1)1 E1,5?R-1111)171 k:

1)1 E1,5?R-1111)171 k:

MULTATULI
IDEEN
EERSTE BUNDEL .
AMSTERDAM
UITGEVERS-MAATSCHAPPY ,Ef,SEVIF-R"
1907

Druk van H. J . VAN DE GARDE & Co ., Zalt-Bommel .

DE ELSEVIER-EDITIE
Verzamelde Werken van Multatuli
Naar tydsorde gerangschikte uitgave, bezorgd door zijne weduwe.
IN TIEN DEELEN
DEEL III .
IDEEN
EERSTE BUNDEL .
Elk exemplaar, dat bovenstaand merk met handteekening NIET draagt,
is nagedrukt.

VOORBEU,ICIIT VAN DEN AUTEUR
BY DE VYFDE UITGAVE . *)
De beer BusKEN HuET schreef in zijn brochure -MULTATULI ., tdat
ik in den lezer to weinig veronderstelde .» Ik meen to mogen betwyfelen
of deze meening gegrond is . In-allen-geval bevreemdde bet my, ze to
hooren uit den mond van iemand die zelf nog-al to sukkelen had met
de onbevattelykheid van z'n lezers .
Anderen beweren dat ik t begrip myner lezers to hoog stel, en to veel
laat aankomen op den huisdominee of 't knappe kind in de familie . (83)
De waarheid zal wel in 't midden liggen, wat in dit geval zeggen wil :
aan geen der beide zyden. Het is waar dat ik me veel moeife geef om
begrepen to worden, en mogelyk is t dat ik in zulke perioden van stemming,
uitvoeriger ben dan voor sommigen noodig wezen zou . Hiertegenover
staat dat ik, voortgezweept door m'n wensch om zooveel waarheid mogelyk
to geven in kort bestek, op andere plaatsen de zaken aforistisch afdoe .
Het was aanvankelyk myn plan slechts teksten to leveren, omdat het
leven zoo kort is. Het toelichten en duidelyk maken, had ik liever overgelaten
aan jongeren . Tot nog toe evenwel ontwaarde ik weinig sporen
van ingenomenheid met die taak, en dit noopte my nu-en-dan zelf aan
't preeken to gaan . Waarschynlyk wacht men met bet commenteeren
myner werken, tot ik overleden ben, omdat alsdan 't stupide doodzwygen
z'n reden van bestaan zal verloren hebben .
Hoe dit zy, voldoening van m'n arbeid heb ik niet. Deze opmerking is to
verdrietiger, naar mate myn werk meer verkocht, en - naar ik dus veronderstellen
moet - meer gelezen wordt . Het begin deter IDEEN verscheen
voor tien jaren. Zy werden, in weerwil van den vyfden druk then ze thans
beleven, voor zoover my bekend is slechts eenmaal, en wel eerst sedert
onlangs, in een Nederlandsch Tydschrift besproken . J) Over de kinderachtigheid
van dit smoorsysteem, mogen de heeren van de pen zich verantwoorden
by hun lezers . Die opheldering zal waarschynlyk wachten op
den vyfden druk hunner vele werken die tot-nog-toe 't licht niet zagen .
Myne klacht over gebrek aan voldoening, is evenwel geenszins op dat botte
zwygen gegrond. Ze vloeit veeleer voort uit de dagelyksche opmerking, hoe
gering de invloed is die bet WOORD uitoefent op 'n maatschappy, als de onze .
Bij 't opslaan en nalezen der bladzyden in m'n brochure over Vryen-
Arbeid, waar de verontwaardiging my aanspoorde tot bet bestryden der LEU-
GEN die ons yolk opvreet, voel ik my genoodzaakt tot de droevige erkentenis
edit alles is alzoo gebleven tot op dezen dag!"
Behoudende leugens, liberale leugens, rechtleer;ge en moderne leugens,
industrieele leugens, philanthropische leugens, kansel- katheder- kerkkamer-
club- krant- en straatleugens . . .
Och, 't is zoo beschamend, opgang to maken in een land waar't onware
zoo gewild schynt, en 't blyft de vraag, of ik niet meer oorzaak hebben zou
tot vreugde over den schroom my to noemen - 't geen dan toch in een
*) (hoot ran M. D . D.-S.) Dit doelt op de vyfde uitgave van den eersten en
tweeden Bundel . Van den derden Bundel verscheen kort daarop de tweede druk,
terwyl de overige Bundels eerst later ontstaan zyn .
t) Hier wordt gedoeld op Dr. Feringa's Tydschrift VRYE-GEDACHTE, dat toen
to tyd by H. Pyttersen to Sneek verscheen . (Al. D. D.-S .)

VI
VOORBERICHT VAN DEN AUTEUR
bedorven maatschappy als 'n eigenaardige onderscheiding kan worden opgenomen
- dan over de algemeene begeerte my to lezen .
Wat de Nederlanders bewoog, aan deze IDEEN een vyfden druk to
verschaffen, is my 'n raadsel . Met het oog op byna alles wat ik dagelyks
zie gebeuren, zou 't me begrypelyker voorkomen, dat er geen letter
van myne hand to plaatsen ware .
De heer FUNKE had de goedheid my meetedeelen, dat by door aankoop
eigenaar was geworden van 't kopierecht dezer IDEEN, en deed my voorstellen
omtrent herziening en correctie . Ik nam dit werk met yver ter hand, en
voelde my byna overal genoopt, door noten een en-ander toetelichten, doch
werd in die aandrift telkens helemmerd door de herinnering aan de aanmerking
van den heer HUET . Het is dus mogelyk dat ik, weifelend tusschen
te-veel of te-weinig, hier-of-daar plaats gaf aan onnoodige opmerkingen,
en elders 'n opheldering achterwege liet, die sommigen gewenscht toescheen .
Doch . . dit zou niet myne schuld zyn. Het lezend Publiek heeft zich zoo bescheiden
weten to hullen in een hardnekkig mutisme . . . men is voortdurend
zoo gul geweest in het terughouden van alien mogelyken weerklank, dat men
't my niet wyten mag, als ik omtrent de intellectueele vatbaarheid myner lezers
in volslagen onzekerheid verkeer. Ik beroep my hieromtrent op het oordeel
dier zangeres in den Haag, waarvan ik melding maakte op biz . 99 van
den IIin Bundel *) en zal me wel moeten getroosten voorttegaan : -als-of ik
tegen een muur sprak .,, Deze aan den volksmond ontleende vergelyking gaat
alweder mank . Muren immers weerkaatsen 't geluid . Ik had de oorzaken
van m'n akustischen tegenspoed liever in de modder moeten zoeken .
Indie maakte KALIDASA . Griekenland, de homerische rhapsoden, EURI-
PIDES, PLATO en ARISTOTELES. Rome, VIRGILIUS, HORATIUS en TERENTIUS.
Italie, DANTE, PETRARCHA en TASSO . Frankryk, CORNEILLE, MOLIERE, VOL-
TAIRE en ROUSSEAU . Oud-Ierland, z'n barden. Engeland, SHAKESPEARE, SWIFT,
ADDISON, STEELE, GOLDSMITH en STERNE Duitschland, SCHILLER en GOTHE . . .
men neme 't my niet kwalyk, dat ik zoo ver beneden al die mannen sta : ik
ben door niemand gemaakt, en zit nog altyd to wachten op 't eerste blyk dat
Nederland - Nederland als zoodanig -- kennis draagt van m'n bestaan .
Dat dit niet voordeelig werkt, noch op 't gehalte van m'n arbeid, noch op
de gemakkelykheid waarmee ik dien verricht, ligt in de rede, en zou begrepen
worden in al de landen die ik zoo-even opnoemde . Wat Nederland aangaat,
haal ik dien zonderlingen toestand siechts aan ter verschooning voor de
ongelykmatigheid, waarmee m'n noten in dezen herdruk verdeeld zyn . Ik verkeerde
altyd in 't onzekere, of 'n stelling al dan niet toelichting noodig had .
De onderwerpen evenwel, die - naar m'n niet zeer gemotiveerde gissing, want
ik tast in 't duister -- behoefte hebben aan eene verduidelyking die 't bestek
eener noot zou te-buiten gaan, heb ik geheel zonder kommentaar gelaten,
met het oogmerk die later opnieuw, en dan meer uitvoerig to behandelen .
Wat de spelling betreft, ik heb ditmaal, niet zonder tegenzin, nagenoeg de
mode van den dag gevolgd t) niet omdat ik den minsten eerbied voel voor de
taalkennis der personen die heden-ten-dage zoo goed als officieel belast
schynen met de bearbeiding van dat veld, doch om niet het oog des lezers aftestooten
door vreemdheid van spelling. De sop zou de kool niet waard zyn .
*) Volgens de latere inrichting : Idee 659, (M . D. D.-S .)
t) Nagenoeg. Men ziet o. a. dat ik de leelyke i j heb afgeschaft . Het gekibbel
over den oorsprong der ,, doer niets ter zake. Zeker is het dat onze letters i en j
to zamen geen y klank voortbrengen, en dat is naar anze tegenwoordige uitspraak
de eisch . Wie yzer uitspreekt als iz ;;r heeft volkomen recht dat woord to spellen
met 'n i . Maar ik, die yzer zeg, schryj' ook : yzer. Nog-al eenvoudig, dunkt me

BY DE VYFDE UITGAVE . VII
Ik neem deze gelegenheid te-baat voor de opmerking dat ik vroeger, waar
ik van de gewone spelling afweek, geenszins bedoelde een voorbeeld van
goede schryfwys to geven, doch alleen wilde aantoonen dat men ook buiten
de alleenzaligmakende methode der vakmannen van den dag, iets kon voortbrengen
dat het lezen waard was . Toch zou 't me zeer lief zyn, eens tyd to
vinden, onze taal tot 'n gezet onderwerp van studie to maken, of liever - want
dit deed ik reeds sedert m'n kindsheid - bruikbare spelregels voorteslaan .
Zoodra mogelyk wil ik dit beproeven (112) doch ik zie in, dat ik me haasten
moet om gereed to zyn voor den val van het tegenwoordig regime . Dat dit
laatste uit 'n philologisch oogpunt niet hooger staat dan SIEGFNBEEK'S schoolmeesterig
geknutsel, zou nu juist in Holland geen reden zyn voor 'n kort bestaan
Maar het tegenwoordig stelsel - zegge : stelsel ! - is onpraktisch, en dit geeft,
in den stoomtyd, hoop op 'n spoedig uiteinde . Nu voor alsdan : R . I . P.
Men heeft me verweten dat ik zoo vaak myzelf citeer . Daarin ligt, naar ik
verneem, onbescheidenheid, hoovaardy . *) Nu ja, bescheiden ben ik, goddank,
niet . Maar eilieve, ik meende dat er in 't aanhalen van m'n eigen woorden
een blyk lag van consequentie, van correctheid . juist uit den wensch om
op die wyze m'n IDEEN tot ddn geheel to maken, is het afdeelen daarvan in genummerde
paragrafen voortgesproten . Het doet me leed dat ik, meegesleept
door styl, vooral in den IIIn Bundel zoo dikwyls van then vorm ben afgeweken,
en dat ik door velerlei verdrietige omstandigheden genoodzaakt werd, aan
m'n overige werken een andere inrichting to geven . Het aanhalen van een kort
gezegde, waardoor men eene lange redeneering kan uitwinnen, komt me zoo
verkeerd niet voor. Dat sommigen zich door ,nederigheid- genoopt voelen to
vergeten - en to doen vergeten ! - wat ze eenige bladzyden of jren geleden
gezegd hebben . . . nu ja, dit behoort by de alom beoefende enederigheid ."
My is 't zeer aangenaam, indien alles wat ik ooit schreef, in 't geheugen blyft,
en naast later opmerkingen of redeneeringen gelegd wordt, ter toetsing van
de waarheid. De deugdzaamachtigheid dergenen die zoo'n kruis-onderzoek
liever vermyden, komt me nederig, voor niedrig, en zelfs niedertrachtig .
Wie overigens de moeite schuwt m'n citaten opteslaan, deed beter m'n
IDEEN geheel ter-zyde to leggen . 't Is, meen ik, niet to veel gevergd, dat de
lezer zich eenige moeite geve to begrypen, wat de auteur met niet geringe
inspanning - want ik arbeid onder drukkende servituten van gemoed en omstandigheden
- trachtte begrypelyk to maken .
Als handleiding tot het beoordeelen myner IDEEN, ben ik tenslotte zoo vry
nog-eens to verwyzen naar het program dat in m'n eerste brochure over
Vryen-Arbeid voorkomt, en my to beroepen op de wenken in 35,123 en 283 .
Deze drie nummers, in verband altyd met 30, zyn tevens van strikte toepassing,
op al m'n andere werken zoowel, als op m'n geheel leven .
WIESBADEN, 1872 .
MULT .
'~') Om het zoo-even achter 't woord Kstelselr geplaatst uitroepingsteeken to rechtvaardigen,
hier de opmerking dat volgens D . V . en T. W. 't woord hoovaartiy met
twee o's moet geschreven worden, doch hovel ing en hoven met een . Begrype wie 't
kan ! Dat de tweede o op 't eind eener sylbe, in 't geheel geen reden van bestaan
heeft, is onzen lettermannen nu eenmaal to hoog, maar men zou dan toch kunnen
vergen, dat ze consequent waren in hun bekrompenheid . Ziedaar schryvers die 't
wel laten zullen, zichzelf to citeeren !
Ik hoop gelegenheid to vinden, een gedeelte van den IVn Bundel aan taalstudie
to wyden . 't Onderwerp is zoo droog niet, als door velen gemeend wordt . (664)

VOORBERICHT BY DE ZESDE UITGAVE . *)
By deze zesde uitgave der IDEEN herhaal ik het meermalen
gedaan verzoek myn werk to toetsen aan 't program dat in m'n
eerste brochure over Vryen-Arbeid voorkomt .
De Noten waarby geen jaartal staat, waren reeds in vorige
uitgaven opgenomen . Van nieuwe Noten heb ik my, op weinig
uitzonderingen na, onthouden, wat me soms - by de bitterheid
over de weinige voldoening die m'n werk my verschafte - moei-
lyk genoeg viel .
Men bedenke overigens dat alle geschriften naar de dagtee-
kening moeten beoordeeld worden, en dat zeer veel denkbeelden
die heden onder de gemeenplaatsen kunnen worden gerang-
schikt, in 1861 en '62 voor gewaagde paradoksen werden uit-
gekreten.
WIESBADEN,
Augustus 1879 .
MULTATULI .
*) (Hoot, van if. D. D.-S.) Dit Voorbericht verscheen by de zesde uitgaaf van den
eersten bundel Ideen . In dit boekdeel zyn de noten waarby geen jaartal genoemd
wordt, alien tydens den 5den druk, dus in 1872, tusschengevoegd . De by de
zesde uitgaaf geschreven noten dragen het jaar 1879 . -

*) Wees door de Natuur bedeeld met zucht naar kennis . . .
maak van 't streven naar waarheid uw hoofddoel, uw eenig doel . . .
offer alles op aan dat streven . . . verwaarloos alle belangen om
dat eene belang . . . betaal de geringe kans op slagen met uw
rust, met uwe gezondheid, met uw welvaart, met alles wat een
mensch off eren kan . . . verlaat vrouw en kind, zeggende : Vrouwe,
wat heb ik met u to doen ? Kind, wat heb ik met u to doen ? Ik
zoek de waarheid . . . ziedaar myne vrouw, ziedaar het kind van
m'n hart .
Trek naar de woestyn . . . sla u een kemeihuid om de lenden . . .
omgord u met lederen riem . . . voed u met sprinkhanen en wilden
honig .
Denk, peins, overweeg . . . twyfel . . . overweeg nogmaals, en
weder, en nogeens . . . altyd door, altyd op-nieuw .
Rek uw begrip tot de uiterste grens der mogelykheid van
kennen, kunnen, weten en begrypen .
Schroef uw denkvermogen op tot de hoogste mate van bevatting .
Span uwe gedachten voor de logge vracht van alle onopgeloste
vraagstukken . . . zweep ze voort met de kracht van uwen
wil tot raders en zeelen kraken . . ,
Hebt ge dit alles gedaan .
Als ge dan eindelyk meent iets to hebben geleerd, lets to
weten, iets to begrypen . . .
Keer dan terug uit de woestyn. Voig de inspraken van uw
hart dat aandryft tot meedeeling, en zeg
- Broeders, ik geloof deze zaak is alzoo .
Dan zal er afscheiding zyn tusschen wie u hooren .
Een gedeelte zal roepen
- Deze mensch is slecht .
Dit zeggen zy die nadachten over de onderwerpen welke u
*) Vlg. noot by 't slot van 763
IDEEN 1 . 1

ezighielden, maar die niet nadachten als gy in de woestyn . Zy
noemen u slecht, wiji ze vreezen dat het yolk offer zal schatten
boven gebrek aan offer, en inspanning nemen tot maatstaf om
't slagen to meten .
Antwoord dezulken door to wyzen op uw versleten kleed van
kemelvel.
Een ander gedeelte zal bestaan uit hen die nooit hoorden van
de dingen die ge overdacht, uit lieden die zich bezighielden met
niets, al den tyd then gy sleet in zoo zwaren arbeid .
En weder zullen deze zich verdeelen .
Het eerste deel zal zeggen
- M'nheer, net m'n idee .
Toon denzulken uw kleed van kemelvel, dat ge versleet in de
woestyn .
Maar 't ander deel zal zeggen
- Meneer, dat ben ik niet met je eens .
Wys hen op 't versleten kelnelkleed dat uw kleed was in de
woestyn .
Dan zal het yolk roepen
- Wie is deze die een versleten kleed geeft als bewys ?
Antwoord daarop
- Broeders, ik bid u in myn kleed geen bewys to zoeken
voor wat ik zeide, maar een aansporing om to overdenken wat
ik gezegd heb .

«Een zaaier ging tut omn to zaaienn .
JEZUS .
1 . Misschien is niets gelleel waar, en zelfs dat niet .
2 . Twee linker- handschoenen maken geen paar handschoenen ;
twee halve waarheden maken geen waarheid .
3 . Wie twaalf maal zegt : ilc zou . . . zegt elf maal ' n belise.
4. Een verzamelin g van hout, steer, kalk, enz . is niet altyd
'n gebouw . Een vergadering van menschen is niet altijd 'n gezelschap
.
5 . Veel uitstekend-goede - of veel uitstekend-slechte - menschen,
bij elkaar en verbonden, stellen zooveel faktoren daar, die
'n enorm produkt leveren van goed of slecht. Maar de som van
veel middelmatigheid blyf t altyd gelyk aan een middelmatigheid.
Redactie en inhoud van dit IDEE hebben behoefte aan verbetering
en aanvulling . Vooral de eerste stelling komt my onjuist voor, gelyk
reeds blykt uit 9 .
6 . De slotsom der oordeelvellingen van veel onbekwame menschen
waarborgt niet meer kans op juistheid dan 't oordeel van
een onbekwaam mensch .
Een gewaarborgde kans is geen kans meer . De juistheid, niet de
kans, heeft waarborg noodig. Bovendien had ik in-plaats van ,niet
meer» moeten zeggen : -minder.,, Ook dit wordt in 9 verbeterd.
7 . Het beslissen by meerderheid van stemmen is 't recht van
den sterkste in der minne. Het beduidt : Os we vochten zouden
wy winnen . . . laat ors 't vechten overslaan .
Dit stelsel leidt dus niet zoozeer tot waarheid als tot rust .
Doch slechts voor 't oogenblik, een palliatief . Want de leden der
minderheid hebben meestal 't recht voor zich, en zyn sterker,
niet zoozeer uit besef van dat recht, als door meer geslotenheid
en scherper prikkel tot inspanning . Wanneer de minderheid aangroeit
tot meerderheid, verliest ze aan specifieke waarde wat ze
wint in uitbreiding of aantal . Ze neemt al de fouten over van

4 IDEEN VAN MULTATULI .
de verslagen tegenstanders die, op hun beurt weer, deugd scheppen
uit nederlaag,
De slotsom is treurig .
8 . Het besluiten tot iets groots kan geschieden met kalme
vastberadenheid of in geestdrift . Het eerste staat natuurlyk hooger.
Dit hoogere nu vindt men zelden, maar nu-en-dan toch, by
'n individu . By vergaderingen nooit .
Een grootsch besluit van 'n vergadering wordt altyd genomen
in drift van geest en met geschreeuw. Dat noemt men met een
deftig woord : akklamatie .
Lees niet, bid ik u, dat 'n verandering die schreeuwt en driftig
van geest is, grootsche besluiten neemt .
9 . Ik zeide in 5 dat de optelling van veel middelmatigheden
altyd gelyk blyft aan een middelmatigheid. Waarschynlyk had ik
moeten zeggen : het gemiddelde eener verzameling van middelmatigheden
staat beneden de middelmatigheid .
Neem 'n schaal aan van 10 tot 1000 . De middelmatigheid dobbert
tusschen de 33° en 670. Het meerendeel der menschen staat
zoo naby graad - dat is : zoo naby de greys waarover onbruikbaarheid
begint, of erger - dat de weinigen die zich bewegen
naby 676 - in de buurt van uitstekend -- niet instaat zyn het
gemiddelde van 't geheel optevoeren tot 510 .
In cyfers is de zaak aldus
99 X 33 (of 34 . . . 40) + 1 (of 2 . . . 5 X 63 (of 64 . . . 67)

IDEEN VAN MULTATULI .
dat is : tot denkbeeld. Zoo'n beeld moet men leeren teekenen .
Denkbeeld is 'n lief woord, en een der velen waaruit de schoonheid
onzer taal blykt . Het grieks-latyns-fransche idee is er arm by,
omdat daarin 't begrip : denken niet vertegenwoordigd wordt . 't Is
jammer dat zoo vaak het besef der ware beteekenis van 'n woord
verstompt door dagelyksch gebruik . De wysgeerige behandeling eener
taal als de onze, leidt dikwyls tot verrassende opmerkingen . Juist
daarom vind ik het zoo betreurenswaardig dat men taalstudie heeft
omgeknoeid in letterziftery .
12 . Gedachten heeft ieder . By weinigen worden ze tot denkbeelden
. Nog minder zyn er, die vorm en kleur weten weertegeven
van die beelden . En wie dit doet, hoort gedurig : „juist wat
ik dacht ." Ja, op omtrek na, op kleur na, op schaduw na. Dat is
op zeer veel na .
En vooral op den moed na, om daarmee op eigen verantwoordelykheid
voor den dag to komen !
13 . Het is zeer moeielyk zich juist uittedrukken . *) Die klaagt
over gebrek aan diepte in deze gedachte, is niet gewoon zich
toeteleggen op juistheid van uitdrukking. Dit is myn denkbeeld .
*) Op dit eenvoudig woord, dat ik verzoek in verband to brengen
met 10, kom ik herhaaldelyk terug, en wel in 't byzonder in mn
verhandeling over Vrye Studie, waarnaar ik verwys . Zie ook 268a .
14 . Onjuistheid van uitdrukking baart stryd . Wie this stryd
wil ontgaan moet zich toeleggen op juistheid .
Volstrekt niet Hy zou daardoor zich vrienden maken van wie
ter goeder trouw zyn, maar tot vyand ieder die belang heeft by
onjuistheid, d . i. de meerderheid .
15 . Een Hollandsche moeder keurt de fransche gewoonte af,
kinderen to doen zogen door 'n gehuurde vrouw . Ook ik vind dit
of schuwelyk,
Een hollandsche moeder voelt zich diep ongelukkig als zy door
zwakte of krankheid wordt verhinderd , geheel moeder" to worden
door met zichzelf het kind to voeden waarvan ze door 't baren
„moeder werd voor 'n deel ."
Maar vaders zenden hun kinderen naar school .
Zoo ver wetenschap staat boven onkunde, zoo ver idee staat
boven stof, zoo ver geest staat boven lichaam
Zoo ver staat 'n hollandsche vader beneden die fransche moeder .
Van force majeure spreek ik niet .
Een moeder die geen voedzaam zog heeft, is ongelukkig .
Een moeder die voedzaam zog heeft, en haar kind besteelt
door dat voedsel terugtedringen in de teleurgestelde klieren, is
misdadig .

IDEEN VAN MULTATULL
En een vader die 't menschmaken van z'n zoon uitbesteedt
tegen zooveel in de maand . . . : wel, zoo'n vader moest 'n fransche
vrouw getrouwd hebben .
18 . Als ik 't woord , ziel" noem, doe ik dat by wyze van spreken .
Als ik iets stel tegenover stof, doe ik dat bij wyze van spreken .
Als ik zeg „God" doe ik dat by wyze van spreken .
Want ik weet niet wie God is. Ik weet niet wat ziel is . En
wat er is buiten stof, weet ik niet .
17 . Ik weet zeer weinig. En 't smart me zoo, dat ik waarlyk
geloof aanspraak to hebben op meer. En daarom wou ik zoo graag
onsterfelyk wezen . )
- Juist, zeggen zy die onsterfelykgeleerdheid maakten tot 'ii
beroep, juist dat verlangen is 'n bewys voor uw onsterfelykheid . . . .
-- Ei, ik heb vurig verlangd naar veel zaken die toch . . . .
- Misschien waren ze niet goed voor u .
- Dat is mogelyk . Als ik nu maar zeker was dat de onsterfelykheid
goed voor me wezen zou .
*) Die wensch komt me nu kinderachtig voor . Zie 149, 150,151,
152, 157 .
18 . Eens-voor-al, het woordjen : is, gebruik ik tot verkorting
van „zou misschien" als ik me niet bedrieg, en u waarschuwende
tegen m'n neiging tot scheefzien, kunnen wezen ."
't Is myn plicht u dit to zeggen .
Maar uw plicht is to zorgen dat ge uw eigen neiging tot
scheef zien niet vergeet .
19 . Wanneer ik heden iets beweer dat me morgen anders toeschynt,
zal ik u dat zeggen voor overmorgen . Ja, ik zal 'n teekening
die me onjuist voorkomt, uitwisschen met meer spoed dan
ik maakte in 't teekenen .
20 . Het kost me niet de minste moeite een dwaling to erkennen.
Jazelfs, vaak doe ik 't gaarne . Maar dat is waarachtig
hoogmoed .
21. Wie veel gedwaald heeft, kan 't best den weg weten. *)
Ik zeg niet dat veel dwalen noodig is om den weg to weten .
Noch dat ieder die veel gedwaald heeft, den weg weet .
*) Lees : heeft by overigens gelyke gegevens het meeste kans den
weg to weten .
22 . ,Ge spreekt veel over uzelf" zeggen velen over wie niet
gesproken wordt, noch door henzelf, noch door anderen : ,gy

I DEEN VAN MULTATULI . 7
spreekt veel over uzelf . . . . dit is tegen den toon van goed g ezelschap.
- Zoek beter gezelschap dan 't myne .
23. ,Ge spreekt veel over uzelf . Dit is tegen den toon . . .
--- 'k Weet al . Maar 't is niet tegen den. toon der wysbegeerte .
By 't cogito ergo sum wordt ,ikzelf" tweemaal gebruikt in drie
woorden .
Ik bedoel hiermee geenszins, dat fameuze uitgangspunt -- ja wel
'n Punt, zie 125 - zoo mooi to vinden. Het wyzen daarop kan
echter dienen tot voldoend antwoord op de nuchtere aanmerking
waarmee dit IDEE begint, en dat is voor ditmaal genoeg .
24. , Ge spreekt veel over uzelf . . .
--- Ik dank u, voor zoover uw verwyt me een bewys is dat ik
veel lheb omgegaan met myzelf .
25 . .,Ge spreekt veel over uzelf . . .
- - .l a . Woudt ge dat ik sprak over u . . . over uw kat . . . over
uw hond . . . over uw ezel ?
Wilt ge dat? Welnu, wees tevreden . Ik deed het dikwyls maar
ge wist het niet, omdat ge telkens u verwart met uws buurmans
ezel. Uw buurman klaagt ook, en zegt dat ik altyd sprak over
u w ezels . Kompensatie . De ezels zelf hebben suet geklaagd, die
goeie stomme dieren .
26 . „G-e spreekt veel over uzelf .
- Ja, ik wil oprecht wezen .
27 . , Ge spreekt veel over uzelf . . . .
- Ja . Ik ben m'n laatste liefde . Ik had lang en veel en vurig
bemind voor die liefde geboren wend . Maar nu ze 'r eenmaal
is . . . en de laatste . . .
28 . ,Ge spreekt veel over uzelf . . .
- J a. Als 't u verveelt . . . wie belet u my to verruilen voor'
'ii Aglaia ? "W at verhindert u een abonnement to nemen op : Het
lever, de lotgevallen en de bedryven van de familie Kappelman
verquld op-snee ?
28a. , Ge spreekt veel over uzelf . . .
--- Ja. Zoodra Gy doet wat Havelaar deed, en wat de ryke~
jongeling in Mattlleus XIX niet deed, zal ik over U spreken .
20 . Er zyn meer muggers dan wespen, meer kappellui dan
droogstoppels .
30 . By 't beschouwen van een kunstwerk, by 't schatten'
eener uitstekende daad, by 't beoordeelen van een uitgedrukte'

8 II)EI1N VAN MtLPATVLI .
gedachte, leg ik myzelf altyd de vraag voor : wat is er omg egaan
in de ziel des kunstenaars, van den held, van den wysgeer, om
dat ideaal to scheppen, om tot die daad to besluiten, om die gedachte
voorttebrengen en ze vorm to geven als denkbeeld ? Dat
is : ik vraag hoe de ziel bevrucht werd ? Welke toestanden ze
doorliep by dracht en verlossing
Welnu, de geschiedenis eener groote conceptie roept me altyd
den tekst toe : met smart zult ge kinderen baren ! (57)
Als 'n graankorrel spreken kon, zou ze klagen dat er smart
ligt in 't ontkiemen .
Helden, artisten en wysgeeren zullen me begrypen en de klacht
van die graankorrel yerstaan .
31 . Aan den uitgever . Dit laatste heb ik gezegd om lezers
to lokken . Gy bekomt zeker veel abonnes op de IDEEN, wanneer
men zoo'n abonnement kan gebruiken als brevet van heldenmoed,
wysbegeerte of kunstgevoel .
32 . De noodzakelykheid is God . Meer weet ik van God niet
to zeggen . En 't spyt me.
Die spyt is voorby. Ik ben thans met myn God volkomen tevreden
. Ook is 't onjuist dat ik niet meer over hem zou to zeggen
hebben . Integendeel . De studie der wetten van het Zyn is even
oneindig als 't onderwerp . Het spreekt dan ook vanzeIf dat ik hierop
herhaaldelyk terugkom . Zie o. a. 886, vlgg .
33 . 't Was niet heel wysgeerig van Frederik den Groote, to
meenen, dat by de landstreek strafte die by 'n wysgeer gaf tot
bestuurder.
Hy, qui tout roi qu'il etait, fut un penseur pro fond, was
hierin niet zeer ,profond" . De gekroonde liefhebbery-halfdenker
nam, verfranst als-i was, het woord filosoof in den zin zooals
de Franschen dat gebruiken . (767, vlgg .)
Ik zeg : gelukkig 't land waar de bestuurders wysgeeren zyn .
Maar dan spreek ik hollandsch, weet nagenoeg wat ik meen, en
zeg nagenoeg wat ik weet . Dit doen de Fransschen soms niet,
en wie de Fransschen napraten, zelden .
34 . Myn IDEEN zijn de „Times" van m'n ziel .
Men beweert namelyk dat de -Times- geen eigenlyk gezegde vooruitbepaalde
richting volgt doch de stemming weergeeft van de meerderheid
der Engelsche natie . In hoeverre dit waar is, of zelfs mogelyk,
weet ik niet .
De bedoeling van m'n IDEE is, to verzekeren dat ik schryf naar
den indruk van 't oogenblik, zonder my to bekommeren, noch om
verband, noch om homogeniteit, noch om eindelyke konklusie . Vandaar
dan ook dat ik zoo dikwyls van onderwerp verander .
.fir ligt alzoo in dit gebrek aan methode een soort van- , metho-

IDEEN VAN MULTATULI . 9
de. En deze is -- onder zekere gegevens - de slechtste niet. Wie steeds
naar z'n beste weten zegt wat hem voorkomt waar to zyn, kan nooit met
zichzelf in tegenspraak komen . De hieruit voortspruitende harmonie tusschen
gedachten die op onderscheiden tydstippen en in geheel verschillende
omstandigheden geuit werden, getuigt misschien voor waarheid doch
ongetwyfeld voor oprechtheid. En juist uit deze overeenstemming ontstaat
ten slotte den geheel, dat klemmender betoogt dan verhandelingen waarin
'n onaangenaam parti pris al to gemaniereerd tusschen kop en staart is
genet . Verlos ons van den . . . pleittoon, Heer !
Toch moet ik - niet zonder verwyzing naar 50 en 51--- velen waarschuwen
tegen 't volgen myner niet-methode,
35.
Hebt ge 't Idee wel gelezen,
niet dat ik neerschreef op enne,
Maar dat ik nut schreef op 't wit
tusschen enne . . . en enne plus een ?
Over dit 1DEE ben ik dikwyls lastig gevallen . Het is 'n aansporing om
tusschen de regels to lezen, en het verband to zoeken dat ik door m'n
niet-methode schynbaar verwaarloos . Het spreekt van zelf dat dit verband
niet tusschen alle op elkaer volgende nummers bestaat, doch 't ontbreekt
daarom niet overal waar 't niet terstond in 't oog valt . Over 't geheel
moet ik zeker gedeelte van Publiek, dat m'n II)EEN slechts gelezen heeft,
wraken als beoordeelaar van m'n arbeid .
36 . De Duitschers verwaarloozen de regels op den hiatus .
En dit doe ik ook als 't me zoo in "t hoofd komt. Ik erken dat
onze eischen op dat punt gegrond zyn . Maar 't is begueule to
veel gewicht to hechten aan die eischen . Men moet en kan zoo iets
goedmaken by 't lezen . Ik neem aan, 35 redelyk goed to lezen
hoewel 't niet goed geschreven is, en wel om aanleiding to hebben
u to zeggen dat ik me niet ophoud met schoolmeestery .
Wat drommel, zet er een ephelkustische n tusschen of liever
een t - zooals de franschen in va-t-en - omdat 35 reeds to
veel ent, of een s . . . 't doet er niet toe .
De matrozen weten 't wel . Zy zeggen den ,ouwe - juister
en griekscher : de-n ouwe - als ze spreken van den meest nominatieven
scheepskapitein . Daarby is geen kwestie van akkusatief
of deklinatie . 't Is een zaak van gehoor .
37 . Als ik doof was zou ik niet kunnen schryven .
38 . Een individu leert veelal zyn taal van 'n schoolmeester
dat jammer genoeg is . Maar schoolmeesters moeten de taal niet
maken . Zyzelf behooren die to leeren van 't Volk dat die taal
spreekt en schryft .
En weer moeten de schoolmeesters niet a ll .e s goedvinden wat
dat yolk schryft en spreekt. Zy moeten ziften
ze moesten geen schoolineesters zyn .
en kiezen dat is

