als ook het landschap hem opeischt, de arcadische gezichten
met herder en herderin in den trant van Nicolas Poussin, ten voorbeeld zijn.
Een bekwaam Italianiseerend landschapschilder is de Brabanter J. A.
Kni p, 1777-1847, die in een „Gezicht op Terni" de zuidelijke namiddagverlichting
van 'n Asselijn han gieten op een compositie, die aan Berchem
herinnert. Van bedoeld gezicht op Terni bestaat de aquarel van het Italiaansche
landschap, vergezicht over een wijde vlakte, die in boelen toon
met groote directheid genoteerd werd. P. L. D u b o u r c q is een
Amsterdamsche schilder, die tot de laatsten behoort die Italiaansche
landschappen met bouwvallen uit de oudheid, naar zijn teekeningen, met
instemming van het naar het klassicisme gerichte geletterde publiek,
schilderde. P. R. Klein, 1785-1816, richtte zich echter in zijn vergezichten
reeds weer naar onze eigen rivieren.
De schilder die, heel vruchtbaar, het duinlandschap, al of niet met ruines
in romantischer stijl en in voortreffelijke techniek vertolken zal, is
174

A. S c h e lf hout, 1789-1870, die in zijn lange leven groote successen zal
oogsten, vooral met zijn wintergezichten, waarop het ijs wat al te doorschijnend
en de sneeuw wat te suikerachtig is, en de stoffeering wat al te romantisch
aandoet. De gladde schildering stond een volgend geslacht eerder
tegen, maar nu de voorkeur voor het ruige schilderen zich wat heeft neergelegd,
en vooral nu de gevolgen van dat schilderen in de verwoesting van veel,
wat er de schoonheid van was, gebleken is, han de gave techniek van een
Schelfhout weer waardeering gegeven worden.
De romantische landschapschilderkunst leed een gevoelig verlies bij den
dood van W. J. J. Nu ye n, die, in 1813 geboren te 's-Gravenhalte, aldaar
op zes-en-twintig jaar stierf en die blijkens de „oude verbrande Molen" en
de schets „Haltepreek", beiden in het Haagsche Museum, de meest begaafde
van zijn generatie geweest is.
De oude H. van de Sande Bakhuizen, 1795-1860, en
L. H a n e d o e s, 1822-1905, waren succesvolle meesters van hef
landschap, maar de Koekoeks, vooral B. C. Koekoek 1803-1862,
overtroffen allen in de waardeering van het publiek.
f o h a n n e s H e r m a n u s Koekoek, 1778-1851, die bekendheid
verwierf als zee- en rivierschilder, had zich op typische wijze uit het
achttiende-eeuwsche handwerf tot kunstenaar weten te verheffen, hip was
n.1. zijn loopbaan begonnen op een behangselfabriek. Zijn zoon had het
gemakkelijker, want van den vader en leermeester kreeg hij het door
natuurstudie veroverde mede. Barend C o r n e l i s Koe k o ek
was in het midden der eeuw de centrale figuur van onze landschapschilderkunst.
Zijn groote boschgezichten kan men ook nu niet een zekeren krachtigen
stijl, die aan Wijnands herinnert, ontzeggen, noch Ilan men een warme
natuurliefde, die zich uit in nauwgezette bestudeering van het geboomte
in zijn landschappen, ontkennen. Hij bestudeert boom en tak, bruid en
blad zelfs zóó, dat lijf tot een overdrijving bomt, die ons, met een Koekoekeik
in het hoofd, voor een ouden eik in de natuur zou doen opmerken :
,,is dat alles" ? De Koekoek-eikestam is té kurkachtig en té bemost,
zijn takken té knoestig en de bliksem heeft té veel, juist op dien boom,
zijn brachten geconcentreerd.
In de stoffeering van zijn schilderijen met figuren en vee bomt die overdrijving
nog sterker uit. Als Koekoek in een hollen weg van het woud
menschen tegenkomt, zijn het mannen, vrouwen en linderen, komt het vee
door een boschweg, dan zijn het koeien en stieren, schapen en geiten in een
„gesorteerde" kudde, zooals in werkelijkheid niemand er ooit een ontmoet.
De worsteling om eenvoud en waarheid in hef landschap
175

wordt in het volgend geslacht eerst uitgestreden. Men verwaarlooze echter
Hief het potentieel van den studiezin van een B. C. Koekoek en zijn tijdgenooten.
't Is hun collectieve ijver, 't is hun gezamelijke „noeste vlijt",
die het spelend gemak der volgende generatie heeft opgeroepen. Eerst als een
geslacht alle takken en alle blaadjes heeft uitgebeeld, kan de volgende
generatie de suggestie van den boom op eenvoudige en directe wijze tot
ons brengen.
Op de expositie, door het Stedelijk Museum te Amsterdam in den winter
van 1940 ingericht, hing een Kleine studie van geboomte van den ouden
W i 11 e m Roe 1 o f s, 1822-1897, niet ver van een monumentaler
Koekoek; wat er van de romantiek naar het naturalisme was veranderd,
kon niet duidelijker worden gedemonstreerd. 't Is dezelfde afstand die een
zuivere studie van P. J. C. G a b r i ë 1, 1828-1903, scheidt van een
poëtisch schilderij, van b.v. „het Meertje", van J. W. B i 1 d e r s. Tot welke
dichterlijke suggestie deze, in 1811 te Utrecht geboren meester, in staat was,
kan ieder zien, die het trappenhuis opgaat van het gebouw van Arti et
Amicitiae en een blik werpt op hef groote landschap, dat als een beeld
uit den oertijd, van grootheid en verlatenheid spreekt.
Een afzonderlijke vermelding, reeds in de eerste helft der eeuw, verdient
J. B. f o n g k i n d, 1819-1891, die in de vroege golf van het Fransche
impressionnisme de plaats van een pionier heeft bezet. Zonder zijn
Hollandsch karakter te verloochenen, zonder zelfs de herinnering aan de
oude meesters van Holland Kwijt te raken, grijpt hij het atmosferische
met de nieuwe Fransche technische middelen, in riviergezichten, die juist
hierin contrasteeren met de schilders van het water, die in het vaderland
gebleven zijn.
Deze, te Latdorp bij Ootmarsum (Overijsel), in 1819 geboren schilder,
zou de eerste stevig gevestigde reputatie van onze negentiende-eeuwsche
school worden.
Ilan Schelfhout nam zijn schilderkunst een aanvang. In Frankrijk
werd hij tot het nieuwe schilderen gewekt toen hij in Normandië, te Harfleur,
te Tréport, te Saint- Valery-en- Caux of te Le Havre, met den ouden
Bouvin en den jongen Claude Monet, in de natuur het vloeiende zilveren
licht en de fijne grijze luchten, met Benig neergezette toetsen vertolkte.
Het is de schildering van het licht in het landschap dat hem tot een schilder
stempelt, die in de groep Monet, Sisley, Pissarro een pioniersplaats heeft.
In 1882 schreef Edmond de Goncourt : „Een ding treft mij, en dat is
de invloed van Jongkind. Al het landschap dat op het oogenblik waarde
heeft, komt van dezen schilder, ontleent aan hem zijn luchten, zijn atmosfeer,
zijn voorgronden."
176

't Zijn vooral zijn voortvarend tot stand gekomen aquarellen, waarvan
er vele bij zijn jaarlijksche overkomst uit Parijs, aan de plassen btu
Rotterdam en Dordrecht ontstonden en die hem als studies dienden voor
zijn schilderijen, die nog heden een frischheid en spontaneiteit vertoonen
die treffend zijn. Zijn nieuwe schilderen hechtte zich op zijn Hollandsch
compositievermogen. Want er zijn „Maannachten" van Jongkind waarin
de atmosferische nuances oneindig fijner zijn dan in die van Aert van
der Nees, maar waarvan de opzet en de expressie, teruggebracht in zwart
en wit, zeer verwant is aan het zeventiende-eeuwsche voorbeeld, dat hij
blijkbaar niet uit het oog verloor.
Weinig Hollandsche schilders hebben dat indertijd gezien. Eigenlijk
is Charles Rochussen de Benige die, vanuit dery tijd dat Jongkind te
Maassluis op een notariskantoor zat, hem met interesse gevolgd heeft,
toen hij met een subsidie van den Kroonprins, ter studie naar Parijs
trok. Daar vond hij geen welstand, maar appreciatie die na zijn dood
tot roem zou uitgroeien.
Na Ludoif Bakhuyzen is J. C. Schotel, 1787-1838, de eerste die
weer in groote schilderijen de zee aandurft, en die door een duidelijk uitgesproken
effect, door zekerheid in de uitvoering verkregen, niet nalaat te
imponeeren. Zijn zekerheid is ons nu te groot, zijn kleur te conventioneel,
zelfs vergeleken met zijn eigen meer zilverige waterverfteekeningen, zijn
luchten zijn ons vooral te weinig drijvend, en zijn zee.... te veel zee.
In denzeifden zin als Koekoek, brengt Schotel op zijn schilderijen te veel
samen, er is een te veel aan golven, te veel aan wind en te veel aan schepen.
Voor hen die de zee slechts zouden kennen uit Schotel's schilderijen moet de
werkelijke zee een „tegenvaller" zijn.
Ten opzichte van zijn leermeester M a r t in us S c h o u ma n, 17i'0-
Y848, die overigens een kleurgevoelig schilder van de zee was, is er in
Schotel een streven naar stijl, dat de tijdgenoot heeft erkend door hem „de
roem der zeeschilders van zijn tijd" te noemen.
Tusschen J3akhuyzen en Schotel ware misschien nog de Harlinger
Nico la a s Bauer, 1767-1820, te noemen, wiens kleine zee- en
rivierstukjes het tegenover Schotel nog wel uithouden, maar ndch
B r o n d g e e s t, 1786-1849, nosh A. W a 1 d o r p, 1803-1866, of
J. A. van der Drift, 1808-1883, komen hem nabij ; slechts
J. H. Louis Meyer, 1810-1866, overtreft hem soms.
In een zeer systematische schildering, waarvan een volgend geslacht
zich al te zeer heeft afgewend, heeft hij in kleinere schilderijen dan
Schotel meer atmosfeer en gevoel gelegd. Dat Jacob en Matthijs Marls
12 177

op zijn atelier gewerkt hebben, moge hem ten goede gerekend worden.
Hijzelfwas leerling van George Pieter Westenberg, 1791-1873.
Met Westenberg staan wij in het stadsgezicht, dat in de tweede helft der
eeuw zich zoo luisterrijk zal ontplooien, maar waarvoor van af het begin
der eeuw de condities worden geschapen.
In een schilderij, het sneeuwgezicht op „de slijpsteenen en het zeerecht te
Amsterdam" van G. P. W e s f e n b e r g, is zooveel natuur, zooveel
eenvoud, zooveel waarheid, dat deze, te Nijmegen geboren maar vanaf 1808
te Amsterdam werkenden schilder, tot de meesters gerekend moet worden.
In 1857 ging hij met zijn gezin naar Batavia, als Bewaarder van het
Kleinzegel. Waarschijnlijk is hij weder een voorbeeld van een goed schilder
die niet van zijn kunst kon leven, maar de armoede niet „nam".
Vele schilders gaven zich aan het stadsgezicht, toen, oneindig meer dan nu
van het Hollandsche stadsschoon bewaard was. Van T r o o s t w ij k en
J e 1 g e r h u i s schilderen te Amsterdam, J. Smies en G. Craey..
vanger r beoefenen met vrucht hef genre waaraan B. J. van Hove,
te 's-Gravenpage, tusschen zijn decoratieschilderen in, zijn beste brachten
geeft.
Met de vaardigheid uit zijn beroep gekregen, heeft B a r t h o 1 o m e u s
J o h a n n e s van Ho v e, 1790-1880, decoratieschilder van den
Haagschee schouwburg, achitectuurschilderijtjes geschilderd, die het werk
178
David Bles, schets voor „Wie teekenen leert, leert zien."

van latere schilders aankondigt. Hij schildert een gezicht op het Mauritshuis,
dat een vroege K 1 i n k en b e r g lijkt, kerken van buiten, die zijn
leerling H. J. W e is e n b r u c h voorspellen, en gezichten in het boor van
kerken,
zooals zijn leerling Johannes Bosboom ze later, en
veel schooner, óók zal schilderen. Zijn zoon Huib van Hove,
1819-1865, wordt genreschilder en geeft in „doorkijkjes" de architectuur
van zeventiende-eeuwsche huizen. Hij doet dat eigenlijk beter dan
zijn leerling J. A. B. S t r o e b e 1, 1821-1905, die het genre, met
geforceerd effect en veel minder argeloosheid, voortzet.
Dit speelt zich af te Den Haag, terwijl in Amsterdam Westenberg's neef
en leerling Kaspar K a r se n, 1810-1896, in groote fijnheid zijn
stadsfantasieën componeert ; werkelijkheidszin en romantische geest
versenigen zich in zijn werk, dat meer kunst toont dan zijn leerling C o rn
e lis Springer, 1817-1891, die juist in de topografische juistheid
van zijn stadsgezichten zijn kracht zoekt. Van Kaspar kreeg natuurlijk
ook diens zoon, de meester der Amsterdamsche school, Eduard Karsen,
zijn eerste lessen.
Misschien is toch de oude Jan We is s e n b r u c h, 1822-1880, degene
die het eerst het stadsgezicht, niet alleen beschrijft en omschrijf f, maar het
ook z i e t, werkelijk ziet op de wijze waartoe in de beste tijden der
kunst de Hollander in staat was.
Een groote tijd voor het Hollandsche schilderen is weer ontsloten.
6:,__
179

Zoo ongeveer is het beeld dat Clio „mit dem gerichten Griffel", van de
ontwikkeling der Nederlandsche schilderkunst heeft gegrift op de tafelen
der historie.
Er werd naar objectiviteit gestreefd in het verhalen van ons beeldend
scheppen in het verleden, echter zonder persoonlijke voorkeur geheel te
onderdrukken. De lezer moet het bemerkt hebben dat figuren als Bosch en
Breughel, Hals en Rembrandt den schrijver meer in de pen gaven dan de
herinnering aan andere meesters, wier beteekenis voor de ontplooiing van
het Hollandsche schilderen daarom niet minder belangrijk is.
Waar dit boek allerminst een leerboef wil zijn, meende de schrijver, ook
als hij onder geleide liep van de muze der historie, hier en daar wat langer
te mogen stilstaan, en zelfs te mogen afdwalen, als de schoonheid van het
binnenhuis of de lichtval in het zeventiende eeuwsche interieur hem tot
uitweidingen lokte. Als een uitbundige schuttersoptocht voorbijtrok werd
hij afgeleid, en mannen in het zwart rond een tafel deden hem stilstaan... .
maar de stem der muze bracht hem, hij wil het hopen, toch spoedig weer in
beweging.
Naar de muze der geschiedenis worde nu verder niet geluisterd, want
het tweede deed van dit boek heeft niet de bedoeling het eerste deel te
vervolgen.
Wat over de schilderkunst der laatste vijf tig jaren geschreven zal worden,
heeft vooral niet de pretentie een vergelijkend oordeel uit te spreken over de
kunst van dien tijd, en nog minder de waarde der Kunstenaars uit die dagen
tegen elkander af te wegen. Naar objectiviteit worde nu niet meer gestreefd,
vrijmoedig worde het doorleefd getuigenis afgelegd, in de wetenschap
dat hij die een tijd medeleeft, dezen niet han schouwen, zoomin als
een zwemmende in den stroom tegelijkertijd op de kant han staan, om
wat de rivier voorbijvoert, naar volstrekte beteekenis te schiften.
Een later geslacht moge de eeuwigheidswaarde in de kunst der laatste decennia
in objectiviteit vaststellen; den tijdgenoot past geen kritiek, hij geve
zijn bewondering subjectief en warm, hij geve zijn getuigenis in ootmoed en
eenvoud.
180

a)oodeeM Getaieeaif s^

newel den lezer in „een woord vooraf" reeds werd aangekondigd
dat in het tweede deel van dit boek slechts het zelf doorleef de
zou worden geboekstaafd, meent de auteur toch dat hij nog eens moet
wijzen op het subjectieve, en vooral ook op het a u t o b i o g r a f is c h e
karaktervan hetgeen hier volgen gaat.
Hij is zoo overtuigd dat de Kritiek van den tijdgenoot het masker der
onpartijdigheid niet dragen mag, en dat slechts het volkomen naar de
eigen persoonlijkheid neerschrijven van het meegeleefde, waarlijk bescheiden
is, dat de autobiografie de eenige vorm is waaronder hij dit tweede deel
van zijn boek schrijven kan. Vooral omdat hij geen pretentie naar de
schoone letteren heeft, kan slechts wat hij zelf weet, door het zelf te hebben
ervaren, slechts dat wat hij gelooft met heel zijn hart, eenige waarde
hebben voor anderen.
De herinneringen die hij zich nu voorstelt neer te schrijven, reiken natuurlijk
niet tot zijn geboorte te Parijs op 6 juni 1881. Maar hij is later vaak de
kerk binnengetreden waar hij werd gedoopt, 'n Kerk die hij in din loop
der jaren steeds overtuigder bewondering gegeven heeft boven andere,
oudere en meer gerespecteerde Panische bedehuizen. Louis bimier, kenner
van christelijke architectuur, heeft van de Saint Vincent de Paul geschreven;
Elle est une de nos plus belles églises. Le plan de la basilique
romaine s'y développe dans sa majesté, et le péristyle qui l'annonce est
achevé dans ses proportions, comme dans le beaufût de ses colonnes (L'Eglise
et l'Art).
Boven in het langschip van Hittorf's kerb bevindt zich aan weerszijde
een fries, met levensgroote statige figuren op gouden grond door Hyppolite
Flandrin, een knappen leerling van Ingres, die ook een „Christus in
Majestate" schilderde in de abside. In de Mariakapel, achter de abside,
bevinden zich tafereelen van William I3ouguereau, „de Geboorte van
Christus" en „de Aanbidding der Koningen".
183

In de St. Vincent de Paul werden onder een prachtig bronzen bruisbeeld
van Rude, dat na de scheiding van kerk en staat naar het Louvre ging,
de namen van den boorling genoemd: Hubert Marie.
Twee jaar na zijn geboorte verhuisde de familie naar Maisons-Lafitte,
vermaard door een kasteel, dat in de zeventiende eeuw Francois Mansart
bouwde, en in welker tuinen een renbaan werd aangelegd.
Van die tuinen schrijft Jean Cocteau: „Le chdfeau de Maisons-Lafitte
ome un vaste part de tilleuls, de pelouses, de plates-bandes, de jets d'eau,
de barrières blanches de tennis, de chevaux de courses, de bicyclistes et de
propriétés bourgeoises". Het is in een dezer „propriétés bourgeoises" dat
de kleine familie Luns zich vestigde. Een eenvoudige villa met een perron,
aan weerszijden „versierd" met gegoten ijzeren vazen, waarschijnlijk met
agaven getooid.
Die ijzeren vazen, telkens opnieuw brons geverfd, volgden de familie van
Maisons-Lafitte naar Haarlem, vandaar naar Amsterdam, Bussum,
Brussel, en terug naar Amsterdam, waar ze trouwens nog in de familie zijn.
't Zal wel nooit uit te maken zijn of zij te leelijk of te zwaar waren om
weg te doen.
Vader Th. Luns ging dagelijks per spoor naar Parijs waar hij zijn zaken
had, en nam een enkele keer de kleine Hubert mee. Bij zoon gelegenheid,
in de spoorwegcoupé, zijn vader vertelde het hem steeds met plezier, had
het jongetje eens aan de „barbe de fleuve" van den wereldvermaarden
genreschilder Jean-Louis-Ernest Meissonier, die naast hem zat, getrokken.
Dit was zijn eerste aanraking met een confrater.
„Titer la barbe" aan een académicien, aan een „grootbons", als den bij
zijn leven zoo vereerden en na zijn dood onderschatten meester, zou een
prachtig begin geweest zijn van de loopbaan van een meer révolufionnair
gezinden schilder dan de schrijver.
't Was overigens de laatste leer dat hij op zoo onheusche wijze contact
zocht, de laatste (zeer dat hij een collega bij den baard trok, eensdeels
omdat de confraters, de een na den ander, dezen hebben afgeschoren,
anderdeels omdat hij met zijn eigen baard genoeg te stellen zou krijgen.
184

VoopIereic)irt6 ,_z-

Charles Rochussen, détail „Kunstbeschouwing" in Arti et Amicitiae, 1847, met de portretten van
I. W. Pieneman, N. Pieneman, P. L. Dubourcq, C. N. Klijn, de Brune, e.a.
186

I.
DE VOORBEREIDING en het gloren van het rived:
de stichting en de ontwikkeling van Arti et
Amicitiae en Pulchri Studio.
oolong mijne herinneringen reiken, heb ik teekenen en schilderen
als de natuurlijke bezigheid mijner handen, en de beeldende
kunst als de voortdurende bezigheid van mijn geest beschouwd. Dat ik iets
anders zou hebben kunnen worden dan schilder, is nooit bid mij opgekomen.
Toen vond ik het doodnatuurlijk, nu waardeer ik het als een bijzonder
helder inzicht dat een oom, broer van mijn moeder, in een door mij afgeluisterd
gesprek, mijn ouders ried mij te laten teekenen, betoogend dat
een uitgesproken levensrichting bij een hind, een door de ouders niet genoeg
te waardeeren gesteldheid is.
Mijuouders vroegen overigens niets liever dan mij „mijn gang te laten
gaan ,, .
Mijn vader had uit zijn jeugdjaren te Londen, en uit de eerste huwelijksjaren
te Parijs doorgebracht, niet alleen zekere „buitenlandsche" manieren
overgehouden, maar ook een begrip om zaken in breeder verband te bezien
dan vele anderen. Mijn moeder was musicienne en had voor haar huwelijk
een enkele maal solo gezongen, onder Nicolai, in Diligeitia te Den Haag;
mijn vader hoorde ik vaak verklaren dat zijn Bach, Offenbach was, maar
hij hield van schilderijen. Hij zag graag het dier als onderwerp van den
schilder: een leeuw van Landseer, een hond van te G e m p t, paarden
van Verschuur of van Nakken, en op Arti had Eerelman
zijn bijzondere belangstelling. Breiteer, die hem wat te veel was gaan
„bladderen", vergaf hij veel vanwege zijn rijdende artillerie, die, op een
rijkelijk hoog gehangen schilderij in het Rijksmuseum, in een duinweg
om een hoek kwam aangereden.
Toen ik reeds een jong schilder was geworden, heeft hij mij dikwijls half
lachend, half ernstig, toegevoegd: „Waarom wordt je toch geen dierschilder?"
In ieder geval was mijn vader geen snob, hij had een natuurlijke
bewondering voor een schilderij van Rosa Bo n h e u r of van Ver la t.
Wat ik als bind mooi vond ?
187

Als vijftigjarige de rococozaal van het Venetiaansche operagebouw de
„Fenice" betredend, herinnerde ik het mij zeer scherp. Mij overweldigde
de gulden tooi van de zaal als de ontknooping van de dweepzieke veneering
der kinderjaren voor in goud gedrukte nieuwjaarsbrieven, waaronder er
waren met beweegbare duiven en bloemen, maar waaraan de met blinkende
sneeuw bestrooide wintergezichten mij toen in verrukking brachten, als
later in het Museum te Weenen Pieter Breughel's schilderijen het zouden
doen . . . .
1k zou dan mogen teekenen, maar eerst de H.B.S. afloopen I
Van de zwarte verveling van dezen H.B.S.-tijd zonk bijna alles weg in
een der diepe gaten die, gelukkig, de levensherinnering Dent.
Zaterdagmiddag's mocht ik teekenen 1
Ik behoef nauwelijks het zoeklicht, dat langs de grenzen van den nacht
die zich achter ons verdicht heeft, heenflitst, om een gezichtof een pleb van
beteekenis het maximum van uitdrukking en herrijzenis te geven, in be-
Weging te zetten, om mijn eerste teekenschool voor mij te zien.
Op de bovenste verdieping van een streng achttiende-eeuwsch gebouw,
zetel van „het Nut van het Algemeen", hadden Theo Molkenboer en zijn
broer Antoon een Zaterdagmiddag-teekenschool gevestigd, onder den
beschermenden naam: Hendrick de Keijser.
Het schoone hardsteenen gebouw stond achter het Paleis aan de Nieuwe
Zijdsvoorburgwal, juist op de plaats waar nu hef agressief-onbeduidende
girokantoor staat, als waardig pendant van het niet minder leeljke
postkantoor, dat bij zijn inwijding reeds „een proeve van fruitarchitectuur"
werd gescholden, lettend op de bekroning van daken en torens.
Vanuit de ramen van de teekenschool was een verkeer met Quellinus'
raadhuistympan mogelijk. Het zoo hoogst origineele, en nog steeds onderschatte
meesterwerk, welks exuberantie de Koele strakheid van Jacob
van Campen's architectuur in evenwicht bracht, een zwierige Vlaamsche
correctie op Hollandsche geslotenheid, heb ik als jongen, met een platte neus
tegen de ruiten, vereerend in mij opgenomen.
Wat ik als jongetje mooi vond ?
Urenlang volgde ik op prenten uit de London News, door mijn vader uit
zijn Engelschen tijd bewaard, de Carlistenstrijders in het Spaansche
gebergte. „The civil war in Spain" was het hoof d waaronder verslag werd
uitgebracht van een burgeroorlog die, als een opstand in 1868 begonnen,
door de Carlisten in 1874 werd verloren .... om hem in 1938 te winnen.
Maar niet „de philosophic de l'histoire" kon toen tot het jongetje doordringen,
maar wel nam hij gretig het werk der Engelsche illustrators in
188

zich op, om mogelijk toch de palm te geven aan Gustave Doré's prenten
in Michaud's „Histoire des Croisades".
Het jongetje koesterde zijn eerste boeken.
De biografieën van de groote schilders begonnen bij Velhagen and Klasmg,
onder leiding van Knackfusz, uit te nomen.
ik bare nu nog deze boefjes, de eerste die tegen bescheiden prijs, in voor
dien tijd schoone reproducties, de meesterwerken der ponst onder ieders
ooggin brachten, niet juist zien, zooals ze zijn. Het bruin-rood en room-wit
van den omslag brengen mij nil nog de verteedering, waarmede ik als
jongen deze boeltjes bekeek. Even zeker als bij velen een geur een heel
complex van gevoelens Ilan terugroepen, even zeker han een kleurcombinatie
een wereld van vereering en begeerte voor den geest brengen. Onder mijn
boelen zijn er nog eenigen waaraan ik de liefkoozi ngen nog kan voelen,
die zij van mijn jonge handen ontvingen. Ili deny daarbij aan „William
Morris, his art, writings and public life" door Aymer Valiance, een werk
dat later zoo vermaard zou worden, en niet minder aan „the Pageant
1896", een uitgave verwant aan „the Studio", waarvan de invloed in die
jaren grooter geweest is dan ooit een dergelijke publicatie later zou hebben.
Maar door Knackfusz verkeerde ik met de meesters, maar niet minder
door het Rijksmuseum, dat toen in de zware decoratieve stoffeering van
Cuypers zéér indrukwekkend was.
De bouwmeester moge dan de schilderijen eerder als versiering van zijn
bouwwerk hebben beschouwd, het geheel was een theatrale creatie, zonder
twijfel door een volgend geslacht onderschat. Het binnentreden van de
groote hal lion niet anders dan als een feest door een kunstgevoelig jochie
ondervonden worden, een feest dat hem bedremmelde, maar ook wezenlijk
aangreep.
Maar zelfs boven dat feest waren er de bezoeken, op Zondag met mijn
vader, aan Arti. Want, als ik daar langs de toen nieuwe trappen van de
bouwmeesters Berlage en Bleys opging, wist ik, dat ik nu het werk te zien
kreeg van tijdgenooten schilders, onder wie ik hoopte, en eigenlijk rekende,
een plaats te gaan innemen.
„Levende Meesters" noemde men toen de schilderende tijdgenooten, en
op een groot percentage hunner was de uitdrukking van letterlijke toepassing.
Behalve op de „driejaarlijksche", later „vierjaarlijksche", stedelijke tentoonstelling
van kunstwerken, en in den kunsthandel, was Arti et Amicitiae's
gebouw de uitsluitende tempel der moderne kunst; 't woord modem werd
toen overigens slechts sporadisch gebruikt.
,.
189

't Stedelijk Museum, toen Suasso-rnuseum genoemd, was nog in aanbouw
en in de eerste jaren heeft het uitsluitend aan zijn doel, hef tonnen van een
permanente verzameling van hedendaagsche lunst, beantwoord.
De voor- en de najaarstentoonstelling van Arti waren groote gebeurtenissen
en wij, mijn vader en ik, sloegen ze niet over.
Wij voelden ons overigens door den toenmaliger voorzitter een beetje
van de familie van Arti. De beeldhouwer Bart van Hove was een opmerkelijke
figuur, in den tijd dat mijn ouders met hem en zijn vrouw vriendschappelijhomgingen.
De jonge Bart stamde uit een soort artistieke dynastie.
B. J. van Hove (1790-1880), H. van Hove, (1814-1864), J. H. van
Hove (1827-1865) waren verdienstelijke schilders, Mevrouw Offermansvan
Hove eene befaamde zangeres. Hij had aanvankelijk zeeofficier willen
worden en hoewel hij jong reeds de kunstenaarsloopbaan opging, had zijn
leest en zijn markant opgeheven hoofd het type van den marineofficier
behouden, of verkregen, want zijn autoritair karakter had zich met de
jaren sterk ontwikkeld.
Als beeldhouwer, Fransch van vorming, had hij in Holland bij de burgerij,
en speciaal ook in hofkringen, succes. In kunstenaarsleringen wreekte men
het overwicht van zijn persoon door een onderschatting van zijn gaven.
Als jongen heb ik veel van hem gehouden, maar ik had voor zijn werk
niet de bewondering die ik er later aan zou geven. De decoratieve
busten van kunstbroeders als Rochussen, Bosboom of David Bles, heeft
een van zijn kunst afgewend geslacht, toch lang laten staan aan den ingang
van het Stedelijk Museum te Amsterdam, in de vestibule van Pulchri
Studio, en boven aan de trap van Arti.
Van Arti et Amicitiae nu was Bart van Hove jaren de voorzitter, die
er de traditie van fiere onafhankelijkheid van de stichters hoog hield.
De stichting van het kunstgenootschap, en het zeven jaar later te
's-Gravenpage gestichte Pulchri Studio, is zoowel een aankondiging als
een afglans van ons réveil in hef midden van de eeuw, en als zoodanig
waard ietwat omstandig te worden verhaald.
Op den 2lsfen October 1654 werd volgens Houbraken's „groote Schouburgh
der Nederlantsche Korstschilders" in de hoofdstad eene „Broederschap
der Schilderkunst, ingewijdt door Schilders, Beeldthouwers en derzelver
begunstigers". Deze broederschap vierde haar inwijdingsfeest in dën
St. Joris Doelen. Onder de gasten, 100 in getal, bekleedde de grijze
Vondel de eereplaats, en hij bekroonde dit feest ook weder met een zijner
gedichten. Het Benige oogmerk dezer Broederschap schijnt intusschen
geweest te zijn jaarlijks, op St. Lucasdag, bij elkander te komen. Houbra ken
190

meldt tevens met groot leedwezen, dat dit voornemen, „door den nijd
verijdeld is geworden, dat wangunst en eigenbaat dezen band verbraken,
en dat de groote verwachtingen, in de talrijke gedichten uitgedrukt, spoedig
in de vergetelheid werden begraven".
Gelukkig heeft de menschheid geen geheugen.
Waar zou anders de kleine vergadering kunstenaars, die op Dinsdag den
derden December 1839 in het „losaal genaamd de Kerseboom" in de
Kalverstraat te Amsterdam bijeenkwamen, den moed vandaan gehaald
hebben vast te stellen, dat er behoefte bestond aan een vereeniging „om de
kunstenaars onderling te verbroederen en eerre gelegenheid te openen om
zich door leerzame gesprekken over kunst te verlustigen en elkander het
k unstnieuws zoowel van binnen- als buitenlandsch mede te deelen" ?
filet getuigt van frissche courage, dat zij denzeifden avond overgingen tot
de verkiezing van J. W. Pieneman tot president, L. J. J. Postma tot
secretaris en W. C. M. Klijn tot penningmeester, en in de notulen lieten
opnemen, dat „de geest van het gezelschap zich doorgelijkheid, openhartigheid
en vrolijkheid zoude kenmerken". Uit deze opmerking sproot vanzelf
hef motto: Kunst en Vriendschap, dat op voorstel van een der leden
„staande de vergadering" in het latijn werd omgezet: Arti et Amicitiae.
Op deze eerste vergadering werden J. A. Kruseman, B. Taurel en M. G.
Tétar van Elven aangewezen om een reglement op te stellen. Maar hoerael
toen de Karseboom voorloopig als vereenigingslokaal werd gekozen,
werd op de tweede vergadering van 12 December 1839 een uitnoodiging
tot de leden gericht „onderzoek te doen naar een geschikt losaal".
Op de derde vergadering werd besloten naar den huurprijs van het Gebouw
der Mij. tot Nut van 't Algemeen te informeeren. Als wij in de notulen
van deze vergadering lenen, dat besloten werd in zittingen van korten duur,
of als buitenleden tegenwoordig zijn, of andere buitengewone omstandigheden
plaats grijpen, het rooken te verbieden in de verwachting, dat „de
leden gaarne voor Benige oogenblikken een klein offer zullen brengen aan
de achtbaarheid der Vergadering", zijn wij geneigd haar als niet zeer
belangrijk te beschouwen. Maar twee voorstellen kwamen ter tafel, die in
den loop der tijden voor Arti et Amicitiae van het grootste belang zouden
blijken te zijn. C. Steffelaar doet het voorstel „gelegenheid te openen voor
Tentoonstellen" en L. Royer, de beeldhouwer, brengt het stichten van een
fonds ter verzorging van weduwen en weezen van overleden kunstbroeders,
ter sprake.
Reeds in haar derde bijeenkomst teelent zich dus Arti et Amicitiae's
artistiek- en maatschappelijk karakter af : de kunst dienen door het bieden
van expositieruimten, de vriendschap door het verleenen van socialen steun.
191

Uit Wagenaar's ..Amsterdam in zijne opkomst, aanwas, geschiedenis enz."
van 1765, blijkt dat in het begin der 18de eeuw op het voormalig stadhuis
Bene kunsthamer werd ingericht, geschikt tot toon- en verkoopplaats van
kunstwerken, maar tevens lezen wij dat deze kunstkamer weinig aan bare
bestemming beantwoord heeft, daar zij meermalen tot het geven van
onderwijs diende.
't Lijkt zeker dat het ter beschikking krijgen van tentoonstellingslokaliteit
reeds den drie kunstenaars die het initiatief namen tot het bijeenroepen
van confraters in de Karseboom, voor oogen stond. Want op het feest,
dat het in 1838 opgerichte Genootschap Natura Artis Magistra gaf, ter
inwijding van nieuw aangebouwde lokalen, zullen het juist deze zalen
geweest zijn, die den portretschilder Kruseman, den graveur Taurel en
den architect Tétar van Elven een begeerenswaardig bezit voorkwamen
voor de kunstenaars. Arti's jaarverslag van 1840 spreekt met dankbaarheid
van „dien gedenkwaardigen avond in „Ards", waar het plan
gemaakt werd om de kunstenaars bijeen te roepen, met het hierboven
reeds gemelde gevolg.
Op 10 December 1840 honden de Arti-leden reeds tentoonstellen in een
eigen gebouw. In Juli van datzelfde jaar kwam in openbare veiling het
lokaal de „Grand Salon" van Duport op het Rokin, met het belendende
logement „Het Wapen van Utrecht", benevens een huis daarachter gelegen
in de Kalverstraat, in het bezit der kunstenaars.
Zonder Benige andere garantie dan die van onderling vertrouwen was voor
20.000 Gld. op een geheimzinnige inteekenlijst geteekend en toen dit niet
voldoende was, werden de ontbrekende gelden ten bedrage van 52.000 Gld.
spoedig ingeschreven. De samenwerking was zoo groot geweest dat, hoewel
velen van de plannen in Dennis waren gesteld de panden aan het Robin
te koopen, op den avond van de veiling niemand onder het publiek zelfs
maar vermoedde wie de koopers waren.
Als een weerspiegeling van den innerlijken groei der Maatschappij ontwikkelde
zich het maatschappelijk gebouw.
Op 30 Maart 1841 werd besloten den architect M. G. Tétar van Elven,
gesteund door een commissie van andere bouwmeesters onder de leden, de
heergin C. M. W. Kljn, A. C. Pierson en J. Warnsinck, te belasten met
een verbouwing, waardoor op 1 November 1841 een nieuwe kunstzaal kon
worden ingewijd met een tentoonstelling.
In Juni 1855 werden de oude gebouwen gesloopt, en op 7 Augustus d.a.v.
legde de Voorzitter der Maatschappij, N. Pieneman, den eersten steen
voor een nieuwen bouw naar het ontwerp van architect J. H. Leliman.
Op 15 Sept. 1856 werd het voltooide gebouw feestelijk ingewijd; zangers,
192

onder leiding van Richard Hol, brachten een gelegenheidscompositie van
Dr. J. J. Viotta ten gehoon.
Ire 1893 Ord tat ten OhiOUwW, die zich hoofdzakelijk lol de binnen..
architectuur bepaalde, besloten. Zij werd opgedragen aan de bouwmeesters
H. P. Berlage Nzn. en A. C. Bleys. Zij was voltooid op 1 Mei 1894,
waarna wederom in het verjongde Arti een reeks van feesten werd gegeven,
waar o.a. „Rhodopis", een dramatisch fragment van Willem Kloos, werd
uitgevoerd.
In 1939 werd op den begaven grond een kunstzaal bijgebouwd, die
als een bewijs van goed vertrouwen, van geestesvrijheid en onverstoorbaarheid
in zwaren tijd, mede een hulde beteekent aan de kunstenaars,
die voor honderd jaren de eerste vereeniging van beeldende kunstenaars in
nationaal verband, in Nederland stichtten.
Was dit het resultaat van den opzet, den kunstenaars tentoonstellingsruimte
te bieden, door liefde voor de Kunst ingegeven, de Vriendschap, die
blijkens hetzelfde verslag van de derde bijeenkomst van Arti et Amicitiae
zich uitte door de oprichting van het „Fonds voor Weduwen en Weezen"
mocht op niet minder succes bogen. Want in de notulen der volgende jaren
vinden wij lange opsommingen van giften ten bate van het fonds, dat zich
tot heden bloeiend wist te handhaven.
De Stichting die den naam draagt van „het Fonds voor Wed uwen
en Weezen van kunstenaars, leden der Maatschappij
„A r t i e t Amicitiae", verleent tot op heden behoeftige
nabestaanden van kunstenaars geldelijken steun.
Daarnaast kwamen andere fondsen ter beschikking van Arti. Door testamentaire
beschikking kwam de Maatschappij in 1879 in het bezit van ee
vrij groot kapitaal waarvan de rente bestemd is om jeugdige Nederlandsche
kunstenaars te ondersteunen in hun studiën, en dat naar den
erflater genoemd wordt: het „Fonds Willink van Cohen".
Hieruit werden onderscheidingen toegekend aan vele jonge kunstenaars,
die later groote reputatie verwierven.
'n Schenker, die onbekend wenschte te blijven, stelde der Maatschappij een
som gelds ter beschikking voor het door hem zelf genoemd „David sfond
s", waarvan de rente op soortgelijke wijze als die van het „Willink
van Collenfonds" wordt besteed. Dit waren wel de belangrijkste onder de
legaten die Arti mocht ontvangen, terwijl de andere in haar steunfonds
werden gestort. Uiterst belangrijk was de erflating van den historieschilder
Paul Tétar van Elven. In 1932 kwam Arti in het bezit van een
Kapitaal, waarvan de rente haar in staat stelt om de vier jaar een soort
13 193

„Rome-wedstrijd” uit te schrijven, die de bedoeling heeft het historie- en
figuurschilderen te stimuleeren, door vierjarige studie van den prijswinnaar
in het buitenland. Met het „Paul Tétar van Elvenfonds",
kw am dus, in den jongsten tijd, Arti 's bestuur een hoogst waardevolle
prijs die nationale beteekenis heeft, in handen.
Een neveninstelling van bijzonder belang werd de „V e re en i g i n g
tot bevordering van beeldende kunsten" onder beheer
van het bestuur der Maatschappij.
Zij richt zich tot kunstminnenden, die voor een cotisatie van 5 gulden een
aandeel krijgen in de jaarlijksche verloting van kunstwerken.
Van 1846 af is door het verstrekken van een premie ook aan hen, die het
lot niet in het bezit bracht van een kunstwerk, de Maatschappij uitgeefster
geworden van prenten en ook van plaatwerken.
De lijst van door Arti uitgegeven prenten lean indrukwekkend genoemd
worden. Houtsneden, koper- en staalgravures, etsen en lithografieën,
reproduceerend of vrijscheppend, door grafische kunstenaars in opdracht
vervaardigd, weerspiegelen een lange periode van beeldende kunst in ons
land.
Maar ook de door haar uitgegeven plaatwerken, aan de meesterstukken in
onze openbare- en particuliere verzamelingen gewijd, waren voorbeeldig.
Een jaar na de stichting had de kunstenaarsgroepeering haar maatschappelijke
plaats blijkbaar reeds gevonden. Want de Gouverneur van Noord-
Holland en de heer Van der Hoop, als vertegenwoordiger van het Stedelijk
Bestuur, namen deel aan het souper waaraan 150 personen aanzaten, na
de feestvergadering van 10 December 1840. In de 9de vergadering van
6 Februari 1840 werd verslag uitgebracht van een audiëntie bij den Gouverneur
der Provincie, terugijl tevens gewag gemaakt wordt van het verzoek
van den Burgemeester van Amsterdam het lokaal der vergaderingen op
te geven.
Reeds bij haar oprichting nationale instelling van beteekenis, was Koning
Willem I haar beschermheer. Bij de troonwisseling in 1840 aanvaardden
Koning Willem 11 en Koningin Anna Paulowna de titels van Beschermheer
en Beschermvrouwe. Maar van 1849 af zal vooral Koning Willem 111 der
Maatschappij een warm hart toedragen, waartoe niet weinig zal hebben
bijgedragen, dat de Voorzitters Nic. Pieneman en Herman F. C. ten Kate
's Konings vriendschap genoten. Moge niet vergeten worden wat de Vader
van onze Koningin voor de lunst in ons land heeft gedaan. H.M. de
Koningin Regentes continueerde de gouden medaille, in 1870 voor de
jaarlijksche tentoonstelling van Arti, door wijlen Haar Gemaal ingesteld.
Na de inhuldiging in 1898 verleende jaarlijks H.M. Koningin Wilhelmina
194

de genoemde onderscheiding en bij het jaarlijksclze verblijf in de hoofdstad
werd gewoonlijk een bezoek gebracht aan Arti, als bewijs van Harer
Majesteits onverflauwde belangstelling in een kunst die Zij zelf beoefent
en in de lotgevallen der Maatschappij, waar Zij ter expositie werken
afston d.
Arti et Amicitiae had zich van den aanvang af landelijk georiënteerd.
Op de YOde vergadering, op 13 Febr. 1840, geven zich C. Kruseman en
Joh. Bosboom te 's-Gravenhalte, met nog twee Hagenaars, als buitenleden
op. Op de feestvergadering van 1840 wordt lof gebracht aan „den heer
Bosboom, die zooveel zorg had gehad voor de 24 leden in den Haag",
'n bemoeienis die later zou uitgroeien tot de stichting van Arti's zustervereeniging
Pulchri Studio.
Het ledenaantal van de Maatschappij groeide snel en weldra waren alle
belangrijke kunstenaars van Nederland lid van ATti, terwijl de imposante
reeks van haar belangwekkende tentoonstellingen een aanvang nam. Die
tentoonstellingen en kunstbeschouwingen van Arti
et Amicitiae zijn even innig verbonden aan de geschiedenis van de Nederlandsche
Kunst der laatste eeuw als deze door Arti's verdienstelijkste leden
zelf geschreven is. Arti plaatste als hoogste eerbetoon hun namen op een
e e r e s c h i 1 d, in het trappenhuis van het maatschappelijk gebouw.
Het eenvoudig lezen van deze namen geeft het kunstenaarsgenootschap
meer lof dan dat door literaire uitwijdingen haar zou Runnen worden
toegezwaaid, terwijl het breede oordeel, dat bij de plaatsing der namen
spreekt van een in alle richtingen gaande waardeering, hans maakt het
goedkeurend zegel van den tijd te verkrijgen.
De schildersnamen rijgen zich als volgt aaneen: Jozef Israëls, J. Bosboora,
A. Mauve, Ch. Rochussen, Jacob Maris, Geo Poggenbeek, H. W. Mesdag,
L. Alma Tadema, J. H. Weissenbruch, Matthijs Maris, Willem Maris,
Alb. Neuhuys, Aug. Allebé, B. J. Blommers, P. J. C. Gabniël, Th.
Schwartze-van Duyl, G. H. Breiteer, W. Witsen, G. W. Dijsselhof,
Jan Veth, A. J. Der Kinderen, Pieter de Josselin de Jong, Floris Hendrik
Versten, Jan Toorop, M. A. J. Bauer, Isaac Israëls en J. Voerman.
Er is alle reden bij deze herdenking ook de namen te noemen van hen,
die op een tweede eenschild, vanwege hunne bijzondere verdiensten voor
Anti, worden geëerd. Het zijn, behalve de reeds genoemde stichters, Joh.
Georg Schwartze en Kasper Karren, A. Schelfhout en B. J. van Hove,
C. Springer, J. A. B. Stroebel en H. J. Scholten. Ooi den Voorzitters
Bart van Hove, Carel L. Dake, A. Herreliek, A. M. Gorter en C. G.
't Hooft wordt op deze wijze verdiende hulde gebracht, terwijl het de
bedoeling is, dat ook de secretarissen John. F. Hulk, N. van der Waay en
195

A. F. Reicher, mede door deze aanteekening, niet zullen worden vergeten.
Wij meldden reeds, dat door koninklijke belangstelling sinds 1870 Arti
nog een ander eerbetoon, en wel jaarlijks, mag uitreiken: d e goude n
medaille.
Toen, ter gelegenheid van het 40-jarig regeeringsjubileum van H.M.
Koningin Wilhelmina, een tentoonstelling werd ingericht van werk van de
laatste veertig gemedailleerden, werd algemeen hulde gebracht aan de
opvolgende besturen, die zeer gelukkig waren geweest in de vertolking van
het schildersoordeel, dat vaak vooruitliep op een latere meer algemeene
erkenning.
De stichting van Arti et Amicitiae, nu ruim honderd jaar geleden, was voor
kunst en kunstenaars in Nederland een feit van beteekenis. Er moge aan
herinnerd worden, dat het zelfs in het tijdvak der maatschappelijke
ordening bij uitnemendheid: de middeneeuwen, niet gelukte kunst en
kunstenaars in een maatschappelijk systeem in te sluiten. Reeds Dante
streed tegen de poging hem in te deelen ófwel bij het notarisgilde, ófwel
bij dat van de apothekers.
In Arti's jaarverslag van 1847 stelt de secretaris A. Oltmans vast, bij zijn
betoog, „dat men wel hier en daar, hoewel zonder Benig bepaald gevolg,
gepoogd heeft datgene af zonderlijk daar te stellen, wat onze Maatschappij
in haar geheel heeft ten uitvoer gebracht", dat de kunstenaars in vroeger
eeuwen vaak onder andere gilden waren gemengd. Hij haalt Houbraken
aan als hij schrijft: „In 1641 werd een genootschap van St. Lucas,
.,zoogezeit de fijnschilders" te Dordrecht opgericht, terwijl de kunstenaars
te 's-Gravenhalte in 1656, na bekomen verlof van de Regeermg, zich
afscheiden van het Gild der Glazenmakers, Stoelenmakers en Boekbinders,
terwijl toen reeds te Haarlem een bloeijende Kunstgenootschap bestond".
In dienzeifden tijd wordt te Parijs, op instigatie van Charles le Brun,
in 1648, de „Académie de peinture et de sculpture" gesticht om den
kunstenaar aan den onduldbaren dwang der gilden te onttrekken.
Naar dezelfde beginselen als in Frankrijk, stelt, in het midden der 18de
eeuw, te Londen, de decorateur van St. Paul's, de schilder James Tomhill,
de stichting van de „Royal Academy" voor, waarvan Sir Joshua Reynolds
de groote president zal worden.
lets in dien geest stond den stichters van Arti et Amicitiae voor Dogen.
Hun opvolgers wisten hun stichting in stand te houden en hun kunstenaarshuis
als een klein „Burlington House" te blijven bewonen. Stichting en
gebouw, expositiezalen, sociëteit en boekerij staan nog steeds open voor alle
schilders en beeldhouwers, die een norm van vakbekwaamheid aannemen
en die het oordeel van een onafhankelijk confraterscollege over hun werk
196

niet vreezen. Noch leeftijd, noch kunstopvatting is een beletsel om deel uit
te maken van de Maatschappij. Dat de jongeren in geen periode van haar
honderdjarig bestaan werden afgestooten, was mede oor zaak van haar bloei.
Dat naast het maatschappelijk en sociaal sterk gefundeerde Arti en Pulchri
zich zeer vele groepeeringen, die als Benig doel Dennen: tentoonstellen in
lokaliteiten door stad en land ter beschikking te stellen, hebben gevormd,
is geen bezwaar, zoolang de Amsterdamsche Maatschappij en het Haagsche
Genootschap zich principieel ten bate van allen handhaven.
Reeds twee malen werd het Genootschap P u I c h r i Studio genoemd en
ik moge dan nu uw blikken richten op den Haag.
Op de tiende vergadering van de Maatschappij Arti et Amicitiae op
13 Februari 1840, gaven zich Cornelis Kruseman en Joh. Bosboom met
nog twee Hagenaars als buitenleden op. In de feestvergadering van 1840
wordt lof gebracht aan „den heer Bosboom die zooveel zorg had gehad
voor de vier-en-twintig leden in den Haag".
't Is deze bemoeienis die in 1847 zou uitgroeien tot de stichting van A rij's
zustervereeniging: Pulchri Studio. Het schijnt dal aanvankelijk het gezamenlijk
teekenen naar model en het houden van kunstbeschouwingen, d
stoot gegeven heeft tot de lokale samenwerking van Jan en J. H. Weisenbruch,
L. en J. F. Hardenberg, W. A. en J. F. van Deventer, J. J. v. d.
Maaten, H. Michael en Willem Roelofs Sr. Spoedig traden ook J. Bosboom,
B. J. van Hove, Charles Rochussen, S. en E. Verveer, David Bles
e.a. toe tot de teekenclub, in een huis Wagenstraat 81.
Dat Haagsche gezamenlijk teekenen had een geschiedenis die veel ouder
was dan 1847. De „schildersconf rerie Pictura" was op dezelfde wijze als
Pukhri in de zeventiende eeuw begonnen, toen boven de Nieuwe Waag,
en later boven de Korenbeurs, teekenbijeenkomsten gehouden werden waar
in 1682 de Teeken-Academie uit ontsproot. De schilders Willem Doudijns,
Theodorus van der Schuer, Daniel Mijters, Augustinus Terwesten en
Robert Duval hadden in de zeventiende eeuw de gelijke verdienste van
de genoemde Haagsche schilders in de negentiende eeuw. Het feesten ging
in die confrerie Pictura hand in hand met teekenen en kunstbeschouwen,
zooals dat in een dergelijke omstandigheid ook te Amsterdam het geval was.
Als in de zeventiende eeuw in de hoofdstad de grijze Vondel het feestmaal
voorzat en een dichtwerk voordroeg, dan zal in de achttiende eeuw de
dichter Bilderdijk, in 1794, in de hofstad Bene redevoering houden in
Pictura, „over de voortreffelijkheid der schilderkunst in derzelver voorwerp
beschouwd".
In 1821 ging Pictura op in de Stads-Teekenacademie, die in 1839 aan de
197

Princesse-grachi een stijlvol gebouw kreeg, dat, jammer genoeg, voor Benige
jaren werd gesloopt.
Doch uit de „confrérie" kwam ook de eerste openbare tentoonstelling van
kunstwerken voort in 1841. Deze bemoeienis echter zou na 1847 langzaam
maar zeker door Puchri Studio worden overgenomen.
De kunstbeschouwingen, waarbij evenals dat in Arti et Amicitiae het
geval was, aan een lange tafel de teekeningen en aquarellen van hand tot
hand werden doorgegeven, hadden aanvankelijk plaats in de groote zaal
van „De ouden Doelen", en werden daarna verplaatst naar de loge-zaal
op den Fluweelen Burgwal. Middelerwijl was de teekenkamer verplaatst
naar een behuizing naast de Hal op de Groenmarkt, waar tot December
1847 de séances naar het model gehouden werden. De huur bleek echter te
hoog, en verhuizing naar een zolder boven een stal drong zich op. Spoedig
echter ging het weer beter en Ikon een ruime lokaliteit, hoen Buitenhof-
Gevangenpoort, betrokken worden.
Uit de gezelligheid van dit teekencollege kwam de opwekking tot sociëfeifs.
leven.
't Kan geen bevreemding wekken dat in de hofstad het Koninklijk Huis
interesse betoonde. Koning Willem 11 was in het oprichtingsjaar 1847
reeds beschermheergeworden, en de Prinsen eereleden. In 1856 aanvaardde
Willem 111 de bescherming van het genootschap.
1 Mei 1861 is een belangrijke datum in de geschiedenis van Pulchri Studio.
Toen werd het hoof dgebouw van het „Hofje van Nieuwloop" betrokken,
en begon de groote bloei van hef schilderkundig genootschap, die samenvalt
met de bloei van het Hollandsche schilderen dat den naam kreeg van
„Haagsche School", en waarvoor de tentoonstellingen van Pulchri van
groot belang waren.
In 1893 schreef Johan Gram: „Sinds jaren heeft Pulchri Studio groote
populariteit in den lande verworven. Zijn kunstbeschouwingen zijn alom
dekend, zijne tentoonstellingen vermaard en zijn feesten gezocht. Speciaal
voor die feesten had het schilderkundig genootschap in de Regentenzaal
tan 't Hofje van Nieuwloop een prachtig lader gevonden. Dat hofje was
in 1658 gesticht door de erfgenamen van den heer Johan de Bruin van
Buitenweck, Heere van Nieuwhoop, Noorden en Achttienhoven. De gewelf
de koepel met zijn eikenhouten betimmering, de fraai gebeeldhouwde
hooge schoorsteen, de rijke lichtkroon, de zeventiende-eeuwsche lasten en
meubelen, zooals deze ons in teekeningen van Bosboom zijn bewaard,
drukken hun stempel op de „gezellige bijeenkomsten", waarvan Sam
herveer verklaarde dat het al even moeilijk was aan h e t h ofj e, als
aan h e t hof te Domen. De Haagsche schilders schijnen den toegang tot
198

hun gezochte feesten zoo met voetangels en klemmen te beleggen, dat men
allerlei listen verzon om er binnen te bomen".
Tot het schilderijenbezit van het tegenwoordige Pulchri behoort nog een
groote schildering, die Jacob Maris voor den schoorsteenmantel van het
Hofje schilderde, naar een prentje met een afbeelding van een Veronese.
Een Madonna met Christuskindje, midden tusschen St. George en
St. Catherina, werd in het prachtige coloriet van Maris overgezet,
en het werk kraam, mede door de breede suggestieve factuur, tot een
volkomen eigen leven. Als souvenir van de schoone omgeving waarin
deze vroege Pulchriperiode zich afspeelde, heeft het daarenboven historische
waarde.
Hoe groot ook de belangstelling was van het publiek en de z.g. kunstlievende
leden, er kwam aan Pulchri's bloeitijd in't Hofje een zeer prozaïsch
einde: de financieele lasten waren te hoog. Het huis Prinsengracht 57 werd
7 Oct. 1886, alweer feestelijk, ingewijd. Een duidelijk beeld van den
financieelen toestand van het genootschap geven zijn geschiedschrijvers
niet. Want, waar de gelden ontbraken voor huur en belasting van 't Hofje
van Nieuwkoop, wordt toch ook gewag gemaakt van een gift uit den
boezem van Pulchri, die aanleiding werd tot het oprichten van een museum
van moderne lamst. En waar kwam dan nu ineens het geld vandaan voor
de kunstzaal en de ruime behuizing, nu betrokken ? Er wordt op een
verloting van kunstwerken gewezen, voor dit doel georganiseerd. Maar de
schilders van de Haagsche School, die een zeer uitzonderlijk gunstiger
commercieelen tijd meemaakten, telden onder zich een zeer vermogend
man, den schilder H. W. Misdag.
De oude Willem Roelofs Sr. moge de grootste verdienste hebben voor de
richting die de Haagsche landschap- en figuurschilders insloegen, toen zij,
door het Fransche voorbeeld geprikkeld, met vernieuwde vereering zich
tot de natuur wendden, 't is Mesdag's verdienste dat hij die Fransche
voorbeelden door aankoop naar den Haag bracht (het Museum Mesdag
zou daar later uit groeien), maar ook dat hij op zijn zeventigsten
verjaardag, in 1901, Pulchri Studio installeerde in het prachtige huis
Lange Voorhout 15. Mesdag, voorzitter van het genootschap, maakte de
aankoop van dit huis en tuinen, benevens het poetshuis aan de Hooge
Nieuwstraat, mogelijk. Zij die den zetel van het hedendaagsche Pulchri
terecht bewonderen, zoowel de ongerepte Louis Quinzezaal met de fraaie
stucco's van schoorsteenmantel en plafond, als de ruime en uitstekend
verlichte kunstzalen, mogen wel eens weten dat Paul Durieu, kunstlievend
lid van Pulchri, de knappe architect is van die zalen en annexen.
Meer nog dan de schoonheid van het gebouw zal de herinnering aan de
199

meesters, wier namen innig verbonden zijn met Pulchri Studio, den
binnentredende, die op de hoogte is, imponeeren. Maar welk kunstlievend
Nederlander weet niet dat Jozef Israëls, de gebroeders Mans, Joh.
Bosboom, Anton Mauve, Gabriël en vele andere talenten, het Hollandsche
schilderen weer hebben opgestuwd tot zijn hoogste hoogte?
6,
200

tjwtotcerWAiiy -.Digl

R. Vinkeies, fragment van een gravure uit 1768. De Stadsteekenacademie boven het corps de garde
van de Leidsche Poort te Amsterdam.
202

II,
HET KUNSTONDERWIJS, de Rijks-Normaalschool voor
teekenonderwijs en de Rijks-Academie te Amsterdam.
k verhaalde U dat Theo Molkenboer directeur was van de
teekenschool Hendrick de Keyser, die ik in de H.B.S. jaren
Zaterdagmiddags bezocht.
Op zeer natuurlijke wijze (Zwam ik, langs den zoon, op de kunstschool
waar de vader W. B. G. Molkenboer de directie voerde, en waar het Rijk
de opleiding der feekenleeraren ter hand had genomen.
Was voor dit laatste reden ?
Luisteren wij naar wat hieromtrent de nestor van hetNederlandsche teekenondenuijs,
de nu 93-jarige Jan Rubberman, schreef over de wijze waarop
hij in Schiedam als jong „broekie" teekenles Kreeg.
„In de bovenlokalen van de beurs te Schiedam bestond een stadsteekenschool,
waar alle avonden werd les gegeven in handteekenen, in bouwkundig
teekenen en wis- en natuurkunde. De twee ineenloopende teekenzalen
hadden den vorm van een rechthoek van groote afmetingen; 72 jaar
geleden deed ik daar mijn entrée".
„De heer de Meijer uit Rotterdam leerde de nieuw aangekomenen teekenen;
het aantal leerlingen was zeer groot en voor de orde bleek het noodig, twee
suppoosten achter de leerlingen te laten loopen t bij Benig vergrijp werd je
door zoo'n koddebeier (een van hen was een pootigen kleermaker) bij je
lurven gepakt en op onzachte wijze de zaal uitgewerkt. [dan zoo'n rechtspleging
werd de heer de Meijer soms niets gewaar, de man zelf had niet het
minste gezag. Bij de entrée werden de voorbeelden voor den dag gehaald,
geschaduwde teekeningen door den heer de Meijer vervaardigd, en van
Juliest, oogera, neuzen, Doren, Doppen, busten en beelden; ook études á
deux crayons. leder haalde het zijne en men begon. De heer de Meijer
liep geregeld de vier zijden van den rechthoek af, gaf Benige aanwijzingen
en de „affe" teekeningen werden gesigneerd: „Gez. K. G. de M." Verder
kregen we nog landschappen, boerenwoningen, liar, waterput enz.; er werd
veel werk gemaakt van den „boomslag". Alle teekeningen van Julien
werden gearceerd zooals deze dat aangaf. 1k was hierin nog al een bol
203

(schrijft Rubberman). De verlichting was zeer primitief (hef stuk speelt
in 1858) men gebruikte hangende olielampen, die niet steeds oliedicht
waren, wat dikwijls aan de teekeningen merkbaar was. Na al dat plaatteekenen
kwam gips aan de beurt, ornamenten soms met 0.1. inkt gewasschen.
Verder handen, voeten, koppen, maskers en busten; de laatste
onder leiding van den heer Gips —den vader van den Delftschen
hoogleeraar (mijn directe voorganger. L.)"
„En nu gebeurde het in diezelfde dagen, dat er kisten arriveerden met
volledige collecties Dupuis, ijzerdraadfiguren, blokben etc. die, op den
bekenden standaard geplaatst, zouden worden geteekend. Zoo herinner
ik me dat ik na het copieeren van den kof van Laöcoon een vierzijdige
pyramide van ijzerdraad te teekenen kreeg ...."
U leest het: ingrijpen van hoogex hand in de methode van ons teekenonderwijs,
was geen overtollige bemoeizucht.
Luistert nu een oogenblik naar wat den inmiddels overleden Amsterdamschen
teekenleeraar en kunstenaar B. W. Wierink in een gedenkschrift
van de „Ned. Ver. v. Teekenonderwijs in 1930" opmerkte:
„Het hoorde zoo in het begin der 19de eeuw bij een voltooide opvoeding,
als hoogsels aan te brengen: Fransch, pianospelen, teekenen en dansen, en
dat was nog zoo mal niet als sommigen onzer allicht zullen denken, want
zeker zijn het vier eerste klasse beschavingsmiddelen, als ze tenminste
goed onderwezen worden; wat het laatste vak betreft, schijnt men het in
dezen tijd over het algemeen met mij eens te zijn, voor teekenen moet
nog wel eens een lans gebroken worden, vooral bij autoriteiten die er zelf
niets van kunnen".
„Die eerste teekenmeesters, die bij de voorname families, aan de spes patriae
de edele kunst van teekenen onderwezen, waren geen speciale teekenmeesters,
zooals we ze nu kennen, doch kunstschilders die, zooals 't nog
gaat, met hun penseel een zeer incompleet inkomen hadden, en het tekort
door het geven van teekenonderwijs trachtten te dekken, in alle gevalle
menschen die teekenaars van huis uit waren, en een zekere heilige vereering
voor hun vak hadden".
„De nageur van het classicisme hing nog omstreeks 1850 in de lucht, dus
was het klassieke beeld nog een der voornaamste modellen waarnaar men
streefde, en voortbouwende op de overleveringen van de renaissancemeesters,
was copieëren van classieke teekenmodellen, prenten zoowel als gips, de
hoofdzaak".
Onder die teekenmeesters-schilders moeten er uitstekenden geweest zijn, die,
huisvrienden van de families waar zij lessen gaven, veel moeten hebben
204

gedaan om kunstliefde en kunstbegrip om zich heen te verspreiden en aan
te moedigen.
Het bestellen van portretten, de aankoop van schilderijen, het verzamelen
van teekeningen is zeker door hen vanuit de 18de eeuw gestimuleerd.
In den „nachten" tijd waarin zij leefden, gevoelden zij dit lesgeven aan
beschaafde leerlingen in fraaie behuizingen, nauwelijks als een last. Dit zou
natuurlijk veranderen toen een periode van meer scheppende bracht er
Bene van beschouwelijkheid kwam aflossen. Luisteren wij slechts naar het
antwoord van den jongere Mauve aan zijn vader.
Dominee Mauve, strijdensmoe tegenover de imperatieve verlangens van zijn
zoon Anton, gaf hem, op het punt te zwichten, nog dezen raad: „Zorg in
elk geval dat je een goed teekenmeester wordt, dan kun je ten minste met
lesgeven je brood verdienen". Hierop reageerde de zoon met: „liever als
koloniaal naar de Oost dan mijn brood te verdienen met iets, dat ilk zelf
nooit leeren zal I" U hoort het, u ziet het, in het kleed van den nederigen
hoogmoed richt zich de jonge kunstenaar hoog in den zadel op. Maar als
de besten zich uit het lesgeven terugtrekken, dan is er alle reden de opleiding
der teekenleeraren zóó te verbeteren, dat ook zij, die met minder persoonlijk
talent begaafd zijn, nuttig werk hunnen doen.
De Museumscholen te Amsterdam: de Rijksschool voor Kunstnijverheid
en de Rijks-Normaalschool voor teekenonderwijs, die op de bovenverdieping
van het Rijksmuseum een jaar vroeger geopend werden dan
dat de rijksverzamelingen voor geschiedenis en kunst voor het publiek
toegankelijk werden gesteld, waren geboren uit den drang om onze
nijverheidskunsten en ons teekenonderwijs op het peil te brengen waarop,
door congressen en tentoonstellingen, o.a. te Weenen en te Londen, gebleken
was dat in het buitenland gewerkt werd.
'n Zeer sterk driemanschap wist zich omstreeks 1880 in deze zalen
invloed te verzekeren: Cuypers de bouwmeester, zijn zwager Alberdingk
Thijm en Victor de Stuers.
De romantiek van Thijm wist zich, tegenover hef klassicisme van Vosmaer,
meer dan te handhaven. De architectuur van Cuypers was de Benige van
die dagen. Op de Cuypers-tentoonstelling van 1927 in het Rijns-Museum,
hebben wij er ons nog eens van kunnen overtuigen, hoe smadelijk ongewapend
de oppositie was. Da'dr werd namelijk voor hef eerst honing
Willem Ill's contra-project voor een rijksmuseum vertoond. Hoe onmachtig
de architect, die 's koning's stallen te 's-Graven page gebouwd had, voor de
groote opdracht stond, bleek zonneklaar.
De drie genoemden vormden een driehoekscombinatie, die niet alleen aan
alle zijden front kon maken, maar die op verschillende gebieden door de
205

H. J. Haverman, fragment van een teekening uit 1896. Jhr. Mr. Victor de Stuers, Referendaris van
Kunsten en Wetenschappen.
206

hechtste samenwerking, eigenlijk alleen in staat was scheppend werk te
verrichten. Zii kreten invloed: niet door hun vriendschap, maar door
hun tot levende bracht geworden overtuiging en door de breedheid van hun
oordeel en houding, alle tegenwerking, openbare en achterbaksche, ten spijt.
Lange jaren wisten zij openbaar anti-papisme en geheim maconiekfanatisme
het hoofd te bieden.
Natuurlijk had Jhr. Victor de Stuers zijn fouten, maar zijn deugden zijn
af te meten naar de leegte die de referendaris voor lamst en wetenschap
achterliet, en die een halve eeuw na zijn dood nog even gapend is.
Alleen onder Victor de Stuers lion gesproken worden van een blijkende
regeeringsbelangstelling voor het kunstonderwijs, dat na hem, in steeds
meer versneld tempo, werd verwaarloosd.
Niemand in den lande lean dit in verband met zijn loopbaan met meer
kennis van zaken neerschrijven dan hij, die als jongen van 16 jaar de
eindelooze steepen trappen opging die de leerlingen der Rijks-Normaalschool
te beklimmen hadden, vóár zij de hooge en opwekkende sfeergin
betraden waar zij werkten. De romantische behuizing die, ten deele
onder de kap van het groote gebouw, den indruk maakte zich te bevinden in
de krakende ingewanden van een oud houten schip, en waarvan de zeer
uiteenliggende lokaliteiten bereikt werden langs een soort kippenlooptrappen
over de museumgewelven, die aan ruggen van olifanten deden
dennen, drupte een zoo sterken stempel op den geest van den knaap, dat
de kleinste details van werkplaatsen en outillage hem voor Dogen bleven.
Hij kon de scherpte van dezen indruk controleeren toen hij, 25 jaar later,
als opvolger van Molkenboer, dezelfde trappen opging, om van uit hetzelfde
Izooggewelfde Faustatelier de directie te voeren van dezelfde Rijns-Normaalschool
voor teekenonderwijs.
W. B. G. Molkenboer had als kunstenaar, hij had in zijn jeugd gebeeldhouwd,
geen bijzondere gaven, maar door zijn bemoeienissen met het
teekenonderwijs, hij sprak makkelijk en geestig en schreef zeer leesbare
rapporten, was hij een figuur van beteekenis geworden. De gelijkenis
met Renah was niet uitsluitend uiterlijk, want tot hoe klein formaat U
zijn beteekenis zoudt willen terugbrengen, W. B. G. behoorde tot netgenus
„groote mannen". Breeder ontwikkeld dan anderen die zich practisch
voor het teekenonderwijs inspanden, was de allure van zijn geest en van
zijn eerder burlesk uiterlijk decoratief, terwijl een levende zin voor humor,
niet zonder zelfironie, zich onder alle omstandigheden wist te uiten.
Hoewel hij in Leiden geboren was, had hij Zuid-Nederlandsche manieren.
In zijn jonge jaren was hij leeraar in den Bosch geweest, waar hij de
zuster van Antoon Derkinderen had getrouwd. Hij was teekenleeraar aan
207

de H.B.S. te Leeuwarden, toen hij door Victor de Stoers geroepen werd
een rijksopleiding voor teekenleeraren te besturen.
Leeraren voor sommige takken van kunstonderwijs waren er in die dagen
in ons land niet te vinden. De eerste hoogleeraar in de kunstgeschiedenis,
speciaal die der bouwkunst, aan de Technische Hoogeschool te Delft, was
de Duitscher Eug. Gagel, de eerste hoogleeraar in de graveerkunst aan de
Rijks-Academie was Rudolf Stang, de eerste en de undigste leerkracht
die er in Holland in het decoratief-schilderen geweest is, was de Weever
Georg Sturm.
Jonger, beeldhouwer, evenals Sturm leeraar aan de k unstnijverheidsschool,
was evenals hij, Oostenrijker. Ook de leeraar in bouwkunde aan de R.N.S.
was een vreemdeling: de Zuid-Duitscher Ludwig Beirer. Deze laatste,
een man die alleen „op de penning" was en naast zijn ambt eigenbouwer
werd, is er hef beste afgekomen. Want de buitenlanders hebben van hun
benoemingen in het „steinreiche" Holland geen genoegen beleefd. Sturm had
alles tegen om als Kunstenaar in ons land gewaardeerd te worden: perfecte,
wat zwierige Weensche manieren, een bijzonder mooie stijlvolle vrouw
en ....als oud-cavallerieofficier reed hij paard. Da't, en zijn onmiskenbare
vaardigheid, was voldoende om hem het leven in die dagen bij ons
zuur te maken. Jonger, die de beste penningen boetseerde die er in dien tijd
bij ons gemaakt werden, vond niet veel meer meer dan geringschatting.
Hij werd steeds meer melancholicus en simuleerde verstandsverbijstering,
om vóór de uiterste le eftijdsgrens naar Weenen te }dunnen terugkeeren.
Toén was het ruim voldoende om een rechter hand aan een linker arm
te boetseeren om als geestesziek door te gaan. Twintig jaar later ware
dit heel zeker onvoldoende geweest. De gang die „de kunst in dien
korten tijd naar het pathologische heeft afgelegd, kan aan dit voorval
gemeten worden.
Als steeds en overal leerde men ook op deze kunstscholen, (er was een zeer
nauwe samenwerking tusschen de Rijksschool voor kunstnijverheid en de
Rijps Normaalschool) meer van zijn medeleerlingen dan van zijn leeraren.
't Ware echter onbillijk het opwekkende onderwijs van den jongen Kromhout,
die juist bij mijn Domst Joseph Cuypers was opgevolgd, te vergeten.
Als Kromhout op de op het rooster aangegeven les verscheen, dan was het
toch steeds te laat. Ddt reeds gaf ons leerlingen het idee dat hij niet op
het onderwijs was aangewezen. Willem Kromhout Czn. was de bouwmeester
van „Americain", dat juist in die dagen uit den grond kwam.
Menig detail, ik herinner mij speciaal de 1900 koperen luchters, ontstonden
op het bord van het theorielokaal van de school. Dda'r ook teekende Kromhout
met rake luchtige lijntjes den Koepel van Brunelesco, en hing hij de
208

schetsen in krijten waterverf op, die hij in Italië en in Frankrijk op studiereizen
maakte.
Kromhout doceerde kunstgeschiedenis, á batons rompus, aan kunstwerken
die hij uit eigen aanschouwing bende. Ook bij Kromhout moet ik aangevoeld
hebben dat anti-doctrinaire, het ontbreken van die uiterste leerstelligheid,
waarvan ik toen reeds overtuigd was afgekeerd. Men luisterde
met groote aandacht naar zijn zachte stem, waarvan hij zelf overigens
de uitwerking bende.
Jan Versluis, „van de boeltjes" doceerde wiskunde, speciaal perspectief
en beschrijvende meetkunde, zoo droog als dat nu eenmaal betaamde en
Dr. A. R. Cohen de anatomie, zoo smeuig als dat mogelijk was. Hij wist
van dit vak oneindig meer, en zijn lessen waren voor kunstenaars van meer
nut dan die van zijn collega Prof. Carl Dale aan de Rijks-Academie,
die gedurende zijn leeraarschap in anatomie er slechts zeer langzaam iets
van te weten (zwam.
Terugkomend op den directeur, zij opgemerkt dat wij hem niet alleen
waardeerden om zijn karikaturaal profiel dat zich zoo gemakkelijk op
schotten en muren liet neerkladden, maar vooral om de wijze waarop hij
methodologie doceerde. Als hij vertelde wie de eerste serie wandplaten voor
het teekenonderwijs in ons land ontwierpen, liet hij niet achterwege dat
Graat von Ueberfelt een gewezen officier was, en de heer Bing een houten
been had, of als hij het jaartal kwijt was waarop Zwier en Dansma's
prenten verschenen, dit wereldschokkende gebeuren in den tijd ophing
dat „onze Theo de kinkhoest had" ... .
Zou ik dit alles beschouwen van uit het retrospectieve fatalisme dat de
oudere Goethe erkende toen hij zijn levenslooi overzag, dan komt uit de
studiejaren van den jongen Luns een geheel van begaafdheden en aspiraties
boven, dat toen reeds wees naar het leeraarsambt. Aan lesgeven dacht hij,
niettegenstaande de voorbereiding van het middelbaar teekenexamen, in
het geheel niet. Noch de begeerte, noch de bereidheid een deel van den tijd
van de kunstbeoefening af te staan, leefde in hem.
Zou hij toen er aan gedacht hebben op den duur teekenlessen te gaan geven,
dan zou hij weinig nut gehad hebben van het voorbeeld van den teekenleeraar
der museumscholen, D. Huibers.
Te Munchen scheen deze in de jeugd goede figuurstudies te hebben ge
schilderd. En hoewel zijn werk later in den stroom van het binnenhuisschilderen
werd meegesleept, had hij omtrent het teekenen van een kop
Benige, wel elementaire, maar toch constructieve begrippen, die hij wel op
ons wist over te dragen, niettegenstaande een evident tekort aan uitdrukkingsvermogen.
14
zog

Hoe ontoereikend dat vermogen was bleek op een dag dat Huibers, die
gewoonlijk te veel leerlingen had om er aan te beginnen zich met hen te
bemoeien, mij eens alleen aantrof in het lokaal. Hij vond er toen de omstandigheden
naar om mij wat intensiever correctie te geven.
Gewoonlijk gaf hij met half verstaanbare zinnen en met dl te verstaanbare
inkrassing van een langen nagel in onze teelleningen, Benige steeds voorkomende
fouten aan: in de loop de gezichtdeelen te groot voor den schedel,
de details te ver behandeld tegenover de z.g. doode plekken tusschen oog,
neus en mond. Kon hij er verder niet uitkomen, dan sloot hij de onderrichting
met: „en daarom is Rafael zoo groot I" Dat hij hiermede wilde
zeggen, dat harmonie de hoogste eigenschap is die een kunstenaar in zijn
werk tot uitdrukking lion brengen, zou ik natuurlijk eerst heel veel later
begrijpen.
Maar zooals gezegd, dien morgen zou hij zich wat meer bunnen laten
gaan, ik was ook bij hem bekend als een studieus leerling, wiep zijn raad dus
wel besteed zou zijn. Die raad zou toen culmineeren in het nemen van een
voorbeeld aan een schilderij van .... Ja, den naam van den meester was
hij vergeten, en dat hij gezien had ....was het in een museum ? bij een
k unsthandelaar ? dat was hem ontgaan. En toen raakte hij blijkbaar zoo
in de war, dat hij verklaarde ook niet meer te weten wat het schilderij
voorstelde ....Maar dat deed er nu verder niet toe: „Neem da'a'r maar
een voorbeeld aan I"
Eens gaf mij, in een gelukkig oogenblik, Huibers een geslaagd beeld van de
Hollandsche kunstbegaafdheid, dat mij is bijgebleven. Hij wilde zeggen
dat de bedding der schilderkunst „zien en weergeven "is. Anderen hebben
dat vóór hem gedaan.
Als een Grieksch schrijver Zeuxis wil prijzen, vertelt hij van een schildering
van een korfdragende vrouw, waarvan de vruchten zóó reëel geschilderd
waren dat de duiven, toen het werk in de zon te drogen stond, er naar
pikten. In dit Grieksche verhaal is sprake van vrouwen en vruchten, van
de zon en van duiven.
Een Vlaamsche schrijver, die wil vaststellen dat Quinten Matrijs ter
werving van zijn bruid, van smid, schilder is geworden, brengt ons in het
slaapvertrek van Matrijs' aanstaanden schoonvader. De oude heer is nog
te bed, en Quinten, in het volle meesterschap van zijn beeldende schilderkunst,
schildert de pantoffels van den slapende voor diens bed. Als bij hef
opstaan de nog slaapdronken man zich de voeten besmeurd door dezen
in de geschilderde muilen te steken, geeft hij zich gewonnen voor de
k unde van den jongen Matrijs.
De strekking van het Grieksche en hef Vlaamsche verhaal is hetzelfde,
210

maar naar 's lands aard en zeden veranderden de elementen ; nu
gaat het over een slaapvertrek en pantoffels, over een schoonvader en
bloote voeten.
Hoe werd nu hetzelfde denkbeeld door den Hollandschen Huibers vertolkt
Hij haalt een gulden uit zijn zak, legt dien op de tafel: „als U dien gulden
niet op tafel zóó kunt schilderen dat ik dien in het voorbijgaan eraf wil
nemen, dan verstaat U uw vak niet, dan zijt gij geen schilder".
Te Athene, het vrije licht en de gulden zon, te Antwerpen de burgerlijke
intimiteit van een slaapvertrek, te Amsterdam gaat het over den gaven
gulden, — de Hollander denkt nu eenmaal in geld.
De studie aan de Rijks-Normaalschool voor teekenondertvijs en die aan
de Rijksschool voor kunstnijverheid was een goede propedeuse voor die
aan de Rijns-Academie, waar het onderwijs in de bijvakken op veel
minder hoog peil stond. De kunsthistorie werd gedoceerd door een
academische vermaardheid, maar zóó dat het een middel leek tegen
de meest hardnekkige slapeloosheid.
De hoogleeraar die met anatomieonderwijs belast was, 't werd reeds opgemerkt,
wist er weinig van, en zijn perspectiefonderwijs bleef zoo laag bij
den grond als op een ambachtsschool.
Maar het practisch onderwijs in teekenen en schilderen ging natuurlijk
verder en hooger, op dit oude instituut van honger kunstonderwijs.
Oud instituut
Haar oorsprong is te zoeken in de Confrerieën of Broederschappen van
k unstenaars in het midden der 17e eeuw, en vraagt U mij een datum, da
zou ik voorstellen 20 October 1653, toen in den St. Joris-Doelen een feesteljke
maaltijd werd aangericht om de stichting eener nieuwe „Broederschap
der schilderkunst" te vieren.
Toen aan het einde der achttiende eeuw de Fransche revolutie de kreet
slaakte „het ambacht is vrij", ontlaadde zich in de vreugde die dat allerwegen
verwekte, de ergernis, die de tyrannie der stervende gilden reeds
lang had verwekt. Met de kunstenaars en de gilden had hef nooit geboterd.
Men heeft nooit precies geweten, ook niet in de groote dagen der gilden,
rváár kunstenaars ondergebracht moesten worden : voor Dante aarzelde
men tusschen apothekers en notarissen, en in de zestiende eeuw weigerde
Jan van Scorel reeds bij herhaling zich bij het gilde der versvers aan te
sluiten. Als in 1648 de schilder Lebrun, onder Colbert, te Parijs de „Acade"mie
de peinture et de sculpture" sticht, dan is dit met de aperte bedoeling
de kunstenaars aan de dwingelandij der gilden te onttrekken.
Zooals ik reeds opmerkte, was het 5 jaar later dat te Amsterdam „Schilders,
211

Beelthouwers, Tekenaars en hunne begunstigers door bant van onderlinge
gemeenschap verknocht" bijeenkwam en om een nieuwe bond te stichten.
Die bond heeft het jaarfeest nog eens herhaald en wij danken hieraan
het gedicht „Broederschap der Schilderkunst" van Asselijn, en „Inwijdinge
der Schilderkunste" op Sint Lukasfeest, van Joost van den Vondel.
Maar den bond, die het oude Ambachts-verband moest vervangen, lukte
het toch niet te Amsterdam een „Oefen-schole" op te richten die, nu de
„Schilderwinkels" „geen volledige opleiding meer boden", op vrije avonden
gelegenheid gaf tot een ongerepte schoonheidsbeoefening voor schilders,
beeldhouwers, architecten en plaatsnijders, borduurders en glasschrijvers.
In andere plaatsen gelukte dit oprichten van teekenkamers en academies
wd, wij zagen dit bij voorbeeld te 's-Gravenha,e, maar te Amsterdam
zijn een paar schilders op eigen verantwoordelijkheid begonnen, wat elders
door de Confrerie wel aangevangen en voortgezet was. Volgens Wagenaar
openden Barend Graat, en vooral Gerard de Lairesse, in here huizen
de gelegenheid om naar academisch beginsel de teekenkunst te beoefenen.
Bij den dood dezer schilders, in 1709 en 1711, eindigde de werkzaamheid
dezer particuliere academies. Middelerwijl was in het jaar 1708 de beschikking
verkregen van Burgemeesteren over een vertrek boven het
„Corps de Garde" op de Leidsche poort, door Jan Wandelaar, teehenaar
en plaatsnijder van groote verdienste, en dààr werd dus de Stads-Academie
officieel gesticht. Toen echter Wandelaar naar Leiden verhuisde verliep
de zaak, niettegenstaande Bernard Picart, een ander graveur, alles deed
om de instelling boven de „Forte-gaarde", verbastering van „Corps de
Garde", in stand te houden. Men leest in de stukken van den tijd: „Door
onderlinge verdeeldheid, de een den ander niets willende toegeven, ... .
wierd de Academie gesloten".
Toen begon alles weer opnieuw, oefeningen in het atelier van een schilder,
in een gehuurde kamer, tot men na veel tobben zich weer vestigde in de
„korte gaarde". De zaak (zwam eerst „op pootera", toen in 1765 onder de
hoofddirectie van Burgemeester Jonas Witsen, kunstenaars als J. Buys,
C. Ploos van Amstel, A. Ziesenis en R. Vinkeles, de zaak der Stadsteekenacademie
konden behartigen in een zaal van het schoone en zoo
monumentale Raadhuis. Er kwamen ook modellen ter beschikking, in de
vorm van maquettes van bouw- en beeldhouwwerken, die de stad had laten
uitvoeren. Er werden ook „antieke beelden", d.w.z. afgietsels naar
Grieksch-Romeinsche statues, geschonken en aangekocht. Ook de verzameling
oude teekeningen en prenten werd weldra zoo belangrijk, dat in
1748 aan Jan van Dijk, door Burgemeesters het beheer over de „hunst-
Izamer" werd toevertrouwd.
212