10 IDEEN VAN MULTATULI .
39 . Tusschen ziel en taal ligt de lengte van 'n trompet . Ik
gis -- en geloof byna -- dat weinig trompetten zoo kort zyn
als de hollandsche .
40 . In elke levende taal is 'n gedeelte dood . „Die vrotiw heeft
'n vlek op haar neus ." Haar news leeft.
,,Waar moet ik die tafel zetten? Zet haar in den hoek ." Haar
is dood . *) Zoo is er veel, dat ik wou uitknippen als dorre takken.
't Geeft ruimte, licht, leven aan de groene .
*) We hebben nu eenmaal in 't hollandsch geen vrouwelyk geslacht
voor levenlooze zaken. Waartoe dit altyd v oorgewend in ons
schryven ? 't Is onwaarheid, als 'n auteur iemand, van de zon sprekende,
zeggen laat : zy gaat op .
41 . Ik leg me toe op 't schryven van levend hollandsch .
Maar ik heb schoolgegaan,
42 . Ik ken weinig schryvers op wier geschryf ik zooveel aanmerkingen
heb als op 't myne .
43 . Als ik schryf ,produKt" ,aKKlimatizatie" enz . bedoel
ik daarmee niet dat die woordeN zoudeN moeteN wordeN geschreveN
met 'n K, die slechts 'n C is met een stokj e .
Eigenlyk zou ik moeten stemmen voor C, omdat die gemakkelijker
is, en kleiner. Maar als ik eenmaal een K gezet heb,
laat ik die staan . Dat is tuchteloosheid .
Tuchteloosheid werd my in de Wetenschappeli~ke bladen door den
heer Buys in z'n beoordeeling van den Havelaar verweten . Voor
zoover dit het hoek aangaat, heb ik er vrede mee. Het gelykt op
geen enkel model, zoo min als deze IDEEN . Wat de f ersoon van
Havelaar aangaat, by sprong juist voor 't handhaven van tucht in de
bres, 't geen hem werd kwalyk genomen door den zeer tuchteloozen
Van Twist, die Havelaars instruktien niet scheen to kennen en z'n
eigen plichten met voeten trad .
Dat ik overigens als schryver me niet stoor nan akademische voorschriften,
is de zuivere waarheid . Ik hoop to bewerken dat die voorschriften
zich eenmaal aan my zullen storen . Mocht dit het geval
worden, dan waarschuw ik ernstig tegen navolging . Men meene toch
in-godsnaam niet dat er oorspronkelykheid ligt in 't naapen van . . .
oorspronkelykheid . 51 is immers duidelyk .
44. 't Is een infame leugen dat Babylon verwoest werd omdat
eens iemand 'n letter had weggelaten uit de laatste, steeds
gesplitste, ernstigste, netste, stoutste, g etoetste, stuitendste,
utrechtsche . . . 'k weet niet Tat.
45 . We hebben n's teveel als slotletter . En dit moet minder
worden , juist omdat er nog een bykomt, de ephelkustische

IDEEN VAN MULTATULI . 11
die we niet kunnen missen . Maar hondjeN met houteN StaartjeN
hoef t Diet. *)
;Ta, al hadden we gebrek aan slot-n's, (lan nog is dat houtig
ennerig staartjeN van de diminutiva Diet to verkiezen . En al
was 't mooi, bet kwispelt Diet, omdat bet nu eenmaal Diet leeft
dat styve staartjen .
Zeg eens : - ,Kom bier, meisjeN !" 1k ben zeker, dat ze wegloopt,
en ze heeft gelyk .
Wat Diet leeft, deugt Diet .
Roep eens : ,Geloof me, o menseh . . . CH! ,,Zoo'n mensch zal
wat gelooven, ja, maar by zal Diet U gelooven . Hy zal gelooven
dat ge een vervelend mens C H zyt .
1 ) Waar 't volgend woord met 'n vokaal begint, en van 't voorgaand
diminutief niet gescheiden is dpor 'n leesteeken, kan die n
geen kwaad . Misschien is 't goed hem daarom aantehouden, en niet
om het duitsche then natepraten, waarmee we niets to maken hebben.
46 . 1k geef wenken, geen regels.
47 . Ik bied 'n vel druks voor 'n goed voornaamwoord van de
tweede persoon . Maar er mag geen g in komen . Ook Been ij, noch
y. Ook geen ou .
U is goed als akkusatief. Maar als nominatief is 't een leelyk
woord, en verraad z'n possessieven oorsprong . U is, beduidt, de
delheid van U is ; uwe Edelheid is, U . E . D . is, U . E . is uwee is .
,, .I a, voor 'n goed nominatief pronomen, tweede persoon, geef
ik 'n vel druks, en wel twee . En, als men er op staat, zonder
een g er in, die zoo leelyk is in ons schoon hollandsch .
Ik durf nog niet schryven „hollans" maar er zal 'n tyd komen
dat ik bet durf .
Hij of lcy is ook Diet mooi, tenzy er een klemtoon op valt .
Melis Stoke en ik vinden „zegt-i en „doet-i" goed . Komaan,
laat ons dat doers . . . we whiners daardoor kracht in hg :
Neen, zeg-i snel, wat-i wil, wil-ikzelf .
omdat by dat begeerd lieeft .
Wat-i denkt, wat-i zegt, wat-i doet,
werd in zyn ziel geboren . . . doet Hy !
In 't gemis aan 'n bruikbaar voornaamwoord voor de tweede persoon,
meen ik een der by-oorzaken to vinden van de moeielykheid
om 'n goed hollandsch drama to schryven . 't Spreekt van zelf dat de
hoofdoorzaak dieper zit . Deze soort van litteratuur zal ten-onzent
nooit bloeien . Ik hoop hierop breedvoerig terug to komen . 't Is to
vreezen dat oak liet Tooneelverbond, jammer genoeg, stroo dorscht .
Wat overigens die ontbrekende tweede persoon~''aangaat, in Zweden
lydt men aan 't zelfde euvel . Voor vele jaren heeft de kroonprins
van dat ry k - ik rneen de tegenwoordige koning - getracht 'n

12 IDEEN VAN MULTATULIL
bruikbare tweede persoon in de spreektaal intevoeren, maar 't is
hem niet gelukt .
En wat onze g betreft, ze wordt nog altyd overal verscherpt tot
ch . Zoo ook hoort men slechts zeer zelden de v behoorlyk uitspreken
. Byna altyd maken wy er een f van .
De tyd waarin we ,mens" en ,hollans" (zonder staart) mogen
schryven is gekomen, en - wat my betreft - reeds voorby . By de
korrektie dezer uitgaaf veroorloof ik me weinig afwykingen . Ik heb
zeer veel op de tegenwoordige spelling aantemerken, maar indien
ik alles veranderde wat me niet goed voorkomt, zou m'n werk er
vreemd uitzien . Dit vreemde zou misschien sommigen afschrikken, en
daaraan mag ik de verspreiding myner IDEEN niet opofferen, Dus
vroolyk . . . godbetert ! Maar onder protest ! Waarom niet eens-voor-al
de klinkers die 'n lettergreep sluiten, ontlast van die gekke verdubbeling?
Zyn we er ongelukkiger om, dat we sedert 'n halve eeuw jaren
en wren met een a en een u schryven ?
48 . Een ruiter viel van 't paard, en sinds then tyd
Noemde ieder die van 't paard viel zich 'n ruiter .
49 . Als 'n hardlooper zyn been breekt, is 't bal pare by de
kruipers .
50. Ik paste een hoed, en zei : die maat is . goed . M'n kleine
jongen had 'n hoedje noodig, en wou dezelfde maat hebben .
- Papa, je hebt gezegd die maat was goed .
Zoo'n kind .
51 .
Wie me wat nadoet, is dikwyls m'n vyand,
meestal vervelend, en altyd 'n dwaas .
De adverbia in dit IDES zyn inkorrekt en schynen slechts to dienen
om de maat van 't vers voltemaken . Dit is by verzen dikwyls
het geval, eu niet met bywoorden alleen . Het overige is juist .
52 . 't avros M'i1 der leerlingen van Pythagoras bevalt me
niet in Pythagoras .
53. 't Aankleven van 'n opinie ,omdat ik zelf het yezegd heb"
is my 'n duidelyke wenk dat ik 't niet goed heb gezegd .
54. Ik woon by 'n banketbakker .
- Ik eet nooit van die dingen, zei de juffrouw, en ze wees
op de taartjes, want u begrypt, m'nheer, als m'n 't zelf maakt,
en zoo altyd daarby is, en die dingen altyd zoo voor z'n oogen
en onder den neus heeft, dan begrypt u . . . niet waar m'nheer . . ,
ik eet liever ham . . . maar van die dingen eet ik nooit, weet u ?
Ik zei dat ik 't wist, en ging naar-boven . Daarop schreef ik
't is me onmogelyk een roman to lezen . Ik eet liever ham net
als de j of f ro uw,

IDEEN VAN MULTATULI 13
55 . Ik weet niet hoe 't komt, maar
Ein Marchen aus alters Zeiten
Das will mir nicht aus dem Sinn .
„En 't klinkt als
0, what a noble mind is here overthrown !
Zoo is er veel in den Hamlet wat me als muziek door de ziel
ruischt.
Jammer genoeg !
56 . Er zyn dichters die verzen maken .
Ook jammer genoeg ! Want zie, dichters konden hun ziel beter
besteden. Terwyl Hamlet droomt en mymert en muziek-ruischt, zitten
Mr. en Mw . Claudius gerust op den troon van 't land : wherein
something is rotten. Dat peinzend sammelen van de dichters verlengt
den triumf der schelmen. Van Twist heeft onlangs weer meegesproken
over Indische zaken, en niemand spuwde hem in 't gezicht . Op
Java wordt meer dan ooit geplunderd en gemoord. Begrypt men
niet dat dit 'n onmisbaar gevolg is van de wyze waarop myn pogingen
tot nog toe verydeld werden ?
5 7 . Er is maar een weg ten hemel : Golgotha . Wie er wil
komen langs anderen weg, is 'n infame smokkelaar . (30).
58 . Er zyn weinig boeken waaruit men niet leeren kan hoe
men niet schryven moet . (720, vlgg .)
59 . Neem een raad aan. Deze : dat ge geen raad aanneemt .
60 . Als ik iets geschreven heb en dat nalees, is meestal m'n
hoofd-indruk : over die zaak zou veel to zeggen wezen .
61. Wie tevreden is over z'n arbeid, heeft reden van ontevredenheid
over z'n tevredenheid .
62 . 't Was avend . Een vrouwspersoon hield me aan . Kunt ge
niet beter doen dan u verkoopen ? zei ik, en stootte haar weg .
Den volgenden avend *) stond ze weer voor my en wierp me myn
IDEEN in 't gezicht . Dat deed me pyn .
Toen ik 'r weerzag heb ik haar eenig geld gegeven, en de
hand . t)
') Met den besten wil kan ik in 't woord avend geen o plaatsen .
De gewone uitspraak : avend is -- op de d na - geheel in overeenstemming
met beteekenis en etymologie. Noch in venire noch in
abend komt 'n o voor . Ook in aventuur komt die letter niet to pas .
Het gebruiken van de d als slotletter is 'n onwaarheid . De Friezen
zeggen -- op z'n Engelsch - avend, brood, bed, enz. en zy hebben
dus bet recht die d to schryven . Doch byna overal elders sluiten
wy zulke woorden met 'n t : «het broo-t-is gaar .n Toch laat ik

14 IDEEN VAN MULTATULIL
die ongelukkige d staan, omdat ik anders to vddl woorden to veranderen
heb, waardoor ik weer vervallen zou in die ongewoonheid die
ik, om redenen van hooger belang dan letterziftery, vermyden wil .
t) Met verwyzing naar 79 en 134, en als bydrage tot de gegrondheid
myner verachting voor PUBLIEK, deel ik bier mede dat dit
IDEE is aangevoerd, als blyk van onzedelykhezd. Gelyk lot viel to beurt
aan eenige regels uit het zeveiide hoofdstuk van den Havelaar . In
de Arnhemsche courant van 12 December 1870 wordt den Volke,
gedeeltelyk met m'n eigen woorden (447!) meegedeeld dat ik : 'het
schoone en goede najaag tot in den donkeren avond, waarin mei sjes
over de straat gaan om een weinig eer voor een weinig voedsel
to verkoopen .- Even to voren had de schryver - de achtenswaardige
man Q - verzekerd dat ik m'n -tyd doorbreng in bet koffihuis
met geborgde sigaren, bittertjes, partyen biljart, enz . 'enz .- Uit
welk gedeelte myner werken dit bericht ontleend werd, bleek me
niet. Zoo ver my bewust is, heeft niemand then zoo goed gelnformeerden
schryver op z'n plaats gezet . Integendeel . In bet onmiddellyk
daarop volgend nummer van den Arnhemmer, noemt Dr . van
Vloten - wat al to liberaal, vind ik - bet artikel van die Q ; een
tpractisch stuk .-
Daar nu die Q en z'n vrienden niet in staat schynen uit m'n werken
to besluiten tot de wyze waarop ik van m'n kindsheid of gewoon
ben myn tyd doortebrengen, voel ik me genoopt tot eenigen
twyfel of ze wel zeer huishoudelyk hebben omgegaan met hun tyd ?
Eenige oefening in lezen schynt nog altyd niet aan de heurt gekomen
to zyn .
63 . Jezus heeft veel schoons gezegd . Maar 't schoone dat by
gezegd heeft, beslaat geen half vel druks . (7'/2 cent) .
64 . Jezus moet veel gezegd hebben dat niet in den bybel
staat. Daaronder moet veel schoons geweest zyn . Er staat van
Jezus veel in den bybel, wat Jezus niet kan gezegd hebben .
55 . Jezus is slecht geteekend in den bybel . Wie dat niet voelt
is Jezus' vriend niet . Om Jezus to waardeeren moet men 'n
groot gedeelte van de evangelier. wegwerpen .
66 . Jezus was geen christen . Ik wil hiermee niet zeggen dat
by 'n Israeliet was .
M'n bedoeling was : by dogmatizeerde niet zooals de christenen .
Ik erken thans echter, dat by 't nu en dan wel deed .
67 . Een arbeider verstuikte z'n voet, en de meester riep : voort !
Ik heb m'n geest verrekt, en m'n meester roept : voort !
- Meester ik zal
68.
't Idee dat men daad'lyk begrypt
is veelal 't begrypen niet waard .
69 . Daar heb ik nu om 'n vers to maken -- neen, om 't

1DEEN VAN MULTATULI . 15
to behouden, m.aken deed het zichzelf - „daadlyk" geschreven
voor „terstond" .
Om die fout to herstellen zou ik aan 't knoeien moeten gaan,
en ik heb geen tyd omdat ik IDEEN schryf . Als 'n dichter verzen
maakt zyn er fouten in : Shakespeare . Wie verzen maakt
zonder fouten, is 'n verzenmaker : Boileau en velen .
Maar zie daarover 50 . 't Is verdrietig, en beweegt me byna
' ii purist to worden .
70. Daar heb je nu den kleinen Max . . .
- Strek je arm niet zoo ver uit op tafel, zei z'n moeder, dat
is onhebbelyk .
Ik had den heelen dag rondgeloopen om to bedenken hoe ik
't moest aanleggen om vrouw en kinderen in 't leven to houden .
Ik had gepensioneerde residenten gezien . Ik had redevoeringen
van geachte leden gelezen. O ok 'n f onkelnieuw ministerieel program
dat precies leek op oude programmen . Er kwam veel in
van systeem maar niets van Rech t . Ook had ik vrienden ontmoet,
(lie zeiden : ,bonjour, hoe gaat het ?" DDie vraag doet zeer
als 't heel slecht gaat . En die 't vragen, geven er eigenlyk zeer
weinig om hoe 't u gaat . Dit alles was me weervaren, maar middel
om vrouw en kinderen to voeden had ik niet gevonden . *)
Daarop kwam ik thuis . Misschien riep ik : Eli, Eli . . . of zooiets.
Ik viel neer op 'n stoel, afgemat, uitgeput, byna moedeloos
. . . ik schoof do hand onder 't hoofd dat slap neerviel, strekte
den steunenden elleboog uit op de taf el . . .
-- Mama, riep Max, Papa is onhebbelyk
Dat was onbillyk van kleinen Max .
*) Eerst voor zeer korten tyd ging ik met grooten weerzin over
tot het besluit m'n levensonderhoud in schryven to zoeken, dat me
toen door allerlei -praktische,, machinatien (62) moeielyk genoeg
werd gemaakt . Dat ik eerst zoo laat me schikte in die treurige
noodzakelykheid, was 'n gevolg van de al to naive hoop dat er dan
toch eens eindelyk recht zou geschieden in de Havelaarszaak !
Elke letter die ik nu overgeef aan de pers, is 'n aanklacht tegen
de Nederlandsche Natie . Dit moest sedert lang begrepen zyn door
ieder die de parabels van CHRESOS in de Minnebrieven, en van den
Goudmaker (527, slot) gelezen heeft .
Waarom vordert men niet ook van den laaghartigen Van Twist,
dat by 't Volk op fraaie vertellinkjes onthale voor men hem 'n stuk
brood reikt ? Hy zou er niet toe in staat zyn . Zeer wel . Maar is die
onbekwaamheid dan zoo'n verdienste, dat ze - en na 't slecht
vervullen van z'n plicht nogal ! - aanspraak geeft op levensonderhoud
zonder den ininsten arbeid?
71 . Een veldheer schreef aan z'n luitenant : vernioord al de
inwoners, en houd de rest gevangen . De luitenant dacht dat de

16
IDEEN VAN MULTATULI .
veldheer gek was, maar by uitte z'n meening niet, omdat by de
gramschap van den veldheer vreesde .
Natuur is alles . Wat er meer is, noemt men metaphysiek, bovennatuurkunde,
d . i . buitenissigheid .
't Is nog niet sedert heel lang dat de luitenants zoo'n veldheer
'n dwaas durven noemen .
72 . Ik geloof niet aan bovennatuurkunde voor men my goed
verklaart wat benedennatuurkunde is .
73 . Ik weet niet hoe men in 't hollandsch vertaalt : les sots .
Ik zeg maar Kappellui .
74. Waar blyven Loch de „knappe" kinderen
75 . „Ga eens mee van-avend, zei me een vriend of zoo-iets .
Er wordt 'n verhandeling gehouden over de onsterfelykheid, door
'n broodbakker . 't Is 'n waar - genie ."
- Waar woont by ?
Myn vriend zei 't my . Ik ging terstond daarheen en kocht 'n
broodje. Dat slecht was. Maar 's avends ging ik de verhandeling
hooren. Hoe die was, weet ik niet, omdat ik geen verstand heb
van onsterfelykheid en verhandelingen . M'n vriend zei, de verhandeling
was mooi, en
- Geloof me, 't is een waar genie . . .
- Z'n broodjen is slecht . Zie, nog heb ik iets bewaard van
de kruim die denken doet aan glazenmaken .
- Dit is mogelyk . Maar de verhandeling was mooi . Geloof
me, by is 'n genie . . .
- Z'n broodjen is slecht .
76 . - Geloof me, by is 'n genie. Ik erken dat z'n deeg op
stopverf gelykt, maar z'n verhandeling over de onsterfelykheid . . .
ge moet bedenken dat by bakt met tegenzin, en verhandelt met
genoegen . 't Een is z'n beroep, 't ander z'n roeping . 't Een is
hem 'n noodzakelyke maar onaangename inspanning van 's middags
vier tot 's morgens acht, 't ander is hem 'n genot dat by
alleen mag smaken in leegen tyd . Er zit veel in then man . Ik
wenschte dat we hem konden helpen . lily is niet op z'n plaats . . .
- Laat hem dan gaan waar z'n plaats is .
77 . - Inderdaad, (lie man is . . .
M'n vriend of zoo-iets, hield daarop 'n verhandeling over mislukte
genien - die 'er niet zyn - en trachtte my overtehalen
iets to doen voor den man die zoo gedeklasseerd was .

IDEEN VAN TNIULTATULL 1 7
Ik dacht na . Ik legde de klyige kruim van 't broodje naast
de aan 't gehengen klevende brokstukken onsterfelykheid, en
kwam tot doze konkluzie :
Als 't waar is dat die onsterfelykheidd minder klyig is en
voedzamer dan I broodje - wat ik niet weet - dan moot die
man chassez-croisez kommandeeren aan beroep en roeping, Hy
moet brood bakken in leegen tyd, en onsterfelykheid van 's middag
vier tot 's morgens acht .
78 . Twee personen die pas gestorven waren, ontmoettenn
elkaar. Voor hun sterven hadden ze veel getwist over ,zyii" of
"Iliet zyn" .
De wyze - de weter - zei :
- Welnu had ik niet gelyk? Ge ziet, we zyn er . Dat vervelende
citaat nit Hamlet heeft, afgedaan .
De onwetende, die generaal geweest was, scheen gees lust to
hebben in diskussie. Althans by antwoordde niet op de uitnoodiging
tot voortzetten van den stryd die afgebroken was door den
dood . Ik gis dat by 't doelloos vond en beneden de waardigheid
van onsterfelyken, vooral nu 't niet langer to doen was om waarheid
dit was tot weerzydsch genoegen uitgewezen in z'n- nadeel
maar over de prioriteit van het vinden dier waarheid .
Hierin scheen de gewezen generaal geen belang to stellen . Maar
w6l was by verdrietig over 't verlies van z'n laatsten veldslag .
I' Verbeeld u, vriend onsterfelyke, ik was gewond . Men bracht
me in I n kamer en to bed . Ik lag den ganschen dag to ylen, en
kon geen bevelen geven . Maar 's avends word m'n geest holder .
Ik liet my de kaarten van de situatie voorleggen, bestudeerde
pozitien, sterkte, snelheid van beweging . Ik gaf orders en zond
m'n adjudanten rechts en links . Dat korps moest hierlangs . . .
't andere dddrheen . . . men zou den vya,iid aantreffen op dat
punt. . . zie!
En met onsterflyken vinger wees by 'ii punt aan op de kleine
aarde .
Welnu, werden uw bevelen niet goed uitgevoerd?
0 ja, maar . . . luister! Na alles 'te hebben geregeld, sliep p
ik in . 'sNacht-s word ik wakker . M'n wakers hadden my alleen
gelaten, vertrouwende op m'n gerusten slaap . Ik hoorde niets
dan 't eentoonig stappen van den schildwacht under m'n venster . . .
Wat is dat . . . een schildwacht?
Definitien zyti moeielyk . Nadenkende over m'n gegeven bevelen,
bedacht ik dat er iets verzuirndd was . De kolonel P . . . kent
ge then ?
1DEEN 1 . 2

1 8 IDE + N VAN MULTATULI .
- Is-i dood ?
- Ik weet niet . . .
Levenden ken ik niet .
- Dat 's waar . . . ik vergat dat we dood zyn . Ik ken hem
ook niet meer . Maar toen scheen ik hem to kennen . Welnu, ik
bedacht dat P misschien to laat zou komen met z' a kolonne als
ik niet spoedig ., . Hoe laat is 't?" riep ik met schrik .
- Hoe laat? Schrik ? Wat is dat ?
- Definitien zyn moeielyk.
- Wat is dat. . .
Laat of vroeg is iets van tyd . .,
- Dat weet ik niet meer, maar val me niet telkens in de
retie . Ik wil u vertellen waarom ik zoo verdrietig hier ben aangekomen
. Ik riep „hoe last is 't!" Niemand antwoordde.
Ik hoorde maar altyd-door dat eentoonig stappen van den
schildwacht en roep nog-eens ! „hoe laat is 't?" zoo luid ik kon .
Maar opstaan kon ik niet. Ik was zwaar gewond, en kon 't
hoofd niet naar de pendule keeren. Die wond aan den hals . . .
- Ik zie uw wond niet, en uw hals niet .
- 't Is waar, we hebben geen hals hier, en geen wonden . . .
dat moet wennen . Maar toen had ik 'n hals, en aan dien hals
een wond die me belette to zien hoe laat het was . Ik riep weer
,,hoe laat is 't?" Geen antwoord .
Maar altyd hoorde ik den tred van dien schildwacht.
En ik hoorde hem hoesten, ja, ik hoorde z'n ademhaling,
Maar als ik riep : „hoe laat is 't?" hoorde by my niet. *) Dit
ere gerde my, maar ik begreep het wel . Die schildwacht was pas
rekruut geweest, en had de stiptheid van iemand die iets weet
maar die 't nog niet lang weet :
post . Wist ge dat ?
by mocht niet spreken op z'n
- Neen, ik was spreker van beroep, en heb dus wel eens
gezwegen op m'n post, waar 't spreken plicht was .
ik hier,
En toch ben
Nu, myn schildwacht komt zeker hier . Hy deed zyn plicht met
rekrutige domheid- Ik riep.. . ik riep . . .
Ach, altyd te-vergeefs !
Ik kreeg de koorts van ergernis . Den volgenden morgen kwam
men my berichten dat de slag verloren was . . .
to laat was gekomen .
omdat kolonel P
*) In de uitgaven van '62-70 wordt hierby aangemerkt : KIIoordi-m-y
niet is beter. Zoo is er veel, maar ik durf het nog niet schryven . Ja, zoo
is er v€e1 in de taal . . . en in de zeden !
Ik verwys hieromtrent naar de noot by 47 . Al to angstvallig echter
kan ik me niet houden aan 't belemmerend schryfgebruik, 'n ware remschoen
der gedechte!

IDEEN VAN MULTATULI . 1 9
„En, zeiden velen - die nooit 'n slag verloren omdat ze nooit
slag leverden - 't zou anders of geloopen zyn als Generaal X
heden nacht vour vier uur 'n estafette had gezonden ."
De domme kwaadaardigheid . . .
- Wat is dat ?
Definitien zyn moeielyk . Val me niet in de rede . De kwaadaardige
domheid redeneerde ditmaal juist. Het was waar ! Inderdaad,
als ik then nacht by-tyds 'n estafette had gezonden . . .
Begryp eens hoe verdrietig ik was !
Terstond na 't bericht van den verloren slag, liet een der manschappen
verzoeken by my toegelaten to worden . Men liet hem
binnen
,,Generaal, ik ben de nachtwacht die op post stond onder uw
venster dezen nacht van twee tot vier ."
„Hm ! . . . zei ik .
,,Generaal, 't was half-drie ."
„0, God, riep ik, waarom dat niet gezegd toen 't weten my
noodig was ?
De klacht van den generaal is gegrond . Het is 'n zonderlinge
leemte in de onsterfelykheidsleer, dat de bevoorrechte-zelf eerst dan
zekerheid bekomt van z'n toestand, als de slag geleverd . , . en misschien
verloren is . Het geheele proefschool-systeem wordt omvergeworpen
door onze onwetendheid van wat er volgen zal . Zie hove ndien
17 en 157 .
79 . Ik heb 'n modiste gekend die 'n onnatuurlyk kindje had .
,, Onnatuurlyk" zeg ik voor de eer van m'n modiste die gehuwd
was . Ik zal u straks den naam van den vader zeggen .
De goede vrouw had haar kindje zeer lief, en kleedde 't zoo
smaakvol ze kon . Een lintje hier, een lintje daar. Soms eenvoudig,
dan weer bont. 't Was der moeder eenig genot zich bezigtehouden
met den opschik van haar kind .
En wie 'r soms zeggen mocht : die kleur is to rood, of to geel,
of to Bets . . . die rand to breed, die sluier to dicht, dat gaas to
yl . . . wie 'r mocht klagen over gebrek aan smaak of gebrek
aan bekwaamheid . . . niemand dacht er aan, de zorgvuldige moeder
to beschuldigen van gebrek aan liefde voor haar kind .
Die moeder heette ParabH .
Poietes heette de vader .
En WAARHEID was de naam van 't kindje dat de moeder zoo
gaarne aankleedde .
80 . Eens liet ze 'r kind zien, en vraagde met de oogen
- Hoe vindt ge m'n kind, m'n schat, m'n alles? Zie eens die
kleur !

20 I1M EN VAN MULTATULI .
- Dat gele streepjen is aardig .
-- Geel . . . die wangen geel ? 't Is rose ! Geel
- Ik sprak van 't j urkj e .
Andermaal liet ze 'r kind zien . en vraag de met de oogen
- Hoe vindt ge m'n kind, m'n schat, m'n alles ? Prachtig,
niet waar ? Zie hoe blank . . . en hoe rood . . . en gemarmerd !
- Daar is to veel styfsel in .
- Styfsel in de armpjes van m'n kind?
- Ik sprak van 't jurkje .
Weder liet de zorgvuldige moeder haar kind zien, en vraagde
met de oogen
- Hoe vindt ge m'n kind, m'n schat, m'n alles ? Zie de vormen
. . . die ronding . . . die lynen !
- Te kort van lyf .
- Myn kind to kort van lyf ?
- Ik sprak van 't jurkje .
Toen werd de moeder verdrietig . Het bedroef de haar dat men
het kind niet zag. Wel tooide ze gaarne haar Reveling, maar 't
smartte haar dat die tooi belette het kind to zien .
81. Smart maakt onbillyk. Parabel werd boos op Poietes, die
't niet helpen kon . Ze scheidde van tafel en bed, en nam haar
meisjesnaam aan : Ameleia .
Ze scheurde den kleine 't valsche jurkjen af, dat de aandacht
wegstal, Daarop toonde ze 'r kind aan vele menschen en vraagde
met de oogen
- Hoe vindt ge m'n kind, m'n schat, inn alles
Een der velen zeide
- Indecent .
De anderen zeiden niets . Zy hadden de vraag van de moeder
niet verstaan en zagen 't kind niet .
Dit bedroefde Ameleia . Ze verzoende zich met Poietes, die 't
graag deed. En ze noemde zich Parabel als vroeger en tooide
haar kind als te-voren .
Ach, riep ze, dan ziet - men toch het jurkjen, en die lieve
strookj es, en die linten ! Misschien zal men in 't eind letten op
m'n kind, en 't schooner vinden dan z'n tooi . (134)
82. 't Is geen gering kwaad de waarheid vervelend to maken .
Dit is een myner vele grieven tegen christenen en tegen de
meeste moralisten .
83. Ameleia beteekend zorgeloosheid, slordigheid . Maar ik geef
in 't vervolg geen vertaling van zoo-iets . Dat 's myn werk niet .

MEN VAN MULTATULL 2 1
Wie 't geluk heeft Been grieksch of latyn to verstaan, moet
maar vragen aan z I n neef den dominee of aan 'n knap kind"
in de familie .
Een schrijver die tyd heeft om alles uitteleggen, heeft niet
veel to schryven .
Een lezer die geen tijd heeft to vragen ,wat is daO" hoeft
niet to lezen .
84. Byron zwom over den HellespoiA, maar by had geen kogel
aan z'n been .
Ik heb gister 'n dertigponder afgescbopt, die me sedert vier
jaren hinderde in 't zwemmen . (riandels- en Effectenblad, Han-
MAW, Amsterdamsche Cowan,, 1, 2 3 of 4 Februari 1863 .
De advertentie moet zoo lang leven als M'n IDEEN . *)
Ik wil den Hellespont over, en voelde dat ik niet langer zwemmen
kon met then dertigponder aan 't been .
1 ) In die advertentie berichtte ik het publiek dat ik me voortaan
niet meer gegriefd voelen zou door de telkens en telkens tegen
my ingebrachte beschuldiging dal; ik zoo arm was . Z66 namelyk
antwoordde Nederland op den Havelaar! Er is in die wyze van bestryding
iets zeer karakteristieks, vooral door ze in verband to brengen
met de keus der personen - indische rykworders - die belast
werden met het herstel der grieven. Reeds elders heb ik de opmerking
gemaakt dat men nu juisi geen geparvenieerden kastelein van 'n
meisjeswinkel tot Censor der Zeden moest benoemen, zooals na "t verschynen
van den Havelaar geschied is .
Als bydrage tot het . . . . zonderlinge de , begrippen in ons landje,
zoodra er sprake is van geld, geef ik hier de volgende mededeeling
die wel verdient voor 't nageslacht bewaard to blyven .
Een achttal jaren geleden was er to Amsterdam 'n tentoonstelling
van oudheden en kurioziteiten . Daaronder beyond zich een ledekant
waarop volgens den katalogus, de Hertog van Alva geslapen had . De
vervaardiger van den katalogus had zich niet kunnen onthouden van
de volgende uitboezeming : men ijst by V bescham.wen van. dit rustbed,
waarop de bloedhond . . .
Lezer, ik geef u to raden wat die bloedhond op dat rustbed heeft
uitgevoerd? Of liever : wat onder hl het daarop misschien uitgevoerde,
den schryver van die Noot byzonder trof, en tevens welke opmerking
hem 't geschiktst voorkwam oni in Nederlandsche harten 'n gevoelige
snaar aan to roeren . Nu, als gyzelf op zn nederlands denkt, hebt ge
kans van juist raden . My waie 't onmogelyk geweest. Ik geloofde
m'n oogen niet toen ik, in-plaats van 'n herinnering aan de geester.
der door Alva vermoorden die hem kwamen sarren in z'n droom, de
echt hollandsche opmerking la -: : dat de -bloedhond- daar had li gen
peinzen -hoe by zyne falryke schulden betalen zou
Is 't niet uniek ?
De droogstoppel die dit schreef - daargelaten nu z'n zonderling
yzingsmotief - schynt niet eens begrepen to hebben welk 'n vereerend
getuigenis by aan den , Medhond- uitreikte, die clan toch wel
heschouwd geen ~gelclwolf- blykt geweest to zyn. Dat Alva ons land
arm verliet, is waar . Ik noem dit, met het oog op de macht waarover
by bescliikte, hooget achtenswaardig,

22 IDEEN VAN MIJLTATULI .
85 . Een ridder streed tegen overmacht. Hy hield dapper vol,
ontving wond op wond, maar verslikte smart en loochende zwakte .
Hy hield stand alof-i niet gewond was en geen pyn voelde . Meer
kan men niet verlangen van een ridder .
De vyand bedacht 'n middel. Hoe men 't uitvoerde, weet
ik niet *) maar 't kwam hierop neer dat er honig kleefde op de
rusting van den krygsman die alleen stond tegen velen .
De vliegen kwamen den vyand to-huip . En deze verheugde zich
met onedele vreugd, zeggende
- Wat ons staal niet vermag, dat zullen de vliegen doers .
I-Iy zal vallen, en thuis zullen we van de vlie(yen niet spreken,
en zeggen dat by viel door onze kracht .
Inderdaad de ridder zou bezweken zijn als hij niet aan z'n dame
had beloofd niet to bezwyken .
-1 ) Toch wel . Zy beschuldigden den armen ridder van mooischryvery
. Deze aanklacht, in verband met middeltjes van de soort die ik
aanroerde in de Noten op 62 en 84, waren de wapens waarmee men
hem bestreed .
86 . In 't ziekenhuis to Amsterdam - dat gasthuis beet, ik
weet niet waarom -- moest 'n matroos geamputeerd worden . Professor
- ik meen Tilanus - zette hem z'n been af. De man
rookte bedaard z'n pyp, beet nu en dan op de tanden, maar verhief
zich boven de pyn .
Professor T . bewonderde die sterkte van ziel, en sprak daarover
met lof, terwyl by 't verband legde .
Op-eons geeft de moedige patient 'n gil, Professor had hem
met 'n speld gestoken .
- Hoe, zuo schreeuwt ge, gy die zoo-even . . .
--- Dat 's waar . . . maar zieje, professor, die speldeprik hoort
er niet by.
De matroos had gelyk .
87 . Een gedachte is 'n polyp . Sny ze in twee, dan hebt ge
twee polypen, Sny die weder in twee . . . en ga voort met snyden .
N'a twintig generatien van sektie geeft alzoo een gedachte meer
dan 'n millioen naneven . En elke naneef is 'n polyp, zoo goed als
z'n stamvader. En elke stamvader in de rechte lyn is nog bovendien
op zijn beurt stamvader van tallooze zylinien . De zylinien
die uitsterven, verdienden 't leven niet.
Een gedachte is autogenerisch . - Vraag uw neef . - Dit idee
is de verklaring van 60.
88 . En toch is 't niet waar dat gedachten de wereld regeeren .
Dit doen zelfs Ideen niet. Nog „opeyne" zooals graaf, WILLEM
meende, en beitelen liet op 'n steen to Alkmaar, die nog to zien
is, naar men my verhaalde .

WHEN VAN MULTATULL 23
Juist door oneindigheid der gedachten verliezen zy aan invloed,
wat ze aangroeien in getal . A . . . M . houden N . . . Z in echec per -
pituel.
Ell de gedachten die zich afronden en tot denkbeeld vormen, regeeren
didrom de wereld niet, wyl ze, - hoe oneindig minder in
getal dan bndergeteeke -nde -- door tegenstrydige menigvuldigheid,
Loch nooit onverdeelden indruk maken . Naast elke nimf staan fallnen
en satyrs .
Wat regeert dan de wereld? Daarnaar zoek ik sedert lang. Ik
geloof byna : non pas la parole . . - mais les mots .
Ook dit is onjuist. Elk mot wordt weer op zyn beurt door andere
mots krachteloos gemaakt .
89, Als dit wadr is, "') zal het mot ,stelselaar" meer systemen
omv6rgooien, dan veel verhandelingen met of zonder persoonlyke
acliti-ng.
*) Namelyk het beweerde in $S, en niet de later daarby geplaatste
noot .
90 . 't Is onbillyk van 'n cirkel, den hook to verwyten dat-i
scherp is .
91 . Ik ben boos op nlyzelf . Ik had nagedacht over God en m'n
(lame. Ik begreep iets van 't een, bemi -nde het antler. Ik droomde,
en meende veel to weten, en veel lieftehebben . Al liefhebbend en
droomend Rep ik 'n restaurant in, en daar heb ik groene-erwten
met spek gegeten .
Daarom ben ik boos op mezelf .
Een blyk van zwakte . lk zou dit waarlykthansnietmeersefiryven-
Er is niets laags in stoffelyke behoeften . Laag is 't pronken met gelogen
6nstof. Toch was er geen onwaarheid in dat IDES . 1k was oprecht
in m'n kinderachtig betreuren van iets datwezenmoot gelykhet
is, en this meer eerbied verdient dan voorgewende verhevenheid .
92 . Wat leert men daaruit ? Ik hob u niets to leeren . Ja dit :
misschien leert ge daaruit verstaan :
,,Wat ik riet schreef op 't wit,
tusschen enne . . . en enne plus 66n .
Als 't de moeite waard is dat to verstaan . Maar 't zou me zeer
smarten als 't niet de moeite waard was . Toch moot ikzelf u waarschuwen
tegen 't aannemen van kemelvellen als bewys .
93 . Jezus ontmoette, een evangelic, en vroeg I
, wie zyt gy?
Ter toelichting van dit ir)pr,, in-verband met 63, 61 en 6,1 beroep
ik my op 671 v4 ,,g.

24
IDEEN VAN MULTATULI .
94. Lets kan maar eenmaal geschieden . Lets kan worden opgevat,
overgebracht, verhaald, beschreven op oneindig veel wyzen .
Daarom
leugen : waarheid = oneindigheid : een.
't Is mogelyk dat iets Wet geschied is . Toch kan 't worden verzonnen,
overgebracht, verhaald, beschreven, op oneindig veel wyzen
. Dan is 't nog erger .
1 : w = oneindigheid : NUL
Die verhoudingen zyn om van to schrikken . Er komen warachtig
kemelvellen to kort !
95 . Meidinger tout pur . Professor Z was bevriend met apteker
Y. Hij noodigde dezen bij zich op de thee, in 'n briefje dat
verloren ging.
De vinder kende de paraaf en onteyferde de rest . Hy vond daarin
'n middel tegen de kramp van 't hoornvee .
Nu niet-Meidinger. Er gaat geen dag voorby, waarop ik niet
door Publiek word verrast met 'n lezing van m'n geschryf, nog
gekker dan dat recept van Professor Z .
96 . Zoek m'n slaapmuts, zei ik tot twee bedienden . Een uur
later vroeg ik
- Welnu, waar is m'n slaapmuts
De een zei
- Meester, ik heb gezocht en niet gevon(len . Ik weet Yiiet waar
uw slaapmuts is .
De ander
- Meester, ik heb niet gezocht en niet gevonden . Ik weet niet,
waar uw slaapmuts is .
Ik had dus twee bedienden die niet wisten. Maar ik maakte onderscheid
tusschen 't niet-weten van den een, en 't niet-weten van
den ander. Men moet zoeken naar den verloren slaapmuts . En wie
't zoeken heeft verzuimd, mag niet met ongegronde aanhaling van
Sokrates zyn niet-weten opgeven als hoogste wetenschap . Ik won
dat Sokrates dat niet gezegd had. *) Hy heeft er niet aangedacht
hoe 't zou gebruikt worden .
*) Dat niet gezegd had. Wht niet ? leder weet welk woord ik bedoel,
maar de uitdrukking is zeer inkorrekt . Als nuttig voorbeeld
van slordige schryfwys laat ik haar onverbeterd .
97 . En, wat het ergste is . . . de knecht die niet zocht
vond de muts .
Hy gaapte, en rekte zich uit, en sloeg by-toeval de hand

IDEEN VAN AI1LTATULI . 25
op 't plankje waar de huts lag . Toch hield ik meer van den
knecht die niet gevonden had .
98. - Kind, weetje waar je vader is
- Ach, peen .
- Ha, ha, ha . . . . by heeft geen vader !
't Kind begon to schreien. En ik begryp dat schreien wel. Er
is iets kwaadaardigs in de alpha privans van 't woord atheist .
Dit IDES deugt niet, tenzy men drukke op 't woord : kind. I'ueri
p!erilla tractant . Volwassenen storen zich niet aan zulke domheden
99 . Ik weet niet, lezer, of gy 'n lezeres zyt .
Ik twy fel aan 't bestaan van zeeslagen en politieke eerlykheid .
Ik ontken 't weerkomen van gister .
Zy die „weten" verwarren dikwijls de woorden die ik onderstreepte
. En met die verwarring doen ze hun voordeel . Duidelykheid
-van uitdrukking, heeren !
100 . Waar ge een individu hoort _spreken over principes . . . .
wees voorzichtig .
Waar ge een staatsman hoort spreken over systemen . . . wees
voorzichtig.
Waar ge een godgeleerde hoort spreken over dogmen . , . wees
voorzichtig.
101. Ik zat to peinzen en ontving een brief van m'n vrouw,
De kinderen waren wel en ze verzocht me om 'n geloofsbelydenis .
- Ze zeggen dat ik 'n slecht mensch ben, schreef ze, als ik
niet binnen drie dagen 'n geloofsbelydenis afleg, De kinderen zyn
wel, maar wat moet ik belyden ? Ze zeggen, ik moet toch iets
gelooven, iets weten, iets belyden . Max, geef me toch 'n geloofsbelydenis
. Ik kan 't hier anders heusch niet langer uithouden .
De meiden zien er me op aan, dat ik geen belydenis heb . En
kleine Max vraagt me : ,wat is toch 'n heiden, mama? Jansje
wou me geen boterham geven, en zei : ik was 'n heiden." Maar
overigens zijn de kinderen wel.
Ik antwoordde dat ik geen geloofsbelydenis geven kon, dat
ikzelf er geen had . Zy schreef daarop
- Lieve Max, om godswil, zeg me wat ik belyd . Ik geloof
niet „in" den bijbel, zooals ze dat noemen . Dat is wel zeggen ze,
maar de Natuur! Ook in de Natuur heb ik God niet gevonden,
en dat nemen ze my kwalyk . Ze zeggen dat Sirius zoo ver van
ons is, en dat 'n klein beestje nog andere beestjes op zich draagt .
Dat komt me wel onzindelyk voor, en ik vind then afstand van

26 IDEEN VAN MULTATULY .
Sirius wel lastig voor wie 'r heen moet, maar in dat alles vind
ik God niet . Lieve Max, de kinderen zyn wel, maar help my .
Ik antwoordde nogeens dat ik "een geloofsbelydenis geven kon,
dat ikzelf er geen had . Ze schreef weer, en weer, en altyd hetzelfde
. Toen werd ik driftig. Niet om haar verzoek, maar over
de oorzaken die zoo w reed daartoe drongen .
En daarop heb ik de , Geloo fsbelydenis" geschreven, die ge
kunt vinden in den Dageraad, als ge slecht en goddeloos genoeg
zyt er naar to zoeken in dat tydschrift. *) Maar als ge 't vindt
en leest, bedenk dan dat die belydenis 'n wanhopige poging was
om rust to geven aan mn vrouw, en een boterham aan m'n kleine
heiden .
Want = 'n bekentenis ! - de eerste regel de beste van die
belydenis is 'n onwaarheid .
Ik weet niet of er 'n vader was . -f-) Ik weet niet of die vader
de scherpzinnigheid van z'n kinderen beproeven wou . -~)
Maar als men dan heenstapt over den eersten regel, dan volgt
de rest vanzelf . Meer weet ik er niet van to zeggen .
Ze is later opgenomen in de Verspreide stukken.
t) Lees in-plaats van Aik weet niet- ik ontken !
102 . Als 't bestaan van God moet bewezen worden uit de
Natuur, hangen wij weer of van ,isten" en „anen" en de begrippen
over God, van 'n vlekjen in de lens van 't miskroskoop, van 'n
millimeter fout in den graadmeter van 'n thermometer of een
anderen meter, van 't yzer in de nabyheid van 'n kompas, van
verkeerd berekende straalbreking . van gebrekkig achromatisme in
' n kyker. van . . . . van . . . .
Ja, van wat al niet !
Sirius is zddveel mylen ver, dus : God is groot .
Dat infuziediertje houdt redevoeringen tegen z'n medeinfuziediertjes
die hem verstaan en begrypen, dus : God is groot .
Die visch heeft 'n vin die hem in staat stelt voile to maken met
'n hoek van '/uooooo graad, dus : God is groot .
Dit alles is ontdekt door Professor A, Doktor B en Prosektor C,
en deze drie goddienende natuurheeren zyn de theologen van
den dag.
Den volgenden dag blykt er
!
: .
Dat Sirius den myl verder staat God is 'n myl grooter .
Dat het infuziediertje verkeerd verstaan is God is verkeerd verstaan
Dat die visch minder vlug is dan men dacht, en tot wenden 'n
hoek noodig heeft met 'n nul minder in de
der in 't cyfer der waardeering vin God .
break : er is 'n nul min-
Als ik dan toch wil droomen en gissen en mymeren over
wat ik niet weet, houd ik 't met de droomerige ouderwetsche

IDEEN VAN MULTATULI . 27
theologie . De studie van de Natuur is de beste studie, maar
men leert er niets uit kennen . . . dan de Natuur, dat is : alless 1
En juist omdat God is buiten alles, kan men hem niet leeren
kennen uit die natuur, (71) .
103 . Een mislukt genie is geen genie . Ik spreek niet van
mislukking door overlyden aan stuipjes of mazelen,
Wie meent een genie to zyn zal Been genie wordeii door die
meening wanneer by 't nu eenmaal niet is . Maar als by 't is,
en gy allen zegt dat by 't niet is, zult gy gelyk hebben tot by
u dwingt to erkennen dat by 't is .
104 . - Meent ge een genie to zyn
- Ja .
- Die onbeschaamdheid is to geniaal om a niet to gelooven .
105 . - Meent ge een genie to zyn
- Ja .
- Ik ben vry van sterken drank, kan lezen, schryven en 'n
boodschap doen, en toch kan niemand me gebruiken .
- Die onbruikbaarheid is to geniaal om u niet to g elooven .
106 . Al wat ik weet zonder 't van iemand to leeren, roil ik
gaarne voor alles wat ik had kunnen leeren van anderen, en niet
geleerd heb .
Dit meen ik niet . Maar ik moest het meenen.
Van dit laatste ben ik niet volkomen zeker . Het is niet gemakkelyk,
rekenschap to geven van den oorsprong onzer denkbeelden .
We vergissen ons gedurig by 't schiften van indrukken die wy aan
anderen to danken hebben, en dezulken die ons eigendom zyn,
schoon 't de vraag is of hier stipt gezegd eigendom bestaan kan .
In den tekst wordt echter noch van denkbeelden noch van indrukken
gesproken . Ik schyn daar weenschap of kennis bedoeld to hebben
. De waarheid is, dat ik zeer weinig - byv . door schoolgaan
- van anderen geleerd heb . En dit zal wel by de meesten 't geval
zyn . Zie daarover o .a . 870.
107 . Ik zal u vertellen hoe de nederigheid in de wereld is
gekomen,
Pygmee was klein van statuur, en hield er van over anderen
heentezien . Dat zelden lukte omdat-i zoo bitter klein was .
Hy ging op reis en zocht menschen die kleiner waren dan hy,
maar by vond ze niet. En z'n begeerte om heentekyken over
anderen, werd al heviger en vuriger .
Hy kwam in Patagonie waar de menschen zoo -root zyn dat
'n kind, terstond na de geboorte, heenziet over z'n vader .

28 IDEEN VAN MULTATULI.
Dit beviel Pygmee niet . . . in 'n ander . Maar uit wanhoop om
menschen to vinden, kleiner dan hy, bedacht by 'n middel . Hy
vond 'n deugd uit, die voorschreef als eerste beginsel : wie grooter
is dan Pygmee, moet zich bukken tot onder de gezichtslyn
van Pygmee, en de nieuwigheid vond ingang . Alle Patagoniers
werden deugdzaam . Als iemand door 'rechtopgaan zondigde tegen
de „eerste beginselen" van Pygmee's deugd, werd by op eigenaardige
wyze gestraft. Al wat gebogen was en deugdzaam, sprong -
den hardnekkige om den hals, en trok hem naar beneden tt,
z'n hoofd het peil bereikte van patagonische braafheid. En wie
heel Patagonie op z'n schouders droeg zonder deugdzaam to worden,
werd to pronk gesteld met 'n bordj e waarop 'n patagonisch
woord geschreven stond, dat eigenlyk beteekent : deze man stond
Pygmee in den weg .
Dit woord vertaald men in 't hollandsch met : hoogmoed.
108 . Er bestaat geen hoogmoed . Er bestaat geen nederigheid.
Er bestaat aileen waarheid of onwaarheid . Wat daarbuiten
gaat, is uit den pygmesche .
199 . - Zyt ge een goed zwemmer
- Zoo, zoo . . .
De man loog . Hy zwom als 'n eend .
110. - Zyt ge een bekwaam mensch .
- J a.
Deze man was inderdaad bekwaam, en sprak dus de waarheid
. Maar 'n neef van Pygmee zeide, die man is verwaand !
Dat zei Pygmee's neef om rang to geven van „jaa" met behoud
van bescheidenheid, aan z'n eigen : „zoo . . . zoo!" als men
hem vragen zou naar zyn bekwaamheid. Dit wint dubbel, neen,
driedubbel. Ziehier
1 0 Het „zoo . . . zoo!" wordt gezegd op 'n manier die
aanspraak maakt op de voordeelen die „ja !" geven zou .
20 Het „zoo , . . zoo!" maakt alien die geen „ja !" meer
mogen zeggen, omdat er bleek dat ze 't recht niet hadden
ja to zeggen tot vrienden van Pygmee's neef.
3o Als Pygmee toevallig bekwaam is valt by mee . En is
by 't niet . . . wel hyzelf heeft immers gewaarschuwd met
z'n „zoo . . . zoo!" Wat wil men meer ?
0, die winstgevende, vyfde-aktige, brave-hendrikkige deugd !
Noem de dingen by 'r naam, en zeg : buk. .. buig. . . plooi . . . vouw
jezelf in twee . . . dat 's de manier om klaar to komen in de
wereld, en in Patagonie !

IDEEN VAN MULTATULI . 29
111 . Om zeden en wetten to begrypen, is 't nuttig zoo nauwkeurig
mogelyk zich voortestellen welke omstandigheden die wetten
noodig, en die zeden algemeen maakten . 't Is 'n aardige studie,
maar meestal leert zy ons dat eigenbelang de dryfveer was van
wie die wetten en zeden invoerden of handhaafden . *) Zoo handhaven
de parysche modistes de krinoline .
Ik ben daarom niet boos op die modistes, maar ik zou boos
warden, wanneer die werkgevers en die zedemeesters voorgaven
dat ze hun wetten en zeden en uitspansels verdedigen tot heil
van 't menschelyk geslacht . Dat is niet waar !
*) Zie, byv. over eerlykheid en kuischheid, de 7apansche Gesprekken .
112 . Zelden schryf ik wat ik wil, en nooit wat 'n ander wil .
Dit is een der redenen waarom 't me zoo moeielyk valt schryver
van beroep to zyn. Er gaan soms maanden voorby, waarin het me
onmogelyk is my to uiten . Dien tyd breng ik met denken door, en
'n beroepschryver in Nederland kan zich zoo'n weelde niet gunnen .
(67) Erger nog : by kan niet voldoen aan die behoefte . Hoe 't sommigen
rnogelyk is, elken dag 't gansche jaai door, denkbeelden to
leveren - hoofdredacteurs eener courant, byv . - is my 'n raadsel .
Dat talent is me niet gegeven, waarin dan ook de reden ligt dat ik
zoo lang wachtte voor ik me aan die broodschryvery overgaf . Ik
hoopte zoo Lang mogelyk dat men my die marteling besparen zou!
113 . Ik ontving vandaag 'n zonderlingen brief . De schryver
teekent zich : ***, leerling . . . enz. 't Is dus 'n jong mensch . Ik
zoek z'n naam vergeefs in den Almanach de Gotha naar den
geest . Maar dat zal 'n verzuim wezen . Ik begryp namelyk niet
hoe iemand die nog niets heeft gepresteerd, zoo'n brief zou durven
schryven . Hy verwyt me ,in den naam van Jezus Christus
den gekruisten" m'n hoogmoed .
„Wys denzulken 't kleed van kemelvel dat ge versleet in de
woestyn."
Anders of meer weet ik niet to antwoorden op zoo'n hoogmoedig
schryven .
Ja toch . . . dit nog . Ik hoop voor lien „leerling" dat de 15e
wet doorgaat van m'n vriend den kapitalist, op pag . 64 van Vryen
Arbeid . Als dan m'n „leerling" na eenige tientallen jaren zwaren
arbeid zal opgeklommen zyn tot Opper-hoof d-Directeur van 't
een-of-ander, met rang van veldmaarschalk naar den geest . . . als
by de plaats zal hebben ingevuld die nu overbleef door 'n verzuim
.van '+, de zetters der kleine Gotha . . . Mat hem dan eens terugkomen
op z'n onderwerp .
Ret treft aardig dat ik juist 'n paar nummers geleden den
hoogmoed behandelde . Ik houd veel van hoogmoed. 't Is 'n ele-

30 IDEEN VAN MULTATULL
ment dat in onze maatschappy maar al to vaak ontbreekt .
Maar als ik zeg dat ik hoogmoed aanbeveel, dan bedoel ik
daarmee niet zoo'n domme leerlingachtige ultra-christelyke eigengerechtige
zelfgenoegzame jongensverwaandheid .
114. Elke deugd heeft onechte zusters die de familie schande
aandoen .
115 . Als ge met uw zoon overlegt welk beroep by zal kiezen,
let dan goed op of by yverig is, want de graad van z'n yver
moet bepalen of by geschikt is voor staatsbetrekking of voor 'n
byzonder beroep.
De reden hiervan is deze. In beide gevallen begint by z'n
loopbaan als ondergeschikte . Yver zal hem schaden als z'n chefs
publieke personen zyn, maar voordeel doers by 'n partikulier .
Wie 'n bierbrouwer dient en door yverig brouwen 't zyne toebrengt
tot den bloei van de brouwery, sticht zich 'n eerzuil in
den zak des bierbrouwers, maar wie 't Land dient en yverig is,
staat zyn meerderen in den weg .
Het pas de zele van Talleyrand wordt nooit gezegd door 'n
industrieel . * j En als de Gouverneur-Generaal van Indie een bierbrouwer
ware geweest, dat is : als de ellendige knoeieryen die
daar aan de orde van den dag zyn, invloed hadden gehad op zyn
eigen belangen, dan ware Havelaar omhangen met zooveel ridderorden
als er kunnen worden bedacht door den meest dankbare
van alle bierbrouwers .
*) Deze saillie van Talleyrand wordt gewoonlyk verwaterd tot 'n
flauw : pas trop de zele! Het puntige ligt juist in 't weglaten van
dat trop .
116 . Een publiek persoon staat lager of hooger dan byzondere
personen . Trekt by zich de algemeene zaak met denzelfden
yver aan als 'n partikulier de zyne behartigt, dan staat by hooger,
dewyl by in den uitslag van 't goede slechts deelt voor 'n
burgerdeel, en niet naar de maat zyner meerdere inspanning,
Maar behartigt by de publieke belangen juist genoeg om z'n
traktement niet to verliezen, en die goddelyke , aanspraak op
pensioen" . . . maakt by tot „eerst en eenig beginsel" de zorg dat
„het zyn tyd maar uithoude", dan staat by lager dan 'n particulier,
en in myn oog zelfs zeer laag. Toen ikzelf ambtenaar
was, wist ik 't woord ambtenaar uittespreken als 'n scheldwoord .
117 . Ik vind niet goed dat de Prins van Oranje z'n beroep
van koning leert als inspecteur van de kavallerie. De Nederlanders
zyn geen yolk van paarden, noch paardevolk, Ik beweer

IDEEN VAN MULTATULI 31
dat er uit Pope's Essay on man en zulke werken *) meer to leeren
is -- vooral voor iemand die geroepen is tot regeeren of besturen
van menschen - dan in 'n stal .
1879. De myne, byvoorbeeld .
118 . Onlangs to Brussel, kort na den dood van Brouckere zag
ik op de straat 'n vrouw die met veel moeite haar dronken man
naar huis leidde . 't Was 'n zwaar werk, want de man slingerde
vreeselyk en 't vrouwtje was zwak . Maar, zooals vrouwen gewoon
zyn, ze hield vol . Als de man viel, hielp ze hem op en
wist raad om 'n paar schreden to winnen .
lemand die meely met haar had, stelde voor, den patient by
hem neerteleggen om den man to laten uitslapen .
- Ah mon Diem, impossible . . . it y a election aujourd'hui !
1)e man moest kiezen
*) Toch ben ik voor algemeen sterzrecht . Het is de eenige maniei
om die stemmery jets minder schadelyk to maken dan ze nu is .
119. In m'n Vryen Arbeid zeg ik dat de Kamers het Volk
niet vertegenwoordigen, en ik zie dat m'n Uitgever het bewys
daarvan toezegt op den omslag van de eerste aflevering der
IDEEN, Ik zal dat woord inlossen ; maar kan dit niet terstond
doen omdat ik whisten ga van-avend . Tot morgen dus .
Ik ben niet gestemd tot schryven . Verbeeld u dat ik redelyk
goed whist, dat ik over 't geheel goede kaarten heb gehad, dat
ik met m'n aide meer trekken gemaakt heb dan ooze tegenparty
. . . toch wist men my to beduiden dat ik verloren had en
betalen moest .
Die rekeninq loan niet goed wezen !
Ik betaalde, maar met weerzin . Wrevelig stond ik op, en daar
de avend flog niet om was, speelde ik billard . Ik stootte doorgaans
gelukkig, maakte karambole op karambole, telde meer punten
dan m'n tegenparty . . . toch zeiden de omstan ders dat ik
verloren had en betalen moest .
Die rekeninq kan niet goed wezen
L)aarover ben ik nu zoo ontstemd dat ik me maar kort - en
niet goed misschien - zal of helpen van 't bewys dat de Tweede-
Kamer stet NederlaGuieeh,p Vnlk niPt nprtpnpni,,nnrdint
Het ideaal eener regeeringsvorm is : absentie van regeering.
Wat maakt het naderen tot dat ideaal mogelyk ? Vermindering
der behoefte van 'n Volk om geregeerd to worden, dat is : ontwikkeling,
beschaving, verlichting, enz . Als ieder wist wat by
doen moest en daarnaar handelde, ware alle regeering overbodig .
Ik spreek niet van bestvur . In 'n fatsoenlyk gezelschap heeft

32 IDE9N VAN MIJLTAPtLI .
men geen koning, keizer of burgemeester noodig om to beletten,
dat de gasten hun beenen op taf el leggen, of zitten gaan op 't
hondjen van mevrouw . Wie, par inadvertance dan toch gaat zitten
op dat hondjen, of z'n beenen uitstrekt tusschen de schotels,
wordt gewaarschuwd door eigen besef van z'n onbehoorlyheid !
door 't janken van 't hondjen, of - en, dan is 't al heel erg -
door den wenk van de medegasten . Van boete, van straf, is geen
spraak. De natuurlyke straf ligt in den boezem van den misdadiger
zelf . In de zoogenaamde zedekunde noemt men die straf
de stem van 't geweten, en in gezelschap heet ze konfuzie . 't
Komt overeen uit . Die beide dingen komen neer op 'n onaangenaam
gevoel van vernedering, waarvan men verlost wil wezen,
en - maar dit zeer parentheziaal - 't is de vraag of er konfuzie
en gewetenswroeging bestaat in 't gemoed des bewoners
van een, overigens onbewoond eiland ? Op de vraag, wat is zedelykheid
op zoo'n eiland ? hoop ik later terugtekomen . 't Is 'n
gewichtig onderwerp .
Absentie van behoefte aan regeering is 'n onbereikbaar ideaal .
Natuurlyk, anders was 't geen ideaal . Evenals in veel dingen is
hier de eisch : voortdurend streven, en 't resultaat : benadering .
De regeeringsvorm die dit streven 't meest in den weg staat,
is de slechtste .
De regeeringsvorm die dit streven toelaat, bevordert, zooveel
mogelyk vruchtbaar maakt, is de beste .
Dit alles is duidelyk, naar ik meen . Toen ik dit IDEE begon,
was m'n voornemen hierover 'n lang stuk to schryven, maar 'n
briefje dat ik zoo-even ontving en dat me verdrietig maakte,
noopt me tot kortheid . In de hoop daarop later terugtekomen,
sla ik nu de oorzaken over, waardoor alle eerste regeeringsvormen
waarschynlyk zyn geweest, patriarchaal . Daaana werden ze
monarchaal. Vervolgens republikeinsch . De republieken zyn van
velerlei soort : demokratisch, aristokratisch, polykratisch, ochlokratisch,
oligokratisch,alle meer of min autokratisch, despotisch
en tyrannisch .
Uit het botsen der belangen en denkbeelden is voortgekomen . . .
120, Du choc des opinions jaillit . . . in dit geval 'n vervelend
meestal onbruikbaar mengsel van allerlei opinions . Een mengsel
dat de dwalingen van alle richtingen in zich vereenigt, zonder
zich op to lossen in juistheid van richting .
A en B wilden 'n rivier oversteken, die van oost naar west
Rep . Ze stonden aan de zuidzyde, A stelde voor oostwaarts to
gaan om 'n brug to zoeken . B was van gevoelen dat men west
op 'n passage vinden zou .

IDEE N VAN M ULT ATULI . 33
Daar kwam de (Yeleerde C . Ily addeerde B's meening bij de
opinie van A . Daarop halveerde hy, en riep : ik heb 't gevonden,
bet gemiddelde uwer meening is Zuid !
A geloofde hem, maakte rechtsomkeert, en ging . Hy heeft
de rivier nooit weergezien, en zal nu wel aan de zuidpool- •klagen
over gebrek aan juistheid in 't gemiddelde,
B had C niet g eloof d . Hy was blyven staan, en wachtte . . .
Daar kwam de wyze I), die nog wyzer was dan de wyze C.
Ook deze telde de meeningen van A en B by elkaar, deelde die
door twee, en riep : ik heb 't gevonden, het gemiddelde uwer meeningen
is Noord !
B geloofde hem en liep rechtuit, noord-op, de rivier in, waar
by door verdrinken bevryd is van kiagen over de onjuistheid van
't gemiddelde.
121 . Na veel gewurm en geknoei dan, is er iets voor den dag
gekomen, dat men noemt : de konstitutioneele-monarchale regeeringsvorm
met vol ksvertegenwoordiging,
Aan dien vorm van regeeren heb ik 'n hekel, uit temperament.
Maar voor-als-nog weet ik niets beters. 't Is ook volstiekt m'n
bedoeling niet in dit IDEE uitteleggen waarom m'n temperament
zich met dien vorm niet kan vereenigen, en hoe de grove fouten
die m'n verstand vindt in andere regeeringsvormen, my dwingen
voorloopig aan m'n temperament het zwygen opteleggen . Dat alles
zal ik misschien later behandelen .
Van die wyze van reg eeren is de vertegenwoordiging des Yolks
nu eenmaal 'n hoofdbestanddeel . Dit kan niemand ontkennen .
't Is dus geene onnutte vraag : of ons Volk by de regeering
vertegenwoordig(i 1I'o?'dt ?
Dit ontken ik .
En meen niet dat ik no wyzen wil op 118, schoon ik 't recht
hebben zou daarop to wyzen, en op meer van dien aard . Meen
niet dat ik flu spreken wil over den verkeerden invloed van dagbladschryvers
op de kiezers . Meen niet dat ik nu 'n roman ga
maken met 'n slot van beloonde deugd, en „sterf ellendeling !"
Een roman waarin ik M' sieur Prod' homme of de Weledele heer
Kappelman lid van de Kamer maak, om to schetsen hoe zulke
dingen geschieden. Neen, ik sla dit-maal misbruiken over, wat me
zelden gebeurt, omdat er zooveel zyn dat ik veelal- geen tyd heb
tot beoordeeling van 't voorgeschrevene qebruik. Ik spreek inderdaad
van de Wet . Ik spreek hier by uitzondering tegen de bepalingen
die in dit geval 't Nederlandsche Volk beletten zich to doen
vertegenwoordigen in de Tweede-Kamer . . ,
Ik word daar gestoord door een der heeren met wie ik gister
avond whistte, ITy was m'u aide geweest,
11)EEN I .

34
IDEEN VAN MULTATULI .
't Is toch zonderling, zei ik. Ik ben zeker dat gy en ik samen
meer trekken hebben gemaakt dan die andere heeren, en toch hebben
wy 't onderspit gedolven .
--- Ja, dat begryp ik ook niet . De rekening moet verkeerd zyn!
--- Zeker, de rekening is verkeerd . Maar ga nu, want ik heb
iets to schryven over de wyze hoe 'n Volk niet vertegenwoordigd
wordt. Ik geloof dat ook die rekening niet goed is . M'n vriend
ging.
Als 't waar is, dat de leden van die Kamer het Volk niet vertegenwoordigen,
ligt hierin een groote font . Het hoofddoel toch
van die vertegenwoordiging wordt gemist . Dit hoof ddoel is, meen
ik drieledig
z° Aan de regeering to doen weten wat de wenschen zyn van 't Volk .
2 ° Door 't afstemmen van wetten, de uitvoerende macht to stuiten
in 't verydelen of tegenwerken van die wenschen .
3° Door 't aannemen, kracht to geven aan de wetten die wel overeenkomen
met de wenschen des Volks .
Ik weet wel dat vaak de wenschen van 'n Volk niet in overeenstemming
zyn met z'n belangen, en ik kan me voorstellen dat
'n Kamer -- als ze hooger staat dan dat yolk -in 't belang van
haar lastgever anders handelt dan die verblinde of bedrogen lastgever
zelf zou handelen, wanneer by tot rechtstreeks handelen geroepen
was. En zulk 'n Kamer zou wel doen . Maar ik behandel
hier niet het verschil van meening of opvatting tusschen gemachtigde
en principal . Ik behandel de vraag of die gemachtigde gekozen
is op rationeele wys, op 'n wyze die kans levert - en de
meeste kans - dat gy weet wat de wil van 't Volk is : in een
woord of de wyze van kiezen, zooals die is voorgeschreven, de
meeste kans aanbiedt op wel kiezen .
Daar kwam de persoon met wien ik gister billardspeelde . Ik
zond hem weg, maar riep hem na : 't is onmogelyk dat je gisteravond
gewonnen hebt. Ik heb meer punten gemaakt dan gy . Die
rekening kan niet goed wezen !
Ik ga nu de vraag voorby welke graad van zedelyken moed en
onbaatzuchtigheid er voor 'n vertegenwoordiger des Volks noodig
is, om in 't belang van dat yolk to stemmen tegen de opinie van
z'n lastgever-zelf . Op kleine schaal heeft de heer Duymaer van
Twist then moed gehad in zekere spoorwegkwestie . *) Ik zeg, op
kleine schaal, daar de heer D . v . T. evenals 19/20 van z'n mede-
*) Als afgevaardigde van de hoofdstad stemde by anders dan volgens
de meening der Amsterdamsche kiezers t belang van die stad meebracht .
Dit is hem dan ook zeer kwalyk genomen door dezelfde menschen die
hem z'n gewetenloos plichtverzuim in de Havelaarszaak zoo hoog niet
aanrekenen.

IDEEN VAN MULTATULI . 35
leden niet het Nederlandsche Volk vertegenwoordigt, maar alleen
zeker kiesdistrikt. Ik heb volstrekt geen opinie over die spoorwegwet,
die 'k niet bestudeerde omdat het me niet de moeite
waard was de voordeelige toepassing nategaan eener zaak die niet
oorbaar is over 't geheel, Zoodra ik hoor spreken over 't aanleggen
van spoorwegen met het geld van den Javaan, kan ik me
niet zetten tot het beoordeelen van de richting dier wegen . Het
is my moeielyk my bezigtehouden met uitziften van muggen terwyl
men my aanhoudend kernels to slikken geeft . Maar nu eenmaal
aannemende dat het slikken van kernels den Heer D . v . T .
niet indisponeert, eens vaststellende dat by zich met de muggen
bezighoudt, vind ik 't zeer schoon in hem, zich by dat ziften niet
to laten storen door 't aan den arm stooten of schreeuwen van
z'n lastgevers . En als zoo-iets in de Kamer wat meer gebeurde
zou ik misschien niet noodig gehad hebben dit IDES to schryven,
Bezoek. M'n whister en m'n billardspeler
Ziedaar een aardige zaak . Onze klub is uitgenoodigd to Haarlem,
om daar to billarten en to whisten om den prys . Hoe vindt
ge dat ?
- Hoe luidt het voorstel ?
- Ze vragen of we genegen zijn twee onzer beste whistspelers
en onzen besten billardspeler of tevaardigen .
- 't Is my wel, maar laat me met rust . Ik schryf iets over
afgevaardigden en hoe die moeten gekozen worden .
- Dat komt net van-pas ! Dan zult juist gy ons kunnen zeggen
hoe wy onze afgevaardigden moeten kiezen, opdat ze te Haarlem
de klub geen schande aandoen .
-- Ja . . . zoo? Wie spelen het best van ons alien? De bebeslissing
is moeielyk .
- Wel, dat 's zoo moeielyk niet. Laat ons eerst onderling
spelen om 't meesterschap . De winners gaan naar Haarlem .
- Goed . Maar ik ga in geen geval mee, al wou ik . Ik schryf
IDEEN, en kan dus niet naar Haarlem gaan. Maar ik wil gaarne
van avend 'n oogenblik komen om toetezien en boektehouden van
de zaak, want er hangt veel van of dat we goed kiezen .
's Avends kwam ik . Er werd bepaald dat alles zou beslist
worden door een partie liee, billard zoowel als whist . Dit geschiedde.
Ik hield boek, en uit m'n aanteekeningen bleek
dat A en B den robber whist hadden gewonnen tegen C en D,
dat E den robber billard had gewonnen tegen F .
Naar Haarlem moesten dus A en B om to whisten, E om
billard to spelen .