Het is in dien tijd dat de Stads-Teekenacademie bloeide, wel te verstaan
ging het niet alleen over teerenen, want bij irgerrncfrrljj van
1768 werd den directeur het recht gegeven ook in schilderen en boetseeren
les te geven. Doch de naderende maatschappelijke beroeringen dreven
weldra de Stads-Teekenacademie uit het groote gebouw op den Dam,
naar een nederige behuizing aan de Raamstraat. Toen de storm geluwd
was en onze nationale onafhankelijkheid hersteld was, waren het niet de
stedelijke magistraten, maar de centrale landsregeering, die de zaak der
Academie opnam. Bij een besluit van den Souvereinen Vorst van 13 April
1817 werd ook het onderwijs in de schoone Dunsten geregeld, en werd de
Amsterdamsche Academie aangewezen om het honger kunstonderwiis te
dienen.
Veel tijd ging verloren aan het opstellen van reglement en instructies, die
op 8 Januari 1820 werden goedgekeurd. De schilders J. W. Pieneman,
J. A. Daiwaille en Jan Hulswit, de beeldhouwer P. J. Gabriël, de graveur
J. E. Marcus en de bouwmeester T. Suys, werden onder het oppertoezicht
van den Raad van Bestuur, wiens voorzitter de Burgemeester was, aangewezen
het onderwijs aan de Koninklijke Aacdemie van Beeldende
Kruisten te geven.
Eerst op 11 Januari 1822 kon de Academie met haar lessen aanvangen
op de bovenverdieping van de oude Beurs op den Vijgendam, het fraaie
gebouw van Hendrik de Keyser, dat echter voor het doel zeer ongeschikt
was. Van de 1140 leerlingen die zich hadden ingeschreven, konden er
slechts 262 worden geplaatst, een getal dat men door het uiterste overleg
tot 350 schijnt te hebben kunnen opvoeren.
Wij zullen U niet den geheelen lijdensweg van deze Kon. Academie schetsen,
hoe zij van de Beurs verhuisde naar het Oude Mannen- en Vrouwengasthuis.
Een rijksbezuiniging van 1851 bracht haar aan den rand van den
afgrond. Een legaat van C. J. Fodor van f 10.000 heeft haar van wissen
ondergang gered. Toen in 1853 Pieneman stierf en de beeldhouwer Louis
Roger de leiding kreeg, schijnt Arti et Amicitiae op het punt gestaan te
hebben een eigen Academie te stichten. Allerlei voorstellen tot verbetering
werden gedaan, van Nicolaas Pieneman, van J. W. Kaiser en van Tétar
van Elven in 1839, in 1860, in 1863. Tot eindelijk in 1870 een wetsontwerp
van Minister Fock, met groote meerderheid van stemmen door de
volksvertegenwoordiging aangenomen, de Kon. Academie veranderde in
de Rijksacademie van Beeldende 'Kunsten.
Een vijf tal hoogleeraren kreeg de verzorging van een breed werkplan in
handen, en onder den eersten directeur B. de Poorter werd, in 1875, het
gebouw aan de Stadhouderskade betrokken. Bij het optreden van den
213

Georg Rueter, teekening naar zijn in 1914, geschilderd portret van Aug. AIlebé, hoogleeraar van de
Rijks-Academie.
tweeden directeur, den voortreffelijhen genreschilder August Allebé,
begon in 1879 de bloeiperiode der instelling. Met groote persoonlijke toewijding
en bezieling heeft hij de Rijns-Academie bestuurd, en wees hij zijn
leerlengen, waarvan het meerondeel een roemvolle loopbaan wachtte, den
weg. Zoo nuttig rendement voor onze Hollandsche lunst als onder Prof.
214

Allebéheeft de Rijks-Academie tot heden niet meer kunnen geven, omdat zij
nooit mier dan in dien tijd was gericht naar de speciale Nederlandsche
schildersbegaafdheid, die nooit in het decoratief-monumentale, maar
steeds in het intiem-naturalistische gelegen heeft. Een zeer roemvol aandeel
had in dien tijd de Rijks-Academie in het schitterend reveil van de
Hollandsche schilderkunst, zich uitsprekend in de Haagsche en Amsterdamsche
school.
Jozef Israëls reeds was leerling van J. W. Pieneman in de dagen der
Kon. Academie, en in de dagen der Rijks-Academie, onder Allebé, werd het
gezien dat een meester als G. H. Breiteer nog eens de schilderklasse ging
bezoeken.
August Allebé is zeker de merkwaardigste kunstpaedagoog die Holland
heeftgehad, en die op al zijn leerlingen een onuitwischbaren indruk maakte.
Toen hij de Rijks-Academie dreef als een zaak, had zij een bloeiperiode
die sedert niet meer benaderd werd. Vrijgezel, was de Academie zijn huis
en zijn winkel, en was niets hem te veel als het de leerlingen of het onderwijs
betrof. Allebé leefde in een stage angst dat, indien de blikken der regeering
te veel zijn bant werden uitgetrokken, zij, zonal niet tot directe afschaffing
van een zoo nutteloos instituut zou overgaan, dan toch tot beknotting van
de aan zijn zorgen toevertrouwde instelling. Diezelfde angst bracht den
directeur der Rijks-Academie er toe een deel van het modellengeld zelf
te betalen, als de rekening hem hieraan wat groot begon te worden.
Uiterst bekwaam teekenaar, gevoelig en geestig romantisch schilder, had
hij zijn kunstenaarsloopbaan voor een groot deel prijs gegeven. Jong hoogleeraar
geworden, was hij vermoedelijk met zijn figuur in het deftige ambt
wat verlegen geweest, en toen schijnt hij zich een, door blazen afgewisseld,
spreken te hebben aangewend, dat later een tweede natuur was geworden
en die zijn conversatie, die reeds naar hef bizarre zweemde, nog opvallender
maakte.
Was hij als kunstenaar tot de romantische school te rekenen, als leeraar
was hij klassiek georienteerd, en hij corrigeerde ons als een discipel van
Ingres. Parijs en de Fransche school hadden zijn hart, en over beide sprak
hij met mij, sinds hij op mijn geboortebewijs gezien had dat ik in de Ville
Lumiére hef levenslicht zag.
Mijn eerste groote opdracht dankte ik aan Prof. Allebé, die mij had aangewezen
als een jonge schilder, in staat een plafond met figuren te schilderen
voor een rijlzgeworden paardenkoopman, die zich een dure villa aan den
Amstel had laten bouwen. Ik liet het ontwerp aan Allebé zien, hij was er
tevreden mede. Maar in ware bewondering geraakte hij toen ik hem
vertelde waarom ik de jaargetijden, en niet Apollo op den zonnewagen,
215

zooals ik eerst van plan was, als onderwerp genomen had. 1k meende
dat de paarden van den zonnegod nooit naar den zin van een gewezen
stalhouder zouden zijn uitgevallen, en die overigens in de leuze van dit
onderwerp reeds een allusie zou zien waarop hij niet gesteld was. „Wat
'n wijsheid I (blazen). Wat een menschenhennis (blazen) voor een zoo
jong man ! Veel ouder dan U had ik die nog niet, anders had ik mij
de vergeefsche reis naar Restaurant Riche gespaard, toen ik meende, dat de
eigenaar, mijnheer Vruchtmans, bijzonder gesteld zou zijn op 'n prachtige
studie van Jac. van Loog, een kalfskop op schotel".
De sterkste indruk uit mijn leerjaren behield ik aan den eersten avond, dat
ik de Rijks-Academie binnenkwam. Het binnenbomen van het groote
lokaal, waar de warmte van het ruischende gaslicht de hitte van de groote
kolomkachel nog kwam versterken, en waar voor het eerst in al de pracht
van een roze incarnaat een vrouwelijk naakt als een waar wonder voor
mijn Dogen stond, is mij steeds bijgebleven.
In mijne herinnering wint deze emotie het zelfs van het binnenkomen van
de S. Marco te Venetië of de Kathedraal te Amiens, van de confrontatie
met de „Entierro di tonde di Orgaz" te Toledo, of het eerstgehoorde aanzwellen
van het Kyrie uit Beethoven's Missa Solemnis.
't Spreekt wel van zelf, dat wij op de Rijps-Normaalschool er naar
haakten 's avonds op de Rijks-Academie naar levend model te teekenen.
Het werken naar gipsafgietsels van meesterwerken uit de groote perioden
der Europeesche lamst, ligt eigenlijk boven de brachten van den jongen
leerling. Slechts het stilstaan van het afgietsel maakt het als teekenobject
geschikt, in den tijd, dat de waarde van de studie naar de antieken even
ver boven de bevatting van den leerling ligt, als de kunst van den Griek
onbenaderbaar voor hem is.
De „koppen" die het dichtst kwamen bij het leven: eenl5de eeuwsche Florentijn
of een 18de eeuwsche Parijzenaar, hadden natuurlijk onze voorkeur,
maar teekenen naar het leven begrepen wij instinctmatig als arbeid, die ons
in de eerste plaats zou liggen. Indien mij toen zou zijn voorgehouden dat
ik ruim dertig jaren later, met hartstochtelijke overgave zou teekenen aan
een weergave van de marmeren sarcophaag voor de jonggestorven dochter
van Colleoni, door G. Antonio Amadeo voor de Kapel te Bergamo gehouwen,
zou ik dat voor onmogelijk hebben verklaard, zóó stond ons in de jeugd
het afgietsel tegen.
't Was een eerder „gevulde" groote jonge vrouw; Bart van Hove had
haar met het gevoel van den plasticus een eenvoudige stand gegeven. In
216

zijn onbeweeglijkheid gaf mij dat roze pralende vrouwenlijf, in waarheid
stralend en lichtgevend, een schok die ik religieus zou willen noemen. Al de
eerbied voor het wonder van het schoone, alle liefde voor wat met kunsten
verband hield, heeft mij bij het binnentreden van de avondteekenklasse der
Rijks-Academie toen doortrild. Van dien eersten indruk heb ik altijd
iets behouden, het naakt bleef mij heilig en de studie naar het naakt, die
ik ben blijven beoefenen, bleef ik steeds beschouwen als de toetssteen evenzeer
voor de religieus-artistieke ontroering, als voor het beeldend vermogen.
In 1904 kwam ik opnieuw met Prof.
@1f• 1.

in Holland beproefd een staatskunst in het leven te roepen, doch het is
immer op verlies voor onze kunst uitgeloopen. Noch onder Frederik
Hendrik, noch onder den Stadhouder-Koning Willem 111 was dit gelukt.
Niemand denkt er over, den vaardigen Bonthorst of de knappe Terwesten's
op een lijn te stellen met de stille burgerlijke kleine meesters van Holland,
die noch een maatschappelijke plaats, noch een maatschappelijke rol warm
toebedeeld, maar in wier werk, buiten-maatschappelijk, het beste en het
meest origineele van Holland leefde.
Hieraan wisten de vier jonge schilders, die in loge naar hun verzegelde
schets een schilderij gingen maken „Eliscr wekt het zoontje van de Sunamitische
vrouw ten leve" weinig of niets; zij zagen slecht de eerepenning
en het reisstipendium. Jan Sluijters kreeg beide welverdiend. Een jeugdige
begaafdheid, die spoedig tot het virtuoze zou uitgroeien, bracht, met
een sterk gevoel voor het eigentijdsche en actueele, dezen schilder immers
aan het hoofd van zijn schildersgeneratie.
Toen hij op vijftien jaar zich opmaakte zijn studie te beginnen aan de
Rijks-Normaalschool voo r tee kenonderivijs,
was hij reeds een handig
teekenaar. Een sensatieblaadje,
naar Amerikaansch voorbeeld, op
rose papier gedrukt „Het Politienieuws",
gaf we e ij s een misdadigersscene
inliet licht, van den
jongen Sluijters, die deze zelf
op steen teelende. Zijn visueel
geheugen, zijn voorstellingsvermogen
en zijn technische vaardigheid,
stelden hem hiertoe in staat op
een leeftijd, waarop vele andere
schilders nog kinderteekeningen
maken. 't Werd een boeiend
schouwspel, de ontwikkeling van
het talent van Sluijters te volgen,
die na twee jaar de „Prix" liet
vallen, toen deze hem niets meer
te brengen had.
Bij ons vond de Prijs-van-Romewinnaar,
terug van zijn studie,
Jan Sluijters, prent !behoorende bij het geillustreerd
Politienieuws van 12 Oct.1899. (zeer verkleind).
218
niet als in Frankrijk een „gespreid
bed", maar eerder het

tegendeel. In ieder geval meende de regeermg, na zoon geweldige
verspilling van rijksgelden (ongeveer twee duizend gulden per jaar) van
den delinquent geheel af te zijn. Menig prijswinnaar is uit het buitenland
in het vaderland weergekeerd, met een voortijdig gebroken carriére. Hij
stond er al te vaak bloot aan alle boosaardigheden van de kritiek. Niet
aldus Jan Sluyters; hij kwam op vijf en twintig jaar, niet zonder vrienden
en relaties en met een goed gezinden avant-garde pers, in Holland terug.
219

220
W. A. van Konijnenburg, penteekening.

foode4

Prof. N. van der Waay, penteekening uit 1891. In het huis van Alma Tadema.
222

III,
LONDEN, een bezoek aan het atelier van Alma Tadema. „De Vlinders"
van Thijs Maris bij van Wisselingh te Amsterdam.
oor mijn vader was het een bijzonder genoegen zijn oudsten
zoon op 16 jaar mee te nemen op een reisje naar Londen, om hem
de stad te tonnen waar hijzelf als jonge man een aantal jaren gewerkt had.
Natuurlijk werden de National Gallery en de andere musea in de eerste
plaats bezocht. Maar een beozek aan het atelier van Alma Tadema stond
ook op het programma. Als antwoord op een briefje van Bart van Hove,
had mijn vader in zijn hotel in de Inns of Court, een vriendelijk briefje
gekregen van den Engelsch geworden Nederlander.
Sir Lawrence had in dankbaarheid voor het in Engeland behaalde succes
deze stap ondernomen. Als wij er nu aan denken wat Tadema in Holland
had verlaten en wat hij in Engeland vond, dan hebben wij de verklaring
voor dien stap.
Wij noemden reeds den naam van Paul Tetar van Elven, als een der
laatsten die het historieschilderen beoefenden. Een van mijn voorgangers aan
de Technische Hoogeschool te Delft (die toen nog geen hoogeschool was) , moet
hij vaak diep melancholisch gestemd zijn geweest. Ili werd daarvan overtuigd,
toen ik 'n veertigtal jaren later curator werd van de „Stichting Paul
Tetar van Elven", die financieel veel moeite heeft het huis van den schilder,
als een klein instructief museum in stand te houden.
Tetar van Elven had te Antwerpen, Parijs en Dresden gestudeerd en had
de meesters gecopiëerd in smaakvolle Kleine schilderijtjes.
In zijn schetsboekjes maakte hij aardige waterverfnotities, als hij in Valhenburg
of Vaassen, in Gulpen of Bochum volkomen argeloos naar de natuur
werkte. Als hij met potlood of houtskool een meisje aan de piano of bij
den schoorsteen schetste, bereikte hij een „Camera Obscura" stemming die
oneindig beter te waardeenen is dan zijn groote schilderij „de Droom van
Dido", 'n leeg, 'n hol, maar opgeblazen werk, dat met kunst niet veel
heeft uit te staan. Dat hij als historieschilder ver beneden zijn eigen verwachtingen
bleef, is een van die drama's die in kunstenaarslevens zooveel
voorkomen, en die A. L. H. Obreen schrijven deed: „een dichter zou een
223

224
Picter de Josselin de Jong, portretkrabbel naar Charles Rochussen.

allade Runnen maken ter eere van Tetar van Elven, als laatste historieschilder
op de bouwvallen der Romantische school". Men krijgt juist uit
een geschrif t van Obreen over Tetar, een denkbeeld van het huisbakken milieu
waarin de kunstenaar in dien tijd leefde: „Eens had Tetar zich uitgesloofd
een portefeuille vol mooie teekeningen gereed te leggen voor heeren en
dames, die hij te gast had. Een van die aquarellen stelde een badende
vrouw voor, die bij hem in hooge eer stond om de gratie van haar lijnen.
Maar hij verbleekte toen hij een der rijke burgeressen, vrouw van een
boterhandelaar, half hard tot haar buren hoorde zeggen: Ik zou niet graag
housen willen breien voor die dikke beerven I En Obreen voegt er aan toe:
Die man moet in zijn binnenste veel geleden hebben".
Als gij het duffe luchtje uit het een en ander geroken hebt, werpt dan den
eersten steen naar Alma Tadema 1
MaarCharles Rochussenbieefdantochini-Jolland! Ja, en lui
vond er voor zijn onuitputtelijke arbeidslust het terrein der illustratie. Hij
werd immers de Benige verluchter van formaat in de tweede helft der eeuw.
Hij werd als historieschilder dien bant wel opgedrongen. Willem 11, die
misschien in navolging van Louis Philippe in Frankrijk, en onder invloed
van de Pieneman's en Kruseman's, een historische galerij had kunnen
aanleggen, liet dit initiatief over aan den Amsterdamschen verzamelaar
Voss, die er natuurlijk niet aan lion denken iets te ondernemen als de z.g.
Galerie des batailles te Versailles, waar Baron Gros en Eugene Delacroix,
en ook de Vemets in wandschilderingen het historische genre ontvouwden,
met de bracht der romantische overtuiging.
De overblijfselen van de z.g. historische galerij van Voss, die lang in het
Stedelijk Museum te Amsterdam te zien waren, bestonden uit paneeltjes
die de vaderlandsche geschiedenis uitbeelden, en waaronder een nauwelijks
geoefend schilderloog de kleine tafereeltjes van Alma Tadema, Charles
Rochussen en August Allebé direct onderscheidde. De andere kleine
schilderijtjes zijn, om te beginnen, niet goed genoeg geschilderd, maar zij
derven te veel monumentaal gevoel in de compositie om zelfs maar
behoorlijke illustraties te zijn. Bij alle losheid in voordracht hebben
Rochussen's composities vaak iets monumentaals, dat ze tot schoone verluchtingen
stempelt.
't Is heel jammer dat Rochussen in zijn kwaliteit van illustrator te lijden
had onder de primitieve reproductietechniek dier dagen. De autotypie
was wel in zijn latere levensjaren in opkomst, maar te veel is zijn werk
afhankelijk geweest van de Kundigheid der laatste houtgraveurs. De Dunde
dezer grafici was wel groot. Dennen wij slechts aan het atelier dat Gustave
Doréwist op te bouwen en aan het resultaat dat zijn houtgraveurs bereikten.'
15 225

Rochussen had zulke meester-werklieden niet tot zijn beschikking, maar
ook: hij teekende niet als Doré naar deze reproductietechniek toe. Zijn
eigenlijk materiaal was de waterverf die hij met de volle virtuositeit van
een Bosboom hanteerde. De liniaire omzetting van Rochussen's werk
ontnam er het luchtig sierlijke aan, waarin het uitblonk.
Na den vroegen dood van zijn eersten leermeester, den talentvollen romantischen
Nuyen, ]Zwam hij op het atelier van Waldorp. Rochussen bleef ook
later in olieverf schilderen, en op de wijze van den zeventiende-eeuwschen
Adriaan van de Velde, heeft hij menig schilderij van conf raters met figuurtjes
gestoffeerd. Zagen wij niet onlangs een boschgezicht van Hanedoes, waar
aan den beeldrand een elegant en fleurig pic-nic gezelschap door Rochussen
geschilderd werd Op een heidegezicht van Hoppenbrouwersgallopeerteen
jachtstoet van Rochussen, die in zoon onderwerp uitmuntte, mede omdat
hij paarden voortreffelijk uitbeeldde.
Hij was archeoloog genoeg om zijn figuurtjes de costuums hunner dagen
te geven, en ten volle figuurteekenaar om ze, in die bleeding en uitrusting,
natuurlijk in beweging te zetten.
't Waren de vroege dagen van het waterverfschilderen die Rochussen meemaakte.
Monochroom (in an kleur) gewasschen in sepia of spijkerinkt, zijn
ons van de zeventiende-eeuwsche meesters teelleningen bij honderden
gebleven, maar eigenlijk is Adriaen van Ostade de Benige onder hen die
veelkleurige waterverfteekeningen maakte, of beter, die zijn penteekeningen
opwerkte met het penseel en met meerdere waterkleuren. In de achttiende
eeuw zijn het ten onzent Cornelis Troost en Dirk Langendijk die met
waterverf gekleurde penteekeningen maakten. In het laatst van die eeuw
komt het aquarelleeren, zooals de Haagsche meesters het begrepen, in zwang
in Engeland. Thomas Girtin en Joseph Turner zijn de eersten die landschappen
teekenen met louter waterverf, waarin de licht- en de schaduwpartijen
worden te voorschijn geroepen, deels door het uitsparen van het
witte papier, deels door het laten doorschijnen van de Bene fleur door de
andere. Dit dunne en ijle, dit lichte en zachtvloeiende aanzien, was wel
bitonder geëigend om de fijne tonen van grijs en blauwgrijs en grauw,
die alle omtrekken der voorwerpen in elkander doen vloeien in het landschap
in Zuid-Engeland en in Nederland, uit te beelden.
Op den duur zal het aquarelleeren in Holland, b.v. van een AlbertNeuhuys,
schilderen worden, bij Rochussen echter blijft het nog teekenen. De waterverf
was het medium, bij uitstek geschikt, om zijn fantasie onbelemmerd tot
uitdrukking te brengen. Teekenaar van bewegende figuurtjes, is Rochussen
als een Jan Luyken aan het einde der zeventiende eeuw, wiens fantasie hij
evenaardt en wiens vruchtbaarheid hij nabij komt.
226

Hij strooide ze wel kwistig rond, en legio zijn de schetsen en schetsjes met
composities uit alle tijden der historie die, waren zij met al haar charme
gereproduceerd, wereldvermaardheid hadden kruinen verkrijgen.
Dit was echter wel het laatste waar de gulle en bescheiden kunstenaar zich
zorg over maakte. Hij had in den lande een gerespecteerde positie, en
vrienden alom die bij gedenkdagen zijn geaquarelleerde groetenissen
kregen, zooals de grootouders mijner vrouw, die op hun vijf-en-twintig
jarigen trouwdag een toepasselijk waterverfteekeningetje ontvingen, waar
ik vaak naar zit te kijken ... .
't Is juist iets wereldveroverends dat in den jongen Alma Tadema gezeten
moet hebben, toen hij als zestienjarige van Leeuwarden naar Antwerpen
trok, waar hij onder Wappers en de Keyzer, maar vooral onder Leys
zich schoolde. Hij heeft zich toen, misschien niet geheel bewust, maar
daarom niet minder beslist, afgewend van het Hollandsche. Hij had daar
in Friesland, waar hij als zoon van een notaris te bronrijp geboren was,
met den ouderen Bisschop, een van de eigenlijke Hollanders, afwijkend
standpunt, ingenomen. Bij Tadema zou zich de verwijdering steeds sterker
doen gevoelen. Niet naar de impressie, maar naar de omstandige omschrijving
zou zich zijn trant ontwikkelen, niet naar het intiem-naturalistische
maar naar het monumentaal-gestyleerde ging toen reeds zijn begeerte uit.
Toen Hendrik Leys zijn befaamde archaïseerende frescos in Antwerpens'
raadhuis schilderde, was Tadema een zijner helpers. Wie weet wat Alma
Tadema op den wand had kannen schrijven, indien hij daar lust toe had
gevoeld. Hij zelf schijnt verklaard te hebben dat hij juist het schilderijen
maken van Leys had geleerd, maar heel zeker heeft vooral ook de
archeoloog in Leys hem gepakt, terwijl kennismaking en omgang in een
bring van te Antwerpen wonende Duitschers, die de geschiedenis, vooral
het tijdperk der oude Germanen bestudeerde, invloed op hem had. In
dit verband las hij vooral de geschriften van Augustin Thierry.
Het eerste werk waar Tadema naam mee maakte was „De opvoeding van
de Kinderen van Clovis", dat door een gravure van Arti et Amicitiae
ruime verspreiding vond. Door die prent hangt nog aan den wand van
menige logeerhamer, Tadema's werk van 1861. Weinig werken van Alma
Tadema bleven in Nederland of lavamen er heen. In Dordt hangt de
„Fortunafus", in het Rijksmuseum een tweetal werken met oud-Egyptische
onderwerpen. De Fredegonde en Praetextatus werd bij ons goed gekend,
omdat het als bruikleen jaren in het Stedelijk Museum te Amsterdam hing.
„De pottenbakker", een van de drie fragmenten waarin Tadema een
al te groot schilderij: „Keizer Marcus Aurelius in den winkel van
227

den pottenbakker" sneed, hield in 1939 op de eeuwtentoonstelling van
Anti Tadema's roem hoog.
Dat die roem zou tanen direct na zijn dood, zelfs in Engeland dat zijn
huist zoo warmhartig steunde, daaraan dacht noch de vader, noch het zoontje
die het vriendelijke briefje, tot bezoek aan 's meesters' atelier, ontvingen.
Zoo gingen wij dan, mijn vader en ik, op naar St. Johns Wood, London
N.E., naar Tadema's befaamde atelier, waarvan ik wist dat het in Romeinschen
stijl was gebouwd en versierd. Hoewel ik mij dat nu niet meer precies
Ilan herinneren, moet ik 't toch wel 'n beetje „eng" gevonden hebben, toen
mijn vader den saterkop-klopper op de deur van de villawoning van
den beroemden schilder liet vallen.
Zoon mooi, rijk huis had ik nog niet gezien. Niets van de artistieke slordigheden
van de echte Hollandsche schilderswoning van dien tijd; in uiterste
verzorging was alles in postbaar materiaal tot stand gekomen, terwijl instede
van het half duister waarin „de gezellige hoefjes" van het Hollandsche
atelier gedompeld waren, hier alles baadde in vol, hel light. Onder een
pergola, door vestibules en een vestiaire als een paleis, langs sober maar
rijkversierde gangen en trappen, bereikten wij het ruime gewelfde atelier
waarover de koepelzoldering in matzilver, mij danig imponeerde. Mijn
vader, die een onbegrensde vereering voor Tadema had, groeide er in dat
zijn eigenwijs jongetje hier niet van terug had 1
Alles imponeerde mij, de paneeltjes met composities van de eerste Engelsche
schilders, vrienden van Sir Alma Tadema, geincrusteerd in den gebogen
wand van de abside, de fijngeslepen albasten platen die de ramen dichtten,
maar translucide, doorlichtend waren, de rustbank met dierenvellen, de
vermaarde vleugelpiano in J3yzantynschen stijl van Fox, de pauw in den
schoorsteen die de vorm had van een Etruskisch graf, de ineengestrengelde
naamletters van den meester in de vloertegels, alles imponeerde mij, maar
niet het minst het Kleine eenvoudige heertje, dat temidden van die pracht,
om te zien, een echte Hollander gebleven was.
Was het de brief van Bart van Hove die hem zoo vriendelijk gemaakt
had, die hem zich zooveel moeite deed geven ? Was het voor den wellevenden
vader, of was het toch voor den langen eigengereiden slungel die een aankomend
schildertje was, dat hij nagenoeg zijn heele woning doorliep,
de oud-hollandsche vertrekken toonde waar Lady Laura Alma Tadema,
een goede schilderes, leerlinge van haar man, werkte en bezoekers ontving ?
Het deed Tadema kennelijk genoegen dat ik bijna alle voorwerpen stilistisch
pon thuis brengen, en in de deur van de biljarthamer een reliek uit een
Egyptisch graf herlende.
228

Toen begon hij van zijn reis naar Egypte te vertellen, die hid op
uitnoodiging van den grooten waterbouwkundigen aannemer Sir folie
Aird ondernomen had.
Toen, in 1898, werd de stuwdam te Assouan, die door het opnieuw bevaarbaar
maken van den Nijl nieuwe welvaart aan Egypte zou brengen, ingewijd.
Natuurlijn waren de feestelijkheden niet te vergelijken met die van 1869,
toen op 17 November het Suezkanaal werd geopend, en waarvan de op
bestelling van den Khedive door Verdi geschreven opera Aida in de kunst
de herinnering vasthield, maar Tadema maakte een schilderij.
Terug in het atelier toonde de meester het werk dat hij als dankbare
gast zijn gastheer zou aanbieden: een grootsch Egyptisch paleis, waar het
kindje in het „biezen mandje" gevonden, de koningsdochter wordt nagedragen;
en dan héél hoog tusschen de Kolommen een plein lichtend streepje,
dat den Nijl in het geheugen riep. Waar hij geen landschap- en zeker
geen rivierschilder was, had hij zich op deze elegante en ingenieuze
manier, van zijn dankbaarheid tegenover den firmant van John Aird and
Son gekweten.
't Meeste succes verwierf Alma Tadema met zijn Grieksch-Romeinsche
onderwerpen, vooral als hij Romeinsche vrouwen de schoonheid gaf van
de beste specimina van het Angelsaksische ras. Zoon werk stond „aangelegd"
op den ezel. 't Woord „aangelegd" is minder juist gekozen, vooreen
teekening getrokken met e'en streng en dun lijntje op een wit geplamuurd
paneel, terwijl een paar figuren en Benige architectonische details quasi
voltooid geschilderd waren. Hieruit reeds was te zien hoe ver Alma Tadema
het impressionnisme gebleven was, en van hoe vast en onveranderlijk palet
hij in die dagen schilderde. 't Betrof een „Gezicht in het Circus Maximus"
vanuit de keizerlijke loge. De zuilen van porfier en brons van de overhuiving
der loge waren geschilderd, en Tadema wees ons het zeer Kleine
plastische model van zoon zuil en basement in de bewuste materialen,
waarnaar hij gewerkt had. Naast een dezer zuilen stond een jonge vrouw
zooals de „English speaking world", en eigenlijk de heele wereld, gaarne
ziet. Als alles bij dit bezoek imponeerde mij ook dit, maar dat ik het
werkelijk schoon vond, geloof ik niet. ik deelde, meegesleept in den
machtigen stroom van het impressionnisme, ook de vooroordeelen van
deze beweging, die bij Tadema's dood zóó machtig was dat zijn oeuvre
als in een diepe put der vergetelheid wegviel. Bij zijn leven te veel geprezen,
kwam later de natuurlijke terugslag.
Ik herlas dezer dagen het stuk meesleepend proza, waarin van Deyssel
Alma Tadema hoont, Thys Maris ter eere. Onze eerbied voor de literaire
229

prestatie is niet verminderd, maar de tegenstelling tusschen de twee aan
Londen verloren Nederlanders is wel zeer geforceerd, en het aesthetisch
oordeel reeds na verouderd.
Tadema is historieschilder, en een het impressionnisme niet meer volledig
toegewijd geslacht ziet zijn verdiensten duidelijker, dan van Deyssel's
generatie dat vermocht. Marts is natuurlijk geen schilder van historie, maar
is een schilder van sprookjes. De historieschilder tracht alles een waar,
in ieder geval waarschijnlijk, accent te geven, een sprookjesschilder als
Thys tracht juist alles zoo irreëel mogelijk te maken, en' t is duidelijk dat
dit ad absurdum voortgezette streven, hem buiten de schilderkunst moest
brengen.
Nemen wij aan dat Alma Tadema zich op den duur zoo met „de wereld"
vereenzelvigd had, dat hij die wereld slechts in vleitaal lion toespreken,
daar is het evenmin twijfelachtig dat ThijsMaris, misanthroop en menschenschuw,
zich van de wereld zoo had teruggetrokken, dat hij haar op den duur
niets meer verstaanbaars te zeggen had. Toen, als bij „de Vlinders", sproke
en werkelijkheid vervlochten waren, en toen hij ons bracht in een andere
doch mogelijke wereld, met al de middelen van fleuren toon die zijn palet
te bieden had, was Thys een schilder van de beteekenis van zijn broeders,
maar al het snobisme eener aesthetiseerende wereld, zal het vorm- en kleurboze
werk der laatste jaren niet binnen de schilderkunst hunnen houden.
Pr of. Gerard Brom ziet het juist, als hij in dit verband schrijft: „dat hij de
geniale zou zijn onder de Narissen, vormt wel een legende van dwepend
bijgeloof, waarmee 't m.i. eindelijk tijd wordt te breken".
Toch had hij in de jeugd den ouderen broeder Jacob geimponeerd en den
jongeren Willem zijn invloed doen gevoelen. Op zestien jaar gaat hij met
Jacob naar Antwerpen. Als hij een en twintig jaar oud is reist hij naar
Zwitserland, en op den tocht er heen gaat de wereld der Duitsche romantici
voor hem open en is zijn bewondering voor Alfred Rethel grooter dan die
voor Legs te Antwerpen. Freiburg en Lausanne inspireeren hem tot den
schooner „Doopgang" en het prachtige achterbuurtje bekend onder den
naam „De Waschdag", het postbaar bezit van den heer H. E. ten Cate.
In 1860 is hij in den Haag terug en ontwikkelt hij zijn indrukken. Maar
in de afgewendde blikken der jonge vrouwen aan het spinrokken of voor
het keukenfornuis, is de steeds verder gaande afgewendheid van den schilder
van de werkelijkheid reeds te bevroeden. Als hij de werkelijkheid met een
stille en niet aan te wijzen romantischen toover overhuift, maakt hij van
een stadsrand met molens iets even monumentaals als Jacob, maar met
een geestelijk element erin dat de natuur bezielt, en juist daarom zoo
volledig aangrijpend is. Dit werk, geïnspireerd op de vier windmolens die
230

dicht bij de ouderlijke woning bid de Loosduinsche brag stonden, is geteekend
M.M. '71, het jaar dat Matthijs zich te Parijs onder het vaandel
der Commune schaarde. In dit zelfde jaar vereenzelvigt hij zich met den
kleinen man in zwarte kleeding, die over de grachtleuning hangt om een
schip te volgen dat zich door een sluisje wringt, op het z.g. „Souvenir
d'Amsterdam", dat hij droomend, voor een prentbriefkaart van een houten
ophaalbrug, schilderde. Alleen voor het bijna arrogante Kleine zelfportret
k unnen wij ons dezen droomschilder voorstellen met het geweer van den
Communard in de hand.
Te Londen, waar hij in 1877 op aanraden van bevriende kunsthandelaren
heengaat, om er tot zijn dood op 17 Aug. 1917 te wonen, wordt het evenwicht
tusschen droom en daad, sproke en historie, waan en werkelijkheid
steeds meer verstoord. Maar in evenwicht hebben deze elementen onder
Thijs Maris' handen een kunst gegeven van zeer hoog gehalte.
In de oude zaak van Wisselingh te Amsterdam op het Spui, op den hoek
van het straatje naast het Maagdenhuis, is Thijs Maris' schilderij „de
Vlinders" forten tijd te zien geweest; 't was een groote en edele sensatie.
Als jongen stond ik er voor als aan den grond genageld, en den indruk die
het roodblonde hind op den blonden duingrond maakte is onuitwischbaar
gebleven.
Met een enkel bloemetje is de duingrond een toovertuin, door wat parelen
in het haar is het meisje een prinsesje geworden. Een natuurlijke fleur
werd, door de harmonie van een blond palet, bovenaardsch. Hier greep,
met geen andere middelen dan die der natuur, de kunstenaar ons in het
hart, hier wist hij in het schouwspel der natuur iets te accentueeren en te
elimineeren, dat ons droomvermogen bij dag aanzet.
Er bestaat een stuk waarop een jonger meisje, ten halve lijve geschilderd,
eveneens van vlinders omfladderd, in zandgrond neerligt, dat ik slechts
uit de fotografie hen, maar dat mij na mogelijk nog schooner lijkt dan
de schilderij die mij als jongen overrompelde.
Jacob en Willem Marls bleven met de beide voeten geplant in de Hollandsche
Klei, de middelste der drie gebroeders ging eenzaam een weg die hem
leidde naar de groote en drukke wereldstad, waarheen Tadema, met geheel
tegenovergestelde bedoeling, eveneens heentrok. De laatste vond er wereldschen
omgang en het gerucht van den roem, de eerste bijna volstrekte eenzaamheid
en de stille hulde van gelijkgezinden; beiden sterven met hun
gedachten ver van het vaderland.
Het heengaan van Thijs Maris is tenslotte even natuurlijk als het vertrek
van Alma Tadema; noch het een, noch hef ander valt achteraf te betreuren.
231

Prof. J. H. Jurres. Het lijk van Richard III gevonden door zijn heraut.
Het Hollandsche realisme was weer onbeperkt vaardig over een generatie
van sterke schilders, die, met behoud van hun persoonlijkheid, in schoolverband
optraden. Noch de historie, noch de sproke was hun doelwit. Zij
Kenden de Fransche boutade: „être un oeil, riep qu'un oeil".
Zij zouden in ieder geval de Dogen wijd openhouden, hoogstens de oogleden
wat knijpen, om den schijn der wereld grouter en eenvoudiger te maken,
maar ze te sluiten, om achter die gesloten oogleden de historie of de
sproke te zien, was wel het laatste waartoe zij zich opmaakten.
Heeft het schilderen van historie en sproke geen toekomst meer ? De oppervlakkige
beschouwer zou het bunnen veronderstellen. Op onze tentoonstellingen
zijn de doeken waarin geschiedenis en legende het onderwerp
vormen, uiterst zeldzaam. Een belangrijke prijs als die van het „fonds
Paul Tetar van Elven" is, als gevolg van de afgekeerdheid van de jonge
generatie, in de laatste jaren niet meer uitgekeerd bunnen worden. Zij die
echter weten hoe snel en radicaal het in deze zaken lean omslaan, en zij
die beseffen dat de weg van den geringsten weerstand in vermoeide tijden
ook de sterkeren verlokt, zijn geneigd zich minder positief uit te laten.
't Is merkwaardig dat het weer twee Friezen, als Bisschop en Tadema,
twee Leeuwarders: J. H. J u r r e s en G. Westermaan zijn, die in
vaak zeer omvangrijke doeken historie en sproke schilderen. De latere
232

G. Westermann. „Graaf Adolf is gebleven in Friesland in den slag".
hoogleeraar aan de Rijks-Academie had reeds jong een illustratief talent
als een Rochussen, met Wien hij ook de liefde voor — en de studie van —
het paard gemeen had. Meteen vaardigheid in het olieverfschilderen van de
soort van een Delacroix, had hij ook diens belangstelling in literatuur,
waaraan immers de Fransche meester, op één enkele uitzondering (de z.g.
„Barricade" of „la Liberté guidant le people") na, de onderwerpen van zijn
schilderingen ontleende.
De Bijbel vooral, maar daarnaast de werken van Shakespeare en Cervantes,
van Beaumarchais en Flaubert, bieden Jurres hun stof voor uiterst
schilderachtige composities, waarin figuur- en dienstudie samenkomen in
feestelijke verve.
Zonder een streep te wijken en met indrukwekkende overtuiging, vervolgde
hij zijn reeds vroeg gevonden weg. Zijn „losse hand" zou hem tot decoratief
sierden van groote wandvlakken bestemd hebben, indien niet een hoogst
onvruchtbaar misverstand (waarop later teruggekomen wordt) dit wandschilderen
juist voor talenten als Juryes gesloten hield. Op de wereldtentoonstelling
te Neus-York in 1939, vond hij eindelijk, en als door een
toeval, gelegenheid te toongin wat hts waard was.
Met minder gemak, maar met evengroote vasthoudendheid, blijft ook
Westermann zijn genre trouw.
Een vorstelijke karos met zes paarden bespannen, eene door duiven
233

omfladderde amazone, zijn onderwerpen die ver afliggen van „nieuwe
zakelijkheid", maar die oude gevoelens, in telkens nieuwe menschen,
vermogen te treffen als zij met schildersmiddelen verwezenlijkt worden.
Meer sprookjes- dan historieschilder, hebben de beste onder Westermann's
werken een decoratieve bedoeling die echter volkomen picturaal blijft.
Als Jurres houdt ook hij de lamp brandend van een genre dat eerder
voor „hooge en verre nagedachten", voor fantasie, openstaat, zonder in
sur-realistischen waanzin weg te zinken.
Een terrein waar, voor de studie en den zin voor historie, plaats bleef,
is de versiering van openbare bouwwerken, door den schilder die voor den
steepen of glazen wand werkt, of voor figurale tapijten ontwerpen teelcent.
234
W. A. van Konijnenburg, penteekening.

In zijn „Amsterdamsche Mirakelprocessie" is D e r k i n d e ren een
historieschilder van groote beteekenis. Als Rol a n d H o 1 s t de silhouetten
van de groote filosofen van het recht laat uitdiepen in den marmeren
wand van de groote zaal van den Hooggin Raad der Nederlanden, dan
grijpt hij in de geschiedenis terug, voor zijn versierend didactisch streven.
In den kooromgang van de Nieuwe Kerk te Delft, het pantheon der
Oranjes, toont W. A. v an Konijnenburg zich een meester, die in
de ontwerpen der gebrandschilderde vensters, onze geschiedenis op grootsche
wijze vertolkt. Hij is dit niet minder in zijn „Zacharias", en in de
prachtige teekeningen, waarin hij op eclectische wijze het verleden vertolkt,
doch met zooveel zin voor het lenen, dat hij gewoonlijk het anchea
logische overwint.
Een groot beeldend vermogen, dat van speelsche vaardigheid tot strakke
leerstelligheid Ilan gaan, en een uitzonderlijk fijne smaak, in dienst van
een hooggestemd idealisme, geven zoowel de figuur van den in 1868
geboren meester, als diens zin voor het historische, een bijzondere plaats
in onze kunst. Maar noch de strakheid zijner portretten, noch de vastheid
van vele zijner composities, mogen er ons van onthouden in van Konijnenburg
toch een scherp en nauwgezet waarnemer van de werkelijkheid, en
een der natuur onderworpen Nederlandsch talent, te onderkennen.
Als hei in de bedoeling ligt hei speciale talent van den Hollandschen
schilder, en deft bijzonderen aard van het Nederlandsch schilderen, scherp
in het licht te stellen, dan wil ik mij er niet aan blootstellen misverstaan
te worden. Bedoeld wordt allerminst voor de vaderlandsche schilderwereld
een bedompt slop, waar het vrije licht van alle hemelstreken
niet zou mogen doordringen.
Alles wat er buiten onze grenzen in de schilderkunst gebeurt, en alles
wat anders geaarde kunstenaars dan de Nederlandsche zoeken en vinden,
is ook voor ons van belang, voor een behoorlijke air-conditioning. De
studie der historie en de vertolking van groote gebeurtenissen uit het
verleden, zijn, als luchtverversching van een atmosfeer die al te rustig,
al te loom zou Dunnen worden, te waardeenen; zij kunnen mede helpen
spanning en beweging te houden in onze schilderkunst.
235

236
2__
W. A. van Konijnenburg, ruiters.
---7

&xirC& JC&OOJ a

238
Jozef Israéls, de schaapherder.

Iv.
DE JIAAGSCHE SCHOOL. De vlijt van een toegewijde,
maar opgeofferde generatie, brengt bij een volgend
geslacht bloem en vrucht.
e instelling van „de commissie voor het toekennen van
koninklijke subsidie voor jeugdige figuurschilders", behoort
tot de vele gelukkige initiatieven, door Koning Willem III genomen.
Niet lang geleden kwam Arti et Amicitiae in het bezit van in het Fransch
gestelde brieven van dezen vorst aan zijn vriend, den portretschilder
Nicolaas Pieneman. Uit deze jeugdbrieven van den koning bleek zoo
overvloedig diens warme belangstelling voor de kunsten en diens toegenegen
vriendschap voor kunstenaars, dat men den inhoud ervan verspreid zou
wenschen, teneinde ze ten goede te doen komen aan de reputatie van dezen
nog vaak onderschatten Oranje.
Toen ik een jongen van twintig was had de genoemde commissie tot secretaris
den schilder Louis Apol. Louis Apol behoorde, als een der laatsten, tot dat
groote geslacht van Hollandsche schilders, die een vertolking gegeven hebben
van het landschap, zooals de breede massa van ons kunstlievend volk hei
zag. Den schilder van het „bruggetje van Apol", de naam waaronder de
„Winterdag in het Haagsche Bosch" vermaardheid verwierf, werd hulde
gebracht met 'n eenstemmigheid, die in onzen gespleten tijd niet meer
voorkomt. Hij verkreeg een populariteit van goeden huize, te benijden
door een geslacht als het onze, dat zich al te vaak reeds tevreden toont
met de waardeering van een kunstcôterk. Tot Apol richtte ik, na vele
verscheurde Kladjes, een schrijven en naar zijn adres zond ik mijn werk
ter beoordeeling, in de hoop pensionnaire van H.M. te worden, want de
Koningin-Moeder had deze steun aan jonge Kunstenaars voortgezet.
In de vreugde over het bericht van welslagen dat Bart van Hove, lid van
de commissie, bracht, had ik er aanvankelijk niet op gelet dat van Hove
er bij verteld had dat in de commissie Willem Marls had tegengestemd.
Wat later informeerde ik bij van Hove waarom Willem Marls mij zijn
stem had onthouden. „Hij vond dat je werk niet genoeg direct vanuit de
natuur inspiratie vond".
239

I
Jozef Israëls, krijtkrabbel.
In de eigenwijsheid mijner jonge jaren heb ik destijds Mans' opinie niet
ernstig opgenomen. 1k vond het eerder „jammer voor hem". Toch heb
ik het nooit vergeten, en toen ik dertig jaar later door H.M. Koningin
Wilhelmina in de commissie benoemd werd, waarvan een andere sneeuwschilder,
Louis van Soest, secretaris was, heb ik steeds bij de beoordeeling
van het werk der aanvragers getracht Willem Maris' criterium aan te
leggen. Het ware talent wordt direct vanuit de natuur gevoed, en de meest
waardevolle inspiratie bereikt den jongen kunstenaar niet langs de werken
van anderen, en zeker niet uit de geschiedenis der schilderkunst.
Ili geloof dat in Willem Maris' uitlating het credo van de Haagsche School
duidelijk werd uitgesproken. Zij kwam voort, of beter: zij volgde op, wat
genoemd wordt de romantische school die, het spreekt van zelf, wel de
natuur bestudeerde, maar met Dogen die te veel staarden op wat men de
voorbeelden der meesters noemde, om de natuur in volle vrijheid, naar den
eigen aard, te hunnen zien, terwijl de hand, te sterk gebonden aan het stelselmatige,
niet vrij was voor de besturing door eigen aandrift.
Bij velen der jonge schilders is deze verandering als een breuk gekomen,
bij anderen als een ontwikkeling tot eene uiteindelijke vrijmaking. Dit
laatste is het best te volgen in het oeuvre van Israëls, terwijl uit diens loopbaan
tevens blijkt welke genade het lange leven voor den kunstenaar
beteekent. Ware hij jong gestorven, zijn naam zou in de schilderkunst
onbekend zijn gebleven. Ware f o z e f 1 s r a ë 1 s op middelbaren
leeftijd heengegaan, hij zou zeker niet de grootmeester van een school
geworden zijn ; in hopgen ouderdom was hij dat onbetwist.
1k hoor nog Dake vertellen aan de bittertafel in Arti, dat hip den ouden
240

Jozef Israëls, krijtkrabbel.
Israëls te Den Haag had opgezocht, om hem over etsen te spreken die
Doke naar zijn werk maakte. „Ik zat al 'n tijdje in zijn atelier te wachten,
toen ik plotseling een geluid hoorde uit wat oude kleeren op 'n stoel, waar
ik aanvankelijk niet op gelet had".
Wij werden toen geregeld herinnerd aan Israëls voortschrijdenden hoogen
leeftijd, door het inschrompelen van zijn toch reeds uiterst tenger lichaam,
maar ook door de huldigingen bij zijn 60sten, 65sten, 70sten, 75sten, 80sten
verjaardag, wanneer hij steeds door H. W. Mesdag werd toegesproken.
Deze laatste verstond het overigens niet zijn toespraken te variëeren, en
begon steeds met er aan te herinneren dat hij in Groningen, als bind,
met den jubilaris op straat geknikkerd had. Waar nu Israëls, tusschen zijn
eigen feestelijkheden in, Mesdag huldigde en daarbij het knikkeren ook
niet vergat, wist langzamerhand heel Nederland deze bijzonderheid, maar
ook dat Israëls de nestor der Haagsche schilders was, en uit zijn werken
wist het reeds lang dat hij de belangrijkste Kunstenaar van zijn generatie was.
Zijn vroege werk staat midden in de romantiek van Ary Scheller, dien
hij destijds bovenmatig bewonderde, en wiens „Gretchen", in 1845 te
16 241

Amsterdam geëxposeerd, hem bijzonder had getroffen. Zijn vroege historiestukken
, waarvoor hij de stof aan onze vrijheidsoorlog ontleende, zijn wel
beter geschilderd, maar in wezen toch niet veel belangrijker dan die van
Tetar van Elven, hoewel zij zich voor ons, die zijn ontwikkeling hennen,
toch wel onderscheiden door een zeker sentiment, en een vage aanduiding
van lichtschildering.
242
Jozef Israéls,
krijtkrabbel.

Zijn eigen onderwerpen vond hij te Zandvoort, waar hij beterschap zocht
voor een zwakke gezondheid. Hij werd er de schilder van de Hollandse/ze
visschers, en aanvankelijk op een romantische wijze die het publiek
behoorde. Wat hij vertelde was naar het sentimenteele, en zijn beeldend
vermogen was door studie ontwikkeld. Ooh door zijn tweejarig verblijf
te Parijs, was zijn geest verruimd. Niet de enkele aanwijzingen van
schilders als Horace Vernet en Paul Delaroche of den beeldhouwer
Prather zullen hem hebben verrijkt, maar wel het bruisende Parijsche
leven, dat in 1848 tot revolutionnaire actie kwam, die Israëls weer terug
gedreven had naar het Kaderland.
^`^ . ^ .,1,r ,.r . • ,,^ t,
•
1^^ r^^^.t/w« ♦ ^
• .Y. .Ir .rr.w.. ^ . w w ^ ♦1^ •
^
^1 I .. r ..
.i. w• ^
^.......• rY
^
__.^,,,Q-• :..-
^
r^,^,I.-•^.^^ w • .•
.... . -•^ ^..+^
,, ....r
US. • ^/.Y .....r^
M.I••••'~.. •••i
y .
•
Jozef Israëls, krijtkrabbel.
243

In 1856 schildert Israëls den levensgrooten visscher met zijn zoontje aan
de hand en een jonger bind op den arm, dat onder den titel „Langs Moeders
graf", groote bekendheid verwierf. De picturale kwaliteiten heffen het
werk niet boven het conventioneel-pathetische onderwerp.
Zeker, er zijn goed geschilderde stukken in hef schilderij, maart is vooral
wonderlijk te zien met hoe vage aanduidingen het publiek genoegen neemt
en zijn medegevoel geeft. leder weet dat aan het strand niet begraven
wordt, en dat een houten kruisje op een graf geplaatst niet xóó snel
vervallen is ... .
En toch is „fangs Moeders graf" in mijn Dogen veel beter dan het stuk
waar grootmoeder, moeder en hind in angst verkeeren om vader.
Met den besten wil heb ik in „Na den Storm" ooit een belofte, laaf staan
de belofte die Jozef Israëls zoo schitterend heeft ingelost, kunnen zien.
Nauwelijks werk van een schilder 1 Eerder een ontwerp voor een tafereel
uit een revue van Henri Ter Hall, een sane die met een belichting door
een gaasscherm iets schilderijachtigs zal krijgen. Onder het bezien van
„Na den Storm" hoorde ik steeds het gerammel van de collectebus voor het
Donis Rijkersfonds. Het platte decor waarin zich alles afspeelt, en dan
het bind, dat in de hinderstoel onder hef paplepelen, zoo bezorgd nadenkt
over de mogelijk treurige gevolgen van den storm...., 't is even valsch
van gevoel, als de geheele schilderij valsch van toon is.
Israëls heeft zijn onderwerpen te Zandvoort gevonden, maar eerst langzaam
zal hij na 1869 te Scheveningen dezen weten te verdiepen en zal hij een
groot schilder worden. Hij gaat in vereenvoudiging steeds meer tot de
Idem van het menschelijk gevoel, als hij zijn composities ontdoet van het
bijkomstige en de atmosferische schoonheid van het natuurbeeld ontdekt.
't Is vreemd, maar het publiek merkte de verandering van Israëls' werk
niet op, of wilde hef niet opmerken. Het had uit zijn eerste werken Israëls'
naam gehoord en het leerde zijn talent bewonderen. Toen het die bewondering
eenmaal gegeven had, ontnam het die niet toen zijn werk zoo veranderd
was dat het eerder tegenstond dan meesleepte, en toen hij waarlijk
schilder werd bleef de publieke opinie hem trouw.
't Is niet gemakkelijk voor de menschen van nu te zien, hoe ongelooflijk
machtig en origineel de behandeling van den visscher, van den schaapherder,
van de vrouwen en kinderen van het visschersdorp, eigenlijk is.
Er is natuurlijk het Fransche voorbeeld. De generatie van Millet ontdekt
het honingschap van den arbeid, 'n ontdekking die verband houdt met
sociale idealen, die in het midden van de eeuw de wereld worden voorgehouden.
De steenklopper van Courbet en de boer van Millet vinden in
den mijnwerker en puddler van Constantijn Meunier een lotgenoot, en
244

in den schelpenvisscher van Israëls een kameraad. Roep echter in uw
herinnering terug het rauwe messentrekkende herbergvolk van Brouwer,
of de meer leutiggebarende Ostade-mannetjes, en plaats daar dan tegenover
Israëls' werkende menschheid, en de grootheid van de conceptie bomt u
weer frisch voor oogen.
Israëls werd een heel groot schilder, toen hij het vloeiende licht als een
aanbiddelijk schouwspel in zich opnam, toen hij het menschelijke, zonder
sentimentaliteit, in zijn modellen peilde, toen hij zijn penseel in rich
doopte om dagelijks weerkeerend leed uit te beelden. Als een wonder
stroomt het licht door het raam van de visscherswoning binnen; de vrouw,
van elke romantische schoonheid gespeend, heeft de harde trekken die de
dagtaak haar gaf; de doodsangst om hen die op zee zijn, doemt uit een
palet op dat de zuivere weerkaatsing is van de sombere ondertoon des
levens. Die sombere ondertoon des levens is niet zonder hoop. Die hoop
sneeuwt door het raam van de visscherswoning „in afwachting", zij glanst
plechtig door het venster in de Tot and Verklarung van „Alleen op, de
Wereld", zij streept zich af als een rozige klaarte in de lucht van menig
somber landschap „langs velden en wegen".
Na eeuwen kwam in de schilderkunst van het Lage Land een figuur in het
zicht, die de herinnering aan Rembrandt bracht. Als Rembrandt greep hij
diep in de menschelijke ziel, als de 17de eeuwer omwasemde hij de vormen
in een lichtglans, die van goud bij Rembrandt, zilver werd bij Israëls;
hun beider werk won in den ouderdom oneindig aan beteekenis.
Dat het genie der noordelijke barok, tot edel klassicisme verstild, het
voorbeeld was voor den negentiende-eeuwer, het ware dwaasheid het te
ontkennen, evenmin is het loochenbaar dat de Haagsche meester zelf
steeds meer onder den indruk raakte van de vergelijking. Een „Adam en
Eva, een „Joodsche Bruid", een „David en Saul" waren anders door
Israëls mogelijk niet geschilderd. Maar het is even zeker dat het rhythme
waarin deze, en werken als „de Man van het oude Volk" en „de
Wetschrijver" verschenen, zijn levensavond een grootschee stijl gaven.
De groote „David en Saul", in hopgen ouderdom geschilderd, zag ik eens
gehangen aan den langen wand van de groote zaal van het Stedelijk
Museum te Amsterdam, zoo opgesteld dat bij hef opgaan van de vestibule
trappen, het schilderij langzaam oprees. Op zoo groote afstand week de
sombere figuur van den Godverlaten koning terug voor de plechtige schoonheid
van het blauwwasemende vergezicht, dat als onder de vingers van
den harpspelenden herdersknaap werd opgeroepen.
Die latere werken vonden instemming in de geheele schilderende wereld,
een instemming die misschien culmineerde in Israëls' succes op de Parijsche
245

'/n ♦ -
f1/4...._, • f..
i
.
l+f ....,i .
-, 4-,‘..y,v..0 O
.,,
- :...1.
r,4..
IN1\ ! . '. 't' .
.M` • ^.,
M
^^i^
H. W. Mesdag. Strand te Scheveningen.
wereldtentoonstelling van 1900, toen de geheele kunstzinnige wereld zich
boog voor het genie van den Haagschen meester.
Voor deze zelfde wereldtentoonstelling had W i 11 e m Ma r is een groot
weidegezicht geschilderd, dat, nog nat van den ezel, bij J3uffa in de
Kalverstraat te zien was, vóór het naar Parijs zou worden gezonden.
De heer Slagmuller, eigenaar van den kunsthandel, was steeds vriendelijk
voor jonge schilders, maar als negentienjarige was ik niet erg op mijn
gemak toen ik toegang vroeg om de Mans te zien, den winkel doorliep, en
de paar treden opging naar het heilige der heilige, waar het groote schilderij,
laag op den ezel, in volle pracht van stralend licht, mij opnam in de
optrekkende morgennevelen boven een drassig land.
Het warme zonlicht heeft zijn strijd tegen het dampende water vrijwel
gestreden, de loeien met de ponten in de breede sloot, overgoten van licht,
behooren bij den rietomzoomden kluitigen weidegrond. Het licht is meester,
als Gods Geest zweeft het over de wateren en doordringt alles met zijn
levenwekkende bracht. Geen spoor van zichtbaar arrangement in dit stuk
Hollandsche natuur, waarvan het water en het weiland, de lucht en het
licht, zoo dicht den beschouwer naderen, dat hij Neerlands weeken grond
onder de voeten, en de veendamp in de neusgaten, voelt.
En het drong zich aan mij op, dat heel de arbeid der gouden eeuw een
246

Jhr. C. N. Storm van 's-Gravensonde, loodsbooten.
voorbereiding was voor de glorie van dit werk, en dat van Goyen en Ruysdael,
Cuyp en Potter tenslotte ook nog Beleefden gewerkt hebben voor dit
geslacht van meesters.
Kleinere stukken natuur als Willem Maris' slootkantjes werden in den
loop der tijden nooit grooter gezien, nooit dieper geschouwd. Als hij er
zijn eenden als plodders room in neerwerpt, vat hij heel den arbeid samen
van generaties Hollandsche schilders.
Men verbeelde zich niet dat Maris' sloten en weiden, wilgen en elzen,
broos en riet, loeien en eenden, zonder de onbegrensd toegewijde studie
van een voorafgaand geslacht, zijn opgebloeid.
De schilders van de eerste generatie van het reveil hebben voor hun directe
opvolgers „het oog gewasschen, het hart gezuiverd", en zij hebben hen
„spiegelende in de plassen van Loosdrecht en de Kaag, den hemel diep
doen zien" (Werumeus Burring).
't Zijn niet alleen zij die aan de meesters voorafgaan die hun weg geeffend
hebben, die van belang zijn, maar de steun die de mindere schilders in een
periode aan de schilderkunst geven, wordt doorgaans onderschat.
Wordt er niet te veel geschilderd ?
Zijn er niet te veel schilders?
Deze vragen worden nog al eens gesteld, terwijl er dan gewoonlijk bij
247

vergeten wordt dat velen moeten geroepen worden, om weinigen tot uitverkorenen
te maken. Het schilderen is, in een land als het onze, niet alleen
een continu- maar ook een collectief bedrijf. Als er zijn die de vruchten
plukken, dan zijn er velen van noode die nederig werk verrichten in de
gaarde, voordat de druiven bersten van den wijn.
De Verveers, Sam en Elchanon, D. A. Constant Artz
en Phi 1 i p S a d é e en ook B. J. B 1 o m me r s hebben het visschersdorp
als hun arbeidsveld gekozen en het visschersleven in studie gehad,
opdat Jozef Israëls hun aller meester zou zijn. Het genreschilderij heeft in
Balher Korff en David Bles, en daarna in Aug. Allebé,
uiterst gelukkige beoefenaars gevonden, maar wie zou durven zeggen
dat de Ten Kate's, Herman en Mari, of Tony Offermans
geen deel gehad hebben aan het meesterschap van een Albert Neuhuijs,
en zelfs epigonen als Evert Pieters en Bernard de Hoog
mogen niet geheel uit de glorie van den meester worden gebannen.
W i lle m Roe lofs moge dan de eerste zijn die het landschap weer
onbevangen zag en de nederigheid hervond die de grootheid is van den
Hollandschen landschapschilder, hoe groot
het aandeel is dat J. W. B i 1 d e r s en
Julius J. van de Sande B akh
u y z en genomen hebben in de ontplooiing
van het nieuwe landschapschilderen, is niet
juist te meten, maar 't is heel zeker belangrijk.Zouden
de Haas en de Stortenbeker's,
Johan en Pieter, en zelfs
Jan Y r o 1 ij k niet betrokken zijn in
Willem Maris' meesterschap over runderen
en koebeesten ? Een heele generatie van stedeschilders,
waarvan wij Ka rsen, Springer
en de jongere K 1 in k e n b e rg, maar vooral
Johannes Weissenbruch noemden,
stuwt aan op Jacob Maris' Breeden blik
op Amsterdam en Dordrecht.
B. I. Blommers, krabbel.
248
Dien Breeden blikhad Jacob Mans
trouwens niet van stonde af aan, analytisch
zien is het synthetische schouwen voorafgegaan,
zooals het voorzichtig teekenen het roekeloosbrabbelen
van later mogelijk maakte.
De leerling van Stroebel en van Huib van

Hove, die copieën maakte naar Schelfhout, legt in de grootste consciëntie
de grondslagen van zijn kunde. Als hip zijn Antwerpschen studietijd en
zijn reizen in Duitschland, Zwitserland en Frankrijk reeds achter den rug
heeft, en den ouden zeeschilder Louis Meyer bijstaat in het voltooien van
diens schilderijen, is Jacob een eerder „fijnschilderende" genreschilder.
Het moet in de jaren 1865—'71 te Parijs zijn geweest, dat ]rij langzaam,
maar beslist, zich wenden ging tot liet landschap, mede door de bewondering
die de meesters van Barbizon bij hem opriepen. Rousseau en Dupré, Millet
en Corot moeten, met hun vrijen schoon schilderen, grootera indruk op hem
gemaakt hebben, en 't is door het realisme van die Fransche meesters dat
hij wordt aangezet de Oud-Hollandsche landschapschilders, met enthousiasme
door hen bestudeerd, met nieuwe
Dogen op te nemen. Als hij in 1870 de
bewonderde „Veerpont" schildert dankt
hij aan de Franschen en van Goyen, maar
niet minder aan de natuur, de frischheid
van het werk, in contrast met het dorre
en conventioneele schilderen dat nog welig
tierde in het vaderland.
Noodig was het natuurlijk dat hij terug
k warn naar den Kleigrond onzer rivieren,
den geestgrond en het strand van Holland,
om er den monumentaler vertolker van
te worden.
Reeds in 1872 is hij dat. Want dan
ontdekt hij het monument in de Hollandsche
werktuigwoning, de molen, het emblematische
beeld voor de lage landen, waar
de wind in flappert en ruischt als in de
zeilen van een schip, om den mensch het
meel uit de edelste vrucht der aarde
vrij te maken. Hij plaatst de molen niet
tegen de oneindigheid van den hemel, maar,
hem afsnijdend door het lader, zet hij de
rustieke monumentaliteit aan, tegenover
de nietige huizen die aan zijn hoede zijn
toevertrouwd. Hij vindt dan met de zware
en diepe fleuren, die bij uitstek van deze
landen zijn, de breede toets der penseelvoering
die macht over vorm en atmosfeer
Jozef Israéls, krabbel.
249

H. J. Haverman, portret van Jacob Mara.
250

krijgt, als nog geen schilder in
de negentiende eeuw ten onzent
wist te veroveren.
De Fransche voorbeelden blijven
rusten en de „Italiaansche meisjes",
die hij als leerling van
Hébert te Parijs schilderde, zijn
snel vergeten. Holland met zijn
prachtige baksteenen steden, met
zijn breede, loom door de zware
blei stroomende rivieren, met
zijn zwaar bewolkten hemel,
neemt hem in zijn ban. Amsterdam,
van het Y gezien, wordt
reeds in de zeventiger jaren een
zijner onderwerpen. Als de oude
Karren componeert hij vrij zijn
stadsgezichten, zet den Schreierstoren
en het groene koepeldak
van de ronde Luthersche Kerb
neer, waar hem dit goeddunkt.
Ruysdael herleeft in het rijke
evenwicht van gecomponeerde
land-, zee- en stadsgezichten in
Jacob Maris, ets, ware grootte.
zware kleurpracht. Grootscher
dan Cuyp het deed, grijpt hij Dordrecht samen in haar groote kerk en
haven. Als Vermeer hem in zijn onvolprezen „Gezicht op Delft" een
voorbeeld is, dan is dit voorbeeld hem een verworvenheid, dan wil Jacob
Marts en zijn begenadigd geslacht niet herhalen, maar voortbouwen. De
ambitie van hef vorige geslacht ging niet verder dan de herhaling, en als
steeds werd die ambitie niet ten volle bevredigd en bleven de resultaten ver
onder het gehoopte. Nu gaat de ambitie verder; diep in de natuur zullen
de jonge Hollandsche schilders doordringen en hun voorbeelden uit het
verleden achter zich laten. Zij verkeeren met de natuur inniger dan de
vorige generatie, die door de blaadjes en de takken de boom, en door de
boomgin het bosch niet zagen, die wel de steengin telden, maar toch het huis
niet waarlijk zagen, en die door de huizen de stad niet voor Dogen kregen.
In de landelijke omgeving van den Haag wordt lang en ernstig gewandeld,
ook met confraters. Wat wij te danken hebben aan de samensprekingen,
midden in de objecten, van Mans en Mauve, als zij op hun tochten door
251

de tuinderijen van liet Westland of langs het Scheveningsche strand, elkander
bemnvloedden, is slechts te bevroeden. Zij wedijverden in argeloosheid
tegenover het schouwspel der natuur en in openheid voor de wisselingen van
het licht, waarvan zij weten dat het meester is over het geschapene.
Zij honden het leeren van de meesters, maar nog duidelijker het zelf in de
natuur zien, dat in de luchten het accent ligt van het Hollandsche landschap,
en zij geven weer aan den hemel zijn ruime plaats in het kader,
en dringen de stoffage terug tot de nederige rol die zij, én bij de meesters,
én in de werkelijkheid, vervult. Hoe nietig is het aspect van het schuimende
randje der eindelooze zee tegenover het weidsche gekoepelte van den hemel!
En is een eenzame schelpenvisscher niet nog de meest waardige herinnering
aan den mensch? Mag het witte trekpaard op het jaagpad ons afhouden
van den dramatischen strijd tusschen zonnestralen en wolken, tusschen
windvlagen en regenhoozen, die zich boven hem afspeelt Draaien de
molenwieken in het
ijle? Of is de lucht
een stof als het water,
waardoor de raderen
van een ander soort
molens worden gestuwd
? Moet dan ook
de stuwende stof rond
den windmolen niet
voelbaar en zichtbaar
gemaakt worden ? Dat
nu verstond Jacob
Marts meesterlijk, en
niet het minst dooreen
nieuwe schildertrant,
die 'n ruige verfopdracht
een atmosferisch
kleurspel, als er
nog nooit beproef d was,
mogelijk maakte. In
een sterk kleurgamma,
dat zich later weer wat
vergrijsde, bond hij
met een door over-
- -- schildering verkregen
Jacob Marls, krijtkrabbel.
impasto, aarde, water
252

en lucht aaneen. Vooral aan den voorgrond wordt door stage schildering
een ruige stevigheid gegeven, waarop dan al de rest gedragen wordt. Met
de breedheid van een roekeloos schilderen, groeit het formaat naar hef
horizontale. Misschien was zijn zwaar lichaamspostuur, dat hem dwong
uitsluitend zittend aan den ezel te werken, mede een rede geweest dat Ind
het hoogteformaat minder aanwendde, maar het vlakke land, de breede
stroomen en de lange trekvaarten eischtten niet minder het breede formaat
op. In het vierkant heeft hij overigens ook vaak indrukwekkend gecomponeerd.
lk herinner mij
hoe ik als jongen werd
opgenomen in het natte
groen van zoon vierkante
tuinderij, waarboven
de regenwolken
een oogenblik weken
vooreen lichtstraal, die
niet de zon, maar een
herinnering aan haar
was.
Als ik voor de magis.,trale
„Zee", met de
zoo aan Ruysdczel herinnerende
hooge lucht
in het Rijksmuseum
sta, is mijn eerste gedachte
steeds : hoe
spijtig dat de jonge
.
schilders van nu dit
werk niet meer zien
kunnen in al de pracht
van een schildering, die
helaas niet tegen den
,
tijd bestand bleek. Gebarsten
in bijna al haar
h ',.ki;
x,, ^^ ,., ,
leuren, met vergeelde
plekken in de blanke
.. ,
...=^ .
,
lucht, is deze „Zee"-
.
.. ,
!^1 r^
een schaduw van wat Q
zij geweest is.
w
if
Mogen wij hun wel
Jacob Maris, krijtkrabbel.
253

euvel duiden dat hun schilderijen niet bestand waren tegen den tijd?
Hun vereen waren, een enkele Fleur uitgezonderd, goed. De ondeugdelijkheid
van de nooit drogende betume is nu algemeen bekend, maar moest in de
dagen van de Haagsche School nog blijken. Een Larensch moestuintje van
Mauve of een portret van T/iérèse Schwartze zijn er om te bewijzen, dat
de olieverf van dien tijd goed was. Maar een Israëls en 'n Marls hebben
te veel gevraagd aan de olieverf. Door het telkens overschilderen raakten,
en daar werd naar gestreefd, de fleuren „uit de verf". Maar het heele
werk zou op den duur „uit de verf" raken, d.w.z. zich niet meer
bevinden binnen dat, wat aan olieverf gevraagd han worden. Zip dwongen
de verf, als materie, tot prestaties boven haar Dracht, en de verf heeft
zich gewroken.
Gebarsten, en plaatselijk vergeeld waar met olie werd uitgehaald, staan nu
ook Jacob Mans' genreschilderingen gedeeltelijk ontluisterd. En wat is er
toch nog oneindig veel schoons overgebleven van de huiselijke tafereelen
uit zijn familieleven, die zijn landschapschilderijen aanvullen I Het boor
lingetje in kanten kleedje ligt op den schoot van de baker, haar ronde hand
met den zilveren ring op de doopjury, de glanzing van het lichtblauwe
lint onder haar cornet. Het oudere zusje, op 'n afstand, maar naar het
kleine wonder gebogen, staart broertje aan. Dat broertje zal, wat jaren
later, in een fluweelen pakje viool spelen bij de diepzwarte vleugelpiano,
in hetzelfde interieur.
Dat interieur was in een tijd, die voor de binnenarchitectuur zeker geen
goede periode was, door den schilderssmaak van den bewoner, schoon.
Het diepkleurig rood van oostersche tapijten, het donker eikenhout van
de glimmend gewreven meubelen met hier en daar een fluweel lussen, dat
in volmaakte harmonie was met het geheel, het zwart van de piano en de
gouden glanzing van een schilderijlijst, dat alles bleef in het gamma van
's meesters palet.
Dit interieur verried ook den welstand van den schilder, een welstand die
de corypheëen der school dankten aan den kunsthandel. De geschiedenis
van dien handel in dien tijd is, bij mijn weten, nog niet geschreven. Wat
firma's als Coupil, v. Wisselingh, Preyer, Buffa, Voskuil of Knoedler te
New- York voor de verspreiding van het Hollandsche schilderij gedaan
hebben, is moeilijk te overdrijven. Zeper, zij waren uit op hun eigen gewin,
maar zooals men nu eenmaal niet handelen Ilan in steenkool zonder bij
gelegenheid min of meer zwart te worden, kregen velen van hen de laatst
lief. Natuurlijk waren er onder de kunsthandelaren, die vooral handelaren
waren en bleven, maar er waren er zeker ook die met liefde voor de kunst
begonnen, en die lief de niet verloren als zij door omgang met groote schilders
254

aan inzicht wonnen. Natuurlijn weet ik, en ik zal het wel ter sprake
brengen, dat de invloed van den kunsthandel ook, als alle dingen onder
de zon, zijn schaduwzijde had, maar al had de handel slechts de Hollandsche
schilderkunst naar alle zijden weten te verspreiden, dan stond zijn
beteekenis reeds vast. Niet alleen dat de kunsthandel een belangrijk aandeel
had in hef opnemen van Hollandsche schilderijen in de musea van Europa,
maar ook die van de nieuwe wereld openden zich voor de Hollandsch
meesters: het Metropolitan Museum te New-York en dat te ' Boston, Philadeiphia,
Washington, St. Louis, Chicago e.d. En was de kunsthandel niet
betrokken bij het samenstellen van collecties als die van E. van Essen,
Dentz van Schaik, E. H. Crone, C. D. Reich Jr., M. P. Voûte en zoovele
andere te Amsterdam, W. H. van Bilderbeek te Dordrecht, van Randwijn
en van der Scheer te's-Gravenhalte, of die van J. C. J. Drucker te Londen,
die later in rijksbezit zou overgaan ? Maar vooral, en dit worde niet
vergeten, de handel heeft in dien tijd een tiental belangrijke schilders de
zorgen voor het dagelijks brood ontnomen, en hun naar die zijde rust en
de mogelijkheid van concentratie op hun werk geschonken, zonder welke
zij zeker niet zoo vruchtbaar geweest zouden zijn.
Vruchtbaar waren zij ook omdat zij tusschen hun groote olieverfschilderijen,
ter voorbereiding van een monumentaal werk, of als afglans van een
kapitaal stuk, waternerf teeheningen maakten. Het woord aquarelleeren
werd hiervoor op den duur gebruikt, maar aanvankelijk heette het, en
was het ook, waterverfteekenen, d.i. teelenen met waterverf. Dat deden
Rochussen en Bosboom als zij de waterverf al teekenend opbrachten.
Johannes Bosboomvooral deed dit prachtig, en dat niet alleen
in zijn kerkinterieurs, maar evenzeer in zijn binnenhofgezichten en boeren
deelen. Hij had in de jeugd veel gereisd. Vanuit het atelier van Huib van
Hove, waar hij als jongen tooneeldecors schilderde, behield hij belangstelling
voor architectuur. In 1835, achttien jaar oud, maakt hij met Sam
Verveer een reis naar Keulen en Coblenz, twee jaar later naar België.
Voor reisschetsen was het waterverfteekenen als aangewezen. In 1838 is
hij te Rouaan en te Parijs, en in '41 opnieuw in België. Dan beginnen zijn
tochten door de Nederlanden waar het exterieur, maar meer nog het interieur
van herhen zijn aandacht houdt. Mij nomen nog steeds zijn waterverfteekeningen
schooner voor dan zijn olieverfschilderijen, hoe indrukwekkend
Benige er van ook zijn, en hoe waardig zij zich aansluiten bij het werk van
de zeventiende-eeuwsche Saenredam, Houckgeest en Em. de Wit. Well
een afstand tusschen een kerninterieur van Waldorp en Bosboom I Maar
toch zegt hij mij teekenend meer, ik volg liever zijn waterverfpenseel dan
zijn schilderkwast. Hij geeft meer ruimte aan de fantasie als hij het
255

ongebroken wit van het papier mee doet zingen, in de doorschijnende
melodie welke hij vorm geeft.
Dit waterverf teelenen vindt misschien alleen bij Bauer in de volgende
generatie, evenwaardige voortzetting. Door het aanwenden van een ander
woord suggereerden wij reeds dat het waterverven verandert. Aquarelleeren
houdt het woord teekenen niet meer in, hef verliest alle speelsche
luchtigheid, als het in kleurenspel en diepte van toon de olieverfschildering
benadert.
Als Mauve den papieren grond nog niet vrij geeft, dan zullen Maris en
Weissenbruch de opperhuid van het papier oplossen in de dekkende verflaag
van het geheel, en er ontstaat een geheel nieuw uitdrukkingsmiddel voor
dery schilder, dat de Hollander alleen tot volledige ontplooiing bracht.
In een savante combinatie van dekkende gouache en doorschijnend lalt, in
een herhaalde bewerking van opbrengen en afwasschee, waartegen het
beroemde Engelsche Whatmanpapier bestand was, werd dit aquarelleeren
in de hand van den Hollandschen colorist een volkomen nieuwe techniek,
die de kunstwereld veroverde. Is het wel erg te verwonderen dat ons natte
landje juist in waterverf zooveel van zijn ‘aard teruggaf ? 'n Aquarel van
Neuhuys of Weissenbruch werd zoo vast en stevig van toon, dat de witte
J. H. Weissenbruch, penteekening.
256

passe-partout van het oudere waterverf teelenen, tegen de gouden lijst
van het olieverfschilderij verwisseld kon worden.
Niet dat dit aquarelleeren olieverf nabootste, maar in een volkomen eigen
behandeling wordt deze van teekenen, schilderen, zoodat een aquarelle van
H. J. W e i s s e n b r u c h een compleetheid kreeg, zoo volstrekt als
zijn olieverfstukken.
Wat een aantrekkelijke kunstenaar, deze in 1824 geboren Haagsche meester,
die het atelier van den ouden Bart van Hove bezocht, maar te Scheveningen,
in het Dekkersduin te Voorschoten en te Naorden, door de natuur tot
kunstenaar werd gewelkt 1
Ik roemde reeds zijn stadsgezichten, die blijk gaven dat hun maker meer
„oog" had dan zijn tijdgenooten-stedeschilders.
In zilveren atmosfeerschildering (eerder dan anderen heeft zich Weissenbruch
van de bruine voerkleur bevrijd) schildert hij daarna boerderijen,
om tenslotte weidsche gezichten van rivieren en stranden te aquarelleeren,
waarvan er sommigen, door het gebruik van slecht papier, veel verloren
hebben van hun oorspronkelijke macht. Die macht naar het evocatieve was,
als bij Jacob Maris, bij Weissenbruch heel groot, en ook, hij behoort tot de
schilders wie het gegeven was, het specifiek Hollandsche schilderen weer op
te stuwen tot de hoogte, waarop de woorden Haagsche School ons kettert.
.,
W. B. Tholen, een huisje, 1886.
17 257

't Is niet belangrijk dat, na een tijd van belachelijk hooge geldwaardeering,
er een gevolgd is van even belachelijk lage handelswaarde voor de werken
van die meesters. De intrinsieke waarde van hun kunst han in de waar
deering slechts stijgen, verankerd als hun schilderen ligt in Holland's beste
eigenschappen: natuurliefde en natuurlijkheid, bescheidenheid die ware
menschelijkheid is, en eenvoud die naar grootheid reikt.
'{ •
k‘9, 24',.;
. t , ^^ ,
^n ^/
^ ^.!
v_ r ^
`^^ ^^, ^'^t^` a k^.x^ 1
Willem Roelofs. Penteekening, bij Vogelenzang.
258
r'
^ ...i
I ^.

f&e

,-..^...,
."...,....
260
.•
#
,-
...e.'- 1-...0.,'
Ant. Mauve, kriftkrabbd.
...... ..m.werod. '

V.
DE SCHOOL VAN LAREN. Contact met een ongerept landelijk
dorp, en verkeer met een schilderachtige boerenbevolking,
brengen het Hollandsche schilderen groote winst.
n mijn prille jeugd kwam de vacantie in de mode, in den zin dat,
des zomers de stad uitgaan om een optrekje op het land te zoeken,
in zwang kwam, ook bij de bourgeoisie.
Gingen mijn ouders later een week of zes in een in de natuur gelegen hotel,
als de Witte Brug tusschen Den Haag en Scheveningen toen nog was,
of naar Maiwald te Kleef, dan was de eerste vacantieverpoozing van de
familie het vertrek naar Inren, waar de woonkamers van de boerderij van
Baas Puick werden gehuurd.
Laren was toen nog een volkomen landelijk boerendorp in het vrijwel
ongerepte Gooi. Hilversum begon toen al de eigenaardige afschuwelijkheid
te krijgen van het steedsche deel in den omtrek van het station, maar in
Laren wuif den de hooge olmen rond de meent, een buitengewoon fraaie
kom van een lieflijk landelijk dorp. In 1882, vier jaren voor hij er zich met
zijn gezin zou vestigen, schreef Mauve uit Laren aan zijn vrouw: „'t Is
aandoenlijk mooi hier, zoo een fijnheid van lijnen, zooals nergens. Eene
liefelijke poëzie straalt uit alles, binnenhuizen, wegen, akkers, boschjes en
de prachtige heide. De menschen zijn van de lief ste soort, dat te bedenken is".
Als kind nog, herinner ik mij van Laren het best de klachten, en wat er
bij hoorde, van Baas Puick, als wij wat lang zoek waren in den moestuin,
waar wij door den boer betrapt werden tusschen de bessen en frambozen.
Maar het staat mij toch ook nog duidelijk voor dat te Laren, hier en
daar, in verbouwde boerderijen groote ramen door de rieten daken staken.
Dddr werkten, het schildertje in den dop wist dit reeds, de kunstenaars
die aan het dorp wereldvermaardheid zouden geven.
Wat er precies achter die atelierramen te zien was, en van wat er achter die
hooge vensters gestreden en geleden werd, lion ik natuurlij li geen begrip hebben.
Wat er te zien was, b.v. in Mauve's werkplaats?
De schilder Ter Meulen heeft het in 1893 met een paar eenvoudige zinnen
verteld.
261

A. Mauve, krijtkrabbel.
„Ik werd verrast door die schilderijen, zoo aantrekkelijk en tevens zoo
eenvoudig. Alles was er zoo alledaagsch mogelijk. De beesten hadden geene
aardige standen en vormden geene mooie groepen; de landschappen waren
uit een land, „waar niets te zien was"; de luchten waren evenmin „intéressant-
, alle stil, vele grauw en regenachtig. Maar het scheen wel alsof hier
het omgekeerde plaats had van wat ik mij placht voor te stellen: alsof juist
het gewone, de stilte, de soberheid alles zoo de moeite van het aankijken
waard maakte. ik wist wel, dat het theatrale uit den booze was, dat
mensch noch dier mocht „poseeren"; maar ik dacht mij dat meer als een
uiterste, dat men wel niet bereiken, maar toch terwille van het indruk.
wekkende soms nabij mocht Domen, — niet als iets waarvan juist het
tegendeel zoo bevallig en .... indrukwekkend kon zijn. In het hort: ik
kw am onder de bekoring van het karakteristieke, opgevat dooreen geniaal
man van fijnen smaak; ik maakte eens goed Dennis, om een woord van
Mauve zelf te gebruiken, met het „echte"."
Maar hoe dit „echte", dit stille, dit eenvoudige veroverd werd, is in
Mauve's brieven te bevroeden. In '64 schrijft hij uit Oosterbeer aan
Willem Mans:
„Doe een christelijke daad, en kom hier een verdoolden kunstbroeder
opheffen uit zijn hersenschimmige overspanning, en maak een mensch
262

A. Mauve. krijtkrabbel.
van hem 1" Hij schrijft er een brief overheen waarin de noodkreet blinkt:
„Kom spoedig om een doode weer tot bewustzijn te brengen", en hij voegt
er aan toe „Ik ben op dit oogenblik zoover gevorderd met mijn kunst, dat
ik er niets meer van begrijp". In een ander schrijven uit hetzelfde jaar,
ditmaal uit Amsterdam, lezen wij: „Ik verlang erg om met je te praten,
niet het minst over kunst".
„Ik maak tegenwoordig leeljke dingen — maar vind ze toch beter clan
vroeger, meer uit me zelven, eenvoudig loeien met lucht en groenigheid".
Van den strijd, die gestreden moet worden vóór de „onderwerplooze
kunst" van den Hollandschen schilder in het zicht komt, geeft dit slechts
een flauw beeld.
Reeds het vinden van een natuur „waar niets te zien is", was niet
eenvoudig.
Van Haarlem, waar de jonge Mauve van den teekenmeester-schilder
P. F. van Os lessen had, die hem niet meer zouden brengen dan een levenslang
behouden eerbied voor het metier, was hij naar Oosterbeer getrokken.
Daar vond hij de sterkende vriendschap van den zwakken, jonggestorven
G. Bilders, en daar had hij een ontmoeting van beslissenden aard, die door
H. L. Berkenhoff in 1890 in de volgende regelen werd vastgehouden: „De
handen nog altoos gebonden, de geest gekneld in de conventie van zijn
eersten leerlingtijd, zat Mauve op dien heugelijken morgen naar de natuur
te teelenen, zich afmattend in het angstig weergeven van de bewegelijke
omtrekken der natuur. Daar zat hij weder, het fijngepunte potlood in de
hand, benauwde streepjes op het papier zettende".
263