36
IDEEN VAN MULTATULI .
Zy moesten de eer van de kiub ophouden .
Maar ik bleef beweren dat C, D en F beter speelden, meer
leans boden op eervollen uitslag dan A, B en E . En van dit gevoelen
waren de meesten .
Uit m'n eigen boekhoudery echter bleek dat A, B en E den
robber hadden gewonnen. Die rekening kan niet goed zyn !
Hadden de winners in 't whisten, geluk gehad door betere kaarten
of meer honneurs ? Neen, de honneurs tellen niet in onze
kiub. We tellen alleen levees . En 't geluk in 't kaartkrygen was
van 'n wanhopige gelykheid geweest . Daaraan lag het dus niet.
Had E op 't billard gelukstooten gemaakt ? Niet meer dan F .
Ik had van alles beredeneerd nota gehouden .
Waren, in beide spellen, de verliezers gehinderd geweest door
't een of antler? Waren er oorzaken van-buiten die hen, beter
spelers, 't spel deden verliezen aan spelers van minder kracht ?
Neen, zyzelf verklaarden dat ook daaraan hun verlies niet mocht
worden toeg eschreven.
Toch hadden zy de robbers verloren . Die rekening kan niet
goed zyn !
Den volgenden dag zou de geheele kiub onze tot,,geachte spelers"
gekozen medeleden uitgelei doen . We vergaderden aan de
station . A, B en E hadden iets deftigs in hun voorkomen, iets
kerks, iets zondagachtigs, 'n tint van afgevaardigdheid, iets wat
ge to zien krygt op de gezichten en in den gang van dorpsdominees,
als er groote Nutsvergadering is - lees niet : grootenutsvergadering
- to Amsterdam . Maar C, D en F zagen er
uit als miskende genien .
Die rekening kan niet goed zyn, mompelde ik . Maar ik weet
niet of, ik dit mompelde over onze kiub, of over onze Natie .
Als 'n ander dan ikzelf by die laatste verkiezing had boekgehouden,
zou ik misschien gedacht hebben aan . . . iets heel leelyks,
aan valsheid. Maar ik was overtuigd van m'n nauwkeurigheid
en goede trouw .
Ik zag onze afgevaardigden kaartjes nemen, instappen, wegstoomen
. . . ik zag de niet-gekozenen terugkeeren naar huis . . .
ik voelde dat dezen de kiub hadden behooren to vertegenwoordigen,
en niet de anderen die de robbers wonnen, ik voelde dat we
niet goed hadden gekozen . . . arme klub, die rekening kan niet
goed zyn !
Hoe 't met de uitdaging van de Haarlemmers afliep, zal ik u
later vertellen. In 't zelf de' IDES zal ik trachten u to bewyzen
dat onze Tweede-Kamer niet vertegenwoordigt het Volk van Nederland,
en dat C, D en E naar Haarlem hadden moeten gaan
in plaats van A, B en E . (133) .

IDJ EN VAN MULTATULI . 3 7
122 . Een oud heer ]as , de krant, en hield (lie ver van zich .
- Waarom doet ge dat ? vroeg ik .
- Ik zie niet goed van naby sedert ik oud werd .
- Ik wou dat m'n lezers oud werden en me lezen van verre .
123 . Ik begryp IDES•. N niet .
- Hebt ge ze alien gelezen
- Dan kunt ge N niet beg rypen .
lie ook de noot by 35.
124 . By 'n optelling is men gewoon 'n proef to nemen door
nogeens to tellen in andere richting . Wanneer dht sluit is men
gerust. Welnu, ik zie dat ik in 1 en 94 langs geheel verschil_
enden w eg ben gekomen tot gelyke slotsom, maar tot 'n slot
som die ik liever niet aannam . En Loch, 't moet wel .
Vermenigvuldig de uiterste grenzen van de evenredigheid in
94 met elkander. Doe 't zelfde met de middelste termen, en zie
D+ en oneindig getal waarheden = een leugen!
Ik deed dus misschien verkeerd, m'n eerste IDEE to beginnen
met misschien .
En wat er volgt uit de toepassing van dat IDEE op de tweede
v ergelyking in 94, ontsnapt me,
Maar hoe men 't neemt, het is treurig . En Loch zyn er melischen
die den titel durven aannemen van doctor - d . i . Leeraar -
in de wysbegeerte. Dat begryp ik niet .
125 . Zeg of, ik weet niet, of his ge 't weet, toon dat door
(luidelykheid, en vooral, bouw geen torens op de punt van 'n
naald, zooals de schermers met cogito ergo sum en zulke kinderachtigheden
. En nog eens, wees duidelyk, gy bonzen, rabbi's,
dominees, derwisjen en doctoren ! Als ge dat waart, zou ik vrede
hebben met de fondamenten van uw torens . Maar dat zyt ge
meestal niet.
Wy achten geen wysbegeerte vruchtbaar die zich niet in de
dagelyksche spreektaal to uiten weet ." Dat zegt Dr . van Vloten
in den Dageraad (December 1861 .) Doctor van Vloten ? Ja,
Doctor. Maar ge ziet dat by hier meer is dan Doctor .
126 . De Heer Gunst zond my de nummers van den Dageraad,
die verschenen zyn sedert m'n vertrek uit Amsterdam . Ik
yang veel indrukken op, , en dit was dus ook 't g eval onder 't
lezen van die nummers . Een er van wil ik u meedeelen . Ik had
gisteren weer gehoord dat ik zoo'n begaafde ~chryver was . . .
Leugenaars, huichelaars ! Wie spreekt er over van Vloten, over

38 IDEEN VAN MULTATULI .
Titus, over Scheltema, over A . F . Siffle, over Aramaldi, over
Lachme, en over zoo velen die oneindig beter schryven dan ik ?
Mar is valsheid in dat geroep over mooischryvery .
Als ik weer op reis ga, en men biedt me ergens 'n nachtlyst
aan, zal ik m'n beroep invullen met : begaa fde schryver, en m'n
geboorteplaats met : helaas ! want ik ben 'n Amsterdammer .
127 . Ik heb daar drie en twintig nummers IDEEN verscheurd,
die alien begonnen met, ik lees in den Dageraad : . .
Wat drommel, zoek zelf in den Dageraad ! Of zyt ge dom
genoeg om to antwoorden
Ik lees den Dageraad niet. Ik ben niet van 't gevoelen der
dageraadsmannen .
Antwoordt ge dat ? Dan moet ik u vragen : hoe ge by 't opnemen
van boeken die ge wel leest, vooraf weet dat ze wel zyn
geschreven in overeenstemming met uw gevoelen ?
Dan moet ik u vragen waarom ge zoo bang zyt iets to lezen
dat met uw gevoelen in stryd is?
Dan moet ik u vragen of ge ook misschien vreest iets to lezen
dat uw gevoelen zou doen wankelen ?
Dan moet ik u vragen of dit niet eenig wantrouwen aanduidt
op uw gevoelen ?
Dan moet ik u vragen of ge wel eens gelezen hebt hoe Don
Quichot vreesde z'n helm to beproeven ?
Ja, ja, zoo is 't. Ga liever voort uw helm to houden voor goed
en tegen zwaardslag bestand, dan kans to loopen dat ge na zoo'n
proef zoudt genoodzaakt wezen omtezien naar 'n anderen helm.
Maar erken dan ook dat ge met een slechten helm tevreden zyt .
128 . - Zyt gyzelf van 't gevoelen der dageraadsmannen ?
-- Een zotte vraag . Die mannen, als zoodanig saamgekomen,
hebben Been gevoelen .
- Vervloekte stelselloosheid .
Ja, 't is erg. Verbeeld u dat die redaktie geen program
heeft, geen systeem, geen dogma . Ik heb in een aflevering stukken
gelezen, die lynrecht tegen elkaar inliepen . Als pater Chloroformicus
'n goed stuk schreef over de onbevlekte ontvangenis,
of dominee Anaesteticus 'n goede preek over de transsubstantiatie
. . . waarachtig, ze zouden 't opnemen in hun tydschrift !
- Hebben pacer Chloroformicus en dominee Anaesteticus dat
al eens gedaan ?
Nog niet . Doe gy 't eens . Ge zult zien dat ze uw stuk -
maar 't moet goed wezen - met de meest stelsellooze systeemverkrachting
plaatsen naast 'n antler stuk - dat ook goed is -
en waarin die heerlyke dogmen worden bestreden .

MEN VAN MULTATULL
Vervloekte leerstellingloosheid .
Ja . Dat komt er van als men iets doet zonder behoorlyk
program. Er is geen enkele krant die niet beter geredigeerd
wordt dan dat tydschrift . Probeer eens 'n stuk to schryven tegen
Vryen Arbeid - maar 't moet goed wezen - en zie of 't Handelsblad
dat opneemt? Voorzeker neen. Zoo'n blad heeft'n Principe,
'n leidend beginsel, 'n systeem, ziet ge, en daarom is 't zoo
mooi . Maar die Dageraad is hoe zal ik 't zeggen? Die
Dageraad is tuchteloos .
- Dat kan geen standhouden .
- Wel neen, dat kan geen standhouden . Die heeren zouden
'n goed stuk opnemen, al kwam 't van den pans, met wien ze
overigens niet byzonder wel zyn .
- Vervloekte beginselloosheid. Ze hebben dus eigenlyk geen
gevoelon?
- Neen, dit zeide ik u reeds . Daarom noemde ik 't een zotte
vraag, of lk van hun gevoelen was .
--- Dit zie ik nu in . Vervloekte aevoelenloosheid 1 Ik ga 'n stuk
schryven over de menschwording en de hemelvaart . Ze zullen 't
opnemen, hebt gy g - ezegd? . . . .
- Als gy over menschwording en hemelvaart iets goeds kunt
schryven, ja .
- Dat zal ik doen!
- Ik hoop dat het u gelukt. Ik zou er geen kans toe zien .
0
129 . - Maar ze moeten toch lets hebben dat hen bindt . Lets
als cohaesie . . . .
- Ja . . . zoo . . . 't heeft niet veel om 't lyf .- Ze zoeken waarheid .
- Ik ben 't met u eens dat dit niet veel om 't lyf heeft .
- Ik verwachtte van U niet anders dan zoo'n volledige toestemming.
130. Tk heb 't -edaa -n
- Wat?
- Dat stuk over de menschwording . Maar ze willen 't niet
plaatsen.
- Dat is infaam! Te-meer omdat ik overtuigd ben dat . . . .
.zeg eens, gyzelf, was uw stuk goed geschreven?
Zonderlinge vraag . Hoe kan ik zego -en van mezelf . . . .
't Is waar, ik vergat uw principe over Nederigheid. Ge
moogt niet zeggen : ,ik schreef goed ." Maar wel moogt ge -
wetende dat goed schryven 't onmisbaar beding was - uw stuk
inzenden en daardoor zonder 'n woord to spreken betuigen : Jk
schreef goed ." Ik begryp uw principes niet.
- Dat zy zoo 't wil . M'n stuk was goed .
3 9

40 IDEEN VAX MULTATULI .
- Daar heb ik u !
- Ja . Nu, myn stuk was goed, ziedaar ! Maar de Dageraad
wil 't niet opnemen, omdat z'n gevoelen over de menschwording . . .
- De Dageraad heeft geen gevoelen . Ik gis dat uw stuk
niet goed was .
131. - Waarde Gunst ! *) Wees zoo goed me van-tyd tot-tyd
meetedeelen of 't lezen van den Dageraad toeneemt . Ik hoop ja .
Dan heb ik in m'n IDEEN wat meer ruimte voor andere zaken .
Ik kom plaats en tyd to kort, en wil niets liever dan nu-en-dan
wat van me afschuiven . Zoodra 't mag en kan laat ik alle buitenissigheden
rusten .
*) 1879 . De beer Gunst was jaren lang uitgever van bedoeld tydschrift
. Sedert eenigen tyd heeft het opgehouden to bestaan, doch
niet dan na in wyden kring licht to hebben verspreid . Zeer veel begrippen
die thans by beschaafden en ontwikkelden voor vanzelfsprekend
doorgaan, werden dertig en twintig jaren geleden, toen de
Dageraad ze voorstond, door verreweg de meesten van hen die er
thans mee instemmen, als gewaagde paradoxen verworpen . Deze op-merking
is almede van toepassing op 'n groot gedeelte myner iDEEN . .
Wat ik in 402 voorspelde als over zeer langen tyd to zullen gebeuren, .
is reeds nu het geval.
132 . Maar zoolang 't gekibbel over niet-bestaande zaken nadeelig
werkt op dingen die wel bestaan . . . . zoolang ik moet{
vreezen dat de stemmen, hoe f orsch ook, van mann en die zich -
ten-doel stelden de maatschappy to verlossen van den verderfe
lyken invloed der zoogenaamde godsdienst, niet alom worden ge-hoord,
zoolang zal ik voortgaan met het geven van 'n zweepslag ,
hier-en-daar. Zwygen waar spreken plicht is, noem ik misdadig. .
Onlangs zyn, volgens de nieuwsbladen, in Spanje twee personen ,
veroordeeld tot de galeien ,wegens verspreiding van den bybel ."
Ik vind dat vonnis schandelyk . Laat me dit vooraf zeggen,,
opdat niemand het recht hebbe voortewenden dat ik partytrek
voor zulke barbaarschheid .
Maar, eens aannemende dat zoo'n straf mocht worden toege
past op 't verspreiden van 'n boek . . . .
Aannemende dat die straf behoort to zyn in overeenstemming -
met de nadeelen die er uit de verspreiding en 't lezen van
zoo'n book kunnen voortvloeien, en hier en-daar werkelyk voort-gevloeid
zyn . . . .
Dit alles aannemende, is het vonnis waarbij twee personen ins
Spanje zyn veroordeeld tot de galeien, wegens 't kolporteeren ,
van den bybel, rechtvaardig en niet to streng .
Hoe zoudt gy 't vinden, lezer, als iemand uw kind krankzinnig -
maakte ? Zoo, dat het lag to brullen als 'n wild beest, met schuim,
op den mond ? Zoudt ge dat goedvinden ? Ik denk peen .

IDEFN VAN M[7LTATULI . 41
Amsterdam, 6 Februari 1862 .
Den Heere H. Hoveker,
Bockhandelaar to .Amsterdam .
Weledele Ileer ! Met warme belangstelling heb ik gelezen het by
Uweledeie uitgekomen stukje Verhaal eener geestelyke opwekking, enz, to
Elberfeld . lk geloof dat de algemeene verspreiding der hoogstbelangryke
mededeelingen die daarin zoo naar waarheid worden gedaan, zeer nuttig
werken zoude . In-weerwil van den hoogen prys van dat werkje is bet
niet genoeg overal gelezen, en ik ontwaar met smart dat no, altyd velen
by den dag voortleven, zonder '± minste besef van de ontzaggelyke
vreeselyke schrikbarende werkinge des Heiligen Geestes .
Ik ben eenigszins schryver, en streef naar waarheid, vooral ten aanzien
der dingen die des Geestes zyn . Myn vriendelyk verzoek is of
Uweledele my zoudt gelieven toetestaan dat g eheele boekjen over de
wonderbare werking des Heiligen Geestes, overtenemen in zeker geschrift
waaraan ik op het oogenblik bezig ben, en waarmee ik hoop enkelen
die insliepen, wakker to schudden nit hun doodslaap .
Zoodra ik met m'n werkje gereed ben, zal ik de eer hebben Uweledele
daarvan eon exemplaar aantebieden als 'n goring bewys myner
dankbaarheid vo,or de vergunning waarom ik met de meeste bescheidenheid
ben verzoekende by dozen .
Under betuiging myner byzondere hoogachting voor ieder die naar
waarheid streeft, heb ik de eer to zyn Uw Weledelheids dienstvaardige
Dienaar en Sroeder . . .
En daaronder m'n naam . Zoodra ik toestemming van den heer
Hoveker ontvang om gebruik to maken van hot by hem uitgekomene
boekjen over den noodlottigen invloed des bybels, zal ik
dit IDES vervolgen .
133 . Ik had me voorgesteld heden voorttegaan met m'n betoog
dat de Kamer 't Volk niet vertegenwoordigt . Ge meent dat
ik beter deed to zeggen dat ik daarmee zou beginners, en ik voel
de scherpte van die mooning . Maar hebt ge 't niet vaak ondervonden
dat men u leidde lange anderen weg dan den gewonen,
en toch redelyk wel aankwam waar men wezen won? Er zyn betoogen
die 't gebrk ek hebben van al to groote gemakkelykheid,
en daardoor niet den indruk maken die dikwyls, zeer ten onrechte,
hot gevolg is van ingewikkeldheid . Ik neem aan, m'n stelling
dat er eene zeer groote organieke font is in de bepalingen op 't
kiezen, to bewyzen in drie of vier regels. J a, reeds heb ik dat
bewys hier-en-daar gegeven in 't stuk over Vryen Arbeid . Maar
ik weet by-ondervinding dat 'n saillie niet den indruk achterlaat
dien ik wil teweegbrengen. Ik weet dat er om dien indruk vruchtbaar
to maken, jets noodig is dat hot uitwisschen belet . Zoo
nagenoeg moot de wilde geredeneerd hebben, (lie 't eerst weerhaken
maakte aan Zit pyl .
Ms ik it bewezen had dat de K amer 't Volk niet vertegeitwooriligt
-- nogeens, ik kan (lit doers in drie regels •---- zoudt

42
IDEEN VAN MULTATULIL
ge wel genoodzaakt zyn dat aantenemen . Maar 't ware daarby
gebleven . Ik moet het u bewyzen met 'n weerhaak, en op 'n
manier die u dringt by elke verkiezing, by elke uitgeleide uwer
afgevaardigden naar de station, hoofdschuddend uitteroepen : die
rekening kan niet goed zyn .
En zie, die rekening is niet goed . Daar kryg ik nu twee brieven
uit Haarlem .
Eefi-ste brief. Amice ! Ge zyt finaal geslagen . Uwe afgevaardigde
heeft vrouwen vertrouwd, kwam terstond uit in de invite, instee van
tegen-invite to doen, by telt twaalf troeven, en vergeeft . Enfonce!
Hoe hebt ge then man kunnen zenden tot het ophouden der eer van
uw klub ? Daar moet een fout zyn in uw wyze van kiezen . Adieu,
en doe beter 'n andermaal !
Hoyle . *)
President van de Haarlemmer Whistklub .
Tweede brief . Amice ! Gy zyt finaal geslagen. Uw afgevaardigde
maakt beesten, heeft geen verstand van gecompliceerde kontra-effecten
en stoot gaten in het laken . Enfonce ! Hoe hebt ge then man
kunnen zenden tot het ophouden der eer van uw klub ? Daar moet
'n fout zyn in uw wyze van kiezen. Adieu, en doe beter 'n andermaal!
Mingo. t)
President van de Haarlemmer Billardklub .
Kort daarop kreeg ik bezoek van de Heeren Hoyle en Mingo .
Na to hebben lucht gegeven aan de verwaandheid die samengaat
met de gemakkelyke overwinning, kwam 't beter gevoel boven,
en met eenstemmige eerlykheid riepen zy
*) Voor wien dit onbekend moge zyn, bier de mededeeling dat Hoyle,
die in 't laatst der v orige eeuw in Engeland leefde, als autoriteit in 't
whisten gold . Nog heden wordt zeker werkje dat by over dit spel schreef,
dikwyls geraadpleegd, vooral in Engeland . Hoyle heeftj door zyn zeer
nauwkeurige kansberekening het whisten verheven tot 'n studie, en
ging hierby - schoon slechts 'n spel behandelende - veel wetenschappelyker
to werk dan, byv . professor Edgar Quinet, die in z'n zoogenaamd
wetenschappelyk werk over de probaliteitsleer, de wetenschap
als 'n spelletje behandelde . Om iets van kansen to begrypen, blykt deze
geleerde noodig gehad to hebben balletjes van verschillende kleur in
'n vaas to doen, die by dan - met meer geduld dan vernuft, waarachtig
! uren lang stuk voor stuk daaruit haalde orn eenig inzicht to krygen
in de wyze waarop de kleuren elkander intermitteerend of in serien
opvolgden . Voor 'n hoogleeraar in wysbegeerte komt me deze methode
nogal . . . leekerig voor . 11c weet dan ook niet tot welke soort van wysbegeerte
het vak van Quinet behoort . Ails ze experimentaal heet, neemt
Zyn hooggel . dit woord wat al to letterlyk op .
Wat overigens kansrekening aangaat, ik hoop dit zeer belangryk onderwerp
dat in zeer nauw verband staat met Darwinismus, aanteroeren
in m'n Millioenen-Studien, 'n arbeid waarin ik nu ruim een jaar geleden
door al to Beotische tegenwerking gestoord werd .
f) Ten-rechte llfainigrud, 'n befaarnd billardspeler.

IDEEN VAN MU LTATULI . 43
- Geloof me, go moet antlers kiezen . Er moot 'n fout wezen
in uw kiesstelsel. Hoe zyt ge to werk gepan?
- Wel, toen uw uitnoodiging kwain
- Hebt go toen in omvraag gebraclit wie de sterkste whis-
ter -was?
vroeg Hoyle .
Neen, daarover zou wellicht verschil van gevoelens ontstaan
zyn . leder had misschien gestemd voor zichzelf, of wat overeen
uitkomt, ieder had a titre de revanche de stem gekregen van z'n
buurman . We hadden niet boekgehouden over vroeger spel, en
moesten spoedig beslissen . Er is gespeeld oin den voorrang
- In hoeveel partyen?
- In partie We . . . 66n robber .
- En de winners van then robber . . .
- We hebben die winners afgevaardigd, helaas, en ze naar
de station gebracht met veel statie .
- Laat me uw aanteekeningan van dien beslissenden avend
eens zien, vroeg Hoyle .
Ik gaf ze .
- Hm ., gelyke verdeeling van geluk in I kaartkrygen . Aantal
keeren geven, gelyk . Alles, alles gelyk . - .
De goede Hoyle zocht, zocht naar de oorzaak van ons verkeerd
of vaardige -n, en op-eens :
- Dddr zit de font, riep hy! Tk wist wel dat er iets haperde
aan uw manier van kiezen . Ziehier :
Aantal levees . Gewonnen spellen .
A & B c & D A & B C & D
Eerste spel 5 4 66n
Tweede spel 0 5 66.
Derde spel . 5 4 66 .11
Totaal 10 13 twee 66n
Ge ziet wel dat we A en B moesten benoemen tot geachte
spelers, zei ik, zy hadden den robber gewonnen . Zoo was er bepaald.
- Juist, z66 was er bepaald, maar die bepaling deugde niet .
Dddraan bebt ge to wyten dat uw stryd tegen ons verloren is.
Uw afgevaardigden vertegenwoordigden niet uw klub, niet dat
bestanddeel van uw klub dat door beter spel . met gelyke gegevens
meer trekken maakte dan andere . Ze vertegenwoordigden
slechts uitslag eener geheel willekeurige, op niets degelyks berustende
- en gy ziet het nu, zeer ondoelmatige en gevaarlyke -
spelregeling! Ge hadt even goed kunnen zeggen : Wy zullen den
blondsten afvaardigen naar Haarlem .

44 IDEEN VAN MULTATULI.
Hoyle had gelyk .
Daarop kwam myn vriend Mingo aan de beurt . Ook by verlangde
de aanteekeningen to zien en vond
Aantal punten . Gewonnen spellen .
E . F . E . F .
Eerste spel
Tweede spel
Derde spel .
.
50
0
49
49
50
49
„
een
een
„
„
een
Totaal 100 148 twee een
- Ge ziet, zei Mingo, dat ge, eens besloten uw keuze to richten
naar 't beste spel van lien avond, eens besloten dat spel to
schatten naar den uitslag, verkeerd deedt then uitslag to laten
afhangen van de slotsom eener geheel willekeurige, op. niets
deggelyks berustende - en ge ontwaart het nu, zeer ondoelmatige
en gevaarlyke - spelregeling! Ge hadt even goed kunnen zeggen
We zullen den bruinsten of vaardigen naar . . .
Naar den Haag. Ja, zao is het. De leden van de Kamer zyn
gekozen naar 'n geheel willekeurige, op niets degelyks berustende,
en - dat hebt gy nu gezien, hoop ik - zeer ondoelmatige en
gevaarlyke kiesregeling .
In die regeling is 'n radikale foot .
In de spelen die ik aanhaalde als voorbeeld, vertegenwoordigden
de gekozenen niet de klub, maar den uitslag van zekeren robber .
In de Tweede Kamer, vertegenwoordigden de gekozenen niet
het Nederlandsche Volk, maar den uitslag van zekere, aan de
zaak zelf geheel vreemde invloeden op willekeurig afgedeelde fraktien
van het Volk.
134 . Omnis comparatio claudicat . Natuurlyk, Anders was 't
similitudo . Gelykheid zou de Gelykenis doen vervallen. Wat zoudt
ge zeggen van iemand die de schoone parabel van Jezus over 't
berouwhebbend kind van zich stootte, omdat . . .
Dat gaat my niet aan . :naar wordt gesproken van 'n verloren
noon . . .
- Welnu ?
- Ik ? Ik ben 'n verloren dochter !
Zoo-iets ontmoet men veel, en ik houd er niet van . Men moet
in 't' vatten van de bedoeling des sprekers of schrij vers van
goeden wille" zyn . En dit is vooral noodig by vergelykingen, gelykenissen
en parabels .

IDEEN VAN MULTATULI . 45
135 . In die kiesregeling (Ian is 'n radikale foot. Ik weet wet
dat alle menschelyke zaken gebrekkig zyn, en 't is al ongelukkig
genoeg dat ook de beste inzichten van 'n wetgever vaak
worden verijdeld door verkeerde toepassing, door afwyking, door
ontduiking, door becirog . Maar juist dit is 'n reden te-meer om
de wet-zelf zoo volmaakt mogelyk to doen wezen, opdat althans
het goede""voorgeschreven zy, en 't kwade uitzondering blyve .
Door de Kieswet nu wordt het kwade tot repel gemaakt, en
't goede tot uitzondering .
In de geheele Tweede-Kamer zyn hoogstens vyf of zes, leden
die gekozen zouden . zyn door 't Nederlandsche Volk, als dat
Volk inderdaad z'n afgevaardigde kiezen mocht . Zonder alien to
noemen, die door de geheele natie zouden uitverkoren worden
om haar to vertegenwoordigen indien de Kieswet haar dit niet
belette, en slechts om m'n bedoeling duidelyk to makers, vroeg
ik of niet de namen van Thorbecke en Van Hall, van Groen
en van Hoevell altyd zouden voorkomen onder hen die de
meeste stemmen hebben ? Zoo bestaan er nog 'n paar namen,
maar niet meer dan 'n paar .
Ik plaats de namen van Thorbecke en van Hall, . .van Groen
en Van Hoevell met voordacht naast elkaar, om to doen in
't oog vallen hoe bier geen spraak is van -zoogenaamde staatspartyen
. De vier inannen die ik noemde, zyn in Nederland bekend,
door 'n groot g edeelte der Nederlanders geacht, en kunnen
worden opgeg even als verteg enwoordigers der meening van velen .
By konkurrentie evenwel in 'n ouwerwets-behoudend kiesdistrikt
zouden de heeren Van Hoevell en Thorbecke den strijd
verliezen tegen iemand die - hoe onbekend en onbeduidend ook
overigens - meer geestverwanten telde in dat distriktje, en zoo
zou 't ook gaan met de heeren Groen en Van Hall, wanneer ze
tegenover deze of gene liberate nietigheid moesten worden gewogen
door 'n kiesdistrikt je waar 't zoogenaamd liberalismus a
l'ordre du jour was .
Van risbruiken spreek ik thans niet ) ik spreek van de wet.
Hoe gebrekkig die is, hoe schadelyk, hoe gevaarlyk zal, meen
ik, ieder in 't oog vallen zonder verder betoog . Toch .zal ik 't
verder betoogen, maar om welwillend gehoor to mynen voor
't bewys a priori -- het bewys dat zoo'n Kieswet geen goeden
uitslag hebben kan - wil ik u even vooraf en a posteriori aantoonen,
dat die wet inderdaad 'n zeer ongelukkigen uitslag heel t .
*) 1879 . lit wordt wel gedaan in de voor omstreeks een jaar by den
uitgever De Graaf to Haarlem verschenen brochure van den heer Van
Vloten, 'n stuk dat de behartiging overwaardig is. Het daarin ten-toongesteld
voorbeeld van de mogelykheid ik zeg : van de waarschynlykheid,
jazelfs van de zekerheid -- dat de uitdrukking van den Volkswil ver•valscht
wordt, is sprekend .

4 IDEEN VAN MULTATULI .
In m'n stuk over Vryen-Arbeid val ik zeer laag neer op de
Tweede Kamer. Daar bewys ik niets, ik schets maar, en men
heeft het recht die schets karikatuur to noemen . Doch ook 'n
karikatuur heeft waarheid noodig tot grondslag.
Een Iteekenaar, byv . van de Charivari, stelt Dupin voor --
Dupin, den ex-president van de Assemblee Nationale - als 'n
boersgekleed man. Z'n schoenen zyn breed, lomp, grof, ware
schuiten.
Nu is de vraag niet, of Dupin wel zulke schoenen draagt ?
De vraag is : ligt er waarheid in de meening die de artist heeft
willen uitdrukken, dat de heer Dupin zich kleedt als 'n buitenman
? Zulke waarheid nu zoeke men in karikaturen, die wanneer
ze goed worden begrepen, groot nut kunnen doen .
De vraag over m'n charge van de , geachte leden" is alzoo
niet : spreken en handelen die leden zoo als ik ze daar spreken
laat ? De vraag is : staat onze Tweede-Kamer inderdaad op zoo'n
lagen trap als ik heb willen to kennen geven in m'n overdreven
schets ?
En dit is zoo. De schoenen van Dupin zyn iets minder lomp
dan de Charivari die teekent, maar dat Dupin zich voordoet als
'n boer, is de waarheid .
Onze Tweede-Kamer is inderdaad, op vyf of zes uitzonderingen
na, 'n verzameling van nietigheden . En wat zulk 'n verzameling
kan tot-standbrengen, is afteleiden uit 4, 5, 6 en 9 .
De geschiedenis van die Kamer zou 'n treurige staalkaart wezen
van nederlandsche hoedanigheden, als we moesten aannemen, dat
de leden waren gekozen door 't nederlandsche Volk. Laat ons
dus ter eere van dat yolk zoo dikwyls mogelyk den vreemdeling
toeroepen : beoordeel ons niet daarnaar ! Niet wy hebben de
heeren gekozen . ., zie onze Kieswet,
Maar het schryven van die geschiedenis zou 'n groot en tevens
'n ondankbaar werk zyn . Ik wil trachten de nietigheid van
de Kamer op korter wyze aantetoonen, en beroep me op de
taken waaromtrent partyen in con fesso zyn .
Ik heb gezegd : er is verrotting in den Staat !
Tegenspreken zou niet bewyzen dat de Staat gezond was,
maar ik zou verplicht wezen m'n stelling to verdedigen, en de
uitslag zou aantoonen of ik recht had .
Doch zie.. . men spreekt niet tegen . Ik behoef niet to bewyzen.
Men bekent dat ik gelyk heb !
Men ? Wie ?
Ik beschouw de dagbladen - zooals ze than zyn - volstrekt
niet als vertegenwoordigers van de publieke opinie . Maar wanneer
die bladen, zoo kort na 't geen ik hun toevoegde in m'n
stuk over Vryen Arbeid, zoo kort nadat ik afstand deed van
alle sympathie of hulp van hun kant, volmondig toestemmen dat
ik gelyk heb in de hoofdzaak : bedorvenheid der politieke atmos-

M MEN VAN MULTA'l'IT LI . 47
Peer, dan geloof i k ze to mogen aanhalen als bewys dat ik eenvoudige
ronde waarheid zeide, waar men my ouder-gewoonte verdacht
hield van excentriciteit .
En, zooals attoos, ik maak Been onderscheid tusschen staatkurdige
partyen . Alle getuigenissen aantehalen zou my to veel
plaats wegnemen. Ik verzoek my dus, to mogen bepalen tot het
citeeren van twee geheel verschillende bladen, die in zekeren zin
kunnen geacht worden de twee richtingen to vertegenwoordigen,
waarin de stroom der publieke opinie zich verdeelt.
In den Arnhemmer van 12 Februari 1862, wordt betoogd dat
wel-is-waar de Tweede Kamer allerellendigst is saamgesteld,
maar dat men die - om meer of min goede redenen - op dit
oogenblik niet behoort to ontbinden . Om goed begrepen to worden,
zal ik 't heele stuk pier laten volgen, met onderstreeping
van wat ik meer rechtstreeks noodig heb voor m'n doel, nl . to
doen zien dat niet alleen ik verontwaardigd ben over de onbekwaamheid,
de onbeduidendheid, de middelmatigheid onzer vertegenwoordigers
.
De drie woorden op „heid" had ik kunnen samenvatten in dit
eene : misdaad . Want, ook zonder to spreken van omkooping of
oogendienst, het is misdadig plichten op zich to nemen van welker
goede vervulling zooveel afhangt, zonder tot dat vervullen
instaat to zyn .
Arnhem, I I Februari, 1862 .
Bij de tot stand-koming van dit Ministerie is door verschillende
dagbladen de vraag geopperd, of het nu niet noodig en nuttig wezen
zou de Vertegenwoordiging, of ten minste de Tweede Kamer
der Staten-Generaal to ontbinden ?
Er was aanleiding tot die vraag, voornamelvk in het verschynsel
der weifelende en wisselende meerderheden, met welke de Kamers
in de laatste tijden nu eens deze dan weder gene rigting, nu dezen
en dan genen minister gestemd had . Het was niet onnatuurlyk, dat
het publiek, nu eindelyk eens een gouvernement van beginselen optrad,
vroeg : kan zulk een gouvernement met zulk een Kamer zamenwerken
? Kan de besluiteloosheid gemeen overleg houden met de
stelselmatigheid ?
Wij hebben ons die vraag ook gedaan : wy hebben ons afgevraagd,
of het nu niet het juiste oogenblik zijn zou aan het land to zeggen
stel thans aan deze homogene, door stelselmatige liberaliteit krachtige
regeering ook eene homogene stelselmatige Kamer over . Het
denkbeeld lachte ons toe ; kon het verwezenlykt worden, het zou,
van den aanvang af, een nieuw tijdvak van parlementaire werkzaamheid
openen ; versche mannen vrij van compromitteerende antecedenten
konden de weifelaars vervangen, de veel bewogen overtuigingen, die
van alles medegedaan hadden, zouden eenige jaren in stille rust

48 IDEEN TAN MULTATULI .
hunne overgangstydperken doorleven, om zich to bekwamen tot het
vormen nieuwe politieke gevoelens . 1 )
Van dozen kant beschouwd zou eene nieuwe, loch vooral eene met
versche elementen aangevulde, Lamer ons zeer wenschelyk schynen . Doeh
er zyn bedenkingen, die ons eene ontbinding nu ondoeltreffend doen
voorkomen . Voordat men nader op de ontbinding aandringt, moet
men twee moeielyke vragen oplossen : is er een stellige grond van
verschil tusschen Regeering en Vertegenwoordiging, die vocr de
kiezers het uitschrij ven van nieuwe verkiezingen motiveert ? is het
met reden to verwachten, dat algemeene verkiezingen thans eene
Kamer met een nieuw element geven zouden ?
Wij gelooven dat beide vragen ontkennend moeten beantwoord
worden. Eene ontbinding is een beroep van de Regeering op het
yolk, een beroep dat zijne reden alleen kan vinden in een gebleken
onmogelykheid van opregte zamenwerking tusschen het Gouvernement
en de Vertegenwoordiging. Maar van de onmogelykheid dat
de tegenwoordige Kamer met het tegenwoordig Ministerie zamenwerkte,
is niets gebleken . Ronduit gesproken, wij twijfelln aan die
zamenwerking geen oogenblik ; t) deze Regeering zal niet minder
cene meerderheid in de Kamer vinden, dan voorgaande regeeringen
die vonden . De Kamer, zooals zy Mans zamengesteld is, zooals zy ten
gevolge der sling-eringen, staatskunsten en standpunt-toeren der laatste
jaren geworden is, bezit als Kamer geen politiek karakter. Zij is niet
eene liberale Kamer, maar zij is even weinig eene reactionaire, eene
ultramontaansche, eene anti-revolutionaire Kamer : als lichaam, als
eenheid drukt zy geene bepaalde richting uit, maar daardoor heeft
dan ook elk gouvernement, dat talent toont en met kracht optreedt,
de meeste kans om eene meerderheid to v inden . tt ) Wij stellen dit als
een feit, niet als een aanbeveling. Het feit eenmaal zoo zynde, vervalt
voor de Regeering dan ook de grond, waarop eene ontbinding
zou moeten steunen. De kiezers zouden to regt vragen : wat moeten
wij eigenlijk beslissen ? En wy zien nict, wat het gouvernemen t op
die vraag zou kunnen antwoorden . Zou het de kiezers moeten uitnoodigen
alle niet-liberale leden en alle gecompromitteerde liberale
1 ) Zonder het to willen, want de Arnhemmer laboreert nog altyd aan
de stelselziekte, zegt by hier wat ik op 't slot van mn stuk over Vryenarbeid
bedoel met de DERDE PARTIJ . Juist : nieuwepolitiekegevoelens!(1862)
f) Die gerustheid is niet vereerend voor 't ministerie . Ik zeg dat ik van
den heer Thorbecke to hoogen dunk heb, dan dat ik hem in-staat zou
achten iets uitterichten met deze Kamer . 1k zie in den heer Thorbecke
een man die kracht heeft om tegenstanders to o verwinnen, geen man die
medestanders begeert of noodig heeft uit het groote kamp der onbeduidende
middelmatigheden. (1862)
(A7oof ran 1872, rzcf r e)z 7ezrc .ctraz czndr?rl- 13z 1879 •i crhnzzld !) De ondervinding
heeft getoond dat ik van den heer Th. to goede meening had . Hy doet
(deed) in middelmatigheid niet onder voor de rest . Hoe die man aar. z'n
renommee kwam, is my een raadsel. En 'n raadsel zal 't ook zyn voor ons
nageslacht.
ft) 1k zou 't betreuren als de heer Thorbecke de moeite nam zich
bier-op toeteleggen . De Arnhemmer zegt eindelyk : cdie Earner is zoo laag
gtlzonk,en, dat ieder daarvan maken kan wat by wil.n 't Is de scherpste
veroordeeling der zedelyke waarde, die men uiten kan . (1862)

IDEFN VAN MMULT ATULI . 49
leden door nieuwe mannen to vervangen ? Zou men willen, dat bet
gouvernement aan de kiezers verzocht mijnheer A . uit Q . mijnheer
B . uit X ., mijnheer C . uit Z . niet to herkiezen ? Men belroefde dan
slechts een stap verder to gaan en gelijk onder de tegenwoordige
Napoleontische constitutie, de gouvernements-kandidaten aan de kiezers
to beteekenen . Of zou men willen dat het gouvernement de Kamer
onthond, ten einde van bet land to vernemen, of bet wel genoegen
neeni t met dit liberale ministerie ? Het zou, in andere woorden,
gevraagd zijn : ,De koning heeft ons gekozen, rnaar wilt gij ons wel?
ratificeert gij die keuze ?n Men zou een constitutioneel middel niet
inconstitutioneler toepassen kunnen .
Daar de grond om to ontbinden niet aanv.wez;g is, daar de kiezers
niet zouden weten welk punt van verschil zy beslechten moeten,
zou de waarschijnlijke uitslag der verkiezingen deze wezen, dat de
Kamer nagerroeg onveranderd zamengesteld bleef uit dezelfde leden .
Waartoe zou dan de k:esbeweging, waarmede men bet geheele land
in rep en roer gebragt had, dienen ? Zij zou alleen ten gevolge hebben
kunnen, dat de Kamer en bet ministerie, van den beginne af,
in een zeer gewron,en heading tegenover elkander stonden ; er zen
tusschen beiden. een wederkeeri5 mistroewer heerschen 5 ) ; bet ministerie
zou in gemeen overleg treden moeten met eene Vertegenwoordiging,
die bet ondersteld had, dat haar vijandig was, en de Vertegenwoordiging
zou geen njenwe kracht putten uit eene herkiezing die nlets
uitgemaakt had, omdat de kic zers geen oordeel konden vellen over
een geschil dat nog niet had plaats gehad .
Deze bedenkingen doers, dunkt ons, de schaal overhellen, en maken
eene ontlinding thans onraadzaam, HOE WENSCHELIJK WIJ ANDERS
EENE VERNIElTWING DER VERTEGENWOORDIGING, OOK IN HAAR EIGEN
RELANG, REKENEN ZOUDEN . Op dit oogenblik zou de ontbinding toch
waarschijnlijk geen ander gevolg hebben dan eene onvruchtbare kiesbeweging
door bet gansche land en een ontzaggelijk tijdverlies, t (-rwijl,
er zooveel dr-i-ngead work voorhand.,'n is . t)
Nu hoop ik dat men zeggen zal : die Arnhermer is verdacht
van partydigheid . Zyn oordeel over de Kamer kan voortvloeien
uit byredenen, onversehillig welke . Goed. Ik wys this op ' -n ander
orgaan, op 'n ( -dad dat het Volk tracht voorttedryven in andere
richting dan de Arnhemmer . Ik kies daartoe de oude Amsterdamsche
courant, die zich nooit beef t schuldig gemaakt aan radikalismus
of excentriciteit . Laat zien wat zy to zeggen heeft over de
algemeene zaak en de Tweede Kamer . Waarschynlyk zal men
inzien dat ik slechts -war was, toen ik werd gehouden voor ki
to fors . ,Er is eerrotting in den Staat !' hart ik gezegd . . .
Verrotting is 'n sterk woord, dat alleen by overdryving kan gozegd
worden door iemand die persoonlyk diep gekrenkt, eigen
smart neemt voor redeneering, eigen grief voor bewys . Door iemand
!
#) Alsof dat niet ook nu 't geval was! (1862)
t) Kurieus ! Er is veel dringend work . C; w werklui deugen niet . Maar
roep geen ander werkvolk, want . . . er is zonveel dringend werk ! Zoo
redeneert alleen 'n dagblad (1862)
1DEEN I . 4 .

51) IDEEN `'AN MULTATULI .
die z'n oordeel niet put uit z'n verstand, maar uit exceptioneele
indrukken . . .
Verrotting is 'n word dat alleen kan gebruikt worden door 'n
persoon die door lang lyden z'n taal vergat . Die de waarheid overzet
in b dur. Door iemand die klacht geeft in-plaats van betoog,
en voor 'n woord, 'n gil . . .
Verrotting zou niet gezegd zyn door 'n kalm, bedaard, bezadigd
mensch. Er is pyn noodig, en overdryving door smart, om zoo'n
woord uittespreken .
Zegt ge zoo ?
Welnu, luister dan en verneem hoe de bezadigde Amsterdamsche
spreekt
KRACHT.
De dagbladen vergoeden thans in ruime mate de stilte, die er gedurende
het reces der tweede kamer heerscht. Zelfs in die, welke ons
zelden of nooit politieke beschouwingen leveren, wordt bet optreden
van bet ministerie THORBECKE besproken, en met wezenlijk genoegen
merken wij op, dat dit over het algemeen zonder hartstochtelijkheid
geschiedt . Zekere wijze voorzichtigheid zelfs heerscht in de artikelen
van sommige voorstanders, eene voorzichtigheid, die soms aan bezorgheid
voor teleurstelling grenst, en de bladen, anders bet vinnigst
van toon, prediken nu verzoening of trachten tot welwillendheid to
stemmen .
Dat er onder bet geschrevene menige banaliteit voorkomt is bet
natuurlijk gevolg daarvan, dat dezelfde woordvoerders bijna jaarlijks
over eene ministerieele krisis, met de gevolgen van dien, eenige kolommen
hebben moeten vullen . Er zijn evenwel van die bij herhaling
en sints jaar en dag gebruikte woorden en termen, welke al den
schijn van banaliteiten hebben, maar nu echter van meer beteekenis
kunnen, of liever behooren to zijn .
Wat men dus anders als lieux communs achteloos had kunnen
voorbijgaan, verdient thans opmerking en bovenal toetsing.
Zoo mogen wij nu b. v . de herhaling van al wat Lang en onophoudelijk
en bij elke gelegenheid nopens »de krachte van de ialgemeen
erkende behoeftee aan, en de ,nationale wensche naar een
ministerie THORBECKE geschreven is, niet meer als gemeenplaatsen
beschouwen, en als uitvloeisels van de kracht der gewoonte door de
vingers zien . Immers, er is thans een ministerie THORBECKE opgetreden,
en men heeft dus nu bet regt to eischen dat van een en
ander hlijke.
De geschiedenis der wording en zamenstelling was niet schitterend .
Er schijnt zelfs scheuring onder de Amannen van naam van de zuiver
vrijzinnige rigting (zie Arnh . Courant), namelijk die na 1856-bet
vendelt niet schandelijk verlieten, ontstaan to zijn ; niet ligt zal vergeten
worden, dat de Arnh. Courant eenigen van »politieke lafhartigheid
beschuldigd heeft . *)
*) Wat leert men hieruit ? Dat die heele zoogenaamde politieke richting
gekheid is, en duitenplaterij . Er is maar een richting, dat is : de
richting naar waarhei'd Wat daar-buiten is, daar-hoven, daar-beneden,
daar-bezyden, is uit den booze. (1862)

IDEEN VAN DIULT ATULI . 51
Met het oog op vele en beteekenisvolle stemmingen in de tweede
kamer, waaruit feitelijk blijkt, dat de I -leer THORBECKE in haren boezem
geene meerderheid heeft ; ten andere in aanmerking nemende
dat hij nimmer in de voorname kiesdistricten 'I) en als om strijd,
maar daarentegen, in Maastricht en Deventer tot afgevaardigde gekozen
werd ; en eindelijk omdat aanhoudend van geringe ingenomenheid
in den lande met door hem geleverde wetten, b . v. de kieswet
en gemeentewet, blijkt, - kwam het ons voor dat een ministerie
THORBECKE geen deugdelyke raison d'etre had, althans niet, dat het
de vervulling van een -wensch der natie- zou zijn . Wij konden geen
woord voor die bewering vinden, en verklaarden, dat, naar onze
innigste overtuiging, hier niets dan scene stijf en strak volgehouden
dagbladen fiktie bestond . t)
De Arnh. Courant komt daartegen op . Behalve de onbewustheid
in den eersten regel van haar betoog, waar zij ons -een der organen
van de reaktionaire partij s noemt, hetgeen zij niet zou kunnen bewijzen,
waardeeren wij den goeden toon van haar artikel, en het is
.ook daarom dat wij het in overweging namen .
Het heeft ons echter niet van gedachten doen veranderen . De argumenten,
door ons vroeger breeder geformuleerd en ontwikkeld, en
hierboven kortelijk in herinnering gebracht, zijn niet door de Arnh .
Courant wederlegd . De optreding van een ministerie, welks -eminent
hoofd- door de kiezers van de voornaamste distrikten ~) niet gewild,
wien door de vertegenwoordiging nederlaag op nederlaag gegeven is,
kunnen wij niet de vervulling van een algemeenen nationalen wensch
achten §§) en wij handhaven ons woord : eene dagbladen fiktie, anders
niet .
Wij hadden gehoopt, neen, meer nog, wij hadden in gemoede gewenscht,
dat de eerste daad van den heer Thorbecke zuivering zou
geweest zijn van de totaal bedorven politieke atmosfeer : dat is Kamerontbinding
. Bij herhaling is d ; e Kamer veroordeeld, en door eerlijke
mannen van verschillende rigting . Men heeft beweerd, en helaas !
de feitelijke bewijzen ontbreken niet, dat in haren boezem lokale belangen
veler oordeel vervalschten ; dat een egoistische politiek uit
veler handelingen zonneklaar bleek ; dat personen er meestal boven
zaken gingen, - met een woord, de Nieuwe Rotterdamsche Courant
heeft uitgesproken, dat zij een lichaam was -waarvan de geest der
meerderheid totaal is bedorven,s Oordeelde men zoo buiten af, en
had men tot dat oordeel, ongelukkig genoeg, refit, - in de Kamer
zelve waren de wederzijdsche verwijten als aan de orde van den dag .
- Gy Droogstoppel !- - a Neen, Droogstoppel g y !- Wy zullen er maar
niet meer van zeggen .
Ei . . . men stemt dus toe dat de vertegenwoordigers niet zyn de vertegenwoordigers
van 't Nederlandsche Volk ? Ik neem er akte van, en stel voor to bepalen
: voortaan zal ieder lid van de Kamer niet hebben een geheele stem, maar
slechts zooveel zeventigste gedeelten van 'n stem als z`n distrikt deelen vooraeaainheid
bezit. Dit is de onvertnydelyke konklusie van die distriktskiezery . De heer
Thorbecke is •m aar gekozen door Kralingen . Kralingen staat tot Nederland gelyk i
iooo . De stem van Mr . Thorbecke geldt voor '/,,,..stem Quad ahaurdum . (1862)
j i Weer neem ik daarvan akte . Een dagbladschryver - en 'n geacht dagbladschryver,
de heer De Bull is niet le premier sense - spreekt van dagblad-fiktie.-
Heb ik ook iets anders gezegd ? (1862)
~) Adstruktie van de voorlaatste noot . (1862)
Goed ! Akte, Akte ! Zoo doet tie l ertegenwoordigir.g, maar zoo en heel anders,
wil `t Yolk! (1862

52
IDEEN VAN MULTATULI .
Tot dusver de Amsterdamsche Courant . Een weinig verder
herhaalt ze de verklaring dat er „een volslagen bedorven geest
heerscht in de Vertegenwoordiging" ze spreekt van de karakterloosheid
der Tweede Kamer, en alsof dit alles niet genoeg ware
alsof ze er aan hechtte myn woodd : „ verrotting" to yken, door,
't nog eens natespreken op andere wyze en in andere taal, betuigt
zy : „ de Tweede Kamer is . . . hetgeen de Engelschen zeggen
van hun Parlement in gelyke omstandigheden . . . a rotten Parliament!"
Ter-loops wys ik hier op de aanhaling uit den Nieuwen Rotterdammer,
'n ,geacht blad". M'n woorden worden dus herhaald,
bevestigd, versterkt door drie organen van de publieke opinie, door :
Een orgaan in de behoudende richting .
Een orgaan van de zoogenaamd liberale party, en
Een orgaan van radikalen .
Zy roepen alien om 't luidst, karakterloos, bedorven, verrot.
Ik, die zoo excentriek scheen voor weinig tyds, zal weldra
moeite hebben om sterker uitdrukking to vinden voor m'n verontwaardiging,
dan al die zeer incentrieke verkondigers en voorlichters
van de openbare meening .
Bedorven , . . verrot !
Dat zyn nu niet meer myn woorden alleen, Nederlanders -
wel waren 't myn woorden 't eerst ! - dat zeggen thans uw
couranten . Ik ga nu voorby hoe diezelfde couranten dapper hebben
meegewerkt om u aantesporen tot het byeenbrengen van al
de bestanddeelen die oorzaak waren ter verrotting van 't geheel .
In m'n Vry-Arbeid zyn uw kranten voorloopig genoeg bedeeld .
Bedorven . . . verrot !
Uw Vertegenwoordiging, Nederlanders, is bedorven.
Neemt ge daarmee genoegen ?
Het lichaam dat waken moet voor uw dierbaarste belangen,
voor uw bezittingen, voor uw staatkundige waardigheid, voor
uw vryheid en voor uw eer - ik heb geen tyd tot rechtzetten
van den klimax, die verkeerd is, helaas ! - dat lichaam is verrot ., .
Neemt ge daarmee genoegen, Nederlanders ?
In m'n Vry-Arbeid zeg ik : de vreemdeling zal vragen wat by
to denken hebben van de rest, als de elite van 't Volk . . .
Ja, als de elite van 't Volk, de gekozenen, de uitverkorenen,
en bloc genomen - jammer genoeg voor de enkelen die 'n eervolle
uitzondering maken - als de elite saamgenomen, door
mannen van velerlei inzichten, door henzelf die 't hunne toebrachten
tot dat kiezen , . ,
Als de elite van 't Volk door die mannen met touchante eenstemmigheid
wordt uitgemaakt voor 'n verrotte boel ?
*) (Noot van 1872 en 1879!) 0 ja, nog altyd ! En de zieke is verergerd .
Uit den tekst blykt dat men in '65 nog besef had van de kwaal, en op
herstel aandrong . Thans is ze chronisch geworden en men berust er in .

IDEEN VAN MULTATUTA . 53
.
Ja, vreemdeling, ik vraag als
ken van de rest ?
cry : wat heeft men (Ian to den-
Ik zeide (tat de Tweede-Kamer 'n
't eerst !
verrot lichaarn was . ik
Toen werd ik gehouden voor plat, triviaal, onbeleefd, voor onfatsoenlyk
missehien . . .
't Doet me genoegen dat nu zooveel anderen even onfatsoenlyk
zyn geworden, even triviaal .
M'n IDEE N. ZU11en langer leven dan 'n krant . Ik heb, door 't overnemen
van de beide artikelen uit den Arnhemmer en de Amsterdamsche,
gezorgd dat men later by 't lezen van m'n filippika in
Vryen Arbeid inzie : qu' it y await de quoi!
Zoodra mogelyk kom ik op dit onderwerp terug, en ik zal 't nog
dikwyls doen . Het moot wel
136 . De roeping van den mensch is mensch to zyn . Daarheen
moeten leiden : opvoeding, onderwys, beroepskeuze, zedeleer, wetgeving,
godsdienst .
Hierin nu ligt, geloof ik, 'n algemeene f out, dat men veelal het
doel voorbyziet en hoofdzaak maakt van 't middel .
Gesteld dat men als volrnaakt mensch ter-wereld kwam . Dan
zou alle kultus, alle dwang, alle wet overbodig wezen . Ik zeg niet :
alle regel . Integendeel. Absentie van behoefte aan wet, is juist'li
kenmerk van regel en orde .
Maar de onvolmaaktheid die we dagelyks waarnemen in onszelf
- en in alles -- mag niet leiden tot toepassing van middelen, anders
of meer (Ian juist noodig zyn ter bereiking van het doel .
Om m'n denkbeeld overtebrengen in 'n vergelyking, wil ik de
menschelyke fouten en verkeerdhedenn ziekte noemen. Die ziekten
zyn velerlei . Stel dat er 'n- byzonder geneesmiddel bestaat voor elke
ziekte . Dan zyii, in 't algemeen, alle geneesmiddelen noodig voor
alle krankheden . Doeli ieder individu heeft 'n bepaalde ziekte, en
dus behoef te aan 't geneesmiddel dat op zyn krankheid past . Wie
zou nu, wit trage schuw voor de moeite van 't kiezen, aan elk individu
durven voorschryven : Recipe . . . al wat er in de apteek is ?
Het doel is, behoud, of herstel der gezondheid .
Den gezonden schryf t men niets voor . Voor hen maakt men alleen
dan uitzondering als er kan voorzien worden dat die gezondheid
zou gevaarloopen . Er kan, byv . 'n behoedmiddel noodig zyn
voor 'n ziekte (lie men nog niet heef t, doch welker invloed to vreezen
is . Maar niemand zal op 't denkbeeld komen zich to wapenen
tegen cholera of pest, wanneer die plagen niet heerschen of
in de nabyheid zyn . Ook schrijft men geen geneesmiddel voor aan
die behoefte hebben aan zulke veranderiwen als de lieve Natuur
zal bezorgen zonder middel . Men weet dat 'n kind moot groeien
tot man of vrouw . Van 't daartoe noodige voedsel spreek ik niet,
daar ik m'n vergelyking slechts uit de apteek haal . Niemand zal

54 IDEEN VAN MULTATULI .
angstvallig zoeken naar 'n middel tot vergrooting van z'n kind,
wanneer dat zoo groot is als 't naar z'n jaren behoort to wezen .
De slotsom is, zoo weinig middelen mogelyk .
Maar aan zieken schryft men iets voor . Dit is noodzakelyk . Doch
ook hier is de goede opvatting, naar ik meen : zoo weinig mogelyk.
Dat is, in bei de gevallen, niet meer dan noodig om de gezonden
gezond to houden of de zieken gezond to maken .
*Wie dit anders inziet, wie meent dat het gebruik van medicynen
doel is, en gezondheid byzaak, spant de paarden achter den
wagen, en loopt gevaar ziekee to geven waar ze niet was, en gezondheid
to verdryven waar ze bestond .
Dit zal niemand tegenspreken . Nooit zal 'n g eneesheer zich beroemen
op 't voorschryven van veel medicynen, maar wel zou by
zich mogen beroemen op 't uitwerken van veel goeds met weinig
middelen, en vooral zou by lof verdienen wanneer by gezorgd had
dat er nooit ander kwaad in de plaats trad van 't verdreven kwaad .
Wanneer iemand 10 graden miltsmart moet lyden in betaling
voor 't verlossen van 9 graden koortslyden, noem ik dat geen winst .
Zou'n verlies nu wordt vaak geleden . Ik zeg dit in toepassing van
de vergelyking .
Maar - altyd in toepassing van m'n onderwerp - is er nog wat
ergers. Dikwyls veroorzaakt onnoodige kinine de koorts die er niet
was. Dit is verschrikkelyk .
1k stap van de vergelyking of en herhaal m'n tekst : de roeping
van den mensch is mensch to zyn. Daarheen moet leiden opvoeding,
wetgeving, enz . Alle middelen moeten zoo weinig mogelyk
worden aangewend, juist omdat het gebruik van veel middelen den
weg afsnydt waarlangs men moet geraken tot het hoofddoel. Wie
dat hoofddoel voorbyziet, wie den patient beschouwt als geschapen
om de apteek optehouden instee van de apteek als een inrichting
om den patient to genezen, handelt verkeerd op tweeerlei wyze
Ten-eerste, door voor verdreven verkeerdheden andere - soms
gevaarlyker ! - kwalen in-plaats to geven .
Ten-tweede, door kwalen to veroorzaken die niet zouden bestaan
hebben zonder 't onnoodig middel .
Dit nu maakt me verdrietig, dat wy veelal belet worden mensch
to zyn, omdat we door opvoeding en onderwys zyn verschoold .
Door beroepskeuze verambtenaard, vermilitaird, en verbeursd . Door
zedeleer en wetgeving verwrongen en vermanierd . Door godsdienst
verstelsel d en verkerkt . . .
Zeg niet dat ik vreemde woorden maak. Het Volk-zelf noemt
dat alles in z'n dikwyls kraehtige taal : verdokterd !
137 . Als ge van kurioziteiten houd, kan ik u 't volgende aanbevelen
. Hebt ge wel eens 'n, hond gezien die 'n bochel had ?
Ik nooit .

IDEF,N VAN MULT :ITULI . 55
Welnu, dat kunnen we zeer gemakkelyk to zien krygen . Neem
'n nest jonge honden die 't ongeluk hebben welgeschapen to zyn .
Spreek deze bezwering uit
Natuur, Natuur, Natuur, wat benje dom, Natuur !"
Trek daarna uw hondjes korsetjes aan, liefst wat styf en wat
nauw, en let eens goed op of Natuur niet heel spoedig uw tooverspreuk
gehoorzaamt, en u wat scheefs geeft, waar ze in haar
domheid, voor uw bezwering, meende to kunnen volstaan met
welgeschapenheid .
138. (Vervolg van 132). Ik ontvang van den heer Hoveker
't volgend brief j e
WelEdele Heer, Ik begrijp niet regt UEd s bedoeling. Gaarne echter
zag ik van het bewuste stukje geen gebruik gemaakt.
Ik heb de eer, enz .
De heer Hoveker begrypt m'n bedoeling niet ? Ik ben zeer gewoon
aan gebrek aan begrip, zoowel by anderen als in mezelf,
maar ditmaal . . .
Eilieve, wat kan er duisters liggen in m'n bedoeling? De
Heer Hoveker heeft, met loffelyke zucht om z'n medemenschen
to waarschuwen tegen den verderfely ken invloed des By bels, 'n
boekjen uitgegeven waarin die invloed in vrye scherpe omtrekken
wordt geschetst . Ik schryf hem dat z'n waarschuwend werkjen
ondanks den lagen prys niet genoeg verspreid is, en vraag
vergunning het overtenemen in m'n IDEFN die door 't heele land
gaan .
M'n bedoeling ? Wel m'n bedoeling is meetewerken tot de verspreiding
van de nuttige wenken die in dat boekj e worde n gegeven,
anders niet .
Hoe, de Heer T . M. Looman - zoo heet de vertaler van het
in 't duitsch geschreven werkje - geeft in eenvoudige doch indrukwekkende
taal, 'n tafereel van de vreeselyke gevolgen der
bidstonden, van bybellezing en dergelyke tot krankzinnigheid
leidende - of van krankzinnigheid getuigende - uitspattingen,
en de heer Hoveker, de uitgever staat my niet toe gebruik to
maken van de nuttige wenken die by verkrygbaar stelt tegen
drie gulden de honderd exemplaren ?
Hoe, ik hoor brand roepen, en mag niet herhalen : brand !
Hoe, de schryver van 't verhaal der ,geestelyke opwekking"
to Elberf eid, zegt ons dat er 'n leeuw op ons pad is, en de heer
Hoveker handhaaft z'n kopyrecht op die waarschuwing
Waarlyk, ik begryp den heer Hoveker niet .
Van geldelyk voordeel kan hier geen sprake zyn . Een werkje
dat voor vyf centen to verkrygen is, komt me als f ondsartikel
niet zeer belangryk voor . En al ware (lit antlers, er ligt wreedheid
in 't tegengaan (lei- verspreiding van zoo nuttige waarschuwingen
als in dat kleine boekje worden gegeven .

56
IDEEN VAN MULTATULI .
Een kort verslag evenwel -- altyd in het . belang der zaak -zal
my geoorloof d zyn. Misschien zal men na 't lezen daarvan,
het spaansche vonnis waarvan ik sprak in 132, minder ongerymd
vinden .
Er schynt 'n Evangelisch-Verbond to bestaan, dat in de publieke
bladen alle Christenen heef t opgeroepen om bedestonden
to houden in de week van 6-13 Januari 1861 . Achttienhonderd
61, achttienhonderd, niet vyftienhonderd, niet dertienhonderd, niet
zeshonderd, niet eenhonderd. Ik spreekt van 't den en zestigste
jaar der negentiende eeuw !
In die week dan van dat jaar zouden alle Christenen gemeenschappelyk
bidden . Of alle Christenen 't gedaan hebben, weet ik
niet. Ik denk, neen. Ik althans heb weinig of niets gehoord van
de gevolgen die zoo'n biddery blykt na zich to slepen .
De suppoosten van 't stadsweeshuis to Elberfeld voelden zich,
opgewekt, om ook van hunne zyde gemeenschappelyke bidstonden
to houden, en den Heer, behalve in de door het verbond voorgeschrevene
algemeene aangelegenheden van het Godsrijk . . .
Sic . Dat „ Verbond" schynt de gang elegenheden van 't Godsryk
voorteschryven . Behalve daarin alzoo
Den Heer inzonderheid aanteroepen om de bekeering van de
aan hunne zorg toevertrouwde kinderen, wier verregaande ligtzinnigheid
hun reeds sedert lang menigen zucht had a fgeperst,
en hun gemoed ter neder gedrukt had . . .
Ik ben innig begaan met die zuchtende, ter-neder-gedrukte
suppoosten, en tuchteloos als ik ben, evil ik even ter-zy springen
om wat to zeggen over exordia .
Een exordium, voor wie 't niet weet, is de eerste akte van
'n drama. Knoop, ontwikkeling, beloonde deugd, toepassing, baas-spelend
fatum en ry ke ooms . . . dat alles komt later .
Hebt ge nu ooit 'n zoo schoon ,eerste bedryf" gelezen als ik
u gaf in de weinige kursief gedrukte regels waarmee 't weeshuisdrama
aanvangt ? Al de dramatis personae werden u in een
pennestreek voorgesteld en geschilderd . Men laat u de verwikkeling
van onderscheidene belangen gissen . Ge voorziet stryd . Stryd
tegen de lichtzinnigheid van die kindertj es . Ge voorziet di oefheid .
Zeker, de suppoosten hadden al lang gezucht . Ge ziet overwinnin(y
in de vyf de akte. Ja, overwinning, want alle Christenen
zullen tegelyk bidden van 6-13 Januari . Als dat niet hielp, mocht
de drommel-zelf dramaas maken en bidstonden . uitschryven.
En toch - want ik wil rechtvaardig zyn, zelfs jegens schryvers
van tooneelspelen - toch is er 'n fout in den aanhef . De
booze tante, de onverbiddelyke voogd, de valsehe knecht, de tegenwerkende
kracht is vergeten . I)at is in dit geval, zooals in veel
gevallen, de duivel .

IDEEN VAN MULTATULI . 57
Gege -ven : 'n ,Evangelisch verbond" zuchtende en saamgevouwen
suppoosten, biddende Christenen en 'ii ,Heer" . . . . zie, dat alles
wil denzelfden weg op, De stryd van al die elementen tegen de
lichtzin -nigheid van weeskindertjes zou wat al to gemakkelyk
wezen, nou to weinig leans bidden op de in christelyke bedestonden
en tooneelspelen zoo onmisbare katastroof, wanneer niet de lichtvinnigheid
werd gesteu -ad door zekere macht, stork genoeg omm
vyf akten lang den stryd vol to houden. Welnu, die macht komt
dan ook wel degelyk in 't stuk voor, maar ik had gewenscht die
met 'n enkel trekjen aangeduid to zien in 't overigens zoo schoone
exordium . By herdruk stel ik voor aldus to beginnen :
,,De duivel, die niet begrypt hoe ernst en deftigheid past aan
weeskindertjes, had de weezen to Elberleld ligtzinnig gemaakt ."
Daarop zou dan heel geleidelyk volgen : 't biddend Christendom,
Ae suppoosten en de welbekende Jleer ."
Doch dit kleine vlekje ontneemt niets aan de waarde van den
(diamant .
De aanhef eindigt met do geruststelllende verklaring , dat de
Heer het gebed verhoort, dat by helpt boven bidden en denken,
dat geen arbeid in hem to vergeefs is .
Leer juist : De ,Heer" en de suppoosten, en al die biddende
Christenen zullen den stryd tegen den duivel Nvinnen . De arme
duivel die altyd wordt overwonnen - en altyd op-nieuw gereed
is ten-stryde - moot ook bier alweer den stryd opgeven . Hy
wordt gedwongen den lichtzinnigen geest van de weeskinderen to
doen uitvaren, die ter schadeloosstelliTio , worden bedeeld met 'n
groote maat van vrome, suppoostbehagende, christelykbidstondachtige,
den ,Heel-" welge -vallige krankzinnigheid .
Ik betreur zeer dat my 't verlof geweigerd is he", pronkstuk in
z'n geheel to geven . Ik mag maar 'n paar punten aanstippen .
Reeds op den dertienden Januari was een van de meisjes ,stil
en zichtbaar inwendig aangedaan,'Die datum geeft stof tot
nadenken, en tot bewondering van de wysheid der Evangelische
Verbonden . Men had had bidstonden uitgescbreven van zes tot
dertien Januari, en ziet, reeds op den dertienden was een van
de meisjes stil .
Het nut (ter gebeden zelf ga ik nu eenmaal voorby, om alleen
to wyzen op de maat der gebeden . De kunde van 'n arts toch
openbaart zich evenzeer in de hoeveeiheid al in de soort der geneesmiddelen
die by toedient .
Men zou bidden . Good, maar hoeveel, boelang? Wat was de
noodige dosis van 't gebed ? Hot Evangelisch-Verbond zeide : van
zes tot dertien I-Tanuari . -N'iet : van zee'en tot veertien . Niet : van
vyf tot twaalf. Een voile week, en juist die week .
Wanneer Nverd ee-a der meisjes _Oil en intrendiq aangedaan?' ,

58
IDEEN VAX MULTATULI .
Op den twaalfden ? _Neen . 't Zou schynen of het bidden van den
dertienden overkompleet was.
Op den veertienden ? Nogeens neen . Men zou in dat geval mismoedig
zyn geworden op den laatsten biddag .
Een van de meisjes moest ,stil worden en inwendig aangedaan"
juist op 't ware oogenblik . Niet later omdat men niet vertwyfelde
aan 't effekt. Niet vroeger, opdat niet de hoeveelheid gebed to
groot voorkwam .
„Tegen den avond klaagde zy den vader of directeur, over
zieleangst . . . .
Heel braaf !
„Den volgenden dag werd zy weder onrustig ."
Heerlyke onrust !
„Kort daarna kwam een tweede meisje by den vader, en klaagde
over angst en zondennood . Zy verzocht om den sleutel eener vrye
kamer, om in stilte to bidden . Er werd van de zaak geen gewag
gemaakt ."
Waarom niet 2 Ik begryp dit niet recht . Ook vind ik 't nogal
moeielyk voor bestuurders van weeshuizen, om by zulke gelegenheden
ieder kind 'n lokaal a part to geven .
Nu kwamen er verscheidene meisjes die „aangegrepen" waren,
en de „vader" begon meetebidden .
Maar ziet, 'n afzonderlyk lokaal, 'n ,vrye kamer" scheen niet
meer aan dat doel to beantwoorden . De „vader" werd geroepen
by 'n jongen „die op den keldertrap lag" . , Deze ,had een hevigen
zielestryd" . Men wenschte dat ,allen zich alzoo mochten nederwerpen
voor den deer" .
Ik vrees dat (lit de passage naar lien kelder zou belemmerd
hebben .
De „vader" bad met den ,aangevochten jongen",
Hier eerst komt de Duivel in 't spel, lien we zoo ongaarne
misten in 't exordium.
Nu liepen vier j ongens, , mede aangegrepen, naar den badkel der ."
Ik prefereer dien kelder boven de trap .
„Thans waren zeven jongens aangegrepen, en wel zoo krachtdadig,
dat ze niet konden slapen."
,,Den gansche-n nacht bragten zy door met bidden en smeeken"
en 't hielp z66 ; „dat ze smaad en spot konden verdragen .
Dat zou my to-pas komen' Zoodra mogelyk maak ik 'n uitstapje
naar dien kelder . Maar . . . wie smaadde hen? En waarom Loch?
Zy baden over dag in ieder vry kwartiertje, lazen en verklaarden
(1) de E . Schrift" .

ll)EEN VAN MULTATULI . 5 9
Die „verklaringen zullen kurieus geweest zyn .
„Toen werden er zeven andere jongens overtuigd van hunne
zonden" .
Den volgenden avond lagen er ,zestien jongens op de knieen
o f op het aangezicht."
In gewone gevallen keur ik 't of dat men z'n aangezicht gebruikt
om er op to liggen . Ik geloof dan ook zeker dat het
d:larvoor niet gemaakt is . Maar zoo'n drama heeft byzondere eischen .
Op 31 Januari werd er door 'n kind van tien jaar 'n toespraak
gehouden die klonk als 'n klok, en door 'n veertienjarigen jongen
'n gebed uitg esproken : , waarvan men met verbazing bemerkte
dat de H. Geest het had gewerkt" .
Die verbazing is overkompleet . Na al 't bidden om dien Geest,
verbaas ik my over die verbazing .
Daarna las dezelfde jongen Openbaring 21, en het tienjarig
kereltje hield daarover 'n ,uitweiding, waarby men dikwyls moest
denken : vanwaar komen deze zulke dingen?"
Wel, van den Geest, dat 's klaar !
's Avonds baden er dertig jongens en even zooveel meisjes .
Na dien bidstond gingen de „aangegrepen jongens weder naar
den kelder, en baden . . .
Ter afwisseling zeker . Onder ons, ik denk dat er ook meisjes
naar den kelder gingen, maar dat de gewyde schryver dit verzwygt,
omdat de wereld booze gedachten heeft .
Een jongen was „verstokt" . . . als Koning Faro, denk ik . Hy
„wou niet zalig worden, had by gezegd, al werd ook ieder zalig."
Daar is oriinaliteit g
in dien Elberfeldschen Radboud, maar
't bekwam hem slecht, dat zult ge zien .
Door bidden en weer bidden kreeg ook by 't eindelyk te-kwaad .
Eerst klaagde by ,dat zyn kracht half gebroken was . En 'n
oogenblik later ,gaat ook by naar den kelder" .
Hy valt oogenblikkelyk neder, kermt en valt in de hevigste
stuiptrekkingen neder (tweemaal vallen : sic) zoodat by weder
naar boven moest gedragen worden" .
,,De stuiptrekkingen duurden meer dan drie wren ."
Tegen vier uur vertoonden zieh
weer - de stuiptrekkingen" .
- voor de verandering al-
„Toen uitte by dat by nu gelooven kon ."
Parbleu, it etait pour cela ! Na zooveel stuipen !
's Avonds ten zeven ure viel by weer in . . .
In wat ? denkt gy ? Ditmaal in

60
IDEEN VAN MULTATULI .
Honger, appetyt, trek, begeerte . . . naar wat ? vraagt ge weer .
Raad eens. Ik geeft 't u in drie®n, in zessen, in tienen , .
„Honger naar . . . zielespys" .
Hy zocht met krampachtige bevende vingers kapittels uit den
bybel op, onder anderen Ps . 23 .
,,Hy geraakte in verrukking. Hy nam in handen eene Label
waarop een gezangvers stond uitgedrukt, en maakte den indruk
als wilde by den inhoud verslinden ."
Ik geloof 't graag. Met zoo'n honger.
Na achten hielden de stuiptrekking en eensklaps op . Een weinig
later kwamen ze terug . Toen werd by ,kalm en bad" . De stuipen
lieten zich weder niet wachten . Eindelyk ontving by den „behoorlyken
vrede des gemoeds, die by tot nogtoc behouden heeft."
Nu . . . gestolen heeft de arme jongen lien vrede niet !
Maar nu wierpen zich vele anderen neder voor den ,,Heer."
's Namiddags baden 37 jongens . Er staat ditmaal niet by of
't in den kelder was . Maar we vernemen by deze gelegenheid
*dat de Geest blaast waarheen by wil ."
Dat vind ik plezierig voor den Geest . Verbeeld u de onaangename
pozitie van 'n Geest die maar mag blazen in een richting.
Of van 'n Geest die niet vry is in zyn blazen . Of van 'n
Geest die in 't geheel niet blazen mag .
„ Grootere beweging onder de meisjes . 's Avonds algemeene bidstond
."
Wat al variatie in de stof f Bering . Bidden en stuipen. Stuipen
en bidden ! Maar nu gebeurde ei iets dat lastig wezen zou in
vergaderingen, als 't mode werd . Meer dan zestig jongens en
even zooveel meisjes hielden zich ditmaal bezig met bidden
„Na 't gezang bad de voorganger eerst ; terstond na hem een
der suppoosten, en daarna sloeg een opzichter een gedeelte der
Heilige Schrift ter lezing voor, waarna by ter afwisseling altyd,
- een gebed wilde doen ."
Maar die opzichter had gerekend buiten 'n „el fjarig jongetje"
dat voor hem begon to bidden, en wel zoo dat by er niet toe
komen kon."
A la bonne heure !
En hoe bad dat kereltje ? Hy bad zoo „schriftuurlyk dat het
allen door de ziel ging." Vervolgens begonnen er anderen to
bidden namelyk
„ Vier o f vy f jongens, ook de knaap die den vorigen avond in
stuiptrekkingen gelegen had ."