„Achter hem stond een jong kereltje, dat vroeg of hij mijnheer ook hinderde.
„Neen mannetje, kijk maar gerust toe", antwoordde Mauve".
„Straps bemerkte hij, dat het mannetje ook een „album" in de hand hield
en hij vroeg het eens in te zien. Nauwelijks had Mauve het schetsboek opengeslagen
of hij riep: „God beware me —wat een artist ben jij 1" en hij
pakte het mannetje in vervoering beet, als had hij hem willen pussen. Die
krachtig gevoelde hortende krijtstrepen, zwellende van leven alsof er een
bloedstroom door werd voortgestuwd, hier en daar met den duim weggeveegd,
tot tonige schaduw. Mauve voelde zijn polsslag versnellen. Er
was hem een licht opgegaan; het werkte als Bene openbaring I Het mannetje
heette Willem Maris ....”
De natuur van Oosterbeek zal hij ook na zijn vertrek blijven waardeeten.
In '65 schrijft hij vandaar, weer aan Willem Maris in Den Haag: „Toe
herel, laat je niet wachten, loom hier, of heb je er geen behoefte aan eens
te rollen in het welige gras ?" En hij voegt er, wat zichzelf aangaat aan
toe: „Wat zou ik graag eens heelemaal koe wezen om zoo recht eens dat
kinderlijk plezier te voelen, dat zoon beest heeft als het in de wei rondholt
met den staart in de hoogte, allerlei malle sprongen doet en uit de volheid
van zijn hart bulten bullet ? Ili ga dikwijls naar de Amhemsche beestenmarkt.
Verleden waren er over de 2000 stuks vee. Je han begrijpen dat
liet mooi was".
Maar zijn hart trok geregeld, ook door de vriendschap met de Narissen,
naar Den Haag, waar hij zal huwen en waar het „Dekkersduin" hem
op den duur zoo aantrok, dat hip in een boerderij „Kranenburg" zijn
tenten opsloeg. Hoe aantrekkelijk de blonde duingrond voor hem ook was, en
hoe zijn ontwikkeling als kunstenaarook voortschreed, hij kende er tij den van
vertwijfeling, niet zonder bedenking voor zijn geestesleven. Daarbij kwam
dat het Dekkersduin langzaam maar zeker ontluisterd werd, het natuurschoon
werd aan de bouwspeculatie ten offer gebracht en toen ook de schapen
wegtrokken, werd het landschap met herder en vee de stoffage ontnomen.
Toen heeft Mauve het in Drenthe geprobeerd, maar het zwaarmoedige
Drenthsche landschap wist hij met zijn reeds aanwezige ondertoon van
melancholie gelukkig te ontgaan, toen hij in het Gooi zijn ideale landschap
en een bijzonder gezonden lucht voor zijn gestel vond.
Na er drie jaren alleen de zomermaanden te hebben doorgebracht, nam
Mauve in 1886 het besluit zich voorgoed te Laren te vestigen. Daar wist zijn
elegische natuur zich geheel met het landschap te vereenigen, daar vond zijn
blonde palet de matzilveren atmosfeer en de Fleuren die in hem leefden.
Mauve behoorde tot de hyper-sensitieve naturen, en zijn zwak zenuwgestel,
dat hem niet ouder dan vijftig jaar deed worden, was tegen zware
264

A. Mauve, knjtkrabbeL
265

schokken niet bestand. H. L. Berckenhoff heeft er van verteld, hoe het
invallen van het Door in Beethoven's negende symphonie hem zoo nerveus
maakte, dat hij het concert moest verlaten, en dat een opvoering van Shakespeare's
Macbeth een te groote Krachtproef voor zijn zenuwen was. Een
schets naar het dramatische, als die van de „Schapen in de sneeuw" in het
Haagsche museum, is van een voor Mauve uitzonderlijk krachtig effect.
Hef grootsche en gigantische in de natuur, zoowel als in de lunst, stond hem
tegen als een al te sterken drank. Al wat bracht was in zijn natuur bond
hij samen in een strijd tegen het mystiek-overspannen dat in hem was
als een dreigende sloopmg van zijn wezen. Welre overwinningen van
klaarheid en eenvoud die strijd hem bracht weten wij uit zijn werk,waar
de trouwe liefde voor de natuur hem de intieme poëzie van het heide- en
weidelandschap, dat het best overeenstemde met zijn innerlijk, toefluisterde.
^^^.1 •^....• ^ ^.^•rat.,,,tr• NM.NM .4MV • ^ •w • • lY., ~
^ •• , •^^rá^^^^^^^J rrY•7 ^
.^ i ^ .«......•r..^.r«^^^fi.^rK:^:^fn^ ` j -7^
:..^ {.`1 • ~ ,^^^..^^..• ^.
'^.^ ^^^^^: ." 11r.. 1
' • ' •^ ' .wW' ..
~• j^^^' . r. ••.Y.^ ^ • :•+^ I!'^
L' s .v.^ , -.^..wrr ' "' a^^ ' ,•'. _....>^^ ' +^r
ii i r•
A. Mauve, krijtkrabbel.
266
44 '11
'•^^^"^"^

Toen ik, zeven-en-twintig jarige, den zich met pensioen terugtrekkende
A d. L e c o m t e opvolgde als hoof dleeraar aan de Academie van
Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, heb ik in
gesprekken met mijn voorganger, die, behalve een celebriteit op het gebied
der decoratieve lunst, ook een gevoelig schilder van riviergezichten was,
zooveel als oorbaar, hem „uitgehoord" over zijn beroemden zwager
Mauve. Hij vertelde mij echter niet meer dan eigenlijk iedereen han zien
in zijn schilderijen, waterverfteekeningen en krijtkrabbels: dat het beste
Hollandsche schilderen in Mauve leefde, dat de grootste onzer landschapschilders
in hef verleden, ons de ritselende wind in laag geboomte, het lichten
van blanke slanke berkenstammetjes, de gulden stofwolken van een huppelende
schapenkudde, of het dampen van een Koestal, niet zoo dichtbij gebracht
hebben als hij, die in een langdurig samenleven met de natuur niets ontging.
Omstreeks 1880 kwam A 1 b e r t N e u h u y s te Laren, aanvankelijk
^ _
^ Y ^
^'•
C .^
1•ii
. ^. 3 • ,
-
rt rPq;y .
Iti. ^-
.'. ,,,,
• • • ,. .
^:..^^ .-^— • : . ^• . ^ ,.. .
^^•~ . A•• • ^..r^^^'^,^ ^
I }'
r`^e•o ^ •^
•f, •• .4,. AI
.0 • .f t .. .
,^/.rix../
^.,
.
^ 5
.^ - t 7` •
vela
...q5%/./'Y ' II•^,
• •^.•{ ^ 71 i • .^
^• a • •
' F ^ J^^ . - • ^'M iI rj .
! '^..•i\ +, • ^ 4,10r4.!.• • ^
• r'
` , ^ •rlx• r1Y.^ ,^•V}. •~
^J ► S!
• ^
A. Mauve, krijtkrabbel.
i
,
267

Albert Neuhuys, krijtkrabbel.
om er telkens een tijdje te werken, maar spoedig verhuisde hij er van Den
Haag met zijn familie heen en betrok een villa op den Naarderweg, juist
naast Mauve. Hij begon er de reeks van prachtige stukken met vaak
levensgroote figuren uit het Gooische boerenleven, die zijn naam naast en
met dien van Mauve aan de glorie van het dorp zou verbinden. Wat later
heeft hij op den Brink gewoond, en tusschen 1885 en 1888 te Hilversum,
van waaruit hij te Blaricum bleef werken.
Albert Neuhuys was in 1849 te Utrecht geboren. Hij was de jongste van
acht linderen, waarvan de oudste, Jan, studiegenoot van Alma Tadema
te Antwerpen was. Met groote moeite worstelde Albert zich naar de
schilderkunst; de teekenmeester Gijs Craeyvanger heeft hem tegen den zin
van den ouden Neuhuys daarbij geholpen. Met koninklijke subsidie gaat
hij naar Antwerpen op de Academie, waar hij als historieschilder zijn
loopbaan aanvangt. Van Antwerpen gaat hij in 1872 bij zijn ouders te
Amsterdam wonen.
Vier jaar vroeger had Albert reeds een Nunspeetsch boereninterieur geschilderd,
en nu in Amsterdam zet Ind de binnenhuisschildering voort, en
268

daarmede het historieschilderen aan den kant. Zijn werk vindt waardeering
bij Israëls, Mauve en de Marissen.
Bij zijn huwelijk in 1876 vestigt hij zich te's-Gravenhage, dat hem boven
Amsterdam aantrok door milieu en menschen. 't Is op den N.-W. Binnensingel
dat hij zich neerzet, .... naast Jacob Maris. Dit vertrek naar
Den Haag, waar de Marissen en Bosboom woonden en ook Israëls zich
gevestigd had, is begrijpelijk, en Neuhuys verklaarde zelf „er was meer
milieu, er ging meer om, er viel meer te leeren". Hoe deze schilders in
onderling verkeer en door onderlinge kritiek zich ontwikkelden, begrepen
spoedig de kunsthandel en het maecenaat, en zelfs de Staat, die op advies
van Jhr. Victor de Stuers „Visschersvrijage" aankocht voor het Rijksmuseum.
In zijn eersten Larenschen tijd, 1883—'85, is de kleine, hooggeschouderde,
wat scheeve man reeds populair in ons land, als hij in Noord-
Holland, maar ook in Brabant aan het werk is. 't Is misschien in de
Hilversumsche periode die er op volgde, dat de schilder de beslissende
stappen doet naar de grootheid in zijn kleine onderwerpen, en dat hij met
„Moment de peine" of de
„Lente", na 1888, uitreikt
boven het genreschilderen.
Als hij in 1900 te Amsterdam
gaat wonen en overal heentrekt,
en zelfs in 1911 ten behoeve
van zijn jongsten zoon te
Zurich woont, dan zal hij toch
steeds in voor- en najaar te
Laren, met de applicatie van
een jongstudeerende, aan het
werk zijn. Hij zal bij zijn
modellen in huis, bijna aan hun
leven deelnemend, zijn beste
kunst scheppen. Hoe origineel
die kunst was, heeft Prof.
Martin in zijn prachtig ga m.
streerd boekwerk, dat in't jaar
van 's meester's
dood,1914, reeds
4 r N r -
w„^q^W _
verscheen, voor- ;" r ..^ ,. ^u iii..
^M!~^ '~
treffelijk vastge- ....... ,-,--
-,r,
steld: „Reeds de
oud-Hollandsche
A. Mauve, krijtkrabbel.
269

meesters weliswaar hebben in hun schilderijen boerenbinnenhuizen afgebeeld.
Maar men vergete niet, dat hunne opvattingen op tal van punten van
die der modemen afwijken. Zoo is b.v. het boereninterieur met verscheiden
groote figuren een zeldzaamheid in de zeventiende eeuw. Een enkele maal
vinden wij het, maar niets belangrijks werd in dit opzicht in die jaren
hier te lande voortgebracht. In dien tijd van reusachtige portretgroepen is
bijvoorbeeld een levensgroote of bijna levensgroote boerenvrijage ondenkbaar,
omdat het als picturaal gegeven noch den toenmaligen kunstenaar, noch
den liefhebber voldoende belang inboezemde. Ook is in het algemeen het
zeventiend' eeuwsche boerenbinnenhuis niet anders dan op anecdotische wijze
geschilderd, behalve daar, waar het stilleven op den voorgrond treedt en
het figuur bijzaal is geworden. Eerst de negentiende eeuw heeft, met de
Fransche lunst voorop, de mogelijkheid geschapen van andere opvattingen,
en het is ten onzent o.a. Albert Neuhuys geweest, die deze in een
groot deel zijner werken heeft gehuldigd en die daarin, wat het weergeven
van het huttenleven der Larensche boerenarbeiders betreft, onzen schilders
is voorgegaan".
Daarvoor trok hij, als zijn schoon en rijkgemeubeld atelier hem niet
inspireerde, naar de woningen zijner modellen om er te werken. Zijn
vrienden hebben hem vaak gevraagd hoe hij er toe kwam zijn gerieflijke en
gezellige woning telkens tijdelijk te ruilen voor een deel, of vochtig boerenhuis,
en Neuhuys, die geen man van veel woorden was, moet dan telkens
gezegd hebben: „jelui weten niet hoe mooi die witte muurtjes zijn ...."
Nu weet de heele wereld het. En als het niet is voor de witte muurtjes op
zijn aquarellen, dan is het om de schildering van het hind, waarin hij zelfs
Pieter de Hoogh overtreft, dat men Neuhuys driemaal naar de Nieuwe
Wereld noodigt. En telkens was zoon Amerikaansche reis een groot succes
voor Holland en zijn schilders.
Men heeft Neuhuys terecht een der meest aangrijpende hinderschilders
genoemd. Ili mag niet vergeten licht te werpen op zijn vertolking van het
onbedorven Hollandsche boerenkind, vooral als het met andere Kinderen
speelt of met zich zelf bezig is.
Dat deel van Neuhuys' oeuvre heeft de tien jaar jongere J. S. H. K e v e r
het best begrepen en voortgezet. Hij is de derde belangrijke Larensche
schilder. Hij was Amsterdammer, en werkte ook in Brabant en te Nunspeet.
Niet dat hij Israëls' compositiegevoel nadert, of Neuhuys coloristische
grootheid heeft, maar wel is hij als beiden ontvankelijk voor de schoone
lichtcirculatie in het boerenvertrek, waar zijn menschen en hinderen wel
„leven". Als het hem gelukt in voornamen voordracht tegen den grijzen
achtergrond de sobere kleurigheid van bloemen te plaatsen, is hij een
270

stillevenschilder van rang, en is hij onafhankelijk van Laren en van
Neuhuys. Eenige jaren was Laren een wereldvermaard dorp. Van
1896-1900 was er een Engelsch pension waar hoof dzakelijk Amerikanen
logeerden. Er waren goede schilders onder die Amerikanen, als Barlow,
Barthold en Darling.
Max Liebermann werkte jaren in het Gooische dorp. Een zijner meest
bekende doelen, „de Vlasspinnerij", maakte hij in het atelier, dat later als
de „Vlasschuur" werd aangeduid, en dat nu nog een atelier is.
In Laren's vroege dagen behoorden H e n d r i k V a 1 h en b u r g en
Tony Off e r m a n s tot de schilders wier streven zich in de richting
der drie grootmeesters bewoog. Ook To o n d e J o n g schilderde toen
binnenhuizen in het Gooi. Mevrouw Wally Moes woonde er en
schilderde er een enkele maal een Huizer boerin, met een evident zoeken
naar stijl, dat buiten het Larensche Schoolverband stond. fan Vet h
en A n t. D e rk in d e re n stonden daar natuurlijk eveneens buiten,
hoewel Veth enkele malen typische specimina der bevolking tot model nam
voor zijn straklijnige portretkunst. F. Hart N i b b r i g behandelde
wel speciaal Larensehe onderwerpen, maar in een zoo van de Hollandsche
meesters afwijkende techniek, dat hij met zijn leerstellig pointillé toch
moeilijk tot de school lean gerekend worden.
Een tweede golf van kunstenaars streek omstreeks 1896 te Laren neer.
Onder hen schilderde de te vroeg gestorven F rans D e u t man n, in
fijnen toon, figuur. Toen kwamen ook C o B rem a n, die het minst ver
van Hart Nibbrig stond, D. K o m t e r, D. M e lis en Ever t
Pieters, van Vlaamsche huize, die te Blaricum en ook te Katwijk zijn
onderwerpen in den trant van Neuhuys zocht.
Een paar jaar later volgt een grootere groep van kunstenaars, waaronder
er verschillenden zijn die Laren niet als een sketching ground, maar als
een aangename woongemeente beschouwden, en voor wie een omgang met
confraters rond Hamdorf, bekoring had.
De beeldhouwer Mendes da Costa maakte te Laren zijn Amsterdamsche
volksfiguren in aardewerk. D i r k W i g g e r s bleef er zijn Geldersche
vergezichten even trouw als H. H e y en b roc h zijn hoogovens en
fabrieksinterieurs , en A u g. L e e r a s werkte te Laren de indrukken
van zijn reizen in Algerië uit, maar zette zich ook wel eens neer in een
Larenschen stal. In 1898 (Zwam ook H. J. Wo 1 t e r er voor Benige jaren
wonen, zonder dat dit bijzonderen invloed op zijn werk had. Fran s
L a n g e v e 1 d verdeelde zijn picturale belangstelling tusschen de
landelijke gemeente en de hoofdstad. De Amsterdammer J a a p
Doo yew a a r d vond er onderwerpen, maar weldra bevriend met den
271

David Schulman, Larensch dorpsgezicht.
voortreffelijken Amerikaanschen schilder Singer, trekt hij met dezen
geregeld naar het hooge Noorwegen.
Verder woonden voor Korteren of langeren tijd te Inren Mejuffr. v. cl.
Willigen, en de schilders Leo Gestel, H. M. Krabbé,
van Blaaderen, Broedelet, Court Onderwater,
J a c. S n o e k e.a. W. G. F. Jansen, de landschapschilder, bleef Laren
trouw, en David S c, h u 1 m a n, een onzer zeldzame schilders van
dorpsgezichten, vindt in de ongerepte deelgin van het schoongelijnde land
nog inspiratie voor zijn beste werk. Die inspiratie zoeken er niet de jongste
schilders als Raoul Hynckes, Rilling en Halsbergen.
Ongerepte deelgin van Laren zijn wel zeldzaam geworden, maar dat is
niet minder het geval in het Oosterbeek van de beide Bilders', het Oosterbeek
waar Mauve en Willem Mans kennismaakten, of in Nunspeet dat
B ri ë t tot het laatst trouw bleef. Ware Nunspeet ongerept gebleven, Briët
ware niet verplicht geweest op eigen erf een huisje te bouwen, waar hij met
de Dunde van een panopticum- of panoramavoorgrondartist, een boerenwoning
imiteerde met boersche bric-brac, die hij, van hier en daar, in
zijn lange leven had verzameld.
't Is niet te ontkennen dat in later tijd ook de boerenbevolking van Laren
ingeboet had aan rusticiteit.
Als ik er op wijs dat Jan Sluijters van 1909-1911 te Laren woonde,
dan is het om op te merken dat hij mogelijk da'dr zijn wrok tegen de naar
het sentimenteele gerichte laffe lieflijkheid van de epigonen van Neuhuys
en Kever, opdeed. Eerder zwakke navolgers gaven in hun werk niets van
272

de dramatische grootheid van Israëls in zijn „Boerendeel", of van de tragische
spanning in zijn „In Afwachting". Te Stophorst zag Sluijters boeren
en boerinnen, wel heel ongelijk aan de beroepsmodellen van Laren. Dddr
greep hem hun hard lof, hun geestelijke afzondering, hun in de aarde
wortelend bestaan. Niet op idylische wijze, maar in hard realisme zou lui
verhalen van een wereldschuwe afgetobde bevolking, maar vooral hij zou
ze niet vrijmaken van hun omgeving. Hij zou de menschen niet plaatsen
boven hun dorp en hun huizen, hij zou in het midden laten of de grond en
het land hen zóó hadden gemaakt, of dat hun tragisch leven zijn stempel
drukte op hun omgeving. Hij zou trachten razend en brandend hun karakter
tot uitdrukking te brengen, en zou daarvoor geen vervormingen schuwen.
Als Sluijters zich te Stophorst voornam „boerengestalten" te schilderen,
dan zal niemand ontkennen dat hem dit gelukt is, en dat de nawerking
ervan als een hallucinatie bijblijft, waarin de wrangen smaak van een
dieptonig palet elke „hoop laat varen", 'n „I.QSC1aiC ogni speranza",
waarin de koperschatering van een melkkan, of hef roze van de wangen
van een idiote dochter, geen glimpje ware hoop vermag te wekken.
Er is in dit Stophorst een protest, niet tegen Mauve en Neuhuys, maar
tegen het in exploitatie genomen Laren, tegen het mercantisme dat er in de
nadagen van den Amerikaanschen handel hoogtij vierde, toen niet de
handel de kunst diende, maar de kunst den handel.
Maar nooit zal een protest kunnen opgaan tegen het bescheiden werk
van de stille en eenvoudige schilders die zich, zonder genialiteit, maar met
onaantastbare sinceriteit, wijden aan hef lieflijk aspect van de blonde hei,
de fijne berkenstammen en de zachte tinteling van het zilveren van de
wat armelijke omgeving van hetHollandsche Barbizon, waar zij in trachten
door te dringen met het oog der liefde, als zij ongekunsteld en pretentieloos
aan den arbeid zijn.
Maar hebben schilders dan het recht zich zoo af te zonderen, zoo ver
te blijven van wat een intellectueele élite aan ethische idealen nastreeft,
of van wat de gemoederen der massa op sociaal en politiek gebied beweegt ?
Als in andere landen, in denzelfden tijd, het vaak satirieke talent van
vele schilders deelneemt aan den strijd der meeringen, mogen dan in
Holland schilders in Kalme gemoedsstemming, in vaak dezelfde onderwerpen,
van een tot het dweepzieke gaande natuurliefde getuigen?
Voor het antwoord verwijzen wij naar de gloriedagen van onze kunst.
Gaan wij naar het „Huis ten Bosch" niet een beetje uit plichtsbesef, en
dan nog slechts eens in ons leven ? Als wij de apotheose van het gebeuren
dier dagen op de doeken van Jordaens of van van Thulden volgen, zijn
18
273

wij dan een oogenblik de kleine meesters van Holland vergeten ? En nemen
wij dan niet het besluit, voor de zooveelste maal naar het Mauritshuis
te gaan, om hef werk van schilders te bezien, die, zonder kritiek op het
maatschappelijke leven van hun tijd, de rustige grootheid van hun land
en de kleurenriikdom van het menschelijh bedrijf, onovertroffen aanschouwelijk
gemaakt hebben ?
Als wij tot Laren nog eenmaal terugkeeren, laat het dan zijn om met
Mej. G. H. Marius de vraag te stellen: „Heeft Mauve, de eenvoudigste,
of liever de meest enkelvoudige, in de scherpte zijner waarneming, in de
raakheid, in het intellectueele ook van zijn waarneming, waarmee hij
zonder sentimentaliteit het landelijke leven te boek stelt, een nieuwe bladzijde
aan onze schilderkunst toegevoegd, en zoo ja, is hij wezenlijk zooveel
verder in de natuurlijkheid zijner waarneming gegaan dan een Ostade;
— heeft hij zoo uit het volle leven —niet dat van den arbeid, dat kenden
deze ouden niet —gegrepen als deze, de menschen, zoo heel en al levend
om hans zelfs wil, te zien gegeven?"
De lezer moge met een volmondig ja antwoorden.
6,„
274

v*2CedVO1k IOdi -ate

Jean-Baptiste-Camille Corot (1796-1875), mogelijk het eerste schetsje naar een schilder die huilen,
in het vrije Iicht, schildert, omstreeks 1830.
276

VI.
VINCENT VAN GOGH. Een Hollandsche schilder van beteekenis
neemt roemvol deel aan de ontwikkeling van het
nieuwe impressionnisme in Frankrijk.
nder hen die in de negentiende eeuw in Frankrijk den glorieuzer
strijd streden, waren Ary S c h e f f e r, J o n g k in d en
Van Gogh, Nederlanders.
De eerste, Ary Scheller, heeft zijn plaats in de beweging die de „romantische"
genoemd wordt, terwijl Jongkind en van Gogh in de eerste en in
de tweede golf van het „impressionnisme" terecht tot de stuwende brachten
gerekend worden.
Zij bleven Nederlanders, doch indien Ary Scheffer in Dordrecht was
gebleven en Johan Barthold Jongkind Overijsel niet verlaten had, dan
hadden zij en hun werk niet de plaats die zij verkregen. Wddr een kunste
naar sterft zegt ons vaak meer aangaande zijn oeuvre dan de naam van
zijn geboorteplaats.
In 1858 stierf Scheffer te Argenteuil bij Parijs, in 1891 Jongkind
straatarm te La Côte-Saint-André, in het Fransche departement Isère, en
in 1890 was hem Mincent Willem van Gogh in den dood voorafgegaan
te Auvers-sur-Oise.
Wat nu van Gogh betreft, mag geen artistiek patriotisme het verdoezelen
of uitwisschen: zonder de grootsche ontplooiing van zijn talent vanaf 1888
te Arles, St. Remyen Anvers, zou zijn oeuvre de definitieve aantrekkelijkheid
missen. De zon van Provence gaf zijn werk de verblindende straling
die het op zoovelen uitoefent.
Sneden wij het Fransche werk uit zijn oeuvre, het zou onthoofd zijn.
Met dit werk staat hij midden in de groep neo-impressionisten, neemt hij
deel aan een evolutie van de schilderkunst naar het directe, en naar het
licht, dat deze school haar plaats geeft in de ontwikkeling eenergoddelijke
scheppingsgedachte, die in de geschiedenis der schilderkunst te pronk staat.
Zeker, wat van Gogh in Brabant teekende en schilderde heeft waarde, als
de worsteling van een moeizaam tot ontwikkeling gekomen talent, maar de
277

z.g. „maniére noire et verte" zouden wij met heel andere Dogen zien als
wij het werk uit zijn Franschen tijd niet lenden.
Vooral in zijn Fransche jaren is Vincent van Gogh een groot schilder,
wiens figuur zich overigens leent tot elk misverstand.
Want naast een groot schilder is hij ook een groot schrijver. Waar hij er nu
nog een zeer merkwaardig mensch bij geweest is, en die in zielsziekte zijn
einde vond, zijn er alle elementen om verwarring te stichten, ook bij den
eerlijksten beschouwer van zijn schilderkunst. Ik duid het slechts aan, dat
de lotgevallen van het menschenleven van een kunstenaar zich bij menig
schilder hebben ontwikkeld onafhankelijk van zijn lunst, dat bij anderen
het autobiografische karakter van hun kunstwerken, den indruk wekt dat
hun menschenbestaan en hun oeuvre geheel vervlochten zijn.
Er moge verder op gewezen worden dat meer schilders goede, ja zelfs
uitstekende schrijvers waren.
Om in Frankrijk en de 19de eeuw te blijven, kunnen wij Eugene Delacroix
aanwijzen als een voortreffelijk literator, blijkens zijn beroemde dagboel
en zijn correspondentie. In den zelf den tijd was de schilder Eugéne Fromen.
tin de geniale schrijver van de roman „Dominique" en van „Les MaI'tres
d'Autrefois" . De lezers van „Un été dans le Sahara" van denzelfclen
schrijver, lomen er gemakkelijk toe Fromentins' schilderijen van woestijn.
onderwerpen te idealiseeren, getroffen als zij reeds zijn door de woorden
van den schrijver.
Van Gogh's meesterlijk geschreven brieven, zelfs als zijn gedachten in
slecht Fransch zijn vervat, geven uiting aan wat er in zeer veel schilders
omgaat. Slechts zeer weinigen hebben het talent dit anders te uiten dan
in de schilderkunst. Van Gogh staat met dit dubbele talent voor het
nageslacht in een zeer bevoorrechte positie, nog afgezien van het feit dat
hij met deze dubbele begaafdheid een dubbel publiek treft.
De dramatische levensgang van den schilder laat niet na velen aan te
grijpen, en dit alles verklaart, dat men heeft bunnen zeggen en drukken
dat Vincent „de grootste schilder der latere eeuwen" is.
Niemand meer dan van Gogh zelf zou zich daarover geërgerd hebben,
daar hij zelf een ongemeen blare beoordeelaar geweest is van zijn talent.
Van Kunstenaars spreke men niet van groot, grooter, grootst. Men blijve
buiten elk wedstrijdgevoel. Meer eer, dan vast te stellen dat Vincent een
prachtige schakel is in den beten van kunstenaars, waardoor de negentiende
eeuw in de schilderkunst de mindere niet is van andere tijden, behoef
van Gogh niet te worden gegeven.
Er geschiedt in die negentiende eeuw in de schilderkunst iets dat niet
iedereen gedenkt, en waarvan niet ieder het belang en de gevolgen lent.
278

Eerst in het midden dier eeuw plaatsen de kunstenaars den schildersezel
in de open lucht en in het vrije licht, dan wordt er in de natuur voor het
eerst naar haar geschilderd.
Wat dit speciaal voor het landschapschilderen zou beteekenen, is niet te
overdrijven.
De landschapschilders in vroeger tijden teeleenden in en naar de natuur,
schilderden echter naar hun teelleningen in de werpplaats.
Het schilderen was een moeizaam en langdurig bedrijf, waar niemand aan
dacht dat het buiten lion geschieden. En ook toen het prima schilderen in
de plaats kwam voor het schilderen in twee tempi, lavamen de kunstenaars
er niet toe het toch nog beslommerend bedrijf van olieverfschilderen in het
vrije veld uit te voeren.
Het schilderen in twee tempi beteekent het modelleeren van de vormen, eerst
in z.g. doodverf, en het kleuren daarna in deels doorschijnende lazuren.
Prima schilderen deed reeds vaak een Frans Hals, als hij met vrije toetsen
en in-eens, vorm en fleur tegelijk neerschreef.
De uitvinding verf te bewaren en mede te voeren in z.g. tuben, was een
noodzakelijke voorwaarde, voordat de veldezel en de parasol in het
Jozef Israéls, krabbel naar de natuur met ingeschreven kleuren.
279

plein-air zouden geplant worden en de schilderlist, palet en verven
konden worden meegenomen.
Waar de schilders daarvoor op hun visueel geheugen en summaire indicaties
in hun schetsen waren aangewezen om het natuurbeeld op hun doeken
te herscheppen, daar Ikon nu het doer onder den frisschen indruk der
natuur ontstaan.
Ik meen dat hef hierbij gereproduceerde teekeningetje van Corot, uit
ongeveer 1830, het vroegste geteekende bericht van dien aard is. Wel
heeft men voordien schilders buiten aan het werk, speciaal als stoffage
van landschappen, uitgebeeld, doch dan, ôf wandelend met een portefeuille
op zoek naar het sujet, ôfwel gezeten met een teekenbordje op de knieën,
aan het werk aan schetsen of uitvoerige teelleningen, die in het atelier voor
het schilderen op doer of paneel zullen worden aangewend.
Lang bleven de schilders geteekende notities getrouw, getuige het hierbij
afgedrukte kriitkrabbeltie van Jozef Israëls, waarop hij in woorden de
kleuren noteerde, zooals Pieter Breughel en PeterPaulRubens het ook deden.
Toen de schilders buiten gingen schilderen, zagen zij aanvankelijk de
natuur, zooals zij gewoon waren haar uit te beelden in het atelier.
Weldra viel hun deze betrekkelijke blindheid als schellen van de oogen.
De beschouwers echter behielden nog langer die betrekkelijke blindheid, en
eerst langzaam openden de impressionisten de oogen van het publiek voor
de nieuwe kleuren en het nieuwe licht.
Voor de schilders was onbevangenheid de voorwaarde, voor het publiek een
zich vrijmaken om het nieuwe schilderen te hunnen waardeeren.
Van dit nieuwe schilderen is „de Bloeiende Boom", bekend onder den
naam „Souvenir de Mauve", in het Museum Kröller-Müller op de Hooge
Veluwe, een prachtig staal, ook van zijn meest geslepen techniek.
De uitdrukking: geslepen techniek, moge ik wat ruimer toelichten.
Natuurlijk heb ik in den loop der jaren met leken vaak gesprekken gevoerd
over Vincent van Gogh, en dan trof het mij vaak welke zonderlinge
meeningen omtrent dezen schilder bij velen hebben post gevat.
't Komt er vaak op neer dat zij van Gogh beschouwen als een heel ander
schilder dan zij nconf raters; zij gelooven vaak niet dathij een beroepsschilder
is, of willen hem niet als zoodanig beschouwd zien. Van dat „beroepsschilder"
hebben zij dan een denkbeeld dat niet ver afligt van het begrip:
broodschilder. Inderdaad is het van Gogh zeer tegen zijn zin, en tot zijn
waar verdriet, niet gelukt met zijn kunst zijn brood te verdienen — dit
heeft hij echter met honderden kunstbroeders gemeen. In zijn tijd, en in
alle tijden trouwens, bestonden er quasi geen kunstenaars-broodschilders.
Want iemand die er in de eerste plaats op uit zou zijn z'n brood, en iets
280

er op of er naast, te verdienen, zal de kunstenaarsloopbaan niet liezen.
Trouwens die loopbaan wordt nooit gekozen. Als er kwestie zou zijn van
keuze, dan zou niemand dien levensweg inslaan. Zelfs 'n Goethe wordt geen
schilder omdat hij in de jeugd aarzelt, en dus blijkbaar kan liezen.
Tot schilderen wordt men onwederstaanbaar aangedreven, het talent roept
imperatief. Het riep van Gogh als alle anderen, en als alle anderen lion hij
aan dien roep geen weerstand bieden, zelfs niet toen zijn hart hem tot
andere religieuze en sociale arbeid drong.
Dat van Gogh, tegen alle tegenwerpingen in van zijn omgeving, en tegen
alle omstandigheden in, schilder werd, is niet iets uitzonderlijks, maar
't is de regel.
Een deel van het publiek meent ook, en ik heb nooit begrepen waarom, dat
Vincent slechts matige belangstelling voor de technische zijde van het vak
had, en om dat uit te drukben worden dan zinnetjes gebruikt waarvan die
„dat hij van binnenuit werkte" de begrijpelijkste is.
Doch van binnenuit werken doet ieder kunstenaar, en Leonardo da Vinci's
„la pittura é mentale" is een eeuwige waarheid.
Als ik dan vroeg hoe men aan 't vreemde denkbeeld kwam dat Vincent
van Gogh maar matige belangstelling had voor Dunde, dan werd ik naar
zijn brieven verwezen, en nu is 't wonderlijke dat in zijn brieven heel
duidelijk het tegenovergestelde staat, en dat de technische zijde van het
teelenen en schilderen, dat hij als een vak wil beoefenen, hem bij voortduring
bezighoudt.
In hetfraaie boekje: Vincent v. Gogh, Rijks Museum Kröller-Müller, dat
een St. Hubertus uitgave is, en waar W. Auping Jr. bij elk werk van den
meester een uittreksel uit zijn brieven geeft, han men haast geen bladzijde
opslaan zonder dat de worsteling van Vincent met de materie van krijt en
papier, verf en doer blijkt. „L' art eest un combat — dans l'Art it faut y
mettre sa peau" heeft hij zelf neergeschreven, alsmede „dat het bliksems
moeilijk" is om te komen tot het waarachtige, „men moet er lang en veel
voor werpen. "
In een andere brief stelt hij vast „iedere teellening die men maakt, iedere
studie die men schildert, is een stap".
Want hij werkt om de verovering van zijn uitdrukkingsmiddelen en hij
voegt er apert bij: „als veel anderen dat deden en doen" en hij noemt die
studies eigenlijk geen kunstwerken, als hij zegt dat „ze het zaad zijn
waar later teelleningen van lomen".
Over zijn vorderingen is hij vaak diep teleurgesteld; op andere tijden
spreekt hij de verwachting uit dat zijn kunde zich „net als bij ieder ander,
die met liefde werkt," zegt hij uitdrukkelijk „op zijn tijd ontwikkelen zal".
281

Maar Vincent schrijfthetook weltriornfanteljk neer: „Enfin, tegenwoordig
voel ik toch: „ilk heb een teekenknuist en ik ben erg blij dat ilk zoo'n
instrument aan 't lijf heb, al is het nog onhandig".
Om dat instrument handig te maken laat hij niets na, ook niet hef teekenen
naar fotografieën, hij „houdt 't er voor dat het een goede oefening is".
Want van stage oefening verhoopt hij het teekenen als een schrift te leerera.
„Het schijnt een mirakel als men een schoolmeester zoo vlug ziet schrijven".
Hij voelt zich als een bind als hij de prachtige steenteekeningen voor zich
ziet, uitgegeven als „Excercices du fusain" van Barque, en hij schrijft
dat hij ze aanhoudend en herhaaldelijk nateekent. Vaardigheid tracht hij
ook te verkrijgen door het copiëeren van de door hem zeer bewonderde
Holbein-koppen in een andere serie: Modtles d'aprs les maf tres.
Vaak ontmoette ik de voorstelling alsof van Gogh, zonder verband met de
schilders van zijn tijd, als revolutionnair kunstenaar, ook de relaties met
de meesters van het verleden verbrak. Noch het een, noch het andere is
juist. Zijn vereering voor de meesters van de schilderkunst heeft hij, alweer
blijkens zijn brieven, niet onder stoelen en banken gestoken.
Troost en inspiratie vindt van Gogh naar zijn eigen getuigenis in de
beschouwing van „de Nacht" van Mic h e 1 A ng e 10, „de Dronkaard"
van D a u m i e r, „de Spitters" van Mille t of „een oud Paard" van
Mauve. Vaak denkt hij na „over wat de groote meesters hebben geschilderd",
en letterlijk zegt hij : „mijn liefde en respect voor de groote
kunstenaars neemt toe" en dat, naarmate hij zelf van datgene „wat tracht
te maken dat men alle dagen op straat ziet".
Millet, wiens „Glaneuses" hij klassiek acht — als iedereen — noemt hij de
essentieel moderne schilder", D u p r é en L h e r m i t t e hebben zijn
groote bewondering, hij schrijft van „1' excellent peintre M o n t i c e 11 i".
In de natuur denkt hij aan de meesters en spreekt van „een grijs luchtje
zoo stil, zoo vredig als Co r o f of van Co y e n". 1 s r a ë 1 s is zijn
voorbeeld en hij is er trotsch op met B r e i t n e r door oud-Amsterdam te
flaneeren. Te Parijs behoorden S i g n a c en vooral S e u r a t tot zijn
vrienden. Uiterst breed en ruim is zijn waardeering, zij gaat van Delacroix
„et ses tons rompus" naar de „prachtige houtsneden uit de Graphic" die
hij verheugd te pakken heeft gekregen, en hij schrijft zelfs van zijn
„enthousiasme voor die teekenaars".
In vereering voor de meesters, zij Vincent den jongeren steeds ten voorbeeld
gehouden.
En wat zijn tijdgenooten betreft, over verschillende heeft hij met jaloersche
bewondering geschreven. Hij benijdt hun kunde als een hoog goed.
282

Vincent van Gogh, krijtkrabbel in Holland.
Er kan geen bezwaar tegen zijn v. Gogh voor te stellen als een autodidact,
als er slechts bij wordt gedacht dat hij het niet meer en anders was dan
anderen.
Alle schilders hebben hun beeldend vermogen zelf veroverd.
Als leeraar in het kunstonderwijs, 30 jaar lang, moge ik het vaststellen:
niemand heeft ooit van iemand schilderen en teelenen geleerd. leder
schilder heeft 't zich zelf geleerd.
De kunst van de individueele passie bij uitnemendheid: de schilderkunst,
behoeft een schrift dat individueel is, en dat de schilder zichzelf aanleert
en verovert naar de mate er om gestreden wordt, en Vincents' brieven zijn
één lang oorlogsbulletin.
Wil dit zeggen dat hij niet —als alle schilders — raad kreeg van andere
en Knappe confraters? In het geheel niet.
Einde December 1881 vertrekt Vincent van Etten in Brabant, waar zijn
vader dominee is, naar Den Haag waar hij twee jaar verblijft en lessen
krijgt van Anton Mauve, een familielid der van Goghs, die door
Vincent als kunstenaar zeer hoog wordt geschat.
Mauve geeft hem raad en bemoedigt hem, en weldra schrijft hij aan zijn
broeder Theo: „Mauve zegt dat het goed zal gaan, ik heb er zelf ook wel
hoop op", maar naar zijn eigen uitdrukking moet hij op zijn teeheningen
283

Vincent van Gogh, Middellandsche zee.
„terdege sjouwen". Bij een andere gelegenheid zegt hij: „Mauve heeft nog
een nieuwen weg gewezen om iets te maken, n.l. het aquarelleeren. III zit
te smeren en weer uit te wasschen" en hij noemt het waterverfprocedé:
„quelque chose de diabolique".
Mauve moet hem „troosten als zijn teelleningen zwaar, dik, modderig
zwart en dood worden" en hij verklaart het duidelijk, „ik heb Mauve
of iemand anders die heel knap is, noodig om me wat courage te geven".
Wat later schrijft hij Theo triomfantelijk. „Theo, ik heb zoo door Mauve
Benig licht gekregen in de mysteries van 't palet en het aquarelleeren".
Juist toen van Gogh de schilderij „de Bloeiende Boom" geschilderd had,
bereikte hem in 1888 het bericht van Anton Mauve's overlijden, en hij
schrijftaan Theo in het Fransch: „1k werkte aan een doek no. 20, buiten
in een boomgaard, een paarse omploegde aarde, een omheining in riet, twee
perzikboompjes tegen een glorieuze lucht, blauw en wit. W a a r s c h if n.
lijk het beste landschap dat ik gemaakt heb. Op
het oogenblik dat ik het thuis bracht Kreeg ik van onze zuster een Hollandsch
284

geschrift gewijd aan Mauve's herinnering, met zijn portret (heel goed dat
portret). Maar de tekst slecht, nietszeggend, een fraaie ets erbij gereproduceerd.
Iets onzegbaars is mij toen overvallen, en de Deel dichtgesnoerd
en ik heb op mijn schilderij geschreven:
Souvenir de Mauve, Vincent et Theo.
en als je hef werk, zooals 't is, goed vindt, dan zullen wij het van ons
tweeën naar Mevrouw Mauve zenden.
Ik nam met noordacht de beste studie die ik hier maakte, ik weet niet
wat ze er bij ons van zullen zeggen, maar dat is mij om het even, 't komt
mij voor dat als herinnering aan Mauve iets t e e d e r s en hee 1
v roo ij k sen geen studie in een meer ernstig gamma zich opdrong .
En als Vincent, van Arles het werk naar Theo te Parijs heeft gezonden,
schrijft hij hieromtrent:
„Als je het souvenir aan Mauve dragelijk vindt, dan zou het bij de volgende
zending naar Den Haag gezonden kunnen worden in een eenvoudige
witte lijst".
En nu hangt dit werk, even glorieus als de lucht achter de perzik.
boompjes, in het Museum Kröller-Müller en onderschrijf ik gaarne des
schilders oordeel: „Probablement le meilleur paysage que j'ai fait", ook
al denken wij er bij dat 'n schilder zijn laatste werk gewoonlijk het
beste oordeelt.
Vanuit dit werk spreekt ons van Gogh toe in de volle rijpheid van zijn
talent, in de fijnste geslepenheid van zijn ontplooide schildertechniek.
Hij kwam te Arles uit Parijs, en de periode daar doorgebracht, werd terecht
genoemd een tijdvak van aanpassing aan een nieuwe technische uitrusting,
om het wonder van de Provenvaalsche zon te kunnen uitbeelden.
De zon te Arles verovert Vincent. Hij gelooft in die zon zóó dat hij
„goddeloos" noemt hen, die deze zon niet vereeren:
„Ah, ceux qui ne croient pas au soleil d'ici sort bien impies". En hij tijgt
aan het werk als een bezetene — maar als een k e r n g e z o n d schilder.
Want als ooit schilderstverk in de ware bedding van de schilderkunst
vloeide, dan is het wel dit werk, waarin de eenvoudige weergave van het
natuurbeeld het eeuwige program van den schilder vormt.
In den letterlijken zin is Vincent van Gogh in dit werk een groot colorist;
een breed gamma van Fleuren ligtop zijn palet, de meest disparate kleuren
huwt hts aaneen tot een harmonie, die door de aanwending ook van
dissonanten, tot een polyphonen rijkdom kwam als de muziek van de
negentiende eeuw.
285

Laat ik hier invoegen dat Vincent van kleuren wel een gebruik heeft willen
maken, dat ik „heraldisch" zou willen noemen. In de heraldiek immers
wordt de leeuw wel rood gekleurd omdat rood de fleur is van de bracht
en van den moed, de fleur heeft dan denzeifden symbolischer zin als de
leeuw als vorm.
In dit verband schrijft van Gogh: „Ik zou het portret willen schilderen
van een kunstenaar-vriend, die groote droomera droomt, die werkt als de
nachtegaal zingt, omdat het zijn natuur is. Die man is blond. ik zou in
mijn schilderij al de genegenheid willen leggen die ik voor hem gevoel.
ik overdrijf het blond van zijn haren, ik stuw het op tot oranje tonen, tot
chroomgeel en bleeke citroenkleur. Achter de kop, in stede van de banale
muur van hef beroepen appartement weer te geven, schilder ik de oneindigheid,
ik maak een fond van blauw, hef rijkste en meest intense dat ik
maken han en door deze eenvoudige combinatie Krijgt de blonde verlichte
kop tegen die rijke blauwe grond, een mysterieus effect als een ster tegen
diep azuur".
Van die, zooals ik het noemde, „heraldische" toepassing van de kleur is
in ons schilderij geen sprake. Als er sprake is van symbolische kleur dan
is het die van de natuur, die met de roze bloesem van het perzikboompje
ons het denkbeeld der lente inprent.
Vincent is in „Souvenir de Mauve" de eenvoudige en trouwe vertolker
van het natuurbeeld, dat hij in wijde opening in zich opnam, om het in
vereering en met drift aan ons over te dragen.
Hij schrijft uit Arles aan zijn broer: „ Je suis dans une rage de travail,
puisque les arbres lont en fleur et que je voulais faire un verger de
Provence d'une gaieté monstre".
In een andere brief bericht hij „1k heb zes studies van het voorjaar onderhanden,
waaronder twee boomgaarden. 't Vraagt groote haast want de
effecten zijn voorbijgaand".
Aan zijn vriend Bernard laat hij een nieuwe boomgaardstudie toekomen,
eenvoudig van compositie: een witte boom, een klein groen boompje, een
vierkant hoekje groen, een paarse grond, een oranjekleurig dak en een
groote blauwe lucht.
En Ilan Gogh voegt er bij: 1k ben met negen boomgaarden bezig, een witte,
een roze, bijna rood, een blauwachtig witte, een grijs-roze en een groen
en roze.
De beschouwers van dit werk in onzen tijd, kunnen zich geen denkbeeld
maken van de frischheid en van de prille pracht die het schilderij in 1888
286

^ `^
.
^....^.^^.u^•
'^^
^,'^ ^t ^ Ri ^^ `( f
1^^>^ :', , f^ iq 1 ^`.^^,,
i ^^
1 ^ ^^,,
^ii;
.^ 1
, ^ i IP^ ± ,I- ,y.
i 4^^q^( . '^l; ^
^, L ^`;^ur^tlu;1!'U mil ^ ^ = : 'Tv
- - ^ 1
-"' !Ji!ir,' ^ e:,....3.
:iw
Vincent van Gogh, krabbel uit een brief.
uitstraalde. De tijd heeft haar „patina" over de verf gelegd, het kleurgamma
volkomen veranderd, of beter, de toonhoogte omgezet, de harmonie
niet verminderd, maar waar de witten vergeeld zijn, heeft de schaterende
toon van het lentemotief zich verzacht.
Men Ilan nu 'n van Gogh evenmin in de oorspronkelijke pracht voor zich
zien als een Pissarro of 'n Sisley, meesters die in een verwante techniek
werkten, en de fleuren eerder mengen wilden in het oog van den beschouwer
dan op hun palet, als zij met kleine grillige toetsen ongebroken fleuren,
licht en leven van de natuur, buiten het bruine conventioneele gamma van
hun voorgangers, vertolkten. Als deze Fransche impressionisten onder hooge
inspiratie werken, komt niet alleen het zonlicht uit hun doelen, maar de
geuren van het land stroomen ons toe, als de zon en het parfum van de
lente uit van Gogh's boomgaarden.
Ilan de inspiratie en de voortvarendheid waarmede zij werkten geeft
Mincent een zeer welsprekend verslag.
„ Je dofs te prévenir que tout le monde va trouver que je travaille trop
vite. N'en crois rien.
Volkomen juist: Als wij gedenken wat deze meesters maken willen, dan
werken zij nooit snel genoeg. Immers, om het vlugtige effect van het schuivende
zonlicht bij te houden, moeten des schilders rappe handen, zijn
287

prompte blikben kunnen volgen om de paarden voor den zonnewagen van
Apollo bij te houden.
En Vincent vervolgt: „West ce pas l'émotion, la sincérité du sentiment de
la nature, qui nous twine et si ces émotions lont quelquefois si fortes qu'on
travaille sans sentir qu'on travaille, lorsque quelquefois les touches viennent
avec une suite et des rapports entre eux, comme les mots dans un discours
ou dans une lettre".
Inderdaad, vlinderlicht heeft de kleur zich op het doek gespreid, neergeschreven
als een prachtigen evenwichtigen zin staat het verhaal van de
triomfantelijke lucht, die zich welft over de weelderige bloemenstruis.
Maar niet immer vloeit alles zoo vanzelf uit het penseel, en Vincent waarschuwt
zich zelf : „il faut alors se souvenir que cela n'a pas toujours été
ainsi, et que dans l'avenir it y aura Bien des jours lourds, sans inspiration."
Zware dagen zouden spoedig Domen.
Tusschen Februari 1888 en Mei 1889, werkte hij met waarlijk toomelooze
passie, in de schroeiende zon. Als die zengende zon alles vrij sloeg wat er
nog sluimerde in zijn talenten, was zij dan mede oorzaak van de eerste
verschijnselen der zielsziekte, die een schril tegenbeeld vormen tot het
gezonde schilderswerk, toen verricht? Wie zal het zeggen?
De pijnlijke incidenten tusschen van Gogh en Gauguin, die in Arles op
Vincents herhaalde smeekingen bij hem kwam wonen, zijn in aantocht,
en zij zijn de voorboden van zijn opname in het hospitaal te Arles en in
de inrichting voor zenuwzieken te St Remy.
De sterfelijke van Gogh gaat op 27 Juli 1890, 37 jaar oud, te Anvers-sur-
Oise btu zijn vriend Dr. Cachet ten onder.
Van toen af keerde zich voor den schilder alles ten beste.
Hij liet de wereld een boeiend oeuvre na, dat, waar hij nimmer verkocht
had, bijeengebleven was. Zijn literair talent bleef in zijn brieven bewaard,
en het tragisch einde van zijn jonge leven gaf een wrang accent, dat op
duizenden indruk maakte; ware vereering riep de gestorven van Gogh op.
Geen duidelijker blijk van het een en van het ander dan het prachtige
Museum, dat door den Belgischen bouwmeester van de Velde, toch
vooral voor de collectie der van Gogh's werd gebouwd, op bestelling van
Mevrouw Kröller-Müller, die tot de meest toegewijde propagandisten van
het oeuvre van van Gogh behoorde.
Die propagandisten waren aanvankelijk zeer noodig in een land als
het onze, met zijn schildersbeschaving van eeuwen her.
Uit Vincent's geweldige nalatenschap, werden zonder scherpe keuze,
288

cel te omvangrijke tentoonstellingen ingericht. Daar hinden zijn overwinningen
naast zijn nederlagen. Fanatieke bewonderaars konden de
nederlagen niet onderkennen, terwijl de bedillers de overwinningen niet
wilden zien.
De oude schildersbeschaving, die liefst in schakeering zich uitsprak, werd
ruw aangesproken door een vrijmoedig tegen elkander plaatsen van ongebroken
forsche kleuren, terwijl een eeuwenoude gecultiveerde schilderssmaak
zich gesteld zag tegenover een culte van het leelijke, die bij nadere
beschouwing vaak een zin voor nieuw-schoon bleep te zijn.
Maar dit nieuwe schoon moest verworven worden door het publiek, zooals
het door een schilder veroverd was, zelfs, en wij begrijpen dit nu niet
meer zoo goed, in zijn prachtige bloemstukken.
Pissarro moet van v. Gogh's bloemen gezegd hebben: „zij lijpen op menschen",
en Emile Bernard: „zij lijpen op prinsessen". Het was voor
den tijdgenoot reeds moeilijk genoeg er waarlijk bloemen in te zien, zoo
voornaam, en tegelijk hinderlijn, stonden zij te bloeien, of in deernis
te sterven.
Toch waren er onder de jonge Kunstenaars reeds velen, voor wie de eerste
van Gogh-tentoonstelling, in het Panoramagebouw te Amsterdam in 1892
gehouden, al dit werk, in heroische worsteling ontstaan, als een openbaring
openging. Die tentoonstelling was mogelijk geworden, toen na den dood
van Theo van Gogh, een half jaar na het overlijden van Vincent, Theo's
weduwe in het bezit geraakte van heel het oeuvre.
't Werd reeds vastgesteld, een algemeen succes waren noch de Amsterdamsche,
noch de daaropvolgende tentoonstellingen te Groningen, Den
Haag en Rotterdam.
Niet bij het groote publiek, maar toch in ruimen bring, 'drong van
Gogh's beteekenis door, sinds Vincent's vriend Emile Bernard, de aan
hem en aan Theo gerichte brieven publiceerde.
L e eren is nog steeds gemakkelijker dan z i e n, en de vrijmoedigheid
en de Dracht waarmede het picturale standpunt van den schrijver verdedigd
werd, maakte indruk. Nog meer sleepte het literaire meesterschap,
waarmede de strijd (van alle schilders) beteekend werd, en als iets vertrouwelijks
werd opgenomen, vele lezers mede in een ware cultus, die,
zoo deze al niet zuiver picturaal was, warmhartig om zich heen bewondering
spreidde.
't Is te voorzien dat de vlammen van de van Goghcultus zich wat zullen
neerleggen, als de schilder in de historie van de schilderkunst zijn definitieve
plaats zal hebben gekregen.
19 289

Dan zullen naast de hooimijten van Claude Monet en het cabaret van
Toulouse Lautrec, de riviergezichten van Pissaro en de winters van Sisley,
naast het ballet van Degas en de baadsters van Renoir, de bloeiende boomgaarden
van Vincent van Gogh de wijding van de historie gekregen hebben.
Vincent's beste werken zullen dan geen „oude" kunstwerken zijn. Want
die bestaan niet. Het kunstwerk is eeuwig jong, want het wordt steeds
opnieuw, in de hoof den en in de harten van den aandachtigen en liefdevollen
beschouwer, herboren.
Van Gogh zal steeds de tijdgenoot blijven van hen, die met warm natuurgevoel
in bloeiende boonren heel de lente voor zich zien — en die zullen
er altijd zijn.
290

ffLiiftaTllJC& JC&OOI s^

292
G. H. Breitner, krabbel.

VII.
Tusschen 1885 en 1890 dient zich een nieuw geslacht van schilders aan,
waarvan de meesten, onder leiding van August Allebe, op de
Rijks-Academie te Amsterdam gevormd worden.
e grootmeesters van de Amsterdamsche School, G. H. Breiteer
en Marius Bauer, werden voor mij wezens van vleesch en
bloed, toen ik, door de relatie Bart van Hove, bij het huwelijk van de
Koningin in 1901, van de figuratie mocht zijn in de tableaux vivants die,
onder leiding van die Kunstenaars, gedurende de galavoorstelling in den
Stadsschouwburg gegeven werden.
In „Prinsjesdag", het beroemde schilderij van Jan Steen, dat geimiteerd
werd, vervulde ik de rol van een jongen die een baring eet op de klassieke
manier. Toen ik niet voldoende „fond" was, genoot ik de eer door Breiteer
met een paar zachte pastels getoond te worden, mijn witte kraag, maar
ook mijn gezicht.
ik kwam toen voor het eerst achter de coulissen, in de wereld van den schijn,
die op zoovelen onwederstaanbare aantrekkingskracht uitoefent. Toen
snoof ik voor het eerst theaterlucht die, anders, maar even penetrant en
herkenbaar is als circuslucht. Ili rook voor het eerst dat mengsel van stof
en.... féminité, vooral toen hef ballet van de Berlijnsche Opera als een
vlucht groote vlinders langs mij heen stoof.
Het comité had in het vaderland van den Prins, te Schwerin, gezocht naar
een nummer dat voor den gala-avond geschikt t zou zijn, maar had tenslotte
uit Berlijn ballerina's meegebracht, die nu haar kunsten ten tooneele vertoonden
.... ik zag ze volkomen gebroken achter de coulissen terugkomen,
met den glimlach, als een angstige greins, nog op de gezichten.
Had Breiteer schilderijen der oude Hollandsche meesters in beeld gebracht,
Bauer had zich meer moeite gegeven toen hij oostersche tafereelen ontwierp,
die naar ik nil meen héél fraai waren, en door gebruik van sluierende
voorhangen, braam het effect zijner tableaux vivants zeer dicht bij dat van
zijn levende aquarellen.
De benaming Amsterdamsche School is een vager begrip dan de uitdrukking
de Haagsche School, omdat bij het laatste duidelijker gedacht kan worden
aan Den Haag als de woonplaats van de kunstenaars die tot die school
293

G. H. Breitner, krabbel.
^^e,,.,- ^._ -- ^. __^_ _..fi• ..4 4r-r1w....
.,.`►^+- .^^ .."'_ ^ ^,•^
'^w ._ .,
^^- ^v . ►
^^ - ^ ^ ^, •.^
'+ti"
ti w^-ro►.arn. .....^ . * / \l
\ \,
,-,,,
^
1/4„.____
gerekend worden, terwijl Amsterdam dat niet in gelijke mate is, ten opzichte
van de kunstenaars die men tot de Amsterdamsche School rekent.
Er wordt slechts mee vastgesteld dat de hoofdstad, na oorspronkelijk de
stad van Pieneman en de zijnen te zijn geweest, haar eerste positie in de
kunst in den lande weer had hernomen na den Haagschen bloei, toen na
Israëls en de Narissen een nieuwe generatie schilders de aandacht vroeg.
Bedoeld worden de schilders der generatie, waarvan er in het begin der
tachtiger jaren aan de Rijns-Academie aan het werk waren: W i 11 e m
Witsen en Eduard Karsen, Jan Veth en Anton Derh
inderen, Jacobus van Looy en fan Toorop, De
Zwart en v an der V a lk e.a. Er werd reeds gewag gemaakt
van het opnieuw bezoeken der Rijks-Academie van Breiteer, toen deze zijn
Haagschee academietijd reeds eenigen tijd achter den rug had. Ook hij
behoort dus tot de groote equipe, die overigens door een duidelijk zwakkere
werd afgelost, waaronder ter arakteriseering te noemen zijn: S c h a a p
en Krabbé, Verkade en Vlaanderen, Graadt van
Roggen en Gildemeester, Paul Rink, Carl Breitenstein
en R. N. Roland Holst.
Amsterdam en Breiteer behooren bijeen als Titiaan en Venetië; die het eerre
woord uitspreekt denkt aan het andere. George Hendrik Breitner
is de eeuwige hoeder van Amsterdam's langzaam verwelkende schoonheid.
De herinnering die ik in mij bewaar van Breitner's uiterlijk is die van een
stevig, sterk lichaam van middelbare grootte, dat eerder naar achteren dan
294
..^'..,,^

„:.1,::
oh Kt
G. H. Breitner, krabbel.
naar voren boog en dat den hop met dichtgeplant haar hoog droeg, terwijl
bijziendheid aan den blik iets opmerkelijks gaf.
Breitner was zeker geen man van veel woorden, maar toch had ik als zeer
jonge man aan de leestafel in Arti, het geluk, ik begreep dat toen reeds als
zoodanig, een lang gesprek met hem te mogen voeren. Hij vertelde, vrij
omstandig, dat in de jeugd historieschilderen zijn ideaal was geweest en
verzekerde dat, als hij de „spullen” had gehad, of geld om costuums te
koopera of te huren, hij zeker historieschilderijen zou gemaakt hebben. In dit
verband gaf hij hoog op van Rochussen, die zijn eerste leermeester-raadgever
geweest was. Het was ook op diems raad dat hij van Rotterdam, waar hij
in 1857 geboren was, naar Den Haag kwam om er in 1876 de Haagsche
Academie te bezoeken. Koelman, de directeur der Academie, „la derrière
cartouche" van het klassicisme in ons land, zal hem, zoo min als Suze
Robertson, Floris Verster en Willem de Zwart, veel beïnvloed hebben.
't Mag opgemerkt worden dat de jonge Brenner, als besluit van zijn
teekenstudies, in 1877 het leeraarsdiploma M.O. behaalde. 't Heeft hem
geen kwaad gedaan, maar het stelde hem wel in staat den eersten moeilijken
tijd, door hef geven van avondlessen, door te lomen. Toen echter schilderde
hij onder Willem Maris, in het kleurengamma van Jacob.
Blijkens zijn vroegste teekeningen, (ten deele in het bezit van zijn weduwe),
die ik dezer dagen nog eens mocht doorzien, had hij van nature een zin
295

voor het weergeven van bewegingen van menschen en paarden, maar toch
niet het compositiegemak en het voorstellingsvermogen, dat b.v. Charles
Rochussen aangeboren was. Zijn eerste onderwerpen zijn militaire geweest,
en als hij later de schilder van manoeuvres van het Nederlandsche leger
zal worden, dan hangt dit toch ook samen met den lust voor historieschilderen,
die trouwens weerslag vond in zijn oeuvre.
Er is een prachtige aquarel uit zijn zeer vroegen tijd, napoleontische stafofficieren
rond kaarten op een tafel, voor een breed raam. 't Is de teekening
waarover in November 1882 Vincent van Gogh schreef : „Bij v. d. Weele
zag ik een uitmuntende schets van Brenner, een teekening die niet af was
— misschien ook niet af te maken — het stelde voor officieren, die over een
landkaart of plan de bataille zitten te delibereeren voor een open raam...."
Zij wordt gewoonlijk aangeduid als: „Krijgsraad (Bataafsche Republiek)".
En dan zijn er de „Ruiters in de Sneeuw" dat zich zoo leent om vergeleken
te worden met een historiestuk van groote bekendheid, „1814 " van Meis-
G. H. Breitner, krijtkrabbel.
z96

Bonier. In de compositie doet het er sterk aan denken en lijkt het er zelfs
op geïnspireerd. Zooals Napoleon zijn état-major vooruitrijdt, doet ook de
groote huzaar het zijn escadron. Waar echter van de figuren van den
Franschen historieschilder getuigd kan worden : it ne marque pas un bouton
aux guêtres, daar kan ons de, op zijn manier Breitner bewonderende,
criticus Loffelt op weg helpen om het groote verschil met den Hollandschen
impressionnist te omschrijven.
Als hij zegt dat beide stukken, op een tentoonstelling door Breiteer
ingezonden, „den prijs ten volle waard zijn", dan moet het hem
uit de pen: „het figuur te paard heeft noch spieren, noch beenderengestel,
men denkt meer aan een stok waarover een jas is gehangen dan aan een
mensch." In het woordje „denken" ligt de fout, een schilderij van Breiteer
moet niet gedacht, maar gezien worden. Meissonier heeft veel
gedacht bij het ineenzetten van zijn, overigens terecht, vermaard schilderij,
maar Breitner heeft beter gezien. Daardoor is de laatste een grouter
schilder — want hij doet ook den beschouwer meer zien op zijn „Ruiters
in de Sneeuw", en wel in de eerste plaats de atmosferische pracht van het
wintersche schouwspel, waaraan de figuratie ondergeschikt is. Reeds door
G. H. Breitner, krijtkrabbel.
297

het tegen elkander zien en aaneenschilderen van lucht en sneeuw, van
ruiters en boomstammen, is hij aan het begin van zijn loopbaan een meester,
met een kleurkrachtig en dieptonig palet geboren. Met dat dieptonig palet
is hij te Den Haag aan het werk, verbluffend vooral de schilders die hem
zien werken. 't Zijn vooral militaire stukken, direct uit de natuur opgenomen,
en waarin het paard een zeker zoo voorname plaats inneemt als
de mannen die uit zijn handen Domen, zoo boordevol van leven en beweging,
dat de burger er geen raad mee weet. De schilders zien het wel, dat sinds
Frans Hals de breede kwast in geen vaardiger hand gelegd was, en dat die
Inwast de natuur trillend levend uit de zware pate te voorschijn brengt, of
uit de volle vloeiing van de waterverf laat uitstroomen.
Breitner is zeven-en-twintig jaar als liii, in 1884, een tijdje te Parijs werkt
op het atelier van Cormon, den schilder van „de Familie van CaIn". Het
glorieuze werk, dat in zijn oeuvre van dien Parijschen studietijd getuigt, is
hef witte paard, ook wel genoemd — „Souvenir de Montmartre", dat onder
zijn meesterwerken telt.
In 1885 gaat hij met d e Zwart die, als hij, van een sonoor palet
directe impressies schildert, naar Drenthe.
Een jaar later Komt Breitner met zijn „Gele Rijders" te Amsterdam sterk
in de algemeene belangstelling, terwijl het stuk vrij onverwacht, op voorstel
van Jhr. Victor de Stuers, door het Rijk werd aangekocht. Ili lean mij uit
mijn jongensjaren goed herinneren hoe het stuk, wel wat hoog, en eigenlijk
ook wel wat eenzaam, in het Rijksmuseum hing en hoe mijn vader, die in
den grond Verschuur en Nakken prefereerde, toch voor „de rijdende
artillerie die den hoek om kwam", respect had.
In het najaar van 1886 komt Breiteer naar Amsterdam, waar de soldatenschilder
wijken gaat voor den stadsgezichtenschilder die hij zich opmaakt te
worden, en waardoor hij zoo vast geklonken raakt aan Amsterdam, dat
alleen zij, die deze wonderschoone stad van het hoogste picturaal gehalte
bennen, in staat zijn de volle grootheid van den schilder waarde te geven.
Natuurlijn was het grootsche schilderachtige van de stad een attractie, maar
niet de Benige; het geestelijk leven dat er onder de jongeren was opgebloeid
was het niet minder. Het sprak zich uit in schilde r s en schrijver svriendschappen
als die van Witsen en Kloos, Verster en Verwey, Isaac
Israëls en van Deyssel. Daar kwam dan nog bij dat Allebé en de Rijks-
Academie op een kunstenaar als Breiteer, die er steeds op uit was zijn
aangeboren talent een grond van studie te geven waarop het ook voor de
toekomst zou kunnen groeien, aantrekkelijkheid uitoefenden.
't Is ook in dien tijd dat de Kempenaar f a n Voerman, die reeds van
1876 af vier jaar op de Rijks-Academie gewerkt had, na een verblijf te
298

Brussel, en na lessen van Verlat aan de Antwerpsche Academie, als logeleerling
van Allebé te Amsterdam terugkwam. Mogelijk onder diens
invloed werd hij een tijd Airztdamh lettre-schilder, tom hij fob 1SSO
daar verbleef, en op de Rozengracht het oude atelier van Jozef Israëls
bewoonde.
Als hij later, door den geboortegrond getrokken, weer naar Kampen trekt
om op den duur de meester van Hattum te worden, die in blijkbare reactie
tegen het al-te-zegevierend impressionisme eigen wegen zoekt, dan blijft
deze schilder van '80 door en door Hollandsch. De eenvoud en de directheid
van de stille aandacht, dig hij aan een eenvoudig potje met Oost-
Indische hers of met rozen geven zou, als hij in blank-zuivere aquarellen
een rustig en decoratief effect bereikte, is even vaderlandsch als de bouw
van zijn weidsche riviergezichten, die hij, na zich in waterverf volledig
te hebben uitgesproken, in dunne olieverf vertolken zal. Een weide met
koeien of noppende paarden, onder een bijna architectonisch Bebouwden
wolkenhemel van Voerman, staat op het eerste gezicht wel ver van Breiteer,
maar behoort toch tot de werken van de school, waarin zooveel eigen accent
bleef, dat de schilder ervan, naast de meer op den voorgrond tredende
meesters, zich in het stille Hattum een blijvende plaats lion veroveren in de
kranst van zijn tijd en van zijn land.
Breitner's eerste groote schilderij te Amsterdam is geen stadsgezicht, maar
hef in zijn atelier op de Oude Schans geschilderde portret van Mevrouw
Frenkel-Bouwmeester in de rol van Franciion. Het baarde op de najaarstentoonstelling
van Arti groot opzien. In 1901 schreef fan Veth : „,%ammer
genoeg bestaat dit werk niet meer." Het is sinds tendeele herrezen uit den
staat waarin de schilder, met ergernis voor zooveel misverstaan bij publieh....
en model, het werk gebracht had. Hij loogde het in volle pate
beschilderde doer met groene zeep af, en hij schijnt het zelfs tendeele overgeschilderd
te hebben. Natuurlijk is het nu een schaduw van wat het geweest
is. De compositie en de grootsche lijnen en kleurvlekken zijn gespaard en
verkrijgen onze volle bewondering. Tenslotte is er toch genoeg overgebleven
om deze vrouw, als een monumentale Jacob Marisfiguur, tegen het glimmend
zwart van de piano te zien staan. Er zijn weinig werken van Breiteer
waarin de greep naar het gecomponeerde schilderij steviger gedaan werd.
Tot een gelijke figurale grootheid verhief hij zich in 1861, toen een
viertal groote naakten ontstonden, waarvan er een al de idealen van glorieus
schilderen van heel de school samenbracht, in de meest monumentale schets
naar een trillend vrouwenlichaam, dat ooit geschilderd werd. De meesterlijke
beschrijving ervan door Jan Veth moge het werk in Uw aller gedachten
roepen.
299

David Oyens, portret, inktkrabbel naar Pieter Oyens.
„Wat een schilder I Wat een durven en een kunnen, zooals er misschien nog
nooit gekund is. Manet, met zijn stoute, franke zien, heeft geloof ik, niet
zóó geschilderd. Brenner heeft niets van het pedantisme van knapheid,
hij laat niet merken hoe verbazend geweten alles is, hij souligneert niet,
hij is nergens opzettelijk, hij schildert zoo, of het van zelf spreekt, blij-weg,
als met zuiver ingeboren, koninklijke kracht".
„Het is alles bij hem het heitres Wissen, het boldes Können, waarover
Heine het heeft".
„Zie hoe delicieus in de platte pate van gave verf, die hooge blanke heup
en dat gedeelte build om die wonderteer gekleurde glooiing, van de naar voren
komende dij geschilderd zijn, en hoe vrij, hoe magistraal fijn die blozende
lijnen van de kneep aan de kniebuiging er sierlijk ingewipt staan, en hoe
groot dan weer de vaste streek teelcent van het doffe licht over de glanzende
strakke huid van de scheen. Dat is in zijn volle bracht, het nobele talent
van den, —vergeving voor het woord dat in discrediet schijnt te zijn —
van den geweldigen schilder".
Na een ziekte, waarvoor hij in 1893 te Nunspeet genezing zocht, komt
300

Breitner in zijn atehier
op de Lauriersgracht
en doet zich
kennen als genreschilder,
niet op de wijze
van Jan Steen, maar
op die van Vermeer.
Nu het genreschilderen
ter sprake komt,
mogen de namen van
een zeer begaafden
tweeling: David en
Pieter Oyens,
uit een groote Amsterdamschekoop-----mansfamilie
gespro-
ten, genoemd worden
en hun kunst bespro- ' :^
ken worden.
Mijn vader, die met
een ouderen broeder, 16„,,zky^" .R 9,
Gerrit Oyens, in
zaken te Parijs ge-
David Oyens, krijtkrabbel, de Amstel.
associeerd geweest was, had hen vaak ontmoet en verklaarde steeds, dat
het in hun doen en laten de meest volstrekte schilders waren, die men zich
kon voorstellen. Ter staving hiervan vertelde hij dan, dat bij de begrafenis
van hun moeder, van wie zij bijzonder veel gehouden hadden, bij de
geopende groeve, een der broeders den anderen had aangestooten, en toegefluisterd
: „zie je rechts die prachtige lucht I"
Tot ontsteltenis van hun vader zat het idee, schilder te worden, reeds heel
vroeg in den tweeling. Als de jongens, die op school niet veel presteerden,
voor hun gezondheid naar het land gezonden worden, dan zullen de schoonheden
der Geldersche natuur niet het doeltreffende middel blijken te zijn
om de jongens van hun idée fixe af te brengen. Integendeel, alles en elkeen
strekte hen tot model, en niet het minst de frissche boerenmeiden, wier
kleurenrijke en levendige carnatie zij bewonderden. De bewoners van Apeldoorn
weten weldra dat zij schildertjes zijn, de jongens in zwierige blauwe
buisjes boven schotsbonte pantalons; zij zien het aan hun lustig in den wind
wapperende ronde dassen en aan de tot de schouders rijtiende blonde haren.
301

Toen zij zoo, en in uitstekende gezondheid in Amsterdam terugkwamen,
gaf de vader, bankier-makelaar, het verder maar op, en op aanraden van
den portretschilder J. Kruseman gaan de jongelui naar Brussel, waar
zij plaats krijgen in het atelier van Portgels, den beroemdere schilder van
„une Loge a l'Opéra de Budapest". In 1860 had deze leerling en schoonzoon
van Navez (uitmuntend portretschilder, die lessen kreeg van den ouden
Louis David, in ballingschap te Brussel) een atelier opengesteld voor een
twintigtal begaafde leerlingen.
In ruim drie jaren zijn David en Pieter Oyens, in het atelier van Portgels,
de prachtige genreschilders geworden wier werken en werkjes, Hollandsch
in alles, de waardige voortzetting zijn van het zedenschilderen der
zeventiende eeuw.
Hoewel zij nooit in elkanders arbeid schilderden, hebben zij steeds samen
gewerkt. Eenige jaren waren zij uit elkander. Uit Brussel weer naar
Amsterdam gekomen, schilderden zij nog eenigen tijd onder P. Greive, en
hadden tot medeleerling August A 11 e b é, die zich ook tot een
uitmuntend romantisch genreschilder ontwikkelde. In 1866 huwde David,
en trok weer naar Brussel. In 1869 ging Pieter naar Parijs, waar hij in het
Louvre copiëerde. De oorlog van 1870 en de tweelingdrang dreven hem terug
naar zijn broederlijken alter ego. Van toen af verlieten zij elkander niet
meer en werkten in een uitnemend atelier in de stille rue de la Charité,
Benige stappen van de drukke Avenue des Arts, te Brussel.
Toen ik als jonge man bij Mommen mijn verf bocht, dacht ik er steeds aan
dat het atelier van Oyens in het achterhuis van deze zaak gelegen had.
1k noemde het zoo juist een uitmuntende werkplaats. Hiervan getuigen hun
werken. Als regel schilderden zij immers hun atelier, waarvan zij de belichting
portretteerden met dezelfde nauwgezetheid, als waarmede zij
elkander uitbeeldden. Nauwgezetheid ? fa, maar dan een heel andere
dan die van de fijnschilders in de eerste helft der eeuw, die niet waarlijk
zagen. De Ogens'en zien de fijnste schakeeringen van licht en toon,
en schilderen in de volle pate de Fleurigheid van hun, in hoog licht stralend,
atelier. Zij volgen dat licht, met den deemoed van den waren Hollander
uit alle tijden. Waar het zich hecht, weet vooral David met zijn fijn
impasto, nieuwe lichten te ontsteken; zijn clair-obscur wordt er van doorzeefd.
De ronde baret van den schilder, de blanke borst van het model,
de glimlachten van de gedraaide pooten van een stoel, overstralen de fijne
grijze atmosfeer van het interieur, waarin de menschen zoo waarlijk leven
als in de binnenhuizen van hun zeventiende-eeuwsche voorgangers. Als zij,
werden zij onderschat ; naar mijn gevoel worden zij het nog. Maar dat is
nu eenmaal het lot van den uitsluitenden schilder. Werpen waar eigenlijk
302

zoo min over te praten als te schrijven valt, waar slechts naar ge zien
moet worden, hebben hef steeds moeilijk.
Niet in den zin van David Ovens, was G. H. Breitner een genreschilder.
Wel zijn er Benige werken van Breitner, en ik deny daarbij o.m. aa
„de Dame met Kat", die vrij dicht bij Pieter Ovens' grootere figuurschilderingen
staan, maar Breiteers genrestukken uit de negentiger jaren zijn,
meer nog dan de schilderijen van Vermeer, eigenlijk stillevens.
Bij zijn eerste bezoek aan het Rijksmuseum was de schilder zeer onder den
indruk van't wonder in blauw en oud goud, dat „hef Brieflezende Vrouwtje"
van Vermeer is. Het meesterstuk zweeft hem voor Dogen bij „hef Vrouwtje
voor den Spiegel". In strenge schema's een enkele maal in het zuivere vierkant,
vindt Breiteer eenvoudige opstellingen voor zijn in kimono gekleede
meisjes. De „japonnerie" vierde in heel Europa hoogtij. Whistler had er
boeiende accenten aan ontleend. Nauwelijks aantrekkelijk als lui met krijt
teekent, is Breiteer uiterst vaardig en meesleepend als hij met het penseel
in volle verf teekent. Een oostersch tapijt, een geborduurd Japansch costuum,
beeldt hij uit met dezelfde juistheid, als waarmede hij de Amsterdamsche
architectuurdetails opneemt en weergeeft.
In 1890 maakt hij, met een monumentale schildering van den Dam, een
begin aan de reeks uitbeeldingen van Amsterdam, waarin het krachtigst
zijn genie tot uiting kwam. Hij ziet Amsterdam zoo in het hart, dat de
Amsterdammers, die hij zijn visie opdrong, het nooit anders meer kunnen
zien. Was Amsterdam eigenlijk ooit geschilderde De arme Jan van
der Heijden wordt naast Breiteer.... een brandmeester, en Springer... .
een teekenmeester.
Met het vurige en het plotselinge, dat de ondertoon is van zijn werk, doorgloeit
Breiher zijn stadsgezichten, die in waarheid „gezichten" zijn.
Juist misschien omdat hij er niet was opgegroeid, zag hij het organisch
stevige van den Amsterdamschen gevel, de karakteristiek van den bruinzwarte
geólieden baksteen, het warme wit der houten vensterkozijnen, Benig
in de wereld, en wist hij het harmonisch uitgebouwde van de binnenstad te
doorgronden.
Met driftzet hij ons het zware schouwspel voor, als hij zijn penseel zoo
diep dooit in de atmosfeer der stad, dat alleen Amsterdammers het in den
diepsten grond kunnen waardeeren. Niet de tourist die eens rondkijkt in
Rembrandt's stad, maar slechts zij, die de diepe melancholie van den
winterschee toon, maar ook de vurige vlagen van bruisend leven die langs
haar gevels strijken, kennen, weten Breitner's Amsterdam volledig te
genieten. De internationale waardeering van zijn werk heeft daaronder
303

geleden. Als hij niet de bekendheid van de grootmeesters der Haagscha
school kreeg, clan, zoo heeft het mij steeds willen voorkomen, is de onbekendheid
met het specifiek Amsterdamsche schoon, de oorzaak.
Slechts een enkele maal schijnt de zon langs de boomer van de gracht,
en het zijn niet zijn beste werken die dat effect vertolken.. Grijs weer geeft
het Amsterdamsche palet maximum uitdrukking, en als de grauwe sneeuw
tegen de rosse somberheid van de winternamiddaglucht staat, dan is de
stad met iets eeuwigs geteekend. Maar met stoute kracht ontstelde het den
beschouwer, en zelfs de bijna dagelijksche omgang met een compleet werk
van Breitner, ontneemt er het ontstellende niet aan. ik kon dit controlearen
aan „de Lauriergracht in de Sneeuw", het dierbare bezit van Arti et
Amicitiae, waaraan ik, niettegenstaande ik het bijna dagelijks voor Dogen
heb, nooit „wen". De huizenrij, de sleeperswagen met het hulppaard voor
het tweespan, en rechts de struische Jordaansche met haar doek van
hemelsch roze in het zware grauw van het geheel, behield macht over mijn
ontroering, als weinig dingen in den loop van mijn leven.
De kou verstijft de menschen, maar de dieren bewegen zoo natuurlijk, dat
het prachtig gebruik der fotografie er uit valt af te larder. Breitner fotografeercie
uitstekend ; Witsen deed dat ook. Bart van Hove heeft mij in 1899
verteld dat, bij gelegenheid van de huldiging van den zeventigjarigen
Duitschen genreschilder Ludwig Kraus, Breiteer en hij, namens Arti et
Amicitiae naar Berlijn gegaan waren. Gedurende het forte bezoek aan de
Duitsche hoofdstad nam Breiteer 200 foto's in de straten, vooral naar
bewegende menschen en dieren. De documentatie, de hulp aan zijn visueel
geheugen, die de foto hem bood, heeft hij meesterlijk aangewend. Slechts ee
enkele maal, ik herinner mij een sleeperswagen op een brug, heeft die documentatieh
verraden, als regel wist hij haar dienstbaar te maken aan zijn
picturale expressie. En die werd tusschen 1890 en 1900 staag grootar en
machtiger : de Reguliersgracht, de Paleisstraat, de bruggen met de meisjes
in wind en regen, of in de sneeuw.... Het midden van Amsterdam staat
ook in het midden van Breitner's werk: de Dam bij avond, de Dam met
het schilderachtige trambedrijf.
Vaak zijn wij met dat schilderachtig een slag achter. In den tijd van de
paardentram spreekt menigeen van de schilderachtige diligence. Nu het
te laat is, spreken wij van het schilderachtige trampaard tegenover de
autobus, maar toen het nog tijd was heeft Breiteer het gezien, en het ons
onder het oog gebracht
Ook in waterverf heeft hij de witte hoppen der paarden gegeven, tegen het
spel van het blafarde licht van den scheldenden dag en de ronde en groene
tramlichtjes, die zich als Fleurige slangetjes in de natte straat reflekteeren.
304