IDEEN VAN XULTATULI . 61
Die arme opzichter kon maar niet aaii den slag komen . Er
is 'n schoone dramatische spanning in 't vruchteioos streven van
(lien man one to verlossen van z'n gebed . Maar zie, 't jongetje
dat den v origen av and ,, stuiptrekkingen" had gehad, kreeg ditmaal
. . . ,stuiptrekkingen," Dat komt er van als men 'n opzichter
niet aan 't woord laat koinen ! Gelukkig duurden de stuipen ditmaal
niet lang, want kort daarop
zong by lofliederen .'' „illen wares ontroerd ." ,Niemand kon
zich inhouden ." ,,Ieder lief, zyn tranen den vryen loop ." „De
meisjes snikten en weenden laid ." , Er moesten twee volwassenen
en verscheiden kinderen naar buiten gebrach t worden ."
Wat 'n levendigheid in de aktie ! Naar binnen, naar buiten,
naar boven, naar beneden, naar den kelder . op de trap . . . gedurig
verandering van tooneel . Later
„baden eenige jongens ." „ Dc beweging werd hoe larger hoe
sterker ."
De plus fort en plus fort !
,,Over den tyd was men geen mneester meer .
Waarom, denkt ge ? Omdat de horloges verzet waren ? Omdat
er verwarring was in 't klokkenspel van het Elberfeldsche
weeshuis ? Volstrekt iiiet' Men was :
,,over den tyd geen meester meer, omdat de Heer zel f bet bestuur
in handen had genomen, en zoo kon de bidstond eerst to
10 1 , 1 2 uur gesloten worden ."
Die Heer, die Heer ! Is dat, nachtbraken !
Men hoorde overal lo/- en dankliederen weergalmen . Maar
bier en daar laq er ook een die over zyn zonden jammerde!
„In dezen naebt werden den Heer vele kinderen geboren ."
En, lezer, w at, denkt g e dat er plaats vond, den volgenden
avond? Wel :
,,Een bidstond." , 0pwekkinyj onder de kleinere meisjes ." , Zeven
o f achtjarige kinderen riepen om genade, om een rein hart(!),
om den H. Geest voor zich zelve, voor andere kinderen, voor de
suppoosten, voor den onderwyzer ." Een der kinderen viel daarby
ALS DOOD NEDER, en b lee f een langen tijd in koude verstyvinq .
De ,vader" moest met drie groote meisjes „bidden ." Voor by
daarmee gedaan had" w erd by geroepen by de andere meisjes
„die . op de slaapplaats naar hem verlangden ."
En wat voiid by daar ? De oiide geschiedenis . Neen, niet geheel.
De meisjes lagen ditmaal „op hare knieen in de bidden"
wat dan ook gemakkelyker is clan op 'n trap of in den kelder

62 IDEEN VAN MUL'TATULI .
Maar overigens - o heerlyke overeenstemming in verscheidenheid
! - overigens : laid roepen om genade en ontferming, wee -
nen en snikken en jammeren" en tusschen dat alles in : „ bidden ."
,,Op de naaste gangen gebeurde . ..
Wat zou er nu op de naaste gangen gebeuren, denkt ge ? Wel,
op de naaste gangen gebeurde ,hetzelfde" . Merk op, lezer, hoe
de schryver eenheid van handeling weet to huwen aan verscheidenheid
van plaats . Men weent, huilt, jammert, stuipt en bidt
op den trap, in den kelder, in 'n ,vrye kamer", in de bedden,
en nu eindelyk in de gangen .
,Na middernacht kwamen de meisjes tot- rust - "
Ge meent misschien dat ze naar bed gingen pour tout de bon
ditmaal. . . mis !
„De meisjes kwamen tot rust, plaatsen zich in grooten getale
op een der trappen in de naaste gang, en zongen „een
liedje, waarin zy den ,,Koning der eere" uitnoodigen to zien
,,hoe zy zich nederwierpen aan den voet van zyn troop. . . d .i . op
die trap . Dit wordt door den schryver het ,aandoenlykst tooneel"
genoemd.
Den volgenden morgen hadden vele meisjes vrede gevonden,
maar anderen „lagen nog in worsteling ." Er moest weer 'n jongetje
weggebracht worden, en nog drie anderen „die zeer over
hunne zonden kermden ." De kinderen wenschten dien avond . . .
Weer moet ge raden . Welnu ? De kinderen wenschten dien
avond : een „bidstond." Tegen zoo'n hardnekkige biddery is geen
Duivel bestand . „Vier kinderen vielen neder en moesten weggedragen
worden ." Onder deze was een leerling die niet tot het
huis behoorde maar die binnengeleid was „door een onzichtbare
macht." Op weg werd by,,gedwongen hard to loopen ." „Vele dagen
achtereen had hij moeten worstelen, en was daarbij letterlijk
BRULLENDE" (Hu) ! „Den volgenden dag viel 't eene kind na
't andere in zwym." De kinderen hadden stuipachtige aanvallen . . .
verloren de spraak . . . sloegen voortdurend met de handen . . . de
engelen in den hemel zullen zich verblijd hebben ."
Ik heb er niets tegen, maar blyf er by dat het 'n zonderling
amuzement is, en dat die engelen met weinig tevreden zyn.
Een jongen van zeventien jaar had zich onvoorzichtig uitgelaten
. By 't zien van 'n kermenden knaap had by gezegd : „ik
wilde wel, dat ik ook eens in zulke worsteling viel ." Dit had by
niet moeten zeggen, want plotseling zakt by in een, stampt met
de voeten, weent en steunt, slaat met de handen en klaagt hoe
de SATAN hem heeft aangegrepen, en hem den mond toehoudt
als by bidden wil ." Hy zag er , yzingwekkend" uit . Een jongen,

IDEWN VAN MULTATULI . 63
dien by omarmde, riep „hy krabt my! fly waarschuwde dezen,
die niet wilde gekrabt worden, tegen den Duivel : Th . riep by,
bid, by krygt u gewis ."
Den 7den Februari lagen twintig jongens gelyktydig to bed,
en konden grootendeels niet spreken . Voortdurend stuipen . „Hoe
hooger de nood, hoe krachtiger 't verlangen naar 't gebed . Zij
baden den Heere, dat by als de sterkere, niet meer toelaten wil de
dat zy door den boozers vyand nog langer aangevochten werden ."
Ik voor my vind dat de Heere daaraan al lang 'n eind had
moeten maken .
Eindelyk bid 'n tienjarig jongetje heel aardig . Hy zegt dat
zooveel jongens , lauw" zyn in 't gebed .
Ik vind, dat schikte nogal .
Vervolgens betuigt by „dat hyzel f zoo lauw geworden is, maar
dat hij niet weer lauw worden wil ." Hy vraagt om zegen op 't
weeshuis „waarin uW y ' t zoo goed hebben ."
0, die kleine vleier .
Maar by vindt niet goed ,,dat men zoo weinig dacht aan . . .
Weer geef ik u to raden in drieen !
„Dat men zoo weinig dacht aan de Syrische Christenen ."
Hoe vindt ge 't toch, lezer ? Zoo'n kleine politikus !
,,Help hen toch !" zegt by tot den Heer. Maar by doet ook
een goed woordje voor de Mohammedanen ,,die een valschen profeet
hebben, maar trouw in hunnen godsdienst zijn. Zij gaan
waarlijk met hun koran trouwer om, dan veel Christenen met
den bijbel !" Ei ?
Eindelyk bidt by voor de Hollanders in watersnood .
De heilige schryver verzekert ten-slotte, als bewys van den
rykdom der genadegaven Gods, dat van de 295 kinderen in 't
Elberfeldsche weeshuis, het grootste gedeelte AANGEGREPEN is,
en dat . . . o he, 't zal nu wel genoeg zyn !
Lezer, zonder u to willen overhalen tot goedkeuring van 't
spaansche vonnis, durf ik u toch nit dat alles vragen of ge u
niet kunt voorstellen dat menschen die veel houden van hun
kinderen, menschen die minder zachtmoedig zyn dan gy en ik,
menschen die misschien bericht ontvingen van den toestand der
Elberfeldsche wezen . . . dat zulke menschen boos zyn op de verspreiders
van boeken die zulke krankzinnigheid teweegbrengen ?
139 . Een eerlyk man staat dien,,vader" in 't Elberfeldsche
weeshuis, die suppoosten en die arme kinderen met stuipen nader
dan den onnatuurlyken halfwyze die den bybel voor,,Gods Woord',
en heilig houdt, maar zich niet laat,,aangrijpen" door den ,,Geest ."

64 IouEN VAN MULTATULI .
Ik heb 't hoofdstuk nagelezen waarover dat tienjarig jongetje
n verklarende uitweiding hield - Openbaring XXI - en voel
me verwant aan iemand die, dat lezende met behoorlyke krankzinnigheid,
het meent to begrypen en 't gelooft . Maar ik voel
me niet verwant aan den man die, dat lezende met geloof en
voorgewend begrip, op de geleerde manier betoogt niet krankzinnig
to wezen. Ik houd meer van die jongetjes op de keldertrap
dan van dominee Meyboom die 't verwerpen der wonderen
bestrydt door ze natuurkundig to verklarrn . (435)
140 . Wie niet gelooft dat er wonderen geschied zyn, zoo als
ze beschreven worden, houdt hen die ze beschreven voor leugenaars
.
Maar Tie de wonderen natuurkundig verklaart, verlaagt den
wonderdoener-zelf tot 'n kwakzalver, tot 'n bedrieger die misbruik
maakt van z'n meerdere kennis der natuurwetten, om
,,boeren, burgers en buitenlui" to foppen . Een middelweg bestaat
hier niet. Jezus heeft al of niet dingen verricht die schenen
aantetoonen dat by meer dan menschelyke macht bezat . Heeft
by die dingen niet verricht, dan is er onwaarheid in de Evangelien.
Heeft by die dingen wel verricht, heeft by gepoogd
door slinks toegepaste wetenschap to geraken tot onverdiend gezag
- wat hem trouwens, blykens den triumf van z'n vyanden,
niet gelukt is - dan zou by bedrog hebben gepleegd . Ik twyfel
liever aan de geloofwaardigheid der Evangelien dan aan de eerlykheid
van Jezus .
Zoover gaat de zucht tot halveeren, tot vergoelyken, tot tusschen-door
zeilen, tot schipperen, dat de moderne theologie, om
die Evangelien to redden, Jezus-zelf maakt tot 'n goochelaar .
Dit doet ook de oppervlakkige Renan. Volgens dien kwakzalver
was Lazarus slechts schyndood, en Jezus liet zich de opwekkery
aanleunen. Heel achtenswaardig zou dit niet geweest zyn .
Renan moest eens 'n Muzeum van middeleeuwsche schilderyen
bezoeken . Dat to Keulen, byv. Daar zou by 't antwoord vinden op
z'n armzalige pogingen om gezond verstand en ietwat geloovery
door elkaar to knoeien .
In zoo'n Muzeum zyn tallooze voorstellingen van 't met Lazarus
voorgevallen wonder, en nooit vergaten de schilders daarin allerduidelykst
den tekst Joh . XI vs . 39 to illustreeren, 'n tekst dien Renan
niet schynt gelezen to hebben . Op al die schilderyen namelyk, houdt
een der omstanders met afgewend gelaat den neus tusschen duim
en wysvinger.
Toen ik dit het eerste zag, dacht ik aan 'n onsmakelyk realismus,
doch by nadenken begreep ik dat die schilders, hun talent aanwendende
in dienst der Kerk, dat sprekend testimonium van Jezus wondermacht
niet moeten achterwege laten . VandaaT dan ook dat die
bah-zeggende figuur op alle middeleeuwsche voorstellingen der zaak

MEEN VAN MULTATULt .
gevonden wordt. Ze was de rigueur. Ik lees daaruit : opwekken uit
den doode is reeds 'n sterk stuk op ziclizelf, maar als de patient
reeds . . . wat zeg je (1aarvaTI!
Lieve domme halve middeleeuwen, ik sta u nader dan den halfwyzen
- of oneerlyken? Renan en moderne konsorten .
141 . Geloof en buig u, of verwerp en sta rechtop, Naive, kinderlyke,
soms verheven onwaarheid is nu-en-dan to dulden in
poezie . *) Maar 2 X 2 = 5 zal 'n gruwel blijven, zoolang 2 X 2
niet meer en niet minder is dan vier .
') 1879 . Onwaarheid als zoodanig is nooit -verheven- en joist in
.poezie,, kan ze 't ininst geduld worden . (263)
142 . Een kind dat in 't vertrouwen op vaders waarheidsliefde
goloof-slaat aan fabelen, kan beminnelyk wezen in z'n dwaling .
Maar de opgeschoten jongen die 'n jas draagt als papa . . . die
rookt, drinkt, vloekt als papa . . . die latyn verstaat, en meespreekt
over fysika als papa . . . die by dat alles bang is voor weerwolf
en bietebouw . . . zoo'n lummel is onverdragelyk!
143 . Het vinden der waarheid - dat is : het naderen tot waarheid
- zou niet zoo moeielyk wezen als we minder lafhartig
waren. In zeer veel gevallen durven we niet weten wat waar is .
144. Er bestaat aantrekkelykheid in dwaling, en in ons gemoed
ietc, wat we noemen ku -nnen : horror vacui . Gewoonlykgeven
we geen dwaling op, zonder daarvoor wel en deugdelyk 'n
andere dwaling in de plaats to hebben gekregen . Verbeeld u dat
er geroepen is : brand! Ge gaat uit omm to helpers blusschen . Neen,
om to kyken . Neen, omm wat emotie optedoen uw dag was
zoo vervelend .
Daar ontmoet u iemand die verzekert dat er geen brand is .
Die man neemt u iets A Vraag eens ernstig aan uzelf of er
niet zekere teleurstelling ligt in die mededeeling?
Tegen die teleurstelling wilt ge u verzetten . Al zeggende :
zoo . . . des to beter I" houdt ge uw hand dwars voor 't oog
-naar den kant der gmIantaarn, Gy staart in de lucht, en meent
- neen, ge hoopt - rook to zien .
Er is 'n wolkje dat, omm u genoegen to doen, zoo goed is de
gedaante van 'n rookzuil to vertoonen . Of is er 'n veenbrand in
Drenthe die rooden gloed geeft. Of . - . neen, er is niets, niets,
volstrekt niets dat u 't reuht geeft to blyven gelooven aan brand,
en toch . . . al zegge -nde : ,des to beter !" vraagt ge eindelyk :
- Maar . . . zou er dan ook misschien - neen, dat 's 'n wolk
- maar . . . zou er ook misschien iemand in 't water zyn gevallen
?
Als iemand daarop zeIn (yt : , -nee-n, ook dat niet" vindt ge hem
onvriendelyk .
IDEEN 1 .
5
6 5

66
MEN VAN MULPATIILT .
145 . Ja, dwaling trekt aan! De geschiedenis van 't mensdom,
zoowel als van iederen mens in 't byzonder, is eigenlyk niets dan
66n groote stryd tusschen waar en onwaar, tusschen wanbegrip
en gezond verstand, jazelfs meestal niets dan stryd tusschen wanbegrippen
onderling.
Ons verdriet over I verlies van 'n dwaling heeft iets van de
verstrooidheidd die u bezielt, lezer, by 't vruchteloos zoeken naar
de twee of drie geheel onnoodige omslachtige, en dus schadelyke,
ch's die ik wegliet uit de laatstvoorgaande vyf regels . Op die ch's
en dergelyke overbodigheden zal ik later terugkomen . Nu eerst
nog wat over andere dwalingen, of liever over dwalingen in 't
algemeen .
146 . Al wat is, moet wezen . Ook dwaling is noodig. Als 't
mogelyk ware tot absolute waarheid to geraken, zou daaruit voortvloeien
'n soort van stilstand die ons deed insluimeren en misschien
onbekwaam maakte tot waardeering van Vk1einoodt dat
ons ten-deel viel .
Juist uit dwaling en uit de ons aanklevende neiging tot het
onware, ontleent de waarheid haar luister . Licht zonder schaduw
is ondenkbaar . Gezondheid zou 'n zinledig woord wezen als er
geen ziekte bestond . Opstaan ware onmogelyk zonder vallen of
liggen. Er zou voor ons geen plus bestaan wanneer we 't minus
niet kenden . Zonder nacht ware er geen dageraad, en zonder 't
kwade geen goed .
Het zyn juist - of althans, 't zyn meestal - de schadelyke
gevolgen van dwaling, die ons aansporen tot het zoeken naar
waarheid, en vaak gebeurt het dat we in oils streven, hoewel niet
slagende op de wys die we ons voorstelden - jazelfs al geraakten
wy tot 'n slotsom, even onjuist als de meening die wy afkeurden
en verwierpen - dat we, onder 't vruchteloos zoeken
naar iets beters, gewezen worden op 'n andere,nietgezochtouitkomst
die ons nuttig wezen kan . Terwyl, ook waar dit niet hot
geval is, het streven op-zichzelf 'n nuttige oef ening veroorzaakt .
Het kind dat den horizon tracht to bereiken om de kleuren van
den regenboog optevangen in z'nn verfschelp, bereikt zyn doel niet,
maar w6l wordt het doel bereikt van de Natuur die wilde dat
het kind zich bewegen zou . *) Bewegen, dat is : waarnemen, denken,
willen, pogen, dat is nogeens : leven!
Abel Tasman op z'n reis naar Java, stuurde op vry hooge Zuiderbreedte
to lang Oost-op : 'n dwaling! Maar by ontdekte Nieuw-
Holland, en zonder Tasman's dwaling zou Tasmania misschien
New-England geheeten hebben, of genoemd zyn naar dozen of
genen Portugeeschen heilige . Of nu die naam wat afdoet, is hier
de vraag niet .
De schoonste regel uit Malherbe's gedichten
„Et, rose, elle a vicu ce que vivent les roses . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 67
heeft z'n bestaan to danken aan 'n dwaling . Ieder weet dat er,
in 't handschrift stond
,, Et Rosette a vecu . . .
Och, zulke letterzetters zyn er niet meer !
De fosfer die zoo'n belangryke rol speelt in techniek en industrie,
werd gevonden door iemand die dwalende den steen der
wyden zocht in vuiligheid .
Aan de dwalingen der Grieken aangaande 't godsbegrip, hebben
wy hun zinryke mythologie to danken, en de domme monnik die
in de middeleeuwen meende z'n God to dienen door 't werktuigelyk
naschryven en kleuren van brevier en getyboek, leverde
van-tyd tot-tyd, misschien zonder zeif to weten wat-i naschreef,
'n of schrif t van 't een of ander belangryk dokument dat meer
beduidde dan getyboek of brevier .
Ja, dwaling is noodig !
1 ) De natuur heeft geen doel . Zy wil niets, ze moet . Zie hierover o .a .
de uitweiding in 906 over het verkeerd gebruik van 't woord natuurwet.
147 . Dwaling is noodig. Als de objektieve waarheid - ik weet
niet of ze bestaat - als die waarheid ons aantrok, altyd, overal,
zonder tegenwicht . . . als we aan 't streven dddrnaar al onze
krachten konden wyden, geheel, onverdeeld, zonder telkens to
worden afgetrokken door onze neiging tot het onware, zou de
cyclus van de werkzaamheden der Natuur verbroken zijn, en dus
geen cyclus wezen .
Wie der bloem 'n eeuwig leven gaf, zou 't doodvonnis uitspreken
over de nieuwe schepping die aanvangt na 't verkwynen .
Ontbinding is noodig in de stoffelijke natuur, dwaling op verstandelyk
en zedelyk gebied . Wie voor verrotting vreest, is 'n vyand
van het levee .
148 . De Natuur werkt door saamtestellen en door het tegendeel
. Dit laatste heet naar den aard der dingen : oud worden, verslyten,
kwynen, vergaan . Als er gesproken wordt over dingen die
van onzen aard zyn, noemen we dat : sterven . - We doen niets
anders ! - Maar dit alles komt neer op verrotting, 'n woord dat
ons hindert omdat we klein zyn .
't Is 'n schoone taal die oud worden, slyten, vergaan,sterven,
verrotten, samenvat in dit eene woord : ontbinding. Dit woord
duidt zoo volmaakt aan, wat ik het „tegendeel" noemde van samenstellen,
in den eersten regel van dit IDES, dat ik waarachtig
begin to gelooven dat onze sanskritsche voorouders doctoren in
in de fysika geweest zyn .
Er is zekere maat van kennis noodig - ja, in verhouding met
den algemeenen toestand der maatschappy voor vier-, zes- of tienduizend
jaren, een zeer groote maat van kennis - om to begrypen
dat er in 'n walgelyk verrot voorwerp dat de zintuigen aandeed
op de meest onaangename wys, eigenlyk niets bedorven was,

68
IDEEN VAN MULTATULI .
dat alleen de deelen waren uit elkander genomen, dat slechts de
cohaesie had opgehouden, dat - om 'n heel eenvoudig beeld to
gebruiken - hot huffs was afgebroken met behoud der materialen .
Hoe eenvoudig doze waarheid ook schyne aan natuurkundigen
van onzen tyd, beweer ik toch dat hot Volk nog niet op de
hoogte is van de maatschappy die 't woord ontbinden uitvond en
gebruikte, dat is : die 't begreep. Waarlyk, we zyn achteruitgogaan,
en hot sprookje der lichamelyke opstandingsleer heeft er
geen good aan gedaan!
149 . Ik zeide : „wie voor verrotting vreest, is 'n vyand van
hot leven ." Ja ! En wie zich beklaagt over dwaling, is 'n vyand
van de waarheid . Maar ik spreek van de verrotting, van de dwaling.
Stoffelyk leven is stryd tegen elke verrotting . Zedelyk en
geestelyk leven, stryd tegen eke dwaling .
't Zou kurieus wezen als men myn IDEEN over de noodzakelykheid
van dwaling en ontbinding, opvatte alsof ik party trok voor
leugen, en liever 'n lyk zag dan dat meisje . Men is er toe in-staat .
150 . Wel wis en zeker is de mensch onsterfelyk . . . de mensch.
Wat wilt ge moor?
151 . Komaan, meneer A, B of C, woes oprecht, vindt ge 't
voor 'n Schepper, voor de Natuur, voor wien ook die . . . de goedheid
had u in 't leven to roepen, wel de moeite waard u eeuwig
to bewaren ? Hebt gyzelf niet weleens wat gemaakt dat u naderhand
verveelde, dat u in den weg stond, dat 'n plaats innam die
gebruikt kon worden voor wat beters ?
152 . - Ja, zegt ge, maar misschien klimmen wy. 't Leven is
voorbereiding . . . wy ontwikkelen . . . licht. . . lofgezang . . . engelen en
verklaarde geest . . . van naby zien . . . aangezicht tot aangezicht . .,
- ;Ei, zyt ge zoo op dat alles gesteld ? Ik merk weinig van
uw voorbereiding en ontwikkeling, van uw zucht tot lofzingen . . .
wat me ook vervelen zou . Maar bovendien, als we ons to onbeduidend
achten om onsterf elyk to zyn in onzen tegenwoordigen
toestand, ale die onbeduidendheid gaandeweg moot veranderen in
'n belangrykheid die ons voortbestaan wettigen zou - leerschool,
voorbereiding, enz . - hoe komt hot dan dat leerlingen die op 't
punt staan de school to verlaten, de voorbereidings-scholieren van
de hoogste klasse, zy die moeten worden beschouwd als byna
volleerd . . . hoe komt hot dat die discipelen zoo precies gelyken op
de leerlingen der laagste klasse. dat ze goon haarbreed verder
zyn ? Geen millimeter graad ryper voor do promotie ?
Verklaar me dat eons, gy leerschoolstelselaars !
Als de aarde een leerschool voor den hemel is, betreur ik zeer
dat m'n onbekende voogd me niet op 'n beter instituut heeft gedaan
!

IDEEN VAN MITLTATULI. 69
153 . Vooruitgaan? Wie is de verwaande dwaas die dat woord
heeft uitgevonden, Zeker had by geen kinderen . Anders zouden
die hem geleerd hebben hoe weinig by wist . Ja, 't is de vraag
of 't weinige dat we meer weten dan 't kind, opweegt tegen de
meerdere onwaarheid die we opdeden, en die dus als debetpost
behoort to worden afgetrokken van 't saldo onzer hoogere wetenschap
.
154. Ik wandelde met kleine Max. Voor ons uit ging een man
met zyn kind . Dat kind deed wat kinderen veelal doen, het vroeg,
vraagde . . . ik geloof zeker dat de eerste groot-inkwiziteur 'n kind
is geweest ? Klaine Max en ik luisterden .
- Papa, vroeg 't mannetje, wat is honneur ?
't Was to Brussel. De papa vertelde precies wat „honneur" was .
-- Papa, wat is 'n kerk ?
De papa zei wat 'n kerk was .
Papa wat is humanite, wat is religion, w at is eternite, wat is
beatitude ?
De papa gaf definities van al die dingen .
-- Papa wat is Dieu ?
Daar kwam 'n rytuig in aanstoot met 'n wandelende liedertafel,
en de definitie over , Diru" raakte daartusschen beknepen, Ik
bergde my en Max, zoodat ik voor de 1001e maal de gelegenheid
misliep to weten to komen wie God is . Dit speet me . En m'n
kleine jongen ook, die sedert lang zich beklaagt dat ik zoo dikwyls
zeg : ik weet het niet ? Ja, hij is zoover gegaan dat-i by
z'n moeder geklaagd heeft : ,Wat doe ik met zoo'n papa?"
155 . Van de maan of gezien, zyn wy alien even groot . Voor
'n weter zou er geen verschil merkbaar zyn tusschen de kennis
van 'n kind en van den wysgeer die 't meest en 't zuiverst gedacht
heeft .
156 . Ik wilde gaarne weten of er graden bestaan in niet-zyn ?
Om 'n steen to lichten heb ik, onder zekere gegevens, noodig
'n hefboom van die lengte . Welke werking heeft op lien steen
de hef boom die I/. deel korter is ! Zie, ik wilde dit weten om to
beoordeelen of 't de mo eite waard is omtezien naar 'n anderen
hef boom ?
Ik wilde weten of de WAARHEID het recht heeft ons uittelachen
over onze korte hef boomers ? Wie kan 't me zeg gen, wie ?
15 7 . Onsterfelykheid zonder eeuwigheid is 'n koord met een eind .

70 IDEEN VAN MULTATULI .
D.w .z . iets onmogelyks . Len onsterfelyk wezen kan geen begin
hebben . Al wat begonnen is, moet eenmaal Eindigen . De tegen deze
waarheid soms aangevoerde stelling dat misschien on.s eeuwig vddrtbestaan
'n onbewuste existentie was, behoeft niet beantwoord to
worden . Wie zoo redeneert, zal zich te-zyner-tyd met 'n even onbewuste
onsterfelykheid moeten tevredenstellen, 'n onbewust genoegen
dat ik niemand ontnemen wil, mits men 't slechts my niet opdringe
als jets wezenlyks .
Het verdient opmerking dat de goede Jesus meer to lyden had
van de Farizeers dan van de Sadduceen die niet aan de opstanding
geloofden. De onsterfelykheidsleer schynt alzoo niet onvoorwaardelyk
moralizeerend to werken . Dit blykt trouwens uit den toestand onzer
geheele maatschappy die geloovig en . . .. infaam slecht is .
158 . Ik wil iets zeggen over humor, en wat daarby behoort .
Alle definition zyn moeielyk . (10, 13) Verbeeld u dat de maanbewoners,
die geen onderlyf hebben, geen beenen en geen voeten
- omdat er geen maanbewoners zyn - verbeeld u dat zoo'n
maanbewoner, die als gevolg van 't gemis dier dingen - wellicht
ook uit gebrek aan existentie - nooit 'n stoel gezien had, u
vroeg : wat is by u, aardlingen, 'n stoel 2 Ik zou 't hem Diet
kunnen uitleggen . Of, als by tevreden was met myn uitlegging,
zou 't alleen bewyzen dat-i even weinig verstand had van ,,bepalingen"
als van stoelen .
Toch kan ik u - nagenoeg altyd - zeggen wat humor is .
Humor is 't weergeven van de Natuur, anders niet . Dit is zeer
eenvoudig. Maar als 't ingewikkeld was, zou 't primo : niet waar
wezen, en secundo : dan had ik 't u niet behoeven to zeggen,
want ingewikkelde waarheden zyn van algemeene bekendheid .
Zie den man die met z'n kind voor me uitging to Brussel, en
vele andere mannen en kinderen .
Rumor is 't weergeven van de Natuur . De Natuur-zelf namelyk
is zeer humoristisch . Ja, zy is alleen humoristisch, en meer nog,
ze is altyd humoristisch . Dat zal ik straks aantoonen . Wat wy
humor noemen, is slechts kopie daarvan .
Dat weergeven van de Natuur kan geschieden op velerlei wyze .
Men doet het in klanken, in kleuren, in vormen, in blik, wenk,
gebaar, kortom, we kunnen die Natuur konterfeiten op zooveel
manieren als we middelen hebben om 'n indruk meetedeelen,
Waarin bestaat nu de humor van de Natuur ?In haar domheid
in-verband met haar algemeenheid .
Haar domheid . De Natuur is zoo dom als elk ander werktuig
dat naar vaste afmetingen, naar bepaalde - neen, naar gegeven
- krachten : hakt, snydt, stampt, drukt, heft, draait maalt, samenstelt,
verbryzelt . . Zoo'n werktuig is schoon, zegt ge ? Ja, als
werktuig. Dat is : t blyf t een werktuig, meer niet. 't Is een tuig
dat werkt, of juister : dat door zekere kracht wordt gedwongen

MEN VAN MULTATUL1 . 7 1
zich z66 to bewegon als noodzakelyk is voor 'n doel, dat geheell
en all ligt buiten 't 1jewustzyn van dat tuig zelf . Er zou juistheidd
liggen in de uitdrukking : 't horloge wordt geloopen.
In 'n koperplettery ziet men, onder andere toepassing van de
stoomkracht, 'n groote schau die voortdurend gaapt en hapt. Als
men niets daartusschen steekt, knipt zy de lucht . Doch haar eigenlyke
bestemming is koperen platen doorteknippen . dat ze dan
ook trouw doet zonder 't minste blyk to geven dat ze 't verschill
begrypt tusschen die platen on de lucht, Reik die schaar
een papiertje toe, ze knipt hot . Eon book, ze knipt hot . Men kan
hot haar niet aanzien, dat ze ouderscheid maakt tusschen 'n taaie
preek of 'n onsamenhai ,.geiide redevoering .
Ga verder nog. Ge bezoekt met dames die plettery . De schaar
knipt. . . . knipt . . . .
Dat meisje naast u is achttien jaar . Ze is lief, bevallig, haar
middel zoudt go oinspannen .
Vat haar hand tusschen duim en vinger van de linkerhand, gryp
haar met uw rechterhand by de enkels, houd haar horizontaal,
strek ze vooruit, breng de taille die ge zoo lief vend, . . .
De schaar knipte . . . knipte lucht, gedurende den tyd then ge
noodig hadt om 't lieve kind optenemen .
Breng haar - maar voorzichtig, want als gy de sohaar aanraakt
zoudt ge u bezeeren - breng haar op 't oogenblik als do
beide lemmetten den grootstmogelyken hook vormen, als do schaar
gaapt . . . .
Wacht even . . ., doze keer is hot to laat, . . . ze sluit zich alweer,
en knipt nogeens lucht, die volstrekt goon hinder heeft van 't
knippen
Nu is hot tyd .,, . nu . . . . juist . . . . daar hebt ge 't!
Het meisje is doorgeknipt . Ge houd in elke hand 'n helft, en
de schaar hoof t al vyf inaall lucht geknipt met dezelf de onverschilligheid,
voor ge tyd had die twee helften weer byeen to brengen,
en u met hot doorgelcuipte kind to verwonderen over de werktuigelyke
domheid van die schaar, die niet weet wat ze knipt .
Zoo dom als die schaar is de Natuur .
De Natuur is algerneen . Haar domheid hebben we gezien in
de koperplettery. Om u opmerkzaam to maken op do algemeenheid
der Natuur, noodig ik u nit tot een bezoek aan 't verkoophuis,
of beter, aan 'n bataviasche toko . Voor niet-indi6rs moot ik hier
even zeggen dat 'n toko staat tot 'n winkel als alles tot niets .
Ret woord winkel, dat eigenlyk beteekent : inspringende hoek,
stamt uit den tyd toen de ruimte tusschen twee uitspringende
vleugels van 't een of ander gebouw gebruikt word tot liet verkoopen
van goederen . Liefst koos men daartoe kerken, wyl die
door den kruisvorm en de uitstekende kapellen do meeste ,winkels"
vormden, Dit in 't voorbygaan .

7 2 ID9L+ 9 VAX )fVLTA'1 VU
In 'n winkel verkoopt men iets, een soort van goederen. In 'n
toko verkoopt men allerlei soorten, alle goederen, alles. Vraag
naar schoensmeer, ham, tandpoeder, muzenalmanakken, domineesportretten,
bonhommes, duikelaartjes, schaatsen, rouwlint, aandeelen
in 'n schip of kuitgespen . . . . dat alles levert u 'n rechtgeaarde
toko.
Zoo'n toko is de Natuur . Zy heeft in haar oneindig magazyn
.alles ! Lucht, zee, leven, lief de, zwaarte, ziekte, vreugd, schoonheid,
karakter, pyn, klank, spoed, traagheid, kracht, groei, ontbinding,
dood . 't Doet er nu niet toe of ze dat alles teweegbrengt
door een middel : beweging, even als 't ons onverschillig is oft
verlcoophuis z'n waren ontvangt uit een fabriek. Genoeg, de waren
'zyn er.
Maar in 't groote verkoophuis van de Natuur ligt alles door
elkander . De polichinel zit schrylings op den nek van 't bronzen
vrouwtje dat haar kind beweent . Napoleon in gips staat tusschen
twee spellen kaarten, en 'n flesch konjak is gewikkeld in 'n traktaatj
e van de of schaf fers .
Want de Natuur is dom, Ze heeft geen verstand van dtalage.
Daardoor is ze humoristisch, en wie dat goed nateekent, is 't ook .
159 . Ja, w 6l legt ze zonder 't minste oordeel des onderscheids
al haar goederen naast elkander . Evenals die domme schaar in de
plettery knipt ze lucht, koper en meisjes door, en hapt naar meer,
onverschillig wat . Zy zet 'n hansworst op den nek van den martelaar,
alsof daar z'n plaats was .
Uw bruidt sterft , . . 't is heerlyk weer. Ge hebt uw kind begraven
. . . de Natuur hagelt op z'n graf . Gy schreit . . . de Natuur
lacht . Uw gemoed is ontstemd, springt, slingert, stuift . . .
zy gaapt en byt maar altyd voort met laf f e lamme lauwe geestelooze
onverschilligheid.
Of, gy juicht . . . de Natuur vermaakt zich met misten .
Gy jubelt . . - zy huilt motregen, Gij voelt u zacht, vriendelyk
,en goedig . . . zy buldert donder . Gy zyt in rust . . . zy jaagt en
stormt . Gy streelt, liefkoost en bemint . . . zy plaagt, sart, zweept,
geeselt en orkaant, altyd even onaaugedaan, altyd even werktuigachtig,
altyd even dom, dat is : altyd even natuurlyk .
160 . Ik woonde eens in de buurt van 'n berg die rookie. Toen
ik hem voor 't eerst zag, meende ik - bedorven door schoolboekjes
- dat zoo'n berg 'n schoon gezicht opleverde . Ik herinnerde
my dat ik in vervoering wezen moest, en deed wat ik
voor plicht hield . By 't opstaan 's morgens zag ik then berg, en
wat by uitblaasde . Een half uur later zag ik hem weer, met z'n
rook . Wat later, 't zelfde . Den volgenden dag, 't zelfde . Weken,
maanden achtereen . . . twee jaren lang, iederen dag, ieder uur,
ieder oog enblik, zag ik hetzelf de . De berg stond er, en blaasde rook .

IDEFN VAN MULTATULI . 7 3
Maar ik leefde . Ik dacht, peinsde, onderging, leed, streefde en
streed . . .
Myn berg blaasde rook .
1 k leed . . . by blaasde . 't Ding kon niets (tan (lat .
Als ik sprak van geloof, gaf by rook . Van geluk, rook. Van
toekomst, rook . Van eerzucht, rook . Van trouw, liefde, offer, ziel,
zaligheid, poezie, eeuwigheid en God . . . altyd gaf by rook, rook,
niets dan rook . 't Ding had niet anders, wilt niet anders, verstond
niet anders . . .
Altyd zat me die domme polichinel op den nek, alsof daar z'n
plaats was .
161 . Er ligt 'n bevestiging myner meening over de domheid
van de Natuur, in het bij zoovelen bestaand geloof dat het intelligent-goddelyke
aanvangt waar van haar weten wordt afgeweken
door 'n „wonder."
Men begrypt eerst verstandelykenzelfhewusten wil van 'ii „God"
als de Natuur schynt optehouden .
Daar die werking der Natuur nooit ophoudt, Been grenzen heeft,
is er alzoo voor 'n God geen plaats . Wie aan God gelooft, moet
wonderen aannemen, op straffe van inkonsekwentie . Een God zonder
wonderen - d . i . 'n God die niet mag, kan of wil afwyken van de
wetten der Natuur - is 'n .overbodig Wezen . Dit wordt in de volgende
JU)EEN betoogd, alsmede in 530,899-307, vlgg. Zie ook 1250, vlgg .
162 . Maar . . . hoe moest het anders wezen ? 't Moest niet
anders wezen . Ik klaag niet omdat het zoo is, maar juist dddrover
dat het zoo wezen moet. Het is gods wil . Dit beduidt, naar
myn opvatting van die versleten zinsnede : 't is alles 'n gevolg
van de noodzakelykheid. Ik had liever to doen met 'n God die
vatbaar was voor rede . Maar dit kan nu eenmaal niet . *)
Wanneer men zeker voorwerp legt naast 'n ander voorwerp,
dan aanschouwen, bezitten of tellen wy : twee voorwerpen . Doch
ook waar wy niet aanschouwen, bezitten of tellen, geheel buiten
ons om : de twee voorwerpen zyn er. Dit is Gods wil, namelyk
't is noodzakelyk dat 1 + 1 = 2 is . Die som kan niet meer wezen
dan twee, ze kan niet minder zyn dan twee, ze is dus twee .
De noodzakelykheid die dit wil, voorschry ft en handhaaft, is
almachtig, eeuwig, onveranderlyk, is God. Die God bouwt zonnestelsels
. . .
Er is geen bol aan 't firmament, die niet z'n bestaan to darken
heeft aan 'n reeks van feitelyke syllogismen, even eenvoudig
als 1 + 1 = 2.
Die God voegt samen, ontbindt, maakt, vermaakt, richt, wendt,
buigt, heft, perst en plet . . .
Ja, plet ! En knipt, als - in die andere plettery - de schaar,
die ook niet weet wat ze doet !
*) Zie de Neat under 165.

74 IDEEN VAN MULTATULI .
163 . Bidden is aan die schaar vragen of ze zoo goed wil zyn,
ditmaal niet toetehappen omdat or iets tusschen haar kaken ligt,
dat we gaarne wilder heelhouden .
Bidden zou dus, als 't niet kinderachtig ware, een misdadige
poging zijn om de Natuuur to verlokken tot wanorde .
164 . Ik noemde die noodzakelykheid eeuwig. Zeker. Zy die gelooven
aan 'n „Schepping" moeten erkennen dat er ook voor of
buiten die veronderstelde schepping, of niets was . . . of dat er
was wat er naar de gegevens wezen moest . Dit is uitgedrukt in
Jehova's naam : „ die is, was en wezen zal .'' Een plus een zal
altyd twee zyn . Er was geen God noodig -- in de gewone grove
opvatting - om dit vasttestellen . Integendeel, 'n God zooals zich
't yolk then denkt, zou niet hebben kunnen bepalen dat iets anders
wezen zou dan 't is . En de bepaling dat iets zyn zal wat
reeds is, zou onnoodig wezen en doen denken aan den waan van
'n kind dat, de zon ziende schynen, de zon gelast to schynen om
daarna to vertellen dat ze scheen op zyn bevel .
1) Zeer eenvoudig alzoo de konjugatie van 't werkwoord Zyn .
165 . Elk voorwerp bestaat uit de som van z'n eigenschappen .
De som der eigenschappen van de Noodzakelyykheid stelt 'n denheid
daar, die we by benadering trachten uittedrukken door allerlei
naamwoorden met het versterkend al daarvoor . Alwysheid,
algoedheid, almacht, alwetendheid . . , ja, hoe onwetend ook, is
toch diezelfde Noodzakelykheid in zekeren zin alwetend .
Voeg den inhoud van twee zakken meel by elkaar. In den eersten
zak waren x meelstofjes . In den tweeden x + (of -) y . Na
't byeenvoegen zullen er samen zyn juist : 2 x + (of -) y .
Ja, maar er zyn stofjes gebroken, gedeeld . . . de Noodzakelykheid
weet dat precies en heeft voor elk stofje dat gekneusd werd,
gebroken in byv. 100 deelen, 99 stofjes meer berekend .
Maar er zyn stofjes verloren gegaan, d . i. verwyderd . De Noodzakelykheid
heeft ze behoorlyk afgetrokken .
Een boekhouder, een redenaar, kan zich vergissen . De Noodzakelykheid
nooit .
Ander voorbeeld . Gegeven 'n schip met zooveel diepgang, zooveel
tegenstand, zooveel zeilen, enz . De wind blaast op die zeilen
met gegeven kracht, en uit 'n gegeven hoek . Stel alle noodige
opgaven bekend, dat ze niet kunnen wezen omdat er zooveel
f aktoren aan ons gebrekkig waarnemings vermogen ontbreken . Wordt
gevraagd : de snelheid van het vaartuig ? Die berekening is niet
gemakkelyk, en wat volkomen juistheid aangaat onmogelyk . De
Noodzakelykheid weet het. Haar ontsnapt niets . Zy brengt alles
in rekening, tot de wryving van 't vischje dat zich schuurde tegen
't scheepsboord, tot den invloed van den wind op 'n hoof dhaar van den
schepeling, tot den tegenstand van 'n zwevend schuimbolletje voor

IDEEN VAN MULTATULL 7 5
den boeg, tot de verplaatsing van 'n atoom gas in de lading . . ,
alles ! Zy weet de snelheid waarmee 't schip zich moet bewegen
volgens de haar alleen bekende gegevens, en ze noemt die snelheid,
drukt ze uit : door het feit !
De klacht in 162 is dus ongegrond, daar geen wezen zoo redelyk
zou kunnen zyn, als de logika der feiten, die de Rede-zelf is. Dat
smachten naar 'n persoonlyken God is opstand tdgen de Rede . Ik
kom daarvan dan ook reeds in 177 terug . Myn , Gebed van den Onwetende'
is nog met die ziektestof besmet . 't Is inderdaad niet gemakkelyk
zich to onttreklcen aan den invloed der biologie waarmee
men onze jeugd bedierf ! Het zyn juist de oprechtste gemoederen
die 't meest onder (lien overgang lyden . Lauwe geloovers wagen zich
niet aan de vermoeienis van twyfel, en slechts uit 'n zeer hooge maat
van innibe religie kan men den moed scheppen tot het loochenen
van Gods bestaan . Niets is ongodsdienstiger dan vasthouden aan 't
Geloof. Als er 'n God ware, zou by de eerste zyn, die 't kwalyk nam .
166 . Als spel en tot oefening van vernuft, is men gewoon aan
jongelieden optegeven verband to zoeken tusschen twee - of
meer - geheel ongelijksoortige, ver van elkaar verwyderde, en
schynbaar onderling niet verwante gebeurtenissen . Ik herinner me
den tyd toen we ons vermaakten met het aantoonen van den invloed
der babylonische gevangenschap op de amsterdamsche beurs .
Met de gevolgen der vroolykheid van Darius' paard voor de westersche
beschaving . . .
Maar, toevallig, die gevolgen liggen bloot . Een schoolknaap kan
ze u aantoonen, en ditmaal zonder valsch vernuft . Ik had dit
laatste voorbeeld niet moeten kiezen, wyl 't my to doen is om aantetoonen
dat er inderdaad naar Gods wil - men weet nu wat
ik hiermee bedoel - verband is tusschen de schynbaar meest uiteenloopende
voorwerpen, zaken of gebeurtenissen . Daarby komen
dus geon voorvallen to-pas, die elkander raken van zoo naby als
de europeesche beschaving en de voorafgaande persische oppermacht
die Darius to danken had aan de vurigheid van z'n paard .
De Natuur is alles, en alles is natuurlyk . Waar 't ons gegeven
is de volgorde van de logika der feiten nategaan, erkennen
we dat natuurlijke, die Noodzakelykheid . Waar die volgorde ons
niet duidelyk is -omdat we zoo weinig weten - denken we aan
'n God.
Geloof is alzoo 'n opgedrongen surrogaat voor kennis . (167) Ook
de ongeloovige weet weinig, maar by komt er voor uit, en maakt
geen aanspraak op wysheid, door alle mysterien optelossen met 'n
Hank die zelf 'n mysterie is. Wie aan 'n God gelooft verklaart alles
door het terugbrengen tot then God . Dit opzichzelf zou gegrond zyn
maar . . . wy begypen Hem niet,- zeggen ze er by. Het ophelderingsmotief
is alzoo 'n duisterheid . Quod absurduyn .
Reeds elders maakte ik de opmerking dat in den mond der geloovers,
het woord god, gewoonlyk de plaats bekleedt van niemand,
of niemendal, ,God weet het,, is : niernarid weet bet . »B y God alleen

76
IDEEN VAN MUDTATULIL
is genade, hulp - enz . beduidt : Er is gddn hoop op hulp en genade.
,)God vergeve het u!- is synoniem met : uw misdaad is onvergeeflyk.
»Om godswilc heeft de beteekenis van gratis, enz . Die verraderlyke
teal!
167 . Alle waarheden zijn eenvoudig . 't Verschil tusschen schynbare
ingewikkeldheid en duidelykheid ligt in 't getal, niet in de
soort der tusschen-sluitreden .
Wanneer we van een zekere hoeveelheid 'n andere hoeveelheid
aftrekken, denken we by 't noemen van het verschil niet aan de
macht van 'n God die bepaald hebben zou dat 10 - 3 = 7 wezen
zal . En dat behoeft ook .
Maar als 't getal 10 door oneindig veel bewerkingen - alien
opzichzelf even eenvoudig als de bovenstaande aftrekking - wordt
gebracht tot zeven, dan roepen wy uit : dat heeft God gedaan!
Dit behoeft evenmin . We spreken zoo uit ydelheid, omdatwe niet
bekennen willen dat er zooveel schakels ontbreken in onze waarneming
van den keten der sluitredenen .
168. Al wat geschiedt is 't produkt van alle voorafgaande faktoren.
Het getal dier faktoren is oneindig, wyl 't bestaat uit alle
feiten . Als Caesar niet in Gallie was gevallen, schreef ik dit IDEE
niet. *)
Waar wy zeggen : Oorzaak bedoelen wy den faktor die door
meerder grootte of nabyheid ons 't meest in 't oog valt .
En zelfs daarin vergissen wy ons dikwyls . Meermalen houden
we 100 voor 't produkt van 10 X 10, waar 't inderdaad de vereenvoudigde
uitdrukking was, dat is : het door 'n feit uitgedrukt
gevolg van iets als : nX 100 + n-n .
n
11) Zoodra iets anders ware dan 't is, zou terstond alles anders
zyn, of liever : alles zou niet-zyn. Alweer een bewys dat er voor den
werkkring van 'n god geen plaats is . By elk voorkomend geval immers,
is by gebonden aan de ekonomie van alles wat voorafging,
en dit inaakt de eigenschappen waaruit by zou moeten bestaan hls
by bestond, tot sinekuren . Um zoo'n god 'n werkkring aantewyzen,
zou men hem hoedanigheden moeten toekennen die menschelyk, onlogisch
en by-gevolg ongoddelyk zyn. Er blyft dus slechts over : 'n
god zonder werkkring, dat is : 'n faineante god . Quod absurdum.
169. Ik gis dat m'n denkbeeld over de almacht der Noodzakelykheid
zoo oud is als de wereld . Overal vind ik sporen van
dit idee . De Romeinen spraken van 'n Fatum dat boven de
persoon-goden stond . De Grieken hadden hun dvdyxq. Maar 't
Volk maakte ook daarvan weer personen .
Ei, ziedaar, om 't juiste accent op dvdyxq to zetten - ik heb
nooit recht kunnen wysworden uit die accenten - zoek ik 't
woord op, en vind als vertaling, onder andere woorden zoowel

IDEEN VAN MULTATULI . 77
natuurwet als noodzakelykheid . Reeds de Grieken dus vonden
synonimiteit in beide beg rippen .
En vroeger reeds . Onderzoek de bronnen van alle godsdiensten,
overal zal men aan den oorsprong die vereering, of beter die
erkenning, vinden van de noodzakelykheid ! Zelfs menschen die
ter-goeder-trouw meenen zekeren god to aanbidd+en, erkennen
stilzwygend dat ook Hy met de almacht die men hem t~oeschryft
aan de Noodzakelyk1 eid onderworpen is . De vroomste, de geloovigste,
meest bekatechiseerde christen zal niet bidden : laat den
dag van gister terug komen, o Heer ! *)
Als men dit zoo'n geloover voorsloeg, zou by antwoorden :
,,dat kan de Heer niet !" en door z'n antwoord een bewys geven
dat zyn Heer wel degelyk onderworpen is aan de noodzakelykheid .
*) Zie alweer over de soort van hulp die men by den Heer zoekt,
908, 1256, vlgg . Patente wonderen durft men niet vragen . Met bescheidenheid
bepaalt men zich tot wenschen welker vervulling ook
zonder de gevraagde tusschenkomst, voor niet zoo heel onmogelyk
wordt gehouden .
170 . De Tndische Trimourtri - de drieeenheid die wy, langs
wat omwegen en vry verbasterd, hebben overgenomen - bestond
uit scheppen - juister, samenstellen - uit onderhouden en vernietigen,
juister, ontbinden.
De middelste hoedanigheid is eigenlyk niets dan 't voortduren
der werking van de eerste . Er wordt vereenigd en gescheiden,
anders niet. Twee of meer stofdeelen, onder Yekere gegevens,
voegen zich samen . Twee of meer stof deelen, onder andere gegevens,
scheiden zich . Dit is alles .
171 . Wanneer ge een voorwerp neerlegt en dat later weder
opneemt, hebt ge twee handelingen verricht . Gedurende den tyd
die er tusschen die beide handelingen verliep, lag het voorwerp .
Leggen en wegnemen - samenvoegen en ontbinden -- waren
handelingen. Maar 't liggen was geen handeling, nog van u noch
van 't voorwerp dat lag .
Onderhouden in de Natuur is evenmin 'u aktie als liggen 'n
b edryvend werkwoord .
Deze slotsom is juist, maar 't betoog deugt niet, Wat we bywyze
van spreken stilliggen noemen, bestaat niet, en 't liggen van 'n voorwerp
kan bier dus niet dienen als voorbeeld . Onderhouden is hieroln
geen afzonderlyke handeling van de Natuur, wyl die funktie in 't
voortdurend scheiden en samenstellen begrepen is . Het onderhouden
van 't geheel geschiedt door aanhoudend vernietigen - d . i . op
andere wyze samenstellen - van de deelen .
172 . Wy werpen dus een derdedeel van then Trimourtri weg.
En meer. Want onze god Noodzakelykheid is niet drievoudig,
niet tweevoudig, by is ddnvoudig .

78 IDEEN VAN MtTLTATULI .
Liggen is Been handeling. Maar ook leggen en wegnemen zyn :
ofschoon twee handelingen, uitvloeisels van 't zelfde beginsel,
beweging . Scheppen is : samenvoegen met iets anders, of : samenvoegen
op andere wyze. Ziedaar de geheele natuurwet, het godsbegrip,
de leer der Noodzakelykheid, teruggebracht tot dit gene
woord : aantrekken .
Wie of wat het meest aantrekt, wint vorm .
Wie of wat het minst aantrekt, verliest vorm .
Alles wat geschiedt komt voort uit die eeuwige afwisseling
van meer of min .
173 . 't Is kinderachtig - dat heet : het is menschelyk - altyd
to schermen met zonnestelsels, om iets to bewyzen van 'n persoonlyken
god . Breng 't water van uw waschkom in draaiende
beweging. Let op 't samenvoegen van de dryvende zeepbelletjes
en ge ziet een zonnestelsel in 't klein . Elk bolletje neemt de
plaats in, die het naar de omringende gegevens *) innemen moet.
De aarde, de zon, Sirius doen dat ook .
Maar denk u den rand van de kom weg . Want ruimte is oneindig,
zooals stof eeuwig is .
'I) In-verband met z'n eigen toestand natuurlyk . 't Woord -omringende»
is te-veel. De bedoeling is : alle gegevens .
174 . Ge kunt u die oneindigheid niet denken ? Kunt ge u 'n
rand denken aan de waschkom van 't heelal ? *)
Ge kunt u die eeuwigheid van de stof niet voorstellen ! Is 't
u dan wel mogelyk to begrypen dat iets vernietigd is, of geschapen
?
*) Gewis niet . Waar grenzen zyn, bestaat ;'n dynamisch middelpunt,
dat weldra statisch worden zou, nadat het alles tot zich had getrokken
. By gebrek aan tegenwicht zouden de lichamen die 'n veronderstelde
grens vormen, zich in hun verwijderde pozitie niet kunnen
handhaven . 't Heelal ware dan 'n klomp, edn klomp of misschien -oneindig
klein dan ! - een stip vaste stof . Quod absurdum .
175 . Er is slechts edn mysterie ; het zyn . Al het overige volgt
vanzelf uit de eigenschappen van het zyn .
En nog is die mysterie niet zoo diep als het tegendeel wezen
zoude. Denk eens na over de ongerymdheid van : niet zyn .
Er is . Ziedaar chet woord' by-uitnemendheid, de Logos! Ik meen
hierin den besten grondslag voor wysbegeerte to vinden, den stevigsten,
den eenigen. Met iemand die dit punt van uitgang niet aanneemt,
behoeft men niet to redeneeren . Men mag door hem heenloopen
als door 'n geest van Maja . Men mag bem bestelen, bespuwen,
ignoreeren . Of liever, men kan dit alles doen zonder hem reden to
geven tot klachte, daar z'n eerste verzet de verloochening wezen zou
van den voorgewenden twyfel aan het Zyn . En zy die wel genegen

IDEEN VAN MULTAT ULI . 79
zyn dezen Logos aantenemen als grondslag, zullen weldra vrede hebben
met alle uitvloeisels daarvan . Dat de ovcrgang tot myn stelsel onrust
en bekommering teweegbrengt, stem ik toe . loch let stelsel-zelf,
eenmaal aangenomen met, den cerlyken moed die 'n gevolg is van
liefde tot waarheid, voldoet aan de eigenlyke roeping der wysbegeerte
: let werkt verzoenend, bet bevredigt . Wat my aangaat, bet is to
betreuren dat m'n plicht me zoo vaak dryft tot bitter verwyt . Mocht
ik toegeven aan de stemming van mn genioed, ik zou religieuze
lofliederen zingen ter verheerlyking van de zielerust na 't verdryven
van alle spokery . De armen van geest, die gedurig in angst zitten
voor de kuren van cen nooit verzadigden, kleingeestigen, vitzieken
god, kunnen zich geen denkbeeld vormen van de ka.lme berusting
die 't loon is van den moed om doortedenken tot de uiterste konsekwentie
toe . Halve of kwart-atheisten zyn zeker to beklagen . Maar
kan men niet hetzelfde zeggen van halve- of kwart-geloovers ? En. . .
heele geloovers zyn er niet . Ze schipperen, en passen, en meten, en
transigeeren . . . dat behoef ik met myn- god niet to doen, want : tweemaal
twee is vier. Wat daarbuiten gaat is uit den onmogelyke, uit
den ongerymde, en alzoo voor 'n dienaar van den Logos, uit den booze .
Wat overigens m'n aandringen op 't begrip Logos betreft, let karl
slechts worden afgekeurd door hen die zich niet schamen onwel to
zyn met logiek, 'n woord dat daarvan is afgeleid . Het is niet voor
dezulken dat ik in m'n Millioeneiz-Studiinn 'n verbeterde vertaling
voorsla van Johann-es i vs, z : - Iv, den beyinnrr,e was do Rede, en de
Rede was by God, erg de Redo was God .,, lean let duidelyker ? De
theologen hidden den mood niet then tekst onvervalscht onder let
yolk to brengen . 1k daag hen uit myn vertaling to bestryden.
176 . Ik vind myn god overal, tot zelfs in de frazeologie der-
genen die 'n bijzonderen God hebben.
,, Heden overleed ons jongste kindje . 0 f schoon diep getroffen,
wenschen wy to berusten . Wy buigen ons onder Gods hand . . . .
Ik verzeker u dat ik al t, yd berust in den wil van myn god,
dat ik me altyd buig onder den wil van myn god, en dat ik
ver loopen zou oin 't zeer kurieus schlouwspel to zien van iemand
die niet boog onder de Noodzakelykhe d, van iemand die niet be-
rustte in haar wil .
Nooit heb ik in den oprechten flaarlemmer, die zoo byzonder
ryk is in zulke vrome ontboezemingen, gelezen : ons kindje stierf,
maar we laten 't er niet by .
177 . Maar die leer der Noodzakelykheid is troosteloos, meent get
Zoo moot ieder adept van elke persoon-godsdienst gesproken
hebben, toen men hem kwam vertellen dat zyn god alleen in z'n
verbeelding bestond . Ik kan me voorstellen hoe verdrietig de Griek
moot geweest zyn, toen hij begon in to zien det z'n Ceressen en
Minervaas niets anders waren dan dichterlyke personifikatien van
Ideen . Verbeeld u den vromen Katholiek die 't vertrouwen ver-
liest op den Heilige wiens hulp hem bewaren moot voor tandpyn

80 DEEN VAN MULTATULIL
of likdoorns ! Zoo'n Katholiek zou ik, in plaats van z'n heilige,
den raad geven z'n mond zuiver to houden en zich 'n scherp
mesj en aanteschaf f an, Dien G riek had ik, voor Ceres en Minerva
'n abonnement gegeven op de Landbouwkundige Courant, en 'n
exemplaar van Humboldt's
zouden by then ruil.
Kosmos. Ik bezweer dat ze winnen
En gy die klaagt over de troosteloosheid myner leer . . . . gy die
waggelt zoodra men u 't geknakt stokjen afneemt waarop gy
meendet to steunen . . . . gy die vreest niet alleen to kunnen staan,
zonder 'n Wezen dat gyzelf hebt geschapen om aantevullen wat
U ontbrak aan bevatting, kracht en wil, gy. . . . wees niet troosteloos
! Die domme, zichzelf onbewuste, almachtige onwetende
Noodzakelykheid is 'n God van liefde die u meer geeft dan 'n
persoonlyke god doer kon, en -- met het oog op de rechten van
anderen - doen snag. *)
-De Noodzakelykheid is voor alien gelyk . Dit is meer dan men
zeggen kan van elken anderen god .
De Noodzakelykheid is aan zichzel f gelyk . Nooit heeft ze om
iemand to plagen 1 + 1 = 3 gemaakt, Men kan op haar rekenen
. Waar ze meenen dat ze ons verraadde, lag de schuld aan
onszelf . We hadden niet good opgelet . Wy maakten fouten in
onze berekening, niet Zy .
En zelfs waar ze wreed schynt - waar ze jonge meisjes doorknipt
--- ook daar ligt de schuld aan ons . Waarlyk, we hadden
dat meisje niet moeten opnemen tusschen duim en vinger ! Wy
hadden haar niet moeten voorhouden aan de lemmetten tten van die
schaar ! Daarin lag de fout.
En -- vraagt ge, hoop ik - als zoo iets gebeurt buiten onzen
wil door 'n zoogenaamd ongeluk . . . . is er dan nog geen wreedheid
in uw god?
Neen, neen, duizendmaal neon! Wat is, moet zyn . 't Staat
aan ons - en juist dit is Gods wil - voorzichtig to wezen,
opteletten, ons to wachten voor 't kwade .
't Staat aan ons, waartenemen, natedenken, toetepassen .
't Staat aan ons, to
't Staat aan ons, to
willen en to werken.
streven naar ontwikkeling .
't Staat aan ons, genot to vinden in dat alles . . . . dat is in een
woord : het staat aan ons deugdzaam to zyn, want genot - zoo
begrepen - is deugd .
*) Een god die gebeden verhoorde, zou oogenblikkelyk moeten
worden,,afgezet wegens misbruik van gezag en schennis der Natuurwet.
En 'n god, die zich niet schuldig maakt aan deze vergrypen,
is overtollig, en zou zich dus moeten terugtrekken uit verveling
wegens gebrek aan bezigheid . De eenig denkbare funktien immers
van zoo'n god zouden bestaan in 't verrichten van daden die door
.z'n onbevlelcte heiligheid-zelf verboden zyn.

IDl+EN VAN IIIULTATULI . 8 1
178 . Men vraagt me waarom ik zooveel rummers wyd aan
buitenissigheden? Eilieve, wanneer gy goederen to laden heb in
' II vaartuig, en go vindt dat vol, overvol . . . begint ge dan niet
met lossen, reinigen, schoonvegen ?
Kunt ge tarwe opslaaii in een pakhuis dat van boven tot onder
gevuld is met papaverzaad, met opium, met arsenik ?
Is niet het w-vegruimen van 't schadel.yke 'n even nuttige, 'n
even noodzakelyke arbeid als 't aanbrerigen van het goede?
Is niet stryd tegen ktwaling, stryd roor waarheid
Als 't waar is dat die goddienery nadeelig werkt op menschdom
en individu, is 't dan niet ons aller plicht die to bestryden?
Is 't niet onze plicht de afgodsbeelden omtewerpen, die de circulatie
belemmeren op den zoo schooners heirweg van 't gezond
verstand ?
Kant ge eel goed huis bouwen op de plaats waar ge een ruine
vindt, zonder cerst dies bouwval geheel aftebreken en die plaats
schoon to maker
Ik vind bouwen aangenamer werk dan afbreken. Maar als 't
afbreken vereischt wordt . . .
Wie durft beweren dat arbeid met den troffel noodiger is dan
arbeid met 'n honweel ? Maar 't is aangenamer werken met den
troffel, en go zyt dank schuldig aan iemand die uit gevoel van
plicht - en waarlyk niet uit voorkeur - 't houw eel ter hand
neemt .
Gy die noch- afbreekt, noel bouwt, scheldt hem niet uit .
De beschuldiging tegen bestryders van dwalingen, dat ze ,,afbreken
zonder daarvoor iets beters in de plaats to geven« is of gezaagd en
vervelend. Is er niet pozitieve winst in 't derven van wanbegrip ? Moet
iemand die 't bestaan van 'n spook ontkent, andere spoken aanwyzen?
En bovendien, hel is niet wear dat de redelyke godloochenaar afbreekt
zonder optebouwen . In-plaats van 't spokerig geloof, wyst by
op onbevooroordeeld - d . i . ongeloovig - oiiderzoek naar den card
der ding en, op Kennis der Natuur. Is dat niets ? Ik verwys to dezen
aanzien naar rn'n verhandeling over hrye Studie in den IIIn bundel .
17® . ,Als 't waar is dat die goddiencry nadeelig werkt .
- Ja, zegt men, maar dat is sporadisch . 't Komt niet dikwyls
voor . Hy, zij, en ik hebben nooit gestuipt op de keldertrap . We
,gelooven . . . nu ja, maar we laten ons niet dol waken . We doen
behoorlyk onze zaken. We gelooven . . . zoo, zoo . . . met gepaste
matigheid .
Die wezens staan me nader dan gy !
Wie nonsens geloo ft, en door krankzinnigheid bewys geef t voor
de oprechtheid van z'n geloof, heeft recht op medelyden en . . .
genezing, als er genezing mogelyk is.
Maar gy die gelooft . . . j a, maar niet meer dan j uist noodig
is in 't belang van uw „zaken" . . . gy die zondags 'n hemelvaart
IDEEN I .

82 IDEEN VAN MULTATULL
belofzingt, maar 'n knecht zoudt wegjagen als by in de week u
kwamm vertellen dat uw grootboek was opgevlogen . . . gy die uw
krankzinnigheid weet afteknippen op de maat die ge groot genoeg
vindt voor den Hemel, en niet to groot toch voor de aarde . . .
gy die zoo verstandig zyt als de verstandigste waar 't uw dadelyk
belang geld, maar meent den Heere to dienen door dat verstand
to leggen aan 'n halsbandje van spinneweb of yzer, naar 't u voegt,
zoodra er spraak is van - veronderstellen - edeler belang . . .
gy die preekt, bid en oefent, maar onder 't bidden en oefenen,
gedurig 'n oog in 't zeil houdt van 't aardsche scheepje . . . gy
die 't beste deel van iiw ziel bewaart voor beurs, school, societeit
of kabinet, en zondags lappendag houdt om uw ,Heer" to onthalen
op wat of Val . . . gy
Wat moet ik U zeggen? Dit : ga naar de Elberfeldsche weezen,
kryg stuipen en word oprecht .
180 . Wat hebt ge gemaakt van de wereld, gy moordenaar
Konstantyn? Dat ge zooveel leden uwer familie ombracht, vergeef
ik u . 't Zullen er personen naar geweest zyn, en uw f amilie
was to uitgebreid, dit erken ik . 't Heeft bovendien weinig invloed
gehad op den toestand van 't menschelyk geslacht . Wat deed het
er toe of gy 'n broer, neef, bloedverwant meer oni't leven bracht?
Zie, die familiezaken gaan me niet aan .
Maar dit verged ik u niet, dat ge om. Keizer to worden aanleiding
geeft tot het smeden der ketens waarin 't menschelyk
geslacht nu sedert eeuwen gevangen ligt . Of wist ge dat niet?
Dacbt ge er niet aan dat uw fabeltje van 't in hoc signo langer
zou duren dan uw behoef te aan die fabel ? Kondt ge 't niet voorzien
dat die moord aan den menschelijken geest eenmaal zwaarder
wegen zou in de schaal uwer verantwoording dann al de nietige
huishoudelyke privaatmoordjes ?
Wat hebt gy gemaakt van de wereld, o lConstantyn?
Daar liggen nd u de vervelende kerkvaderlyke eeuwen, die niet
eens vatbaar zyn voor beschryving.
Daarop volgt de domme woeste middeltyd met god- en maagddienende
ridders . . . die niet lezen of schryven konden . Met aflatende
monnikken, heerschzuchtige en heerschende priesters . Met
geschoren kudden yolks . Met scheerende graafjes en prinsjes . Met
twist, voor liefde . Met stryd, voor arbeid . Met kerken, voor hospitalen
. Met gezag, voor overtuiging . Met slaverny, voor vryheid .
Met dwepery, in plaats van wat kennis der Natuur . Met slaap,
voor leven . . . en voor gezondheid, lazarus en pest!
Wat hebt gy gemaakt van de wereld, o moordenaar Ko -nstantyn ?
Dat ge uw broeders hebt doodgemaakt, vergeef ik u. Maar ik
vergeef u niet dat ge den geest hebt vermoord van zooveel myner
broeders .