Het herven in het lillende vleesch van de binnenstad, b.v. bij het slaan van de
Raadhuisstraat in onzen grachtengordel 1 Mr rcitncr tQt z{jn prachtige
afbraken, op de wijze waarop van Gogh tot zijn verwelkte zonnebloemen
)zwam. Picturale feesten zijn, onder Breitner's penseel, de romantische
wanorden die hei houweel geschapen heeft, of die in den nieuwbouw door
onvoltooide huizenblokken verkregen werden. Tusschen afbraak en den
nieuwbouw ligt de put, de heistelling en het grondwerk; onbevooroordeeld
zoeker naar schoonheid in karakter, vindt hij onderwerpen die niemand
voor hem bevroedde.
Zoo omstreeks 1900 kreeg men den indruk dat Breitner achteruitging, hij
verloor aan spanning en zijn kleurkracht boette in aan sonoren klank. Later
heb ik mij wel afgevraagd of dit oordeel wel juist was, gedachtig zijn groote
heiwerken, zijn grondkruiers en werkpaarden, en ook zijn houthavens
met de half besneeuwde houtvlotten. Zeper, zij zijn in een lichteren toon geschilderd,
maar ze zijn dan ook helderder en geven meer ruimte, en dat
laatste vooral is geen verlies. Maar al ware de scheppingsperiode van den
kunstenaar vroeger geëindigd dan zijn leven, dan han dit slechts een tragische
omstandigheid voor den schilder zelf zijn, maar zij kan de geheel
uitgesproken figuur van den schilder in onze kunst, niet schaden. Die figuur
is er Bene zooals Zola ze teelende in „1' Oeuvre" , en in haar compleetheid
een pure Amsterdamsche glorie, uitstralend over zeer begaaf de tijdgenooten.
1 s a ii c I s r a ë 1 s was een buitengewoon vroegrijp schilder, die op
zestien jaar zijn vader reeds respect afdwong met zijn : „Begrafenis van
een Marinier", en „Kolonialen op de Rotterdamsche Willemsbrug". Reeds
deze start heeft hij, wat de onderwerpen aangaat, met Breitner gemeen,
maar hij schildert als jongen heel anders en omschrijft met zooveel detail
den vorm dat hij nauwelijks een impressionist is. Dit verandert als hij
in 1885 van Den Haag, waar hij de Academie bezocht, naar Amsterdam
bomt.
't Wil mij steeds voorkomen dat, zonder Breitner, zijn weg een andere
had kunnen zijn.
Zijn omzwervingen door de stad met den acht jaar ouderen meester, beinvloeden
hem aanvankelijk diep. Als Breiteer zal hij een schilder van het
volk worden, als hij, gaat hij de beweging in zijn figuren hartstochtelijk
najagen. In de danstenten van den Zeedijk noteert hij, met een aan Breiteer
sterk verwant palet, de draaiende paren. Op de Amsterdamsche grachten
schildert hij snel de dienstmeisjes en vangt er, tusschen de boomer, wat meer
dan Breiteer, licht en schaduw als vluchtigheden op. Trouwens Breitner's
voorbeeld wijst hem wel een richting, maar vindt bij Isaac Israëls op den
20
305

duur zeker geen navolging ; Breitner's voorbeeld vuurt hem aan. Hij is
anders geaard, en vooral, de greep van Amsterdam op den schilder is
losser en laat hem spoedig vrij. Het licht ean Ile-de-France stemt in den
grond meer overeen met Israëls wezen. De luchtige gratie van Parijs, waar
hij lang en geregeld gaat werken, oefent ook in het atmosferische sterken
invloed op hem uit, zooals ook het zuivere en open licht aan het Scheveningsche
strand hem ongemeen bekoort.
Niet naar de kracht, maar naar de opperste picturale distinctie gaat zijn
streven, hij onderscheidt tot in de lichtste vibratie kleur en toon. Niet de
zwaarte van het in wezen zijnde, maar het ijle van den schijn noteert hij
met weergalooze vaardigheid. Elk nieuw werk is een waagstuk, in elke
onderneming speelt hij va-banque.
Hij varieert op den duur zijn onderwerpen : modieus gekleede en ontkleede
vrouwtjes, de meisjes van de modezaken wisselen af met kermisgasten,
ruiters in jachtcostuum nemen de plaats in van hinderen op strandezels,
Parijsche parkwandelaars maken plaats voor Indische dansers en gamelangspelers,
die hij op den daltuin van zijn groote atelierwoning te
's-Gravenhalte laat poseeren.
Maar zijn manier, zijn werkwijze, eenmaal gevonden, wijzigt zich niet
meer. Het gecomponeerde figuurschilderij, waarvoor hij als jongen zooveel
aanleg toonde, Deert hij resoluut den rug toe, slechts een enkele maal gaat
hij in het portret boven het snel schetsmatige uit.
Telkens opnieuw zet hij zijn volle picturale vermogens in, voor den strijd
van één uur. Hij neemt geen maatregelen tegen een nederlaag, hij zoekt geen
dekking en stelt zich nooit zeker. Als hij zich in niets langdurig vastbijt,
dan strijdt hij toch niet minder vinnig, al is zijn gevecht, als dat op den
degen, kort.
Hij weet dat geen vlijt en geen hardnekkigheid hem Dunnen baten in het
kansspel, dat hij speelt met de vluchtige natuur, waaruit hij zoo vaak als
volledig overwinnaar te voorschijn Komt. Vraagt niet aan dit kansspel de
bevrediging, die een lang en diepgaand tweegesprek met de natuur U geven
kan, maar aanvaardt dankbaar de opwinding die het U aanbiedt.
Als zelfs van de liefde gezegd wordt dat zij zijn kan „on first sight",
geniet dan van dien eersten blik dien Isaac Israëls vasthoudt met een
vaardigheid die, meer nog dan die van Breitner, denken doet aan Hals.
En die eerste blip is de zuiverste en de meest geraffineerde van zijn generatie.
Wat de onderwerpen aangaat meer verwant, wat de manier betreft meer
verscheiden dan Breitner en Isaac Israëls, waren Breitner en Willem Witsen
levenslang bevriend. Kort na elkander gestorven, vonden zij hun laatste
307

ustplaatsen naast elkander. Op de Ooster-begraafpiaats te Amsterdam
kunnen de nu beroemde schildersnamen in een adem gelezen worden. Als
jongen heb ik W i 11 e m Witsen veel gezien, later hem mogen ontmoeten.
Groot liefhebber van zwemmen (Zwam ik geregeld in de overdekte zwem-
F. Bobeldijk, 1916, inktkrabbel naar Willem Witsen.
inrichting aan „de Heilige Weg." ik had deze zien bouwen op de plaats
waar het oude Amsterdamsche Spinhuis was gesloopt, slechts het fraaie
poortje van Hendrik de Keyser bleef gespaard. Ik herinner mij niet alleen
dat ik met mijn vader een bezoek bracht aan het oude cachot, maar in een
mijner oudste schetsboekjes staan teekeningetjes van de massief eiken
celdeuren, die met zware grendels en sloten waren overladen, en als
308

dingen uit een ver en romantisch verleden (ten minste zoo leek het
toen) mijn volle jongensbelangstelling hadden.
De zweminrichting, de eerste overdekte die Amsterdam kreeg, was een
groote attractie en ilk was een der luidruchtigste bezoekers, maar
zag ilk Willem Witsen onder de douche staan, dan bond ik direct in,
want wat deze lange, sterkgebouwde man, die het zwartbehaarde hoofd
wat voorover droeg, en die heel lang en schijnbaar onaandoenlijk onder
heete en boude waterstralen stond, voor de kunst van het schilderen
beteekende, wist ik. Was de „Winter" in hef Stedelijk Museum, het licht
Willem Witsen, fragment van een ets, de Schaapherder.
309

esneeuwde huizenrijtje op de Oude Schans, dat zich op een druileriger
doormiddag spiegelt in goor water waar ijsschollen drijven, niet een meesterwerk,
waar wij, jongens, stil van werden, en was ik nu dit bewijs van eerbied
niet evenzeer den maker schuldig ? Een onzer had eens gezegd : „Zie, aan
de rust, aan de waardigheid van dit schilderij hun je zien dat de Witsen's
in vorige eeuwen burgemeesters van Amsterdam waren." Dit werd gezegd
tientallen jaren vóór geschreven werd „Amsterdam zien als een hooghartig
patriciër, was een van de eigenschappen die Witsen lang had...."
Andere eigenschappen, die wel eens te veel uitgespeeld werden ten opzichte
van zijn olieverfschilderen, waren zijn formidabele grafische kwaliteiten.
Vooral wist hij door aquatint zijn zuiver gevoel voor valeurs in zijn
etsen tot uiting te brengen. Zijn heele Dunde en distinctie maakte hij dienstbaar
aan een uitbeelding van Amsterdam, die veel minder spontaan engel is
dan die van Breitner, maar die als zelfstandige vertolking haar plaats heeft
naast die van Breitner, zooals een meer bezadigde natuur zich lean laten
gelden tegenover een driftig temperament.
Hij is zeker niet alleen de schilderlijke vertolker van Amsterdam, maar hij
is het ook, tusschen 1888 en '91, geweest van Londen, waarvan hij de
grootheid en het massale van bruggen en pleinen heeft gegeven met een
macht, die hij later misschien niet meer had.
Hij beeldde ook het landvolk, zwaar tegen den avondhemel of fel in de zon
van den middag, met groote forschheid van silhouet. De inspiratie van
Millet laat zich aflezen van zijn, overigens volkomen Hollandsche,
schaapherders of aardappelenrooiers. Reeds met de eerste serie van zijn
buitenfiguren, die hij in zijn doorwerkte etstechniek uitgaf, verkreeg hij de
aandacht van de picturale wereld.
Als hij in later jaren aan pracht en vooral ook aan lust tot scheppen
inboette, forceerde hij toch, door menig eenvoudig portret of bloemstuk,
de achting, voor een nog steeds groot bunnen, van zijn pairs.
Willem Witsen met iets van Thijs Marrs, zou een omschrijving kunnen
zijn van het werk van een schilder die wel eens een Amsterdamsche gracht
schilderde, maar gewoonlijk aan den landeljken buitenkant van de stad zijn
onderwerpen vond, indien niet met den naam Eduard K a r s e n
een sterk origineel talent werd aangeduid. Hij is de rustigste en meest
in zichzelf besloten picturale persoonlijkheid van de Amsterdamsche School.
Zijn duister palet is de uitdrukking van dwepende liefde voor de ongereptheid
van boerenbehuizing en erf. Hij geeft de romantiek van zijn vader
Kasper, maar in een oneindig zwaarderen tijd. Zijn schildering in toon,
die op den duur inboet aan klank, heeft een schoone gebondenheid, die den
beschouwer tot mijmeren en droomen brengt. Een tegenbeeld van Isaac
310

M. Bauer, krijtkrabbel, Benares.
311

Israëls is deze Eduard Kansen, die alles wat vluchtig is ontgaat, die met
hardnekkigheid in zijn kleine schilderijtjes het langzame nastreeft, en in een
kunst, zonder weidschheid, dieper tast dan op'teerstegezicht mogelijk schijnt.
Aan de lichtlooze somberte waarin soms Kansen vervalt, doet het werk'
van den iets ouderen, in 1857 geboren, Haagschen figuurschilder M. v a n
der M a a r e 1, denken.
Deze heeft wel weidschheid, maar de doodsheid van zijn in al te
gelijkmatige toets geschilderd werk, maakt te zelden plaats voor de diepe,
fonkelende kleur, die hij nastreeft.
Aan Karsen's zorgvuldig architectuurschilderen doet een enkele maal
F l o r is V e r s ter denken. Deze Leidersaar was een jaar eerder dan
Karren geboren, in 1861. Op een avondteekenschool kreeg het joggie les
van den jongen teekenleeraar Brenner. later zal hij in menig bloemstuk
en stilleven diens schilderdrift nabijkomen, als fonteinen van pralende
kleuren ontspringen aan zijn palet. Maar er is ook een andere Venster, die
van de Leidsche stadsteekeningen of van het Oegstgeestsche buurtje. In dien
Venster steekt iets van Karsen's zorgvuldigheid, hardnekkigheid en bezinning.
Later, zullen stillevens als „de T innen Kannetjes" en „de Eieren"
van die veranderde gezindheid blijk geven, zonder den rijkdom en den gloed
van zijn zware ronden, groenen en gouden van de zooveel natuurlijker
geboren, vroegere werken, te doen vergeten.
M. Bauer, inktteekening, Russische bedelaars.
312

Keergin wij tot Amsterdam terug, dan weten wij dat in het Rijksmuseum
de werken van Breitner en Bauer dicht bijeenhangen, en de kern vormen
van de opstelling der werken met de Amsterdamsche School. Want, hoewel
Mari Alexander JacquesBauernietteAmsterdammaar
te 's-Gravenpage geboren is, brillante studies maakte aan de Haagsche
Academie en in het Pulchri-milieu zijn eerste ontwikkeling vond, is toch
zijn latere grootheid aan Amsterdam gebonden. Indien deze reiziger, naast
het Oosten, nog een tehuis gehad heeft dan is dat bij, of in, Rembrandt's stad.
Reiziger ? Als geen ander Hollandsch schilder 1
De gouden Hoorn of de Nijl eerst, Moskou en het Kremlin, de Ganges en
Benares later, om ten slotte de J3oroboedoer en Bali te bezoeken.
„Om recht te genieten van Istamboel moet je een beetje verbeelding hebben,
en steeds den boel aanzien zooals het heeft kunnen zijn, en zeker ook
geweest is, voor een paar honderd jaar."
Naast verbeelding had Mari Bauer voorstellingsvermogen, dat oneindig meer
waard is, en in een mate die hem waarlijk in staat stelde het parfum van
het verleden toe te voegen aan de lucht van het heden. Geboren met een
„teekenhand" zoo soepel, zoo vrij, zoo los, dat, ofwel hef lijntje van zijn
krabbel alles en precies geeft wat het brein opnam, ofwel uit een gewirwar
van streepjes wordt den beschouwer de leus gelaten, waardoor deze actief
betrokken wordt in het werk, op de wijze van Rembrandt. Vanuit de
geboorte had hij vele gaven, maar zijn hooge en onwrikbare plaats in de
...
e
M. Bauer, teekening in inkt.
313

kunst van zijn tijd en van zijn land veroverde hij in een leven, dat zeldzaam
uitsluitend aan den arbeid werd gewijd. Gecultiveerde geest als
weinigen, was zijn breede en diepe beschaving de steun van zijn picturaal
wezen, en niet omgekeerd. Zijn mondiale succes dankt hij aan zijn
etswerk. Wij moeten terug tot Rembrandt om een grafisch oeuvre te
vinden van dezen snit. Zijn groote, zoo oneindig doorwerkte prenten
hebben hun weerga niet.
Fantastisch ? Men zij voorzichtig. Als het U gegeven was zijn schetsbladen
en notitieboekjes te doorbladeren, ge zoudt U rekenschap geven
van den Hollandschen aard van zijn kunst, die uit de zuiverst opgenomen
détails het geheel construeert. 'n Studiezin bleef tot het einde van zijn bestaan
levend in hem. Op zijn eerste reizen naar het verre Oosten noteert hij op het
blauw-gelinieerde pocketbook in fijne lijntjes als van een etsnaald, met
potlood of krijt, alles wat een zoekend en geboeid oog speurt in vreemde
grondformatie, wonderlijke architectuur of uitheemsche menschelijkheid.
Hij doet dat aanvankelijk scherp en juist, om aan het eind van den tocht,
of bij een tweede reis, met enkele vlekken het schilderij te noteeren dat hij
er van zal maken. Het verwezenlijken, later in de Aerdenhoutsche of
Amsterdamsche werkplaats, zal dan toch nog blijven hef hachelijk avontuur
dat de geboorte van een Kunstwerk steeds is, en zal hem vaak het hoofd
in de handen doen nemen en uitroepen dat hij de ongelukkigste der menschen
is.... Maar het effect blijft luchtig en spelend, de smaak als van zoete
confiture, de geur als van een bloem, terwijl alles een elegante allure heeft
die wel eens misverstaan werd als zorgeloosheid. Meer toegewijde schilder
dan Bauer is er in de school niet geweest, al was hij dan ook vooral graficus.
Niet dat zijn schilderijen in olieverf niet schoon en evocatief zijn, 'maar
aan ets en waterverf teellening gaf zijn schrift een luister, die niet zoo gemakkelijk
en natuurlijk van het olieverfpalet op het doer kwam. Hij
werd een groot waterverfteekenaar, met den nadruk op teekenaar. Want niet
op de wijze van 'n Weissenbruch of 'n Neuhuys bedelt hij het papier, of
beter, lost hij het papier op in de waterverf, maar zijn penseel streelt het
vlak waarvan het wit tot leven wordt gebracht.
ik wees er elders reeds op dat Bauer de Benige groote voortzetter was van
I3osboom's waterverf teehenen. Hij had met den Haagschen grootmeester
ook gemeen zijn zin voor, en kennis van, architectuur. In dit verband mag
er op gewezen worden dat ook Breitner de voortreffelijke weergave van
bouwkunst, gegrondvest op zijn kennis ervan, nastreefde en bereikte. De
Nieuwe Kerb op den Dam te Amsterdam is met juisten zin voor proportie en
met volmaakte Dennis van het detail, op het doek gekomen. Maar Bauer
is een kundiger en vaardiger teekenaar, en hij noteert met natuurlijk gemak
314

of •7
M. Bauer, inktteekening.

alle onderdeelen van de meest uitheemsche bouwkunst, waarover hij in zijn
aquarellen en etsen niet journalistisch verhaalt, maar ze opneemt in zijn
picturale visie, waarin mensch en dier toch de hoofdrol vervullen : hef
gedrang in de straten van Bagdad, de menigte die de Ganges afdaalt te
Benares, kameelen bij Cairo, olifanten te Delhi, maar ook de Maleische
die een bloem neerlegt bij diet I3ouddhabeeld. ...
Hoe verscheiden toch is de individualiteit aan deze picturaal verbondenen!
Naast Bauer op zijn tapijt uit de 1001 Nacht, de „boersche" instelling
van 'n Poggenbeek, die bij zijn ]koebeesten en Dalveren blijft. G. J. H.
Pogg e n b e e k blijft er waarlijk zoo dicht bij als een Mauve. Hij is
mét zijn halveren in die sappige weiden met dotterbloemen, die hij schoon
uitbeeldt. Te jong gestorven, hij werd juist vijftig jaar, gaf hij vooral in
waterverf de verbondenheid van vee en weide, gras en hemel, tot die
weelderige volheid, die alleen hef Hollandsche polderland biedt.
N i c. E a s t e r t, met Wien Poggenbeek zeven jaren samenwerkte,
wiens invloed hij onderging, en die met hem naar Frankrijk reisde, werd een
kerngezond Hollandsch landschapschilder. Sommigen prefereeren zijn eenvoudige,
vroege studies, boven de breede riviergezichten als de Vecht. De
besten er van hebben echter een frischheid in den opzet, een helderheid in
den lichtenden wolkenhemel, een kristallijnen puurheid in het spiegelende
water, die ze een aantrekkelijke natuurlijkheid geven.
Die natuurlijkheid hebben ook de pretentielooze werken van J. H.
W ij s m u 11 e r en de beste onder de havengezichten van H. W. ,J a ns
e n. Ook A. M. Gorter was een vaak gelukkig en steeds vaardig
uitbeelder van Geldersche dreven, Achterhoeksche boerenplaatsen, en van
opgaand geboomte langs slootomrande weiden. Hij nam in de Amsterdamsche
formatie een soortgelijke plaats in als T h eo ph i 1 e d e Bo c h
in het Haagsche milieu....
Mag ik ze weer opnemen in den roem van de meesters, die tientallen van
schilders die, minder éclatant begenadigd dan hun gelukkiger confraters,
het gros van het leger versterkten, dat den opmarsch naar de schoonheid
mogelijk maakte van een begaafd geslacht, dat na de Haagsche meesters
gekomen, onder de benaming Amsterdamsche School wordt samengevat.
Die opmarsch naar de schoonheid was echter niet zoo eensgezind en zoo
eensgericht als die van de meesters der Haagsche School. Het absolute
schilderen van de vorige generatie, waarin de kleur, geheel onderworpen
aan den invloed van het licht, en waarin de lijn slechts degrees was tusschen
kleur- en toonwaarden, riep reacties op die, gevoed door literairen smaak,
en door de van Engeland over Europa vaardig geworden belangstelling
316

^r '^ ^ pittili`1^^► ^^/
►
,
.,,
^
^+,+^^^^^l,^I
^^^^
^ l
1,/,p,',//,'// ^ f/ti'i/lii'
Il ^
{ ^, i !Ii^ Ij^^^^ ^,
, /^
, ill/I II^ ^'^^ /II, /,,
^Í1^,^,,^/.^
► ,
;1100,4A/it ^^1,-,l
.
^^ ^l^^ ^^ ^, ►
s'y
► !^ ^ ^^ ^I ^h, ^,^
i ^ ^'
r j,i,,,ti,/t,i1/,,
I
. ^.^ ^„, ^ ► ^
Ill
I . +tij(
I
^ ^•,^:
111
í
^ ,i
^
,^ ^ ^ ^i^.
.
, ^^1+'^^ i ^^^ ^; ^
`^^ ^
Iiiii/i,,,it,i//,',,,/ ^^
l ,
^I,'l^ ^I^ ^, iii `
^^^' ^^^^'^^
+
1.
^
^^
^^, ^ ^r ^ , ^,
,^,.^,^, I 1
",^^, ^'i^^„f, ^^,,,^
^^
,I +' ^,+^^^ ^/^^ ' ^^^/
^, ^ pi^ l ^ ! ^^^
I^,^^
^
^ ^^'^^^
;4,, ,',,i0i)1,),';,?(///,',/,
'^,^
,,^i^ ^
^^ +l,^ ^,,,^Í ^
^ ^ ^^,I^I r ' / ^^i,^
^^
^,; ^ ^^^
4,i
! ;^ , l, f' ,,, ^
: I ^^;l ^^ ^^ ^^ ,
^,•^^
k'3;
^,1/11,//ii-,11 1,1/
r, ► ,^I,1 j ,
►11 ^ r, , - lilrfi I / ^^^' ^^ i I, ^,^^^!^l^I^^
,^ I,, ► ^ , . ,,l ^
, l ' (+' ^II;,+i^'^^^!1, 01 '^•^I ^
+^ f
l I ' I^il , 1,,'l^i i
^^
'j ^IIII' I '^I^) ^' ^ '7J
i ' + t
i ^^l^ ^ ^ 1 ^/
;
( ^ ./^ ^
^ ^ ^ I I, + ^ ► ;^ I,I ^ ^^ , + ' ^
^ ,^ I I
^Í , ► ^ ► ^,i^!'^^:,^ ^^^10 ^ ,, ,> >^ ,^ If
^I, ^ ' I ^ ► ,I^I^I^1',';I^^^ ► ,;^^;, ,, JJ ; 1
I,• , ^, f ' ( /+^^^^^^ !. ^^ ! ^1^^1 I;^ ..
^ ^ ^,, Í^^^^', ^,^ , ,^^ Ih ^ ,I^
1
'
: 0"1!;i , y. ^ ! ^^^ ” í^l'l^
;1i-,I,,,^^s, l ,
,
tfli 1
^
?^^l^lj I a '^ 41^. (I
\li
^^^^
,
I 41';',;;;;
+,, i,
^,^ ^
Ait
^^^ ^I^
^
,^^Il
^ ii ,^'
i ^^ ^ ^,,^, ^ ^^^ +^ ^^^^ i ',
^/ ^'^ '^^^^ i^
I 4^^ /^/^, ,^ I ^( ^ ^^ , I ^I^ ^,
^ ^` I^ ^
l I ' ^, '^ ^ Í çl
/^ , i r, I I^
^ï►^ . -
,–.
t!'
' ' ^/ ►
'^^
'4Jj1
^ ;, ^
itt
^,
^
/
IIi^
!^ ^ ^,
. ^ '^ ^ ^ ►
N^ it /(4)1,', /'
^ ^ - ^^
^^ ^ l, I^r^
pM^.!^i► ^^►,^^^ ,^^, ^^
► ^ ^
^^ ,r+:^ A/
^„^:: :^•;^^I^I^ ^ '^^^^ i
I
^
,
^iir^^„^i^^^rl I^ (' II I+ 'I I
"''i^^'^'i^:^ j ^^^ ^j
^ f ^ f' I
;i^^ ^;"'^^Í/^ll ^^^
/ ^ ^^
^i • /1:'1' 1I ;^^r^ i^!^%^^ ^`.Illl.+l ,!^I ^^•l / ^I^^I ^ I
^^i^^^R iii^Ó! 7;^ ^^í^1 I l
, ..,. :,r
. ,,,
Í rr ILfI ^ /^`^ j 'III
'i ^t11^ ^„^:: ::i ii1^i"^^! ^^t/ ,^^'I
^^ r.,
. ^ ,:: , : ' ^'
^ / 1I
^^;; ^^ ^^ „^^^^r^. ^I'^► '^^1^+
^.^.,^^^'^^ir^i'^^iN1'.,,,' I^IÍÍ^ ► 'l^ ^^'41 ^ ^ I
j'^^^;;.;:^ . ^;;,.^.:^1^ ,
,
^^ I^ ^ r ^ ^ , ^Ir^^ ,,,,,• ^:^;;
+ ^ I ^ ^
^ ^ ^^i
, ,.;,.,. . . - . ,, ;.: y^ II ' ^ , ,r^/ ' ^^ ^^'^'` 1 ^^,
%.1,i;:',9-. ^ % ^ 'ï%^^ l ^,^ ^ 0 , 0'0 ^ 1 ! I^^^ ^1^'
^, ► ^%^..''..f!,..:',/
I 1'
,,,..^
. ^ , ^ ^ ^ ^ I ^I ^^
:i^^;^^'^,i^i,^: l ^ ,
1, 1 +
: , . ^I'I,+`'',I'^' ^
^ ! ,^ I
r ,^'';' ^^ ' , ^^ ^ g' # ^ ^ ^^^i+, ^
^ ^+ ^^^ ^
^^^ r ^';'^,j l,' ,I o^ 04 1/ 01110 ^,^ I I r ,^^ ^
, :..: ,,, ^ ;, ; ” ^'^' . 1 ^'; ^^ ^ ^ I (^' 1 t,
^r i
^ ",,., ^'i , (^, ►^^^ , ^^I^ ^
► Í ^^
^^^
^.^
4#/'
^1;;' l ';: ' '^ U lv ^^
'
' ^^ ^+^^^ , ^i,^ ,
I^ r, ^ „I{^ 1^ l ^ ^, 1 ^1 ^ 1 ^ ^'^
^^ ^/ ^ '^ • ^^I^^, ^( i^
♦ ^ ,
. 4,0;ii ^^, l l^i`,
^^ ^^' 1 ^ , ^l, ^ I ^^ ^
^ ^,^

voor de nijverheidskunsten, aan het onderwijs en aan de lijn, nieuwe
waarde toekenden.
Als in de Amsterdamsche School zuivere impressionnisten, als Breiteer
en Isaak Israëls, vooraan gingen, dan zullen er onder de schilders van
1880 ook zijn als Veth en Haverman, Derkinderen en
Too r o p, die niet als zoodanig bunnen worden aangemerkt.
Wantrouwend, evenzeer tegenover de volstrekte weergave der impressionnisten
aan het zichtbare schoone, als tegenover den uitsluitenden hartstocht
van het schilderen, bomt een kritische zin tot uiting, die literaire
werkzaamheid bij hen oproept.
Een enkele, Jacobus van Loo y, hoog begaafd schilder, wordt
dit in de Dogen van het publiek, als hij de schrijfpen ter hand neemt,
zóó indrukwekkend, dat hij in zijn schilderen met verf en penwelen,
wordt onderschat.
Y a n der V a 1 k is misschien de eerste die naar pen en schrijfpapier
grijpt; Jan V e t h is zeker niet de minste onder de schrijvers in „de
Nieuwe Gids", en de Weekbladen „de Amsterdammer" en „de Kroniek"
wijden kolommen aan schildersbewonderingen, schildersverontwaardigingen,
en bijtende satire.
Mais tout cela, eest une autre histoire, waarover in een volgend hoofdstuk
verhaald zal worden.
Floris Verster, krijtkrabbel.
318
rio-vr^^ V/t..o' .

Ideffectiolirme -

Jan Veth, inktschets, Prof. C. H. Bakker.
320

VIII.
Het intellectualisme en de nijverheidskunsten leiden voortreffelijke
kTachien Van den hoJIieg win het Ho1Iidiehe
schilderen af.
e indruk, dien het werk van een kunstenaar op den tijdgenoot
maakt, wordt vaak mede bepaald door de eigenschappen
van den kunstenaar op ander gebied dan het zijne. Treffende voorbeelden
heb ik daarvan aan te wijzen. Een portret van Jan Veth was voor den
„ontwikkelden" beschouwer omhangen met veel van de „brio" van de
persoonlijkheid van dezen, naar zoo vele zijden begaafden, man. Vóór
zij hef zagen hadden velen reeds een denkbeeld omtrent een nieuw werk
van den portretschilder, wiens ponst-politiele gaven heel groot waren.
Niet alleen dat voor velen het eens geklasseerde reeds waardevol is, maar
het zien met de hersens is nu eenmaal voor meerderen gemakkelijker dan
het zien met de ooggin.
Geslachten die een kunstenaar niet hebben gekend, zijn persoonlijke charme
niet hebben ondergaan, begrijpen dan ook vaak weinig of niets van de
waardeering door den tijdgenoot. Het beste voorbeeld dat mij nu voor den
geest komt is, wat genoemd zou Dunnen worden, het misverstand Mignard.
En Rigaud, én Largillire prefereert nu iedereen, onder de portretschilders
ten tijde van Lodewijk XIV, boven Pierre Mignard, die blijkens onwraakbare
getuigen, door de tijdgenooten boven de genoemde meesters gesteld
werd. Als in zijn „les Caractères ou les Moeurs" La Gruyére schrijft: „V.
est un peintre, C. un musicien, et l'auteur de Pyrame est un poète ; mais
Mignard est Mignard, Lolly est Lolly et Corneille est Corneille", dan geeft
hij hiermede uitdrukking aan den indruk, die de blijkbaar overrompelende
persoonlijke eigenschappen van Mignard, wiens werken door het nageslacht
als te zoet en als zonder karakter worden ondervonden, op den
tijdgenoot maakten.
Simplistisch denken velen: een knap man moet, als hij schildert, ook een
knap schilder zijn.
Simplistisch is het echter ook, als het publiek gemakshalve een veelzijdig
kunstenaar klasseert, acht slaande op één zijde van zijn begaafdheid en
werkzaamheid. De Fransche schrijvers beschouwden lang den auteur van
21 321

„Dominique", Eugne Fromentin, als een schilder, terwijl de schilders in
hein vooral den schrijver zagen. Ook J a c. v an Loo y heeft ten
onzent hieronder geleden en zijn ergernis niet voor zich kunnen houden.
Bij herhaling heeft hij zich beklaagd dat het publiek hem onder de Hollandsche
schrijvers van hooggin rang had geplaatst, maar daarmede dan ook
van hem af wilde zijn. Gaarne werd volop eer gegeven aan den schrijver van
„Jaapje", „de Nachtcactus" of „het Stierengevecht", maar dit ging dan
z.i. ten hoste van de waardeering, waarop hij zelf meende recht te hebben
als schilder. Die placht was niet ongegrond, en hef onderschatten van fac.
van Looy als schilder, hield verband met'n zelfde soort simplisme dat vaal
een artist, op straffe van broodeloosheid, in een genre knelde, dat vrij
willekeurig door het publiek werd aangewezen : Mauve moest schapen
schilderen, en Willem Marts koeien, want, zoo redeneerden vele tentoonstellingbezoekers
in hun onderbewustzijn : „Er is mij alles aan gelegen
dat ik op een expositie reeds in de verte zien lean wie de schilder van een
schilderij is. Waar zou 't naar toe gaan als ik een Mauve niet herlende of
mij in een Willem Marts vergiste ? Den stijl, het schrift van den meester
kan ik toch niet herbennen, maar zijn onderwerpen kan ik tenminste
onthouden." Schilders die zich, via den kunsthandel, dit publieke
standpunt lieten opdringen, hebben hiervan, ten koste van hun lunst,
vaak financieele vruchten geplukt.
Het opsluiten van een schilder in een genre heeft, ik heb het vaak gezien,
groote bezwaren. Men moet een zeer krachtige persoonlijkheid zijn om zich
niet in een genre te verarmen, maar om in een beperking rijk te zijn, en het
te blijven. Zeldzaam zijn b.v. de uitsluitende portretschilders die zich
van gemanieerdheid vrijhouden, als zij niet geregeld een heilzame vlucht
nemen in een geheel ander genre. Wijs zijn de portretschilders die, na lang
achtereen zwarte jassen geschilderd te hebben, naar bloemen grijpen om
in die kleurigheid zich de Dogen te spoelen.
Onder het publiek zijn er die weten, dat het voortgezet portretschilderen
in vele gevallen een zekere matheid bij den schilder tengevolge heeft,
en doen daarom portretbestellingen bij landschapschilders. Zoo eenvoudig
is dat ook weer niet, maar T h o 1 e n heeft, van de opinie dat alleen
iemand die zoo nu en dan een portret schildert, het aantrekkelijk doen
lean, geprofiteerd.
De z.g. contemporaine kunstkritiek in dagblad, tijdschrift en ook een
enkele maal in lossen brochurevorm, heeft in den tijd dat ik haar heb Dunnen
volgen, nooit iets goeds, maar wel veel verwarring gesticht.
De beste onder de critici hadden steeds het oog gericht op de literatuur.
De schilder Termeulen heeft, in een Gidsartikel van 1874 reeds, en later
322

nog eens in '79, de stem van den
schilder doen hopren : „dat een
schilderij als kunstweik waarh
bezit, alleen in zooverre er zichtbaar
schoon aanwezig is dat in
woorden niet is uit te drukhen."
Aphoristisch, en bij wijze van
boutade, zou men kunnen zeggen
dat van schilderijen de waarde in
omgekeerde verhouding staat tot
wat er over geschreven kan worden.
Termeulen haalt een geval aan van
iemand, die zich buitengewoon belachelijk
maakte door een schilderij
met alle macht op te hemelen om
een heele geschiedenis, die, n.b. hij
zelf er bij fantaseerde, en tenslotte
uit te roepen : „Ziet mijne heerera,
dat is schilderen I"
Termeulen meende dat uit het
kamp der schilders wel eens het
antwoord mocht Domen : „Neen
mijnheer I dat is schrijven I"
WAS Fv- BOWEL
E306-ÇBINIDER
KERKSTRAAT 53
AMSTBRDAM
Theo Molkenboer, affiche. iche.
In 1892 schreef Jan Meth een boekje om Derkinderen's wandschildering
in het Bossche Stadhuis aan te prijzen, dat direct daarop door den heer
van Duyl in een tegenbrochure niet zeer steekhoudend werd bestreden.
Ik herlas dezer dagen Veth's geschriftje, dus ongeveer een halve eeuw na
zijn uitkomen, en proefde den wrangen smaak van een niet verwezenlijkt
ideaal dat ik, zoo tusschen de 20 en 25 jaar, ten deele mede had beleden.
Hef kan niet ontkend worden dat het impressionnisme der Haagsche en
Amsterdamsche school, zoo omstreeks 1900, vaak een benepen tyrannie
uitoefende in de tentoonstellingsjurys en in den kunsthandel.
Tot de jongeren van die dagen, die hiertegen in verzet kwamen, behoorde
Theo Mo 1 k e n b o e r, mijn eerste leermeester. Zijn wat archaïseerend
werk is de eerste invloed dien ik in de Dunst onderging, en die een
afspiegeling vond in mijn allereerste portretjes.
Theo Molkenboer's lot zou droevig zijn.
Pinnig bekampt door de „uitsluitende" schilders, niet gesteund door de
in den grond gelijkgezinden, brachten zijn geteekende en gelithografeerde
portretten het niet tot de waardeering die Veth's en Haverman's werken
323

verkregen. Zijne in hout gesneden of op steen geteekende affiches, fiches, werden niet
met die van Cachet of Dysselhof op een lijn gesteld. Zijne pogingen om goed
en goedkoop meubilair te vervaardigen, gingen onder in de algemeene mislukking
van Frederik van Eeden's sociale ondernemingen. Jong verbitterd,
verloor Theo Molkenboer echter vooral den strijd tegen zichzelf. In een
laatste worsteling tegen de tuberculose, dolf hij op 49-jarigen leeftijd het
onderspit. Zijn dood te Meran, vervreemd van zijn vrienden, maakte den
indruk van een verlossing.
blaar in den tijd waarover ik nu schrijf lag dit alles nog in den schoot van de
duistere Nemesis. Molkenboer had toen het belangrijke portret van den
Jezultenpater van Schijndel geschilderd, het affiche voor den boekbinder
Em. van Bommel in langs-perenhout gesneden, en zijn frissche, goedjeschreven
eerste opstellen in „Van Onzen Tijd" waren verschenen.
Het kon wel niet anders, of ook de jonge beweging in de „Arts en Crafts"
en haar rationalistische theorieën, door velen hier te lande rond 1900 met
bracht en geest verdedigd, moest ook jonge schilders meesleepen. Daarbij
kwam een waarlijk fanatieke, door de triomf van het impressionnisme als
reactie opgeroepen, bewondering voor de Pre-Rafaëlitische meesters. Met
dezen bedoel ik niet de Engelsche imitatoren, die zijn hier eigenlijk nooit
geheel gewaardeerd, daarvoor waren zij al te weinig „schilders", maar de
meesters der vijftiende eeuw, Vlaamsche en Italiaansche.
Stern voelden in die dagen mijn medeleerlingen en ik, de armoede aan
vijftiende-eeuwsche kunstwerken van ons Rijksmuseum. Wel maakte Dr.
Pit in die dagen een aanvang met de opstelling van de sculptuur en de meubels
uit de late middeneeuwen, een opstelling waaruit voor het eerst een Noord-
Nederlandsche school random het fragment der „musiceerende engelen"
in het licht zou komen, maar afgezien van Geertgen tot St. Jans, was ons
schilderijenbezit uit dien tijd vrij pover. Mijn lieve Vader zal nooit precies
hebben bunnen weten wat hij zijn jongen gaf, toen een reisje naar Brugge,
Genten Antwerpen hem de kunstschatten van Vlaanderen voor Dogen stelde.
En wat Italië betreft ? ik herinner mij scherp, hoe op een zomermiddag
op hef terras van Americain, Theo Molkenboer op het cafétafeltje een rolletje
uit Rome opende en aan fan Kalf en Gust. van Erven Dorens (de
latere directeuren van het Rijksbureau voor de monumentenzorg en het
Openluchtmuseum), en ook aan mij, de eerste foto's toonde van de
frescos van Pinturicchio, onder de kaiklaag van de Borgiavertrekken van
het Vaticaan juist te voorschijn gehaald.
Het fotografeeren van kunstwerken maakte groote vorderingen en de reproductietechnieken
gingen met den dad vooruit. Héél fraaie boeken verschenen,
waarin plastische kunstwerken in lichtdruk, z.g. heliogravure,
324

gcrcprcducccrd wcricn, nvv fri els Mets ham tcn hp meer gedrukt
wordt. Deze en andere technieken zijn voor den vulgariseerenden druk
van dezen tijd te postbaar geworden en de kundige retoucheurs ervoor vereischt,
zijn in Frankrijk zelfs uitgestorven. Uiterst vaardige itihografen
verzorgden de kleurenlitho's, in de Kostbare werken die de decoratieve ponst
der voorbije eeuwen onder de oogen van den kunststudent bracht. De
kunstenaars grepen met hun enthousiasme en hun spontaneïteit in de
grafische technieken in. De stempelband werd door den ontwerper zelf in
hout gesneden, het programma of de verpakking door hem zelf op steen
gebracht, maar de beroepslithografie ging, toen zij teruggedrongen werd
naar het mindere en minste werk, langzaam ten gronde.
In stede de kunde van deze artisans aan te wenden bij hef op steen brengen
van kunstenaarsontwerpen, werden zij door Prinzipienreiterei buiten het
werk gesteld. ,laren lang heeft men maar steeds met stelligheid herhaald dat
Dürer's houtsneden door hem zelf gesneden werden, terwijl toch Passavant
(1787-1861) reeds onomstootelijk vaststelde dat het niet waar was, en dat
hij zijn werk uitgaf aan, ten deele bij name benende, beroepsgraveurs.
Het intellectualisme en de beweging in de kunstnijverheid beide, hebben
onder de Hollandsche schildersbegaafdheid onheil gesticht. Zij brachten
Benige schilders van beteekenis uit hun baan en anderen geheel uit hun werk.
't Eerste is het duidelijkst waar te nemen in de ontwikkeling van den zoo
hoog begaafden Brabanter, Anton Oerhinderen.
In de jeugd schildert Derkinderen het portret van een prelaat der Premonstratensers
van de Abdij van Heeswijck, dat tot de beste beeltenissen
behoort van den tijd. Hij verrast met het zoo schilderachtigegroote processiestuk,
door Mgr. Klönne voor het Bagijnhof besteld. De schilder is in dit
waarlijk monumentale werk de kameraad en medestrijder van Brenner,
of van welken anderen grootgin schilder, uit de school dien U zoudt willen
noemen. 't Groote doel, dat indertijd in zoo fraai licht indrukwekkend hing
in het Stedelijk Museum te Amsterdam, werd, na den dood van den schilder,
door de goede zorgen ( ?) van vrienden, in de slechtste belichting die denkbaar
is in de herkaan het Bagijnhof weggezet, onder het pretext dat het daarvoor
geschilderd was, alsof de uitvoering niet heel ver boven de opdracht reikte.
't Is in de hal van het Bossche Raadhuis dat de onbevooroordeelde de
noodlottige vergissing, die tegen 1900 het wandschilderen tot een af zonderlijk
soort schilderen proclameerde, hef duidelijkst tegemoet bomt. Zelfs in den
wat vervuilden en verbruinden staat, is de z.g. „eerste Bossche wand" een
kunstwerf van hooggin rang, schoone gedachten worden er zuiver picturaal
vertolkt in een toon en schildertrant, die volkomen aansluiten bij de meesters
van Holland. In breede schildering staan tafereelen voor ons, die ons tref-
325

G. W. Dysselhof, , in houtgesneden vignet voor „Kunst en samenleving."
fen door de middelen van den schilder, in een tijd dat zijn Dunst volledig
ontplooid was. 't Fransche voorbeeld van Puvis de Chavannes is
volkomen op den achtergrond gebleven en de eigen Hollandsche aard
spreekt zich uit in teekening en schildering.
Draait de beschouwer zich om en richt hij zijn blikken naar de andere
zijde, dan is de désillusie volkomen. Links van ons schildert de confrater
en de tijdgenoot van een Breitner (die overigens voor een der figuren
poseerde), rechts houdt de archeologisch geschoolde literator een redevoering.
Van toonschildering geen spoor. Schoone gedachten ? Ili wil het graag
aannemen, maar tusschen den eersten en den tweeden Bosschee wand is
de groote schilder ten onder gegaan in den theoreticus en oudheidkenner.
Wat moet er in de meest volmaakte goede trouw, gelezen, bekeken en
besproken zijn, om palet en penwelen zóó terug te dringen, en een groot
picturaal talent voor de Hollandsche school verloren te doen gaan.
Tot het publiek drong dit aanvankelijk niet door. De intellectueelen, die
de pers in handen hadden, verdubbelden hun lofza ngen bij de onthulling van
den tweeden wand. Hoe zou 't publiek ook de „pastiche" in stijl, van dit
en ander werk, gewaar worden ? De kostbare uitgaven met reproducties
van middeneeuwsche wandschilderingen, als die van Gilot, Didot en Laf116,
k wamen niet onder zijn oogen, en daar alles er zorgvuldig uitzag en zelfs
„duidelijker" was dat op den eersten wand, gaven velen zich gaarne over
aan verklarende teksten en brochures. Lezen is altijd gemakkelijker dan
326

Prof. Dr. A. Derkinderen, vignet voor „Gijsbrecht van Aemstel".
zien. 't Zijn de bemoeienissen van den knappen Jan Veth, die het mis
verstand accentueerden. Hij werd voor zijn getheoretiseer in zijn eigen werk
gestraft, dat op den duur aan picturale Kwaliteiten verloor toen hij zijn
breede kwasten verwisselde voor fijne penseeles, en kleur niet meer zag
toen hij een wit boord vergrauwde, een zwarte jas vervaalde en het incarnaat
verbruinde, zoodat er van spontanen schildersblik, als die uit zijn vroeg
portret van den jongen Verwey sprak, eigenlijk niets meer overbleef. Toch
is Jan Veth voor onze cultuur van heel groote beteekenis geweest en dat
niet alleen als schrijver en kunsthistoricus, maar ook door de lange reeks
van beeltenissen van Hollandsche intellectueelen van zijn tijd, aan wie hij
geestelijk verwant was, en ze dus, begrijpend, hos uitbeelden. Minder
schilder dan de Josselin de Jong of Thérse Schwartze, heeft hij vooral in
knappe lithografieën scherpe karakterteekeningen gemaakt, waardoor
de oude Alberdingk Thijm in zijn studeervertrek, Cuypers aan zijn
teekentafel, de jongere Schaepman gebogen over zijn schrifturen, de geleerde
Winkler boven de microscoop en zoovele anderen, zullen blijven leven.
Veth's ingrijpen in de kunstnijverheidsbeweging 1900, waarvan hij de
idealen, maar ook de misvattingen, deelde, Ikon niet gelukkig zijn.
De fern van het misverstand was dat men een scheiding beproefde tusschen
327

hythme en emotie en men overeenkwam te spreken en te schrijven over :
een rhythmische of decoratieve, en een emotioneele of vrije lunst.
't Is nu wel duidelijk dat deze indeeling kunstmatig en gevaarlijk was.
Immers, rhythmische kunst die geen emotie wekt is geen Dunst, terwijl
emotioneele kunstwerken zonder rhythme, niet bestaan.
Er is echter maar één schilderkunst, maar één
beeldhouwkunst.
De dwaling „vlakke figuren" (in een afschuwelijk misverstand „gestyleerde
figuren" genoemd) ten spijt, is het nu al wel zeker dat slechts die decoratieve
lunst in de negentiende eeuw in haar volle waarde zal blijven, die haar vast
verband met de lunst tout-court had behouden. Want wandschilderkunst
en bouwbeeldbouwkunst hebben slechts te maken met den mensch en zijn
plaats in de wereld. En of in een zekeren tijd de schilder dat standpunt
uiteenzet op doer in een lijst, of op 'n muur, mag en han in wezen geen
verschil maken.
Daarom is de strenge scheiding tusschen rhythmiek en emotie, gebondenheid
en vrijheid, Kunstmatig en gevaarlijk, al blijft het waar dat een wandschildering
allicht een meer apparent rhythme zal te zien geven dan een
schilderij, een verplaatsbaar wandvlak.
Dat er een decoratieve schilderstijl zou bestaan naast een anderen vrijen
schildertrant, is even dwaas als te spreken van een religieuzen naast een
profanen stijl.
Tusschen den stijl van een kerkelijk en een profaan bouwwerk is, noch in de
vroege noch in de late Middeneeuwen wezenlijk verschil. Als het de tijd is
voor eene weelderige, beweeglijke en overdadige vormgeving wordt er geen
verschil gemaakt tusschen de versieringswijzen van een kerk en van een
paleis. Als het tijd is voor rococovormen dan worden deze toegepast bij het
maken van stoelen, maar evenzeer bij het ontwerpen van altaren. De middeneeuwsche
beeldbouwers der cathedralen, rond 1400, hebben geen twee stijlen:
een voor heiligen en een ander voor vorstenbeeltenissen, evenmin als Bernini's
St. Theresia er anders uitziet dan zijn buste van den jongen Lodewijk XIV.
Een even groote dwaling, niet minder gepropageerd in den tijd waarover wij
schrijven, is de meering dat de aan te wenden techniek, als zoodanig,
van veel invloed is op de decoratieve vormen.
De historie leert het anders. Tusschen een vroeg-middeneeuwsche schilderin
en een vroeg-middeneeuwsch wandtapijt is geen verschil in stijl. Een Vlaamscheg
uit de zestiende eeuw geeft ôfgetuigenis van Italianismo, dat ook
schilderijen te zien geven, ofwel 't is in de taal van Pieter Breughel geweven.
Tusschen een altaarretabel (schilderij) van Giotto en een wanddecoratie
(fresco) van denzelfden meester, is geen wezenlijk onderscheid. Een schilderij
328

van Botticelli in de Uffizi te Florence en een wandschildering van meester
Sandro in de Sixtina te Rome, vertoont geen stijlverschil. Zoo zijn ook de
weinige tafelschilderingen aan Michel Angelo toegeschreven, naar dezelfde
principes geschilderd als zijn groote fresco's.
Een geschilderde decoratie van Boucher en een gobelin van den zelfden
schilder onderscheidt men slechts van zeer dichtbij, als men de draden
van het weefsel kan zien. Zoo zijn de figuurtjes van dieren en jagers op een
Perzische miniatuur, volkomen gelijk aan die op hun tapijten.
Heel iets anders is het natuurlijk, vast te stellen dat er dingen zijn die meer
geschikt t zijn blijvend op een wand te staan, dan op 'n schilderijdoek te
worden geworpen. In het algemeen zal statistische rust beter bij een wand
passen dan dynamische bewogenheid. Ooh vraagt het van dichtbijzien
van een schilderij meer détailuitwerking en laat het een meer ingewikkeld
rhythme toe dan een wandschildering, waar juist het rhythme eenvoudiger
en de massawerking krachtiger moet zijn. Zoo is eerigothisch ivoren beeldje
dat met de hand betast kan worden, in de uitvoering meer gekeerd naar het
analytische, terwijl een steepen beeld uit denzeifden tijd in een portaalnis
geplaatst, iets meer naar het synthetiseerende zal gaan ; maar nog eens :
geen wezenlijk stijlverschil.
Er zijn geen twee beeldhouwkunsten en twee schilderkunsten. Er is maar
an schildertaal in een tijd en in een land, zooals er maar an spreektaal
voor een volk in een periode is. Zij die meenee dat er een profane taal en een
religieuze taal is, vergissen zich, en hebben bij de anderen de verzuchting
opgeroepen : verlos ons van den preektoon. Er is maar één levende wijze
van spreken, over welk onderwerp en voor welk doel dan ook. Natuurlijk
blijft er : het accent.
Als het dezelfde taal is die van mensch tot mensch gebruikt wordt om onze
gedachten over te brengen, en die van den mensch tot de menigte wordt
gesproken, dan is het duidelijk dat langzaam en met nadruk het woord
gevoerd wordt in een groote zaal.. Langzaam en met nadruk hebben de
meester-schilders uit alle tijden op den wand de ééne schildertaal gesproken.
Een ander geliefde vergissing dier dagen: versierend werk moet op de plaats
zelf worden gemaakt, is als uitspraak al evenmin juist.
Viollet-le-Duc heeft opgemerkt dat aan de sculpturen van het Parthenon
détails voorkomen die alleen door de vogels gezien worden. Dat is juist.
Maar hij had er bij kunnen opmerken dat dit ook het geval is met de
versierende beeldhouwkunst der door hem zoo vereerde cathedralen. 't Zou
de moeite zijn er over na te denken of die deelgin van versieringen, die de
beschouwer op den begaven grond niet ziet, geheel voor hem, en voor het
werk, verloren zijn. Zou de onbaatzuchtigheid, het edelmoedige élan
329

waarmede versierders zich geheel geven aan de ciselure van een monument,
buiten de optische waarde, geen beteekenis hebben ?
De plaats waar de kunstenaar zijn versierend werk maakt is alleen geestelijk
genomen streng omschreven, hij boude zich aan de plaats die de bouwmeester
hem aanwijst, hij aanvaarde de plaats die hem in het orkest wordt
toegewezen. Maar het schilderen of beeldhouwen op de plek waar het
schilder- of beeldhouwwerk moet worden aangebracht heeft vaak veel, en
ook wel eens alles, tegen.
Dat wat er vóór zou zijn aan te voeren : de kunstenaar in het bouwwerf
zelf arbeidend, geeft zich eerst recht rekenschap van het effect van zijn
werk, is maar heel zelden waar.
Steigerhout onttrekt vaak den wand, en altijd het plafond, aan zijn blikken.
Gewoonlijk ziet de decorateur op de steigers heel weinig van zijn werk,
maar bijna nooit vindt hij daar de rust en de concentratie, voor zulken
arbeid een allereerste behoefte. Een hoovaardig kunstenaar op den steiger
is als decorateur gevaarlijker dan in zijn atelier.
De voorbeelden zijn er dan ook te over, dat de geest van het ter plaatse
ontstane werk oneindig minder op zijn plaats is, dan b.v. de decoraties
van Puvis de Chavannes, die steeds in de rustige sfeer van zijn atelier
werden geschilderd, zelfs wel voor bouwwerken die hij nooit had gezien,
zooals b.v. de bibliotheek te Boston. Om dit te Dunnen doen is slechts
eene elementaire architectonische opleiding noodig, die den schilder of beeldhouwer
in staat stelt bouwkundige teelleningen te hunnen lezen, als voedsel
voor zijn verbeeldingspracht.
Dit zijn zoo Benige van de misvattingen die bij het decoratieve streven
„1900" behoorden. De grootste misvatting was echter misschien dat men
deze en andere opvattingen verhief tot eeuwige en onvergankelijke principes.
De bracht van de beweging, dat zij alles wat zij verkondigde als onwrikbare
beginselen huldigde, was in den grond haar zwakte. In perfecte goede trouw
meenden velen dat nu eindelijk d e stoel was ontworpen, het vrouwecostuum
was gesneden, d e letter was geteekend I Dat vijf jaren reeds lang
was voor een mode werd wel toegegeven, maar ontkend werd dat de boekinbinding
naar „de goede beginselen van het boekbinden" een mode was,
dat het in ahornhout snijden van een aanplakbiljet wel eens zou gaan
vervelen, dat goede, met „pen en gat" geconstrueerde meubelen, door een
jonger geslacht als afschuwelijk verouderd zouden worden beschouwd.
Als wij het nu bedenken wat een schilder als Klaas van Leeuwen 'n energie
heeft verloren aan het teelenen van leerstellige wandplaten en stijve monogrammen,
en wat er in het algemeen verspild werd aan de eendagsvlieg
330

het affiche, dan is het moeilijk recht te doen aan de overtuigde en toegewijde
dienaren van een beweging, die toch voortbracht de falence van het
vroege Rozenburg van Colenbrander, een rijk gebatikt Kamerschut als
dat der paarlhoenders, van Dysselhof en een prachtige teekening als die
van den Katwijkschen visscher, op het beste „plakat" dat in Holland gemaakt
werd, door Jan Toorop.
Onder de kunstenaars van het eeuweinde, die zich op andere dan de
oeroude Hollandsche wegen bewogen, had Jan Too r o p, in scheppend
vermogen en in lyrische vervoering, zijn gelijke niet.
De schilderkunst heeft hij in alle richtingen verkend. Hij zag de natuur
Jan Toorop, meisjeskopje.
331

doordringend en zuiver, de Thames, het Katwijksche strand of de Domburgsche
duinen. Hij leek naar buiten met de half toegeknepen Dogen van
den impressionnist, maar achter de gesloten oogleden blikte hij diep in de
wereld van den droom. Hij troffelde de verf op het doek of stipte de kleur
op hef paneel, hij wiesch in papier of streelde met waskrijt over carton.
Hij kerfde met zwart tot het gruizelde in zijn handen of blies de fijnste
grijzen over het glas.... maar steeds wist hij met zijn werk de verbeelding
van zijn tijdgenooten te prikkelen.
Het aesfheticisme eener eindigende wereld is hij met zijn grafische symboliek
tegemoet getreden tot de uiterste grenzen van eenera verfijnden smaak.
Elbe materie was hem een willig medium. Tot verhoogde schoonheid werd
het licht als het veel door gebrandschilderd glas van Jan Toorop. Droge
naald en ets, houtsnede en litho, hadden voor hem geen geheimen. Hij
ciseleerde en emailleerde, sneed in harde pate de gevoeligste bas-reliefs
en in sextiel modeleerde dij de krachtigste verbeeldingen.
Aan vignet en boekband, aan programma en affiche gaf hij zijn krachten,
en waartoe hij in staat was zegt ons het elegante slaoliebiljet, het nerveuze
affiche voor de vrouwebeweging en den reeds genoemden Katwijkschen
visscher.
Midden in Toorop's leven staat zijn overgang naar het Catholicisme, die
een gebeurtenis werd van de waarde van Vondels toetreding in de 17de
eeuw. Het aanvaarden van Toorop's overgang wordt ieder gemakkelijk
gemaakt, die denken wil aan de breede vlucht die sindsdien zijn werk nam,
aan de groote hoeveelheid arbeid die hij verrichtte en die bij alle verscheidenheid
van opgave en oplossing een bewonderenswaardige eenheid kreeg.
Zijn felle en meesleepende heldengestalten ontstonden toen. Zijn portretten
werden rustiger en dieper : Pater Raaymakers behoort tot de schoonste
beeltenissen van den tijd.
Klaarder en eenvoudiger werden zijn symbolieke teekeningen, want hoe
modieus en gekunsteld wordt niet „de Tuin der Weeëre", vergeleken bij hei
onvolprezen „Brugge of de Goddelijke Liefdegang"; zijn fantasie heeft nu
een bedding, zijn verbeelding haar grenzen gevonden....
En toch, als U zich nu den enormer bijval herinnert die in aesthetiseerende
Dringen, en ver daarbuiten, Toorop's werk verkreeg, dan komt U dat reeds
nu moeilijk begrijpelijk voor. Er was in Toorop's wezen een element van
modieusheid, dat denken doet aan den uitroep van den driejarigen Alfred
de Musset: „DépêcheZ-voos donc manvan, mes souliers neufs seront vieux I"
zóó ongeduldig was het jongetje om zijn roode moderne schoentjes den
volke te tonnen. Toorop's roode schoenen hebben hun aantrekkingskracht
reeds verloren.
332

Jan Toorop, schets naar Hugo Verriest.
333

Wat er van hem gebleven is, is dat, wat boven den tijdgeest uitgegroeid,
rij f t naar een gaaf Nederlandsch vijf tiende-eeuwsch verleden. Zijn werk
won aan beteekenis, naar de mate het zich hechtte aan den aard van land
en volk. Want de greep naar het monumentale en samenvattende, hield hij
steeds meer terug voor analytische vormomschrijving, en dit streven bindt
hem aan alle groote Nederlandsche kunstenaars van verleden en heden.
Toorop moge dan het teelenen van een loop bij den ooghoek of een neusvleugel
beginnen, de bril van de Koningin-Moeder werd als een tegenbeeld
van de oogglazen van van Eyck's kannunnik van de Paele.
Hoe het Nederlandsche realisme het merg was van het beste deel van zijn
lunst, is goed te zien in het werk van zijn imitatoren en epigonen, die
meenden oogera zonder traanbuisjes, of luipen zonder mondhoeken te hymnen
teekenen.... in Toorop's stijl.
Aan het eind van de negentiende eeuw hebben de wetenschappen een vrij
scheppen in de schilderkunst eerder in den weg gestaan. De archeologie,
ik merkte het naar aanleiding van het historieschilderen op, was de schilderkunst
eerder tegenovergesteld. Rijpend inzicht in wat de Dunsten ons in het
verleden reeds brachten moet eclectisch of archai'seerend werken : het
schouwen en het scheppen, dat een mystische drang is, zijn
van verschillende orde.
Waar zij niet scherp uiteengehouden worden, vloeit het leven weg.
R. N. R o 1 a n d Ho 1st ' s oeuvre geeft een duidelijk beeld van de
vermenging van schouwen en scheppen in den trant der Pre-Rafaelieten.
Zijn kunst was, als die van de nu te zeer verguisde Engelschen, een i nz
i c h t, met literaire smaak en overtuiging voorgedragen.
Zij onder de schilders die het minst dachten maar het meest zagen,
hebben de grootste lans door hun werk te blijven leven. Als zij, vrij van
eclectisme en archaisme, met oorspronkelijke schildersdrift, als mystisch
gedwongenen, aan het werk zijn in de ware bedding der schilderkunst,
wars van onderwijzen en prediken, dan zullen hun werken, indien deze
slechts feesten voor d e o o g e n zijn, de wisselende inzichten ten
spijt, blijvend worden gewaardeerd.
6,2,
334

Jc&[()ereIJeIl 9z-

Lizzy Ansingh, teekening naar The'rése Schwartze.
336

IX.
Nooit in de kunsthistorie, en nergens ter wereld, veroverden de
schilderessen een zoo volkomen gelijkheid met den schilder,
als in onzen tijd in Holland.
Qns hoofdleeraarschap aan de Academie van Beeldende Kunsten
en Technische Wetenschappen te Rotterdam bracht Ferdinand
G. W. Oldewelt en mij in de jury voor de laatste vierjaarlijksche, in die
stad gehouden. Zij werd ingericht in de lokaliteiten van het oude Academiegebouw
aan de Coolvest.
't Was bij die gelegenheid, en daar, dat ik kennis maakte met Thérè,se
Schwartze. 1k zag haar toen voor het eerst. Natuurlijk stond mij haar
jeugdige zelfportret in de Uffizi te Florence, waar zij met typisch gebaar
van de rechterhand den blip beschut tegen het hoog invallend licht van het
atelier, voor den geest. Ooh lende ik foto's uit lateren tijd. Maar ik had mij
toch niet heelemaal voorgesteld dat zij zoon pittig, kernachtig, parmantig
vrouwtje gebleven was. Onder haar loopgin door de zalen tikte zij met een
stokje op den vloer en was een en al belangstelling.
ik wist dat zij als jong meisje in Parijs eens van zich zelf geschreven had:
„Gif wilt weten hoe ik er uitzie ? Wel als altijd: sproeterig, klein, mager,
leelijk met uitpuilende Dogen (geen zwarte) en een bleeke gelaatskleur.
Voila Thérèse Schwartze". 't Was nu op haar vier-en-zestigsten jaar nog
duidelijk te zien dat zij zich deze coquetterie toen kon veroorloven.
Te Rotterdam, gedurende de genoeglijke déjeuners, die nu eenmaal bij
jurywerk behooren, had ik de meest levendige sympathie voor Thértse
van Duyl-Schwartze, die onze maaltijden geestelijk en geestig presideerde,
ook al omdat Willem Witsen, die een man van de wereld was, haar die
plaats overliet. Thérse had niets van een Rosa Bonheur, die in mannenkleeren
in het atelier meende te moeten rondloopen en zware sigaren rookte
om, in dien tijd dat de schilderende vrouw steeds als dilettante werd
aangezien, voor vol te worden gehouden.
Zeper, in vorige eeuwen zijn kunstenaressen in de verschillende schilderscholen
van Europa aan te wijzen, waaronder Mad. Vigee-Lebrun in
Frankrijk en Angelica Kauffmann in Duitschland, misschien de meeste
vermaardheid verwierven.
22 337

In 1938 werd bij gelegenheid der Frans Hals-tentoonstelling te Haarlem
bijzonder licht geworpen op Hals' voortreffelijke leerlinge Judith Legster,
de latere „mevrouw" Jan Mierse Molenoer.
Hoe in 1881 schilderessen en haar werk ten onzent werden besproken,
moge het volgende wel zeer verouderde proza van Johan Gram U leergin:
„Wie lent het begaafd trio niet, de dames Bakhuyzen, Adriana Haanen en
Marguerite Roosenboom, die met zooveel virtuositeit het lieflijk genre van
bloemen en vruchten beoefenen. In smaakvolle rangschikking en verscheidenheid
geven zij elkaar weinig toe, maar in opvatting zijn zij zoo
verschillend, dat een kenner niet licht de rozen of druiven van juffrouw
Roosenboom met die van bare beide mede-kunstenaressen verwarren zal.
De composities van juffrouw Adriana Johanna Haanen
(geb. 1814 te Oosterhout) zijn dikwerf uitgebreider dan die harer twee
kunstzusters; ik herinner mij gele en ronde rozen van haar, zoo magistraal
getoetst, het losse, doorschijnende en de fijne schakeeringen zoo heerlij
teruggevende, dat men aan verf noch penseelgin meer dacht. In hare fruitstudiën
bereikt juffrouw Haarsen soms eene bracht en diepte, die het door
haar beoefend genre hoogere waarde schenken."
„Juffrouw Gerardine van de Sande Bakhuyzen (geb.
1835 te 's-Gravenpage) is hierin haar evenknie.
Zoo gezond, frisch en natuurlijk schildert en teekent zij bare bloemen en
vruchten, dat men een bezoek van de vogelen des hemels uit hef sprookje
van Apelles niet onverwacht zou vinden".
„Het schoonti talent van Juffrouw Margaretha Roosenboom
(geb. 1843 te 's-Gravenhalte) lean, dunkt mij, niet beter en gunstiger gekenschetst
worden dan door pare treffende schilderij „Herinnering", ter
Rotterdamsche tentoonstelling van 1879. Rozen en klimop slingeren zich
om een guitare, deels met rouwfloers bedelt. Het geheel trekt onweerstaanbaar
aan door den heerlijken toon en het fijngevoelige der opvatting.
Hare rozen zijn minder kleurig, het bijwerf is stiller en gedempter, soms
doet de olijfkleurige toon voor overdrijving vreezen, maar over het geheel
heeft de fijne, teedere opvatting van juffrouw Roosenboom's scheppingen
voor mij eene zeldzame aantrekkingskracht." ,
„Als men juffrouw Haarsen noemen en over j uffrouw Maria Vos
(geb. 1824 te Amsterdam) zwijgen wilde, zou het zijn alsof men Aagje
Delen van Betje Wolff scheidde. Beiden toch, de dames Haarsen en Vos,
zijn eveneens door innige vriendschap aan elkaar verbonden, bewonen
één huis te Oosterbeek, hebben één gezamenlijk atelier en, zou men haast
bij het aanschouwen van enkele harer werken zeggen, schilderen van één
palet."
338

„In het schilderen van stillevens vindt men onder de tegenwoordige schilders
de weergade niet van juffrouw Maria Vos. Haar kloeke, echt artistieke
opvatting herinnert aan onzen Weenix en Heda. Niet minder uitmuntend
van uitvoering dan van tegenstelling van kleuren, behoren bare sprekende
zonnige stillevens het oog door hunne groote natuurlijkheid en prachtigen
toon. Verbeeld u eene eetzaal met vakken door deze vier dames beschilderd;
stel u daarin een welvoorzienen disch voor, waaraan het begaafd quartet
gezeten is, dat even eenvoudig en bescheiden is als bare lunst boeiend en
schitterend.”
„Niet minder belend en geëerd dan deze kunstenaressen, is Mevrouw R o nn
e r-K n i p (geb. 31 Mei 1821 te Amsterdam) te Brussel, de populaire
dierenschilderesse, die een veel moeilijker genre beoefent. Slechts door
studie der anatomie, de volledige kennis van het dier, dat men wil afbeelden,
door het geduldig toezien en de fijne waarneming zijner bewegingen en
eigenaardigheden, is het mogelijk, het volkomen natuurlijk weer te geven.
Een figuurschilder han modellen nemen, geeft dezen den stand dien hij
verlangt en brengt het daarmede een heel eind ver. Natuurlijk is ook het
model slechts een gebrekkig hulpmiddel, en waar het op de uitdrukking
van een gemoedstoestand, op actie aankomt, moet de schilder in de éérste
plaats weten en gevoelen, hoe hij dit zal voorstellen, en han hij het model
vóór hem slechts met omzichtigheid raadplegen."
„In dit moeilijk genre nu heeft mevrouw Ronner het zéér ver gebracht,
en vooral het leven der Fatten zoo nauwlettend gadegeslagen, dat zij ons
die in alle standen en steeds even waar voorstelt. Daarbij is zij coloriste,
zoodat elk karakterstukie ook in dat opzicht veel aantrekkelijks heeft.
Haar dieren-epos is nimmer uitgeput. Tellens voegt zij er een geestig
couplet big, en telkens zijn wij opnieuw verrast door eene of andere boze
streek harer guitige latjes. Welk eene studie en voortdurend gadeslaan en
339

onthouden, eer men in staat is, de als kwikzilver zoo bewegelijke diertjes
op hef doek te brengen ; want iedereen begrijpt, dat van gezet schilderen
naar het leven hier geen sprake han zijn."
„Van al deze dames is mejuffrouw T h é r é s e S c h w a r t z e, dochter
van wijlen den bekenden portretschilder, zeker de jongste. Zou men het
ae kleine tengere gestalte aanzien, dat zij het penseel zoo kloek,
als 't ware mannelijk hanteert ?"
De laatste opmerking is mogelijk nog het meest verouderd, want niemand
in Holland twijfelt eraan, dat vrouwen Inwasten en penwelen met dezelfde
kracht en breedheid voeren als mannen.
De voortreffelijke portretschilder John George Schwartze (1815-1874)
„wiens zelfportret zoo iets boeiends van opvatting, zoo iets grootsch van
schildering bezit, zooiets zielsvols in de voordracht" (Mej. G. H. Marius),
werd te Amsterdam de „stichter" van het hoofdstedelijk schildersgeslacht,
waaraan zijn dochter Thérése zoo grooten luister zou brengen : Thérése
Schwartze immers werd, na voortgezette studie te Munchen bij Lenbach
en te Parijs bid Bonnat, de portretschilderes bij uitnemendheid in de eerste
„Wilhelmijnsche periode". Een uiterst vlot talent maakte haar bij uitstek
tot de schilderes van het representatieve portret van mannen, die in haar tijd
op den voorgrond traden, als een minister van Tienhoven, een architect
Dr. Cuypers, een generaal Joubert, een president Kruger en niet minder
van de vrouwen uit de gegoede en aristocratische kringen van Nederland.
Met psychologisch inzicht en met grooten smaak stelt zij haar modellen
en leunt in decompositie vaak aan tegen de groote Engelschen. Op Hollandsche
wijze wordt het licht een rol toebedeeld, die de werking van de plastiek
op een afstand ten goede bomt. In de behandeling van de olieverf is zij een
virtuoze, zij kent door en door die moeilijke en vaak verraderlijke stof,
die zij geheel naar den aard op het doer brengt. Zonder bitume, maar
in een even warmen toon, staat ongebarsten en onverkleurd haar werk
nu nog in volle pracht, niet omdat zij andere, betere verf gebruikte dan
haar confraters, maar omdat zij beter schilderde, d.w.z. het voortdurend
overschilderen vermeed en onnoodig zwaar impasto niet aanwendde.
In 1885 begon Thérése Schwartze de verovering van haar bril lante
pasteltechniek, welke vooral in de vele kinderportretten bijzonder gelukkig
toepassing vond. Het pastelportret, in bezit van Arti et Amicitiae, van
H. M. de Koningin is een voortreffelijke staal van haar kunst en wel even
belangrijk als het groote portret der Vorstin voor Mecklenburg, in olieverf
geschilderd.
De herinnering aan de groote schilderes, uit 1916 te Rotterdam, hangt
340

voor mij vast aan wat ik het incident van het „conclave" voor de medailles
zou willen noemen. Het was de plompe, vierkante aankomst van Tholen,
die met meer okehhddighatd dan noodig was, tot uitdrukking bracht dat lui
zich slechts gederangeerd had om de gouden medaille voor zijn vriend Jan
Vetti te komen halen. Als Vetti een portret schilderde van Oerkinderen,
dan was de reden verdubbeld voor den „partisan" om zich in te spannen.
Hij deed dit dan ook met een plompe scherpte die tegenspraak niet wel
mogelijk maakte. Thérèse, qui voyait venir le coup, schetste een tegenstand
die niet verder dan een schets kwam.
Deze medaille aan haar concurrent was voor haar de dissonant aan het
einde van een aardig liedje. lk ben er zeker van dat de dagen, in Rotterdam
doorgebracht, voor haar genoegelijk geweest waren.
Is 't behoorlijk te spreken van concurrent ? 't Is nu eenmaal zoo dat het
kunstenaarschap midden in de wereld van vraag en aanbod staat, en vooral
in een plein land als Holland bewegen zich de schilders zoo dicht op elkander,
dat zij elkanders temen bijna niet vermijden hunnen.
Veth en Thérèse waren te Amsterdam, Josselin de Jong en Haverman
te Den Haag, een tijdlang de portretschilders onder wie de portretopdrachten
van beteekenis werden verdeeld. De, steun, die de kunstkritiek in de pers
in toenemende mate aan Vetti verleende zou beter te verdragen zijn geweest,
indien zij niet gepaard was gegaan met een kennelijke onwelwillendheid
tegenover Thérse Schwartze, 'n onwelwillendheid die de schilderes
niet anders dan als een onrecht moet gevoeld hebben, want zij moet gei
weten hebben wat zijzelf waard was, en bij volle erkenning van Veth's
verdiensten, wist zij toch ook dat het vaak diens tekortkomingen waren die
geroemd werden.
Maar zelfs de onwelwillendste kritiek waagde het niet de schilderes, als
vrouw, in een mindere positie te plaatsen tegenover haar mannelijke confraters.
In Holland was de volkomen gelijkheid door de vrouw in de kwast
verkregen, een definitieve verovering waartoe ook de in 1857 te 's-Gravenhage
geboren schilderes S u x e Rober t s o n het bare had bijgedragen.
Als Thérése Schwartze verwisselde zij van naam, werd deze Mevrouw
van Duyl, dan werd zij, na haar huwelijk met den schilder Richard
Bisschop, Suze Bisschop-Robertson. Zij behoort tot de sterkste coloristische
talenten der Hollandsche school die, hoewel ten slotte weer te
's-Gravenhave gevestigd, eerder den Amsterdamschen invloed van Brenner
onderging. De sonore kleurpracht van haar stillevens, haar persoonlijke
visie op het figuur en de vurige hartstocht die uit haar stadsgezichten
spreekt, behooren tot hef beste door impressionnisten in Holland voortgebracht.
Hoe ver staat de summaire vormgeving van dit werk, met zijn fonkelende
341

kleurkracht, af van de zorgvuldigheid der bloemstillevens van mejuffrouw rocttu
Roosenboom ? Welre afstand tusschen haar breede toets en zware empatementen
van een „Poort te Harderwijk", en Henriëtte Ronner's
1 kattenschilderijen!
Dichter bij het eerder tragische accent
van Suze Bisschop staat de arbeid van
Sina Mesdag-van Houten, die,
te Groningen in 1834geboren, te' s-Gravenhage
als de echtgenoote van den zeeschilder
H.W . Mesdag, haar breede heidegezichten
en haar groote stillevens van sierpompoenen
in forschen trant schilderde.
Uit hetzelfde begaafde geslacht der van
,Houten'strokBarbara van Houten
Mevr. S. Mesdag-van Houten, krijtk abbd. de aandacht door haar zeer bijzondere
etsen. In de zeldzaam geworden portefeuilles
van „de Nederlandsche Etsclub" komt haar werk, dat niets meer
heeft van het wat schuchtere dilettantisme dat vrouwewerk voorheen
wel kenmerkte, tot zijn recht.
Keerera wij tot de Schwartzes terug met L i z z y A n s i n g h, nicht van
Thérése Schwartze en van Georgine Schwartze, de beeldhouwster, dan
komt met haar een lichte en romantische verbeelding zich voegen bij de
schilderlijke eigenschappen der familie. Met portretten, met een tikje
ironischer humor, en poppenschilderijen, welke nauwelijks stillevens zijn
en waarvan de toets uiterst levendig, vaak elegant en de kleur even vaak
boeiend is, plaatste zij zich in het allereerste gelid van onze Kunstenaars.
Dda'r is ook de plaats van Coba R i t s e m a, met wie zij in 1894
aan de Rijksacademie ging werken. Deze werd in het stillevenschilderen
van waarlijk grootsche allure. Coba Ritsema's begaafdheid ligt in het hart
van de schilderkunst en doet wel, ook wat de kwaliteit betreft, denken aan
J3reitner, die haar lessen gaf, door de volle fleur en het grootsche schrift.
Zij die zich om deze beide schilderessen van zeer groot talent groepeerden,
werden wel aangeduid als „de Amsterdamschejoffers", en inderdaad lean
van een school gesproken worden, door een verwant fijn Kleurspel dat,
in een gevoelige maar ]drachtige toets, gloed geeft aan figuurstudies en
stillevens.
Coba S u r i e, die van 1908 tot 1910 bij Coba Ritsema werkte, komt
deze wel eens nabij in schilderijen, waarin zij het figuur met stilleven
verbindt. Met forschen streek brengt zij rijp coloriet in haar werk.
342

B. Westendorp-Osieck, potloodteekening, Arles,
343

^-
Bijzonder gelukkige accenten
van fijne grijzen
vond, in cursief geteekende
stillevens in olieverf,
vaak Marie van
Resteren Altena,
leerlinge van Poggenbeek
en Van der Valli.
Ans van den Berg,
die lessen had van Paul
Rink, schildert bloemen
in een aan haar kunstzusters
verwanten trant.
De schoone stillevens en
:. k % '
z r
" ,. krachtige figuurstudies
, ,,. van Mevr B a u e r-
,:,:^ ^ ^^, ,.^^^, ^,%^ ,;^ ; ^
Mevr. Bauer-Stumpf f, portretkrabbel naar de moeder van Bauer.
t.^. ^t S t u m houden,wat
ff
' ° het karakter betreft, hef
midden tusschen die van
Coba Ritsema en die va
Mevr. Westendorp-
Osieck. De laatste is
mogelijk de meest Fransche van de groep. Vaak heeft haar schoon
coloristisch werk een zekere mondaine elegantie die, ook in de luchtige
lijnen van haar etsen en reisschetsen, van overtuigende charme is.
Wil men de kenmerkende veranderingen van al dit werk toetsen aan een
vorige generatie, dan kan de vergelijking er van met dat van een W all y
Moes, t 1918, of van een Marie Wandscheer, r 1937, die
duidelijk in het licht stellen. Plasschaert roemt Wally Moes' werk als
„soms van ware vrouwelijkheid" en noemt de figuurstukken van Marie
Wandscheer „van ouderwetsche teederheid". Haar beider talent, dat wat
moeizaam tot ontwikkeling kwam, lijkt de voorbereiding te zijn geweest
tot de schijnbare „dësinvolture" waarmede het volgend geslacht zich zou
gaan uitspreken. Naast het centrum Amsterdam, kent Den Haag onder de
schilderessen niet de aangesloten groep die wij hierboven behandelden,
maar wel meer afzonderlijke talenten als A n n a A b r a h a m s, t 1930,
die bloemen op een zeer eigen feekenwijze en in een verfijnd moderne lichte
kleur schilderde. Met haar vergeleken, is het werk van Mej. M. V 1 i e-
1 a n d e r H e i n eerder aan dat van de Amsterdamsche schilderessen
verwant. De blanke, minder impressionnistisch geschilderde stillevens van
344

Lucie van Dam
van Isselt, die
vaak, met een aan de
primitieven ontleende
aandacht, de stof beziet,
zijn ook meer
op Haagsche dan op
Amsterdamsche tentoonstellingen,
te zien
geweest. Jo Koster,
die reeds haar zeventigsten
verjaardag
vierde, met belangrijke
naar het luminisme
gekeerde landschappen ,
in „Pulchri Studio",
werd te Kampen geboren.
Te Rotterdam
vormde zich Mevr
S. Heyberg-Ledeboer
tot een portrettiste
van formaat.
Ook de nieuwste stroomingen
vonden onder
M. E. van Regieren Altena, reisschets.
vrouwen overtuigde en
zeer talentvolle adepten ; dochter van een geniaal vader vindt Mevr.
Char le y To o r o p's uiterst karaktervol werk ook ver ,buiten onze
grenzen bewondering, terwijl ook Els e Berg's expressievolle moderniteit
ruime waardeering gegeven wordt.
Bij gelegenheid van het veertigjarig regeeringsjubileum van H. M. Koningin
Wilhelmina, die zelf zich tot een goed landschapschilderen ontwikkelde,
heeft Arti et Amicitiae een tentoonstelling ingericht van de kunst van
vrouwen, die in die periode aan het werk waren. Het werd Bene voortreffelijke
verzameling zeer verscheiden werk, dat in niets achterstond bij het werk der
mannen. Want dat is de belangrijke verovering der vrouwen in dien tijd
geweest. Toen dan ook, wat jaren terug, de auteur, daartoe aangezocht,
een groep schilderessen trachtte te overtuigen dat het van belang was dat de
Hollandsche vrouwen uit zouden komen op een tentoonstelling te Parijs, waar
werk van vrouwelijke kunstenaars uit alle deelen der wereld bijeengebracht
345

werd, is hem dit nauwelijks gelukt. De dames vonden dat Holland
juist niet meer aan zoon expositie behoefde deel te nemen, daar zij de v o 1h
omen gel ij k h e i d met hun confraters immers reeds bevochten
hadden. Zij hadden in deze opvatting geen ongelijk. Alleen uit solidariteitsgevoel
in den strijd van de vrouwen in andere landen, besloten zij ter elfder
ure in te zenden.
Ondoenlijk is het allen te noemen, die glans geven aan de kunst van den dag
en op de periodieke tentoonstellingen aandacht trekken.
Zonder Benige aanspraak op volledigheid signaleeren wij den lezer nog : de
krachtige Jkvr. d e Jonge, die zich ook als leidster van een Internationaal
Atelier te Amsterdam liet Dennen. Mevr. Olga van I t t e r s o n-
K n o e p f 1 e, die zwierig visschep schildert op een ronde tafel, is een
levendig talent. Henriëtte R e u c h 1 i n-L u c a r d i e, die haar werkzaamheid
verdeelt tusschen Rotterdam en Parijs, ontbreekt met haar
portretten en naakten zelden op de „Salon", Mej. Franken en
haar stillevens, Sari Goth en haar kinderportretten even zelden op
Arti of St Lucas. Mevr. L u t tg e-D e e t man Kreeg met haar frissche
buitenstudies uit Marokko en haar schilderijen van het Italiaansche
boerenleven, een vaste plaats op de tentoonstellingen.
Waardeerende aandacht verkregen ook N e 11 y Bo d e n Ii e i m, een
decoratief talent dat teelent en lithografeert met geest en fijnen smaak,
mevr. Peizel-Ansingh, die bloemstukken en figuurstuken onderteekent:
Sore 11 a (zuster van Lizzy Ansingh),
Mevr. Woutersen-van
Doesburg h, een der heel weinigen
die miniatuurportretten schildert.
Mej. Bieroma Oosting en
haar sterke moderne grafiek, heeft
een eigen publiek. Twee dochters van
Schilders : Elise Domen mevr.
Loos Brinks-Sluji ters zijn
veelbelovende Kunstenaressen ... .
't Moge tenslotte nog eens herhaald
worden, en uit het bovenstaande
moge het gebleken zijn, dat in geen
land en in geen tijd door vrouwen
aan de schilderkunst zooveel frisch
talent gegeven werd, als in Holland
Mevr. L. Brinks-Sluijfers, Berber-vrouw. de laatste vijftig jaren.
346

vertmUWeD ^-

348
Jan Sluijters, het Bad.

X.
VERTROUWEN. — Met onverminderde toewijding blijven de
Hollandsche schilders aan den arbeid.
an een onzer eerste schilders kreeg ik dezer dagen het volgende
schrijven :
Waarde vriend,
Zooals je weet matigen zich een groep van schilders, (die ik aanduid
als archaisanten), het recht aan te beweren, dat het impressionnisme
d o o dg el o o p en is en dat zij, om weer tot het werkelijke schilderij
te geraken, teruggaan tot de primitieven en het handwerf weer in
eere willen herstellen.
Over dat handwerf-techniek valt te praten. Ik geloof dat er héél
wat meer vakbekwaamheid noodig is om een stuk naakt, zooals b.v.
Breitner dat schilderde, in elkaar te borstelen, dan een naakt
zooals die heerera dat maken. Het eerste is m.i. behalve kunst, een
uiting van groot technisch kunnen, het tweede, behalve slechte of
géén kunst, slechts een kwestie van maniertje of truc.
Ili zoek in mijnwerf , zooals je weet, evenmin er naar het impressionisme
voort te zetten. 1k tracht van de veroveringen van het
impressionisme een dankbaar gebruik te maken, om daarop voortbouwend
(dus vervolgend en niet herhalend), evenals deze bovengenoemde
schilders meer tot hef gecomponeerde schilderij te komen.
Wanneer het mij, of anderen, die een soortgelijke opvatting hebben,
gelukt den weg te banen naar een nieuwe klassieke kunst, dan han
dat een vooruitgang beteekenen op vroegere kunstperiodes, terwijl
hef streven der archaisanten slechts han leiden tot een slappe
herhaling van wat eens prachtig geweest is, en dus feitelijk niets
anders dan degeneratie beteekent.
349

ik schrijf je dit naar aanleiding van een lezing van een kriticus,
die het door mij aangehaalde beweerde, n.l. dat het impressionnisme
afgedaan had (wat feitelijk zeggen wil, dat het nooit als kunstuiting
van belang was) en dat de schilders, die hij op het oog had, in
deze Kunstvernieuwing het behoud der kunst zagen.
Hierop volgden collegiale plichtplegingen en de handteeening.
Dit schrijven moge iets oplichten van den sluier, die den strijd debt welke
ook de Hollandsche schilder steeds te voeren heeft tegen de altijd levende
bekoring, het te gaan zoeken waar het niet verloren is. Niets schijnt eenvoudiger,
maar blijkt moeilijker, dan het bewandelen van den hoofdweg,
waar telkens lokkende zijpaden, wegen van minderen weerstand, zich
openen. Want ik zou er U van willen doordringen: alles is gemakkelijker
dan zien en weergeven. En het is treffend met hoeveel ijver
menig, in oorsprong begaafd schilder, zich geestelijk en technisch gaat
inspannen niet te schilderen.
Ili heb ze in mijn veertigjarigen paedagogischen arbeid gade geslagen,
de jongelui die met ernst aan de studie waren en plotseling, zoo leef het
tenminste, het roer omwierpen. De strijd tegen wind en golven was hen te
zwaar, ma wind en golven werd alles eenvoudiger. Zij liepen een tijd
geduldig langs de slingerende paden, die in elke ernstige studie bewandeld
moeten worden, vooruitgaande, maar ook schijnbaar achteruitgaand....
Tot zij plotseling het idee kregen zoogenaamd recht op het doel af te gaan,
buiten de paden om, dwars door de perken, bloem en blad vertrappend,
recht door te loopera, om tenslotte den uitgang te missen, tegen een muur te
staan waar geen doorbomen aan is. . . .
Waarom met zooveel zorg teekenen en schilderen als de jonge Willem Mans,
als het toch de bedoeling is te gaan werken als Penmeke ? Waarom de
natuur bestudeeren, waarom haar met een menschelijk oog doorvorschen,
als de lens van de camera het veel beter doet, waarom de zichtbare wereld
uitbeelden, als de fotografie dat van ons heeft overgenomen ?
't Ongeluk is dat zij dezen en anderen onzin vaak zelf gelooven, en zij
beginnen vlakken te verdeelera, ze te rhythmeeren, streepjes, puntjes en
vierkantjes te teekenen. En er ontstaan ontwerpen voor beddekleedjes in
olieverf. Zij vinden de meest dwaze van alle uitdrukkingen: „abstracte
kunst", alsof niet alle kunst in de eerste plaats, uit de abstractie en in
d e realiteit moet gebracht worden!
Het zijn vaak juist de tekortkomingen in het werk van meesters, waarop zij
zich beroepen als voorbeeldig. Niet de schoongebroken tonen van Cézanne,
maar het scheeve van zijn potjes en pannen komt op hun doek. En telkens
350

heeft die leugen een schooner naam. Uit verzuchtingen van Cézanne in
zijn strijd om het ruimtelijke, wordt het woord „cubisme" gelanceerd.
Als een paar uiterst vaardige Italianen de beweging tot paroxisme brengen
en bescheiden hun werk „futurisme" noemen, dan is er weer een woord
voor iets, dat niet de toekomst had en geen vijf jaren heeft geduurd. Als de
realiteit buiten het beeldend vermogen blijkt, na aanvankelijke inspanning,
dan kan je je bergen in het „surréalisme".Als je dan merkt dat een muziekinstrument,
zelfs in projectie, bijzonder moeilijk te teelenen is, wel, dan
teeken je het slechts ten halve, en vult de leege plek aan met een slecht
gesilhouetteerd vrouwebeen.
Een „echte" schilderes zond mij hierover het volgende :
Geef ons guitaren en nog eens guitaren
En weer guitaren en meer guitaren
Cylinders en ballen
Steengin druiven en duiven
getuimeld, gevallen,
Een dwalende arm, van een vrouw gereten,
En al dt dooreengesmeten
Alsof er een heete wind kwam gevaren,
Daarna, ijzige hou
Die alles verstarde,
Die alles verhardde,
Opdat het tot Beeldende Kunst worden zou.
En mandolinen en blokken en strepen,
Om mee te dwepen,
Een loerend oog
Dan een boog.
Een cirkel, een krant
Een brok van een hand —
En guitaren guitaren I
Ilan omlaag, van omhoog.
Zijn de belijders van deze dwaasheden dwazen ? Als regel zeker niet. Men
han de Ketterij verfoeien en den ketter in zijn hart sluiten. Hij die den
weg van den minsten weerstand inslaat weet dit bijna nooit. Hip leeft zich
uit, hij ontwikkelt zich in zijn eigen rhythme, en maakt alles goed door een
ontwijfelbare sinceriteit. 't Is daarom niet minder waar dat de dwaasheid
„des coupes Bombres" slaat, ook in onze Nederlandsche schildersbegaaf dheid,
351

en dat de vraag om natuur en waarheid de edelste roep, de verovering
van den eenvoud, een nooit overbodige kreet is.
Er zijn kunstenaars die lederen invloed onderzoeken, die alle „ismen"
doorloopen vóór zij in het Hollandsche visueel-picturale terugkeeren.
Wie zal ze hierin veroordeelen ? Er zijn naturen, en het zijn vaak de
sterkste, die zich slechts gewonnen geven aan den uitslag van het eigen
onderzoek. Diezelfde naturen zijn slechts bereid afstand te . doen van die
zaken, die in waarheid hun bezit zijn, die de weelde willen afleggen als
zij er door gekoesterd zijn, die het gekunstelde slechts verwerpen, als zij het
door en door verbruikt hebben, die de heilige armoede aanhangen, als de
rijkdom hen daartoe geschikt maakte.
Als beperking den meester kenmerkt, dan is vóórondersteld dat zijn
terrein ruim, ja onbegrensd was. Als wij ons overgeven aan de majesteit
van het rimpellooze watervlak in stralenden zonneschijn, dan is dat vooral
omdat wij het stormgeweld der golven en de jagende wolkgevaarten
die het licht verduisterden, nog versch in hef geheugen hebben.
Zoo zijn de laatste werken van fan S 1 u ij ter s een terugkeer in het
uitsluitend picturale, de weerkeer in de bedding van een kolkende, de uiterwaarden
ver overstroomende rivier.
Sluijters' oeuvre zal komende geslachten een beeldgenen van de stroomingen,
die ook de Hollandsche schilderkunst vanaf 1900 stimuleerden en verontrustten.
Het kenmerk van den jongen Sluijters was reeds zijn openheid voor
alle indrukken en zijn afzijdigheid van elk vooroordeel. Wat er speciaal
tusschen 1907 en 1914 wordt geëxperimenteerd, houdt Jan Sluijters bezig.
Zijn avant-garde geest heeft het juiste gevoel voor wat het oogenblik vraagt,
hij weet precies waar het op een oogenblik tijd voor is.
Zijn dit de juiste speculaties van een berekenenden geest ? Slechts zeer ten
deele, daarvoor klinkt alles wat hij maakt te vol, daarvoor draagt alles
te veel het kenmerk der roekeloosheid, daarvoor is de overgave te volstrekt.
Men vergete ook niet dat Sluijters' groote vaardigheden hem in staat
stelden het : „onderzoek alle dingen" van Augustinus, op zijn terrein,
in praktijk te brengen. Zijn scherpe intelligentie doet hem de kern van
de ..ismen", die hem verlokten, onderkennen, terwijl zijn vaardigheid
hem in staat stelt technische mogelijkheden naar alle zijden te onderzoeken,
om tenslotte, vooral door zijn portretten, de Hollandsche visueele klassieke
schilder te worden, die hij in 1940 is.
Met welke middelen suggereert Sluijters ons in zijn portretten zijn meesterschap
? Door de afwezigheid van elke extravagantie, door de aanwending
van de eenvoudigste schilderwijze en het soberste coloriet.
Dit nu Ilan de negen-en-vijftigjare Sluijters zich veroorloven. Eerst na
352

Prof. H. J. Wolter, havengezicht, Bretagne.
een leven van speuren en zoeken, wringen en worstelen, kunnen de leegte
en de stilte veroverd worden. Met het kapmes baant den jeugd, aan de voet
van den berg, zich een doortocht. Met het zwaard worden in den middag
de lianen van de ondoordringbaar lijkende moeilijkheden en verlokkingen
doorsneden. Langs bloedsporen worden hoogten na hoogten beklommen.
Maar als het plateau bereikt is, wordt de ruimte met lange teugen gedronken
en valt de stilte als een gave des hemels.
In dit opzicht heeft Sluijter's generatie het veel moeilijker gehad dan die
van Breiteer en die van de Narissen. Vooral zij die, minder soepel en
eerder stug aan het Hollandsche schilderen vasthielden, zijn met de tanden
opeen aan het werk geweest, bloot als zij stonden aan de verwijten „den
polsslag van den tijd niet te voelen", als zij met stillen ernst de natuur
ingingen of zich met gesloten opvatting aan het portret gaven.
In de nijverheidskunsten ging alles voorbij, maar de schilderij die, door aan
de monumentaliteit verpande zielen, dood was verklaard, blief leven.
De architecten weerden steeds overtuigder het schilderen uithunbouwwerken,
maar „de kunst aan touwtjes", naar de smalende uitdrukking van een
begaafd schrijver, hangt nog steeds, en verkrijgt nog volop het beste deel
van de Hollandsche kunstbegaafdheid.
Bij een vorig geslacht zagen wij schilders vanuit de decoratieve- en nijverheidskunsten,
terugkeeren naar palet en penseelgin. Dysselhof eindigde als
23
353

schilder, Klaas van Leernoen eveneens, een Wenckebach sierde en illustreerde,
maar is als landschapschilder overleden ; een ,$, H, de Roos, die zijn leven
wijdde aan letter en typografie, teelent weer, onderworpen, naar de
natuur.
Maar ook de schilderkunst als zoodanig deed zich weer gelden in de versierende
kunst, b.v. in die van het gebrande glas. De generatie, die in 1900
hierin den boventoon voerde, heeft zich nooit hunnen voorstellen dat het
schilderen op glas den speelschep schilderijvorm zou aannemen, die jongere
glazeniers er reeds aan gegeven hebben, evenmin dat het affiche tot de losse
lettering zou geraken, die nu in de mode is. Van de „ambachtelijke zuiverheid"
zooals die in 1900 werd geponeerd, is niets meer te zien. Deze
dingen gaan voorbij .... Wat in Holland nooit voorbijgaat is de schoone
natuur en de liefde haar uit te beelden.
Hoe groot het aantal is van hen die in ons land teekenen en schilderen, is
gebleken toen, in den winter van 1939-1940, het ontruimde Rijksmuseum
zijn poorten opende voor dc beeldende kunstenaars van het heden. 3200
kunstwerken werden tentoongesteld. Deze expositie „Onze Kunst van
Heden" heeft antwoord gegeven op de vraag of de Nederlandsche schilderkunst
van degen tijd als geheel genomen, beteekenis heeft.
Alle groepeeringen van kunstenaars hadden aan deze juryvrije tentoonstelling
medegewerkt. Hoewel de overgroote meerderheid der samenwerkende
vereenigingen eerder naar het selectieve waren gekeerd, hadden
Martin Monnic1 endam, Amsterdamsch stadsgezicht.
354

zij het vertrouwen gewaardeerd, dat van honger hand gesteld werd in het
ambachtelijk geweten der vereenigingen, en haar oordeel aanvaard, dat het
lidmaatschap een waarborg was voor het bonafide kunstenaarsschap.
Een adviescommissie had in zake de toelating van niet georganiseerde
kunstenaars ruimhartig raad gegeeen. De voor zitter dezer commissie
constateerde bij de opening :
„Zij die zich afzijdig hielden deden dat bewust. Deze afwezigen, een zeer
kleine groep, hadden ongelijk. Sommigen onder hen bleken te zorgzame
hoeders van een precaire reputatie, anderen verkozen het veilige haventje van
den kunsthandel en vreesden de open bries en den golfslag van de vrije zee."
De directeur van het Rijksmuseum Dr. F. Schmidt Degener stelde in het
voorwoord van den catalogus vast dat de museumzalen „in normale tifden
den eerbied leeren voor een schilderscultuur uit vroeger eeuwen. Zij verkondigen
wat deze cultuur voor de wereld te beteekenen kreeg : geen
relaas over menschelijke beschaving, of het geeft ook aandacht aan het
Hollandsche schilderij. Deze zelfde wanden verkondigen op dit oogenblik
den omvang van een herboren streven naar zelf-uitdrukking : zij vertellen
van worsteling en openbaring en beschouwelijkheid; zij vertellen van het
oog en van de ziel die om de dingen dwaalt en van hen die aldus het
wezenlijke trachten te veroveren."
„De kunstenaar han in tijden van maatschappelijke benauwenis weinig
positiefs doen om rampen af te wenden, maar wel kan hij door mede te
helpen nationale uitingen op het eigenaardigst naar voren te brengen het
gemeenschapsbesef versterpen."
F. Everbag, Amsterdamsch stadsgezicht.
355

S. Garf, inktkrabbel, stilleven.
Tenslotte sprak Dr. Schmidt Degenen een verwachting uit : „Toppunten
van talenten of genius blijven ook in tijden van grootgin bloei, uitzondering.
Wel verwachten wij de erkenning dat het huidige schilders-vermogen zich,
zij het op een verschillend geaccidenteerd, maar toch ruim en hoog plan
beweegt."
In deze verwachting zat vertrouwen, een vertrouwen dat door de tentoonstelling
volledig werd ingelost.
Want het hooge gehalte waarop het gemiddelde van het werk stond, is
niemand ontgaan. In geen land ter wereld, ook niet te Parijs, zou een proef,
als hier werd genomen, een resultaat hebben opgeleverd, als hier werd bereikt.
Het Nederlandsche volk bleek nog steeds een schildersvolk te zijn, én door
het aantal aan de schilderkunst toegeurijden, én door de mate van zijn
begaafdheid. Bij geen volk als het Hollandsche bleef nog steeds een aangeboren
gevoel voor kleur in de ooggin, en een gave voor het teekenen in de
handen, te zijn gelegd. Zij die met aandacht het schilderlijk leven van
ons volk gadesloegen, hadden het getuigenis van „onze Kunst van Heden"
niet van noode, om vertrouwen te stellen in de toekomstige lotgevallen van
onze schilderkunst. Zij wisten van het opgewekte picturale leven dat in de
tentoonstellingen van de vereenigingen zich uitsprak. De vraag werd reeds
356

eantwoord, of er mogelijk bij ons en inliet heden te veel geschilderd wordt.
Wat hieraangaande werd opgemerkt, chat er zeer veel geroepenen moeten
zijn om weinigen tot uitverkorenen te maken, slaat tendeele ook op de
vraag of er naast de Maatschappij Arti et Amicitiae en het Genootschap
Pulchri Studio, wel plaats is voor de vele groepeeringen van beeldende
kunstenaars die in de laatste vijftig jaren ontstonden.
Ik heb het bij verschillende gelegenheden uitgesproken, dat deze kleinere
en grootere vereenigginen een uitdrukking zijn van de vele schakeeringen
waartoe gedurende een gespleten tijd, de schildertaal van een volk als
het onze aanleiding geeft. Die vereenigingen zijn slechts in sommige
gevallen elkanders doublures.
Als regel zijn zij de rijke uitdrukking van de schakeering van het geheel
ontplooiende schildersleven, ook tot in, wat men de uithoeken noemt van
Nederland. Een kunstenaar die in de groepeering A niet thuis hoort,
er gedeballoteerd zou worden, vindt in de vereeniging B zijn plaats en
wordt er als een belangrijke aanwinst ontvangen.
Eert norm voor het schilderen kan in de twintigste eeuw niet worden aangelegd.
Ik heb mij volkomen vrij uitgesproken over wat ik houd voor het
wezen en den aard van onze peinture. Maar dit inzicht kan en mag
niemand worden opgelegd, het moet m.i. veroverd worden. Ook de
tegensprekers zijn van noode, en zelfs kan de beteekenis van dit zuiver
Hollandsche visueele schilderen slechts volledig blijken in confrontatie, ik
zeg niet, met haar tegendeel, maar toch in ieder geval met afwijkende
opvatting. Men make vooral geen splitsing tusschen kunstenaarsschap e
technische vaardigheid. Als er van geen dwingend op te leggen kunstenaarsnorm
sprake mag zijn, dan is er ook geen norm voor het technisch
kunnen. Dddr schort het in geen gevat. Er is in dezen tijd een groot en
Herbert van der Poll, panter.
357

wijd verbreid technisch vermogen, dat echter even genuanceerd is, als heir
wezen van de schilderkunst verschillend wordt begrepen.
In het slijpen van de diamant hebben Nederlanders een wereldreputatie;
bij het slijpen tot vele facetten van den edelsteen van onze schilderkunst
hebben zij eveneens blijk gegeven van scherpte en zuiverheid. De straalr
breking door de vele vereenigingen van streven en strijd in onze groote
steden, doch ook in onze provinciale centra, is zuiver en scherp en in dezen
tijd onmisbaar.
Ik moge U vragen mij te volgen naar de periodieke exposities der vereenigingen,
teneinde het opgemerkte bevestigd te zien.
Als wij bij de oudste en nog steeds grootste vereeniging in de hoofdstad
beginnen, dan zijn het de vier Kunstzalen op de verdieping en een nieuwe
zaal op den beganer grond van het eigen gebouw van de Maatschappij
Arti et Amicitiae, die wij in gedachten in het voorjaar bezoeken. 't Is
di&?ir dat de schilderessen vrijwel en bloc exposeeren, zij werden reeds
genoemd, en er werd over haar werk reeds gesproken. Het portret vindt
onder de leden steeds bekwame beoefening. De losse hand van F é 1 i c i e n
B o b e 1 d ij k en de meer strakke van Georg Rueter zijn er op
hoog plan aan het werk, terwijl ook 1 a n S 1 u ij t e r s geen tentoonstelling
van de Maatschappij, die hem bij haar eeuwfeest, als gevolg van een
referendum de stedelijke medaille uitreikte, overslaat. Figuurschilders als
A. J. G. Colnot, landschapkrabbd.
358

P r o f. D u r r es en G. W e s ter man n, die ook nooit ontbreken,
werden reeds gekarakteriseerd. P r o f. H. J. Wolter zendt even
geregeld zijn boeiend werk, waaronder de zonverlichte Amstel als onderwerp,
in ieders geheugen bleef. Vaak zijn het ook in Bretagne of het zuiden
van Europa geziene sujetten die hij in teekening of olieverf vertolkt.
Martin Mo n n ic k e n d a m, wiens meesterlijke portretten vooral
van theaterfiguren tot het beste Amsterdamsche werk behooren, ontbreekt
zelden. Zijn groote, in kleurenweelde badende, figurale composities
wisselen zich in Arti af met zijn uit Italië meegebrachte impressies van
kunststeden. De Nestor van de Maatschappij, Eduard K a r s e n,
neemt bij gelegenheden nog slechts deel aan Arti's kunstmanifestaties,
en vindt er steeds groote waardeering.
Zoo is hei ook met de tonige stadgezichten en de café-interieurs van
Marinus v an R a a lte en de breede landschappen en grootsch
geziene stillevens van A. J. G. Co lno t.
Het stilleven, steeds een toetsteen van het picturaal vermogen, omdat het
onderwerp den beschouwer gewoonlijk niet afleidt van de zuivere waardeering
van die vermogens, vindt in de Nederlanden steedsgroote beoefening.
Op de tentoonstellingen van „Arti" vragen gewoonlijk, naast de schilderessen,
D. H. W. Filarsky, Germ. de Jong en J. N. Buning
aandacht, maar ook S. Garf, F.Ev erba g, H. Y k e 1 e n s t a m,
D. Komter, A. P. van Merg er, L. van der Vlist,
W i 1 m Wouters en J. van Tongeren, weten op onderling
A. G. Huishof f Pol, Polderland.
359

¼iç. ^
f ^"' v.....
tt^
verschillende wijze, in het stilleven
arbeid van beteekenis te leveren.
S. Garf is echter ook een voortreffeelijk,
in verzorgde techniek schilderend
kurist, ook Wouters zendt vaak
figuurschilderijen in, zooals Everbag
een stadsgezicht en Ykenlenstam een
landschap, en de Jong en Filarsky
werken, naar reisnotities geschilderd.
De hedendaagsche Hollandsche schilders
reizen. S. L. Schwarz, wiens
formule voor het affiche waardeering
vindt, was in Zuid Frankrijk en op
Majorca. A. M. L u t t g e, de eerste
winner van den Tétar van Elvenprijs,
reisde in Spanje en Italië en was
langeren tijd in Marokko, waar ook
Kuno Brinks, prix de Rome in
de graveerkunst, studeerde. De portretschilder
Ho f k e r werkte langeren
tijd in Indië, terwijl de genreschilder
L. H. H. Schutte zijn illustratief
behandelde onderwerpen nog al eens
in midden-Europa zoeft.
De gang naar „Artis" is zeker een
vorm van reizen die voor het werk
Willy Sluiter, Krabbel voor een portret. van vele tijdgenooten vruchtbaar is.
Herbert van de Poll studeerde
er naar het dier en maakte er de schetsen en studies voor zijn beste
werk. Dok S a m. van Beek, broeder van den goeden landschapschilder
Bernard v an Beek, vond in „Adis" een „skefchingground"
voor zijn, vaak naar het decoratieve gerichte, vogelschilderingen.
C. J. M en Sion gaat als Delftenaar eerder naar de Rotterdamsche
Diergaarde als hij naar leeuwen en tifgers, herten en beren, studies maakt
voor dierschilderijen, die op Arti's exposities even gewaardeerd worden
als op die van Pulchri.
Op de tentoonstelling van S t. L tt c a s, waarvoor de voorzitter, de knappe
portretschilder Bart P ei z e 1, en de tweede voorzitter E d. Gerdes,
natuurlijk hun beste werk bewaren, vinden wij van de hierboven genoemde
en andere Amsterdamsche schilders, als J o s. Rover s, vaak het meer
360

omvangrijke werk dat in de groote
zalen van het Stedelijk Museum
bijzonder tot zijn recht komt. Doch-
Ier van Arti, heeft St. Lucas een
opgewekt vereenigingsleven, waaraan
de namen van Gorter en
Schaap verbonden zullen blijven,
vanuit haar oorsprong weten te
bewaren, en dit in menige expositie
tot uitdrukking weten te brengen.
Ook de Onafhankeljken
exposeeren in het Stedelijk Museum,
nadat zij in hun „storm en drang",
met het zwarte schaap in 't vaandel,
in mindere loyaliteiten hun meerrevolutionnaire
gezindheid hadden
uitgevierd. Toch behielden zij, boven
de kleine formaties als d e Maa tschappij
Rembrandt en
de Brug, waar Jan de Boer
en Gerard van Vliet, Kees .
Heijnsius en Otto Hanrath
nooit ontbreken, een eigen karakter
van experimenteerend streven, waarbij
zij de aanvankelijke juryvrijheid ^/ i-(2.....—
tot op zekere hoogte wisten te be-'
waren. De groote figuur-schilderijen, P. van der Hem, krabbel voor een portret.
met onderwerpen gewoonlijk aan het
circusleven ontleend, van den voorzitter C. J. M a k s, hangen er
tusschen „nieuwe zakelijkheid" en „abstracte kunst", in. Door het uiteenloopend
streven van de inzenders, is voor velen de tentoonstelling van de
„Onafhankelijken" juist aantrekkelijk.
Op de Hollandsche Kunstenaarskring is gewoonlijk werk
te zien van schilders van de z.g. Bergsche School, een wel wat weidsche
naam voor een groepeering die zich in het Noord-Hollandsche dorp nestelde.
Leo Gestel en A. J. G. Colnot, Piet en Math. Wiegman,
S. L. Schwarz en Els a Berg behooren tot die groep. Ook Filarsky
woonde in Bergen, waar Charley Toorop en Th. Lau, Kasper
Niehaus en Jaap Weynand, de oude 'Graadt van Roggen
en de jonge Harry K u y ten nu nog wonen. Het ware onjuist de
361

verzamelaars B o e n d e r m aker en R e g n a u 1 t, die veel bijdroegen
tot hef succes der Bergsche schilders, niet te noemen.
Piet van W if n g a a r d t is in de Hollandsche Kunstenaarskring
een geziene persoonlijkheid. Zijn breed coloristisch werk staat in de
scherpste tegenstelling tot de „nieuwe zakelijkheid" van schilders wier
werken, steeds meer, uitsluitend in den K u n s t h an d e l te zien zijn.
Pijpe Koch en Raoul Hijnckes, Willink, v. d. Velde
en F e r n h o u t, maar ook van Herwijnen, laten hun werk niet
meer op de vereenigingstentoonstellingen zien.
In Den Haag zijn de periodieke exposities van „Pulchri Studio" soortgelijke
manifestaties als die van „Arti" te Amsterdam. In de prachtige zalen
van het Genootschap bomt het werk der Haagsche schilders bijzonder tot
zijn recht. Het figuur vindt er o.m. beoefening bij W z 11 y S 1 u i t e r,
den president, bij van Wijngaerdt, P o 1. Dom, bij J a n
Franken, huP. C. de Moor, bij Willem van den Berg,
die, ook na zijn benoeming tot hoogleeraar-directeur der Rijks-Academie
Den Haag niet vergeet, bij Piet v an der Hem, den uiterst vaardigen
meester van het groepsportret, een der oude glories van Holland.
In het landschap onderscheiden zich gewoonlijk Louis v an Soest,
Louis Bron, Ype Wenning.
Het stilleven vindt ook in „Pulchri", door ouderen en vooral door jongeren,
op velerlei wijzen beoefening; het is er dan ook steeds ruim, in ellen zin
S. L. Schwarz, Havenstadje in het Zuiden.
362

genomen, te zien. Als een enkele maal W i 11 e m van Ko n if n e nb
u r g in „Pulchri" exposeert, trekt deze meester steeds de grootste
belangstelling met zijn in monumentaler zin gebouwd figuraal werk, dat bij
zijn meest veelzijdige bemoeienissen, levend en aan de natuur verbonden
bleef. De steeds hooggestemde bijdrage van dezen fijnzinnigen geest, tot
den stand van hef Haagsche werk, han moeilijk overschat worden.
D e Haagsche Kunstkri ng, schepping van Th. de Bock,
staat tot Pulchri Studio, als St. Lucas tot Arti et Amicitiae. De ledenschilders
vormen er een onderdeel van de, ook op andere terreinen der
,dunst, werkzame vereeniging. Met hoogten en laagten wist zij toch, in
den loop der tijden, menige frissche tentoonstelling in te richten.
Ook een formatie van Tateren datum, d e Neder la n d s c h e K u n s tk
r in g, die ook wel in Amsterdam en elders exposeert, heeft haar zetel
te 's-Gravenhalte.
't Moet verwondering baren hoe de, door het moderne verkeer toch zoo vlak
naast elkander gelegen steden, Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, op
kunstgebied toch ver van elkander liggen. Schildersnamen die in Rotterdam
een goeden klank hebben, zijn in Amsterdam onbekend. Als een Rotterdammer
als H. J. v an M a s t e n b r o e k naar Den Haag gaat
wonen en overal zijn havergezichten tentoonstelt, of als een portretschilder
als A. C. M e e s, met reproducties naar werk, door de pers bekendheid
Krijgt, is het natuurlijk anders. Doch zij die wat té uitsluitend in Rotterdam
op tentoonstellingen van de Rotterdamsche Kunstenaars-
S o C i ë t e i t of van R. 33 te zien zijn, dringen niet gemakkelijk door
Kuno Brinks, Marokkaansche stad.
363

Sam van Beek, Flamingos.
in de kunstminnende belangstelling van de hoofd- en van de hofstad. Ik
weet door mijn tienjarig /zoofdleeraarschap aan de Academie te Rotterdam,
beter dan wie ook, hoeveel toewijding door Rotterdamsche kunstenaars
en hoeveel daadwerkelijke steun door het grootere en kleinere mecaenaat
van onze eerste havenstad gegeven wordt, en welk vruchtbaar contact
met het beste buitenlandsche werk, door middel van d e Rot ter d a ms
c h e Kunstkring, onderhouden werd.
Overal in den lande wisten de schilders kringen te formeeren. Te Utrecht
bloeit het Genootschap Kunst 1 i e f d e, te Groningen werken
de leden van „d e P 1 o e g", met overtuiging naar alle zijden. In het
uiterste Zuiden wordt door de L í m b u r g s c h e K u n s t k r i n g en
andere formaties in regionaler zin gewerkt, zij vonden zeer talentvolle
leden, die een, duidelijken invloed hebben op heel ons kunstleven.
Tendeelegaanhaarledenopin de Algemeene Katholieke
Kunstenaarsvereeniging, die in de schilderkunst op de
liturgische aanwending bijzonder licht werpt. De religieuze kunst wist
zich vrij te maken van een al te stereotyp karakter, en het zoet-idyllische
uit den weg te gaan.
Het oudste kunstleven in Brabant ontwikkelde zich te 's-Hertogenbosch ;
de bijhans honderdjarige „Koninklijke School" is er nog heden de reeks
van; 'n Pieter de Josselin de Jong, 'n Anton Derk
in d e r e n, maar ook een Jan S t u ij t e r s kregen er hun eerste
364

C. J. Mension, Beertjes,
teekenonderwijs. Een schildersfamilie als die der S 1 ag e r's en een
vruchtbaar illustrator als Herman Mo e r k e r k, verkregen in heel
ons land bekendheid. Veel Hollandsche schilders waren korteren of langeren
tijd rond Den Bosch werkzaam, en Hollandsche krachten als de Rotterdammer
André Ve r k o r s t zijn er aan het kunstonderwijs verbonden.
Naast Den Bosch kwamen ook Tilburg, met de Academie van de R. K.
Leergangen, en Eindhoven met zijn fraai Museum van Abbe, in het krijt,
terwijl in den jongsten tijd deBredasche Kunstkring levendige
werkzaamheid ontwikkelt.
Meerdere kunstscholen in den lande steunden de schilderkunst. Te Arnhem
oefent de School van het Genootschap Kunstoefening
met haar talentvollen directeur, den schilder G. J. van L e r v e n,
een invloed uit als indertijd de schilder de Vries Lam te Leeuwarden,
door zijn picturaal onderwijs aan de Academie Minerva. Onder de leerlingen
van de Arnhemsche kunstschool werd de, te jong gestorven, D. Ke t,
een meester.
Natuurlijk bleef bij het formeeren van kunstkringen het Gooi niet achter.
Twee vereenigingen, n.l. die van Laren - B 1 a r i c u m en die v a n
Beeldende Kunst te Hilversum, zijn er werkzaam en
behartigen er de kunstbelangen van de streek.
Kleinere steden als Haarlem, Amersfoort en Delft, om slechts deze te
noemen, hebben hun kunstkringen. De uitstekende schilder H. F. Boo t
te Haarlem, heeft in „Kunst zij ons Doe 1" beroepsschilders en
365

amateurs weten te vereenigen, het Ame rfoortsche Kunsten
a a r s g i 1 d e heeft op verschillend gebied van zich doen spreken.
De grafische kunstenaars zijn reeds lang afzonderlijk georganiseerd in
de Vereeniging ter bevordering der Grafische
Kunst, waaronder de stichters in 1914 : T h. van Ho y t e m a,
R. N. Roland Holst, Alb. Hahn en Ph. Zilcken
genoemd mogen worden. Van de veteranen geven J. G. V e 1 d h e e r,
W. 0. J. Nieuwenkamp en G. A. H. van der Stoknog
hun Drachten aan een vereeniging, die vernieuwing vond in jonge toegewijde
opvolgers op het gebied van houtsnede, kopergravure, ets en lithografie.
Een vereeniging voor Penn i ng kunst verzorgt een
kunst die tusschen beeldhouw- en schilderkunst in ligt, en waarvan de eerste
geniale beoefenaar, Pisanello, zich met Benige ostentatie „pictor" noemde.
Ook moet er op gewezen worden dat het illustreeren van boeken en
tijdschriften in ons land op hoog peil staat. Als in een vorige generatie
een Joh. Braakensiek, een J. Hoynck van Papendrecht,
en Bene Mej. C. v an der Hart uitstekende krachten waren, dan
zijn nil, om er slechts twee te noemen, een J o Spieren een Do e v e,
hun minderen niet.
ik ben mij volkomen bewust dat het noemen van eigentijdsche schildersnamen,
zooals dit hierbovengeschiedde, een uiterst hachelijke onderneming is.
Want, zelfs het volkomen subjectieve van de keuze in aanmerking genomen,
waardoor het zeker geen onderscheiding behoeft te wezen in deze opsomming
te zijn opgenomen, lean deze niet dan een slordige zijn. 't Is zeker dat ik
namen vergat van schilders, die ook ik hoogschat en wier kunst een facet
vormt van het vaderlandsche schilderen. De bedoeling zat voor, het vereenigingsleven
der Hollandsche schilders, als levend en rijk, te schetsen.
Het zou ons inderdaad te ver voeren, indien wij van het zoo uiterst geschakeerd
vereenigingsleven van den Hollandschen kunstenaar, een geheel
uitgepenseeld beeld wilden geven. Hetzij genoeg vast te stellen dat in 1940
Holland schildert als in het verleden, dat het beste deel der Hollandsche
hunstbegaafd/ieid voor de schilderkunst gereserveerd blijft, dat de schilders
zich in vrijheid bonden, en reeds een eeuw geleden voorbeeldige organisaties
stichtten, die nog niets van hun werfkracht verloren hebben.
Wat de maatschappelijke positie van den Nederlandsche kunstenaar betreft,
heb ik mij even vrij en overtuigd uitgedrukt, als ilk dit deed over het wezen
en den aard van zijn bijzondere begaafdheid. De belangrijkste, de meest
origineele en de meest karakteristieke kunstenaars van Holland, hebben
a-maatschappelijk geleefd en gewerkt. Zij waren in dienst van niet s
366

en van niemand, d.w.z. zij waren in dienst van de natuur en van
zichzelf. Vonden zij geen andere aansporing dan in zichzelf en geen
andere bescherming dan van het eigen geweten, dan waren zij, in volle
onderworpenheid aan de natuur, niemands knecht. Elke andere bescherming
is in Holland de schilderkunst tot schade geweest. Terwijl de namen van de
beschermden vergeten zijn, blijken die van de in stilte en maatschappelijke
afzondering werkenden, nog met levende klaarte.
Maar 't is alweer zoo : die stilte en maatschappelijke afzondering mogen
en kunnen niet opgelegd worden, zij moeten in vrije leuze worden aanvaard.
Zij die dit Hollandsche standpunt niet innemen, of nog niet veroverd
hebben, moeten voor hun overtuiging een uiting kunrien vinden.
Als naar mijn inzicht er voor den Nederlandschen schilder niets verderfelijker
is dan een staatskunst, mag toch hen die trachten, tegen de leering
welke de gebeurtenissen in den aanvang en aan het einde der zeventiende
eeuw (Frederik Hendrik en Willem 111) inhoudt, in, iets dergelijks te
beproeven, slechts voorgehouden worden dat zij zich vergissen. Zoo' staat
het ook met de m.i., vooral in Nederland onaantastbare waarheid, dat
kunst, zoomin als godsdienst, regeeringszaak is, maar een zaak van het
individueele geweten. Ali hit zonneklaar blijft uit heel de historie
Wilm Wouters, krabbel met de pen.
367

van onze lunst, en niet het minst uit haar lotgevallen van de laatste vijftig
jaar, dat de Nederlandsche schilder noch een maatschappelijke taak,
noch een maatschappelijke plaats heeft, dan zullen alweer zij, die deze
waarheid niet hunnen of niet willen zien, verre van onnuttig zijn voor
het kunstleven, omdat zij, in contrast, medehelper de majesteit van het
Hollandsche standpunt in het licht te stellen.
Een groote groep, de schilderkunst in haar visueel karakter aanvaardend,
met al de beperkingen die dat meebrengt, is ook ntí met de tanden opeen
aan het werk. In die groep zijn Benige meesters; de geschiedenis krijgt vast
te stellen wie deze meesters zijn en tot welke hoogte zij het zijn. Om deze
groep strijden de zwakkere Drachten in hun rol van „supporter", zij
hebben een niet kleire en niet onbelangrijk deel aan de zege van enkelen.
Maar ook zij, die het Hollandsche schilderen verwerpend, met verf en penseelen
op andere wijze aan het werk zijn, mogen, ik betoogde het met
nadruk, niet als „onnutte knechten van het schoone beschouwd worden.
Nog eens, nooit genoeg zal het beseft worden hoe het schilderen een continu,
maar ook een collectief bedrijf is. Ook zij b.v., die in een m.i. onnoodige
zelfkwelling zich de ascese hebben opgelegd van een nieuw begin, nu er
nog geen sprake is van een versleten einde, hebben nog een kans de rol van
een onnoodig, opgeofferd geslacht te spelen, ten opzichte van nakomers,
wier hun geduld en vlijt ten goede komt.
Laat het ook nooit vergeten worden dat elke toewijding, zelfs van den minst
succesvollen dilettant, elke liefdevolle gedachte, zelfs van den meest verstrooiden
beschouwer, haar waarde hebben. Want de liefde is ook hier de
stille kracht die achter heel dit innerlijk bedrijf, verzinnelijkt met verf
en penwelen, leeft.
Elke steun, aan schilderkunst en schilder gegeven, vindt zijn directe beboning,
want het schoone schilderij legt U iets open van de schoone wereld
die gij miskent, of onderschat.
In het hart van Oslo, tusschen de standbeelden van Bjoernson en Ibsen,
Strindberg indachtig, en met de muziek van Grieg in de noren, kreeg de
Noor voor mij gestalte. In de Scala te Milaan onder Italiaanschen
mannenzang, die is als „de trillende schaduw van een palmboom in de
woestijn", prentte het zich in mij vast : 1 t a 1 i ë zingt 1 Te Sevilla
han het een ieder duidelijk worden dat Spanje danst... .
Moge dit geschrift den lezer sterken in zijn overtuiging dat Ho 11 a n d,
met ongeschokt vertrouwen in zijn begaafdheid, schilder t en zal
blijven schilderen, omdat schilderen zijn van God gegeven taal is.
368

iTdefiiI recijLei aa
De gegevens van dit Zakelijk Register, dat met medewerking van den
publicist H. P. van den Aardweg tot stand gekomen is, zijn deels ontleend
aan de inlichtingen, welke de schilders en schilderessen op ons verzoek zelf
verstrekt hebben en deels aan bestaande biografische handboeken.
Dit Register Ilan overigens niet anders zijn dan een groote stap nader tot
een comp 1 e e t register, waaraan Mej. G. Marius en Alb. Plasschaert
reeds gewerkt hebben.
Een zoo uitgestrekt onderzoek als thans werd ingesteld, had nog niet plaats.
Het resultaat mag echter niet zonder voorbehoud bevredigend genoemd
worden, waar lang niet allen op de hun gestelde vragen geantwoord hebben.
Wij laten de mogelijkheid open, dat in dezen tijd niet allen het tot hen
gerichte verzoek in handen kregen.
Vooral een groote moeilijkheid was het achterhalen van den sterfdatum
van menig kunstenaar.
Schilderessen werden aangeduid met eens, schilders over wie wij geen
gegevens honden krijgen werden met twee** geteekend en de schilderessen
met drie***.
H. L.
24 369

Aa, D. van der.
Geb. 1731 te Den Haag.
Over!. 23 Februari 1809.
Leerling der Haagsche Academie.
In hoofdzaak ontwerper van tapijten en schilder
van kindergroepen.
Aanholt, J. van
Werkt in verschillende stijlen.
Aarts, J. J.
Geb. Augustus 1871 te Den Haag.
Gest. 19 Oct. 1934 te Amsterdam.
Leerling der Haagsche Academie.
Verwierf vooral vermaardheid als graficus.
Hoogleeraar in de grafische vakken aan de Rijksacademie
te Amsterdam.
A6bing, F. H.
Geb. 8 Mei 1901 te Teteringen bij Breda.
Gestudeerd aan de Rijks Academie van Beeldende
Kunsten te Amsterdam.
Zijn picturale belangstelling gaat ook naar het
decoratieve uit.
Abels, J. Th.
Geb. 1 Sept. 1803 te Amsterdam.
Over!. 13 Juni 1866 te Abcoude.
Leerling van J. v. Ravenzwaay. Figuren en
dieren in landschap.
*Abrahams, Anna Adelaide.
Geb. 16 Juni 1849 te Middelburg.
Gest. 1930.
Leerlinge van Schutz te Middelburg, van Mej.
Wildrik en van de Academie te Den Haag.
Schilderde vooral bloemstillevens.
Adams, Jean.
Geb. 3 Febr. 1899.
Leerling van het Rijksinstituut tot opleiding van
Teekenleeraren en van de Rijksacademie voor
Beeldende Kunsten te Amsterdam. Thans is hij
pastoor van een klein plaatsje en heeft hij allen tijd
zich aan de kunst te wijden. Hij schildert hoofdzakelijke
religieuze onderwerpen, doch ook wel
portretten,
Adamse, Mar.
Geb. 17 Oct. 1891 te Dordrecht.
Was eerst bij Bouvy te Dordrecht. Studeerde
van 1911113 13 te Munchen. Schilder van portretten
en landschappen.
Addicks, Christiaan Johannes.
Geb. 6 Juni 1871 te Rotterdam.
Bezocht de Winteravondschool ,der Rotterdamsche
Academie. Schilder van landschap en stilleven.
Addiks, H.
Geb. Febr. 1853 te Amsterdam.
Gest. ?
Les gehad van P. Kiers, Mej. C. Kiers en E.
Verwoerd. Hoofdzakelijk bloemen.
Ader-Bergsma. E. C.
Geb. 25 Sept. 1902.
Leert. v. J. Nieweg en J. J. Voskuil. Landschap,
stilleven en bloemen.
Adolfs, Ger. P.
Vooral Indische tafereelen.
Adriaans, G.
Geb. 15 Febr. 1898.
Voorliefde voor pastel en linosnede. Stadsgezicht
en portret.
*Adriani-Hovy,E.
Geb. 25 Jan. 1873 te Amsterdam.
Leerlinge van E. S. Witkamp en H. W. Jansen.
Vooral bekend door haar teekeningen naar oude
monumenten en steden.
Aerts, Johan Petrus.
Geb. 22 Aug. 1898.
Kreeg zijn eerste aanwijzingen van den schilder
Schutz te Middelburg en zette later zijn studie
voort bij Ton Meijer te Amsterdam.
Schildert stillevens, landschappen en portretten.
A k en, M. A. van.
Geb. 24 Jan. 1854 te Den Haag.
Gest. ?
Leerling van J. W. F. Kachel.
*A leersloot-Berg, B.
Geb. 16 Dec. 1851 bij Oslo, Noorwegen.
Gest. 18 Dec. 1922 op Vlieland.
Studeerde te München en te Parijs, werkte te
Scheveningen en op Vlieland.
Akkeringa, Johannes Evert.
Geb. 17 Jan. 1864 op het eiland Banca, 0.1.
Leerling der Haagsche en Rotterdamsche Academies.
Schilder van stillevens, bloemen, naakt,
vooral bekend door zijn strandgezichten.
Akkersdijk, Jac.
Geb. 12 Febr. 1815 te Rotterdam.
Overl. 4 Jan. 1863 te Rotterdam.
Voornamelijk dorps- en stadsgezichten en boerenkermissen.
Alandt, M. A.
Geb. 8 Juni 1875 te Amsterdam.
Leerling van de Quellinusschool ; 's avonds op
de Academie. Voornamelijk landschappen.
Alban, C. J.
Geb. 20 Jan. 1873.
Rotterd. Academie. Portretten, landschap, stadsgezicht
en stilleven. Ook houtsneden.
Albers, Henk.
Geb. 2 Febr. 1898. Autodidact.
Landschap, stilleven, dieren.
371

Alessie, C. R.
Geb. 10 Juli 1896.
Overl. 13 Dec. 1938.
Aquarelleerde vooral.
A l e w ij n, Jhr. D.
Geb. 7 Maart 1797 te A'dam en aldaar overleden
9 Maart 1837.
Ale'w ij n, Jhr. Mr. W.
Geb. 9 Mei 1769 te Amsterdam.
Overl. 4 Dec. 1839 te Utrecht.
Figuurschilder.
Alf f, Paulus Nicolaas van.
Geb. 10 Maart 1878.
Veelal figuren. Ook „heraldisch teekenaar".
AlIebé, Auguste.
Geb. 19 April 1838 te Amsterdam.
OverI.10 Jan. 1927, A' dam.
Leerling van P. F. Greive en van de Academie.
Genreschilder van beteekenis. Op aandringen van
Israéls gaan lithografeeren. Als Hoogleeraar-
Directeur aan de Rijks Academie groote invloed
uitgeoefend op de jongere generatie.
Alma, P.
Geb. 18 Jan. 1886 te Sumatra.
Leerling Haagsche Academie. Werkte op het
atelier Humbert. Maakte studies te Pa rijs.
Hoofdzakelijk wandschildering.
Alozerij, G.
Geb. 24 Maart 1872.
Studeerde voor de acte teekenen L.O. en M.O.
o.l.v. J. Visser. Ging schilderen o.l.v. G. W.
Knap. Heeft geen bepaalde voorkeur. Stadsgezichten,
landschappen, figuren en stillevens.
Altink, Jan.
Geb. 21 Ocotober 1885.
Schilder van landschappen, portretten en stillevens.
Altmann, G.
Geb. 25 Mei 1877 te Rotterdam.
Gest. 17 Aug. 1940 Rotterdam.
Ontving les van Jan de Jong te Rotterdam en
studeerde aan de Rotterdamsche Academie.
In hoofdzaak landschapschilder.
Altmann, Sybr.
Geb. 6 Sept. 1822 te Den Burg op Tessel.
OverI. 6 Juni 1890 te Amsterdam.
Leerling van P. van Schendel.
Van 1880 af Professor aan de Teeken-academie
te Amsterdam.
Hij schilderde portretten en lithografeerde.
372
AItorf, Johan Coenraad.
Geb. 1 Jan. 1876 te Den Haag.
Stud. a. d. Haagsche Academie.
Voorn. beeldhouwer.
*Amesz, Nans.
Geb. 4 Nov. 1897.
Ontving haar opleiding aan de Haagsche Academie.
Verricht illustratief werk.
Schildert naakt, Madonna's (in olieverf) en teekent
portretten.
**Ameyden, K. van
Figuur en portret.
A n d r é a, W. F.
Geb. 20 Maart 1875.
Leerling van de TeekenschooI v. Kunstnijverheid
te Haarlem en kreeg ook les van P. van Looy.
Lithografeerde ook.
Anrooy, A. van.
Geb. 11 Jan. 1870 te Zaltbommel.
Behaalde in 1892 het diploma architect aan de
Polytechnische school te Delft. Bezocht ook den
Avondcursus der Haagsche Academie. Vooral
portretschilder. Sedert 1896 in Londen.
*Ansingh, M. E. G.
(Noemt zich Lizzy.)
Geb. 13 Maart 1875 te Utrecht.
Leerde schilderen op het atelier van haar tante
Thérèse Schwartze. Op 12-jarigen leeftijd hulp
van Prof. van der Waay. In 1893 aan de Academie
te Amsterdam gaan studeeren.
Schilderes van portretten, landschappen, dieren,
poppen, bloemen en stadsgezichten.
Apol, Louis F. H.
Geb. 6 Sept. 1850 te Den Haag.
Overl. 1936 te Den Haag.
Leerling van Joh. Hoppenbrouwers en P. Stortenbeker.
Schilder van boschgezichten en landschappen.
Zijn sneeuwgezichten zijn vermaard.
A p o 1, L. P. H.
Geb. 12 Maart 1874 te Dan Haag.
Gestudeerd aan de Academies te Antwerpen en
Den Haag.
Apol, P. J.
Geb. 12 Aug. 1876 te Den Haag.
Werkte te Florence, Brussel en Amsterdam.
*A r end, D. J. M. v. d.
Geb. 1861 te Haarlem.
Bezocht de Kunstnijverheidsschool (hoofdzakelijk
Grabijn) en korten tijd bij H. Krabbe'. Schilderes
van bloemen en stillevens.
*Arendsen, Ar. H.
Geb. 1840 te Haarlem.
Over!. 1915.
Leerlinge van C. Lieste. Voornamelijk bloemen
en vruchten.

Arends, Albert.
Geb. 25 Febr. 1881 te Grave.
Eerst leerling van zijn vader, daarna van Friedr.
Hummel. Ook gestudeerd te Munchen.
Arntzenius, Paul.
Geb. 20 Mei 1883 te Den Haag.
Leerling van W. B. Tholen en van de Haagsche
Academie. Werkte vier maanden bij H. v. d. Poll.
Bekend door stillevens, landschappen, portretten
en etsen.
Arntzenius, P. Florens N. J.
Geb. 9 Juni 1864 te Soerabaja. Gestudeerd aan
de Academies te Amsterdam en Antwerpen.
Hoofdzakelijk stadsgezichten van Den Haag ;
duingezichten en portretten.
Arps, B.
Geb. 1 Sept. 1865 te Culemborg.
Aan de Rotterdamsche Academie gestudeerd en
aan de Polytechnische School. Hoofdzakelijk
portretten, landschappen en lithographieën.
Arian de Saint Martin, L.
Geb. 24 Mei 1890 te Nieuwpoort.
Hij was leerling van Mariette en vertrok onder
invloed van de meesters van Barbizon naar Parijs.
Voornamelijk zeegezichten.
Artz, D. A. C.
Geb. 18 Dec. 1837 te Den Haag.
Overl. 8 Nov. 1890 te Den Haag.
Hij studeerde aan de Academie te Amsterdam.
Ging in 1866 onder invloed van Josef Israëls
naar Parijs en bleef daar tot 1874. Inmiddels
schilderde hij ook in Schotland, Duitschland,
Engeland en Italië. Men noemt hem een leerling
van J. Israëls.
Asperen P. van
Leeuwarder Landschap en stadsgezicht.
*Asscher, H.
Geb. te Amsterdam.
Leerlinge van de Normaalschool voor teekenen.
En van Ed. Frankfort. Schilderes van stillevens,
vruchten en bloemen.
Assendelf t, Corn. Alb. van.
Geb. 11 Mei 1870 te Middelburg.
Hij heeft onder invloed gestaan van Vincent
van Gogh. In hoofdzaak landschappen.
Aten, W.
Geb. 1894 te Zaandam.
Leerling van Alb. Scheerens, Feith, Carl Dake,
Harry Kuyten.
Werkt hoofdzakelijk in de Zaanstreek.
Aué, J.
Geb. 25 Augustus 1895 te Bussum.
Schilder van landschappen, pastels ; vooral ook
penteekeningen.
Augustini, J. L.
Geb. 30 April 1748 te Haarlem en stierf aldaar
4 Aug. 1822. Etste ook.
**A voor t, H. v. d.
Baak, Nico.
Geb. 10 Mei 1892.
Leerling van de Rijksnormaalschool te Amsterdam,
daarna naar de Amsterdamsche Academie. Van
1918-1920 loge-leerling van Prof . Der Kinderen.
**Baardscheer, J. H.
**Baaren Ruysenaars M. T. v.
Baarsel, C. W.
Geb. 1791.
Overl. 17 April 1854 te Amsterdam.
Baarsel, P. W. van.
Geb. 21 Aug. 1877 te Delft.
Leerling der Haagsche Academie. Schilder van
intérieurs en landschappen. Teekenaar van kleine
portretten op perkament.
Bach, F. H.
Geb. 28 Mei 1865.
Bezocht eerst de academie „Minerva" te Groningen.
In 1884 behaalde hij de Middelbare Acte
teekenen. Thans is hij leeraar aan „Minerva".
Hij schildert portretten, landschappen en stadsgezichten,
kruiswegen in olieverf.
Bach, J. M.
Geb. 2 Jan. 1866 te Den Haag.
Studeerde o.a. Academie v. B.K. in zijn geboorteplaats.
Werkte onder leiding van Lecomte. Schilderde
o.a. glasramen.
BageIaar, E. W. J.
Geb. 16 Juli 1775 te Eindhoven.
Overl. 8 Febr. 1837.
Schilder van portretten, dieren en Iandschappen.
***B a k e, Mia.
B a k e, W. A.
Geb. 1821.
Overl. 1845 te Aricia.
Leerling van Pieneman en Eeckhout.
Bakeis, Dr. R. S.
Geb. 4 Aug. 1873 te Hoorn.
Eerst jurist, daarna, in 1904, gaan schilderen.
Vooral portretten en landschappen.
373

*Bakema, Francina Petronella
josephina.
Geb. 19 Juni 1902.
Studeerde te Brussel, te Parijs, aan de Rijksacademie
te Amsterdam. Is beeldhouwster en portretschilderes.
Signeert : Nel Bakema.
**Bakhoven, J. A. P.
Bakker, Ar.
Geb. 14 Aug. 1806 te Rotterdam.
Over!. 10 Jan. 1843 bij Schiedam.
Bakker, C.
Geb. 5 Juni 1771 op Goeree.
Overl. 9 Jan. 1849 te Rotterdam.
Leerling van A. C. Hauck.
Meestal landschappen met vee.
**Bakker, Charles.
Bakker, Frans.
Geb. 6 Aug. 1871.
Bezocht de Rotterdamsche Academie v. Beeldende
Kunsten. Maakte studiereizen door Nederl.
India en schilderde Nederlandsche en Indische
landschappen.
**Bakker, Jan A.
Bakker, Jan.
Geb. 1 Juli 1879 te Schiedam.
Bezocht gedurende twee jaar de Haagsche Academie
v. Beeldende Kunsten ; later kreeg hij
eenige leiding van W. B. Tholen.
Meestal schildert hij waterlandschappen.
Bakker, Teunis.
Geb. 3 Nov. 1896 te Purmerend.
Bezocht Rijks Normaalschool voor teekenonderwijzers
en Rijks Academie te Amsterdam.
Bakker Korf f, A. H.
Geb. 31 Augustus 1824 te Den Haag.
Overl. 28 Jan. 1882 te Leiden.
Kleine interieurs met figuren. Genreschilder van
beteekenis. Leert. van C. Kruseman en J. E. J.
v. d. Berg.
Baksteen, D.
Geb. 29 Maart 1886 te Rotterdam.
Gestudeerd aan de Rotterdamsche Academie.
Schildert voornamelijk landschappen en stillevens.
Baksteen, G.
Geb. 2 Dec. 1887 te Rotterdam.
Eerst naar de Rotterdamsche Academie. Studeerde
te Antwerpen onder Prof. Juliaan de
Vriendt.
374
Bal, C. G.
Geb. 11 Sept. 1841.
Overl. 2 Febr. 1908.
Balvee, C. A.
Geb. 14 Augustus 1863 te Amsterdam.
Over!. ?
Verkreeg zijn opleiding aan de Kunstnijverheidsschool
te Haarlem.
Schilderde Iandschap, o.m. te Nunspeet.
***Ban, E. F. v. d.
Bander, Jan C.
Geb. 4 Aug. 1885 te Amsterdam.
Leerling van de Rijksnormaalschool en de Rijksacademie
te Amsterdam. Boetseerde ook en is
thans meer speciaal portret- en landschapschilder.
*Bander-Lutomirski, Leonie.
Geb. 4 April 1887 te Amsterdam.
Studeerde aan de Rijksnormaalschool en aan de
Rijksacademie voor Beeldende Kunsten te Amsterdam.
Figuur in het intérieur, stillevens, bloemen en
landschappen.
Bantzinger, C. A. B.
Portret en figuur.
Barbiers, B.
Geb. 1740 te Amsterdam.
Over!. 1808 te Amsterdam.
Ontwerper van tooneeldécors en landschapschilder.
Barbiers Pzn. B.
Geb. 1784 te Amsterdam.
Over!. 28 April 1816 te Amsterdam.
Leerling van P. Barbiers Pzn. In hoofdzaak
landschappen.
*Barbiers, M. G.
Geb. ?
Overl. 30 Jan. 1849 te Haarlem.
Leerlinge van P. Barbiers Bzn. Schilderes van
bloemen.
Barbiers Bzn., P.
Geb. 23 Jan. 1772 te Amsterdam.
Over!. 18 Sept. 1837 te Haarlem.
Leerling van B. Barbiers. Voornamelijk historische
schilderijen en landschappen.
Barbiers Jr., P.
Geb. 27 April 1798 te Haarlem.
Over!. 29 Nov. 1848 te Zwolle.
Barendregt, W.
Geb. 15 Febr. 1880 te Dreischor (Schouwen).
Leerling van de Rotterdamsche Academie en
de Antwerpsche Academie. In 1903 naar de
Rijksnormaalschool. Daarna leerling der Rijksacademie.

Barnouw, N.
Geb. 22 April 1809 te Schiedam.
Overl. 1873 te Overschie.
tn hoofdzaak landscha] ken ; toerkte ook veel te
Renhum.
Bastert, Nicolaas.
Geb. 7 Jan. 1854 te Maarsseveen.
Gest. 18 April 1939 te Loenen afd. Vecht.
Leerling van P. J. Lutjens en M. Heyl en van
de Academies te Antwerpen en Amsterdam.
Landschapschilder van beteekenis, kregen vooral
zijn riviergezichten groote vermaardheid. Hij
werkte vooral aan de Vecht, te Nigtevecht en
te Nieuwersluis.
***Baucke-Kleine, A. J.
Bauer, M. A. J.
Geb. 25 Jan. 1864 te Den Haag.
Over!. 18 Juli 1932 te Amsterdam.
Studeerde van 1879—'84 aan de Academie te
Den Haag.
Schilder, aquarellist, maar vooral graficus.
Reisde naar Rusland, Britsch Indië en Neder
landsch 0.1. Zijn etsen behooren tot het beste
door de negentiende eeuw op dit gebied voortgebracht.
*Bauer-Stumpf, J.
Geb. 22 Maart 1873 te Amsterdam.
Leerlinge van Prof. Allebé aan de Rijks Academie
te Amsterdam; vooral stilleven, ook bloemen en
portretten.
Bauffe, Vict.
Geb. 1849.
Over!. 13 Oct. 1921 te Den Haag.
Schilder van landschappen en stillevens.
Baukema, Sieger J.
Geb. 3 April 1852 te Oude Mirdum (Fr.)
Overl. 10 Sept. 1936 te A rnhem.
Tot zijn 25ste jaar onderwijzer geweest. Behaalde
in 1879 de acte M.O. teekenen. Directeur der
Arnhemsche teekenschool. Schilder van portretten
en landschappen.
*Baukema-Philipse, M.
Geb. 16 April 1863 te Ede, Gld.
Schilderes van stadsgezichten.
Baur, N.
Geb. 12 Sept. 1767 te Harlingen.
Over!. 28 Maart 1820 te Harlingen.
Leerling van zijn vader (J. A. Baur).
Schilderde stads- en zeegezichten.
B a u r, J. A.
Voornamelijk bekend als portretschilder.
Bautz, D.
Geb. 3 Juni 1884 te Den Haag.
Leerling aan de Haagsche Academie ; werkte van
4904—'O6 Onder leiding van F. Jansen. Bestudeerde
te Parijs oude Italiaansche en Spaansche
meesters. Schilderde veel stillevens van gevogelte.
*Bayens, Bets.
Geb. 14 Sept. 1891.
Bezocht de Industrieschool en leerde het handteekenen
; later kreeg zij les van Kees Spoor en
v. Bayens.
Bij voorkeur schildert zij „karakterpoppen" ;
ook stillevens en portretten.
Bayens, H.
Landschap en naakt.
Becht, Ed.
Geb. 25 April 1868 te Den Haag.
Leerling der Haagsche Academie. Hij speelde
eenigen tijd tooneel. Schilder van landschappen.
Becker, Frid.
Geb. 24 Maart 1830 te Den Haag.
Over!. 2 Maart 1895.
Was een vriend der Marissen.
Beckhuis, H.
Leeuwarden 5 Juni 1887.
Schildert stillevens en bloemen.
Beef tink, A.
Geb. 1 Juni 1908.
Leeraar M.O. Teekenen. Stilleven en landschap.
Beek A. van
Delftsch schilder en restaurateur.
Beek, B. A. van.
Geb. 30 Jan. 1875 te Amsterdam.
Over!. 6 Maart 1941, Kortenhoef.
Leerling van zijn vader.
Schilder van landschappen vooral te Kortenhoef.
Beek, J. A. B. ter.
Geb. 23 Aug. 1799 te Leiden.
Overl. ?
Schilderde portretten, landschappen enz.
*Beek, Sam v.
***Beek-Stroeve, Bella.
Beek, W. van.
Geb. 14 Juni 1867 te Amsterdam.
Gedurende één winter stillevens geteekend bij
Georg Rueter. Bekend als schilder van stillevens.
Beekman, Chris H.
Geb. 28 Mei 1887.
Haagsche Academie. Verder autodidact, Figuur.
landschap en stilleven. Graficus.
375

**Beerendonk, Th.
**Beers, Han.
Beest, Alb. van.
Geb. 11 Juni 1820 te Rotterdam.
OverI.8 Oct. 1860 te New York.
Schilder van zeegezichten, dieren en landschappen.
Beever, E. van.
Geb. 28 Maart 1876 te Antwerpen.
Overl. Juni 1912.
Leerling van de Quellinusschool en van de Academie
te Amsterdam. Schilder van intérieurs, stillevens
en dorpsgezichten.
Behr, C. J.
Geb. 9 Juli 1812 te Den Haag.
Over!. 10 Nov. 1895 te Den Haag.
Leerling van B. J. van Hove. Schilderde in hoof dzaak
stadsgezichten.
Bekker Jr., C. F.
Geb. 31 Dec. 1890.
Korten tijd Rijksacademie en Academie Antwerpen.
Voornamelijk Iandschappen.
**Bekker, P.
**Bekman, Hubert.
Belmer, J. D.
Geb. 6 April 1827.
Over!. 6 Mei 1909 te Barneveld.
Studeerde te Antwerpen. Schildert
stillevens en landschappen.
Bendorp, Sr. C. F.
Geb. 1736 te Sas van Gent.
Over!. 3 October 1814 te Dordrecht.
Leerling van W. Uiterlimmige. Hij etste
schilderde stadsgezichten.
Bendorp, Jr. C. F.
Geb. 21 Jan. 1819 te Dordrecht.
Overl. 1864.
Bendorp, J. C.
Geb. 1767 te Dordrecht.
Overl. 15 Nov. 1849 te Dordrecht.
Leerling van D. Langendijk.
Maakte teekeningen en kopergravures.
Benner, J. Ph.
Geb. 31 Oct. 1876 te Amsterdam.
Leerling van Herbert van der Poll, Iandschap.
*Berch van Heemstede, jkvr. C. v. d.
Geb. Maart 1885 te Neer Langbroek.
Leerlinge der Haagsche Academie.
376
portretten,
en
*Berg, A. C. van den.
Geb. 18 Febr. 1873 te Amsterdam.
Werkte op het atelier van M. Hagemans te
Brussel, daarna bij P. Rink en studeerde te Parijs.
Zij schildert bloemen, figuren en intérieurs.
Berg, A. van den.
Geb. 19 Mei 1852 te Den Haag.
Leerling der Haagsche Academie.
Schilder van figuren, stillevens en landschappen.
***Berg, Else.
Berg, Johannes Fredericus (noemt
zich Freek van der)
Geb. 29 Mei 1918.
Kreeg eenigen tijd les van J. Wiertz en Han
van Dam en bekwaamde zichzelf verder. Hij
schildert figuren, portretten, landschappen en
stillevens.
Berg, Jhr. J.
Geb. 3 Juni 1851 le Amsterdam.
Gest. ?
Leerling van P. Greive, Allebé en van de Academie
te Antwerpen. Schilderde Zeeuwsche figuren.
Berg, J. E. J. van den.
Geb. 1802.
Overl. 1861.
Naar de klassieken gericht schilder, anatomie en
proportieleer.
Berg, Mijndert van den.
Geb. 5 Juli 1876.
Studeerde aan de Academie v. Beeldende Kunsten
te Den Haag.
Schildert landschappen en stadsgezichten.
Berg, S. van den.
Geb. 4 Nov. 1812 te Overschíe.
Over!. 8 Juli 1891 te Arnhem.
Leerling van P. G. van Os. Directeur van het
Mauritshuis. Vooral dierenschilder.
Berg, W. van den.
Geb. 16 Febr. 1886 te Den Haag.
Leerling der Haagsche Academie en werkte onder
Ieiding van zijn vader, A. v. d. Berg. Maakt
stillevens, portretten en landschappen. Hoogleeraar
directeur van de Rijks Academie te Amsterdam.
Bergh, P. van den.
Geb. 30 Nov. 1865 te Den Haag.
Leerling van Th. de Bock en W. Maxis.
**Bergman, C.
**Bertels, M. J.

Bergsma, G.
Geb. 19 April 1873 te Winterswijk.
Leerling der Academie te Amsterdam ; bezocht
Italië en Munchen. Schilder van figuren en landschappen.
Berten, H. G.
Larensch schilder. Debuteerde eerst op zes en
veertigste jaar. Landschap.
Den Besten, Pieter.
Geb. 15 Februari 1894.
Studeerde aan de Academie v. B. K. en T. W. te
Rotterdam.
Toegepaste kunsten, portretten en stillevens.
Besters, A. J.
Geb. 1747 te Den Haag.
Overl. 11 Sept. 1819 te Leiden.
Landschapschilder.
**Betzema, B. C.
Beurden, A. F. W. E. van. Schoonhoven
van.
Geb. 28 October 1883.
Behaalde de middelbare acte handteekenen en
kunstgeschiedenis. Is leeraar aan het Amsterdamsch
Lyceum. Schilder van landschappen,
bloemen en symboliek.
**B e u s e k o m, D. Ch. v.
Beveren, Ch. van.
Geb. 6 April 1809 te Mechelen.
Over!. 16 Sept. 1850 te Amsterdam.
Bezocht Rome. Schilder van portretten en intérieurs.
*B e y m a, Jhvr. T. v an.
Geb. 24 Juni 1878 te Den Haag.
Leerling van W. J. Bampse te Leiden en van
W. C. Rip.
Bezaan, Johannes.
Geb. 2 Aug. 1894.
Is autodidact • kreeg slechts eenige aanwijzingen
van K. Hentschel.
Schildert landschappen met en zonder figuur
en portretten en stillevens.
Bieling, H. F.
Geb. te Rotterdam.
Schilder en beeldhouwer.
**Bielkine Wlad.
Bieruma Oosting vgl. Oosting.
Bies, Marinus Johan.
Geb. 12 Februari 1894.
Kreeg ruim een jaar les en leiding van A. M.
Gorter te Amsterdam. Verder autodidact.
Schildert landschappen, vooral de Peel en zijn
bewoners.
I
**Biesiot, P.
Bilders, A. G.
Geb. 19 Dec. 1838 te Utrecht.
Overt. 8 Maart 1865 te Amsterdam.
Protégé van Kneppelhout ; leerling van zijn vader.
Studeerde onder leiding van Charles Humbert.
Bilders, J. W.
Geb. 18 Aug. 1811 te Utrecht.
Overt. 29 Oct. of 1 Nov. 1890 te Oosterbeek.
Maakte kunstreis door Duitschland. Schilder van
landschappen.
*Bilders-van Bosse, M. Ph.
Geb. 21 Febr. 1837 te Amsterdam.
Overl. 12 Juli 1900 te Wiesbaden.
Landschapschilderes.
Leerlinge van v. d. Sande Bakhuyzen en J. W.
Bilders. Ontving ook hulp van Bosboom.
Birnie, G.
Geb. 28 April 1879 te Groningen.
Bezocht de H.B.S. te Groningen. Daarna schilderles
van W. Roelofs en van B. Schregel. Maakte
portretten.
Birnie, J.
Geb. 31 Oct. 1866 te Djember ( Java).
Gest. ?
Bezocht de Academie Minerva te Groningen.
Etser en landschapschilder.
Bisschop, Chr.
Geb. 22 April 1828 te Leeuwarden.
Overt. 6 Oct. 1904 te Scheveningen.
Leerde teekenen bij Wester. Kwam in 1846 te
Amsterdam bij Schoemaker Doyer, daarna bij
H. W. Schmidt. Stelde zich in 1848 onder leiding
van H. van Hove. Studeerde te Parijs onder leiding
van Gleyre. Figuurschilder, vooral Friesche
intérieurs en portretten.
*Bisschop-Swift, C. S. F.
Geb. 6 April 1834 te Londen.
Over!. ?
Schilderde in den trant van haar man.
Bisschop, R.
Geb. 21 Juni 1849 te Leeuwarden.
Over!. ?
Leerling van zijn oom Chr. Bisschop en van de
Rotterdamsche Academie. Portret en kerkinterieur.
*Bisschop-Robertson, S.
Geb. 17 Dec. 1857 te Den Haag.
Overl. 18 Oct. 1922.
Leerlinge der Haagsche Academie ; nam eenige
lessen aan de Amsterdamsche Academie en
studeerde o.l.v. P. v. d. Velden.
Landschap, figuur, stilleven in zwaar coloriet.
377

BIaaderen, G. W. van.
Geb. 18 Juni 1873 te Nieuwer Amstel.
Overl.?
Leerling van H. Hulk en Vaarzon Morel. Studeerde
één jaar aan de Academie te Antwerpen.
Schilder van stadsgezichten, stillevens en figuren.
Bleckmann, W. C. C.
Geb. 14 Febr. 1853.
Leerling van Allebé. Schilder
landschappen.
Bleeker, L. M.
Geb. 20 Mei 1905.
Rijksacademie. Portretschilder en glazenier.
*Bleeker, M. A.
Geb. 20 Jan. 1885 te Groningen.
Leerlinge der Academie Minerva in haar geboortestad
en van de Haagsche Tee kenacademie.
Zij etst en schildert stillevens.
*Bleuland, van Oordt. A.
Geb. 5 Juni 1862 te Rotterdam.
Leerlinge van de Haagsche Academie. Studeerde
ook onder leiding van Tony Offermans ermans en G.
Henkes. Kinderportretten.
*Bleuland van Oordt, J.
Geb. 28 Aug. 1865 te Katendrecht bij Rotterdam.
Leerlinge van de Haagsche Academie. Zij schildert
en boetseert.
Bles, David J.
Geb. 19 Sept. 1821 te Den Haag.
Overl. 1899.
Gestudeerd aan de Haagsche Teekenacademie en
te Parijs bij Robert Fleury. Werkte ook in het
Louvre. Genreschilder van beteekenis.
*Block-Smulders, A. de
Geb. 14 Oct. 1876 te Rotterdam.
Leerlinge der Rotterdamsche Academie. Kreeg
ook les van Toorop. Te Ajaccio op Corsica heeft
zij een atelier gehad. Lithografeerde.
BIoem, H. van.
Geb. 31 Maart 1874 te Amsterdam.
Leerling van Heynen. Trok de aandacht van
Th. de Bock en van Poggenbeek.
Schilderde stadsgezichten en landschappen.
Bloeme, H. A. de.
Geb. 17 Sept. 1802 te Den Haag.
Overl. 3 Nov. 1867.
Leerling der Teekenschool „Het Nut" te Amsterdam,
van de Haagsche Academie en van Pieneman.
Studeerde ook aan de Academie te Amsterdam.
Vooral portretschilder.
378
van portretten en
**B l o m, P.
Blommers, B. J.
Geb. 30 Jan. 1845 te Den Haag.
Overl. 5 Dec. 1914.
Werd aanvankelijk opgeleid tot lithograaf. Was
later leerling van de Haagsche Academie en van
Christoffel Bisschop. Hij schilderde intérieurs,
portretten, strand- en dorpsgezichten en ook eenige
portretten en vervaardigde lithografieen en etsen.
*Blommestein, L. A. van.
Geb. 17 Maart 1882 te Parijs.
Les van Blanc Garin te Brussel. Schilderes van
bloemen, stillevens en kinderportretten.
Boasson, I.
Geb. 21 Nov. 1875 te Middelburg.
Leerling van W. Schutz en J. C. Ritsema.
Werkte ook met Corn. Kuyper. Schilderde veel
landschappen uit het Oosten.
Boas-Zélander, M. C.
Geb. 5 Sept. 1889.
Leerling van H. F. Boot en S. Garf en de Rijks
Academie te Amsterdam. Vooral stilleven.
Bobeldijk, F.
Geb. 17 October 1876 te Koog a/d. Zaan.
Leerling van de Amsterdamsche Academie en van
Willem Witsen. Etser en lithograaf en schilder
van landschap en stadsgezicht en vooral van portretten,
in den lateren tijd ook van bloemstukken.
Bock, Th. E. A. De
Geb. 14 Jan. 1851 te Den Haag.
Overl. 22 Nov. 1904 te Haarlem.
Eerst een betrekking bekleed bij de Holl. Spoorwegmaatschappij.
Daarna is hij gaan schilderen
en leerling geworden van J. W. van Borselen en
J. H. Weissenbruch. Heeft veel invloed ondervonden
van Jacob Maris. Schilderde vooral het
Geldersche landschap.
**Bockstal, W. F.
Bodaan, J. J.
Geb. 1 Febr. 1881.
Academie Den Haag. Stilleven, dieren en bloemen.
*Boddaert- te JolIe, S. A.
Geb. 10 Febr. 1790 te Amsterdam.
Over!. 21 April 1856 te Middelburg.
Portretschilderes,
Bode, J. F. G.
Geb. 12 Juni 1870 te Breda.
Leerling van P. Balmaker te Breda. Gewerkt bij
Paul Bodif ee te Deventer.

*Bodenheim, I. C. H. Nelly.
Geb. 27 Maart 1874 te Amsterdam.
Eerst naar de Rijksacademie te Amsterdam, daarna
gewerkt bij Jan Veth. Zeer bekend door haar
prentenboeken, bewoog zich ook op het gebied der
Kunstnijverheid.
Bodif ée, P.
Geb. 29 Juni 1866 te Amsterdam.
Over!. 23 Jan.1938 te Deventer.
Leerling van de Normaalschool van Teekenonder.
wijzers te Amsterdam en waarschijnlijk van de
Bock. Schilderde Iandschappen, buurtjes en wintergezichten
te Deventer.
Hoendermaker, C.
Geb. 27 Mei 1904 te Amsterdam.
Gestudeerd te Haarlem en Amsterdam, kreeg
ook lessen van Gestel, Colnot en M. Wiegman.
Vooral stilleven.
*Boer (Stella den Boer), Estella
Johanna Emerance.
Geb. 24 Mei 1912.
Behaalde in 1933 het einddiploma aan het
Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs te Amsterdam
voor de grafische vakken. De Iaatste
jaren wijdt zij zich geheel aan de schilderkunst en
vervaardigt Iandschappen, stillevens en bloemen.
Boer, G. J. J. de.
Geb. 23 Nov. 1847 te Amsterdam.
Ontving teekenles aan de Rijksnormaalschool
voor teekenonderwijzers en aan de Quellinusschool.
Schildert figuren en Iandschappen.
Boer, Jan de.
Geb. 3 Oct. 1877 te Harlingen.
Oorspronkelijk bestemd voor de zeevaart ; reisde
veel met zijn vader, die koopvaardij-kapitein
was. Als schilder heeft hij zich zelf gevormd.
Beeldt de natuur in sprookjesvorm uit.
Boer, J. den.
Geb. 19 Nov. 1877 te Middelburg.
Leerling van Schiitz. Schildert bij voorkeur
boerenwoningen op Walcheren.
Boer, 0. de.
Geb. 1797.
Overl. 1856.
Schilderde veelal Bijbelsche onderwerpen.
*Boer, Wilh. de.
Geb. 26 Juni 1880 Leeuwarden.
Studeerde fe Rotterdam onder Heiberg en de
Jong. Ging naar Java. Stilleven en Iandschap.
**Boermeester, L.
**Boers, Frans
Haagsche Academie.
Boers, Willy.
Geb. 13 Oct. 1905 te Amsterdam.
Autodidact. Stadsgezichten uit Parijs, landschappen
uit Zuid-Frankrijk, portretten, stilleven
en figuren. Ook beeldhouwde hij eenige koppen.
*Boevé, Cesina B.
Geb. 1 Dec. 1881 te Rotterdam.
Leerlinge van de Rotterdamsche Academie v.
B. K., en T.W.
Beweegt zich vooral op grafisch gebied (etsen en
Iitho's).
Bogaerts, J. J. M.
Geb. 6 Juli 1878 te 's-Hertogenbosch.
Eerst opgeleid bij Antoon van Welie. Ook leerling
van J. en A. de Vriendt. Kreeg bekendheid door
zeer uitvoerig geschilderde stillevens.
Bogman, Herman.
Geb. 22 Sept. 1890.
Studeerde aan de Haagsche Academie.
Stadsgezichten en stillevens.
**Bogtman, L.
*Bóhncke-Kelting, Marie.
Geb. 29 Oct. 1886.
Studeerde in „Artis" o.l.v. Aug. Allebé.
Dieren, bloemen, stillevens, portretten.
Bóhncke, Petrus Thed. Henr.
Geb. 7 Mei 1873.
Autodidact. Dieren en figuren.
*Boks, G. J. W.
Geb. 18 Maart 1873 te Apeldoo rn.
Leerlinge van Coba Ritsema en Mevr. H. v.
Voorthuysen-van Hove.
Boks, M.
Geb. 1849.
Overl. 1885.
Leerling van Mauve en Jacob Mails.
*Bol-Smit, Elizabeth.
Geb. 13 Febr. 1904.
Doorliep de 5-j. H.B.S. Ging eerst in 1935
regelmatig teekenen en schilderen. Kreeg van
Karel van Veen aanmoediging en veel technische
aanwijzingen.
Schildert portretten en stillevens.
Bolding, C.
Geb. 7 Jan. 1897 te Wormerveer.
Leerling van Meta Cohen Gosschalk, Prof. G.
Sturm, N. v. d. Waay en van J. H. Jurres.
Schildert voornamelijk figuren en stadsgezichten.
Leeraar Academie v. B.K. te 's Gravenhage.
379

BoIomey, B.
Geb. 19 Mei 1739 te Lausanne.
Over!. 19 Dec. 1819 te Lausanne.
Portrettist van den Prins van Oranje.
*Bolte, H.
Bombled, K. F.
Geb.1 Maart 1822 te Den Haag.
Overl. 4 Jan. 1902 te Chantilly.
In het bijzonder etser.
Bomhof, Evert.
Geb. 15 Nov. 1886 te Zwolle.
Schildert landschap en figuur.
*Bonebakker, Claire.
Geb.1 Mei 1904.
Leerlinge van Ernst Richard Dietze te Dresden
en van Anders Osterlind te Parijs.
Schilderes van portretten, landschappen en stillevens.
Bonebakker, J. A.
Geb.1 Aug. 1889 te Amsterdam.
Leerling van G. v. d. Wal Perné, van H. v. d. Poll
en van de Academie. Schildert in hoofdzaak
portretten.
Bongers, B. A.
Geb. 2 Juli 1866 te Den Haag.
Leerling der Academie. Schilder van intérieurs
en stadsgezichten
**Bonttres, J.
**Boogaard, Herm. v. d.
*Boom-Pothuys, Ch.
Geb. 13 April 1869 te Londen.
Werkzaam geweest bij Meyer de Haan en bij
Jan
Ztircher. Etste.
Boom, K. A. A. J.
Geb. 26 Oct. 1862 te Semarang.
Eerst leerling der Rijksacademie, daarna gewkrkt
onder leiding van Jac. Smit. Bij 1voorkeur tr schildert, hil
hij stadsgezichten en portretten.
Boon, Jan.
Geb. 2 Dec. 1882 te Nieuwer-Amstel.
Kreeg te 's-Gravenhage zijn eerste lessen van
Ph. Zilcken.
Vooral graficus (etser).
**Boon, W.
Boon, A. v. cl.
Geb. 30 Sept. 1836.
Haagsche Academie en van Dirk Wiggers. Landschap.
380
Boot, H. F.
Geb. 8 Febr. 1877 te Maastricht.
Leerling van Weingartner te Breda en van.
de Rotterdamsche Academie ; verder van Maasdijk,
D. G. Ezerman en Miedema.
Voornamelijk figuren en stillevens.
BorseIen, J. W.
Geb. 20 Sept. 1825 te Gouda.
Overl. 24 Sept. 1892 te Den Haag.
Leerling van A. Schelf hout. Vooral bekend door
zijn „wilgen". Hij etste ook en schilderde veer
landschappen.
Bos, G. J.
Geb. 1825.
Over1. 1898 te Leiden.
Dierschilder.
**Bos, A. v. cl.
Bosboom, Johannes.
Geb. 18 Febr. 1817 te Den Haag.
Overl. 14 Sept. 1891 te Den Haag.
Leerling van B. J. van Hove, gaat in 1837
naar België, in 1838 met C. Kruseman naar
Parijs. Vermaard schilder van kerkinterieurs,
waterverfschilder van beteekenis.
Bosch, E.
Geb. 10 Mei 1863 te Amsterdam.
Overl. ?
Werkte onder Koelman aan de Haagsche Academie
Schilder van stadsgezichten in Italië, figuren en
stillevens.
Bosch-Reitz, S. C.
Geb. 20 Febr. 1860 te Amsterdam.
Studeerde te München en Pa rijs, voornamelijk
Iandschap.
**Bosma, Wim.
*Bosscha, Aï J.
Geb. 6 Nov. 1858 te Leiden.
Leerlinge van Arnand Gerkes, van de Haagsche
Teekenacademie en van Oldewelt.
Voornamelijk stadsgezicht.
***Bosschaert, L.
Bottema, Hil.
Woont en werkt te Katwijk aan Zee. Illustreert
Kinderboeken.
Bottema, Tjeerd.
Geb. 6 Febr. 1884 te Langezwaag in Friesland.
Overleden 1940.
Ontving eerst teekenles bij Rosenbeek te Heerenveen
en volgde daarna te Amsterdam avondlessen
op de Ambachtsschool van den werkenden stand.
Avondlessen aan de Rijks Academie.
Lithografeerde affiches.

Bottema, Tjerk.
Geb. 12 Maart 1882 te Schoterland (Fr.)
Over!. Juli 1940.
Leerling der Rijksacademie te Amsterdam ;
studies op de Amsterdamsche Academie.
Teekenaar geweest van „De Notenkraker" ;
schilder van maaiers en Londensche stadsgezichten.
Boudewijnse, A. J. P.
Geb. 23 Juli 1862 te Den Haag.
Overl. Febr. 1909 te Den Haag.
Leerling der Haagsche Academie en van Cormon
te Parijs.
Bij voorkeur schilderde hij portretten, stalintérieurs
en Zeeuwsche landschappen.
**Bouhuys, Jaap.
Bouman, Prof. Dr. K. H.
Roogleeraar in de Psychiatrie aan de Amsterd.
Universiteit. Verdienstelijk liefhebberij-schilder.
Bout, J. D.
Geb. 12 Jan. 1891.
Raad van Joop Weyand en Klaas van Leeuwen.
Figuur en dieren. Graficus.
Bouten, Ch.
Geb. 1871 te Amsterdam.
Over!. 1895.
Schilder van dieren, stadsgezichten en stillevens.
Bouwmeester, Goosen Egbert.
Geb. 26 Sept. 1897.
Studeerde Antwerpsche Academie.
Portretten, stillevens, landschappen, figuur.
*Braakensiek-Dekker,AnnaMaria
Gestudeerd in Antwerpen en Parijs. Gereisd
in Frankrijk, Spanje en Italië. Stillevens, portretten,
maar in hoofdzaak landschappen.
Braakensiek, Joh.
Geb. 24 Mei 1858 te Amsterdam.
Over!. 27 Februari 1940 te Amsterdam.
Leerling van Tetar van Elven en van de Rijks
Academie.
Teekenaar en illustrator.
Schilderde ook het Hollandsche volksleven.
Kreeg ook inte rnationale bekendheid door de
wekelijksche politieke prenten van de Groene
Amsterdammer, die hij zelf op steen teekende.
Braat, L. P. J.
Geb. 23 Nov. 1908 te Arnhem.
Na gymnasium, naar de Kunstnijverheidschool te
Arnhem ; studeerde te Parijs ; voorn. portretten.
**Braken, P. v. d.
Brandenburg, C.
Geb. 5 Dec. 1884 te Wormerveer.
Leerling van George Rueter; aardewerkschilder
op delateelbakkerij „De Distel". Daarna
avondles paan de Ri 1'ksacademie
onder Allebé,
later onder Derkinderen. Leerde etsen van Dupont
en werkte bij Schnabel.
**Brandt, W. J.
Brante, Gerrit Lubertus.
Leerling van het Rijksinstituut tot Opleiding
van Teekenleeraren. Logeleerling o.l.v. Prof. H. J.
Wolker. Schilder van portretten, figuren, landschappen
en stillevens.
*Brante-Bloemen, Maria Anna.
Geb. 5 Maart 1909 te Amsterdam.
Bezocht de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten
in haar geboortestad. In 1934 behaalde
zij de zilveren medaille voor den Prix de Rome
vrije schilderkunst.
Schildert alle genres.
**Breemen, J. W. van.
Breetvelt, Adolf.
Geb. 31 December 1892.
Leerling van de Academie v. B.K. te Den Haag.
Maakte studiereizen naar Spanje, Italië, Egypte,
Fransch Indo China, Japan en Ned. India.
Abstracte fantasieën (olieverf) en avuardlen
gedurende zijn reizen.
Breitenstein, C. A.
Geb. 23 Dec. 1864 te Amsterdam.
Overl. 5 Sept. 1921 te Velsen.
Gestudeerd aan de Amsterdamsche Academie.
Schilderde in luministischen trant landschappen
en vooral zeegezichten.
Breitner, G. H.
Geb. 12 Sept. 1857 te Rotterdam.
Over!. 5 Juni 1923 te Amsterdam.
Leerling van Neurdenburg en van Rochussen en
van de Haagsche Academie.
Grootmeester van de Amsterdamsche school. De
impressionistische schilder van het Amsterdamsche
stadsgezicht. Schilderde ook eenige beroemde
„naakten". Groot aquarellist.
Breman, Co.
Geb. 7 Dec. 1865 te Zwolle.
Gest. 18 Nov. 1938 te Laren.
Opgeleid door J. D. Huibers. Hij ging naar
Brussel en Parijs. Vestigde zich later in het Gooi.
Landschap, stadsgezicht en figuur.
*Breman..Schouten, Lizzy.
Geb. 29 November 1887 te Amsterdam.
Leerlinge der Rijksacademie.
Geh. met wijlen Co Breman.
Bremmer, H. P.
Geb. 1872 te Leiden.
Verwierf vooral bekendheid als spreker en schrijver
over kunst.
381

Brender A Brandis, G. A.
Geb. 21 Maart 1878 te Den Haag.
Leerling der Haagsche Academie ; 1889-1900
in de kolonie van Frederik van Eeden ; daarna
weer een half jaar aan de Haagsche Academie.
Schildert bij voorkeur landschappen, stillevens en
figuren. Woont te Blaricum.
Breuhaus de Groot, F. A.
Geb. 13 Juni 1824 te Leiden.
Overl. 23 Juni 1875 te Brussel.
Hij etste en schilderde riviergezichten.
Briedé, Johan.
Geb. 2 Mei 1885.
Kreeg een decoratieve opleiding bij Chris Lebeau
en ging illustreeren en schilderen bid L. W. R.
Wenckebach.
Schilder van zee, strand, schepen en havens.
Illustreert.
**Briel, E. van.
Briét, A. H. C.
Geb. 25 Januari 1867 te Madioen.
Overl. 23 Febr. 1939 te Nunspeet.
Kreeg te Utrecht les van Hoevenaar ; daarna
naar Antwerpen en naar Parijs. Schilder van het
binnenhuis en het boerenleven.
**Brink, Jan van den.
Brinks, Kuno.
Geb. 24 Maart 1908 te Amsterdam.
Studeerde aan het Rijks Instituut tot opl. v.
TeekenIeeraren en aan de Rijks Academie te
Amsterdam. Prix de Rome. Kopergravure 1933,
vooral graficus.
Broeckman, A. M.
Geb. 1 Maart 1874 te Amsterdam.
Werkte bij Alex Boom en Dijsselhof. Hij copieert
en schildert portretten en stillevens.
*Broeckman-Klinkhamer, A.
Geb. 4 December 1876 te Amsterdam.
Gestudeerd aan de Haagsche Academie. Etste
later bij Zilcken. Zij illustreert.
Broedelet, A. V. L.
Geb. 7 Augustus 1872 te Batavia.
Leerling der Academie te Den Haag en van Frits
Jansen. Binnenhuis en figuur.
*Broedelet, Hetty.
Geb. 18 Jan. 1877.
Leerlinge der Haagsche Academie v. B. K. onder
Frits Jansen.
Haar genre is voornamelijk stillevens en bloemen.
***Broekman-Klinkhamer.
382
**Broekman, N. M.
*Broeksmit, F. H.
Geb. 14 Augustus 1875 te Charlois bij Rotterdam.
Leerlinge van H. Melis en van de Amsterdamsche
Academie.
Schilderde in Noorwegen.
**Broers, Dick.
*Broers, Edm, W.
Geb. 12 November 1877 te Geertruidenberg.
Leerlinge der Haagsche teekenacademie en van
Haverman.
Zij is portretschilderes.
Bron, J, L. H. Louis.
Geb. 6 Juli 1884 te Den Haag.
Kreeg les van B. A. Bongers en aan de Haagsche
Academie. Schildert land- en zeegezicht.
Brondgeest, A.
Geb. 2 Dec. 1786 te Amsterdam.
Overl. 30 Juli 1849 te Amsterdam.
Leerling P. G. van Os en H. Numan. Riviergezichten.
Broos, Dick.
Geb. 23 Febr. 1903.
Studeerde zes jaren aan de Rijksacademie v.
Beeldende Kunsten te Amsterdam, voo rnamelijk
o.l.v. Prof. Jurres en Prof. Roland Holst.
Is ook houtsnijder en glasschilder (hoofdzakelijk
mozaieklegger).
Broos, J. J. Zuidema
Geb. 5 September 1833 te Vorden.
Overl. ?
Leerling van Bakker Korf f. .
Brouwer, A.
Geb. 18 Juli 1827 te Nijkerk.
Overl. 4 Juli 1908 te Hilversum.
Hij is naast kerkschilder, de ontwerper en hoofduitvoerder
van het Panorama- Jerusalem geweest.
***Brouwer, A.
**Brouwer, Fred.
Brouwers, Jul. H. J. M.
Geb. 26 Juli 1869 te Gulpen (L.)
Studeerde bij Gabriél te Scheveningen en een jaar
aan de Academie te Luik. Schilderde landschap.
Browne, R. Ives.
Geb. 6 April 1866 te Rotterdam.
Leerling van F. Jansen.
Schildert bij voorkeur landschappen, intérieurs
en stillevens.

Bruckman, W. L.
Geb. 11 Maart 1866 te 's Gravenhage.
Overl. 28 Sept. 1928 te Laren, N.H.
Heeft in Engeland gewerkt. Figuurschilder.
**Brug, H. ter.
***Bruggen, B. v.
Brugghen, G. A. van der.
Geb. 2 November 1811 te Nijmegen.
Overleden 18 Juli 1891 te Ubbergen.
Leerling van P. G. van Os.
Schilderde honden.
*Bruin, Annie Martha EIisabeth.
Geb. 24 Sept. 1870.
Schildert in hoofdzaak landschappen ; is leerares
M.O. teekenen.
*Bruining, J. J.
Geb. 9 April 1865 te Leeuwarden.
Leerlinge van Suze Robertson.
Schilderes van bloemen, stillevens en landschappen.
Bruyn, J.
Geb. 19 Sept. 1906.
Les van G. Rueter en Academie Den Haag. Portret.
Bruyn Ouboter, R.
Geb. 7 Juli 1894 te Hulst.
Leerling van Bernard Schregel en studeerde te
Minhen en Parijs, ook in Italië.
Vooral waterverf, stilleven en bloemen.
Bueno de Mesquita, D. A.
Geb. 23 Maart 1889 te Amsterdam.
Leerling Rijks Academie onder Prof. Derkinderen.
Prix de Rome : 1913. Woont en werkt te
Florence.
Buisman, H. van Borsen.
Gek 1 Jan. 1873 te Wieringerwaard.
Leerling van Le Comte, van de Haagsche en van de
Antwerpsche Academie.
Conservator van het Teylers Museum te Haarlem.
Schildert bij voorkeur portretten.
**Buitink, F.
Buning, J. N.
Geb. 19 Juni 1893.
Vormde zichzelf.
Schilder van stillevens en Iandschappen.
**Bunit, Livinus v. d.
Burg, Marinus Arnold Hendrik
van der.
Geb. 4 Juni 1880.
Bezocht bij Prof. Allebé de Avondklasse van de
Amsterdamsche Academic.
Zijn genre is stillevens.
Burgers, H. J.
Geb. 9 Januari 1834 te Huissen bij Arnhem.
Oval. October 1899 te Parijs.
Leerling van Louis Royer en J. Israëls.
Burgh, H. van der.
Geb. 1796 te Den Haag.
Overl. 1858 te Den Haag.
Genreschilder.
Burgh, H. A. van der.
Zoon van H. v. d. Burgh. Weiden met vee.
Burgh, P. D. van der.
Zoon van H. v. d. Burgh. Stadsgezichten.
Burnier, R.
Geb. 6 Augustus 1826 te Den Haag.
Overl. 17 Maart 1884 te Dusseldorp.
Leerling van T royon te Parijs ; studeerde ook
onder Achenbach en J. W. Schirmer.
Hij schilderde landschappen met vee.
Buse', J. C.
Geb. 18 Sept. 1891.
Les van Herm. Kruyder. Enkele jaren in Parijs
gewerkt.
Butter, M.
Geb. 23 Maart 1877 te Den Helder.
Over!. 1940 te 's-Gravenhage.
Ontving zijn opleiding aan de Amsterdamsche
Academie. Studeerde te Antwerpen onder Prof.
P. Verhaert. Schilderde figuur.
Buys, Corn.
Geb. 1745 te Amsterdam.
OverI.1826 aldaar.
Schilderde landschappen en stadsgezichten err
teekende.
Buys, C. B.
Geb. 25 Maart 1808 te Groningen.
Overl. (?)
Leerling van zijn oom, E. J. Eelkama en van
Otto Broers, later naar de Academie te Amsterdam.
Schilder van portretten en bloemen.
Buys, Jac.
Geb. 19 November 1724
Overt. 7 April 1801 te Amsterdam.
Leerling van C. Pronk, van de Amsterdamsche
Teekenschool en van C. Troost. Later directeur
v. d. Amsterdamsche Teekenacademie.
Illustreerde en schilderde portretten.
*Bijsterveld, L. J. van.
Geb. 1 Febr. 1888 te Den Haag.
Les gekregen van Bernh. Schregel.
Schildert stillevens enz.
383

***Bijsterveld, L. J. van.
Bijvoet, H, A.
Geb. 14 Febr. 1897, A'dam.
Rijks Academie Amsterdam.
Bijbelsche onderwerpen.
Cachet, Lion C. A.
Geb. 28 November 1864 te Amsterdam.
Teekende onder leiding van B. Wierink en
lithografeerde. Figuur van beteekenis in de Nederlandsche
Kunstnijverheid. Vooral de versiering
van groote Mailschepen bracht hem vermaardheid.
Calisch, M.
Geb. 12 April 1819 te Amsterdam.
Overl. 14 Maart 1870 te Amsterdam.
Leerling van A. C. Kruseman.
**Calkoen Jr., H. J.
*Callenf els- Von Stein, J. W.
Geb. 7 December 1831 te Vlaardingen.
Overleden ?
Leerlinge van D. van Lokhorst en Oppenoorth.
Zij schilderde liet liefst landschappen en bloemen.
***Cambier v. Nooten, W. van.
Candel, W. Ph.
Geb. 16 Juli 1838 te Den Haag.
Overl. 8 December 1909 te Den Haag.
Leerling van A. Dona.
*Canta, Agnes.
Geb. 14 November 1888 te Rotterdam.
Leerlinge van Nachtweh, Maasdijk en Oldewelt
van de Rotterdamsche Academie. Bij voorkeur
schildert zij stillevens en landschappen.
***Carbon-Gips, W.
Cardinaals, L. H. A.
Geb. 27 April 1895.
Autodidact. Figuur, landschap en stilleven.
**Carrasio, F.
*Carsten, M. P.
Geb. 3 September 1893 te Roermond.
Les gehad aan de Academie te Den Haag en
als leerlinge gewerkt bij Alb. Roelofs.
Caspari, H. W.
Geb. 28 Januari 1770 te Wezel.
Overl. 8 September 1829 te Amsterdam.
Leerling van G. Grijpmoed ; portretschilder.
Caspari, J. W.
Geb. 1779 te Amsterdam.
Overl. 1838 aldaar.
Graveerde vele portretten van zijn broer, H. W.
Caspari.
384
Casteelen, J. G.
Geb. in de eerste helft der 19de eeuw te Leiden.
Overl. 1850 aldaar.
Landschapschilder en beeldhouwer.
Cate, H. G. ten.
Geb. 22 Febr. 1803 te Amsterdam.
Overl. 6 Maart 1856 aldaar.
Leerling van P. G. Westerberg.
Schilderde bloemen, stadsgezichten, landschappen,
enz.
Cate, P. ten.
Geb. 21 Jan. 1869 te Scherpenzeel.
Studeerde te Den Haag.
Landschappen en stillevens.
Cate, S. J. ten.
Geb. 27 Febr. 1858 te Sneek.
OverI. Dec. 1908 te Parijs.
Les van Schmidt Crans en Ieerling van de Academie
te Antwerpen. Reisde ook in Egypte.
Schilderde stadsgezichten en landschappen.
Cels, Cornelis.
Geb. 10 Juni 1778 te Lier.
Overl. 3 Maart 1859 te Brussel.
Was directeur der Academie te Doornik. Bekend
om zijn portretten.
Cevat, Nicolaas F. H.
Geb. 15 Mei 1884 te Aken.
Korten tijd les gehad v. Simon Mara. Landschap
en stilleven.
**Chabot, H.
**Chabot, Wim.
Chantal, L.
Geb. 1822 te Amsterdam.
Overl. 14 Nov. 1899.
Leerling van J. A. Kruseman. Portretschilder.
**Chapchal, Paul.
Chattel, F. J. van Rossum du.
Geb. 10 Febr. 1856 te Leiden.
Over1. 10 Maart 1917 te Yokohama.
Bezocht eerst de teekenschool van Mathesis
Scientiarum Genetrix te Leiden ; later kreeg hij
hulp bij zijn werk van Willem Mara. In 1908
naar Indië. Landschapschilder.
Chimaer van Oudendorp, W. C.
Geb. 11 Juli 1822 te Ostende.
Overl. 1 Jan. 1873 te Leiden.
Schilderde portretten.

Christ, J. F.
Geb. 11 Nov. 1790 te Nijmegen.
Overl. 9 Maart 1845.
Leerling van J. van Eijnden. Stadsgezichten en
landschappen.
Citroen, Paul
Geb. 15 Dec. 1896.
Stud. te Berlijn en
Haagsche Academie.
figuur.
Roelof.
***Ci'troen, v. Leeuwen F. C.
Cler, Jan de
Schilder der realiteit. Naderhand werkz. in een
reclame-studio.
Cocheret, Ch. A.
Geb. 4 September 1880 te Rotterdam.
Kreeg eerst les van Weyns en werkte later op het
atelier van C. J. Mension te Delft. Teekende
caricaturen.
Cock, Aart.
Geb. 1905 te Menado. M. 0. Teekenen. Inlandsche
motieven. Ook portret.
Coenen, P. H.
Geb. 18 Aug. 1894.
Landschap, stilleven, portret.
Weimar. Was docent a. d.
Portretten, Iandschappen,
Coert, A.
Geb. 14 Dec. 1872 te Goedereede.
Leerling van Lampe te Leiden. Was onderdirecteur
van het Museum aldaar. Schilder van
landschappen en stadsgezichten.
Cohen, M.
Geb. 4 Maart 1901 te Tiel.
Leerl. Rijks Academie te A'dam. Landschap en
figuur.
***Cohen Bendriks Jacobson, M.
Cohen Gosschalk, J.
Geb. 3 Nov. 1873 te Zwolle.
Overl. 18 Mei 1912 te Amsterdam.
Portret en landschapschilder. Leert. v. Jan Veth.
Legateerde een prijs a.d. Rijks Academie v.
Beeld. Kunst. te A dam.
Colk,W.A.v.d.
Geb. 27 April 1889.
Leerling van J. Ritsema. Stillevens, bloemen en
planten.
Collette, Joan.
Geb. 1889 te Delft.
Leerling der Kunstnijverheidsschool. Had in
Toorop een raadgever. Kerkschilder en graficus.
C o l n o t, A. J. G.
Geb. 26 Jan. 1887 te Amsterdam.
Werkte bij Jan Maandag. Schildert stillevens en
landschappen. Wordt gerekend tot de „Bergsche
school".
Comte, A. le.
Geb. 30 Aug. 1850 b.d. Geestbrug.
Gest. ?
Zwager van Mauve, was ook hij landschapschilder.
Heeft zich voor de decoratieve kunst veel
moeite gegeven. Was ook verbonden a.d. „Porceleyne
Fles" te Delft. Leeraar a.d. PoIyt. Techn.
school en daarna hoofdleeraar a.d. Ac. v. B. K.
en T.W. te Rotterdam.
Cooke, W.
Geb. 27 April 1803 te Rotterdam.
Over!. ?
Eerst gestudeerd onder leiding van Ouboter en
A. J. Offermans ermans en daarna aan de Academie te
Antwerpen.
Cool, S. Th.
Geb. 12 December 1831.
Overl. 29 Aug. 1870.
Leerling der Academie te Den Haag. Was ook etser.
*Cornelder-Dof f egnies, Th. A.
Geb. 2 April 1865 te Zevenaar.
Gestudeerd aan de Academie v. Beeldende
Kunsten te Den Haag. Toorop gaf haar wenken.
Cornet, J. L.
Geb. 1815, overl. 1882. Verwant aan de Visie
van de Haagsche school.
Cossaar, J. C. W.
Geb. 8 Aug. 1874 A'dam.
Studeerde A'dam, Londen en Parijs.
Stadsgezichten.
Coster, J. H.
Geb. 26 Juli 1846 te Almelo.
Leerl. v. Prof. Allebé en Wijnveld. Ook
richt v. H. Valkenburg. Landschap.
Court Onderwater, H. Th.
Geb. 6 Aug. 1877 te Dordrecht
Overl. 8 Mei 1905 aldaar.
Schilder v. binnenhuizen te Laren.
Couwenberg, A. J.
Geb. 1806 te Delft. t.
Overl. 6 April 1844 te Arnhem.
Landschapschilder.
Couwenberg, H. W.
Geb. 1814.
Overl. 1845.
**C o x, C.
onder-
25 385

Cozijnsen, Ton.
Werkte veel in het buitenland. Caricaturist.
Craeyvanger, G.
Geb. 21 Oct. 1810 te Utrecht.
Overl. 17 Juli 1895 te Utrecht.
Was leerling van J. W. Pieneman en op zijn
beurt leeraar van Alb. Neuhuys. Ook etste hij.
*Cramer, Rie.
Geb. 10 Oct. 1887 te Soekaboemi.
Eerst naar de Haagsche Academie ; kreeg Iater
raad van Th. Hoytema en wenken van W. van
Konijnenburg en Veldheer. Haar illustraties en
etsen zijn bekend.
Crans Schmidt, J. M.
Geb. 30 April 1830 te Rotterdam.
Overl. 14 Nov. 1907.
Leerling der Rotterdamsche Academie.
*Cremers, M. E.
Geb. 12 Jan. 1875 A' dam.
Leerlinge v. Georg. Schwarzte en v. d. Rijksacademie
Amsterdam. Kreeg ook les v. J. Veth
en Marie v. Regteren Altena.
Croin, Jos.
Geb. 15 Maart 1894.
Opl. a. d. Haagsche Academie en Rijksac.
Amsterdam.
***Croin.Engelhardt, Mauja.
*Croiset van der Kop, Behrend J.
Geb. 1862 te Den Haag.
Teekende en schilderde in haar jeugd o.l.v.
S. Mesdag van Houten.
Cunaeus, G.
Geb. 1 Nov. 1828 te Dendermonde.
Overl. 5 Sept. 1895 te N. Amstel.
Leerling van Pieneman.
CuyIenburg, C. van.
Geb. 1754 te Utrecht.
Overl. 1824 te Den Haag.
Portretschilder.
Daalhof, H. A. van.
Geb. 1867.
Stond onder invloed van Toorop en Thorn
Prikker. Schilder van stillevens en stadsgezichten.
Daamen, Kreel.
Geb. 2 Febr. 1916.
Bijbelsche en Volksche tafereelen; portretten.
Daiwaille, J. A.
Geb. 1786 te Keulen.
Overl. 12 April 1850 te Rotterdam.
Leerling van A. de Lelie.
Portretschilder en etser.
386
Daiwaille, A. J.
Geb. 21 Jan. 1818 te Amsterdam.
Overl. 1888 te Brussel.
Leerling van J. A. Daiwaille en van B. C.
Koekoek.
D a k e, Jr. C.
Geb. ?
Zoon v. Prof. Dake.
Invloed ondervonden van de Barbizonners.
Vooral landschapschilder.
Dak e, C. L.
Geb. 26 Aug. 1857 te Amsterdam.
Overl. 8 Aug. 1918.
Leerling van de Antwerpsche Academic ; tevoren
had hij gestudeerd aan de Academie te Amsterdam,
waar hij Iater Hoogleeraar werd. Hij schilderde
en verwierf vooral bekendheid als etser en in latere
jaren als kunstcriticus.
**Dam, Han van.
*Dam, H. Ch. van.
Geb. 14 Aug. 1884 te Leiden.
Leerlinge van haar vader ; schilderes van portretten
en stillevens.
Dam, Willem J. van.
Geb. 21 Sept. 1895 te Montfoort.
Exposeerde in Indië en Zuid-Amerika. Landschap
en portret. Etst en lithografeert.
Dam, Max. van
Geb. 19 Maart 1910 te Winterswijk.
Leerl. Rijksacademie en daarna van Prof. Is.
Opsoomer te Antwerpen. Figuur en Landschap.
*Dam-van Isselt, L. van.
Geb. 15 Juni 1871 te Bergen op Zoom.
Te Kampen ontving zij les van Belener ; daarna
studeerde zij aan de Haagsche Academie. Schildert
landschappen en stillevens.
D a m m e, J. J.
Geb. 8 Dec. 1877.
Op!. a. d. Rijksnormaalschool voor teekenonderwijzers
te A'dam. Voorn. bloemen.
Dankmeyer, Ch.
Geb. 8 April 1861 te Amsterdam.
Over!. 11 Maart 1923 te Den Haag.
Schilder van landschappen, stadsgezichten, riviergezichten
en stillevens.
Dantzig, M. M. van.
Geb. 4 Juni 1903.
Haagsche Academie. Landschap, portret, stip
leven, figuur.
Dasveldt, J. J.
Geb. 1770 te Amsterdam.
Over!. 11 Febr.1855 te Amsterdam.
Schilderde vooral honden.

**Davids, Arnold.
Dee, Dr. C. H.
Geb. 20 April 1862 te Leiden.
Schildert vooral veel bloemen.
**Deene, J. F. van.
**Dehé, Emile.
*Deinum, Maria Elizabeth.
Geb. 22 Mei 1907 Semarang.
Les van mevr. Midderigh-Bokhorst en Lizzy
Ansingh. Bloemen en boekillustraties.
Dekker, H. A. C.
Geb. 28 September 1836 te A'dam.
Overl. 12 Mei 1905.
Leerling van de Amsterdamsche Academie
(A. B. B. Taurel) en van Rochussen. Ook lessen
v. d. grafeur J. W. Kayser. Lithografeerde en etste.
Delft, Jan P. van.
Geb. 6 Sept. 1879.
Koninkl. School te Den Bosch en Rijksnormaalschool,
A'dam. Portret, bloemen en stillevens.
Werken bij kunstonderwijs.
Derkinderen, A. J.
Geb. 20 Dec. 1859 te Den Bosch.
Overl. 2 Nov. 1925 te A'dam.
Eerst opgeleid voor onderwijzer aan de Kweekschool
te 's-Hertogenbosch ; daar kreeg hij teekenles
van J. Stracké. Later studeerde hij aan de
Amsterdamsche Academie en ging hij met Toorop
naar Brussel. Figuur v. beteekenis in de monumentale
schilderkunst. Maakte schilderingen in 't
Bossche Raadhuis, Beurs v. A dam (glasvensters)
en had als directeur v. d. Rijksacad. te Amsterdam
grootera invloed.
Derksen, G.
Geb. 25 Nov. 1870 te Doesburg.
Overl. 24 April 1920 te Arnhem.
Leerling van de schilders H. W. Jansen en Baukema
en van de Academies te Amsterdam en
Den Haag.
Derkzen, A.
Vooral etsen.
Derkzen van Angeren, A. Ph.
Geb. 11 April 1878 te Delft.
Was tot 1901 aan een aardenwerk f abriek werkzaam
te Delft. Vindt te Rotterdam zijn weg als
etser van havengezichten. Ook werkzaam bij het
kunstonderwijs te Rotterdam.
Destrée, J. J.
Geb. 27 Maart 1827 te Laeken bij Brussel.
Overl. 17 Maart 1888 te Den Haag.
Leerling van B. J. van Hove en A. Schelfhout. hout.
Bekend zijn vooral zijn landschappen en zeegezichten.
**Determeyer, Paul.
**Deurse, J. van.
Deutmann, Fr.
Geb. 27 Maart 1867 te Zwolle.
Overl. 18 Juli 1915.
Eerst les gehad van J. D. Huibers, daarna van
Verlat. Schilderde intérieurs uit Laren en portretten.
Deventer, J. F. van.
Geb. 27 November 1822 te Brussel.
Overl. 1866.
Kreeg les van H. v. d. Sande Bakhuyzen. Hij
schilderde landschappen en etste.
***Deventer, Joh. v.
Deventer, W. A.
Geb. 30 Juni 1824 te Den Haag.
Overl. 1893.
Leerling van H. v. d. Sande Bakhuyzen.
Schilderde rivier-, strand- en zeegezichten.
*Dieleman-Magendans, J. C. F. H.
Geb. 7 Mei 1876.
Voorkeur voor zeegezichten.
Dieperink, Alex Gerhardus.
Geb. 13 Oct. 1901.
Stud. a. d. Rijksacademie te Amsterdam.
Stillevens, portretten, landschap.
**Dieperink, A. G.
Dieperink Jzn., H. B.
Geb. 7 Mei 1887.
Les bij verschillende schilders.
Bloemen en landschap.
Dievenbach, H. A.
Geb. 25 Juli 1872 te Haarlem.
Studeerde aan de Rijksacademie. Hij schildert
vooral figuren.
Dillen, P. M.
Geb. 6 Aug. 1890 te Mierlo.
Leerling der Amsterdamsche Academie.
Schilder van beesten en figuren.
*Dingemans-Numans, H. G.
Geb. 15 Aug. 1877 te Singtang op Borneo.
Leerlinge van H. van Thol en van Akkeringa.
Portretten, stillevens en model.
Dingemans, Waalko Jans.
Geb. 16 Juni 1873 te Lochem.
Overl. 9 Oct. 1925 Haarlem.
Studeerde Academie „Minerva", Groningen en
Haagsche Academie.
Figuur- en dierschilder (paarden).
387

**Dingemans Jr., Waalko.
Dirckx, A.
Geb. 6 Oct. 1878 te Rotterdam.
Leerling van de Rotterdamsche Academie.
***Disselhof, M.
DisseIvelt, A. G.
Geb. 24 Febr. te Leiden.
Over!. 19 Sept. 1903 te Leiden.
Schilderde stillevens.
Dittlinger, Jhr. M.
Geb. 20 Maart 1864.
Overl. ?
Schilder van stadsgezichten, portretten en landschappen.
Dobbenburgh, Aart van.
Geb. 30 Sept. 1899 te A'dam.
Studeerde a.d. Quellinusschool, A'dam. Spec.
zich in de Lithografie.
DoeIeman, J. H.
Geb. 1848 te Rotterdam.
Overl. 18 Mei 1913 te Voorburg.
Voornamelijk landschapschilder.
Does, G. van der.
Geb. 20 Juni 1878 te Den Haag.
Studeerde aan de Antwerpsche Academie en aan
de Academie Julian te Parijs. Landschappen,
portretten en stillevens.
*Doesburgh, E. L. H. van.
Geb. 7 Dec. 1875 te A'dam.
Studeerde a. d. Rijksacademie en te Stuttgart.
Doeser, J. J.
Geb. 8 Dec. 1884 te Utrecht.
Autodidact ; stond onder invloed van Vinc.
van Gogh. Lithografeerde.
Dokkum, G. W. van.
Geb. 1828.
Overl. 1904.
Leerling van den portretschilder Poorter.
Dokkum, G. W. P. van.
Geb. 19 Febr. 1870 te Utrecht.
Werkte aldaar.
*Dom, Elise.
Geb. 14 Juli 1913.
Autodidacte. Figuur en stilleven.
**Dom, Pol.
Dona, J.
Geb. 1 Febr. 1870.
Overl. 7 Mei 1941.
Ac. v. B.K. te Den Haag. Verder autodidact.
Stilleven en bloemen.
388
Doncker, Ko.
Geb. 6 April 1874 te Haarlem.
Overl. 1917.
Was een leerling van Duco Crop, Oldewelt en
K. Sluiterman.
D o n g e n, C. (zich noemende Kees) v a n.
Bezocht de Rotterdamsche Academie en woont
sedert 1898 te Parijs, waar hij zich een internationale
reputatie verwierf door portretten, bloemstukken
en landschappen.
**Donker Duyves,
**Doorman, Cl.
Geb.1 Mei 1907.
Haagsche Academie.
*Doornik, Tine van.
Geb. 25 Juli 1906.
Rijksacademie. Landschap en dieren.
Dooyewaard, Jaap.
Geb. 12 Aug. 1876 te Amsterdam.
Studeerde in zijn geboortestad aan de Quellinusschool
en aan de Normaalschool voor Teekenen.
Werkte in Amerika, Spanje, Frankrijk en
Noorwegen. Schildert portretten en intérieurs.
Dooyewaard, Willem.
Geb. 7 Oct. 1892 te A'dam.
Studeerde a. d. Rijksschool v. Kunstnijverheid,
A'dam en bij Prof. Strasser te Weenen. Heeft veel
gereisd.
Dorgelo, Al.
Geb. 10 Febr. 1888 te Winterswijk.
Nam teekenlessen te Den Haag en Deventer.
Maakt landschappen, bloemen, stillevens, en
inktteekeningen.
**Dor p, L. H. 0. v an.
Dort Sr., W. van.
Geb. 8 Sept. 1875.
Academie Antwerpen. Rivieren en figuur.
**Douwes, P. L.
Doyer, J. Schoemaker.
Geb. 24 Juni 1792 te Krefeld.
Overl. 9 Juni 1867 te Zutphen.
Leerling van J. Andriessen en M. I. van
Bree.
*Doyer, Sonja.
Les Haagsche Academie. Indische motieven.
Dozy, R.
Geb. 28 Sept. 1880 te Nijmegen.
Nam les te Antwerpen en te Parijs. Maakte
houtsneden.
Drabbe, J.
Geb. 21 Juli 1865 te Bergen op Zoom.
Onderging den invloed van Toorop.
J.

Drayer, R. J.
Geb. 10 Juli 1899.
Autodidact. Landschap en stilleven.
Dreibholtz, C. L.
Geb. 8 Sept. 1799 te Utrecht.
Overl. 16 Maart 1874.
Leerling van J. C. Schotel.
Drielst, Egb. van.
Geb. 1746 te Groningen.
Overt. 4 April 1818 te Amsterdam.
Leerling van Jan Augustini. Schilder bid voorkeur
in Drente.
Driesten, A. J. van.
Geb. 12 April 1878 te Leiden.
Heeft veel te danken aan Th. de Bock. Landschapschilder.
Drift, J. A. van der.
Geb. 1808 te Den Haag.
OvenI.1883 te Weert.
Leerling van A. Schelf hout. Schilder van stadsgezichten.
Etste.
**bronsberg v. d. Linden, C.
Dros, A. H.
Geb. 11 Maart 1862 te Leiden.
Autodidact.
***Drost, Fré.
**Drost, G.
Drumpt, J. D. D. van.
Landschap.
**Drunen, J. van.
*Dropsteen, W. C.
Geb. 10 October 1880 te Amsterdam.
Bezocht de Rijksnormaalschool v. Teekenen en
de Rijksschool v. Kunstnijverheid ; schildert
portretten, stillevens en landschappen. Lithografeerde.
Dubourcq, P. L.
Geb. 25 April 1815 te Amsterdam.
Overl. 5 Mei 1873 aldaar.
Was een leerling van J. van Ravenzwaay en
A. Schelf hout. Is vooral bekend om zijn tafereelen
uit Italië.
Duffelen, G. van.
Geb. 21 September 1889 te Rotterdam.
Studeerde aan de Rotterdamsche Academie.
Stillevens, figuren en stadsgezichten. Etst.
*Duivenboden, Milly van
Stilleven en iguur.
Dulmen Krumpelman, E. B. van.
Geb. 25 Augustus 1897 te Kreuznach afd. Nahe.
Liet zijn studies beoordeelen door Allebé, Breitner
en Witsen. Stadsgezichten en figuren.
Dumont, Ch.
Geb. 10 Juni 1866 te Semarang.
Kreeg les van C. v. d. Windt te Leiden. Schilderde
landschappen en etste.
Dunselman, J.
Geb. 5 Augustus 1863 te Den Helder.
Overleden te A'dam.
Studeerde aan de Antwerpsche Academie ; won
den Prix de Rome. Schilderde portretten en
„kruiswegen" in kerken.
Dupont, P.
Geb. 5 Juli 1870 te Amsterdam.
Overl. 7 Feb. 1911 Hilversum.
Leerling van de Rijksnormaalschool v. Teekenonderwijs
en van de Rijksacademie v. Beeldende
Kunsten. Werd hoogleeraar i. d. Grafische Kunst
a. d. Rijksacademie. Verwierf groote vermaardheid
als grafeur in koper.
**Dupont, W. F.
**Duynen, J. van.
**Duyvendak, J.
*Duyvis Debora, G.
Geb. 17 Febr. 1886.
Rijksacademie A'dam. Graf eert.
*Duyvis, Li ze.
Geb. 12 Dec. 1889.
Leerlinge v. Coba Ritsema. Stillevens.
Dijk, A. v.
Geb. 2 Febr. 1859 te R'dam.
Overl. te Leiden 27 Dec. 1924.
Studeerde te R'dam aan de Ac. v. B. K. en T.W.
Landschappen.
Dijk, Louis van.
Geb. 22 Sept. 1910 te Buitenzorg (N.O.I.).
Rijksinstituut voor teekenen. Stilleven, planten
en bloemen. Illustreert. Graficus.
**D ij k, W. J.
**Dijk, W. Z. van.
389

*Dij k man, A. S.
Geb. 15 Jan. 1876.
Leerlinge der Academies te Rotterdam en Den
Haag. Etste.
Dijkstra, Johan.
Geb. 23 Dec. 1896 te Groningen.
Stud. Ac. Minerva Groningen en Rijksacademie
A'dam. Vooral etsen en houtsneden.
Dij k wel, M. Theo.
Geb. 15 Juli 1881 te Dordt.
Studeerde te Brussel en te Londen.
Schildert bloemen en vruchten en lithografeert.
Dijsselhof, G. W.
Geb. 8 Febr. 1866 te Zwollerkerspel.
Overl. 14 Juni 1924 te Overveen.
Studeerde aan de Haagsche Academie, aan de
Normaalschool en aan de School v. Kunstnijverheid
te Amsterdam. Schilderde veel aquariumstukken
en landschappen ; verkreeg in de nijverheidskunst
grooten naam.
Dijxhoorn, P. A.
Geb. 1810.
Overl. 1839.
Leerling van M. Schouma. Schilderde zeegezichten.
Eberhard, G. A. G.
Geb. 17 Oct. 1879 te Maastricht.
Studeerde Rijksac. te A'dam.
Bloemen en stadsgezicht.
E k, G. A. 0. van.
Geb. 27 Febr. 1865 te Gorkum.
Studeerde o.a. aan de Haagsche Academie.
Landschappen, hofjes etc.
Eck, Willem van.
Geb. 17 Juli 1901.
Stilleven, portret, bloemen.
**Eckhart, C. H.
***Eckhart-Bisschop, S.
Eden, E. M.
Geb. 5 Juli 1885 te Amsterdam.
Ontving teekenles van N. M. Krabbé en studeerde
aan de Rijksacademie.
Eeden, Paul van
Figuur.
**Eekman, N.
Eelkema, E. J.
Geb. 8 Juli 1788 te Leeuwarden.
Overl. 27 Nov. 1839 te Leeuwarden.
Bloemenschilder.
390
*Eelsingh, Stien.
Geb. 1 Sept. 1903 te Zwolle.
Les v. H. Meyer te Den Haag. Autodidacte.
Eerelman, 0.
Geb. 23 Maart 1839 te Groningen.
Overl. (?)
Bezocht de Academie Minerva te Groningen en
bekwaamde zich daarna te Brussel in figuuren
dierschilderen.
Eernink, Henr.
Geb. 13 Dec. 1874.
Stadsgez., stilleven. Etst.
**Eewij k, H. van.
Egenberger, J. H.
Geb. 22 April 1822 te Arnhem.
Overl. 14 Mei 1897.
Historieschilder.
Egmond, P.
Geb. 12 Jan. 1864 te Hoogwoud.
Overl. 31 Oct. 1908 te Bergen.
Bezocht de Quellinusschool te Amsterdam en
werkte te Brussel. Maakte een studiereis naar
Algiers en Tunis.
*Egter van Wissekerke, A.
Geb. 23 Sept. 1872.
Werkte en studeerde te Manhen.
Etste en lithografeerde.
Eiselin, N.
Geb. 3 Oct. 1885 te Den Helder.
Kreeg lessen van Beever te Laren.
Eitjes, Willem.
Geb. 1 Mei 1893.
Autodidact. Landschap, havens.
Ekker, E.
Geb. 21 Oct. 1858 te Kampen.
Studeerde aan de Academies te Antwerpen, Lyon
en Weenen. Schilder van portretten, figuren en
stillevens.
Elf f ers, D.
Geb. 9 Dec. 1910, R' dam.
Rott. Academie. Wandschilderingen. Werkzaam
bij 't onderwijs.
Eling, Rieks.
Geb. 16 Maart 1898.
Portret, figuur, stilleven.
*Elout.Drabbe, M.
Geb. 4 Maart 1875 te Utrecht.
Leerlinge van de Academie te Den Haag. Zij
schilderde landschappen, stillevens en kinderportretten.

EIsinga, Joh.
Geb. 5 Dec. 1893 te Wommels.
Rijksacademie, A'dam.
Landschap en portret.
*EIst, J. J. van der.
Geb. 24 April 1899 te Amsterdam.
Les gehad van Alb. Roelofs en W. van Konijnenburg.
Houtsneden.
Elven, P. H. Th. Teter van
Geb. 13 Sept. 1823 te Antwerpen.
Overl. 28 Febr. 1896 te Scheveningen.
Leerling van E. J. E. v. d. Berg ; woonde te
Parijs en te Turijn. Historie- en genreschilder.
Was leeraar Pol. Tech. school te Delft.
Engel Jzn., F.
Geb. 3 Nov. 1872 te Koog aid. Zaan.
Bezocht de Quellinusschool te Amsterdam.
Schildert landschap en vee.
Engelberts, W. J. M.
Geb. 21 Jan. 1809 te Amsterdam.
Overt. 9 Mei 1887 te Aalst (Gelderf.)
Leerling van Fr. de Braeckeleer. Etste ook.
**Engels, P. A. M.
*Enschedé, A. M.
Geb. 29 Sept. 1864 te Haarlem.
Bloemen.
*Enschedé, C. G. A.
Geb. 10 Dec. 1791 te Haarlem.
Overl. 6 Maart 1873.
Stillevens.
*Enschedé, C. J. A.
Geb. 7 Juni 1828 te Haarlem.
Over!. 24 Oct. 1883 te Bloemendaal.
Portretschilderes.
Ensinck, C. V.
Geb. 1836 te Breda.
Studeerde aan de Academie te Antwerpen en te
Parijs.
Overl.?
Schilderde portretten.
Epen, Jop van.
Geb. 14 Maart 1880.
Autodidact. Schildert van alles.
Er f mann, F. G.
Geb. 12 Oct. 1901.
Autodidact. Figurale compositie.
Erkelens, A.
Geb. 22 Maart 1885 te Alphen.
Landschapschilder.
Es, B. van.
Geb. 15 Sept. 1876 te Amsterdam.
Leerling van de Teekenschool v. Kunstambachten.
Landschappen, figuur en dieren.
**Eshuis, C. J.
**Eshuis, Joh.
Essen, J. C. van.
Geb. 25 Febr. 1854 te Amsterdam.
Overl. 23 Mei 1936 te Scherpenzeel.
Kreeg les van P. F. Greive en werkte op het
atelier van Valkenburg.
Figuur, Landschap, vooral dieren.
Essers, B.
Geb. 1893.
Landschap.
**Everbach, F.
Everdingen, A. v.
Geb. 22 Juni 1832 te Utrecht.
Overl. 4 Sept. 1912 te Utrecht.
Leer!. W. Bilders te Utrecht. Landschap.
*Evers-Keg, M. S.
Geb. 10 Febr. 1887 te Princenhage.
Leerlinge van Schutz te Middelburg.
Schildert voornamelijk stadsgezichten, bloemen,
portretten ; ook houtsneden.
*Everts, A.
Geb. 1869 te Rotterdam.
Gestudeerd aan de Rotterdamsche en Haagsche
Academies. Kinderportretten.
Everts, Jan.
Geb. 8 Nov. 1899.
Leert. v. Louis Goudman en van de Rijksacademie
te A'dam. Portret, stilleven, landschap.
**Exter, B. den.
Eyck, Charles H.
Geb. 24 Maart 1897 te Meerssen ; Stud. a. d.
Rijksac te A'dam ; vervulde in latere laren
decoratieve opdrachten, ook in kerken.
Eijsden, R. van.
Geb. 22 April 1810 te Rotterdam.
Overl. Oct. 1890 te Apeldoorn.
Portretten.
*Eysinga, Jkv. E. H. J. van.
Geb. 12 Febr.1881 te Noordwijkerhout.
Kreeg les van Th. van Hoytema en van Frits
Jansen. Studeerde ook te Dresden en teekende in
Italië.
391

Ezerman, D. G.
Geb. 4 Juli 1848 te Zutfen.
Overl. 5 Nov. 1913 te Rotterdam.
Gewerkt en gestudeerd o.I.v. Allebé en Wijnveld.
Schilderde portretten, stillevens en landschappen.
Faber, J.
Geb. 19 Juli 1902.
Academie „Minerva" Groningen.
Landschappen, hoofdzakelijk in Groningen.
***Famers-Testas, M. M. de.
F a u r e, M. J. A.
Geb. 14 Dec. 1893.
Academie Den Haag en Sloteschool, Londen.
Dieren, portretten, landschap.
Favier, Jacob.
Geb. 5 Febr. 1864 te Horsen (Geld.).
Stud. a. d. Ac. te Den Haag. Landschap.
Feldmann, C. A.
Geb. 24 Aug. 1894 te Keulen.
Te Delft gestudeerd bij A. F. Gips en A. W. M.
Ode. Studeerde ook te Munchen. Portretten.
Fels, I. I.
Geb. 1816 te Kampen.
Overt. ?
Leerling B. C. Koekoek. Landschappen.
**Fernhout.
*Fernhout-Toorop, Ch.
Geb. 24 Maart 1890 te Katwijk.
Onder invloed van haar vader ging zij schilderen.
Zij is bekend door haar f iguurstukken en portretten.
Ferwerda, B.
Geb. 3 April 1880 te Amsterdam.
Leerling van de Rijksacademie te Amsterdam.
Landschappen.
Feudel, A.
Geb. 27 Maart 1857 te Harthau in Saksen.
Bezocht de K. Akademie te Dresden en te Manchen.
Heeft 17 jaar in Amerika gewoond. Portetten,
landschappen en zeegezichten.
**Fi ks, A.
Filarski, D. H. W.
Geb. 15 October 1885 te Amsterdam.
Bezocht de Quellinusschool te Amsterdam en
de Kunstnijverheidschool aldaar. Werkte samen
met Colnot, Raedecker, Bendien, Smorenberg.
Schildert bloemen en landschappen en etste ook.
392
Fles, M. (Etha).
Geb. 1857.
Gestorven?
Stadsgezichten, schrijfster.
Fleur, Willy.
Geb. 13 Juni 1888.
Autodidact. Geen specifiek genre.
Flier, H. R. van der.
Geb. 26 Nov. 1827 te Baarn.
Gestorven ?
Leerling van J. de Rijk.
Fock, G. H. G. Bracken
Geb. 28 Dec. 1859 te Kouderkerke.
Gestorven ?
Kreeg teekenles van J. F. Schatz. Schilderde
bij voorkeur landschappen.
**Foktrens, Phocas.
*Fontein, Adriana S.
Geb. 5 Juli 1888.
Landschap, bloemen, stilleven.
**Fortuin, Anton.
Fortuin, Pieter.
Geb. 25 Febr. 1879 te Lemmer.
Rijksacademie A'dam.
***Fo u re, J.
*Fraissinet, E.
Geb. ?
Over!. 23 Oct. 1912 te Hilversum.
Franck, C. F.
Geb. Mei 1758 te Zwolle.
Overl.1816 te Bennebroek.
Figuurschilder.
Franckenberg en Proschlitz, D.
0. L. van.
Geb. 16 Jan. 1822 te Sas van Gent.
Over!. Dec. 1907 te Den Haag.
Leerling van W. H. Schmidt te Delft.
*Franco, M. J. E. Cohen-Gosschalk.
Geb. 10 Dec. 1877 te Zwolle.
Les v. H. J. Haverman.
Francq van Berkhey, J. le.
Geb. 1729 te Leiden.
Overl. 1812.
Franken, Jan.
Geb. 8 April 1878 Tilburg.
Werkte te Parijs en Keulen.
Figuur- en portretschilder.

Franken, Pzn., J.
Geb. 18 Nov. 1896, Den Haag.
Haagsche Academie. Reisde naar Italië, Frankrijk,
België en Duitschland. Portret en figuur. IIlustreert.
Houtsneden.
Franken, J. C.
Geb. 7 Jan. 1866 te Tilburg.
Overl. 25 Juli 1911.
Werkte te Parijs en Keulen. Lithografeerde.
Veeschilder.
*Franken, Marianne.
Geb. 11 Maart 1884, A'dam.
Les van Monnickendam en Jkvr. M. de Jonge.
Figuur en stilleven.
Frankfort, Ed.
Geb. 21 Jan. 1864 te Meppel.
Overl. 19 Aug. 1920 Laren.
Studeerde aan de Academies te Amsterdam en
te Antwerpen. Maakte intérieurs (synagogen),
landschappen en portretten.
**Frankot, R.
Franquinet, Rob.
Schreef gedichten. Portretten.
Frater, J.
Geb. 1887 te Vlissingen.
Kreeg les van Nuys te Middelburg ; studeerde
verder aan de Academie te Brussel, Parijs en later
bij Hart Nibbrig te Laren.
Figuur, landschap en stilleven.
Frauenfelder, H.
Geb. 10 Juni 1885 te Vught.
Overl. 1922.
Autodidact; landschapschilder.
Frederiks, G.
Geb. 3 Mei 1890.
Kunstnijverheidschool Haarlem.
Landschap en stilleven.
Fresco, A.
Geb. 20 Juni 1903.
Haagsche Academie en Rijksacademie Amsterdam.
Portret, figuur, stilleven.
**Frielink, A. B.
*Fritslin, M. Ch. L.
Geb. 16 Oct. 1870 te A'dam.
Opl. Rijksacademie, A'dam.
Landschapschilderes.
Froonen, H. A. G.
Geb. 6 Jan. 1878 te Nieuwer Amstel.
Kreeg raad van J. Toorop. Schildert figuren,
landschappen en stillevens.
**Funke, A.
Gabriël, P. J. C.
Geb. 5 Juli 1828 te Amsterdam.
Overl. 23 Aug. 1903 te Scheveningen.
Leerling Rijksacademie en B. C. Koekkoek. Bevriend
met Mauve te Haarlem en te Brussel met
W. Roelofs en de Haus. Landschapschilder van
beteekenis, schilderde ook bloemstillevens (violen).
Gall, J. Ph. Th.
Geb. 30 Dec. 1880.
Autodidact. Stilleven, figuur.
**Gallas, C. E.
Garf, S.
Geb. 6 Dec. 1879 te Amsterdam.
Studeerde aan de Kunstnijverheidsschool en aan
de Academie. Portret, figuur en stilleven.
Garjeanne, J. J.
Geb. 30 Nov. 1860 te Delft.
Opgel. Academie Den Haag en Polytechnische
School te Delft. Zee- rivier- en landschapschilder.
Garms, C. M.
Geb. 4 Sept. 1863 te Amsterdam.
Bezocht de Quellinusschool en de Academie des
Beaux Arts te Brussel.
Landschapschilder en etser.
*Gast-Rosse, B. S. ter.
Geb. 1 Sept. 1884.
Stud. te Londen en Parijs. Ook Acad. v. B.K. te
Den Haag. Landschap en portret.
*Gavere, C. de.
Geb. 25 Jan. 1877 te Meester Cornelis ( Java).
Kreeg les aan de Haagsche Academie.
Portretschilderes.
Gebhard, Joh.
Geb. 14 Nov. 1865 te Amsterdam.
Overl. ?
Leerling der Rijksacademie in zijn geboortestad ;
werkte 4 jaar in Algerie.
**Geel, Chr. 0.
Geerling. J. S.
Geb. 25 Juni 1893. Kreeg Iessen van den glasschilder
Veldhuis en Bongers, schilder, beiden te
Delft. Stud. lithografie b. v. Dobbenburgh.
Geerlings, J. H.
Geb. 11 Sept. 1859 te
Over!. 26 Nov. 1939 te
Leerling van de Academie
Schilderde paarden. Etste
***Geesink, S.
Laagkeppel (Geld.)
Zeist.
te Amsterdam.
en lithografeerde.
393

Gelder, Bobette van.
Geb. 1897. Studeerde te Berlijn, Londen en Parijs.
Teekeningen en olieverfschilderijen.
*Gelder, Hendrika van.
Geb. 7 Mei 1870 A'dam.
Leerlinge v. Ed. Frankfort.
Geldorp, P. J. van.
Geb. 1873 te Rotterdam.
Bezocht het gymnasium ; eerst kreeg hij les
van zijn vader en later studeerde hij vier jaar
aan de Academie te Amsterdam. IIlustrator.
Gempt, B. te.
Geb. 25 April 1826 te Wychen.
Overl. 2 Jan. 1879 te Amsterdam.
Leerling van N. Pieneman. Schilderde vooral
honden.
Geraerdts, Pieter.
Geb. 5 Juni 1911.
Portret, Landschap, Religie.
Geraerdts, Wijnand Aloysius.
Geb. 5 Juni 1883.
Academie Antwerpen, Manhen.
Portret, Kerkelijke kunst.
**Gerber, J.
Gerbrandts, Roelf.
Geb. 11 Nov. 1891 te Groningen.
Rijksnormaalschool voor teekenonderw jzers.
Landschap, bloemen. Etst en lithografeert.
Gerdes, E.
Geb. 3 Jan. 1887 te Amsterdam.
Leerling van Deutmann. Intérieur, portret, landschap
en stilleven.
Gerkens, J. C. D'Arnaud.
Geb. 22 Mei 1823 te Den Haag.
Overl. 21 April 1892 aldaar.
Leerling van L. Vincent ; maakte houtskool.
schetsen.
Gerrits, Ger.
Geb. 24 Dec. 1893.
Les van zijn vader. Hoofdzakel. autodidact.
Stilleven, landschap. Graf eert.
Gerritsen, Huub.
Geb. 23 Mei 1897.
Haagsche Academie. Landschap en portret (vooral
kinderen). Lithografeert.
Geselschap, Ed.
Geb. 1814 te Amsterdam.
Gestorven ?
Figuur en intérieur.
394
Gestel, D.
Geb. 31 Aug. 1862 te Dirksland.
Leerling van Weintgartner en van de Amsterdamsche
Academie. Landschap en stilleven.
Lithografeerde en etste.
Gestel, Leo.
Geb. 22 Nov. 1881 te Woerden.
Rijksnormaalschool v. Teekenonderw. en volgde
de avondteekenklasse der Rijksacademie te
A'dam. Wordt gerekend tot de „Bergsche School".
Zijn oeuvre heeft een wisselend aspect. Figuur en
landschap. Lithografeerde.
Gestel, W.
Geb. 22 Febr. 1853.
Landschappen, stilleven.
Geursen, J.
Geb. 13 Nov. 1889 te Leeuwarden.
Studeerde aan de Academies te Den Haag en
Groningen.
In hoofdzaak figuren, stillevens en landschappen.
Gidding, Jaap.
Geb. 10 Mei 1887.
Academie Rotterdam. Stud. ook München en
Berlijn. Stilleven.
Gidding, M.
Geb. 23 Mei 1863 te Rotterdam.
Over!. ?
Kreeg les van J. H. Wijtenkamp en bezocht de
Acad. v. B.K. en T.W. te Rotterdam.
Schilderde stillevens.
*Giesberts, Julia.
Geb. 9 Mei 1893.
Acad. v. B.K. te Amsterdam. Landschap met
architectuur, stadsgezichten. Houtsneden.
Giltay, W.
Geb. 20 Mei 1877.
Autodidact. Bloemen, stilleven, landschap.
Gimbel, P. C.
Geb. 5 Dec. 1912.
Autodidact. Vooral portret.
Gispen, W. H.
Sillevens, landschap en stadsgezicht.
Gits, B. T.
Geb.1892 (?)
Overl. 17 Juni 1918 te Rotterdam.
***Gleichstein.
*Goedewaagen, Nelly.
Geb. 16 Aug. 1880 te Gouda.
Leerl. Academie Den Haag, en v. Bernh. Schregel.

Goedhart, J,
Stilleven en landschap.
Goedvriend, Th. Fr.
Geb. 31 Jan. 1879 te de Steeg.
Leer!. v. A. J. Derkinderen en v. Hoytema.
Gewerkt te Munchen, Florence en Rome.
Stillevens (vooral paddestoelen), landschap.
*Goes, Jkvr. H. A. van der.
Geb. 6 Mei 1881 te Den Haag.
Leerlinge van W. Roelofs Jr. Stillevens.
G o g h, V. v a n. (ook Vincent).
Geb. 30 Maart 1853 te Zundert.
Over!. 29 Juli 1890 te Anvers sur Oise.
Meester van het neo-impressionisme in Frankrijk.
Kreeg lessen van Mauve werkte voor zijn f ran-.
schen tijd vooral in Noord-Brabant.
Goot, A. J. J. van.
Geb. 15 Febr. 1901 Londen.
Autodidact. Stilleven, bloemen, figuur, landschap.
*Goor, J. G. A. van.
Geb. 23 Juli 1884 te Makassar.
Bezocht de Haagsche Academie en kreeg schilderlessen
van Van Horssen. Zij schildert bij voorkeur
stillevens en keukenintérieurs.
*Gori, B,
Geb. 8 Nov. 1873 te Breda.
Leerlinge der Haagsche Academie en gewerkt bij
Haverman.
Figuurschilderes ; lithografeerde.
Gorter, A. M.
Geb. 3 Dec. 1866 te Ambt-Almelo.
Overl. 16 Sept. 1933 A'dam.
Leerling der Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers
en van de Rijksacademie te Amsterdam.
Vruchtbaar Landschapschilder.
*Gorter, H.
Geb. 11 Juni 1866 te Sneef.
Les van haar neef, A. M. Gorter, van W. Hamel
en later van Carl Sierig.
Gosschalk, Jos. H.
Autodidact. Portret, landschap en stadsgezicht.
Graficus.
Goteling Vinnis, E. R.
Geb. 15 April 1868 te Haarlem.
Overl. 26 Sept. 1894.
Bezocht de Teekenacademie te Den Haag onder
Koelman. Landschappen, intérieurs, portretten.
Goth, M.
Geb. 2 Maart 1873 te Szatmar (Hong).
Studeerde aan de Academies te Munchen, Weenen
en Parijs.
Portretten en landschappen.
*Gi th, Sari (Chart.)
Geb. 29 Maart 1900.
Leert. Haagsche Academie. Werkte te Mi nchen
en Parijs. Kinderportret en stilleven.
Goudman, L. J.
Geb. 29 Aug. 1880 te Brussel.
Oven . 26 Sept. 1939 te A'dam.
Stud. a. d. Rijksschool voor Kunstnijverheid en
Rijksacademie A'dam. Voord portretschilder.
*Goudschaal, A. C. G.
Geb. 23 Febr. 1877 te Roden (Dr.)
Studeerde aan de Academie „Minerva" te Groningen.
Portretschilderes.
Gouwe, A. H.
Geb. 8 Mei 1875 te Alkmaar.
Bezocht de Kunstnijverheidsschool te Amsterdam.
Vervolgens leerling der Rijksacad. v. Beddende
Kunsten. Behaalde den Prix de Rome in 1901.
Limburgsche tafereelen en het landleven (vooral
paarden). Vertrok naar Tahiti.
Graadt van Roggen, J. M.
Geb. 28 Mei 1867 te A'dam.
Stud. aan „Minerva" te Groningen en Rijks
Academie te A'dam ; Landschappen. Verwierf
vooral bekendheid als grafisch kunstenaar (etst en
lithografie).
*Graaff, Jacoba A. de.
Geb. 28 Sept. 1857 te Rotterdam.
Overleden ?
Leerlinge van H. J. Melis en van de Rotterd.
Academie. Landschappen met vee ; etste ook.
Graaff, Jac. W. de.
Geb. 26 Oct. 1876 te Oud-Vossemeer.
Bezocht de Rijksnormaalschool voor Teekenonderw.
te A dam.
Aquarellen en krijtteekeningen.
Graafland, Jhr. Rob.
Geb. 26 Nov. 1875 te Maastricht.
Overleden ?
Studeerde aan de Normaalsch. v. Teekenonderw.
en aan de Rijksacademie te Amsterdam. Figuur in
pleinair. Etste ook.
*Grandmont.Hubrecht, A. A. L.
Geb. 21 Juli 1855 te Rotterdam.
Overl. 5 Nov. 1913 in Surrey (Eng.).
Leerlinge van Prof. Allebé.
Schilderes van Italiaansche tafereelen ereelen en van
portretten.
Gras, A. J. le.
Geb. 21 Febr. 1864 A' dam.
Overl. 1 Nov. 1915 te Laren (N.H.)
Stud. a. d. Rijksac. v. B. K. Schilderde ook in
Algerië en Tunis.
395

Gratama, G. D.
Geb. 22 Maart 1874 te Groningen.
Leerling der Academies te Den Haag en Antwerpen.
Directeur v. h. Frans Halsmuseum te Haarlem.
Portretten en stillevens.
Grauss, G. H.
Geb. 9 Juli 1882 te Middelburg.
Overl. 1 Oct. 1929, Den Haag.
Bezocht de Academies te Antwerpen en Brussel.
Figuurschilder.
Grave, J. A. de.
Geb. 21 Oct. 1878 te Groningen.
Leerling Haagsche en Groningsche Academie.
Portret- en bloemenschilder.
**Gre'goire, Jr., J.
Greive, J. C.
Geb. 2 April 1837 te Amsterdam.
Overl. 14 Mei 1891.
Leerling van zijn oom P. F. Greive en van
C. Springer.
Greive, P. F.
Geb. 25 Maart 1811 te Amsterdam.
Overl. 4 Nov. 1872.
Leerling van C. J. L. Poortman.
Stadsgezichten.
**Grieken, Jos. J. v.
Griep, J. P.
Geb. 5 Sept. 1886.
Autodidact. Landschappen, stillevens.
Groen, H. P.
Geb. 16 Juni 1886 te Kralingen.
Avondlessen aan de Rotterdamsche Academie.
Etste ook.
Groeneveld, B. H.
Geb. 4 Nov. 1866 te Groningen.
Les v. G. W. Knap en v. M. Monnickendam.
Stadsgezichten.
Groeneveld, Theo J.
Geb. 18 Maart 1897 te Haarlem.
Bezocht School v. Kunstnijverh. te Haarlem.
Als schilder Autodidact.
Grondhout, W. Adr.
Geb. 16 Febr. 1878 te Dinxperloo.
Overl. 12 Aug. 1934 te Den Haag.
Studeerde aan de Haagsche Academie.
Landschappen en stadsgezichten.
Groot, A. M. de.
Geb. 10 Aug. 1870 te Sliedrecht.
Stud. te München en Parijs. Portretten.
396
Groot, C. de.
Geb. 28 Aug. 1878 te Rotterdam.
Studeerde te Scheveningen o.l.v. Akkeringa_
Voornamelijk landschappen.
Groot, J. W. de.
Geb. 2 Sept. 1877 te Rotterdam.
Studeerde aan de Rotterdamsche Academie..
Bezocht Spanje, Italië, Frankrijk. Landschappen.,
figuren en intérieurs. Lithografeerde ook.
**Grootens, A. J.
**Grosman, J.
Gruppe, Ch. P.
Geb. 6 of 3 Sept. 1860 te Picton (Canada).
Overl. 30 Sept.1940 te New-York.
Studeerde te München ; naderhand invloed
ondervonden van de Haagsche school.
***Gruyter, de Feuerstein, G.
Gruyter, J. W.
Geb. 7 April 1856, A' dam.
Over!. 15 Juni 1908 Egm. a. Zee.
Les v. z. vader.
Gruyter, Jr. W.
Geb. 6 Sept. 1817 te Amsterdam.
Over!. 7 Jan. 1880 aldaar.
Leerling van H. Koekkoek. Zeeschilder.
Grijs, H. F. de.
Geb. 19 Maart 1866 te Groningen.
Oven.14 Nov.1933, AImelo.
Bezocht de Haagsche Academie.
Intérieurschilder.
***Gunzburg, L. de.
*Gijswijt, Agnieta Cornelia.
Geb. 19 Dec. 1873 te Gorkum.
Studeerde aan de Rijksacademie te Amsterdam..
o.I.v. Prof. Allebé. Etste.
Haag, F. Ph. C.
Geb. 1737 te Cassel.
Overl. 1812 te Den Haag.
Portretschilder.
Haak, J. J.
Geb. 28 Maart 1890 te Wageningen.
Leerling van zijn grootvader J. A. M. Haak
en verder van de Kunstnijverheidsschool te
Haarlem.
Landschap- en portretschilder.
Haan-Meyer, I. de.
Geb. 14 April 1852 te Amsterdam.
Over!. 24 Oct. 1895 aldaar.
Leerling van P. F. Greive. Portretschilder.

,Haanebrink, Th. P.
Geb. 24 Mei 1901.
Acad. B.K. te Den Haag. Lithografeert.
Maanen, G. C.
Geb. 23 Aug. 1807 te Utrecht.
Overl. 1879 te Bilsen.
Leerling van zijn vader, C. Haanen. Schilderde
intérieurs.
Haanen, R. A. van.
Geb. 5 Jan. 1812 te Oosterhout.
Overl. 13 Aug. 1894 te Aussee.
Leerling van zijn vader, C. Haanen. Landschapschilder.
Haanstra, Joh.
Geb. 8 Jan. 1914.
Rijksacademie, A'dam.
Figuur in Iandschap en intérieur.
Haar. H. P. van der.
Geb. 2 Dec. 1867 te Avenhorn.
Leerling der Academie te Dusseldorf. Landschappen
en portretten.
*Haaren, Adriana Johanna.
Geb. 14 Juni 1814 te Oosterhout.
Overl.?
Leerlinge van haar vader C. Haanen. Stillevens,
bloemen.
Haaren, D. J. van.
Geb. 21 April 1878 te Amsterdam.
Schildert landschappen en paarden.
Haarman, P.
Geb. 24 Mei 1854 te Den Haag.
Overl. 31 Jan. 1937 Haarlem.
Leerling der Haagsche Academie en van H. ten
Cate. Stilleven en figuur.
Haas, J. H. L. d e.
Geb. 6 Maart 1832 fe Hedel.
Overl. 6 Aug.1908 te Kinigswinter.
Leerling der Amsterdamsche Academie en van
G. P. van Os. Landschap en dieren.
*Haas, C. P. Hermine van der.
Geb. 13 Juni 1843 te Amsterdam.
Overl. ?
Leerlinge van J. Ph. Koelman en J. Stroebel.
Schilderes van bloemen.
Haas, W. F.
Geb. 3 Aug. 1878 te Den Haag.
Leerling van Prof. Allebé ; ging met v. d. Hem
naar Parijs.
Landschappen, portretten en bloemen. Etste ook.
**Haas, Wim de.
H a b e s, H. R. M.
Geb. 23 Aug. 1902 A'dam.
Stud. Rijksac. A'dam.
Kleine stillevens in pastel; portretjes.
Habets, J. H.
Geb. 11 Aug. 1882.
Kunstgewerbeschule Aken. Eerst Iandschap, thans
zgn. neo-classisme.
***Haersolte-De Lange,
J. S. Baronesse van.
*Haes-Gram, J. de.
Geb. 28 Dec. 1865 te Den Haag.
Studeerde aan de Haagsche Teekenacademie ;
schilderes van figuren en bloemen.
**Hage, H. A.
**Hage, Matthijs.
Hahn, A.
Geb. 17 Maart 1877 te Groningen.
Overl. Aug. 1918 te Amsterdam.
Leerling der Groningsche Academie, van de
School v. Kunstnijverheid te Amsterdam en van de
Academie aldaar.
Teekenaar van politieke prenten; lithografeer de ook.
H a h n Jr., A. P.
Geb. 10 Sept. 1894.
Vooral les van zijn vader. Buitenl. studiereizen.
Illustraties en politieke prenten.
Halewijn, Louis Ernest.
Geb. 8 Jan. 1910 Bandoeng.
Rijksacademie A'dam.
Ham, Jan van.
Geb. 4 Maart 1892.
Autodidact. Aanvankelijk het dorpsbeeld in
Zeeland en N.-Brabant, later dorpsgezichten uit
België en Frankrijk ; stadsgez. in Marokko.
**Ham, Toon v.
Hamburger,
Geb. 1809.
Overl. 1871.
Portretschilder.
J. C.
*Hameetman-Schlette, E.
Geb. 20 Aug. 1878 te Den Haag.
Studeerde aan de Haagsche Academie ; werkte
in Munchen en kreeg wenken van Franz v.
Lenbach. Portret- en figuurschilderes.
Hamel, Jack.
Geb. 24 Nov. 1890 te Kralingen.
Leerl. v. W. Hamel. Figuur, landschap, stilleven.
397

Hamel, W.
Geb. 16 Nov. 1860 te Rotterdam.
Landschap en portret.
**Hamers, F.
Hammes, C. H.
Geb. 13 Oct. 1872 te Andijk.
Studeerde aan de Quellinusschool en aan de Rijksacademie
te Amsterdam. Landschappen en intérieurs.
Hamstra, Rinze.
Geb. 30 Juli 1895.
Hij schildert, zooals hij het zelf noemt, de uitbeelding
der idee.
Hanau, J. H. L.
Geb. 26 Aug. 1864 te Utrecht.
Overl. 18 Jan. '29 te Utrecht.
Leerling van Huibers. Schilderde stadsgezichten.
Was bij 't Kunstonderwijs werkzaam.
**Handgraaf, J.
Hanedoes. L.
Geb. 14 Juli 1822 te Woudrichem.
Overt. 9 Febr. 1905 aldaar.
Leerling van C. Kruseman en B. C. Koekkoek.
Boschgezichten en landschappen.
Hanrath, J. Otto.
Geb. 8 April 1882 A'dam.
Leerl. v. Alb. Hahn.
Landschap, figuur en bloemen.
Hanrath, Th.
Geb. 22 Sept. 1854 te Amsterdam.
Overl. 10 Sept. 1883 aldaar.
Leerling van J. H. Veldhuyzen.
Landschapschilder.
**Hansen, Co.
**Hansen, J. G.
Hansen, L. J
Geb. 12 Aug. 1803 te Staphorst.
Overl. 21 April 1859 te Amsterdam.
Kreeg les van zijn vader C. L. Hansen, van
J. W. Pieneman en J. 0. Daiwaille. Etste ook.
*Hardenberg, M. E.
Geb. 21 Nov. 1869 te Den Haag.
Leerlinge van haar vader, Lambertus Hardenberg.
Studeerde aan de Haagsche Academie. Schilderes
van stillevens.
Hari, J.
Geb. 24 Oct. 1772 te Den Haag.
Overl. 7 Oct. 1819 te Den Haag.
Leerling van J. G. Teissier.
Schilder van militaire figuren.
398
*Harinxma thoe Slooten,A. Baronesse
van.
Geb. 8 Jan. 1900 te Groningen.
Kreeg teekenles van Fr. v. d. Feltz en schilderles
van Nanninga. Ook leerde zij houtsnijden aan de
Grafische School. Etst.
*Hart, C. van der.
Geb. 5 Dec. 1851 te Fort de Kock (Sum.).
Overl. ?
Leerlinge der Haagsche Academie.
Figuren, stadsgezichten, landschappen, vooral
illustraties met de pen.
Hart Nibbrig, Ferd.
Geb. 5 April 1866 A'dam.
Oven.12 Oct.1915 Laren N.H.
Opl. Rijksac. A'dam en in 't atelier v. Cormon te
Parijs. De meest consequente aanhanger van 't
„pointillisme" in ons land. Landschap en figuur.
Harting, D. H. M.
Geb. 8 Maart 1884 te Salatiga ( Java).
Studeerde aan de Rijks Academie bij P. Dupont.
Vooral etser. Lithografeert ook.
**Hartman, A. F.
Hartman, Wibo Ch. J. E.
Geb. 2 Nov. 1903.
Academie Den Haag. Reisde in Italië. Voord
portret. Naakt. Landschap.
*Hartong, Marianne.
Geb. 25 Nov. 1879 te Rotterdam.
Leerlinge van Rott. Academie.
Figuur- en bloemenschilderes.
Hartz, Louis.
Geb. 11 Sept. 1869 te Amsterdam.
Over!. 18 Oct. 1935 te Heemstede.
Portret en figuurschilder.
Hartz, Sem.
Geb. 28 Jan. 1921.
Zoon van Louis Hartz.
Rijksac. onder Prof. Aarts. Grafeur in Koper.
*Hasselt, B. van.
Geb. 22 Sept. 1876 te Zwolle.
Leerlinge der Haagsche Academie.
En lessen v. H. P. Bremmer.
*Hasselt, Marg. Livina.
Geb. 1879 te A'dam.
Over!. 1935 te Fonden bij Voorst.
Leert. v. Paul Rink, Rijksacad. en Monnickendam.
Hasselt, W. van.
Geb. 1885 te Rotterdam.
Leerling der Rotterd. Academie.
***Hatterman, Nola.

Hauck, A. C.
Geb. 3 Maart 1742 te Mannheim.
Over!. 1801 te Rotterdam.
Leerling van zijn vader, J. Hauck. Portretschilder.
Havelaar, Just.
Geb. 12 Febr. 1880 te Rotterdam.
Overl. ?
Stud. Academie Rotterd. en bij Dirk Wiggers.
Landschapschilder en maakte naam als schrijver.
**Haver, Droese .1.
Havercorn van Rijsewijck, H. A.
Geb. 26 Febr. 1868.
Gestorven ?
Bezocht de Rotterd. Academie. Landschapschilder.
Haverkamp, G. C.
Geb. 15 Juni 1872.
Autodidact. Landschapschilder.
*Haverkamp-Mackwirth,
Geb. 21 Oct. 1874 te Moordrecht.
Leerlinge der Haagsche Academie.
Portret- en figuurschilderes.
*Haverman-Birnie, C.
Geb. 1864 te Djember.
Studeerde aan de Rijks Academie. Portretten,
bloemen en stadsgezichten.
Haverman, H. J.
Geb. 25 Oct. 1857 te Brummen.
Overl. 11 Aug. 1928 te Den Haag.
Bezocht de Rijks Academie en later de Academie
te Antwerpen onder Verlat. Reisde in Algeria.
Zeer gewaard. portretschilder, landschap en naakt.
Heeft veel portretten van bekende tijdgenooten
gelithografeerd.
**Havermans, J. W.
Heck, N. H. van
Portretten.
Heel, Jan van.
Geb. 27 Juli 1898 Rott.
Leerl. Ac. B.K. en T.W. Rott. Werkt regelmatig
te Parijs. Clowns en stadsgezichten.
*Heemskerck van Beest, Jhr. Bern
a r d.
Geb. 1 April 1876 te Den Haag.
Leerlinge van de Haagsche Academie. Raad van
Toorop. Lithografeerde en etste.
Heemskerck van Beest, Jhr. J. E.
Geb. 1828.
Overl. 1883.
Zeeschilder.
J.
Heer, Simon de.
Geb. 16 Nov. 1885.
Rijksac. v. B.K. te. A'dam.
Portret, landschap. Etst.
Heesters, J. H.
Geb. 8 Jan. 1893 te Schijndel.
Stud. o.a. Rotterd. Academie en Rijksac. te
Amsterdam. Werkte ook in Frankrijk, Italia,
Spanje en Noord Afrika.
**Heide Hemsing, A. P. v. d.
**H e i l o, R.
Heilo, Jzn, R.
Geb. 27 Jan. 1882.
Autodidact. Bloemen, stillevens.
Hein, C. H.
Geb. 1815 te BellingwoIde.
Overl. ± 187,5 te Kampen.
Leerling van de Rijk te Hilversum.
Hein, J. W.
Geb. 1822 te Kampen.
Overl. ± 1872 aldaar.
Schilderde stillevens.
*Hein.Vlielander, M.
Geb. Sept. 1871 te Den Haag.
Les van Mej. L. Metselaar en C. v. d. Hart ;
ook kreeg zij eenige lessen van B. Schregel..
Stillevens.
Heinekee, Wim.
Geb. 20 Oct. 1895.
Ac. v. B.K. en T.W. Rotterdam.
Stilleven, bloemen.
*Heineken, M. H.
Geb. 8 Juni 1844 te Amsterdam.
Overl. 1 Maart 1930 te Amsterdam.
Les van Allebé en Greive.
Hekker, Th.
Geb. 7 Febr. 1880 te Den Haag.
Bezocht de Haagsche Academie.
Stillevens.
Helf f erich, Franciscus Willem.
Geb. 9 Febr. 1871.
Haagsche Academie, waaraan hij naderhand.
42 jaar leeraar geweest is.
**Hell, Jan van.
**Hellcndoorn, Eduard.
399

Hem, P. van der.
Geb. 9 Sept. 1885 te Wirdum (Fr.)
Bezocht eerst de Kunstnijverlieidsschool te
Amsterdam. Later studeerde hij aan de Rijks
Academie. Reizen gemaakt naar Parijs, Rome,
Spanje en Moskou. Portretten en figuren, ook
jachttaf ereelen.
Hemelman, A.
Geb. 7 Jan. 1883 te Neede in Gelderland.
Leerling van Klaas van Leeuwen, van de Kunstnijverheidsschool
te Amsterdam en van de Academie
aldaar. Landschappen. Etst.
Hemkes, Johannes.
Geb. 3 April 1894 te Schalsum (Friest.)
Autodidact. Teekenaar en graficus.
Hendriks, Arend.
Geb. 31 Oct. 1901 te A'dam.
Autodidact. Teekenaar en graficus.
*Hendriks, A. S.
Geb. 3 Juni 1901.
Les v. Prof. Willem v. d. Berg. Portret, dieren.
Hendriks, B. L.
Geb. 8 Dec. 1830 te Arnhem.
Overl. 6 April 1899.
Bezocht de Amsterdamsche en Haagsche Academies.
Portretschilder.
*Hendriks, Elis.
Geb. 19 Aug. 1865.
Overl. 4 Oct. 1887.
Leerlinge van haar oom, B. Hendriks. Schilderde
stillevens.
Hendriks, Fr. H.
Geb. 17 Jan. 1808 te Arnhem.
Overl. 4 Mei 1865 aldaar.
Les van Van Amerom. Cremer was zijn leerling.
Landschapschilder.
Hendriks, H.
Geb. 27 Maart 1882 te Amsterdam.
Kreeg raad van Haverkamp. Etser.
Hendriks, J.
Geb. 24 Jan. 1859.
Leerling van B. Hendriks.
Kerkintérieurs.
Hendriks, W.
Geb. 24 Juni 1744 te Amsterdam.
Overl. 28 Jan. 1831 te Haarlem.
Directeur Teyler's verzameling. Etste.
Hendrikse, W. N.
Geb. 27 Maart 1863 te Zierikzee.
Overl. ?
Leerling der Antwerpsche Academie. Portretten.
400
H e n k e, C. J.
Geb. 22 Maart 1885.
Haagsche Academie. Portret, figuur, stilleven.
Henkes, G.
Geb. 25 Juni 1844 te Delf spaven.
Gest. 1 Mei 1927 te Den Haag.
Leerling van J. Spoel en de Antwerpsche Academie
Intérieurs en figuur.
Henricus (eigenlijk Henricus Jansen).
Geb. 2 Jan. 1867 te Den Haag.
Overl. Febr. 1921 aldaar.
Studeerde aan de Haagsche Academie.
Bezocht Normandië, Bretagne en Tunis.
Figuur, landschap, stadsgezicht en wandschilderingen.
**Henriet, H. A.
**Herfst, J. A.
Herwijnen, J. v.
Geb. 4 Nov. 1889.
Landschap, stilleven, figuur.
*Heshusius, M.
Geb. 1881 te Amsterdam.
Gestudeerd aan de Academies te Rotterdam en
Den Haag. Gewerkt te Londen.
Hess, Felix.
Geb. 20 Juni 1878 A'dam.
Stud. a.d. Rijksacademie te A'dam. Genreschilder.
Teekende het kladschrift van Jantje in de
Groene Amsterdammer.
***Hessen-Goedeket,H. E. van.
Hesterman Jr., J. A.
Geb. 30 April 1877 te Amsterdam.
Eerst les van zijn vader, die schilderijenrestaurateur
was en later naar de Rijksnormaalschool
voor Teekenonderw. te Amsterdam. Landschapschilder.
*Heteren-Vink, R. V.
Geb. 1875 te Utrecht.
Leerling van Joh. Gabrielse.
**Hettinga Tromp, F. G. M. van.
Heuff, H. D.
Geb. 9 Juli 1875 te Den Haag.
Bezocht de Haagsche Academie en werkte onder
Fl. Arntzenius. Maakt stadsgezichten, vooral
etser.
***Heukelom-Mouthaan,P. J.G.van.

Heukelom, S. van.
Geb. 1885 te Amersfoort.
Ent o.l.v. van Dokkam ; daarna gotid cr4
aan de Academie te Antwerpen. Les van v. d.
Valk. Stadsgezichten.
Heuperman, Joh.
Geb. 2 Dec. 1886.
Quellinusschool A'dam. Stilleven.
**Heusden, B. J. van.
Heuvel, W. van den.
Geb. 27 April 1874 te Utrecht.
Overl. 6 Aug. 1925 te BiIthoven.
Leerling van de Amsterd. Academie. Portretschilder.
Heyberg, J. G.
Geb. 9 Dec. 1869 te Rotterdam.
Bezocht de Rotterdamsche Academie. Schilderijen,
vooral militaire , onderwerpen ; portretten. Gaf
zich in latere uren uitsluitend aan 9 t Kunstonderwijs.
*H e y b e r g-Ledeboer, S.
Geb. 1867 te Rotterdam.
Leerlinge der Rotterdamsche Academie. Portret
en figuur.
**Heybroek, Folke M.
Heyenbrock, H.
Geb. 24 Juli 1871 te Amsterdam.
Bezocht de Academie te Rotterdam. Havengezichten
en hoogovenbedrijven. Dir. van 't Museum
v. d. Arbeid te Amsterdam.
H e y I. F. M.
Geb. 22 Maart 1835 te Utrecht.
Overl. 29 Jan. 1931 te A'dam.
Landschappen.
Heyligers, H.
Geb. 22 Febr. 1877 te Batavia.
Gestudeerd aan de Academies te Den Haag en
Parijs. Etste.
Heynes, M.
Geb. 8 Maart 1888 te Amsterdam.
Leerling der QuellinusschooI te Amsterdam.
Maakte in Zandvoort studies van visschen.
Werkte ook in Bretagne.
***Heyningen-Giesberts, J. v.
*Heynis, Joh. A.
Geb. 1868 te Delfshaven. shaven.
Leerlinge van de Teekenschool van Mej. Kerlen
te Amsterdam. Schilderles van Mej. Keuchenius.
Later lessen van Van Walchren te Renkum.
26
Heynsius, Kees.
Geb. 29 April 1890 te Schoonhoven.
Stud. a.d. Academie te 's-Gravenhage. Overigens
autodidact. Reisde naar Frankrijk en Belie'.
Landschappen. Graf eerde.
H e y z e, J.
Geb. 16 Sept. 1882 te Zierikzee.
Kreeg te Middelburg teekenles van Nuys en
studeerde te Amsterdam aan de Rijks Academie.
Figuur en naakt.
HilIe, van H.
Geb. 12 Sept. 1903.
Haagsche Academie. Portretten, stilleven, landschap.
Hilverdink, E. A.
Geb. 12 Mei 1846 te Amsterdam.
Overl. 12 Oct. 1891 aldaar.
Leerling van zijn vader, J. Hilverdink.
Stadsgezichten.
Hilverdink, J.
Geb. 18 Jan. 1813 te Groningen.
Overl. 1 Oct. 1902 te Amsterdam.
Leerling van J. A. Daiwaille en
Pieneman.
Zeegezichten.
Hingman, J.
Geb. 5 Oct. 1864 te Den Haag.
Bezocht de Haagsche Academie. Schildert figuur,
naakt, landschap en intérieur.
**Hirsch, F.
**Hoboken, J. van.
J. W.
Hodges, Ch. H.
Geb. 1764 te Porthmouth.
Overl. 24 Juli 1837 te Amsterdam.
Portrettist van groote beteekenis uit de Engelsche
school.
Hoef. G. van der.
Geb. 2 Maart 1879 te Amsterdam.
Ging naar Brussel, waar hij 's winters de Academie
bezocht. Maakte wandschilderingen in een
kerk. Etste.
*Hoef, G. W. ten.
Geb. 9 Sept. 1857 te Amsterdam.
Ging in 1894 naar de Rijks Academie. Ook les
gehad van Th. de Bock.
*Hoeven, G. E. C. Pruys van der.
Geb. 22 Febr. 1839 te Leiden.
Overl. 29 Aug. 1921 te Den Haag.
Portretschilderes.
got

Hoevenaar, W. P.
Geb. 16 Maart 1806.
Over!. 31 Oct. 1863.
Leerling van C. van Gielen en P. Wonder.
Schilderde binnenhuizen. Etste en lithografeerde.
***Hof , D r. M.
Hof f. A. J. van 't.
Geb. 7 Dec. 1893 te Den Haag.
Over!. 1933.
Bezocht de Haagsche Academie en kreeg schilder-
Ies van F. Jansen en D. Bautz en etsles van Grondhout.
Landschappen, visschcn en paddestoelen.
Hof ker, W. G.
Geb. 3 Mei 1902 Den Haag.
Rijksacad. A'dam. Ook leert. v. Willem Witsen.
Portretschilder en graficus. Maakte reis naar Indië.
Hofs, G.
Geb.1 Juli 1874 te Winch.
Leerling der Amsterd. Academie ; gewerkt op 't
atelier van v. d. Poll. Etste.
*Hogendorp-'s Jacob, Baronesse v.
Geb. 28 Jan. 1859 te Batavia.
Overleden ?
Leerlinge van Liernur en van den Bergh. Werkte
drie jaar op het atelier van Mej. M. Roosenboom.
Hogerwaard, Frans.
Geb. 10 Nov. 1882 te Batavia.
Overl. 15 Juni 1921 te Den Haag.
Bezocht de Kunstnijverheidsschool te Haarlem.
Studeerde twee jaar aan de Academie te Amsterdam.
Behaalde den Prix de Rome, reisde in Spanje.
Hogerwaard, Georges.
Geb. 9 Sept. 1878 Soerabaja.
Overl. 1940 te 's-Gravenhage.
Zes maanden a. d. Rijksac v. B. K. Figuurschilder.
Hollander Czn., H.
Geb. 7 Aug. 1823 te Leeuwarden.
Over!. 1 Juni 1884 te Amsterdam.
Leerling van J.W. Pieneman en van Nic. Pieneman.
Hollestelle, .J. H.
Geb. 19 Nov. 1858 te Middelburg.
Overleden ?
Bezocht de Haagsche Academie en de Polytechnische
School te Delft. Landschapschilder.
HolIman, Charles.
Impressionist. Landschap en stadsgezicht.
Holst, R. N. Roland.
Geb. 1869.
Overl. 31 Dec. 1938 te Bloemendaal.
Leerling der Amsterd. Academie. Maakte Muurschilderingen
in de Beurs van Berlage te Amsterdam
en als laatste werk : versiering van het gebouw
van den Hoogenraad te 's-Gravenhage.
Directeur van de Rijks Academie te Amsterdam.
Steunde ook met geschriften de monumentale
schilderkunst.
Lithografeerde een reeks bekende affiches.
402
Holswilder, J.
Geb. 1850 te Leiden.
Over!. 1890 te Den Haag.
Van 1885 af werkt hij voor de Lantaarn.
Teekenaar v. pol. prenten en caricaturen.
**Holthe tot Echten, M. L. v.
Homberg, D.
Geb. 8 Dec. 1885 te Rotterdam.
Leerling van J. H. Weyns en de Rotterdamsche
Academie.
**Homberg-Hannema, Nita.
*Honig, Nellie G.
Geb. 26 Oct. 1879 te Helsingfors.
Rijksnormaalschool en Rijksac. te A'dam.
*Honig, Tine.
Geb. 10 Dec. 1894.
Rijksacademie A'dam. Stilleven.
*Hooft, Ina.
Geb. 17 Jan. 1894 Den Haag.
Leert. Ac. Beeld. Kunsten te Den Haag. Leer!.
v. Fl. Arntzenius. Figuur.
**Hooft, J. P.
Hooft, C. G. 't.
Geb. 30 Juni 1866 te Dordrecht.
Overt. 7 Jan. 1936 te A'dam.
Leerling van J. Vetti en G. Breitner. Conservator
van het Fodor Museum. Stadsgezicht en schepen.
Hoog, B. de.
Geb. 19 Nov. 1867 te Amsterdam.
Les van J. Hulk en J. van Essen. Intérieur.
Hoog, H. L. de.
Geb. 27 Oct. 1886 te Rotterdam.
Bezocht de Academie in zijn geboortestad.
*Hoogendijk, Maria Ida Adr.
Geb. 20 Mei 1875 Krimpen a. d. I J.
Les te Arnhem v. Geerlings. Haagsche Academie.
Rijksacademie A'dam.
Hoogerheyden, Eng.
Geb. 13 Oct. 1740 te Middelburg.
Over!. 1809 aldaar.
Marineschilder.
Hoogeveen, Dr. D. M.
Geb. 4 Maart 1891.
Leerling van M. W. v. d. Valk. Landschap en
stilleven.
Hoogeweegen, Henri.
Portret, bloemen.
***Hoogewerf.Goddard L.

Hooiberg, Elb.
Geb. 21 Nov. 1903.
Les v. z. vader. Overigens autodidact. Schildert
het volksleven.
**Hoonaard, Sr.
**Hoowy, J. H.
Hippe, B.
Geb. 20 Febr. 1841 te Kleef.
Oven. 22 Dec. 1922, A'dam.
Studeerde aan de Academie te Dásseldorp.
Landschappen en riviergezichten.
Hoppe, Theo P. J.
Geb. 20 Aug. 1872 A' dam.
Overl. 26 Jan. 1928 te Best.
Stud. en werkte te Amsterdam. Figuurschilder.
Hoppenbrouwers, J. F.
Geb. 16 April 1819.
OvenI.18 Juli 1866.
Leerling van Schelf hout. Landschappen.
**Hordij k, Gerard.
**Horn, Jos. ten.
Horn, Lex.
Geb. 23 Jan. 1916.
Riiksacad. A'dam. Monumentale schilderkunst.
Horrix, H. M.
Geb. 30 Mei 1845 te Den Haag.
Overl. ?
Leerling van de Haagsche Academie, van Van
Leuven en Ph. Sadee. Schildert Zeeuwsche figuren.
Horssen, W. B. van.
Geb. 8 Mei 1863 te Rijswijk.
Gestudeerd aan de Haagsche Academie en bid
Tony Offermans. ermans.
**Horst, L. ter.
Horstok, J. P. van.
Geb. 1 April 1745 te Overveen.
Overl. 20 Maart 1825 te Haarlem.
Leerling van P. H. Jelgersma en van P. Barbiers.
Boerentafereel.
Houbolt, Ed.
Geb. 9 Aug. 1885 te Delft.
Autodidact. Bijbelsche figuren, portret, stillevens.
Hout, P. in 't.
Geb. 9 Febr. 1879 te Den Haag.
Leerling van J. en P. Stortenbeker. BIoemen en
boschgezichten.
*Houten, van Alida.
Geb. 22 Aug. 1868 te Groningen.
Acad. Minerva. Stilleven en bloemen. Ook
landschap.
*Houten, Barbara E. van.
Geb. 8 April 1862 te Groningen.
Leerlinge der Haagsche Academie, Normaalschool
te Amsterdam en van Rijks Academie aldaar.
Grafica.
Houten, G. van.
Geb. 29 Aug. 1866 te Groningen.
Overleden ?
Bezocht de Haagsche Academie. Stilleven en
landschap.
*Houten, M. van.
Geb. 22 Aug. 1868 te Groningen.
Studeerde aan de Groningsche Academie. Bloemen
en portretten.
***Houtman-v. d. Spoel, C.
**Houweninge, Chiem van.
Hove, B. J. van.
Geb. 28 Oct. 1790 te Den Haag.
Overl. 8 Nov. 1880 aldaar.
Leerling van J. H. van Hove en A. Breckenheimer.
Leermeester van Bosboom en Weissenbruch.
Stadsgezicht en intérieur.
Hove, Huib van.
Geb. 14 Mei 1814 te Den Haag.
Overl. 14 Nov. 1864 te Antwerpen.
Leermeester van J. Marls.
Zijn werk omvat landschappen, binnenhuizen en
stadsgezichten.
Hove, J. H. van.
Geb. 7 Maart 1827 te Den Haag.
Over!. 1865.
Leerling van B. J. van Hove.
*Hove, van Maria Arnoldina.
Geb. 12 Mei 1884 Nieuwer-Amstel.
Overleden ? te A'dam.
Dochter v. d. beeldh. prof. Bart v. Hove. Rijksacad.
A'dam.
***Hove ter Kuile, M. G. v.
Hovenkamp, A.
Geb. 4 Mei 1896.
Autodidact. Bloemen en landschap.
Hoynck van Papendrecht, J.
Geb. 18 Sept. 1858 te Amsterdam.
Over!. 11 Dec. 1933 te Den Haag.
Leerling v. d. Academies te Antwerpen en Munchen.
Schilder en teekenaar van militaire onderwerpen
en landschappen.
403

***Hoytema, Antoinette van.
Hoytema, Th. van.
Geb. 18 Dec. 1863 te Den Haag.
Overl. 28 Aug. 1917 te Den Haag.
Teekende op de Haagsche Academie. Dieren,
planten en stadsgezichten. Lithografeerde jaarlijks
een kalender die groote bekendheid verwierf.
Hubeck, Frits.
Geb. 1 Oct. 1884.
Landschap, stilleven en bloemen.
*Hubrecht, Abr.
Geb. 2 Juli 1855 te Rotterdam.
Overl. 5 Nov. 1913 in Engeland.
Leerlinge van Aug. Allebé. Langen tijd in Sicilië
gewoond. Portretten en stillevens.
*Hugenholtz, Ar.
Geb. 20 Sept. 1851 te Haarlem.
Overleden?
Leerlinge der Amsterd. Academie.
Bevriend met Mauve. Landschapschilderes. Etste.
Huibers, J. D.
Geb. 27 Dec. 1830 te Deventer.
Overl. 7 April 1918.
Bezocht de Rijksacademie te A'dam en stud.
voorts te Mi nchen en Nurnberg. Les in teekenen
o.a. Rijksnormaalschool, A'dam.
Huidekooper, Chr.
Geb. 2 Juni 1878 Groningen.
Overl. 1939 te Rabat (Sp. Marokko). Bezocht
Rijksnormaalschool v. Teekenonderw. en was een
jaar leerl. v. Jac. v. Looy. Schilderde en verbleef
in latere jaren in Spanje. Figuur en landschap.
**Huisman, C.
**Hui, N.
Hulk, J. F.
Geb. 29 Jan. 1829 te Amsterdam.
Overl. 12 Juli 1911.
Leerling van zijn broeder, A.Hulk. Stadsgezichten.
Hulk Jr., John F.
Geb. 17 Nov. 1855 te Amsterdam.
Overl. 14 Juni 1913 te Vreeland.
Leerling van zijn vader (J. F.) en van de Amsterdamsche
Academie. Leiding van Boulanger en
Lef évre. Portret en dieren. Conservator v. Teylers
Stichting te Haarlem.
Hulsbergen, J. E.
Geb. 12 Mei 1901 Hengelo (0.). Rijksac. A'dam.
Figuur.
404
Hulshoff Pol, A. G.
Geb. 12 Febr. 1883 te Hengelo.
Kreeg leiding van Gorter. Reisde in Italië. Landschapschilder.
**Hulsing, Ber.
Hulst, J. B. van der.
Geb. 1790 te Leiden of Leuven.
Overl. 1862 te Den Haag of Brussel.
Leerling van J. G. Geerts. Portretschilder.
Hulswit.
Geb. 11 April 1706 te Nieuwer Amstel.
Overl. 8 Aug. 1922 aldaar.
Leerling van P. Barbiers Pzn. Landschappen en
stadtgezichten. Etste.
Humalda v. Eysinga, Jhr. A. E.
Geb. 8 Nov. 1878.
Les v. Th. v. Hoytema. Haagsche Academie.
Stilleven, figuur, vogels, landschap, houtsneden.
***Hustinx, K.
**Huszar, V.
***Huussen, C. T.
Huygens, J.
Geb. 25 Jan. 1833 te Den Haag.
Overl. ?
Leerling van F. L. Huygens en Weiszenbruch.
Zeeschilder.
**Huysmans, F.
**Huysmans, J.
**Huysser, G.
Hynckes, Raoul.
Geb. 11 Mei 1893 Brussel.
Stud. Acad. Brussel onder Monthald. Schilder
van zeer uitvoerige stillevens.
Hyner, A.
Geb. 18 Sept. 1866 te Arnhem.
Overl. Juli 1916.
Leerling van Schulman en van de Antwerpsche en
Haagsche Academies. Figuren, portretten, stil-
Ievens en dieren.
Idserda, A.
Geb. 1879.
Leerling der Antwerpsche Academie. Landschappen
**Idserda, J.
**Idserda v. cl. Lee, C.

Immerseel, Chr.
Geb.1 Maart 1809 te Den Haag.
Overl. 1866.
Schilderde landschap met vee.
Ingen, H. van.
Geb. 16 Juni 1846 te Renkum.
Overl. Maart 1920.
Dierenschilder.
***Ingen-Reerink, E. v.
**Ingenhoes, Jan.
Stillevens.
L o r d e n s, D. J. R.
Geb. 6 Aug. 1855.
Overl. 10 Jan. 1939.
Academie Den Haag en leert. v. P. v. d. Velden
en Roermeester, Landschap. Ook stilleven en
binnenhuis.
Isaacson, J. J.
Geb. 20 April 1859 te Den Haag.
Overl. ?
Bezocht de Haagsche Academie en de Polytechnische
School. Studeerde ook o.l.b. Meyer de Haan.
Bracht 9 maanden in Egypte door.
Fantastische tafereelen.
Ishoven, J. L. van.
Geb. 1870 te Amsterdam.
Overl. ?
Leerling der Kunstnijverheidsschool. Etste. Teekenaar
van volkstypen.
Israëls, Is.
Geb. 3 Febr. 1865 te Amsterdam.
Overl. 7 Oct. 1934 te 's-Gravenhage.
Studeerde aan de Haagsche Academie en werkte
te Parijs, Londen, in Zwitserland en Indië.
Portretten, stadsgezichten, circusfiguren en gamelanspelers.
Groot impress. schilder.
Israëls, J.
Geb. 27 Jan. 1824 te Groningen.
Overl. 12 Aug. 1911 te Den Haag.
Eerst naar de Academie ..Minerva" te Groningen.
Later teekende hij te Parijs op de Ecole des
Beaux Arts. Noemde zich zelf leerling van J. W.
Pieneman en J. A. Kruseman. Grootmeester der
Haagsche school met wereldreputatie.
Isselman, D.
Geb. 29 Oct. 1890.
Les van zijn vader, J. W. F.
Bloemen en stillevens.
*Iterson Knoepfle, Olga van.
Geb. 3 Oct. 1879 te Ueberlingen i. Baden.
Vooral leerl. v. Isidor Opsomer te Antwerpen.
Groote stillevens.
**Itserda, A.
***Itserda-v. d. Lee.
Jaarsma, E. M.
Geb. 12 Jan. 1883.
Rijksschool voor Kunstnijverh. A'dam en Academie
Antwerpen. Portret, landschap, stilleven,
caricatuur.
*Jacobson, Mirjam Rosa.
Geb. 14 Juli 1887.
Leert. Rijksschool v. Kunstnijverh. en Rijksacademie
A'dam. Portretten, stilleven, bloemen.
*Jama-van Raden, Louise.
Geb. 1871 te Batavia.
Leerlinge der Haagsche Academie.
Portretschilderes, Etste.
Jamin, 0. F.
Geb. 23 Jan. 1838 te Amsterdam.
Overl. 6 Jan. 1865 aldaar.
Leerling van P. F. Greive.
**Jans, Jan.
**Jansen, E. A.
Jansen, Fr. J.
Geb. 1856 te Den Haag.
Overl. ?
Leerling der Haagsche Academie.
Leeraar aan en onderdirecteur van de Haagsche
Academie. Portretschilder.
Jansen, H. W.
Geb. 12 Dec. 1855 te Nijmegen.
Overl. 2 Nov. 1908 te Zeist.
Bezocht de Academie te Amsterdam.
Schilderde in Hamburg en Venetië. Schepen,
dokken, landschappen en kerkintérieurs.
**Jansen, J.
**Jansen, Jan H.
**Jansen, Lamb.
**Jansen, W.
*Jansen-Rob, M.
Geb. 5 Nov. 1878 te Nijmegen.
Leerlinge van H. Luyten te Antwerpen.
Lan dschapschi lde res.
*Jansen-Grothe, S.
Geb. 11 Aug. 1852 te Zeist.
Overl. ?
Gehuwd met H. W. Jansen.
Stillevens en portretten.
405

J ansen, W. G. F.
Geb. 25 Dec. 1871 te Harlingen.
Leerling van de Kunstnijverheidschool te Haarlem.
Landschappen en stadsgezicht.
Janson, J. C.
Geb. 1763 te
Overl. 17 Oct. 1823 te Den Haag.
Leerling van zijn vader, Joh. Janson.
Janssen, B. A. M.
Geb. 1874 te Amsterdam.
Leerling J. Geerlings ; ook gestudeerd aan de
Antwerpsche Academie.
**Janssen-v. Kruiningen, H.
**Jaspers, J.
**Jekel, E. M. Th.
Jelgershuis, J.
Geb. 24 Sept. 1770 te Leeuwarden.
Overl. 6 Oct. 1836 te Amsterdam.
Leerling van zijn vader, R. Jelgershuis en P.
Barbiers Pzn.
Schilderde stadsgezichten en intérieurs. Etste.
Jelgershuis, R.
Geb. 1729 te Leeuwarden.
Overl. 1806 te Amsterdam.
Portretschilder.
**Jeltsema, F. E.
**Jessurun de Mesquita, S.
**Joghem, J. A. F.
**Jonas, H. C.
J o n g, A. J. d e. (Toon).
Geb. 14 Aug. 1879 te Laren.
Leerling der Rijksschool voor Kunstnijverheid
A'dam. Etst.
Jong, Germ. de.
Geb. 8 Maart 1886 te St. Jacobi-Parochie (Fri.)
Leerling der Quellinusschool te Amsterdam en der
Academie te Rotterdam. Stillevens en landschap.
Jong. Jan de.
Geb. 1863 te Rotterdam.
OverI. 1901.
Leerling van Weitkamp ; bezocht ook de Academie
te Rotterdam.
J o n g. J. d e (Jurjen de Jong).
Geb. 7 Oct. 1807 te Harlingen.
Over!. 7 Mei 1890 aldaar.
Portretschilder.
406
*Jonge, Jkvr. E. M. de.
Geb. 1872 te Amersfoort.
Studeerde aan de Rijks Academie te Amsterdam ;
was leidster van het Intern. Atelier. Stillevens.
Jonge, Jhr. Mr. J. A. de.
Geb. 7 Nov. 1864 te Rotterdam.
Leerling van Fr. Becker en Fr. Jansen.
Schildert bij voorkeur intérieurs, strand- en
zeegezichten.
*Jonge, de J. A. C.
Geb. 4 Febr. 1888.
Les v. H. M. Savry te Haarlem.
**Jongert, Jac.
longkind, J. B.
Geb. 3 Juni 1819 te Latrop (0v.).
Over!. 15 Sept. 1891 te C6te St. André.
Leerling van Schelf hout.
Kreeg een eervolle plaats in de geschiedenis van
het Fransche Impressionisme.
**Jongman, Rollf.
Jonnis, J. L.
Geb. 1789.
Over!. 1866.
Leermeester van Bilders.
Miniatuurportretten.
Joosten, D. J. H.
Geb. 25 Sept. 1818 te Haarlem.
OverI. 7 Juni 1882 aldaar.
Leerling van G. J. J. van Os.
Stillevens, bloemen en vruchten.
Jordaan, L. J.
Geb. 30 Dec. 1885 te Amsterdam.
Bezocht de Rijks Academie ; teekenaar van
politieke prenten.
**Jordens, D.
**Jordens, J. G.
Jorissen, Willem.
Geb. 15 Oct. 1871 Dordrecht.
Overt. 6 Jan. 1910 te Princenhage.
Leert. Rijksac. te A'dam.
*Jorissen_Cox, Marie C.
Geb. 20 Nov. 18 72 Batavia.
Geh. met Willem Jorissen; bezocht Rijksacademie
A'dam.

Josselin de Jong, P. de.
Geb. 2 Aug. 1861 te St. Oedenrode.
Overl. 2 Juni 1906 te A'dam.
Leerling van P. M. Slager te 's Hertogenbosch.
Studeerde aan de Academie te Antwerpen en te
Parijs aan de Ecole des Beaux Arts. Vooral
portret- en figuurschilder, fabrieksint.
Jungmann, M. J. B.
Geb. 7 Sept. 1877 te Rotterdam.
Leerling der Rotterdamsche Academie. Figuur,
landschap en stilleven.
Jurres, J. H.
Geb. 7 Jan. 1875 te Leeuwarden.
Rijksschool v. Kunstnijverheid en Rijksacademie
A'dam. Werd hoogleeraar a.d. Rijks Academie.
Figuurschilder, groote romantische historiestukken.
Kaal, Jaap.
Geb. 23 Oct. 1893 te Wormerveer.
Rijksacad. Amsterdam (avondklasse). Stillevens
en figuur.
Kaemmerer, F. H.
Geb. 1839 Den Haag.
Overl. 1893 Parijs.
Figuur; voortreffelijk illustrator in Franschen
trant.
**Kagie Jr., Jan.
Drentsch schilder.
*Kahn, Dorry.
Geb. 19 Mei 1896.
Portret interieur en stilleven.
Kaldenbach, J. A.
Geb. 2 Jan. 1760.
Overl. 29 April 1818.
Figuurschilder.
*Kalshoven-Biermins, El.
Geb. 29 Juli 1878 te Aken.
Overl. ?
Rotterd. Academie.
**Kamerlingh Onnes, H. H.
KamerIingh-Onnes, M.
Geb. 25 Febr. 1860, Brussel.
Overl.?
Stud. a. d. Poly Techn. School. Was portretschilder
en aquarellist van stillevens.
**Kamman, J.
**Kammer, A. H.
**Kamp, J. B.
**Kamstra, F.
Kan, M. J. H. E. G. van.
Geb. 9 Febr. 1886 Maastricht.
Overl. 15 Sept. 1930 Parijs.
Leerl. v. Klaas v. Leeuwen.
Karsen, Ed.
Geb. 10 Maart 1860 A'dam.
Gewaardeerd meester der Amsterdamsche school.
Stads- en dorpsgezichten en enkele maal figuur.
Karsen, Kars par.
Geb. 2 April 1810 A'dam.
Overl. 24 Juli 1896 te Biberich.
Leerl. v. P. G. Westenberg. Schilder van stadsfantasieën.
Vader v. E. Karsen.
Kat, Otto B. de.
Geb. 7 Juni 1907 Dordrecht.
Rijksacademie A'dam en daarna Ac. des Beaux
Arts te Brussel. Portret en landschap.
Kate, ten H. F. C.
Geb. 16 Febr. 1822 Den Haag.
Over1. 26 Maart 1891 te Den Haag.
Leerl. v. C. Kruseman. Figuur en illustraties.
Kate, ten J. M. H.
Geb. 4 Maart 1831, Den Haag.
Over1. 1910 te Den Haag.
Leerl. v. zijn broeder H. F. C. Reisde naar India.
*Kaulbach, H. A. K. van.
Geb. 6 Febr. 1900.
Les v. h. vader en op de Academie Munchen.
Portret, stilleven.
**K e e l i n g, W. J.
*Keer, El.
Geb. 12 Juni 1871.
Leerl. v. Baukema. Etste.
***Keezer-SIijper, Viry.
Keizer, Anthony.
Geb. 3 Maart 1897 Meppel.
Gestud. Brugge en Genève. Reizen naar Duitschland,
Zwitserland en I talia. Drentsche heideland..
schappen.
Kelder, Toon.
Geb. 24 Nov. 1890 te Rotterdam.
Academies Rotterdam en Den Haag. Werkte
daarna autodidactisch te Londen. Figuur en landschap.
*Ketting, Marie.
Geb. 29 Oct. 1886 A' dam.
Rijksschool v. Kunstnijverheid. Dieren en planten.
407

Kerkhof, B. J.
Geb. 7 Mei 1879.
Haagsche Academie. Stilleven, landschap.
Kerkhof f, Gerard.
Geb. 7 Jan. 1872.
Academie A'dam en Rotterdam. Stilleven.
Kerkmeyer, J. C.
Geb. 9 Dec. 1875 Middelburg.
Leerl. Rijksnormaalschool v. Teekenonderw.
A'dam. Stadsgezicht en landschap.
*Kerling, A.
Geb. 19 Maart 1862 Den Haag.
Overl. ?
Haagsche Academie. Portret, landschap.
K e s l e r, J. G.
Geb. 28 Sept. 1878 Haarlem.
Kunstnijverheidschool Haarlem.
Bloemen en stilleven.
***Kessenich, Michiels van, Judy.
**Kesteren, C. L. v.
Kef, Dirk Hendr.
Geb. 10 Oct. 1902, Den Helder.
Overl. 15 Sept. 1940, Bennekom.
Studeerde op „Kunstoefening" te Arnhem.
Portretten en stillevens.
KeuItjes, G. L.
Geb. 10 Aug. 1786 Utrecht.
Overl. ± 1817.
Zeegezicht.
Keus, A.
Geb. 7 Sept. 1875 Rotterdam.
Haagsche Academie. Landschap. Etst.
Kever, J. S. H.
Geb. 19 Juni 1854 A'dam.
Over!. 29 April 1922, Laren.
Leerling v. P. F. Greive, A'dam en Verlat.
Stillevens, intérieurs. Meester v.d. Larensche school.
K i e f t, J.
Geb. 10 Juli 1798.
Over!. 20 Dec. 1870 A'dam.
Portretten.
K i e r s, G. L.
Geb. 26 Jan. 1838.
Overl. 22 Juli 1916.
Leert. v. Louis Meyer, Den Haag.
Kievit, P. W. de.
Geb. 22 Juli 1889, Utrecht.
Rijksacademie A'dam.
408
Kikkert, C.
Geb. 23 Nov. 1882, Den Haag.
Stillevens.
**K i m p e, R.
***Kingma-Key, G.
**K i o n, P.
*Klaassen, Nel.
Geb. 21 Oct. 1906.
Rijksacademie, A'dam. Figuur en dieren.
Klaver, L.
Geb. 21 Sept. 1870 te Hattem. •
Les van Voerman. Landschap en stilleven.
Etst en lithografeert.
**Kleef, J. A. W. v.
**Kleima, E. A.
**Klein, Frits.
**Klein, Leo.
**Klein, W.
Kleintjes, J. L.
Geb. 24 Mei 1872 Rotterdam.
Leer!. v. C. v. Dopperen en van de Rijksacad.
A'dam. Portret, figuur, landschap.
*Kleintjes-van Osselen, H. C. A.
Geb. 1 April 1871 te Putten, (Geld.).
Over!. 1936 te Heerde. Stillevens.
Klene, B.
Geb. 1870, A'dam.
Stud. Antwerpen, Munchen en Brussel. Intérieur,
dieren en landschap.
KIey, Henri.
Geb. 13 Nov. 1903.
Landschap.
Kleyn, L. J.
Geb. 14 Aug. 1817 Eikenduinen.
Over!. ?
Les v. Schelf hout. Wintergezichten.
Kleyn, P. R.
Geb. 1785 Lage Zwaluwe.
Over!. in 1816.
Les v. J. v. Strij. Landschap.
Klinkenberg, J. C. K.
Geb. 14 Jan. 1852, Den Haag.
Overt. ?
Academie Den Haag. Stadsgezicht. Etste.

**Klinkenberg, S.
Klinkhamer, H. A.
Geb. 9 Jan. 1810.
Overl. 1872. Etste.
Kloes, P. C.
Geb. 28 Oct. 1898.
Landschap en portret.
Kloos, C.
Geb. 11 Nov. 1895.
Haagsche Academie. Figuur.
Klooster, J. F. E. ten.
Geb. 7 Aug. 1873 te Koedoes.
Les v. W. v. Konijnenburg. Houtsneden.
***KIuitman, Nel.
Kluyver, M.
Geb. 18 Jan. 1872 te Koog a.d. Zaan.
Leerling v. C. Spoor en Herb. v. d. Poll. Dierschilder.
Kluyver, P. L. Fr.
Geb. 6 Maart 1816 A'dam.
Overl. ?
Landschap.
**Klijn, Albert.
**Klijn, Willem.
Knap, G. W.
Geb. 2 Mei 1873, A'dam.
Overl. 24 Nov. 1931, A'dam.
School v. Kunstnijverheid.
Figuur- en stadsgezicht.
*Knap, Jos.
Geb. 16 Febr. 1900, A'dam.
Leerl. v. h. vader G. W. Knap. Figuur, poppen.
(gehuwd met M. Smeenk).
*Kneppelhout, S. E.
Geb. te Doorn.
Werkte te A'dam en Londen. Later onder leiding
van H. P. Bremmer. Portret en stilleven.
Knip, J. A.
Geb. 3 Aug. 1777, Tilburg.
Overl. 1 Oct. 1847, Berlicum.
Landschap.
Knip, W. A.
Geb. 31 Jan. 1883, A' dam.
Les v. Lebeau. Landschap.
*Knipscheer, Rie.
Geb. 4 Juni 1911, A'dam.
Leert. Rijksacademie, A'dam.
Intérieur en figuur.
Knoll, F. C.
Geb. 1771, Rotterdam.
Overl. 23 Maart 1827, Utrecht.
Stallen.
***Knuttel, Elize.
Knuttel, G.
Geb. 8 Dec. 1880, Delft.
Lithografeerde.
Kobell, J.
G e b. 18 April 1800, Rotterdam.
Overl. 8 Nov. 1838, Rotterdam.
Weiden met vee.
Kobell, J. B.
Geb. 8 Nov. 1778, Delfshaven. shaven.
Overl. 23 Sept. 1814, A'dam.
Landschap. Etste.
**Kochen, H. L. D.
Koekkoek, B. C.
Geb. 11 Oc t. 1803, Mid del b.
Overl. 5 April 1862, Kleef.
Landschappen. Lithografeerde. Meester der romantische
school.
Koekkoek, G.
Geb. 27 Mei 1871, Hilversum.
Leerl. v. z. vader J. H. B. Landschap.
Koekkoek, H.
Geb. 14 Maart 1815, Middelburg.
Overl. ?
Zee- en riviergezicht.
Koekkoek, H. J.
Geb. 5 Dec. 1811, Middelburg.
Overl. 8 April 1831, Breda.
Watergezichten. Etste.
Koekkoek, J. H.
Geb. 17 Aug. 1778 te Veere.
Overl. 1851, Middelburg.
Riviergezichten.
Koekkoek, J. H. B.
Geb. 6 Juli 1840, A'dam.
Overl. 24 Jan. 1912, Hilversum.
Landschap, zeegezicht.
Koelman, J. D.
Geb. 1831, Den Haag.
Overl. 20 Maart 1857.
Dieren.
Koelman, J. H.
Geb. 22 Jan. 1820, Den Haag.
Over1. 1887, Rome.
Les v. C. Kruseman. Portretten.
409

Koelman, J. Ph.
Geb. 11 Maart 1818, Den Haag.
Overl. 1887 te Den Haag.
Les v. C. Kruseman. Directeur Haagsche Academie
Historieschilder.
**Koeman, J.
Koerse, Willem.
Geb. 20 Juli 1905.
„Kunstoefening" Arnhem en Rijksacademie,
A'dam. Landschap.
Koets, D. J.
Geb. 16 Juli 1895, Wissekerke.
Landschap, stilleven. Boetseert.
Koetser, H.
Geb. 1877, Maastricht.
Leerl. Rijksacademie en Ed. Frankfort A'dam.
Intérieurs en landschap.
K ó h l e r, Mr. W. H.
Geb. 16 Dec. 1876, Ravesteijn.
Haagsche Academie. Landschap.
*Kohnstamm, D.
Geb. 21 Aug. 1869, A'dam.
Overl.?
Les v. M. Monnickendam.
Stilleven. Etst, lith.
Kok, W. de.
Geb. 8 Juni 1883.
Gestud. o.a. te Munchen en Rome. Vooral. portret.
Koldewey, B. M.
Geb. 23 Nov. 1859 te Dordt.
Overl. 17 Dec. 1898 aldaar.
Les van J. C. de Vogel. Landschap.
**Kolthoff, M.
Komter, D.
Geb. 13 April 1871 te Leeuwarden.
Rijksschool v. Kunstnijverh. en Rijksacad.
A dam en Acad. Brussel. Stilleven.
Koning, A. H.
Geb. 2 April 1860, Winschoten.
Rijksacad. A'dam. Landschap.
Koning, Cornelis.
Geb. 10 Juli 1873, Zaandijk.
Rijksacad. A'dam. Figuur en landschap.
**Koning, Dirk.
Koning, Edzard W.
Geb. 1869.
Figuur en landschap.
410
Koning, Roeland.
Geb. 5 Aug. 1898, A'dam.
Stud. a.d. Rijksacademie A'dam. Figuurschilder
en teekenaar.
Konijnenburg, W. A. v.
Geb. 1868.
Meester van de monumentale schilderkunst.
Portretten, figurale composities, gebrand glas.
Kooi, W. B. v. d.
Geb. 1768.
Overl. 1837.
Portretschilder.
**Kooistra, Ulco.
*Kool, Cath.
Geb. 12 Juni 1860, A'dam.
Overl. 26 April, 1933, Ede.
Leerl. v. d. Rijksacademie A'dam.
**Kool, Han.
*Koolhaas, Lind
„Naaldschilderijen."
**Kooten Jr., L. W. van.
KoppenoI, C.
Geb. 26 Dec. 1865.
Leerl. Haagsche Academie. Figuur en landschap.
***KoppenoI-Lehman, A. E. F.
Korf f, A. H. Bakker.
Geb. 1824, Den Haag.
Overl. 1882 te Den Haag.
Leert. v. C. Kruseman en v. Huib v. Hoven.
Vermaard genreschilder.
Kort, A. W.
Geb. 13 Febr. 1881 te Haarlem. Leerling van
Krabbé en de Vries. Landschappen, figuur.
Kortenhorst, L. A.
Geb. 26 Nov. 1884 te Weesp.
Leerl. Rijksnormaalschool v. T.O. en Rijksacad.
A'dam. Stud. ook te Munchen. Vooral landschap.
Korthals, Jan.
Geb. 1 Mei 1916.
Kunstnijverh. school A'dam.
Portret, stilleven, stadsgezicht.
Koster, A. L.
Geb. 8 Aug. 1859, Terneuzen.
Overl. 28 Mei 1937, Heemstede.
Acad. te Den Haag. Landschap (tulpenvelden).
*Koster, Jo.
Geb. 16 April 1869, Kampen.
Stud. Academie Rotterdam en Brussel. Figuur en
landschap in luministischen trant.

Koster, K.
Geb. 13 Jan. 1885.
Rijksnormaalschool en Rijksacademie A'dam.
Figuur en Iandschap.
***Koster-Thoe Schwartzenberg
en Hohenlansberg, Baronesse.
**K o u w, C. M. L.
**Kraag, S.
Krabbé, H. M.
Geb. 4 Mei 1868 te Londen.
Overl. 22 Dec. 1931.
Figuur. Aquarelleerde groote portretten.
Kraemer-Obreen, E.
Teekenacademie Rotterdam. Stillevens.
Kramer, Martinus.
Geb. 3 Aug. 1860 te Den Haag.
Stud. o.a. Acad. v. Rotterdam en Den Haag.
Landschap. Etste.
**Kramer, P. C.
Krauss, J. Ph.
Geb. 12 Nov. 1865, Rotterdam.
Overl. 24 April 1909, Den Haag.
Leerl. Rott. Academie. Havengezichten.
Krausz, S. A.
Geb. 1760, Den Haag.
Overl. 1825, Den Haag.
Leert. v. d. Luikschen schilder C. Defrance en
leeraar v. H. v. d. Sande Bakhuyzen.
Krat', Hein.
Landschap en portret.
*K r e e k-v. d. Werff, Cl. v. d.
Geb. 12 Aug. 1895.
Rijksacademie A'dam.
Bloemen, landschap, portret.
Kreuz, Alf r. F.
Geb. 3 Mei 1899 te Weenen.
Bezocht Academie aldaar en behaalde Prix de
Rome in 1926. Stilleven, figuur en landschap.
Krol, G. C.
Uitbeelder van het oorlogsleed te platten lande.
**Kroon, J. J.
Religieuse onderwerpen.
**Kroone, G.
***Kroone, Greetje.
Monnikendam. Illustratriece.
**Kropff, J.
Krug, Han.
Geb. 21 Dec. 1890, Den Haag.
Leerl. Academie Den Haag. Werkte in Frankrijk,
België en Engeland. Landschap, zeegezicht,
bloemen. Ook houtsneden.
**Kruger, L.
**Krui f, T. de.
**Kruininga, H. van.
Kruizinga, Dirk.
Geb. 24 Nov. 1895, Deventer.
Academie Den Haag.
Kruseman, C.
Geb. 1797, A'dam.
Overt. 1854.
Schilder v. bijbelsche onderwerpen en van portretten.
Kruseman, J. A.
Geb. 1804.
Overl. 1862.
Vooral vermaard als portretschilder. Directeur
v. d. Academie te A'dam.
**Kruseman Jr., J. A.
**Kruyder Bouman, J.
Kruyf, f, J. R. de.
Geb. 12 Aug. 1844.
Overt. 23 Jan. 1923.
Stud. te Delft en Weenen. Dir. Rijksschool v.
Kunstnijverh. A'dam.
**Krijnsen, Mijndert.
**Kuilenberg, W. v.
**Kuipers, H. J.
**Kuperus, Sjoerd.
***Kuster, GiseIle.
Kuus, Evert.
Geb. 1871.
Overt. 1933.
Eigenaardige kinderfiguren.
**K u y k, L. v.
Kuypers, C.
Geb. 22 Sept. 1864 te Gorinchem.
Stud. te Amsterdam. Landschappen.
Kuypers, Johan.
Figuur (boeren).
Kuyten, Harry.
Geb. 19 Dec. 1883 te Utrecht.
Stud. Antwerpen onder Juliaan de Vriendt.
Landschap en figuur.
**Kwint, Corn.
** Kijff, J.
411

Laan, G. v. d.
Geb. 9 Juni 1844, Heerenveen.
Overl. 15 Nov. 1915, Den Haag.
Zeegezichten.
**Laan, K. J.
Laar, J. H. v. d.
Geb. 1807 Rotterdam.
Over!. 1874 Rotterdam.
Historieschilder.
Laars, Tiete v. d.
Geb. 31 Aug. 1861, Leeuwarden.
Overl.?
Rijksschool V. Kunstnijverh. en Rijksacademie
A dam. Deed zich vooral kennen als heraldicus
**Labberbon.
**Labots, G. D.
Laen, D. J. v. d.
Geb. 16 April 1719, Zwolle.
Overl. 26 Febr. 1829, Zwolle.
Landschap.
Laguna, B. Lopes de Leao
Geb. 16 Febr. 1864, A'dam.
Academie A'dam. Larensche intérieurs. Portretten
en bloemen.
Lam, D. de Vries.
Geb. 20 Jan. 1869, Leeuwarden.
Overl. 5 Juli 1937, Groningen.
Leert. Acad. A'dam. Directeur „Minerva" Groningen.
Landschap en stadsgezicht.
Lamberts, G.
Geb. 1776.
Overl. 1850.
Stads- en kerkgezichten.
**Lamberts, J. B. H.
Lamme, Arie.
Geb. 1748.
Overl. 1801.
Decoratieschilder, Dordrecht. Grootvader van
Ary Scheffer. er.
**Lammers, A. B.
Lamoen, H. J. M. van.
Geb. 6 April 1900.
Academie Rotterdam. Glazenier.
**Lamsweerde, Mr. C. Baron van.
Landheer, Hugo.
Geb. 9 Dec. 1896.
Academie Den Haag. Landschap en stadsgezicht,
kinder- en dierfiguren, kerkinterieurs en zeegezichten.
412
**Landkroon, P.
***Landt, Anna C. op 't.
Lange, A. F.
Geb. 22 Aug. 1861, Den Haag.
Leert. v. Ph. Koelman te Den Haag en v. Jul.
Lef évre te Parijs. Landschappen.
Lange, Daan de.
Geb. 31 Oct. 1873.
Autodidact. Landschap. Graf eert ook.
**Lange, J. B. de.
Langelaan, H.
Geb. 1799, Leiden.
Studeerde te Londen. Portret en dieren.
Langeveld, Fr.
Geb. 1877 te A'dam.
Over!. ?
Leert. v. Dysselhof. . Stadsgezicht.
**Langeweg, G.
Lanooy, Chris.
Geb. 1881 op Tholen.
Hoof dz. pottenbakker.
Lapidoth, M. C.
Geb. 1 Mei 1868, Amsterdam.
Heigezichten. '
L a r y, J.
Geb. 7 Dec. 1879 te Dordrecht.
Over!. ?
Werkte in Nederl. India.
Landschappen.
Lary, Rol.
Geb. 22 Dec. 1855, Dordrecht.
Overt. ?
Les Antw. Academie. Werkte in Brabant. Portretten,
stilleven, landschap.
Last, C. C. A.
Geb. 11 Dec. 1808.
Over!. 17 Dec. 1876.
Lithografeerde.
L a u, M. J.
Geb. 6 Febr. 1889 te de Rijp.
Werkte in Keulen en Dusseldorf. Landschappen.
Lavieren, Rijk van.
Geb. 26 Maart 1889.
Academie Rotterdam. Schilder en graficus.
Portret, figuur, landschap, stadsgezicht en bloemen.
Leck, B. A. van der.
Geb. 26 Nov. 1876, Utrecht.
Amst. Academie. Figuur. Etst en lithografeert.

**Leef lang, A.
Leegstra, Eelco C.
Geb. 25 Oct. 1891.
Rijksacademie A'dam. Figuur en Iandschap. Lith.
**Leemhuis, W. H.
Leen, W. van.
Geb. 1753 te Dordt.
Over!. 6 April 1825, Delf shaven.
Bloemen.
***Leer, F. van.
**Leeuw, D. de.
Leeuw, H.
Geb. 7 Oct. 1861, Roermond.
Overl. ?
Dieren. Etste. Lithografeerde.
Leeuw, Louis L. P. de.
Geb. 21 Dec. 1875, Arnhem.
Academie „Minerva", Groningen. Lithografeert.
Leeuw, J. P. van der.
Geb. 28 Juni 1889, Goes.
Haagsche Academie. Portretten en boekbanden.
**Leeuwen, Cornelis van.
Leeuwen, G. J. van.
Geb. 29 Juni 1736, Arnhem.
Over!. 28 April 1825.
Bloemen en vruchten.
**Leeuwen, H. van.
Leeuwen, KI. van.
' Geb. 12 Oct. 1868, Harlingen.
Overl. 10 Aug. 1935, Aalsmeer.
Amst: Academie. Portret, figuur, stilleven. Etste.
Verdienstelijk paedagoog.
**Leeuwen, Marinus W. J. van.
**Leeuwen, W. A. van.
Legner, J. C.
Geb. 2 Nov. 1859, Schiedam.
Overl. 29 Dec. 1932, Haarlem.
Polytechn. school. Werkzaam bij kunstonderwijs
in Utrecht. Portret en stadsgezicht.
Legras, Aug.
Geb. 21 Febr. 1864, A'dam.
Over!. 1 Nov. 1915, Laren.
Amst. Academie. Portretten en dieren. Maakte
reis naar N. Afrika.
*Lehmann, A.
Geb. 1876 Delft.
Haagsche Academie. Stilleven, landschap. Etst.
Leickert, C. H.
Geb. 22 Sept. 1816, Brussel.
Over!. 1907.
Leert. v. W. Nuyen en A. Schelf hout.
Zee- en wintergezichten. Etste.
Lelie, A. de.
Geb. 19 Mei 1755, Tilburg.
Over!. 30 Nov. 1820, A' dam.
Portretten, groote figuurcomposities en groepsportretten.
**Lelyveld, L. J. J.
Lelyveld, Th. B. van.
Geb. 18 Febr. 1867. Semarang.
Haagsche Academie. Portret, Iandschap. Etst.
Lennep, Jhr. D. J. van.
Geb. 28 Dec. 1896.
Autodidact. Portretten en caricaturen.
Lensvelt, Fr.
Geb. Maart 1886 te Den Haag.
Stud. te Londen. Boekillustraties. Costuumkunde
en toonel.
*Lensvelt, N.
Geb. 22 Juli 1882 te Doesburg.
Rijksnormaalschool A'dam. Portret, landschap,
bloemen.
***Lent-Gort, Henriette J. van.
Leon, M.
Geb. 10 April 1838.
Overt. 1865.
Les van Bles en Greive.
*Leonhardt-Wirix. V.
Geb. 28 Juni 1875, Maastricht.
Amst. Academie. Les v. Coba Ritsemá. Portret,
bloemen en stilleven.
Leopold, Joh.
Geb. 26 Dec. 1877.
Autodidact. Landschap, bloemen en stilleven.
Lerven, Joh, Gerard van.
Geb. 24 Nov. 1885.
Leer!. Rijksschool v. Kunstnijverheid. Dir.
Kunstnijverheidschool „Kunstoefening" te Arnhem.
Landschap en bloemen.
**Leucker, E.
413

Leusden Jr., W. van.
Geb. 25 Sept. 1885 te Utrecht. Haagsche en
Amst. Academies. Etste. Portret en stilleven.
**Levendig, F. J.
**Levigne, Hub.
*Lewin, A.
Geb. 5 Juli 1858 in Westphalen.
Overt. ? te Den Bosch.
Les van Ant. v. Welie. Portret en figuur.
Leyden, Ernst 0. M.
Geb. 16 Mei 1892, R'dam.
Academie aldaar. Figuur, landschap, stilleven.
Liernur, W. A. A.
Geb. 7 Febr. 1856, Den Haag.
Overt. ?
Interieurs. Etste.
Lierop, W. van.
Geb. 2 Juli 1891 te Nieuwer Amstel.
Rijksnormaalschool v. T.O. en v. George Rueter.
Stilleven.
Lieste. C.
Geb. 28 Oct. 1817, Haarlem.
Overt. 25 Juli 1861, Haarlem.
Heidegezichten.
**Linde, J. van der.
**Linde Jr., J. van der.
Lingeman, L.
Geb. 26 April 1829, A'dam.
Overt. 19 Oct. 1894, Abcoude.
Leerl. v. P. F. Greive. Figuur en intérieur.
Linse, Joh.
Geb. 30 Maart 1875, R'dam.
Overl. ?
Rotterd. en Haagsche Academie. Decoratief
teekenen.
***Lint, Suze de.
Linthorst, J.
Geb. 1745, A'dam.
Overl. 7 Aug. 1815 aldaar.
Stillevens.
Lintz, F.
Geb. 22 Dec. 1824, Brussel.
Overl. ?
Genreschilder.
Lintz, F. E.
Geb. 2 Maart 1833, Den Haag.
Overt. ?
Dierschilder.
414
**Lób, Alfred.
**Lodeizen, J.
**Loeber, Lou.
Loeff, H. D.
Geb. 6 Febr. 1774.
Overl. 1845.
Portret.
Lohman, Th. W. E.
Geb. 18 Maart 1880, Leiden.
Autodidact. Illustreert. Stadsgezicht en landschap.
**Lohmann, J. B. A.
Lohr, J.
Geb. 27 Febr. 1882 te Salemba.
Amsterd. Academie. Landschap. Etste.
Lokhorst, D. van.
Geb. 11 Nov. 1818 te Utrecht.
Overl. 1893 aldaar.
Les v. J. W. Bilders. Dierenschilder. Etste.
*Loon, M a u d. v.
Werkte te Parijs. Stilleven.
**Loontjes, Huub.
**Loots, Alb.
Looy, Jac. v.
Geb. 12 Sept. 1855, Haarlem.
Overl. 24 Febr. 1930, Haarlem.
Prix de Rome. Reis door Italië, Spanje, Marokko.
Figuur, portret, landschap, intérieur. Groot letterkundige.
Looy, P. van.
Geb. 13 Maart 1803, Haarlem.
Les v. z. vader en op de Amst. Academie. Etste.
Lopes Suasso, Jhr. Abr.
Geb. 3 Febr. 1855, A'dam.
Overl. ?
Academie Den Haag. Les v. Gabriel en v. Willem
Mais.
Louwerse, H. C.
Geb. 19 Sept. 1878, Den Haag.
Haagsche Academie.
Landschap, stilleven.
Louwerse, J.
Geb. 24 Maart 1882, Den Haag.
Haagsche Academie. Schildert en teelcent portretten.
Etst.
L ii c k e r, E. F. J.
Geb. 9 Juli 1876, Roermond.
Academies Brussel en Leuven. Etst.

L u g t, H.
Geb. 6 Nov. 1881, A'dam.
Les v. Jan Veth. Amsterd. Academie. Portretten,
stadsgezichten.
Lulof, G.
Geb. 9 Juli 1870.
Stilleven en portret.
Luns, Huib M.
Geb. 6 Juni 1881, Parijs.
Rijksnorm. v. T.O. Rijks Ac. A'dam. Werkte te
Brussel. Portret en figuur. Hoogleeraar in handteek.
en kunstgesch. a. d. T.H. te Delft.
Luns, T h. M. H.
Geb. 22 Juni 1910.
Leerl. Rijksinst. v. teekenleer en Rijksacademie
A'dam. Portret, landschap en stilleven.
**Lunteren, J. van.
*L iip s, E. M. D.
Geb. 17 Juli 1889 te Velp.
Leert. v. Kunstoefening te Arnhem en v. d.
schilder L. W. v. Soest.
Luttge, J. M.
Geb. 24 Mei 1904, Buiksloot.
Rijksnormaalschool en Rijksacademie A'dam.
Verkreeg den prijs Paul Tetar v. Elven v. Arti et
Amicitiae. Verbleef in Italië, Spanje, Marokko.
Figuur, landschap.
*Luttge-Deetman, A. G.
Geb. 10 Aug. 1902 te Zwolle.
Leerlinge v. d. Rijksnormaalschool en Rijksacademie
A'dam. Verbleef in Spanje, Italië en
Marokko. Figuur, landschap, bloemen.
Luyn, Dick G. van.
Geb. 29 Sept. 1896 te Utrecht.
Autodidact. Landschap en figuur.
Luyt, A. M.
Geb. 24 April 1879, Sliedrecht.
Haagsche Academie. Figuurschilder. Militair
genre en wanddecoraties.
*Lynden, Besse. Machtella van.
Geb. 1880, Haarlem.
Kunstnijverheidschool Haarlem. Rijksacad. A dam
en les v. H. J. Haverman te Den Haag.
Maandag. D.
Landschap en stilleven.
Van Maanen, G. D.
Geb. 4 Sept. 1876, Hoorn.
Autodidact.
**Maas, Harry.
**Maas, L. v. d.
Maasdijk, A. H. R.
Geb. 1856 te Brussel.
Overleden ?
Academie Brussel. Historieschilder.
Maaten, J. J. van der.
Geb. 1820 te Den Haag.
Overl. 1879.
Landschappen.
Maarel, M. van der.
Geb. 1 Sept. 1857, Den Haag.
Over!. 19 Maart 1921.
Haagsche Academie. Figuur, portret, strandgezichten
en stillevens.
Mackenzie, M. H.
Geb. 3 Aug. 1878.
Rotterd. Academie. Stadsgezicht, havens en
portretten.
**Mac Lean, H. C.
Mak, P. J.
Geb. 1842, Schiedam.
Overt. ?
Landschappen.
Makkink, J. H.
Geb. 6 Maart 1868.
Rijksacademie A'dam.
Landschap en dieren.
Maks, C. J.
Geb. 22 Aug. 1876, Amsterdam.
Academie Amsterdam en v. Breitner. Studiereizen
door Italië, Spanje. Figuren en dieren, vooral
circusscones.
Manche, Louis Emile. (z. n. Lou).
Geb. 4 Dec. 1908.
School v. K. T. en A. te Den Bosch. Portret,
muurschildering, illustraties. Ook glas in lood.
*Manen, E. C. van.
Geb. 30 April 1873 te Winkel.
Overleden ?
Amsterdamsche Academie. Werkte ook in Indië.
Portretten.
Mankes, J.
Geb. 15 Aug. 1889 te Meppel.
Overl. 1920 te Eerbeek.
Avondcursus Haagsche Academie. Autodidact.
Schilderde, etste en lithogr.
Mangold, Adolf.
Geb. 9 Oct. 1858 te Semarang.
Leerl. v. P. A. Haaxman en H. W. Mesdag.
415

**Mansveld, F. J. v.
Marchal, A.
Geb. 19 Juni 1887.
Autodidact. Stilleven en bloemen.
*Marchant, C. W.
Geb. 6 Juni 1866 te Gorinchem.
Leerlinge van Baukema. Bloemen en portretten.
**Marchant, W.
*Marcus, H.
Geb. 9 Juni 1891 te Amsterdam.
Rijksacademie Amsterdam. Portret, bloemen
landschap.
***Maria, Karin.
**Maris, Jac.
Maris, Jacob H.
Geb. 25 Aug. 1837, Den Haag.
Overt. 7 Aug. 1899 te Karlsbad.
Haagsche Academie, Antwerpsche Academie.
Figuur, portret, landschap. Etste, lithogr. Meester
der Haagsche School.
Maris, Matthijs.
Geb. 17 Aug. 1839 te Den Haag.
Oven . 22 Aug.1917 te Londen.
Haagsche Academie. Figuur, landschap, dieren.
Etste en litogr. Meester van de Haagsche School.
Maris W z n., S.
Geb. 21 Mei 1873 te Den Haag.
Overt. 22 Jan. 1935, A'dam.
Leerling van zijn vader en van de Haagsche
Academie. Figuur en portret.
Maris, Willem.
Geb. 18 Febr. 1844 te Den Haag.
Overt. 10 Oct. 1910. Les van zijn broeders en
van de Haagsche Academie. Weiland met vee,
slootkant met eenden. Meester der Haagsche
School.
Maris Jcbzn., W.
Geb. 11 Juni 1872 Den Haag.
Overl.?
Leerling van zijn vader en van de Haagsche
Academie. Werkte in Spanje. Landschappen.
*Marius, G.
Geb. 7 Juni 1854 te Hengelo.
Overl. 8 November 1919, Den Haag.
Les van Allebé. Ook critica. Schreef een boek over
de Nederl. schilderkunst.
416
en
Markus, A.
Geb. 7 Sept. 1870 te Arnhem.
Kwam onder invloed der Barbizonners. Portretten
en Iandschap.
Martens, G. G.
Geb. 8 Nov. 1894 te Groningen.
Les van zijn vader. Zeegezichten.
Martens, W.
Geb. 1 December 1856 te Semarang.
Overt. 24 Jan. 1927 te Den Haag.
Amsterdamsche Academie. Studeerde te Parijs.
Portretten en figuren buiten.
Martens, Willy J.
Geb. 1839.
Overl. 1895.
Landschappen, vooral Italiaansche.
Maschhaupt, J. H.
Geb. 20 November 1826 te Amsterdam.
Overl. 30 Mei 1903.
Portretten.
**Massink, A. J.
Mastenbroek, J. H.
Geb. 4 Dec. 1875 te Rotterdam.
Autodidact. Havengezichten.
Matthes, 0. P.
Geb. 24 Jan. 1872 te Koningsbergen.
Autodidact. Stadsgezichten.
Mauve, Anton.
Geb. 18 Sept. 1838, Zaandam.
Overl. 5 Febr. 1888, Arnhem.
Leert. v. P. F. v. Os en W. F. Verschuur. Woonde
van 1886 af te Laren en werd de grootmeester der
schilderschool, die daar ontstond. Landschappen
met vee, heidegezichten met schapen, boerenhoeven
en boschgezichten. Etste.
Mauve, A. R.
Geb. 10 Dec. 1877 te Den Haag.
Haagsche en Amsterdamsche Academie. Landschap,
figuur en portret (vooral zeegezichten).
M a y, J. W.
Geb. 24 Aug. 1792, Amsterdam.
Overl.1 Juli 1866, Londen.
Portret.
Meeles, D. W.
Geb. 11 Februari 1872, Deventer.
Les van Allebé. Stilleven en landschap.
Meeles, Th. T. C.
Geb. 12 Dec. 1877 te Deventer.
Avondklasse. Amsterdamsche Academie. Boetseerde
ook.

***Meeles-v. Groningen, L.
Meer, E. A. V. A. van der.
Geb. 30 Jan. 1846, Den Haag.
Overl. 10 Mei 1899 aldaar.
Leert. van „Minerva" te Groningen. Landschappen.
*Meer de Walcheren-Verbrugge,
Chr. v. d.
Geb. 10 Aug. 1876 te Vlissingen.
Studeerde in Italië. Litogr. ook.
Mees, F. A.
Geb. 27 Juli 1887 te Batavia.
Over!. ?
Leer!. van M. Monnickendam.
Portret, dieren, stadsgezichten.
**Mees, Herman.
*Mees, H. Ellen.
Geb. 1880 te Veendam.
Les Amsterd. en Rott. Academies. Studeerde en
werkte in Londen. Portretten.
Meester, Annie Roland Holst-de.
Geb. 9 Juni 1894, Rotterdam.
Leert. Rott. Academie en v. J. Voerman. Portretten.
*Meester-Obreen, A. H. de.
Geb. 1866 te Breda.
Rijksnormaalschool en Rijksacademie A'dam.
Stud. ook te Parijs. Weduwe van den schrijver
Johan de Meester.
**Meine Jansen, J.
Meiners, H. C.
Geb. 19 Aug. 1819 te Amsterdam.
Overt. 20 April 1894 bij Arnhem.
Les van Koekkoek. Landschap.
Meiners, P.
Geb. 1 November 1857.
Over!. 15 Oct.1903 op de Lage Vuursche.
Amsterdamsche Academie. Portret en stilleven.
Etste ook.
**M ei s c h k e, Ir. M. C. A.
Meissner, Th. G.
Geb. Jan. 1884 te Batavia.
Les van Th. van Hoytema en van Haverman.
Portret, naakt, stilleven en landschap.
Mekkink, J.
Geb. 27 Aug. 1904.
Portret en stilleven.
Melchers, Fr. M.
Geb. 16 April 1863 te Munster.
Academie Brussel.
Landschap, figuur, intérieur, portret.
Melgers, H.
Geb. 11 April 1899.
Academie „Minerva". Groningen. Figuur en
landschap.
**Melis, L. G.
Mets, Jack.
Woont en werkt in Brabant.
**Men dli k, 0.
Mens, I. M. C. van.
Geb. 15 Aug. 1890, Berlicum, N. Br.
Autodidact.
Mension, C. J.
Geb. 11 Maart 1882 te Delft.
Haagsche Academie. Landschappen en stadsgezichten.
Vooral echter dieren. Etste.
***Meppelink, G.
Mertens, J. C.
Geb. 1743 te Amsterdam.
Over!. 1821 aldaar.
Leert. v. J. M. Quinckhard.
Studeerde in Antwerpen. Figuur.
Mesdag, H. W.
Geb. 23 Febr. 1831, Groningen.
Over!. 10 Juli 1915, Den Haag.
Aanvankelijk in den handel en gaat naderhand
schilderen onder invloed van J. W. Bilders.
Werkte te Brussel. Meester van het Ho!!. Zeegezicht.
Etste en lithogr.
*Mesdag-van Calcar, G.
Geb. 2 Juli 1851 te Hoogezand.
Overl. ?
Leert. „Minerva" Groningen. Landschap en
intérieur.
Mesdag, Taco.
Geb. 21 Sept. 1829, Groningen.
Over!. Augustus 1902 te Den Haag.
Leert. van „Minerva" te Groningen.
Landschap (met schapen).
*Mesdag-van Houten, S.
Geb. 23 December 1834, Groningen.
Overl. 20 Maart 1909, Den Haag.
Gehuwd met H. W. Mesdag. Landschap, stillevens
en dieren.
Mesker, J. J.
Geb. 25 Febr. 1834, Den Haag.
Over!. 1890.
Historieschilder.
27 417

Mesker, Th.
Geb. 25 Febr. 1843, Den Haag.
Over1. 1894.
Les v. W. Marls.
Figuur en stadsgezicht.
Mesquita, D. Bueno de.
Geb. 23 Maart 1889, A'dam.
A'damsche Academie ; Prix de Rome. Kleine
mythologische schilderijen. Portret en illustraties.
Mesquita, H. J. Bueno de.
Geb. 1 Juli 1887, A'dam.
Amst. Academie. Wijdde zich later a. d. Kunstnijverheid.
Mesquita, S. Jessurun de.
Geb. 6 Juni 1868, A'dam.
Autodidact. Figuur en dieren. Grafisch kunstenaar.
Onderscheidde zich door houtsneden.
**Mettez, Frans.
Metzelaar, C.
Geb. 1846, A'dam.
Overl. 1881, A'dam.
Les v. Karssen en P. F. Greive. Landschap.
Werkte te Parijs.
Metzoldt, M.
Geb. 19 Mei 1859.
Overt. ?
Berl. en Antw. Academie. Figuur en intérieur.
Meulemans, A.
Geb. 24 Aug. 1766, R'dam.
Over!. 30 Mei 1835, Den Haag.
Intérieurs.
*Meulen, Antonia Elisabeth ter.
Geb. 30 Oct. 1886.
Rijksacademie A'dam. Portret, dieren en stilleven.
Meulen, F. P. ter.
Geb. 9 Maart 1843.
Overt. 11 Juni 1927, Den Haag.
Les v. H. v. d. Sande Bakhuyzen.
Landschap met schapen, onder invloed van
Mauve.
***Meulen, Ony ter.
Meurs, Harmen.
Geb. 17 Jan. 1891.
Figuur, landschap en stilleven.
**Meurs, Jan van.
Meyer, A. P. van.
Geb. 27 Jan. 1899, Zaandam.
Rijksacademie, A'dam. Stillevens, landschap en
figuur.
418
***Meyboom.Meyboom, L. H. F.
Meyer, Henk.
Geb. 22 Dec. 1884.
Les „Minerva", Groningen. Hoof dleeraar Haagsche
Academie. Portret.
Meyer, Joh.
Geb. 5 April 1885, A'dam.
Leerl. v. A. M. Gorter. Landschap.
Meyer, J. H. Louis.
Geb. 9 Maart 1810.
Overl. 31 Maart 1866.
Les v. J. W. Pieneman. Meester van het zeegezicht.
***Meyer_Smets, A. J.
**Meyer, Sal.
Meyer, Ton.
Geb. 17 Maart 1892, Leiden.
Rijksschool v. Kunstnijverheid. Werkte in Frankrijk
en Spanje. Portret, landschap en stilleven.
**Meyers. F.
**Meys, Louis.
Michaëlis, G. J.
Geb. 1775, A'dam.
Overl. 31Oct. 1857, Haarlem.
Landschap.
**Michel, P. J.
**Miedema,
J.
**Minderman, W.
Minne, Mr. E. van der.
Geb. 2 Dec. 1883, Zevenbergen.
Overt. 4 Dec. 1932.
Haagsche Academie.
Portret, figuur en stilleven.
Miolee, A.
Geb. 2 April 1879 te Vlissingen.
Kunstnijverh. school, Haarlem.
Landschappen.
Miranda, A. de.
Geb. 12 Sept. 1888, A'dam.
Amst. Academie. Figuur en dieren.
*Mirandolle, E.
Geb. Dec. 1870, R'dam.
Haagsche Academie. Figuur. Etste.

Moen, Chr. A.
Geb. 9 Maart 1878 te Amsterdam.
Rijksschool v. Kunstnijverh. Academie Amsterdam.
Figuur, portret, bloemen.
M o e n s, J. F.
Geb. 14 Augs. 1856 te Edam.
Overl. ?
Autodidact. Onderging den invloed der Barbizonners.
Moerkerk, H.
Geb. 2 Maart 1879, Den Bosch.
Les van Th. van Kempen. Illustrator. Teekenaar
van caricaturen.
*Moes, Wally.
Geb. 16 Nov. 1856, Amsterdam.
Overl. 1918 te Laren.
Leerlinge van AIIebé. Intérieur en figuur. Etste
ook.
**Mogendorf f, Ro.
Mol, W.
Geb. 21 Maart 1785 te Haarlem.
Overl. 30 Augs. 1857 aldaar. Studeerde te
Parijs. Portretten.
**Molen, Tom v. d.
Molkenboer, A.
Geb. 8 April 1872, Leeuwarden.
Rijksnormaalschool T.O. en Rijksacad. A'dam.
Figuur. Ook caricatuur, en in latere jaren wandschildering
en mozaïek.
Molkenboer, Th.
Geb. 23 Febr. 1871, Amsterdam.
Overl. 1 Dec. 1920 te Lugano.
Leerl. Rijksnormaalschool voor T.O. A'dam,
Amsterd. Academie. Portretten en figuur. Wijdde
zich ook a. d. Kunstnijverheid.
M o l 1, E.
Geb. 15 December 1878, Voorburg.
Autodidact. Werkte te Parijs en Londen. Rivieren
zeegezichten.
**M o 11, T.
Molijn, P. M.
Geb. 9 Juli 1819.
Overl. 28 April 1849, Antwerpen.
Historieschilder.
Mondriaan, Fr.
Geb. 16 April 1853 te Den Haag.
Overleden ?
Ontving raad van W. Mais.
Landschappen en intérieurs.
Mondriaan, P.
Geb. 7 Maart 1872, Amersfoort.
Kreeg les van zijn oom F. Mondriaan. Amsterd.
Academie. Figuur en landschap. Later schilder
van „abstracte kunst".
Mondt, J. A.
Geb. 5 Maart 1859, Den Haag.
Haagsche Academie. Les v. Roermeester. Landschappen.
Monnickendam, M.
Geb. 25 Febr. 1874, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Studeerde en werkte te
Parijs. Stadsgezicht, portret, landschap. Reisde
in Italia.
M o o g, F. A.
Geb. 4 Oct.1884.
Haagsche Academie. Stadsgezicht.
**Mooihuizen, J. J.
Landschap en portret.
**Moor, Chr. de.
**Moor, Corn. de.
Moor, P. Cornelis de.
Geb. 28 Mei 1866.
Les op de Rott., Antw. en Amsterd. Academie.
Reis naar Jeruzalem. Figuur, landschap, dieren
en bloemen.
**M o o y, F. A.
M o o y e n, P. A. J.
Geb. 26 Juni 1879, Kloetinge (Zeel.).
Antw. Academie.
Morel, I. Vaarzon.
Geb. 1803 te Amsterdam.
Overl. 20 Febr. 1876 te Gorinchem.
Bloemen.
*Morel, Petronella.
Geb. 15 Juni 1905 te Oosterbeek.
Les van haar vader. Dieren en illustraties.
Morel, W.
Geb. 26 Maart 1901 te Arnhem.
Les van zijn vader. Landschap, stilleven en
intérieur.
Morel, W. F. A. J. (noemt zich Vaarzon
Morel) .
Geb. 9 Augs. 1868 te Zutphen.
Kunstnijverheidschool Haarlem. Amsterd. Academie.
Schilderde, etste en lith. Illustrator.
419

Moret, Chr.
Geb. 25 Augs. 1870, A' clam.
Rijksnormaalschool T.O. A'dam.
Moritz, L.
Geb. 29 Oct. 1773 te Den Haag.
Overt. 23 November 1850, Amsterdam.
Portret-, figuur- en historieschilder.
**Moulijn, E.
Moulijn, S.
Geb. 20 Juli 1866 te Rotterdam.
Rotterd. en Amst. Academies. Landschappen.
Etst ook. Lithografeert vooral.
'k H. C. van.
**Hoort , .
**Mourik, J. van.
*Mouthaan, P. J. G. v. Heukelom.
Geb. 29 Jan. 1892 te Vrijenban.
Stud. bij Prof. Ode en Rijksacademie A'dam.
**Mulder, A. B. J.
Mulder, J. Ch. A. W.
Geb. 30 Maart x895.
Autodidact. Geen speciaal genre.
**Mulder, J. L.
Mulder, L.
Geb. 9 April 1822.
Over!. 1908.
Werkte o.a. in Italië. Stillevens.
**Mulder, Petrus.
**Mulder, Riet.
**Mulder, W.
Muller, G. F.
Geb. 20 Jan. 1861, Amsterdam.
Overt. 26 Maart 1929.
Amsterd. en Antw. Academies. Werkte in Spanje,
Algiers, België en Frankrijk. Portretten en landschap.
*Muller-Bos, Tini.
Geb. 4 Dec. 1911.
Rijksinst. v. Teekenleeraren. Bloemen en fruit.
Munninghoff, Xeno.
Geb. 25 Augs. 1873 Deventer.
Stud. te Deventer en A'dam. Landschappen.
***Munninghof f-v. Vliet, M. J.
Munthe, G. Morgenstjerne.
Geb. 7 Augs. 1875 te Diisseldorp.
Academie aldaar. Zee- en strandgezichten.
420
Muys, Nic.
Geb. 1740, Rotterdam.
Over!. 1808, aldaar.
Genreschilder.
Muysenberg, Toon v. d.
Geb. 17 Febr. 1901.
Les v. D. Kruizinga. Autodidact. Landschap,
stadsgezicht en stilleven.
**M ij e, D. v. d.
**Naarden, Is.
**Naastepad, P.
Nachenius, J. C.
Geb. 12 Augs. 1890, Soest.
Les v. Haverkamp en Voerman. Landschap.
N a c h t w e h, J. H. F. C.
Geb. 21 Febr. 1875, Deventer.
Overl. 1 Maart 1941, Rotterdam.
Leert. Rijksacademie. Was leeraar a.d. Roil.
Academie.
N a k k e n, W. C.
Geb. 9 April 1835, Den Haag.
Over!. 4 Jan. 1926.
Les v. A. F. Dona en op Haagsche Academie.
Paarden in landschap. Werkte in de Ardennen en
in Normandië.
Nanninga, D. B.
Geb. 15 Sept. 1868, Arnhem.
Stilleven en Iandschappen in pastel en olieverf.
Etst.
**Nanninga, F. C.
Nardus, L.
Geb. 1868, Utrecht.
Les Amst. Academie. Landschap.
Nat, W. H. v. d.
Geb. 4 Sept. 1864, Leiden.
Autodidact. Lith., illustr., landschapschilder.
Ook vee.
Nauta, Max.
Geb. 2 April 1896, Deventer.
Leerl. Rijksschool v. Kunstnijverh. en Rijksacad.
A'dam. Figuur, ook gebrandschilderd glas.
Nek, H. van.
Geb. 24 Augs. 1881, Zaan di j k.
Rijksac. A'dam. Stilleven.

*Neree tot Babberich v. Houten, C.de.
Geb. 4 Mei 1858 te Curaçao.
Over!. ?
Haagsche Academie. BIoemen en figuur, vooral
geborduurd.
Neree tot Babberich, C. H. K. de.
Geb. 18 Maart 1880.
Overl.19 Oct. 1901 te Todtmos.
Illustrator onder invloed van Beardsly.
Neree tol Babberich, Fr. de.
Geb. 13 Febr. 1882.
Broeder v. C. H. K.
Naakt, bloemen en caricaturen.
Net, G. van 't
Vindt inspiratie bij Cezanne. Lithografeert.
**Neuberger, S. E.
**Neuhuys, Albert.
Neuhuys, J.
Oudste broeder v. J. Albert Neuhuys. Antw.
Academie. Historieschilder.
Neuhuys, J. AIbert.
Geb. 10 Juni 1844, Utrecht.
Over!. 6 Febr. 1914, Locarno.
Les v. G. Craeyvanger en op de Antw. Academie.
Aanv. portretten en historiestukken, wordt naderhand
de meester v. 't boerenintérieur te Laren.
Neuhuys, J. H.
Geb. 7 April 1841, Utrecht.
Overt. Maart 1890, Warmond.
Leer!. v. z. broeder Albert en v. d. Antw. Academie.
Landschappen.
**Neujean, A. B.
Neumann, J. H.
Geb. 1819, Keulen.
Over!. 1898, Den Haag.
Leert. v. J. A. Kruseman en N. Pieneman.
Portretten. Zijn dochter Clasina maakte ook
portretten.
**Neut, M. v. d.
**Neven, G. A.
Nicolaas Jr. Joh.
Geb. 14 Juni 1885, A'dam.
Leer!. v. G. W. Knap en H. M. Krabbé. Schilder
en etser.
Nicolas, Joep A. H. F.
Geb. 6 Oct. 1897, Roermond.
Rijksschool Kunstnijverh. A.dam. Figuurschilder
en glazenier.
***Nie-van Ni e, J. M. v.
Niehaus, Kasper.
Geb. 29 Oct. 1889, Groningen.
Leerl. v. d. Acad. „Minerva", Groningen en
Rijksacad. A'dam. Figuur, landschappen.
**Niehorster, Leo.
Niekerk, C. C. van.
Geb. 22 Jan. 1897, Den Haag.
Haagsche Academie. Schilder, etser, lith. en
vervaardigt houtsneden.
Niekerk, M.
Geb. 11 Sept. 1871, A' dam.
Leert. Haagsche Academie.
Niemantsverdriet, J. F.
Geb. 12 Nov. 1885 te Kolimaro.
Haagsche Academie. Stilleven. Etst.
Nieweg, J.
Geb. 26 Mei 1877 te Hoogebeintum.
Predikant. Schilderles v. H. P. Bremmer. Landschap.
**Nieuwenhoven, Willem van.
Nieuwenhuis, A. J.
Geb. 21 Juli 1865, Deventer.
Studeerde in zijn geboorteplaats bij J. Striening
en Baukema en te Delft bij Tetar v. Elven en
A. Ie Comte.
*Nieuwenhuis, E.
Geb. 1882, Utrecht.
Les v. Sarah Hense te Zeist.
Acad. A'dam. Illustreert.
Nieuwenhuis, Th.
Geb. 26 April 1866.
Les Rijksschool v. Kunstnijverh. Wijdde zich
later uitsluitend aan de Kunstnijverheid.
Nieuwenkamp, W. 0. J.
Geb. 27 Juli 1874, A'dam.
Autodidact. Etste en sneed in hout. Reizen naar
Indië, woont te Florence.
**Nieuwenhuyzen, L. v. d.
Ni f teri k, G. van.
Geb. 6 Juni 1886, A'dam.
Amst. Academie. Landschap.
**Ninaber v. Eyben, A.
Noord, J. L. v.
Geb. 18 Mei 1878, Hindeloopen.
Over!. 13 Juni 1937, Soest.
Eerste opl. te Heerenveen en daarna te A'dam.
421

**Noorden, Frans.
*Noordewier, Gr.
Geb. 6 Nov. 1869.
Overt. 30 Sept. 1916.
Les van Le Comte.
**Noordewier, Dr. M.
**Noordijk, Willem.
Nooy, W. de.
Geb. 1765 te Nijkerk.
Overl. ?
Stadsgezichten.
**Norden, Hans van.
Noteboom, D,
Geb. 19 Mei 1877, R'dam.
Acad. Rotterdam ; ging naar Indië.
Numan, H.
Geb. 1744 te Ezinge.
Overl. 8 Maart 1820, A'dam.
Leerl. v. z. vader. Portret.
N u y en, W. J. J.
Geb. 4 Maart 1813, Den Haag.
Overl. 2 Juni 1839.
Kerkintérieurs, stads- en riviergezichten. Romantisch
schilder van beteekenis.
Nyland, D. Hidde.
Geb. 2 April 1881 te Dordrecht.
Les van Derkinderen. Landschap, rivier- en stadsgezicht,
figuur en portret. Graficus. Houtsneden.
Nijland, J. C.
Geb. 16 Augs. 1888 te Middelburg.
Amsterd. Academie. Stillevens. Boetseerde ook.
Obbes, J. F.
Geb. 30 Nov. 1869, Assen.
Les van Zilcken. Etst en lith.
Obbes, L.
Geb. 15 Dec. 1875.
Autodidact. Waterverf- en penteekeningen.
Oberman, A.
Geb. 1781, A'dam.
Oven .1845, A'dam.
Dieren. Etste.
Ocker, J.
Geb. 9 Augs. 1882, A'dam.
Academie aldaar. Figuurschilder.
**Oepts, Willem.
422
Oerder, F. D.
Geb. 7 April 1867, Rotterdam.
Rott. Academie. Portret en stilleven. Reist naar
Z.-Afrika.
**Oever, 0. ten.
Of f ermans, Tony L. G.
Geb. 8 Nov. 1854, Den Haag.
Overl. 23 Augs. 1911 te Laren.
Les v. B. J. Blommers. Figuurschilder.
**Oger, AIb. L.
Oldewelt, Ferdinand L. W.
Geb. 19 Augs. 1857 te A'dam.
Overl. 22 April 1935 te Laren.
Amst. en Antw. Academies. Later hoogleeraar.
Rotterd. Acad. Portretten, bloemen en stadsgezichten.
**Olff, C.
**Oltermeyer, P.
Onderwater, H. Th. Court.
Geb. 6 Augs. 1877, Dordt.
Overl. 8 Mei 1905.
Rott. Academie. Intérieur, figuur, portret.
Oort, J. M. van.
Geb. 29 Mei 1867 te Sluis.
Over!. 12 Oct. 1938, Geldrop (N.B.).
Amsterd. Acad. Volkstypen en dieren. Aquarellist.
**Oortmessen, J. v.
Oosterzee, H. A. van.
Geb. 5 Dec. 1863, Rotterd.
Overt. 12 Mei 1933.
Les v. Striening en Gabriel. Landschappen. Etste
en lith.
**Oosthout, L.
*Oosting, A. J. W. Bieruma.
Geb. 5 Febr. 1898, Leeuwarden.
Les school v. Kunstnijverh. Haarlem. Etst.
Oppenoorth, W. J.
Geb. 2 Oct. 1847, A' dam.
Over!. 19 Mei 1905, Den Haag.
Academie A'dam.
***Op 't Landt, A.
Opzoomer, S.
Geb. 19 Sept. 1819, R'dam.
Overl. 1878 te Antwerpen.
Historieschilder.

Ortiz Echaque, A.
Geb. 1883 te Guadalajara.
Academie Julian te Parijs. Portrettist. Deze
Spanjaard werkte geruimen tijd in Nederland.
Os, A. van.
Geb. 6 Febr. 1888.
Overl. 21 Oct. 1940. Academie, R'dam.
O s, G. J. J. van.
Geb. 20 Nov. 1782, Den Haag.
Overl. 23 Juli 1861, Parijs.
Stillevens, bloemstukken, landschap.
O s, J. v.
Geb. 23 Febr. 1744, Mid delharnis.
Overt. 7 Febr. 1808, Den Haag.
Bloemen.
**O s, J. P. C.
*0 s, M. M. van.
Geb. 1780, Den Haag.
Over!. 17 Nov.1862, aldaar.
Stillevens.
Os, P. F. van.
Geb. 1808.
Overt. 1860.
Inspireerde zich op Paulus Potter. Leermeester v.
Mauve.
Os, P. G. van.
Geb. 8 Oct. 1776, Den Haag.
Over!. 28 Maart 1839, aldaar.
Les v. z. vader J. v. Os, Dieren.
Os-Delhez, Henri van.
Geb. 20 Nov. 1880, Nieuwer AmsteI.
Les v. A. M. Gorter. Landschap en stilleven.
*Osieck, B. Westendorp.
Geb. 29 Dec. 1880 te A'dam.
Les v. Lizzy Ansingh en de Amst. Academie.
Portretten, stillevens, stadsgezichten.
Offerbeek, J. H.
Geb. 31 Juli 1839, Den Haag.
Over!. ?
Haagsche Academie. Portretten.
**Oud, Tames.
**Ouwersloot,
Oven, C. van.
Geb. 21 Sept. 1883 te Dordt.
Antw. en Brusselsche Academies. Portretten.
J.
Overbeek, G. J. van.
Geb. 19 Juli 1882 te Dordt.
Rott. Academie. Dieren.
*Oyen, Dorine van.
Geb. 30 Sept. 1887, Den Haag.
Haagsche Academie. Figuur en landschap.
Ovens, D.
Geb. 29 Juli 1842 te Amsterdam.
Over!. 1902 te Brussel.
Gestudeerd te Brussel. Portret, intérieur, landschap.
Meester van het intérieur.
Oyens, P.
Geb. 29 Juli 1842 te Amsterdam.
Overl. 1894 te Brussel.
Gestudeerd te Brussel. Landschap, intérieur.
Als zijn broeder D. Oyens schilder van beteekenis.
**Pabst, C. J.
Geb. 12 Nov. Woerden.
Haagsche Academie. Stilleven, landschap enz.
P a b s t, J. C.
Geb. 12 Aug. 1853 te Den Haag.
Overl.?
Haagsche Academie.
Landschap, intérieur.
*Paehlig, Hanny.
PaereIs, W.
Geb. 15 Juli 1878 te Delft.
Schilderde in Scheveningen, Rotterdam, Brussel
en Parijs.
Landschap, stilleven. Etste.
Paets, B. Th.
Geb. 13 Juli 1872 te Woerden.
Landschap.
**Pakkoo, A.
***Pallandt, C. Bar. v.
***Palstra-Hesterman,
**Pander, J.
***Pannekoek van Bemmel, G.
*Paré, H. M.
Geb. 14 Juli 1896 te Druten.
Les van J. van Vucht Tijssen, Albert Roelofs en
W. van Konijnenburg.
**Paré, Ru.
Paul, Jean.
Geb. 1922.
M.
Paulides, H.
Geb. 19 Juli 1892, Utrecht.
Leert. v. Klaas v. Leeuwen en de Rijksacademie
A'dam. Figuurschilder. Ook wandschildering;
maakt een reis naar Indië.
423

**Pauw, M.
*Peere, W. d' Auméri- van.
Geb. 27 Dec. 1962, R'dam.
Over!. 23 Dec. 1938 aldaar.
Academie Rotterdam.
**Peeters, J.
Peizel, B.
Geb. 6 Aug. 1887 te Veendam.
Rijksnormaalschool v. T. 0. A'dam.
Portret, bloemstukken en stadsgezichten.
Pelt, G. Th. M. van.
Geb. 17 Jan. 1873 te Antwerpen.
Overt.?
Antwerpsche Academie. BIoemen.
**Penning, R.
**Pennings, Jan H.
***Pesch, C. R. v.
Peski, M. F. van.
Geb. 19 Mei 1889 R'dam.
Les van Jan Voerman te Hattum.
**Pessers, Henriette.
**Peterich, Lukas.
**Peters, P.
**Petri, J. J.
Philippeau, K. F.
Geb. 31 Aug. 1825 te Amsterdam.
Overt. 15 April 1897 te Princenhage.
Amsterdamsche en Antwerpsche Academies.
Figuur.
Philippi, J. R. Th.
Geb. 1 Febr. 1871 te Rotterdam.
Over!. 10 Aug. 1914 te Den Haag.
Haagsche Academie. Landschap met koeien.
*Pieck, A. J.
Geb. 29 April 1894 te Scheveningen.
Amsterdamsche Academie; les van Knip.
Landschap, bloemen en figuur.
*Pieck, Gretha.
Geb. 16 Aug. 1898 te Amsterdam.
Overt. 31 Maart 1920.
Les van Knip en Toon de Jong.
Penteekeningen. Etste. Houtsneden.
424
Pieck, H. C.
Geb. 19 April 1895, den Helder.
Rijksacademie; schilder en illustrator.
***Pieneman, Johanna.
Pieneman, J. W.
Geb. 7 Nov. 1779, Abcoude.
Over!. 8 April 1853, A'dam.
Autodidact. Portret- en historieschilder van beteekenis.
Pieneman, N.
Geb. 1 Jan. 1810, Amersfoort.
Over!. 30 Dec. 1860, A'dam.
Leert. v. z. vader J. W. Portretschilder.
Pieters, Evert.
Geb. 11 Dec. 1856, A'dam.
Overl. 17 Febr. 1932, Laren.
Leert. v. Theod. Verstraeten te Antwerpen.
Schilder v. h. Larensche boerenleven.
**Pieterse, M.
Pietersen, Joh.
Geb. 23 Dec. 1893, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschap, Stilleven. Ook
etser.
**Pinkhof, L.
PIas, Adr. v. d.
Geb. 31 Jan. 1899.
Rotterdamsche Academie. Ook graficus.
Plas, W. P. v. d.
Geb. 10 Febr. 1913 te Udenhout N.-Br.
stud. Rijksinst. v. Teekenlcer te A'dam en Antw.
Academie. Figuurschilder.
*Plekker-Muller, B.
Geb. 1887 te Heerlen.
Landschap, stilleven, bloemen.
Pletser, J.
Geb. 25 Juni.
Rotterd. Academie. Stilleven, landschap.
PIuymers, Toon.
Geb. 25 April 1910, Middelburg. d delburg.
Figuur, Iandschap en stilleven.
*Poel, Fem.
Geb. 6 Jan. 1902.
Stilleven, bloemen en landschap.
Poesiat, Henk B.
Geb. 25 Jan. 1913.
Utrechtsche Vrije Academie.

Poggenbeek, G. J. H.
Geb. 20 Juli 1853, A'dam.
Overt. 4 Jan. 1903 aldaar.
Landschapschilder, weiden met vee. Meester der
Amsterdamsche School.
Pointl, Chr.
Geb. 19 Dec. 1889.
Portret, stilleven, figuur.
*Pointl_Marcus, Henr.
Geb. 9 Juni 1891.
Rijksacademie A'dam.
Portret, stadsgezicht, landschap.
Poi, A. v. d.
Geb. 4 Nov. 1886.
Impressionisme.
Polderman, H. N.
Geb. 17 April 1886 Nieuwland bij Leerdam;
te Arnhem „Kunstoefening" en Rijksnormaalschool
v. T. 0. te A'dam.
Poll, Herbert v. d.
Geb. 23 April 1877, A'dam.
Les v. Hobbe Smith en Rijksacademie.
Dierenschilder, ook portretten.
Poll, Jkvr. J. v. d.
Geb. 30 Dec. 1872.
Pollones, J. A.
Geb. 23 Sept. 1882, A'dam.
Les v. Hart-Nibbrig en Jan Veth.
Figuurschilder. Werkte te Parijs.
PoIvliet, B. J. W.
Geb. 2 Dec. 1869 te Schoonhoven.
Figuurschilder.
**Ponsioen, J.
Ponstijn, J. P.
Geb. 3 Oct. 1883 te A'dam.
Rijksnormaalschool voor T. 0. aldaar. Bloemen.
Ook als sierkunstenaar werkzaam geweest.
**P o o l e, S. le.
Poortenaar, Jan.
Geb. 23 Juli 1886.
Portret, stilleven en stadsgezichten. Vooral graficus.
Poorter, B. de.
Geb. 1813.
Overl. 1880.
Bij 't Kunstonderwijs te A'dam werkzaam.
Port, Justin v. d.
Geb. 9 Mei 1895.
Portret, landschap enz.
Portman, G. J. L.
Geb. 20 Oct. 1779, A'dam.
Overl. 18 Oct. 1867, Parijs.
Historieschilder. Leermeester van P. F. Greive.
**Postma, H. N.
Pothast, B. J. C.
Geb. 30 Nov. 1882.
Rijksacademie en Ecole des Beaux Arts Parijs.
Figuur en intérieur.
Pouderoyen, C.
Geb. 20 April 1868, Rotterdam.
Leerl. v. Jan Striening aldaar. Landschap.
Werkz. bij het Kunstonderwijs.
**Prange, J. M.
Graficus.
Prikker, J. Thorn.
Geb. 6 Juni 1868, Den Haag.
Overt.?
Haagsche Academie. Monumentaal schilder. Glas
in Lood. Etste. Lith.
Prins, B.
Geb. 21 Jan. 1860, Arnhem.
Overt. 4 Oct. 1934, A'dam.
Amsterdamsche en Antwerpsche Academie.
Figuren.
Prins, Claas.
Geb. 22 Jan. 1903.
Landschap.
Prins, J. H.
Geb. 1758, Den Haag.
Overl. 1806, Utrecht.
Stadsgezichten. Etste.
**Prins, L. K. C.
Prins, R.
Geb. 25 April 1905.
Autodidact. Landschap.
Proost, J.
Geb. Geervliet.
Rotterdamsche Academie.
Landschap, figuur. Etste.
Prooyen, A. J. van.
Geb. 7 Sept. 1834, Groningen.
Overl.?
Landschappen.
425

*Psicha, F.
Geb. 9 April 1866, Brussel.
Leert. v. Marie Wandscheer. Amsterdamsche
Academie.
Boetseeren, Etste.
PuffeIen, C. van.
Geb. 16 Juni 1859, Middelburg
Over!. 1921, Den Haag.
Rotterdamsche en Haagsche Academie.
***Putten-Lanzing, H. van.
Puyl, I. F. G. van der.
Geb. 4 Maart 1750, Utrecht.
Overt. 1807.
Portrettist.
Puype, P.
Geb. 13 Sept. 1874.
Rijksschool v. Kunstnijverheid.
Pijnenburg, R. M.
Geb. 19 Febr. 1884, Vught.
Les v. P. H. Slager te Den Bosch en Antw. Acad.
Werkte veel in Spanje en Marokko. Figuur.
***Pijpers, Edith.
Raalte, M. van.
Geb. 31 Dec. 1873, Rotterdam.
Amsterd. Academie en M. v. d. Valk.
Figuur. Stadsgezichten. Etste.
**Raag, J. v.
Rabbers, E.
Geb. 31 Jan. 1875, Hengelo.
Autodidakt.
Rackwitsz, F.
Geb. 19 Juni 1887, Rotterdam.
Rotterdamsche Academie.
Landschappen. Etste.
Rackwitsz, P.
Geb. 8 Maart 1892, Rotterdam.
Autodidakt, Romant. landschap. Etste.
Raemaekers, L.
Geb. 6 April 1869, Roermond.
Werkte te Amsterdam, Brussel, Parijs.
Portretten, Landschap, Genre. Maakte naam als
teekenaar van politieke prenten in den wereldoorlog.
*Ranitz, Jkvr. E. de.
Les o.a. van Martin Monnickendam. Bloemen,
landschap, interieur en portret.
426
Ranitz, Jhr. S. M. S. de.
Geb. 1847, Nijmegen.
Overl. Den Haag.
Landschap, bloemen.
Rappard, A. G. A. Ridder van.
Geb. 14 Mei 1858, Zeist.
Overl. 1892 Santpoort.
Rijks Amsterd. Academie.
Intérieurs, Scenes uit fabrieken. Etste.
Ravenzwaay, J. van.
Geb. 29 Nov. 1789, Hilversum.
Over!. 2 Maart 1869, Hilversum.
Leerling P. G. v. Os. Dierstukken.
**Rebel, J.
Reekers, H.
Geb. 21 Sept. 1815, Haarlem.
Over1.15 Mei 1854, Haarlem.
Leert. Joh. Reekers en G. J. v. Os.
Vruchten, bloemstukken. Lith.
Reekum, J. van.
Geb. 31 Mei 1877, Rotterdam.
Rotterd. Academie.
Landschappen, Dieren.
**Reel p, L.
*Rees, E. van.
Geb. 15 Mei 1890, Buitenzorg.
Leer!. B. Schregel.
Pastel, Aquarel, Penteekenen.
Rees, Koen, v.
Geb. 5 April 1885.
Academie R'dam
Landschap en figuur.
Rees, 0. van.
Geb. 20 April 1884 Freiburg.
Leert. van Toorop.
Landschappen. Decoratief figuurschilder. Lith.
Rees, W. K. van.
Geb. 1 Juli 1880.
Leerling school voor
bloemen, stilleven.
**Regout, G.
R e g t, P. de.
Geb. 3 Juni 1877.
Leerling van Markus.
Landschappen. Etste.
kunstnijverheid. Portret,
*Regteren Altena, M. van.
Geb. 19 Sept. 1866.
Overl. 10 Oct. 1908 te Apeldoorn.
Leerling J. Veth. Portret en figuur.

Regteren Altena, M. E. van.
Geb. 28 Dec. 1868, Amsterdam.
Leerlinge G. Poggenbeek en Amsterd. Academie.
Stillevens. Een van de Amsterd. Joffers.
**R e h m, H.
Reicher, A. F.
Geb. 1858, Kampen.
Oven .1937.
Haagsche Academie.
Etste. Stadsgezichten.
**Reiher, H.
Reinders, W. F.
Geb. 18 Febr. 1881, Noordlaren.
Groningsche Academie.
Landschappen.
**Reitman, F. H. P.
**Reitsma Valenta, E.
Reitz, S. C. Bosch.
Geb. 20 Febr. 1860, Amsterdam.
Overl.
Academie Mïinchen.
Landschappen.
***Remhof f.Behrens, Di.
**Remiens, A.
**Remmen, H. v.
Remmers, J. W.
Geb. 8 Dec. 1874, Rotterdam.
Academie Antwerpen.
Rensburg, E.
Geb. 1872, Den Haag.
Haagsche Academie.
Etser.
*Repelaer van Driel, Jkvr. C.
Geb. 4 Sept. 1880, Arnhem.
Haagsche Academie.
Historische figuren. Stillevens. Etst.
*Repelius, B.
Geb. 31 Jan. 1848, Amsterdam.
Overl. 23 Jan. 1921, Amsterdam.
Amsterdamsche Academie.
Intérieur.
Rest, P. v. d.
Geb. 20 Juli 1895, Rotterdam.
Rotterdamsche Academie.
*Reuchlin.Lucardie, H. J.
Geb. 28 April 1877, Rotterdam.
Rotterdamsche Academie. Figuur, landschap en
stilleven. Reisde en werkte te Parijs.
***Reurhof f..Behrens, J.
Reus, M. P.
Geb. 4 Aug. 1865, Dordrecht.
Leert. Rol. Lary.
Portretten. Landschappen. Stadsgezichten.
Reyenga, J.
Geb. 19 Aug. 1867 te Groningen.
Rijksacademie A'dam.
Reyenga, Tj.
Geb. 24 Febr. 1858 te Groningen.
Reyntjes, H. E.
Geb. 1817 Amsterdam.
Overl. 1850.
Historieschilder.
Reysen, L. Fl. van.
Geb. 3 Maart 1798, Haarlem.
Overt. 28 Maart 1883, Haarlem.
Landschappen.
Rezelman, P. D.
Geb. 11 Febr. 1887 te AnnapauIowna.
Autodidact.
Rhynnen, J. v.
Geb. 1 Dec. 1859, Den Haag.
Overl. 28 Juni 1927, Den Haag.
Leerl. v. Vrolijk en W. Roelofs.
Haagsche Academie.
Boschgezichten.
Richters, B.
Geb. 27 Maart 1888, Rotterdam.
Rotterdamsche Academie.
Houtsneden.
*Richters, letske.
Geb. 22 Maart 1912.
Rotterdamsche Academie. Portret.
Richters, M. J.
Geb. 20 Maart 1878, Rotterdam.
Rotterdamsche Academie.
Etste, Houtsneden, Stadsgezichten, Havens.
Riegen, N.
Geb. 31 Mei 1827, Amsterdam.
Overl. 27 November 1889, Amsterdam.
Zeeschilder.
**Riegstra, Th.
**Rietveld, G.
427

Ringeling, H.
Geb. 1812 Leiden.
Overl.?
Stadsgezichten.
Rink, P. P.
Geb. 25 Sept. 1852, Veghel.
Overl. 2 Sept. 1903, Edam.
Haagsche Academie.
Figuur en Landschappen. Lith.
*Rink-Boellaard, Corrie.
Geb. 6 Febr. 1869 Nijmegen.
Stud. A'dam en Parijs.
Weduwe van P. Rink en Prof. Hector Treub.
Rinsema, Thijs.
Geb. 18 Juni 1877.
Stilleven.
R i p, W. C.
Geb. Februari 1856, Rotterdam.
Leerling van Eysden.
Landschappen. Plassen. Lith.
*Ritsema, J. (Coba).
Geb. 26 Juni 1876, Haarlem.
Amsterd. Academie. Eén van de Amsterd. Joffers.
Stillevens. Coloriste v. beteekenis.
Ritsema, J. C.
Geb. 10 Juni 1869, Haarlem.
Leerling van Gabriël.
Plassen, hofjes en landschap.
Ritzen, Henri.
Schilder v. h. Limburgsche landschap.
Riviére, A. de la.
Geb. 1857, Rotterdam.
Overl. 29 April 1941.
Rotterd. Academie.
Aquarellen.
**Rober, G.
*Robertson, Suze Bisschop-
Geb. 17 Dec. 1855, Den Haag.
Overl. 18 Oct. 1922.
Haagsche Academie.
Figuur, stillevens en stadsgezichten. Kunstenaresse
v. beteekenis.
Rochussen, Charles.
Geb. 1 Aug. 1814, Rotterdam.
Overl. 22 Sept. 1894, Rotterdam.
Leerling W. J. J. Nuyen en W. Waldorp. Roman!.
historieschilder en illustrator van beteekenis. Vooral
aquarellist. Lith. Etste.
Roelandse, J. C.
Geb. 6 April 1888.
Autodidact. Landschap.
428
Roelofs, 0. W. Albert.
Geb. 5 Sept. 1877, Schaerbeek.
Over!. 31 Dec. 1920, Den Haag. Les v. z. vader
en Haagsche Academie.
Figuurschilder. Etste. Lith.
Roelofs Sr., W.
Geb. 10 Maart 1822, Amsterdam.
Over!. 12 Mei 1897, Berchem.
Leerling H. v. d. Sande Bakhuyzen. Landschapschilder.
De vroegste meester v. d. Haagsche School.
Etste. Lith.
Roelofs Jr. W. E.
Geb. 24 April 1874, Schaerbeek.
Overl. 2 Juni 1940, Den Haag.
Haagsche Academie. Stilleven (visschen). Etser.
Lith.
***Roelofs-Blec k mann, E.
**Roelofsen, G. J.
Roermeester, G. J.
Geb. 24 Febr. 1844, Den Haag.
Over!. 2 Maart 1936.
Landschappen onder invloed van Mara.
Roest, J. C. G. A.
Geb. 29 Sept. 1899.
Autodidact.
**Roggeveen, D.
**Rol, C.
*Roland Holst-de Meester, A. M. J.
Geb. 9 Juni 1893, Rotterdam.
Rott. Academie. Teekenaresse van portretten
(kinderen). Ook decoratief schilderes.
Roland Holst, R. N.
Geb. 4 Dec. 1868, A'dam.
Over!. 31 Dec. 1938 te Bloemendaal.
Monumentaal schilder en graficus. Gebrandschilderd
glas en bekende affiches. Hoog!. Dir.
Rijksac. v. B. K. te A'dam.
Ming, G. V. A.
Geb. 16 Aug. 1904, Den Bosch.
Rijksacad. A'dam. Figuurschilder, ook decoratief.
. Hoogl. Rijksac. A'dam.
***Riïling-Grolle, T.
**Romondt, B. Ph. v.
**Rompelman, M.
o mij n, H.

Ronda, Fr.
Geb. 25 April 1899.
Autodidact. Landschap.
*Ronner, A.
Geb. 1857, Brussel.
Vooral stillevens. Dochter v. M. Ronner-Knip.
*Ronner-Knip, Henriette.
Geb. 31 Mei 1821, Amsterdam.
Overl. 2 Maart 1909, Brussel.
Leerlinge J. A. Knip. Bekende dierenschilderes.
*Ronde-Heyermans, M. de.
Geb. 14 October 1859, Rotterdam.
Haagsche en Rotterd. Academie. Figuurschilderes.
Lith.
Roodenburg, H. E.
Geb. 23 Juli 1895, Den Haag.
Leerling Ph. Zilcken. Stadsgezichten. Etser.
Roos, C. F. de.
Geb. 15 Sept. 1802, Amsterdam.
Overl. 18 Juli 1874, Hilversum.
Landschappen.
Roos, S. H. de.
Geb. 14 Sept. 1877.
Rijksacademie. Portret in Iandschap.
Roosenboom, M.
Geb. 24 Oct. 1843.
Over1. 26 Dec. 1896 te Voorburg.
Leerling v. h. vader N. Roosenboom. Stillevens,
bloemen, vruchten.
**Roovers, D.
Geb. 15 Dec. 1893.
Landschap en figuur. Naakt.
**Ros, J. D.
*Rose, L.
Geb. 1875, Venlo.
Haagsche Academie. Portretten. Stillevens.
Rosemeier, A. C.
Geb. 18 Juli 1888.
Les van A. Bayens. Portret, figuur en landschap.
Rosierse, J.
Geb. 1818, Dordrecht.
Overl. ?
Schilder van „Kaarslichtjes".
Roskam, Ch.
Geb 1853, Amsterdam.
Over!. 10 Oct. 1921, Den Haag.
Amsterd. Academie. Tooneeldecoratie.
Rosse, Hermann.
Geb. 1887.
Leert. v. K. J. Sluyterman en Haagsche Academie.
Werkte 25 jaar in Amerika. Hoogt. in de Decor.
Kunst a. d. T. H. S. te Delft.
Rot, J.
Geb. te Zaandam.
Amsterd. Academie. Karikaturen, Red. teekeningen,
houtsneden. Lith.
Roth, G. A.
Geb. 11 Sept. 1809, Amsterdam.
Overl. 28 Juli 1887, Amsterdam.
Leerling P. Westenberg. Landschappen.
**Rothmeyer, A.
RouvilIe de Meux, H. J. de.
Geb. 17 Nov. 1863, Curacao.
Haagsche Academie. Fig. in landschap. Etser. Lith,
Rovers, J. J.
Geb. 15 Dec. 1893.
Figuur, landschap, naakt.
Roy, Chr. le.
Geb. 21 Maart 1884, Deventer.
Leerling Liernur en Korteling Sr. Landschappen,
stillevens, bloemen en planten.
Royaards, J. J.
Geb. 4 Sept. 1903 te Westham (Engl.).
Rijksacademie A'dam. Figuur- en Stadsgezicht.
**Rozendaal, W. J.
***Rueb, G. J. W.
Rueter, W. Ch. Georg.
Geb. 8 Maart 1875, Haarlem.
Rijksnormaalschool en Amsterd. Academie.
Portretten, Lith. Houtsneden, decoratief werk.
**Rummers, J.
Rust, J. A.
Geb. 13 April 1828.
Overl. 28 Juli 1915, Amsterdam.
Stadsgezichten.
***Rutgers v. d. Loeff-Mielziner Fr.
***Ruys-Tydeman, De.
***Ruyzenaars, C.
Rijf f, Eduard.
Zeegezichten.
Rijk, J. d e.
Geb. 17 Mei 1806, Hilversum.
Overl. ?
Leerling J. v. Ravenzwaay. Figuren en dieren.
RijIaarsdam, J.
Geb. 2 Maart 1911.
Les van Hulshoff Pol. Schilder van de oude stad.
429

Saalborn, L.
Geb. 1890, Rotterdam.
Amsterd. Academie.
Portret, Landschap, Stadsgezicht. Etser. Bekend
tooneelspeler.
Sadie, Ph. L. J. F.
Geb. 7 Februari 1837, Den Haag.
Over!. 14 Dec. 1904, Den Haag.
Leerling J. E. J. v. d. Berg. Intérieurs, Zeeën,
Stadsgezichten.
Salberg, F.
Geb. 6 Januari 1876, Dusseldorf. .
Overl. 16 Mei 1909, Voorburg.
Leerling M. v. d. MaareI. Fig., Bloemen, Stadsgezichten,
Etser.
Saleh (Raden).
Geb. te Semarang 1814.
Overt. te Buitenzorg 23 April 1880.
Leerling A. Schelf hout en C. Kruseman. Historische
fig., dieren. Lith.
**S a 1 i m.
*Sande Backhuyzen, G. J. v. d.
Geb. 1826.
Over!. 1895.
Les v. h. vader H. v. d. S. B. Bloemen.
Sande Backhuyzen, H. v. d.
Geb. 2 Jan. 1795.
Overl. 12 Dec. 1860.
Dieren.
Sande Backhuyzen, J. J. v. d.
Geb. 18 Juni 1835.
Overt. 21 Oct. 1925.
Leerl. v. z. vader H. Landschappen en stadsgezichten.
Sangster, H. A.
Geb. 25 Sept. 1825 te Nijkerk.
Overt. 23 Febr. 1901 te Amsterdam.
Portrettist.
Santen, G. J. van.
Geb. 1 Juni 1912.
Amateurschilder. Stilleven.
*Sauerbier, H. G.
Geb. 18 Sept. 1885 te Rotterdam.
Leal. van Neurdenburg.
Savry, H.
Geb. 4 Nov. 1823, Haarlem.
Overl. 13 Maart 1907.
Schilder v. dieren.
430
Savry, H. H.
Geb. 13 Dec. 1871, Haarlem.
Les van zijn vader. Herfst- en winterimpressies.
**Sax, Jaap.
**Schaaf, C. C.
Schaap, E. R. D.
Geb. 4 Juli 1862, Nigtevecht.
Overl. 24 Mei 1931.
Amsterd. Academie. Landschappen. Etser, Lith.
*Schaap-v. d. Pek, H. W. J.
Geb. 9 Jan. 1867, Amsterdam.
Overl. 27 Juli 1914.
Amst. Academie. Portretten, landschappen.
Schaefer, D.
Geb. 12 Febr. 1864, Den Haag.
Over!. Febr. 1941.
Haagsche Academie. Bloemen, Composities.
Etser.
Schaer, S. v. d.
Geb. 11 Maart 1879.
Amsterd. Academie. Etser.
***Schaer-SchregeI, B.
Schafer, Karl, Willy.
Geb. 14 Febr. 1908.
Stud. te Erfurt. Maakte studiereizen. Emailschilder.
**Schaft, M. v. d.
Schagen, G. F. van.
Geb. 7 Maart 1881.
Haagsche Academie. Autodidact.
Schaik, H. W. van.
Geb. 24 Juni 1875 te Beetsterzwaag.
Leiding van Bisschop en van Herkomer. Landschappen.
Etser.
Schaik, W. H. van.
Geb. 8 Aug. 1874, Beetsterzwaag.
Leiding C. Bisschop. Landschap. Caricatuur.
*Schaik-Russell, A. M. van.
Geb. 12 Aug. 1876 te St. Bees (Engl.).
Leert. v. Herkomer. Bloemen.
**Scheerboom, H.
Scheeres, H.
Geb. 3 Aug. 1829.
Over!. 12 Jan. 1864.

Scheffer, Ary.
Geb. 10 Febr. 1795, Dordt.
Overl. 15 Juni 1858, Argenteuil.
Leerling van zijn vader J. B., daarna Parijs.
Heeft z. plaats in de geschiedenis der Fransche
romantiek. Historieschilder.
Scheffer, H.
Geb. 1797.
Over!. 1862.
Leerling van Guérin. Portrettist, Intérieur, Historieschilder.
Broer v. Ary.
Scheffer, J. B.
Geb. 1765.
Overl. 1809 te Amsterdam.
Leer!. van Tischbein. Portrettist, Binnenhuizen.
Schelfhout, A.
Geb. 16 Febr. 1787, Den Haag.
Overl. 19 April 1870, Den Haag.
Leert. J. H. A. A. Brechenheimer. Wintergezichten,
Landschappen, Zeegezicht, Strand. Lith. Etser.
Schelfhout, L.
Geb. 23 Aug. 1881, Den Haag.
Leerling v. Vrolijk, Schregel en Maris. Historische
fig. Landschappen. Vooral graficus.
Scheltema, L.
Geb. 7 Aug. 1876, Nes op Ameland.
Leert. van Plasschaert, Bongers, Artz. Landschap.
Portret.
Scheltema, T.
Geb. 1760, Harlingen.
Overl. 1837.
Portrettist.
Scheltema, T.
Geb. 2 April 1831, Arnhem.
Overt. 14 Oct. 1867, Den Haag.
Leert. J. E. J. v. d. Berg. Romantisch.
Schendel, P. van.
Geb. 21 April 1805, Terheyde.
Overt. 28 Dec. 1870, Brussel.
Leal. M. J. v. Bree.
Historische fig. portret, Stadsgezichten.
Schenkel, J. J.
Geb. 7 Februari 1829, Amsterdam.
Overt. 16 Juli 1900, Amsterdam.
Leer!. van Bing en van Braat v. Ueberf eld. Stadsgezichten.
Schermer, C. A. J.
Geb. 12 Juni 1824, Den Haag.
Overl.?
Leerling van C. Kruseman. Paardenschilder. Etste.
**Schermer, W.
**Scherpbier, R.
Scherrewitz, J. F. C.
Geb. 18 Maart 1868, A'dam.
Landschap.
Schiedges, P. P.
Geb. 7 Juni 1812.
Overt. 1 Dec. 1876.
Leerling van Louis Meyer.
Schiedges, P. P.
Geb. 21 Maart 1860, Den Haag.
Overt. 3 Nov. 1922.
Haagsche Academie. Landschap met molens.
Schild, H. D.
Geb. 1 Sept. 1872, Den Haag.
Haagsche Academie.
Schildt, M.
Geb. 29 Aug. 1867, Rotterdam.
Overt. 15 Juni 1921, Rotterdam.
Rotterd. Academie. Historische fig., Intérieur„
Volkstypen, Stillevens, Stadsgezichten.
Schiller, Frits.
Autodidact. Bloemen, stilleven en figuur.
Schilling, J. H. E.
Geb. 27 Juni 1893, Delft.
Leerling van A. Plasschaert. Historische fig. Lith..
Schilt, L. A.
Geb. 24 Oct. 1873, Stolwijk.
Landschappen.
**Schipper, M.
Schipperus, P.
Geb. 6 Maart 1840, Rotterdam.
Overt. 4 Oct. 1929.
Boschgezichten.
**Schluter, C. E.
Schmidt, G. A.
Geb. 17 Mei 1791, Dordt.
Overt. 22 Maart 1844, Dordt.
Leerling van P. Hofman. Genreschilder.
Schmidt, Iz.
Geb. 11 Juli 1746, Amsterdam.
Overt. 17 Mei 1818, Amsterdam.
Leerling van J. M. Quinckhardt. Portrettist.
**Schmidt, Joh.
431

Schmidt, W. H.
Geb. 12 April 1809, Rotterdam.
Overl. 4 Juni 1849, Delft.
Leerling van G. de Meyer. Historische fig.
Schmidt Crans, J. M.
Geb. 30 April 1830, R'dam.
Overl. 15 Nov. 1907.
Stud. te R'dam en later bij Ary Scheffer er te Parijs.
Schoenmakers, J.
Geb. Nov. 1755, Dordt.
Overl. 4 Juni 1842, Dordt.
Leerling van J. v. Strij. Stadsgezichten.
Scholten, H. J.
Geb. 24 Juli 1824, Amsterdam.
Overl. 29 • Mei 1907, Heemstede.
Leerling van P. F. Greive. Historische fig. Etser.
*Scholten v. Heek, Ina.
Geb. 4 Mei 1860, Enschede.
Les v. E. Frankfort.
**Schonberg, R.
**Schoonboom, J.
**Schoonbrood, H. L. D.
**Schoonhoven, J.
***Schoonhoven-v. Beurden, W.
Schooten, J. A. van.
Geb. 9 Febr. 1870 te Deventer.
Schotel, A.
Geb. 20 April 1896, Rotterdam.
Rotterd. Academie. Etser.
Schotel, A. P.
Geb. 5 Sept. 1890, Dordrecht.
Stud. i. z. geboorteplaats. Zee- en riviergezichten.
Schotel, J. C.
Geb. 11 November 1787, Dordt.
Overl. 21 December 1838, Dordt.
Leerling van M. Schouman en Meulemans. Zeeen
riviergez. Lith.
*Schotel, J. M. P.
Geb. 10 Dec. 1884 te Sitoebondo ( Java).
Acad. Den Haag en Antwerpen.
Schotel, P. J.
Geb. 19 Aug. 1808.
Overl. 23 Juli 1865.
Les v. z. vader J. C. Zee en schepen.
**Schotman, J.
432
Schouman, M.
Geb. 29 Januari 1770, Dordt.
Overl. 30 October 1848, Breda.
Leerling van M. Versteeg en A. Schouman. Zeeschilder.
Schram, Wout.
Geb. 17 Nov. 1895, A'dam.
Leert. v. Kl. v. Leeuwen en Rijksacad. Stilleven,
figuur.
Schregel, B. P.
Geb. 17 Mei 1870, Den Haag.
Leerling van Fr. Jansen en J. Vrolijk. Molens,
boschgezichten, duinstreken.
Schreuder van de Coolwijk, J. W.
H. M.
Geb. 28 Febr. 1868.
Leerling van J. Rosier.
Stillevens en naakt. Intérieur.
Schrikbel, Louis.
Geb. 6 Sept. 1902.
Stilleven, bloemen en landschap.
**Schróder, Sierk.
**Schuhmacher, W.
Sch aller, J. C.
Geb. 1872.
Overl. 12 Jan. 1915, Nunspeet.
Etser.
Schulman, D.
Geb. 31 Oct. 1881, Hilversum.
Landschappen.
Schulman, L.
Geb. 27 Maart 1851, Hilversum.
Overl.?
Leerling van J. de Rijk.
Schultze, P.
Geb. 7 Mei 1893, Hilversum.
Figuren.
**Schuilpen, H. G. v.
Schut, H.
Geb. 28 Aug. 1872, Groningen.
Gron. Academie. Decoratieschilder.
Schutte, L. H. H.
Geb. 24 Juli 1904, Aalsmeer.
Rijksacad. A'dam. Figuur in intérieur en landschap.
Schutz, J. F.
Geb. 2 Dec. 1817.
Overl. 27 Febr. 1888, Middelburg.
Zeeschilder.

Schutz, W. J.
Geb. 18 Aug. 1854, Middelburg.
Overl.?
Leerling van zijn vader. Schilder v. Zeeuwsche
stroomen met schepen.
Schwartze, J. G.
Geb. 20 Oct. 1815, Amsterdam.
Over!. 28 Aug. 1874, Amsterdam.
Figuur- en portretschilder.
*Schwartze- Th. van Duyll.
Geb. 20 Dec. 1852, Amsterdam.
Overl. 23 Dec. 1918, Amsterdam.
Leerlinge van haar vader J. G. en G. Max en
Von Lenbach. Vermaard portrettiste en figuurschilderes,
ook in pastel.
Schwarz, S. L.
Geb. 28 Juli 1879 te Zutphen.
Antwerpsche Academie. Landschap en stilleven.
Gelith. affiches.
**Schijffelen, D.
Sebes, P. W.
Geb. 1830, Harlingen.
Overl.?
Antwerpsche Academie.
Seckel, J. A.
Geb. 23 Dec. 1881, R'dam.
Rott. Academie. Stud. te Parijs. Figuur en stilleven.
Segaar, A.
Geb. 14 April 1888.
Autodidact. Landschap, bloemen en portret.
**Selhorst, Ad.
Sen f, L. J.
Geb. 11 Maart 1860, Delft.
Overl.?
Lith. Etser. Landschap.
Sengers, Lode.
Geb. 5 Sept. 1896.
Lessen van Huib Luns, Moulijn en Derksen van
Angeren, Muurschilderingen, mozaiek en grafiek.
Serton van Rosweyde, P. A.
Geb. 28 Oct. 1888, Utrecht.
Overl. 30 Juni 1914, Utrecht.
Kunstnijverh. School. Figuurschilder.
**Sicking, Henri.
**Siedenburg, W.
**Siegers, F.
Sierig, F. C.
Geb. 12 Maart 1893, Den Haag.
Over!. 19 Oct. 1905, Den Haag.
28
**Simon, J. B. L.
**Sinemus, W.
Singer, W. H.
Geb. 5 Juli 1868 te Pittsburgh (U.S.A.).
Stud. Parijs. Werkte in Noorwegen en te Laren.
Landschapschilder. Sneeuwgezichten.
**Sinnecker, F. W.
*S i x, Willy, Bloemen.
Sjo!lema, D. P.
Geb. 1760, Terbanterschans.
Overl. 1840, Terbanterschans.
Landschappen.
**Sjollema, J. S.
*Slager, Corrie.
Geb. 6 Mei 1883, Den Bosch.
Leerl. van haar vader. Stillevens,
Aquarellen.
Slager, Frans.
Geb. 23 April 1876, Den Bosch.
Leerling v. z. vader. Stadsgezichten
schappen.
*Slager, Jeanette.
Geb. 14 Juli 1881, Den Bosch.
Leerlinge van haar vader en broer.
Bloemen, Stillevens, Kinderportretten.
*Slager-van Gilze, Marie P. A.
Geb. 19 Aug. 1891.
Zelfstudie en lessen v. h. echtgenoot Frans Slager.
Studiereizen naar buitenland. Figuur en landschap.
Slager, P. J. Th.
Geb. 12 Nov. 1871, Den Bosch.
Over!. 8 Febr. 1938 te Den Bosch.
Antw. Academie en les v. z. vader P. M. Landschap,
figuur, portretten. Was bij kunstonderwijs
werkzaam.
Slager, P. M.
Geb. 4 December 1841, Den Bosch.
Over!. 10 November 1912, Den Bosch.
Kon. School Den Bosch. Portrettist. Leeraar v.
P. de Josselin de Jong.
***Slager-Velzen, Suze.
Geb. 6 Nov. 1883 te Oostburg.
Les v. haar man P. Slager Jr. en A. B r i ê t.
Brabantsche boerenerven met bloemen en intérieur
van het boerenwoonhuis Elst.
S l e b e, F. J.
Bloemen- en vruchtenstillevens.
BIoemen,
en land-
433

Sleeswijk, A. C.
Geb. 15 Jan. 1870, A' dam.
Rijksacad. A'dam. Stadsgezichten.
Sluiter, J. W. (Willy).
Geb. 24 Mei 1873, Amersfoort.
Rotterd. Academie. Figuurschilder, portrettist,
Landsah. Caricaturist.
Sluizer, Kurt.
Geb. 26 April 1911, A'dam.
Rijksacademie A'dam. Figuurschilder.
**Sluyter, G.
Sluyter, H.
Geb. 16 Juni 1839.
Overl. 26 Febr. 1931.
Acad. A'dam.
Sluyters, Jan C. B.
Geb. 17 Dec. 1881, Den Bosch.
Rijksnormaalschool v. Teekenonderwijs. Rijksac.
Prix de Rome. Figuurschilder en portrettist van
beteekenis. Ook stillevens en stadsgeziciit. Lith.
Sluyters Jr., Jan.
Geb.1 Sept. 1914.
Rijksacademie. Portret, landschap en stadsgezicht.
*Sluyters, Louise Brinks-.
Geb. 14 April 1908, A'dam.
Rijksnormaalschool en Rijksacad. A'dam. Figuur
en landschap.
Smalt, A.S.
Geb. 1852.
Overl. 1930.
Figuur.
*Smeenk-Knap, Jos. A.
Geb. 16 Febr. 1901.
Les v. h. vader. Figuur en portret.
Smeerdijk, A.
Geb. 3 Aug. 1885, Den Haag.
Amsterd. Academie en H. v. d. Poll. Stillevens,
Landschap, portretten en kerkintérieurs.
Smeet, R.
Geb. 14 Sept. 1905.
Wandschilderingen, glazenier.
Smissaert, Jhr. F. A. E. L.
Geb. 28 Aug. 1862, Den Haag.
Haa 8sche
Teekenacademie. Figuur en
sc Vp
.
*Smit, G.
Geb. 4 Maart 1883, Leiden.
Haagsche Academie.
**Smit, H. F.
434
Land-
***Smit, Ineke.
**Smit Kin,, J.
Smit, W. B.
Geb. 9 Nov. 1860, SIikkerveer.
Smith, Hobbe.
Geb. 7 Dec. 1862, W i t marsum.
Amsterd. Academie. Schilder van zee- en riviergezichten.
Ook landschappen.
Smith, Joh.
G e b. 10 Jan. 1900, A'dam.
Landschappen en bloemen.
Smits, J. C.
Geb. 2 Febr. 1823, Den Haag.
Over!. 8 September 1910, Den Haag.
Stads- en dorpsgezichten. Aquarellen.
Smorenberg, D.
Geb. 4 Sept. 1883, Alkmaar.
Landschap. Modern decoratieschilder.
**Smout, C. A.
*Smulders, Annie.
Geb. 14 Oct. 18 76, R'dam.
Acad. R'dam. Advies Toorop. Porirettiste.
*Snethlage, W. A.
Geb. 31 Dec. 1890.
Rijksacademie. Bloemen.
Snoeck, Jhr. J. C.
Geb. 2 Jan. 1881, Den Haag.
Overl. 8 Dec. 1921, Laren.
Haagsche Academie. Intérieurs v. kerken.
**Snijders, Chr.
Soer, Chr.
Geb. 23 Febr. 1882.
Academie Den Haag. Landschappen.
Soeren, G. J.
Geb. 20 Juni 1859, Amsterdam.
Over!. 9 Maart 1888, Amsterdam.
Dieren.
Soest, L. W. van.
Geb. 5 April 1867, Poerworecjo op Java.
Autodidact. Rivier- en Wintergezichten. Etser.
***Solopub, Leonia.
***Someren-Greve, F. v.
**Soonius, Louis.

*Sorella, geh. m. B. Peizel.
Pseud. v. mevrouw Peizel-Ansingh (zuster v.
Lizzy Ansingh).
Spaling, Johan.
Geb. 3 Juni 1891.
Stilleven en berglandschappen.
*Spanjaard-Spanjaard, R.
Geb. 5 Dec. 1866, Borne.
Leert van E. Frankfort. ort. Bloemen, Portretten.
Speenhoff, J. H.
Geb. 23 Oct. 1869, Kralingen.
Vruchten, bloemen, landschappen. Prentjes bij zijn
liedjes. Vermaard als bard en dichter van levensliedjes.
Spier, Jo.
Geb. 26 Juni 1900 le Zutphen.
Les van B. Stomps, Klaas v. Leeuwen en op de
Rijksacademie. Atelier Cormon Parijs. Vooral
teekenaar en illustrator.
Spoel, J.
Geb. 19 Oct. 1820, Rotterdam.
Overl. 30 Oct. 1868, Rotterdam.
Leerling van H. W. Schmidt, Historie en portretschilder.
Lith.
Spoor, C. R. H.
Geb. 1867, Den Haag.
Overt. 22 Febr. 1928.
Amsterd. Academie. Portrettist.
*Spoor, N.
Geb. 24 Mei 1885, Den Haag.
Haagsche Academie. Illustratrice.
**Sprenkels, V. H.
Springer, C.
Geb. 25 Mei 1817, Amsterdam.
Overl. 18 Febr. 1891, Hilversum.
Leert. van J. v. d. Stok, H. C. ten Kate en C.
Karssen. Stadsgezichten. Houtskoolteekeningen.
Lith. Etser.
***Spronck, E.
Spijker, Jan L.
Geb. 9 Oct. 1876, Den Haag.
Overl. 22 Juli 1906.
Haagsche Academie.
**Stahl, L. A.
**Stainer, L.
Stal, Jacq.
Geb. 13 April 1891.
Antwerpsche Academie.
28*
I
**Stal, H. J. v. d.
Staller, G. J.
Geb. 2 Jan. 1880.
Academie A'dam. Stadsgezichten en f igtmr,
Stamhart, F.
Geb. 27 October 1875, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Zwart en wit.
**Stap, H. N.
**Starrenburg, A. P. W.
**Stauthamer, Cephas.
Steel, H. van.
Geb. 28 Febr. 1856, Waddinxsveen.
Overl.?
Rotterd. Academie. Landschap.
Steelink, A. G.
Geb. 26 Nov. 1844, A'dam.
Overl.?
Acad. Amsterdam.
Steelink, W.
Geb. 30 April 1826, Amsterdam.
Overl. 1913.
Amsterd. Academie. Etser.
Steelink, W.
Geb. 16 Juli 1856, Amsterdam.
Over/. 27 Nov. 1928.
Amsterd. en Antwerpsche Academie. Interieurs
met figuren. Etser.
Steen, Louis v. d.
Geb. 28 Maart 1891.
Autodidact. Bloemen, stilleven en landschap.
**Steene, C. v. d.
Steenhof f, W. J.
Geb. 13 Jan. 1863, Utrecht.
Overl.?
Amsterd. Academie. Publiceerde boeken over
schilderkunst. Landschappen. Etser.
**Steenhuis, J. Jelmes.
Steenwijk, H. van.
Geb. 14 Sept. 1864, Amsterdam.
Aristerd. en Haagsche Academie.
Steffelaar v. d. Kerkhoff.
Geb. 22 Jan. 1886.
Bloemen en stilleven.
435

*Steffens, L. E.
Geb. 1841.
Over!. 1865.
Kloosterintérieurs.
**Stein, J. A. W. von.
Stern, W. J. C. J. L.
Geb. 4 Juli 1879, Sluis.
Kunstnijverh. school. Bloemen, Stillevens.
**Sterre de Jong, J. F.
Geb. 22 Juni 1866 te A'dam.
Rijksacad. te A'dam. Figuur en landschap.
Steuerwald, J. D.
Geb. 13 April 1805.
Overl. 16 Mei 1869.
Steyn, W.
Geb. 28 Jan. 1914.
Landschap en portret (vooral het eerste).
**Stikvoort, Koos.
**Stiphout, Th. G. W.
**Stok, C h. v. d.
Stok, G. A. H. van der.
Geb. 28 Jan. 1870 te Pelatoengan Java.
Muurschilderingen en gebrand glas. Droge naald.
Lith. Houtsneden.
***Stok, Suze v. d.
Stokvisch, H.
Geb. 6 Febr. 1768, Loenen.
Overl. 1824 te Amsterdam.
Leerling van J. G. Schultz. Landschap met dieren.
*Stolk, A. J. E. van.
Geb. 16 Nov. 1898.
Lessen van verschillende schilders. Portret, figuur,
Iandschap en stilleven.
**Stol k, S. L. v.
**Stolle, H.
***Stolp, Corrie.
Stomps, B. H.
Geb. 6 Jan. 1867, Gouda.
Rijksnormaalschool Amsterdam. Zeegezichten en
bloemen.
***Stoppelaar, C.
**Stordia, P.
436
*Stork-Kruyf f, A. M. (later mevr. v. d.
Werk).
Geb. 19 Nov. 1870, Sassenheim.
Amsterd. Academie. Portret, Landschap, Intérieur
Etste.
Storm van'sGravesande. Jhr. C.N.
Geb. 21 Jan. 1841, Breda.
Overl.?
Leerling van W. Roelofs en F. Rops. Vooral
graficus.
Storm van'sGravesande, Jhr. L.
Geb. 16 Juni 1861, Vorden.
Overl. 3 Juli 1930, Den Haag.
Amsterd. Academie. Kinderportreiten. Miniaturen.
Stortenbeker, C. S.
Geb. 29 Oct. 1838, Den Haag.
Over!. ?
Leerling van P. Stortenbeker en C. Bisschop.
Vogels.
Stortenbeker, J.
Geb. 29 October 1821, Den Haag.
Overl.?
Figuur- en decoratieschilder.
Stortenbeker, P.
Geb. 21 April 1828, Den Haag.
Overl. 17 April 1898, Den Haag.
LeerI. van J. Stortenbeker en H. v. d. Sande-
Bakhuyzen. Dieren.
**Stouthamer, C.
**Straesheim, H. J. P.
***Strathon-v. Gelder, B.
Streurman, G. H.
Geb. 8 Maart 1892 te Helpman.
Leerl. van Molenaar en 0. Eerelmann. Landschap
en Stillevens.
Striening, Jr. J.
Geb. 27 Febr. 1827, Haarlem.
Overl. 3 Jan. 1903, Rotterdam.
Leerling van J. P. Blom. Werkzaam bij Kunstonderwijs.
Portrettist.
Stroebel, J. A. B.
Geb. 23 Nov. 1821, Den Haag.
Overl. 21 Aug. 1905.
Leerl. van B. J. v. Hove en H. v. Hove. Binnenhuisschilder.
Etser. Lith.
**Strube, J.

Stry, A. van.
Geb. 31 Dec. 1753, Dordt.
Overt. 7 Maart 1826, Dordt.
Leal. van J. Ponse. Fig. en Intérieur. Etser.
Stry, J. van.
Geb. 2 Oct. 1756, Dordt.
Overt. 4 Febr. 1815, Dordt.
Leert, van A. C. Leus. Landschappen met vee.
Etser.
Stuber, M.
Geb. 9 Mei 1873, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschap. Stillevens.
Stuers, Jhr. C. M. de.
Geb. 10 Dec. 1894, Pasoeroean, Java.
Haagsche Academie. Fig. en Stillevens.
Stuers, Jhr. E. de.
Geb. 15 Febr. 1879, Soe rat a ja.
Landschap en Figuur.
*Stuiveling-van Essen, J. L.
Geb. 29 April 1870, Den Haag.
Leert. van Scheurleer.
Sturm, G.
Geb. 12 Aug. 1855 te Weenen.
Overl. 1923 te Wageningen.
Kunstnijverh. school te Weenen. Portrettist en
decoratief figuurschilder. Werkz. b. h. kunstonderwijs.
Stutterheim, L. Ph.
Geb. 15 Aug. 1873.
Acad. Rotterdam en les v. Jan Stroebel te Den
Haag.
**Stuyvenberg, P. 0.
Suasso, Jhr. A. Lopes.
Geb. 3 Febr. 1855, Amsterdam.
Over!.?
Leert. van H. Texeira de Mattos en W. Mais.
Landschappen.
*Suermondt-v, d. Hoeven, S.
Geb. 1869 te Rotterdam.
Over!.?
Leert. v. S. Robertson en R Bisschop. Portrettiste.
*Surie, J.
Geb. 5 Sept. 1879, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Figuur, portretten, bloemen,
stillevens. Etste. Eene der Amst. Joffers.
Swagema kers, Theo.
Werkte te Parijs.
Portretten.
**Swart, T j.
***Swart-Hunziker, Frieda.
**Sijthoff, G. J.
***Sythof f-v. Rijswijk, J. B.
Taanman, J.
Geb. 9 Oct. 1836, Zaandam.
Overt. 2 April 1923, Amsterdam.
Leert. van J. Arents en P. F. Greive. Portretten.
Intérieurs. Etste.
Taanman, W. J.
Geb. 10 Juni 1876, Neede.
Rijksschool Kunstnijverh. Rijksac . A'dam. Landschappen.
**T a d e ma, A. A.
Tadama, F.
Geb. 1871 te Bandar, Sumatra.
Amsterd. Academie. Etser. Houtsneden.
* Tadama-Groeneveld, Th. H. B. J.
Geb. 15 Oct. 1872 te Utrecht.
Leert. van W. v. Konijnenburg. Strandgezichten.
Tadema, Sir L. Alma.
Geb. 8 Januari 1836, Dronrijp.
Overt. 25 Juni 1912, Wiesbaden.
Leert. van L. Wappers en van de Keyzer en
werkte onder Leys. Etser. Lith. Vermaard historieschilder.
Takx, A.
Geb. 28 Dec. 1872, Roosendaal N.B.
Antwerpsche Academie. Dorps- en boschgezichten.
Tamson, G. M.
Geb. 20 Sept. 1873, Middelburg.
Overt. 14 Nov. 1939.
Leer!. van Huibers.
Landschappen. Stadsgezichten. Houtsneden.
**T ebben, J. T h. L.
**Teding v. Berkhout, H.
***Teding v. Berkhout-de Meyere, W.
Teer4link, A.
Geb. 5 Nov. 1776, Dordrecht.
Overt. 26 Mei 1857, Rome.
Leert. van M. Versteegh en A. Lamme. Ital.
Landschappen.
Teerlink, A. A.
Geb. 16 Jan. 1854, Dordrecht.
Overt. 6 Juli 1908.
Leer!. Rijksschool v. Kunstnijverh. A'dam.
437

**Teeseling, C. G. van.
Teixeira de Mattos, H.
Geb. 21 Dec. 1856, Amsterdam.
Overt. 19 Dec. 1908, Den Haag.
Amsterd. Academie. Beeldhouwer (portretten,
dieren). Interieur schilder.
Teixeira de Mattos, Jos.
Geb. 29 Juli 1892, A'dam.
Leert. v. S. Jessurun de Mesquita. Vooral teekenaar.
Figuur en landschap.
Temminck, L.
Geb. 1753, Den Haag.
Overl. 1831, Den Haag.
Portrettist.
*Tepe, Josef a.
Geb. 5 Mei 1884.
BIoemen en stillevens.
**Termote, A. P.
*Terpstra-Rurink, W. M.
Geb. 1863, Lochem.
Rijksacad. A'dam.
Terwey, J. P.
Geb. 11 October 1883, Amsterdam.
Quellinusschool en Rijksacademie. Decoratief
Landschap. Relig. figuren. Etser. Lith.
**Testas, M. M. de Famars.
Testas, W. de Famars.
Geb. 30 Aug. 1834, Utrecht.
Overt. 24 Maart 1896, Arnhem.
Leert. van J. E. J. v. d. Berg. Historische fig.
in interieur.
Illustratie. Etser.
*Testas, W.
Geb. 5 November 1876, Amsterdam.
Leert. van J. Hoevenaar Hzn. Modern Borduurwerk.
**Teunissen, P.
*** Thalé-Hulst.
Drentsch schilderes.
***Thieme, Lucie.
**Thoenies, Carl.
*T hol-Ruysch, A. J. J. van.
Geb. 6 Aug. 1860, Den Helder.
Leerl. van E. Doors. Stillevens. Binnenhuizen.
Landschappen.
Thol, H. 0. van.
Geb. 28 Dec. 1859, Den Haag.
Overt. 4 Juli 1902, Den Haag.
Haagsche Academie. Winterlandschappen.
438
*Tholen, M.
Geb. 1870, Kampen.
Overt. 19 Juni 1911, Apeldoorn.
Leert. van Gabrid en v. Voerman. Stillevens.
Landschappen.
Tholen, P. H. H.
Geb. te Bodegraven 1829 of 1831?
Over!. 8 Dec. 1913, Apeldoorn.
Leert. van Gebr. Hein. Stillevens.
Tholen, W. B.
Geb. 13 Febr. 1860, Amsterdam.
Over!. 5 Dec. 1931, Den Haag.
Amsterd. Academie. Schilder van land- en watergezichten.
Etser, Lith. Aluminiumplaatjes.
***T hij n, P.
T h y s e n, C. J.
Geb. 28 Aug. 1867, Rotterdam.
Over!.?
Rotterd. Academie. Hist. fig., portretten.
Tiddens, J. R.
Geb. 2 Febr. 1793, Groningen.
Over!. ?
Kaarslichtles.
Tiele, J. C.
Geb. 8 Juli 1884, Utrecht.
Amsterd. Academie. Bloemenschilder.
**Tielens, George.
**Tielens, J.
**Tilburg, K. C. v.
**Timmer, C.
Timmermans, H.
Geb. 6 April 1858, Antwerpen.
Stud. Acad. Antw. onder V erlat.
***Timmermans-Viertelkousen,
J. H.
**Timmers, Adr.
**Timmers, Fr.
Tom, J. B.
Geb. 4 Maart 1813, Boskoop.
Overt. 18 Juli 1894, Leiden.
Leerl. van P. v. Os en A. Schelf hout. Weiden mei
runderen. Heide. Etser.
Tomkins, D.
Geb. 24 Mei 1880 te Deventer.
Illustreert kinderboeken met houtsneden
teekeningen.
of pen

Tonge, L. van der.
Geb. 24 Febr. 1871, Amsterdam.
Overl. 11 Dec. 1937, Laren.
Amsterd. Academie. Binnenhuis met figuur.
Tongeren, J. v.
Geb. 28 Juni 1897.
Leerl. v. Klaas v. Leeuwen en de Rijksnormaalschool.
Landschap en stilleven.
**Tonneyck, R. P.
*Toorop, Ch.
Geb. 24 Maart 1890, Katwijk.
Dochter v. Jan Toorop. Figuursclu'lderes.
Toorop, J. Th. (Jan).
Geb. 20 Dec. 1858, Poeru'oredjo, Java.
Overl. 3 Maart 1928, Den Haag.
Pol. School. Amsterd. Academie, naar alle zijden
begaafd meester, portrettist, monumentaal schilder,
glazenier en graficus.
***T o t h, E.
**Trautwein, K.
*Treub-Boellaard. C.
Geb. 1879, Nijmegen.
Leerl. van P. Rink. Landschap.
Trigt, H. A. van.
Geb. 22 Oct. 1829, Dordt.
Overl. 6 Juni 1899, Heilo.
Haagsche Academie. Historiestukken. Aquarellen.
Troelstra, Jelle.
Geb. 17 Jan. 1891, Leeuwarden.
Leerl. v. W. Schuhmacher. Figuur, landschap,
stilleven.
Tromp, J. Zoetelief.
Geb. 13 Dec. 1872, Batavia.
Overl. ?
Haagsche Academie. Binnenhuis.
Troostwijk, W. J. van.
Geb. 28 Mei 1782 te Amsterdam.
Overl. 20 Sept. 1910 te Amsterdam.
Leerl. van A. Andriessen. Landschappen. Stadsgezichten.
Etser.
***T rijnes, L.
Turken, H.
Geb. 10 Dec. 1791, Eindhoven.
Overl. ?
Portrettist.
Tussenbroek, 0. van.
Geb. 5 Febr. 1882, Leiden.
Landschappen. Stillevens. Wijdde zich in latere
jaren aan de kunstnijverheid.
Tutein Nolthenius, B. C. J.
Geb. 5 Nov. 1851, A' dam.
Overt. ?
Les v. Lef ébre, Boulanger en Harpiynies.
**Tuynman, L.
T yssen, J. v. Vucht.
Gcb. 5 Sept. 1884, Nijmegen.
Amsterd. Academie. Portrettist, Fig. in interieurs.
Tijssen, N.
Geb. 2 April 1898.
Stadsgezichten, landschap, stillevens.
**Tijssen, W.
**U h I, J.
Uiterwaal, S.
Geb. 8 Jan. 1809.
Figuur.
Urk, Kees v.
Geb. 26 Maart 1895.
Haagsche Academie. Landschap, figuur (religieus).
**Utterwaal, J.
***Uyldert-Mayer, Lotte.
***Vaillant, H.
**V a k e n, G. v. d.
Valk, A. van der.
Geb. 24 April 1884, Delft.
Haagsche en Rotterd. Academie. Etser. Lith.
Valk, M. W. v. d.
Geb. 16 Dec. 1857, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Landschappen. Stillevens.
Etser. Lith.
**Valk, H.
**Val k, W.
Valkema Blouw, J. P.
Geb. 23 Oct. 1884, Haarlem.
Landschap, bloemen, stillevens. Wajangpoppen.
Etser. Lith.
*Valkema-Hermann, M.
Geb. 18 April 1880. Soekamadjoe. Java.
Haagsche Academie. Portretten. Bloemen.
Valkenburg, H.
Geb. 8 Sept. 1826, Deventer.
Overt. 29 Oct. 1896 te Laren.
Intérieurs. Boerenleven.
439

Valois, J. Fr.
Geb. 1778 te Paramaribo.
Overt. 7 Dec. 1833, Den Haag.
Landschappen. Stadsgezichten.
**Valstar, J.
*Varenhorst..Schenck, G. G.
Geb. 23 Jan. 1858, Kampen.
Overt.?
Rijksnormaalschool Amsterdam. Stillevens. BIoemen.
Etste.
*Veegens, A.
Geb. 25 Jan. 1850.
Portret en stilleven.
**Veen, D r. H.
**Veen, G. J. v. d.
Veen, K. J. van.
Geb. 23 Aug. 1898, Rotterdam.
Rotterd. Academie. Stillevens. Landschappen.
Portret. Intérieur.
*Veer, E. van der.
Geb. 23 Juni 1887, Schoonhoven.
Haagsche Academie. Portret. Illustratrice.
**Veer, J. L. ter.
Veerman, Jaap.
Geb. 7 Juni 1902.
Stilleven.
Velde, C. W. M. v. d.
Geb. Dec. 1818, Leeuwarden.
Overt. 20 Maart 1898 te Besancon.
Velde, H. v. d.
Geb. 14 Jan. 1896, A'dam.
Leer!. v. H. M. Krabbé. Stud. te Parijs en
Florence.
Velden, P. v. d.
Geb. 5 Mei 1837, Rotterdam.
Over!. 1915.
Leermeester van Suze Robertson. Visschersleven.
Lith.
Veldheer, J. G.
Geb. 4 Juni 1866, Haarlem.
Haagsche Academie. Grafisch meester.
**Veldhuizen, J. v.
Ven, E. van der.
Geb. 12 Nov. 1866, Den Bosch.
Teekenschool Den Bosch. Landschap. Stillevens.
440
**Ven, Paul v. d.
**Verbeek, A. W.
**Verboog, E.
**Verburg, H.
**Verburg, H. M.
Verdonk, F. W.
Geb. 1903.
Portret en stilleven.
**Vergeer, J. N. A.
**Verheul, Jr., D.
***Verheus, Marg.
Verheyen, J. H.
Geb. 22 Dec. 1778, Utrecht.
Overl. 16 Jan. 1846.
Stadsgezichten.
**Verheyen, Jos.
**Verhoeven, K.
Verhoeven, L.
Geb. 11 Oct. 1883, Dordt,
Bloemen en Stillevens.
**Verhorst, A.
**Veringa, J.
Verkade, J.
Geb. 18 Sept. 1868, Zaan da m.
Amsterd. Academie. Landschappen. Stillevens.
Muurschilderingen. Werd Benedictijner monnik.
Verkerk, H. M. G.
Geb. 9 Oct. 1880, Amersfoort.
Leerling van W. SteeIink en P. P. Schied es.
Landschappen. Stillevens.
**Verkoren, L.
Verleur, A.
Geb. 1876 te Amsterdam.
Leiding v. W. Mais en Th. de Bock. Landschappen.
***Vermande, W.
Vermeulen, A.
Geb. 23 Maart 1763, Dordt.
Over!. 6 Juli 1814, Amsterdam.
Leer!. van zijn vader C. Vermeulen.
Landschappen. Wintergezichten.

Vermeulen, M.C.T.
Geb. 19 Jan. 1868, Tilburg.
Leert. Rijksnorm. v. T. 0.
*Vermijne, J.
Geb. 30 April 1886, Den Haag.
Haagsche Academie. Portretten.
**Verschuren, A. J. J.
Verschuur, W.
Geb. 11 Juni 1812, Amsterdam.
Over!. 4 Juli 1874, Vorden.
Leerl. v. P. G. v. Os. Leermeester van Mauve.
Paarden en stalintérieurs. Lith.
Versluys, A.
Geb. 7 Maart 1893.
Haagsche Academie.
Portret.
Versteeg, J. A.
Geb. 22 Mei 1877, Giesendam.
Haagsche Academie. Bloemstukken.
**Versteeg, L. P.
Versteegh, M.
Geb. 30 Augustus 1756, Dordt.
Over!. 14 Nov. 1863, Dordt.
Paarden en intérieurs.
Verster, F. H.
Geb. 9 Juni 1861, Leiden.
Over!. 21 Jan. 1927 aldaar.
Leerling van Breitner. Haagsche Academie.
Schilder van beteekenis. Vooral stillevens. Etste
en Lith.
Verstijnen, H. C. G. M.
Geb. 9 Juli 1882, Soekaboemi.
Dieren en planten. Lith.
Vertin, P. G.
Geb. 21 Maart 1819, Den Haag.
Over!. 14 Sept. 1893, Amsterdam.
Leert. van B. J. v. Hore. Stadsgezichten. Etser.
Lith.
Verveer, E.
Geb. 19 April 1826, Den Haag.
Overl. 24 Aug. 1909, Den Haag.
Leert. van S. L. Verveer. Visschersleven.
Verveer, S. L.
Geb. 30 Nov. 1813, Den Haag.
Overl. 5 Jan. 1876, Den Haag.
Leert. van B. J. v. Hove. Zeegezichten.
Stillevens.
Etser.
Verwey, Kees.
Geb. 20 April 1900, A'dam.
Leert. v. H. F. Boot en v. d. Rijksacademie.
Stadsgezichten, landschap en stilleven.
Verwey van Udenhout, L.
Geb. 2 Oct. 1884, Sidohardjo, Java.
Overl. 4 October 1913, Maarssen.
Haagsche Academie. Portretten. Etser.
Veterman, Ed.
Geb. 9 Nov. 1901.
Academie Den Haag. Tooneeldecors, portretten,
figuur.
Veth, Cornelis.
Neef van Jan Veth.
Caricaturist en criticus.
Veth, Dr. Jan P.
Geb. 1864 te Dordt.
Over!. 1 Juli 1925, A'dam.
Rijksacad. A'dam. Portretschilder van beteekenis.
Etate, Lith. Belangrijk schrijven over kunst.
Vettewinkel Dzn., H.
Geb. 20 Oct. 1809, Amsterdam.
Overl. 8 Mei 1878, Amsterdam.
Schepen.
Viegen, Jos.
Stadsgezicht en figuur. Schreef onder pseudomiem
verzen.
Vincent, L. A.
Geb. 1812.
Over!. 1842.
Leerl. van B. J. v. Hove en C. Kruseman. IIIustrator.
Vinger, B. L.
Geb. 15 Dec. 1881.
Les v. D. Lako. Illustrator.
*Vinger, Truus.
Geb. 10 Maart 1903.
Opgeleid door haar vader. Illustratrice.
Vis, D.
Geb. 8 Juli 1906, Nederhorst den Berg.
Stilleven en intérieur.
Vis, H.
Geb. 28 Febr. 1883, Zaandam.
Leert. van Arents. Schepen en landschap.
**Visscher, R.
Visser Jr., J.
Geb. 18 Oct. 1856, Groningen.
Overl. 3 Dec. 1938 te Aerdenhout.
Acad. „Minerva" Groningen. Werkz. b. Kunstonderw.
Uitmuntend portretlithograaf. Figuur en
stilleven.
Visser, J.
Geb. 18 Maart 1879, Alkmaar.
Teekenschool voor Kunstnijverheid. Landschap,
portretten. Etser.
441

Visser, L.
Geb. 7 Sept. 1880, Amsterdam.
Leert. van G. Westermann en J. Visser Jr. Decoratieve
werken. Lith.
**Visser, P. de.
Visser, Tj.
Geb. 12 Dec. 1876, Workum.
Normaalschool, Amsterdam. Beeldhouwer. Houtsneden.
*Vista, Tula di.
Geboren in Portugal.
Portret en landschap.
**Vlaanderen, André.
Illustrator.
Vlaanderen, J.
Geb. 15 Aug. 1867, Kralingen.
Amsterd. Academie. Landschap. Bloemen. Etser.
*Vlielander Hein, M. J. M.
Geb. 6 Sept. 1891.
Lessen van mej. C. v. d. Hart en raad v. W. Marls
Jacobzn. en Bluch Schregel. Stilleven.
Vliet, Ger. v.
Geb. 10 Dec. 1880, A'dam.
Rijksnorm. T. 0. Landschap en stadsgezicht.
V l i s t, L. v. d.
Geb. 11 Mei 1894 te Numansdorp.
Leerl. v. W. v. d. Nat en W. de Zwart en v. d.
Haagsche Academie. Stillevens.
Vlijmen, Bernard van.
Geb. 23 Oct. 1895, Den Haag.
Rijksnormaalsch. en Rijksac. A 'dam. Teek.
Portretten.
**Vlij men, J. v.
Vlijmen, Koos van.
Geb. 15 Juli 1909.
Rotterd. Academie. Werkte in Frankrijk en Italië.
Voerman, Jan.
Geb. 23 Jan. 1857, Kampen.
Overl. 25 Maart 1941.
Amsterd. Academie.
Landschappen en bloemstillevens. Zijn riviergezichten
en weiden met vee kregen vermaardheid.
Voerman Jr., J.
Geb. 23 Jan. 1890.
Leerling van zijn vader. Vooral lithogr. van
bloemen.
Vogel, C. J. de.
Geb. 29 Dec. 1824, Dordt.
Overl. 9 Mei 1879, Dordt.
Landschappen.
442
v.
Vogel, H. P.
Geb. 27 Nov. 1833.
Overt. 5 Jan. 1886.
Leerling van Fromberg.
Vogel, J. G.
Geb. 25 Juni 1828, Hooge Zwaluwe.
Overl. 15 Mei 1915, Velp.
Leert. van A. Schelf hout. Landschappen.
*Vogel-Rooseboom, H. C. J. W.
Geb. 23 Oct. 1843, Den Haag.
Overt. 26 Dec. 1896, Den Haag.
Leert. van haar vader N. Rooseboom. Bloemen.
**Vogel, L. de.
Vogelaar, J.
I Geb. 23 Nov. 1865, Dinteloord.
Overl.?
Les van J. v. Looy. Landschappen.
**Vogtschmidt, J.
**Volkers, A.
**Volkhemer, M.
V o l m a r, H. W. N.
Geb. 26 Dec. 1881.
Over!. 1921.
Amsterd. Academie. Landschappen. Etser.
**Volmer, W.
**V o l z, D. H.
**Voogd, G. A. A. d e.
**V o o g t, J. C.
Voogt, Kees de.
Geb. 12 Dec. 1893.
Academies Rotterdam en Munchen. Landschap,
stilleven en stadsgezicht.
Voorden, A. W. van.
Geb. 25 Nov. 1881 te Rotterdam.
Overt. 2 Oct. 1921, Rotterdam.
Rotterd. Academie. Stads- en havengezichten,
**Voorn, A. J.
*Voorthuyzen-v. Hove, H. var..
Geb. 6 Sept. 1861, Den Haag.
Over!. 18 Dec.1918, A'dam.
Haagsche Academie.
**Vos, Ch.
**Vos F. de.

**Vos, Henri.
Vos, Hubert.
Geb. 17 Febr. 1855, Maastricht.
Overt.?
Had in Amerika een succesvolle Ioopbaan. Portretten.
*Vos, M.
Geb. 21 Dec. 1824, Amsterdam.
Overl.11 Jan. 1906, Oosterbeek.
Leert. van P. Kiers. Stillevens. Vooral bloemen.
Etste.
**Voskull, J. J.
Voskuyl, H.
Geb. 10 April 1893.
Autodidact.
**Voskuyl, Jeroen.
Vossen, Andr. v. d.
Geb. 26 Febr. 1893, Haarlem.
School v. Kunstnijverh., Graficus.
Vreedenburgh, C.
Geb. 25 Aug. 1880, Woerden.
Leerl. van Roermeester, A. Roelofs. Landschappen.
Etst.
Vreedenburgh, G.
Geb. 26 Maart 1849, Nieuwerbrug.
Overl.?
Portret, Landschap, Stillevens, Tooneeldecor.
Vreedenburgh, Gijsb.
Geb. 6 Maart 1876, Woerden.
Academie Brussel. Aquarellen.
Vreedenburgh, Jr. G.
Geb. 28 Oct. 1873, Woerden.
Brusselsche Academie. Landschap.
Vreedenburgh, H.
Ceb. 20 April 1887, Woerden.
Landschap. Stillevens.
*Vreedenburgh-Schotel, M.
Geb. 10 Dec.1884, Sitoebondo, Java.
Haagsche Academie.
Vries, A. de.
Geb. 13 Febr. 1841, Amsterdam
Over!. Dec. 1872, Haarlem.
Amsterd. Academie.
Vries, Jr. B. A. de.
Geb. 2 Mei 1868, A'dam.
Overt. 25 Maart 1906.
Rijksacad. Stillevens.
Vries, D. de.
Ceb. 21 Juli 1895, Utrecht.
Haart. Kunstnijverh. School. Etser. Lith. Houtsneden.
Vries, Hendrik de.
Geb. 17 Aug. 1896.
Autodidact. Figuur en landschap.
**Vries, Henk de.
**Vries, Joh. de.
**Vries J r., R. W. P. de.
Graficus en criticus.
*Vries, S. C. Henriette de.
Geb. 29 Mei 1867, A'dam.
Leer!. Rijksnorm. school en Rijksacad. Figuur.
Etst.
Vrint, C. C.
Geb. 21 Jan. 1870, A'dam.
Leert. Haagsche Acad.
V r o l y k, J. M.
Geb. 1 Febr. 1846, Den Haag.
Over!. 2 Sept. 1896, Den Haag.
Leerl. van P. Stortenbeker. Schilder v. dieren,
weiden met vee. Etser.
Vrijthof f, Jhr. A. J. Th.
Geb. 18 Sept. 1863, Maastricht.
Overl.11 Juli 1924.
Romantisch Landschap.
Vuuren, J. van.
Geb. 26 Jan. 1871, Molenaarsgraaff. .
Leerling van Dysselhof. . Boschgezichten. Oude
Stadjes.
**Vijlbrief, P.
*Vijzel, Constance van de.
Geb. 20 April 1882, Amsterdam.
Amsterd. Academie.
*Vijzel, Ida v. d.
Geb. 10 Aug. 1880, Hilversum.
Leert. Rijksacad. A'dam.
Waay, N. van der.
Geb. 15 Oct. 1855, Amsterdam.
Over!. 18 Dec. 1936.
Amsterd. Academie. Hoogleeraar Rijksacad.
A'dam. Portret, landschap en figuur. Weesmeisjes.
**Waegeningh, Leo v.
Landschap.
443

Waereld, E. F. v. d.
Geb. 18 Oct. 1857, Amsterdam.
Overl.?
Leerling van Bing. Etser van Stadsgezichten.
**Wagemaker, A.
**Wagemaker, Janus.
**Wagenaar, W.
W al, H. A. v. d.
Geb. 29 Juni 1882.
Rijksacademie. Landschap.
**Walchren, P. M.
Waldorp, A.
Geb. 22 Maart 1803, Den Haag.
Overt. 12 Oct. 1866, Amsterdam.
Binnenhuizen, portretten, kerkintérieurs, riviergezichten.
Lith.
Wall, W. R. v. d.
Geb. 1756.
Overl. 1813.
Leermeester van Kobell. Dieren.
Wall Perné, G. v. d.
Geb. 18 Mei 1877, Apeldoorn.
Overl. 28 Dec. 1911.
Rijksnormaalschool. Decoratief landschap en
figuur. Ook graficus.
W a l l e, W. A. v. d.
Geb. 15 Mei 1906.
Rijksnormaalschool A'dam. Decoratief figuur,
glazenier en graficus.
**Walrecht, B.
**Walstra, H.
*Wandscheer, M.
Geb. 19 Nov. 1856, Amsterdam.
Overl. 18 Sept. 1936, Ede.
Amsterd. Academie. Figuur en stilleven. Etste.
Waning, C. A. van.
Geb. 26 Juli 1861, Den Haag.
Overl. 27 Oct. 1829, Den Haag.
Leerl. van Bosboom. Riviergezichten.
*Waning.Stevels, M. van.
Geb. 2 Dec. 1874, Gorkum.
Haagsche Academie. Portretten, dieren en stillevens.
Waning, M. van.
Geb. 1888, Den Haag.
Landschappen. Portretten. Lith.
**Warf f emius, E.
444
***Warmelo-Russell, A. M. v.
*Wartena, Fr.
Geb. 28 Juli 1857, Akkrum.
Overl.?
Amsterd. Academie. Binnenhuizen.
*Wasch, J.
Geb. 31 Oct. 1886, Rotterdam.
Haagsche Academie. Leerl. van Zilcken en
Roelofs. Portretten. Stillevens.
Wassenaar, W. A.
Geb. 14 Dec. 1873, Katwijk aid. Rijn.
Leerling van Toorop. Landschappen. Etser.
*Wassink, C. E.
Geh. geweest m. Mr. N. J. Vonck.
Geb. 2 Maart 1891, A'dam.
Les v. H. M. Krabbe'.
***Waterschoot v. d. Gracht,
Giséle.
Wattez, J. H.
Geb. 31 Juli 1882, Middelburg.
Leerl. van W. Schutz.
**Weddepohl, C. H.
Weegewijs, H.
Geb. 7 Jan.1875, Nieuwer-Amstel.
Amsterd. Academie. Stillevens. Etser.
W e e l e, H. J. v. d.
Geb. 13 Januari 1852, Middelburg.
Overl. 2 Dec. 1930.
Haagsche Academie. Landschap met koeien.
Ploegende paarden. Etser.
Weeme, B. H. ter.
Geb. 28 April 1880.
Amsterd. Academie. Figuur en stillevens.
Weeme, Th. ter.
Geb. 27 Juli 1868, Nieuwer AmsteI.
Amsterd. Academie. Landschappen. Stillevens.
Figuren.
Weeshoff, Dirk.
Geb. 1825.
Overl. 1886.
Bloemen.
Weezel Errens, A. v.
Geb. 8 Juli 1866.
Overl.?
Werkz. bij 't onderwijs.
**Weidema, Fedde.
Weiden, Mathé, P. J. v. d.
Geb. 27 Juni 1890.
School voor kunstnijverh. Haarlem. Portret, stilleven
en decoratief werk.

Weissenbruch, Is.
Geb. 27 Aug. 1826, Den Haag.
Overl.13 Nov. 1912.
Houtgraveur.
Weissenbruch, Jan.
Geb. 18 Maart 1822, Den Haag.
Over!. 15 Febr. 1880, Den Haag.
Haagsche Academie. Stadsgezichten. Etser. Lith.
Weissenbruch. J. H.
Geb. 30 Nov. 1824, Den Haag.
Overl. 14 Maart 1903, Den Haag.
Haagsche Academie. Duingezichten. Etser.
Weissenbruch J. Hz., W.
Geb. 14 Febr. 1864, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschappen. Stillevens.
Etser.
Weitkamp, J. H.
Geb. 12 Juni 1834, Rotterdam.
Overt.?
Rotterd. Academie. Boerenleven, Etste en Lith.
Welie, A. van.
Geb. 18 Dec. 1866 te Afferden erden Geld.
Antwerpsche Academie. Internationaal portrettist.
Wenckebach, L. 0.
Geb. 16 Juni 1895, Heerlen.
Kunstnijverh. school Haarlem. Houtsneden.
Hoogleeraar Boetseeren a. d. T. H. te Delft.
Wenckebach, L. W. R.
Geb. 12 Jan. 1860, Den Haag.
Overt. 25 Juni 1937 te Santpoort.
Leert. van D. v. Lokhorst. Amsterd. Stadsgezichten.
Etser. Lith.
Wenning, Y. H.
Geb. 26 Sept. 1879, Leeuwarden.
Haagsche Academie. Landschappen. Ook graficus.
**Werk, W. M. v. d.
***Werk-K r u y f f, A. Mar. v. d.
**Werkman, H. N.
Werner, Frans.
Geb. 7 April 1879.
Les v. Bart v. Hove.
Wervelman, Jan.
Geb. 9 Mei 1901.
Acte M. 0. Teekenen. Portret en landschap.
**Wesselaar, H.
Wesseling, H. J.
Geb. 26 Febr. 1881, Haarlem.
Leert. van Fr. Loots. Portrettist. Bloemen. Stillevens.
Landschap.
West, J. H. van.
Geb. 30 Sept. 1803, Den Haag.
Over!. 1881, Den Haag.
Leert. van C. Kruseman. Intérieurs.
Westenberg, P. G.
Geb. 1791, Nijmegen.
Over!. 16 Dec. 1873, Brummen.
Leert. van J. Huiswit. Stadsgezichten.
**Westerdorp-Osieck, B.
Geb. 29 Dec. 1880, A'dam.
Leer!. v. Lizzy Ansingh en Rijksacad. Stilleven,
portret, figuur, reisschetsen. Etst.
Westerbeek, C.
Geb. 13 April 1844, Sassenheim.
Over!. 22 Oct. 1903, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschap met koeien.
Westermann, G. B. J.
Geb. 25 Dec. 1880, Leeuwarden.
Amsterd. Academie. Romantisch figuur- en landschapschilder.
Ook paarden. Illustreerde.
Westerwoudt, J. B. A. H.
Geb. 20 Dec. 1849, Amsterdam.
Overt. 2 April 1906, Arnhem.
Amsterd. en Antwerpsche Academie. Stadsgezichten.
Wetering- de Rooy, J. E. v. d.
Geb. 7 Aug. 1877 te Woudrichem.
Haagsche Academie. Landschappen. Stadsgezichten.
Weyand, J. G.
Geb. 8 Maart 1886, Amsterdam.
Rijkschool v. Kunstnijverheid en Rijksacad.
Portret, figuur en stilleven. Ook glazenier.
Wegers, B. W.
Geb. 11 Mei 1866, Kampen.
Leert. v. W. B. Tholen. Stilleven.
W e y n s, J. H.
Geb. 6 Dec. 1864, Zwolle.
Rijksnormaalschool. Landschap en portret.
*Wichers Wierdsma, R. M.
Geb. 30 Oct. 1891 te Franeker.
Larensche Kunstschool. Droge naalden. Houtsneden.
Lith.
445

Wichmann, E.
Geb. 11 Aug. 1890, Utrecht.
Overl.?
Leert. v. Von Kreyfeldt en v. d. Laars. Houtsneden.
Kopergravures. Lith. Etser.
Wiegers, J.
Gcb. 31 Juli 1893, Kommerzijl.
Gron. en Haagsche Academie. Portret en stilleven
en grafiek.
Wiegersma; H. J. M.
Geb. 7 Oct. 1891.
Autodidact.
Figuur, landschap en glasbrander.
**Wiegman, G.
Wiegman, J.
Geb. 11 Febr. 1884, Zwolle.
Leerl. van T j. Bottema. Illustreert kinderboeken.
Wiegman, M.
Geb. 31 Mei 1886, Zwolle.
Amsterd. Academie. Stilleven. Figuurstukken
met relig. onderwerpen, muurschilderingen. Lith.
**Wiegman, P.
**Wiegmans, Willem.
Geb. 28 Oct. 1892.
Kerkelijke sierkunst.
Wierink, B. W.
Geb. 4 Jan. 1856, Amsterdam.
Overl.?
Leerl. van N. A. C. Dekker. Batikt. Illustreert.
Lith.
Wiersma, Ids.
Geb. 21 Juni 1878.
Haagsche Academie. Vooral teekenaar en graficus.
Wiertz, H. F.
Geb. 7 Oct. 1784, Amsterdam.
Overl. 1858, Nijmegen.
Leerl. van J. Lauwers, J. de Frey. Stillevens
(Schelpen).
**Wiertz, H. L.
Wiggers, D.
Geb. 26 Maart 1886, Amersfoort.
Overf. 15 Febr. 1933.
Rottend. Academie. Landschappen, vooral vergezichten
in Gelderf.
**Wiggers, Karel.
**Wigmans, W.
446
**W ildenhain, F. R.
**Wildschut, George.
*Willebeek le Mair, H.
Geb. 23 April 1889, Rotterdam.
Leerl. van Maasdijk en Ezerman. Illustratrice.
**Willeboordse, Marie.
**Willemse, C. N.
**Willemsen, Wilh. A.
Willemsz., Melle.
Geb. 23 Oct. 1887, A'dam.
Rijksacademie. Stud. ook te Parijs.
Willerding, K. J.
Opgeleid door H. v. d. PoeL Zijn ideaal is eery
schilderij, dat door iedereen genoten kan worden.
*Willigen, C. A. v. d.
Geb. 7 Mei 1850, Haarlem.
Overt. 1 Aug. ,1931 Laren.
Antwerpsche Academie. Bloemen.
Willink, A. C.
Geb. 7 Maart 1901 te A'dam.
Gewerkt te Berlijn onder Prof. H. Balutchek.
Later te Parijs. Stilleven, landschap en figuur.
***Willink, M.
Willink, W. E. J.
Geb.1 Sept. 1867.
Rijksacademie.
**Windhausen, Paul.
**Windhorst, J. C.
Windt, G. C. L.
Geb. 1 Sept. 1869, Den Haag.
Academie Den Haag. Landschappen.
Windt, Ph.
Geb. 4 Sept. 1847, Den Haag.
Overl. Sept. 1921, Den Haag.
Figuur.
Windt, C. v. d.
Geb. 22 Aug. 1877, Brussel.
Etser.
Windt, L. v. d.
Geb. 1878, Brussel.
Oval. 11 Aug. 1916.
Etser.
Wingen, Edmond.
Limburger.
**Wipkoop, J. W. v.

Wins, J. W. M.
Geb. 1881, Makassar Celebes.
Leer!. van C. Nuys en Schutz.
Aquarellen en houtsneden.
Winter, A. H.
Geb. 1800 te Utrecht.
Overt. 28 Mei 1861, Amsterdam.
Leert. van P. C. Wonder.
Portret. Etser. Lith. Dieren.
Winter, A. de.
Geb. 28 Mei 1882, Utrecht.
Amsterd. Academie. Bloemen. Lith.
Wirtz, W.
Geb. 1888, Den Haag.
Haagsche Academie.
Decorat. ontwerpen voor boek- en reclamekunst.
Wissel, A. v. d.
Geb. 1865 op Marken.
Rotterd. Academie. Landschappen.
**Wit, J. de.
Witjens, W.
Geb. 8 Nov. 1884, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschap. Etser.
Witkamp, E. S.
Geb. 13 Maart 1854, Amsterdam.
OvenI.1 Oct. 1897, Amsterdam.
Leert. van A. Koopman. Figuren. Met N. v. d.
Waay decoratieve schilderingen.
Witsen, Willem A.
Geb. 13 Aug. 1860, Amsterdam.
Overl. 13 April 1923 te Amsterdam.
Amsterd. Academie. Meester van de Amsterdamsche
school. Stadsgezicht, landschappen met
figuren, portretten, stillevens, vermaard etser.
Witsen, S. van.
Geb. 29 Oct. 1833, Den Haag.
Overt. 24 Nov. 1911.
Leerl. van B. J. v. Hove en H. v. Hove.
Wittenberg, J. H. W.
Geb. 30 Jan. 1886, Den Haag.
Haagsche Academie. Fig. Landschappen. Stadsgezichten.
Stillevens.
*Wittig-Keyser, Lucie.
**Woerkom, W. v.
**Wolbers, D. J.
WoIbers, H. G.
Geb. 27 Mei 1856, Heemstede.
Overt. 28 Dec. 1926.
Leert. van Verster. Dicren en landschappen.
Wolff, B.
Geb. 1759 te Dessau.
Over!. 15 Oct. 1825, Amsterdam.
**Wolff, C. de.
Wolter, H. J.
Geb. 15 Juli 1873, Amsterdam.
Antwerpsche Academie. Landschap en stadsgezicht,
portret en figuur. Lith., was Hoogleeraar
aan de Rijks Academie te Amsterdam.
*Wolterbeek Muller, Th. E.
Geb. 1876, Den Haag.
Haagsche Academie.
Wonder, P. C.
Geb. 10 Jan. 1780, Utrecht.
Over!. 12 Juli 1852, Amsterdam.
Portrettist. Binnenhuis.
**Wondt, Gerrit.
Wouters, H.
Geb. 6 Mei 1866, Zwolle.
Amsterd. Academie. Binnenhuis. Figuur. Portretten.
Etser. Lith.
Wouters, W. H. M.
Geb. 6 Febr. 1887, Den Haag.
Amsterd. Academie. Figuur en stilleven. Ook
graficus.
*W outersen-v. Doesburgh, E. L. H.
Geb. 7 Dec. 1875, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Miniatuurportrettiste, Hofjes.
Eiste.
Wuisman, G. W.
Geb. 30 Jan. 1896.
Rotterd. Academie. GIazenier.
*W u l f se, A. J. C.
Geb. 28 Aug. 1896.
Leerl. v. Voerman, Garf, Krabbé en Coba Ritsema.
Gewerkt Parijs en Munchen. Portret en bloemen.
Wust, A.
Geb. 13 Dec. 1837.
Over!. 3 Mei 1876.
Leert. van zijn vader.
**Wijland, G. v.
**Wijmans, Louis.
447

**Wij mans, W. L.
**Wijn, W. A. d e.
Wijngaerdt, Piet Th. v.
Geb. 4 Nov. 1873, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Landschap, Figuur, stillevens
en bloemen. Etser.
Wijnman, W.
Geb. 10 Juli 1897.
Rotterd. Academie.
Figuur.
Wijnstroom, A. C.
Geb. 6 Mei 1888.
Rijksacademie. Landschap. Ook portret.
Wijnveld, B.
Geb. 13 Aug. 1821, Amsterdam.
Overl. 18 Febr. 1902, Haarlem.
Hoogleeraar Rijksacademie. Historieschilder.
Wijsmuller, J. H.
Geb. 13 Febr. 1855, Amsterdam.
Overl. 23 Mei 1925.
Amsterd. Academie. Landschap en Stadsgezichten.
Etsen.
*Wijthof, f, A. C. F.
Geb. 29 Oct. 1863, Amsterdam.
Amsterd. Academie. Aquarellen.
Ydema, E.
Geb. 23 Juli 1876, Oudenga.
Landschappen (Friesland en Giethoorn).
Ykelenstam, H.
Geb. 24 April 1897.
Rijksacad. A'dam. Portret, stadsgez. en stilleven.
Ook graficus.
**Yperen, G. W. v.
**Yssel_Muiden, Jacq.
Ysseldijk, k, Cees v.
Geb. 27 Sept. 1901, Utrecht.
Academie, Antwerpen. Portret, stilleven en stadsgezichten.
**Zanden, Ed. van.
Zandleven, J. A.
Geb. 6 Febr. 1868. Koog aid. Zaan.
Autodidact. Bloemen. Boschgezichten. Stillevens.
Stadsgezichten.
Zee, Jan v. d.
Geb. 16 Febr. 1898, Leeuwarden.
Academie „Minerva" Groningen. Portret, landschap
enz.
448
Zeegen, Jr., Adr. van.
Geb. 14 Febr. 1881.
Leert, v. J. Sluyters. Visschen.
*Zeegers, Be.
Geb. 15 Maart 1891, Amsterdam.
Penteekeningen van bloemen.
*Zethraeus, Ag. Wilh.
Geb. 23 Dec. 1872, Amsterdam.
Stadsgezichten.
Zilcken, Ph.
Geb. 21 April 1857, Den Haag.
Overt. 3 Oct. 1930, Den Haag.
Haagsche Academie. Les v. Mauve. Landschappen.
Bekend graficus.
Zimmerman, J. W. Gerstenhauer.
Geb. 1816 te Monnikendam.
Overl. 1887 te Rotterdam.
Amsterd. Academie.
Portret.
Zoetelief Tromp.
Geb. 13 Dec. 1872, Batavia.
Overl.?
Haagsche Academie en Rijksacademie.
Zon, J.
Geb. 21 April 1872, Den Haag.
Over!. 27 Maart 1932.
Haagsche Academie.
Landschap en figuur.
Zonneveld, Arie
Over!. 1941.
Landschap. Ook graficus.
Ziircher, A. F.
Geb. 14 April 1826.
Over!. 14 April 1876.
Figuren.
Zurcher, Dr. J.
Geb. 18 Oct. 1851, Amsterdam.
OverI.9 Maart 1905, Den Haag.
Etser.
Zutphen, J. H. van.
Geb. 24 Nov. 1879.
Kunstnijverh. school Haarlem. Beeldhouwer,
amateurschil der.
Zwaanshals, D.
Geb. 20 Nov. 1862, Vlissingen.
Brabantsch Landschap.
Zwart, W. D.
Geb. 7 Dec. 1867.
Academie „Minerva" Groningen.

Zwart, P. de.
Geb. 29 Febr. 1880, Den Haag.
Haagsche Academie. Landschappen. Etser.
Zwart, W. H. P. J. de.
Geb. 16 Mei 1862.
Overl. 11 Dec. 1931.
Leerl. v. J. Maris. Landschap, stadsgezichten,
figuur, portret en stilleven.
Zweden, J. v.
Landschap, figuur en portret (teekeningen).
Zweep, D. J. v. d.
Geb. 10 April 1890, Utrecht.
Kunstnijverh. school Utrecht. Stillevens.
Zwiers, Piet.
Geb.1 Aug. 1907.
Autodidact. Portret en Landschar.
Zwijsen, Jacq.
Geb. 5 Maart 1894.
Portret, figuur en landschap.
Zijderveld, W.
Geb. 1796 te Amsterdam.
Overl. 24 Dec. 1846, Amsterdam.
Historieschilder.
Zijl, Maarten.
Geb. 13 Nov. 1889.
Stilleven en figuur.
449

INHOUD
EEN WOORD VOORAF........
Blz.
............ 9
I. HISTORISCHE INLEIDING......... . ....... 111
DE ONTWIKKELING DER NEDERLANDSCHE
SCHILDERKUNST VAN 1400-1850.
I. DE VIJFTIENDE EEUW. De eerste klanken, he
karakter van de Bogh kunstbegaafclheid,
Jan van E .....................
11. DE VIJFTIENDE EEUW. Vlaamsche kunstenaars in het
Noorden geboren; het begin van een Hollandsche schilder-
III. DE VIJFTIENDE EEUW. De middeneeuwsche zekerheid
wankelt, de verstoring van het mediaevale evenwicht in de
verfij an i us
B
IV. DE ZESTIENDE EEUW. „De nieuwe zoete stijl" Komt
de Nederlanden binnen, Lucas van Leiden en Jan van Scorel. 41
V. DE ZESTIENDE EEUW. Een die weerstond : Pieter
Breughel 55
V.I. DE ZESTIENDE EEUW. De Haarlemsche en Utrechtsche
centra, het ontstaan van het groepsportret ......... 69
VII. DE ZEVENTIENDE EEUW. De internationale barokkunst
vindt weerklank aan het stadhouderlijk hof van Frederik
Hendrik .... •••••••••••••••••••• .... 79
VIII. DE ZEVENTIENDE EEUW. De portretschilders van het
groepsverband, het schuttersstuk, het regenten- en anatomiestuk
91
450

Blz.
IX. DE ZEVENTIENDE EEUW. Het landschapschilderen,
sterk picturaal voelen, tot ongemeen rijken bloei gebracht . 103
X. DE ZEVENTIENDE EEUW. „De copieérlust des dagenliiksclzen
levens" vindt in hef schoons burgerwoonhuis, in het
midden der zeventiende eeuw, een prachtig gegeven tot de
hoogste ontplooiing van het genre-schilderij 121
XI. DE ZEVENTIENDE EEUW. Het zieleleven, de Bijbel,
Rembrandt 141
XII. DE ACHTTIENDE EEUW. Een ingezonken periode
houdt in Holland de lamp brandend 153
XI//. DE NEGENTIENDE EEUW. /n het midden van de eeuw
wordt weer een groote tijd voor het Hollandsche schilderen
ontsloten 164
2. DOORLEEFD GETUIGENIS 181
I. DE VOORBEREIDING en het gloren van het réUeil: de
stichting en de ontwikkeling van Arti et Amicitiae en Pulchri
Studio 187
11. HET KUNSTONDERWIJS, de Rijns-Normaalschool
voor teekenonderwijs en de Rijks-Academie te Amsterdam. 203
111. LONDEN, een bezoek aan het atelier van Alma Tadema,
„De Vlinders" van Thijs Marls bij van Wisselingh te
Amsterdam 223
IV. DE HAAGSCHE SCHOOL, de viiit van een toegewijde,
maar opgeofferde generatie, brengt bij een volgend geslacht
bloem en vrucht 239
V. DE SCHOOL VAN LAREN, contact met een ongerept
landelijk dorp, en verkeer met een schilderachtige boerenhevdki:w
brengt het Hollandsche schilderen groote winst. 259
451

Blz.
VI. VINCENT VAN GOGH, een Hollandsche schilder van
beteekenis neemt roemvol deel aan de ontwikkeling van het
nieuwe impressionnisme in Frankrijk 275
VII. DE AMSTERDAMSCHE SCHOOL. Tusschen 1885 en
1890 dient zich een nieuw geslacht van schilders aan, waarvan
de meesten, onder leiding van August Allebé, op de Rijks-
Academie te Amsterdam gevormd werden 293
VIII. HET INTELLECTUALISME en de nijverheidskunsten
leiden voortreffelijke Drachten van den hoofdweg van het
Hollandsche schilderen 321
IX. SCHILDERESSEN. Nooit in de kunsthistorie en nergens
ter wereld, veroverde de schilderes een zoo volkomen gelijkheid
held met den schilder, als in onzen tijd in Holland 337
X. VERTROUWEN. Met onverminderde Toewijding blijven de
Hollandsche schilders aan den arbeid 349
3. ZAKELIJK REGISTER 369
452
r ^ ^----^^`
................
^11
André Verhorst, Riviergezicht.