IDEEN VAN MULTATULI .
181 . Wat hebt gy gemaakt van de wereld, o christenen ? Ik
wend bet oog of van uw walgelyke Historie . . . die gy hebt
vervalscht en omgeknoeid bovendien : ad Majorem Dei gloriam.
Dien Konstantyn noemt go groot, en de rest is even waar als
die grootheid . Ik wend bet oag of van de Geschiedenis, om het
to richten op iets wat ge niet verdraaien, niet verkerkvaderen
kunt, op uw huisgezinnen, op uw dochters . W at hebt ge dddrvan
gemaakt ? Wat hebt ge gemaakt van de vrouw ?
Om u staande to houden op een door 't recht van den sterkste
veroverd standpunt, maakt ge dage lyks uw vrouwen tot huishoudwerktuigen
of erger, en uw dochters tot Kasper Hauser's,
tot Javanen . Ik erken dat gy uw vrouwen nog slechter behandelt
dan uw bybel voorschryft, en dat alles wat er valt aantemerken
op den vernederden toestand der vrouw, to wyten in aan
mozaische of apostolische, voorschrif ten . Nergens lees ik : „laat
uw vrouw dom blyven" of : , zorg dat uw dochters geene begeerte
scheppen uit wetenschap ." C) Maar er staat toch : „gy vrouwen,
weestuw mannen onderdanig ."En, eenmaal die onderdanigheid aannemende,
volgt de rest vanzelf . Zoolang in Zuid-amerika de slaverny
bestaat, zddlang zullen ook natuurlykerwyze de slavenhouders
hun slaven 't lezen verbieden . 't Voorschrift van onderdanigheid
wettigt tevens de alleen mogelyke middelen waardoor ze kan
gehandhaafd worden .
Dit immers staat er, dat de vrouwen onderdanig moeten zyn.
Tot hoeverre ? Waar is de grens ? Dat staat er niet, er wordt
niet gesproken van grens . De apostel laat bet over aan de diskretie
van de heeren .
En al ware dit zoo niet, bezie ze eens goed, die heeren der
schepping, de mannen ! Ga ze na in de diskretie, in hun nietig
streven, in hun bekrompenlieid, in hun onkunde, hun lafhartigheid
. . . en vraag uzelf of 't oorbaar is en rechtvaardig, dat de
andere helft van 't mensehdom zoo maar voetstoots moot onderdanig
wezen aan die helft ?
De eisch der mannen op (lit stuk toont reeds dat die vordering
ongegrond is . Om beer to zyn in 't zedelyke behoorde men to
beginnen met bet begrypen van rechtvaardigheid, en 't is onrechtvaardig
de vrouw, als zoodanig, to stellen beiledeli den man . Verbeeldt
u, Cornelia, Charlotte Corday, de Stael, Beecher-Stowe,
onder den eersten den besten kwajongen !
Maar wie inoet dan heersehen ? 't Antwoord is zeer eenvoudig
er wordt niet geheerscht .
- Goed ! Maar wie behoort bet meest invloed to hebben?
- Wel . . . die 't verdient .
- Nogeens goed, maar . . . wie verdient bet?
*) Parabel van Thug;ester in de Minnebrieven..
83

84 IDEEN VAN MULTATULI .
- Wie 't meest ontwikkeld is als mensch . De geslachtsdeelen
hebben hiermee evenmin to maken als de kleur van 't haar .
Maar . . . als by of zy die 't meest ontwikkeld is als mensch,
niet slaagt in 't verkrygen van den invloed die hem of haar zou
toekomen?
Dan twyf el ik aan die meerdere ontwikkeling, en raad hem of
haar ernstig aan, zich verder to ontwikkelen.
182 . Ik stel me voor, eenige nummers to besteden aan den
toestand der vrouwen in onze maatschappy, vooral voor of zonder
't huwelyk. Maar vooraf moet ik 'n kleine geschiedenis verhalen,
die in 't licht stelt wat de vrouwen to darken hebben aan den
bybel, opdat men niet, wear ik de zeden aanval, antwoorde : dat
is zoo, maar 't voorschrift was toch schoon,
Zy was lief en goed de kleine Agatha . Ze was zoo rein van
hart als de dochter van 'n mensch wezen kan . Van leugen had
ze geen begrip. Met bevreemding zag ze de wereld aan omdat
ze niet begreep dat er zooveel stryd kon wezen . Wat men haar
zeide, geloofde zy kinderlyk. Als kind bad ze 's avends om 'n gerusten
slaap en nooit at ze ongezegende spys . Later ging ze vroom
ter-kerke, en zong met geestdrift
-Want Edom en zyn vollick koen
Acht ik gelyk myn oude schoen .»
of wat er anders to zingen viel . Nooit kwam 't haar in de gedachte
to vragen of Jacob wel heel braaf deed, z'n broer 'n eerstgeboorterecht
to ontfutselen door geleende ruigheid ? Noch of 't
pleizierig was voor de Kananieten, zoo maar altyd-door to worden
uitgeroeid . Zy die geen vogeltj e had kunnen leeddoen, gruwde
niet van de bloedlucht der groote slachtery die men 't Oude-
Verbond noemt. De Heer had gesproken . . . dit was Agatha
genoeg, om niet goedtekeuren - zoo ver kwam ze niet - maar
om zich to onthouden van oordeel, jazelfs om bewaard to blyven
van onaangenamen indruk .
Zoo zyn er meer vromen, die niet bestand zyn tegen de minste
smart, maar heel kalm aanzien hoe Gods uitverkoren yolk huishoudt
met de arme drommels die schuldig waren aan onuitverkorenheid
.
Agatha vroeg ni et naar 't verband tusschen haar zonden en
Adams val : zy geloofde . Niet naar de wyze der verlossing door
't bloed des kruises : zy geloofde . Niet naar 't bewys onzer geestelyke
onsterfelykheid, dat er liggen zou in de lichamelyke opstanding
van Jezus : zy geloofde. Niet naar den samenhang in
Jezus lessen, minder nog naar de onmogelykheid der toepassing,
en nog minder naar 't gehalte van die lessen : zy geloofde .
Agatha was 'n Christin . Haar gemoed was den Heere Jezus
gewyd . Wat van hem kwam, was goed en heilig . Wat tegen hem
was, hield ze voor slecht,

ID]EN VAN MTILTATTJLI . 85
En niet alleen hing ze met hart en ziel aan alles wat voorgeschreven
was door Jezus, maar - zooals 't veelal gaat - ook
aan de gezegden welke door anderen aan dien Jezus in den mond
gelegd zijn. Hot naamwoord , christelyk" was Agatha voldoende
om de zaak schoon to vinden die als zoodanig word gekenmerkt,
en ze beklaagde de Grieken die hun dooden verbrandden in plaats
van ze 'n christelyke begraf enis to geven .
Wat het begraven der dooden to maken heeft met Christendom,
begryp ik niet, tenzy men 't verbranden afkeurt om 't meer
verstrooid raken der deelen, die naar 'n zeer plat begrip, dienen
moeten tot de rekonstruktie van de lichamen .
Agatha leefde christelyk voort tot haar achttiende jaar, en zie
daar kwam iemand vertellen dat by haar beminde en huwen wil
de . Na ruggespraak met vader, moeder en dominee, zei Agatha dat
ze niet ongenegen was 'n huwelyk aantegaan, maar 't moest christelyk
wezen . Zy vroeg den jonkman naar z'n geloof .
- Hoe ik u bemin, Agatha ? \rraag het de sterren, de bloemen
. . .
- Ja, maar uw geloof.
- Overal staat my uw naam geschreven . . . in de wolken, op
de golven der zee! Ik hoor dien in 't ruischen der bladeren, in 't
murmelen van de beek . . .
- Maar . . . uw geloof?
't Zal zaligheid wezen, Agatha, u to bezitten als m'n vrouw,
als m'n leidsvrouw ! Ik zal u liefhebben met al de kracht van m'n
hart ! Ik zal u geven . . . zeg my, Agatha, hebt gy de Minnebrieven
gelezen
- Maar, eilieve , . . uw geloof ?
Daar staat het ! 0, ik had niet noodig dat to lezen om to
weten wat liefde is, Agatha ! Maar toch, 't is aangenaam als men
z'n indrukken zoo vindt beschreven ! Ja, zoo is het, Agatha, zoo
wil ik u liefhebben ! Beminnen is de neiging tot geven, tot bevruchten
van den eenen karat, neiging tot weergeven en baren aan
de andere zyde . . .
Agatha begon iets onfatsoenlyks to vinden in den loop van 't gesprek.
Zy brak het of door nogeens to vragen : maar 't geloof ?
De arme jongen zei weer iets over z'n liefde, en bemerkte niet
eens dat Agatha gedurig aandrong op wat anders. Maar wel had
zy bemerkt dat de liefde van den jonkman wereldsch was. Met
'n beklemd hart ging zij naar den dominee .
Hy had haar Christin gemaakt . iy had in haar opgewekt dien
onleschbaren dorst naar de genadegaven des evangeliums . Hy had
haar gewezen op den eenigen weg die 't licht, de waarheid en het
leven is. Hy moest haar raad geven in deze - haar eerste - bezoeking
. De man sprak aldus
- Heil u, dat ge 't huwelyk alleen dan goedvindt, als ge 't

86
MEN VAN MVLTATVLI .
moogt aangaan, met de hope op den zegen die in Christus Jezus
is . Ik heb alzoo niet tevergeefs gearbeid, o myne dochter, in den
wyngaard uws gemoeds . Heil, driewerf heil u, dat gy geroepen
zyt om een braven, en u oprecht beminnenden, maar helaas, door
wereldzin afgdwaalden, jongeling terugtebrengen op het ware pad .
Ge hebt gelyk, Agatha, uw huwelyk moet christelyk wezen, en
den Heere geheiligd. Zeg uwen verloofde dat ge u voorneemt hem
to beminnen zooals 'n christelyk meisje betaamt . Dat ge bereid zyt
hem to nemen tot uwen echtgenoot naar de voorschriften daaromtrent
gegeven door onzen Heer en Heiland . Laat hem zijn beschouwingen
over den heiligen staat des echtverbonds niet putten uit
zedelooze zielverpestende geschriften, doch zeg hem dat by zich
lave aan de eenig-zuiverende bron . . .
In het kort, - want het walgt my - de verliefde jonkman
moest, om nu recht precies to weten wat 'n Christelyk huwelyk
was, nalemen : Mattheus XIX !
En na then tyd zag Agathe in, dat niet al het Christelyke, schoon
rein, verheven is .
Nog eenigen tyd bleef zij 'n goed meisje . Ze is 'n verstandige
goede vrouw geworden . . . maar - of liever want - christin is
ze niet meer !
183. Hoe . . . er wordt gesproken van 't huwelyk, van de vereeniging
der geslachten, die den mensch - man of vrouw, onverschillig
- eigenlyk voor 't eergt waarlyk tot mensch maakt, en
hy, de wetgever, de voorganger, de opvoeder, de wysgeer, de zedemeester,
heeft daarover niets meetedeelen dan die platte ruwe
ongemanierde opsomming der onderscheiden manieren waarop de
man - neen, 't mannetje - voor 't huwelyk ongeschikt wordt?
Hoe . . . by die 'n vygenboom wist to gebruiken als onderwerp van
vervloeking . . . by die gelykenissen - en schoone ! - wilt vastteknoopen
aan 't geringste voorwerp, een zuurdeeg en mosterdzaad
. . . by die farizeen en schriftgeleerden te-woordstond - en
flink ! - met donderend verwijt en dieper treffenden spot . . . by
wist niets dan dat van 't huwelyk to zeggen ? Hoe . . . by dacht
aan den man alleen, en scheen to verstaan dat men hem om raad
vroeg in 'n kwestie van hygiene? Hoe . . . by vergat die geheele
andere helf t van 't menschelyk geslacht, om de vraag alleen optevatten
met het oog op de dierlyke behoefte, op de allerplatste
konvenientie van deze helft 2 Foei !
Foei, foei, foei !
Nooit heb ik de vrouw behandeld gezien met zooveel vernietigende
minachting .
In veel wetgevingen van zoogenaamde zedemeesters - zie de
mozasche - is zy 'n zaak, 'n ding, 'n meubel, 'n koe . . .
Hier, naar de uitspraak van Jezus, is ze niets, niets, volstrekt
niets ? Elders worden haar rechten miskend om alleen to spreken

van haar verplichti~gen . Hier schynt het niet de moeite w aard zelfs,
met 'n enkel woord van die verplichtingen to spreken !
Ik vraag u of Jezus anders had kunnen antwoorden, als de discipelen
hadden gevraagd of 't goed is pantof fels to dragen ? Of,
in 't nu gegeven antwoord, jets meer is gelet op de belangen der
vrouw, op de rechten der vrouw, op de behoeften der vrouw, dan
in zoo'n antwoord zou gelet zyn op de behoeften, belangen en
rechten van 'n oawe slof ?
Foci, foci, foci!
Ziehier 'n andere lezing die ik voorstel to leggen naast de oude .
Ik wil zien welke Christen den moed heeft die van Mattheus mooier
to vinden.
so) Toen zeiden zyne jongeren tot
hem : staat de zaak eons mans met
zyne vrouw aizoo, dan is het Diet
goed to trouwen .
ii) En hy zeide tot lien : ik zegge
u 't is den man good to trouwen,
opdat zyne ziel geheel worde, en by
mensch zy.
12) En der vrouwe is 't goed to
huwen opdat haar ziel volmaakt
worde, en ze een mensch zy .
13) Want de Heer rustte Diet na
't scheppen van den man . En by
schiep Diet de vrouw alleen, zonder
man . Maar man en vrouw schiep
by ze, opdat de mensch volmaakt
y z .
W Zoo wie eene rechterhand heeft
en de linker mist, by is Diet volmaakt
. En wie een linkerhand heeft
en Diet de rechter, by is Diet volmaakt
. Maar den mensch is gegeven
eene rechterhand en eene linkerhand,
opdat by volmaakt zy .
15) En de rechterhand zegge Diet,
wat is u, linker . . . ik ben de hand.
Noch zegge de linkerhand tot de
rechter, wat is u, ik ben de hand,
want te-zamen zyn ze volmaakt . Alzoo
de man en de vrouw .
16) De rechterhand gespt den
gordel die noodig is . En de linker
draagt de waterkruik die gy noodig
hebt. Wie z'n gordel verliest, en
't geld dat by daarin bewaarde, kan
niet leven . En wie geen waterkruik
meedraagt, zal bezwyken . Alzoo de
man de vrouw,
IDEEN VAN MULTATULI . 87
17) Gy hebt gehoord dat er gezegd
is : zy zullen din vleesch zyn . ..
doen Diet hoereerders en overspeelsters
ook alzoo ? Waarisuw huwelyk ?
18) Gy hebt gehoord dat er gezegd
is : vleesch van myn vleesch,
been van myn been . . . doen niet
de dieren des velds ook alzoo ?
Waar is uw huwelyk 2
zg) Zoowaar uw God is een God
van waarheid, zoowaar zegge ik u,
gy man en gy vrouw, huwt in de
waarheid, opdat gy geen leugen
kweekt.
20) Zoowaar uw God is een God
van geest, zoowaar zegge ik u, gy
man en gy vrouw, huwt in den geest,
opdat Diet de jongen van de dieren
des velds zeggen tot uw kroost : wy
zyn gelyk .
21) Zoowaar uw God is een God
van liefde, zoowaar zegge ik u, gy
man en gy vrouw, huwt in liefde,
opdat gy kinderen voortbrengt die
geteeld zyn in liefde .
22) Gy man, plooi Diet in den
tempel uw mond naar de wyze der
rabbi's als proefdet gy zoeten wyn,
en spreek niet tot uwe vrouw, als
ware er alsem op uw tong .
23) Wie wysheid spreekt in den
tempel, en dwaasheid geeft aan zyne
vrouw, is een dief .
24) Wie heeft u geroepen in den
tempel ? Gy kwaamt ongeroepen.
Maar aan uwe vrouw hebt gy liefde
beloofd . Daarom opende zy, op u
vertrouwende, haar schoot .

88
25) En gy, vrouw, onteer niet
uwen man door to zeggen : beer!
Want als ge uzelve verlaagt, verlaagt
ge hem die met u ddn is . Neem
van zyn pad wat gy kunt opdat by
niet struikele .
26) Doch ik zegge u dit, Diet sprekende
als tot een slavin, maar opdat
gy zelve Diet valt, waar by gestruikeld
is . Want gy zyt ddn .
27) De vrouw zal verantwoorden
voor den man, en de man voor de
vrouw, want ze zyn ddn .
28) Wie zyner vrouw tarwe geeft
dat zy koeken make, edt van die
koeken . Zy is den man geen dank
schuldig . Doet Diet de broederook
alzoo ? Waar is uw huwelyk ?
29) De vrouw die koeken bakt,
dat de man ete, det van die koeken,
De man is haar geen dank
schuldig . Doet Diet de zuster ook
alzoo ? Waar is uw huwelyk 2
30) Maar zoo wie eene ster ziet,
zegge tot zyn beminde : zie die ster,
en verheug u ! En de vrouw die
eene aandoening heeft van vreugde,
deele die met haren man . 't Is zyn
eigendom, en zy verliest niet door
't deelen. En waar de man smart
voelt deelde by die met de vrouw,
opdat zy Diet vrage : ben ik beneden
uw gevoel ?
3 1 ) Waar gy treurt, treure by
mede, opdat zy Diet vreeze lager
to wezen dan zyn droef heid, en beschroomd
worde haar deel to nemen
van blydschap .
32) En als de man verneemt dat
de Sadduceen bekeerd zyn tot bet
geloof aan opstanding, by zegge
dat der vrouw, opdat ze niet inslape
aan haar spinnewiel .
33) En als de draad breekt van
haar spinsel, zy zegge dat Karen
man, opdat by niet meene meer to
zyn dan zy, door schriftgeleerdheid .
IDEEN VAN MULTATULI .
34) Bevrydde niet Judith bet yolk
van Israel, met koenen moed ? Daar
waren veel mannen to Jeruzalem die
t'huisbleven, toen zy uittoog naar
de tent des geweldigen.
35) Heeft Diet Deborah Israels
yolk gericht, en was er wanorde
toen zy richtte ?
36) En wanneer de man een oprechten
farizeer heeft gezien, by
zegge da.t der vrouw, opdat zy zich
verheuge met hem, als ze 't gelooven
kan. *)
37) En zoo wanneer de schriftgeleerden
hem hebben verstrikt met
strikvragen, by hoore zyn vrouw,
wat ze zegt. Misschien bedacht zy
een antwoord, onder't spinnen, voor
ze de vraag vernam .
38) En de discipelen zeiden : Heer,
hoe is dit ? Der vrouwe is verboden
de schriften to onderzoeken,
hoe zal ze strikvragen oplossen ?
39) En by zeide : uit de schriften
leert men strikvragen stellen, maar
er is veel antwoords in liet denken
by 't spinnewiel .
40) En wederom vraagden de discipelen,
zeggende : Rabbi, daar was
eene vrouw wier man leerde in den
tempel . En by kwam to-huis, en
zeide : ,daar is gesproken over 't
koninkschap van Melchizedek» en
zy vraagde : «wie is Melchizedek?
En by zeide : -wy waren gevangen
in Egypte .' En zy hernam
-ik was nooit in Egypte .,,
En by z€ide : -men vraagt of Elias
hooger zy dan Mozes ? .,
En zy riep : -ik ken Elias niet .-
En by zeide : de tempel is vol nieuwigheidszoekers
die den mensch
verdeelen in lichaam en ziel .- En
zy antwoordde : -deze dingen zyn
my to hoog, ik wil Diet verdeeld
zyn, ik spin .,,
Want Rabbi, al spinnende had ze
*) Dit voorbeeld van slechtschryvery kan gevoeglyk gebruikt worden
op de wyze als bedoeld wordt in 547 . De scherpte der woorden
ale ze 't gelooven kan, past volstrekt Diet by den toon van 't geheel .
De auteur-zelf spreekt bier in-plaats van 't woord to laten aan Jezus,
lien by - overigens nogal op verdienstelyke wyze --sprekend irivoert .

een akker waarvan de grond goed
was, maar daarop groeide geen
graan, ofschoon 't in den tyd was
van den oogst .
42) En by nam een stoksken, en
sloeg tegen de deur van 't huis des
mans wien de akker behoorde . En
de man riep : waarom slaat ge myn
deur?
43) En by zeide : kom uit, en
oogst . Zyn niet de aren gezwollen en
TDEEN VAN MULTATULT . 89
niet geleerd Melchizedek to kennen, roepen om den sikkel ? Waarom
noch hare ziel . Meester, hoe is oogst ge niet van uwen akker?
dit ? 44) De discipelen zeiden : Heer !
4z) Doch hy, voortgaande, zag by heeft niet gezaaid .
45) En hy, antwoordende, zeide
voorwaar, voorwaar, ik zegge u,
wie niet zaait in den zaaityd, by
zal niet oogsten in den tyd des
oogstes, Er zyn weinig akkers onvruchtbaar,
maar 't getal der trage
landbouwers is groot .
46) En nogmaals sloeg by tegen
de deur des mans die niet gezaaid
had . Maar de discipelen begrepen
hem niet .
184 Zoo, denk ik, zal er gestaan hebben in den grondtekst,
en wy zyn meely schuldig aan Origenes die veel pyn heeft geleden
door 't letterlyk opvatten van de verkeerde overzetting . Ik
heb eerbied voor Origenes . Hy geloofde, en handelde naar dat
geloof . Ik die niet geloof, heb vryheid hem niet natevolgen . Maar
hoe de geloovers zich a f maken van den wenk in vers 12 -- vers
12 van den Mattheus uit den bybel, ditmaal - hoe zy kunnen
goedpraten dat ze niet doen wat Origenes deed ,om des hemelryks
wil" zie, dat begryp ik niet . Welke theologiae doctor wil
me dat uitleggen 2
Het gewone antwoord - dat nooit opgaat - gaat vooral hier
niet op . Door namelyk to zeggen . „o, dat was 'n voorschrift
voor de menschen van then tyd, dat gaat ons niet aan" vergeet
men dat dit voorschrif t, op zekeren tyd toegepast, van zonderlingen
invloed wezen zou op de volgende tyden . 't Opvolgen van
den wenk in dat twaalfde vers, zou alle andere wenken en lessen
overbodig gemaakt hebben . 't Is 'n soort van „exit menschdom en
de gordyn valt."
185 . Ja, die Origenes is me lief . . . als 'n Elberfeldsche wees !
Geloof wat ge wilt, maar handel naar uw geloof . Dit vind ik
by Christenen zoo weinig . Hoe, die Jezus is voor sommigen de
zoon van God? Voor anderen 'n onzondig wezen, 'n edel mensch,
n wysgeer, 'n leeraar, 'n hervormer . . .
Hoe menigvuldig ook de nuances zyn, waarmee de Christenen
hun voorganger kleuren, daarin komen alien overeen dat zyn
woorden wetgevend gezag hebben . Ik althans heb nog niet gehoord
van 'n sekte die stelselmatig het verbindende der voorschriften
van Jezus ontkent, Voor alien is, zoo ver my bekend is, zyn
woord de waarheid, niets dan de waarheid, al de waarheid .
Welnu, dit hindert my zoo in de Christenen, dat zy die niet
den moed hebben dat domme zieldoodende stelsel to veranderen
wat de woorden aangaat, zoo gemakkelyk zich weten aftemaken

00 MEN VAN MVLTATT"LI .
van de daden die uit dat stelsel - volgens hun lezing - zouden
moeten voortvloeien .
186 . Ik heb in veel opzichten eerbied voor Jezus, maar volstrekt
niet voor 't zoogenaamd Christendom . Er zyn door Jezus
dingen gezegd die ik geloof - schoon ik ze niet geloof omdat
by 't zeide - maar in 't christendom-zelf geloof ik niet . Ik ontken
't bestaan van dat christendom . *) Ik heb 't nooit ontmoet,
nooit waargenomen, en ben overtuigd dat Jezus, op aarde terugkomende,
heel verwonderd wezen zou to hooren dat men zich
naar hem noemde .
Ik heb 'n neefje die spelfouten maakt en zich daarom Multatulist
noemt . Wat zou m'n aanhang groot wezen als dat opging .
*) Jezus is driemaal gekruizigd. Eens door de Joden, vervolgens
door z'n levensbeschryvers (6b, 92) en eindelyk door de Christenenzelf.
Hy had nooit kwaadaardiger vyanden dan de laatsten .
187 . Het christendom bestaat voor 'n groot deel uit neefjes
die spelf outen maken . Maar dat zyn niet de ergste vyanden van
Jezus . De ergste zyn de manners van geven en nemen, van ,hier
wat of en daar wat by" al naar 't in hun kraam to-pas komt .
Onlangs zag ik joodsche weeskinderen wandelen met 'n suppoost.
Deze Rep rechtop, zuchte niet en ook de kinderen schenen
vry-wel en in 't minst niet „aangegrepen ." Alleen hadden ze lange
jassen aan en groote hoeden op, zoodat ze er uitzagen als ouwe
heereR door 'n omgekeerden tooncelkyker gezien . Een christelyke
straatjongen schold de jodenweesjes uit :
- Heerejesis, wat een hoedjevol ! Zeg, jy, is dat een jurk van
j e grootvader 2
Dit sneed me door de ziel . Zonder to denken aan welken tekst
ook, sprak ik den suppoost aan . Ik had eenige moeite hem to
doen voelen dat ik geen kwaad in den zin had . Na eenig terreinpeilen
kwam ik voor den dag met de vraag of ik then armen kinderen
eenig genoegen mocht verschaffen .
't Was me namelijk of ik my aansprakelyk rekende voor de
onbeschoftheid van den straatjongen, die blond was als ik, Germaan
als ik, gedoopt als ik . Ik voelde solidariteit .
De suppoost antwoordde beleefd, vond m'n aanbod vricndelyk,
maar . . . weigerde geld aantenemen, want het was Sabbath .
- Niet waar, kinderen 2 vroeg by .
- Ja ! riepen ze allen als uit een mond, j a m'nheer, 't is Sabbath I
Nu weet ik wel dat er geen mogelykheid was den Sabbath to
ontkennen - 't was nu eenmaal saterdag - maar de kinderen
hadden in hun Loon iets kunnen leggen wat denken deed aan
aarzeling of spyt . Dit deden ze niet. Er klonk 'n flink martelaarschap
uit hun toestemmen, iets als : ,Sabbathhouden of sterven."
Och, ik had zoo to doen met al de kleine Origenessen, die zoo
heldhaftig zich besneden van 'n stukje koek !

IDEEN VAN MULTATUL I . 91
Zoo doet gy, christenen, niet ! Ik geloof Diet aan uw Christendom,
ik ontken 't bestaan van uw Christendom, zoolang ge Diet
evenals die jodenkindertjes uw wet handhaaft ook tegen zin, lust
en belang . . . zoolang ge niet uw nageslacht vermoordt, zooals
die kerkvader .
Maar denk nu niet dat ik dit vermoorden en die joodsche wettelykheid,
op zich zelf beschouwd, mooi vind .
188 . De voorschriften die de bybel geeft omtrent de behandeling
van de vrouw, aangaande de plaats die zy inneemt in de
maatschappy, zyn zoodanig dat ik ze fatsoenshalve niet mag naschryveh
in m'n IDEEN . De vrouw wordt weggegeven, verkocht
verruild', uitgeleend als 'n rund . Ja, ze staat beneden 't rundvee .
Men snydt haar familiaar in stukken , en gebruikt de brokken
van haar lichaam als konvokatiebrief j es of billets de faire part .
(Richteren XIX) . En, dit hebben we gezien . Jezus stelt haar nog
lager, hij ignoreert de vrouw . Hy wist middel to vinden het
huwelyk to bespreken, zonder haar to noemen zelfs . Het huwelyk,
iets waarby toch 'n vrouw to-pas komen zou, dunkt me, al sloot
men haar overal uit !
Maar ik stap of van de voorschriften, van de wet, om to spreken
over de zeden en 't gebruik. Ik zeg nu niet meer ; Christenen !
wat hebt gy van de vrouw gemaakt? Ik vraag u, Nederlanders,
wat gy daarvan gemaakt hebt ?
189 . De bewoners van 'n land zyn Diet vry of onvry door de
Wet . De maat van vryheid wordt bepaald door de zeden .
Frankryk is onder Napoleon niet vry, zegt men, en als men
z'n wetten leest, schynt die meening zoo heel ongegrond niet .
Maar de bewoner van Frankryk beweegt zich, ondanks die wetten,
vryer dan 'n Nederlander .
Wanneer wij 't getal en de belangrykheid onzer handelingen,
die voorgeschreven of verboden zyn door de Wet, vergelyken
met al de daden die we verrichten of nalaten, gedwongen door
de Zeden, zullen we zien dat we eigenlyk met de Wet al heel
weinig to maken hebben, en dat Mar invloed op ons doen en
laten zeer onbeduidend is in-verhouding tot de dingen, die 'n gevolg
zyn van gebruik, gewoonte en sleur .
Geen wetgever, al gebood by over tienmaal meer soldaten dan
't getal inwoners van 'n land, zon durven bevelen wat nu de
zeden voorschryven . En omgekeerd, we buigen ons onder zeden
die we niet zouden aannemen als ze waren voorgeschreven door
'n wetgever, hoe machtig ook .
Dit nu wilde ik even in 't voorbygaan zeggen, dat er - buiten
Azie - weinig landen zyn waar de zeden grooter dwingelandy
uitoefenen dan in Nederland . De politieke vryheid die wy inderdaad
bezitten baat ons weinig, daar ze gesmoord werd onder 'n

92
IDEEN VAN MULTATULL
hoop land- stad- dorps- buurt- huis- en familiegebruikjes, (lie ons
inderdaad maken tot de Chinezen van Europa .
190. Staatkundige vryheid is 'n goede zaak, maar 't is niet
de moeite waard die to geven aan 'n Volk, dat zichzelf aan banden
legt waar 't niet noodig is .
Wat baat het of de kooi van 't vogeltje wordt opengezet,
als 't arme dier dom genoeg was z'n slagpennen uittetrekken, of
als 't in vliegen geen lust heeft .
191 . Om invloed to hebben op de wetten, is 't genoeg minister,
of lid van de Tweede-Kamer to wezen. Om iets to veranderen
in de zeden van 'n yolk, moet men meer zyn dan dat .
't Is gemakkelyker een nieuwe belasting opteleggen dan, byv .
die leelyke ronde hoeden van de mannen afteschaffen . De grootste
geweldenaar zou den moed niet gehad hebben die dingen intevoeren.
En als by 't gewaagd had zou er zeker opstand gekomen zyn .
192 . Geen Wet was ooit zoo kleingeestig en barbaarsch als
de Zeden. Een misdadiger wordt gestraft met gevangenis, zoo
lang . . . . de zeden voegen daarbij : levenslange verachting . De wet
spreekt van ingezetenen . . . . de zeden van onderdanen . De wet
zegt : de Koning . . . . de zeden : Zyne Majesteit, De wet geeft keus
van kleeding. . . . de zeden schryven zulke kleeding voor. De wet
beschermt het huwelyk in z'n burgelyke gevolgen . . . . de zeden
maken van 't huwelyk 'n godsdienstigen, zedelyken -- dat is
zeer onzedelyken - band . De wet, hoe ze ook de vrouw mishandelt,
blyft haar Loch altijd nagenoeg beschouwen als minderjarige
of als iemand die onder kurateele staat . . . . de zeden maken
de vrouw tot slavin. De wet staat toe dat men natuurlyk ter
wereld komt, de zeden plagen, vervolgen, mishandelen 't kind
dat 't leven intreedt zonder pas, De wet geeft zekere rechten
aan de ongehuwde moeder - meer zelfs dan aan de getrouwde
- de zeden stooten die moeder uit, straf f en haar, verdoemen
haar . De wet, op 't stuk van legitieme portien, spreekt van kinderen.,
. . de zeden maken verschil tusschen jongens en meisjes ;
wat de maat betreft van opvoeding en onderwys . De wet erkent
noch vordert belastingen dan vastgesteld op die wyze, met die
voorzorgen . . . . de zeden doen ons schatting betalen aan ydelheid,
domheid, dweepery, geestdryving, gewoonte, bedrog . De wet behandelt
wel de vrouwen als minderjarigen, maar belet niet -
niet rechtstreeks althans - haar ontwikkeling . . . . de zeden dwingen
de vrouw onwetend to blyven, of althans waar ze 't niet is :
onwetend to schyn en .
De wet drukt nu en dan, de zeden altyd.
Zoo dom is geen wet, of er zyn zeden dommer,
Zoo wreed is geen wet, of er zyn ruwer zeden .

IJ)EEN VAN AIULTATULI . 9 3
193 . En dat is altyd zoo geweest, Er, stond niet in de Wet
van Mozes, dat de man 't recht had z'ti vrouw aan stukjes to
snyden, omm die to gebruiken tot visitekaartjes of circulaires . Maar
in de Zeden scheen 't wel to liggen . Althans we lezen in Richteren
XIX geen woord van afkeuring, noch van verwondering
zelfs, over die in ons oog zonderlinge wys van korrespondeeren .
Zoo vinden de menschen altyd middel om to bewyzen dat de
slechtste wetten to goed voor hen zyn .
194 . Welke wet gebiedt de verwaarloozing van de opvoeding
uwer dochters? Welke, dat ge uw vrouwen maakt tot onbezoldigde
huishoudsters ? Pat doen de Zeden .
Welke wet schryft voor, uw kinderen inaar school to zenden,
en hun opvoeding uittebesteden tegen kwartaalhuur? Pat doen
de Zeden. (15)
Waar is de wet die u dwinA uw kroost to laten choroformizeeren
door dominee Splitvezel? Pat doen de Zeden .
Waar wordt u verboden uw gezin Genot to geven ? Waar gelast
het to plagen met kerkgaan, preekpluizery, katechizatie en
oefening in allerlei dingen (lie 't noodig heeft omdat ze niet bestaan!
Pat doen de Zeden .
Waar staat geschreven dat ge den uwen 'n ,geloof" moet opdringen
dat guelf hebt opgegeven sedert lang? Pat doen de
Zeden .
Waar is bepaald dat uw vrouw niet mag meespreken over de
belangen van uw huis, dat Loch ook haar belangen zyn, en over
d6 belangen van haar kinderen? Dat doen de Zeden .
Waar wordt voorgeschreven dat ge uw dochter ter-deure uitzet,
als ze u 'n kind toont (]at de vrucht is van liefde, van verrassing
.,,, ja, al ware het maar de vrucht van lust en lichtzin -nigheid ?
Dat doen de Zeden. *)
Waar eindelyk is bepaald dat 'n flauw, lafhartig : ,dat is zoo
'tgebruik!'wettige reden wezen zou ter verschooning voor 't
schenden der hoogste, alleen heilige wetten van 't gezond verstand?
Pat doen de Zeden .
*) Zie hierover zekere noot op de Yajansche Gesprekken in de - Verspreide
Slukken-,
195 . Wat maakt ge van onze dochters, o zeden! Ge dwingt
haar tot liegen en huichelen . Ze mogen niet weten wat ze weten,
niet voelen wat ze voelen, niet begeeren wat ze begeeren, niet
wezen wat ze zyn .
,,Pat doet geen meisje . Pat zegt geen meisje . Pat vraagt geen
meisje. Zoo spreekt geen meisje!'
Ziedaar schering en inslag van de opvoeding . En als dan zoo'n
arm ingebakerd kind gelooft, berust, gehoorzaamt . . . . als ze heel

94 IDEEN VAN IMULTATULL
onderworpen haar lieven bloeityd heeft doorgebracht met snoeien
en knotten, met smoren en verkrachten van lust, geest en gemoed ., 1 1 ,
als ze behoorlyk verdraaid, verkreukt, verknoeid, heel braaf is
gebleven - dat noemen de zeden brag f! - dan heeft ze kans
dat doze of gene lummel haar 't loon komt aanbieden voor zooveel
braafheid door 'n aanstelling tot opzichtster over z'n linnenkast,
tot uitsluitend-brevetmachine om zyn eerwaard geslacht aan den
gang to houden . 't Is wel de moeite waard!
196 . Zou er ook misschien 'n fljne - neen, I n zeer grove -
ironie liggen in Mattheus XIX? Parbleu . . . . daar hebben we 't!
Jezus doelde op de wenschelykheid om 't geslacht der Kappelmannen
to laten uitsterven . Larochefouca -uld heeft gelyk: men
moot geen tekst afkeuren zonder then van alle kanten bekeken
to hebben.
Nu zie ik in waarom de kapellui van dien tyd Jezus bedoeling
niet verkozen to begrypen, ofschoon by hun begrip trachtte optescherpen
met 'n hartig : ,vie 't vatten kan, vatte het!" Ligt
daarin niet de zin onzer spreekwys over 't aantrekken van schoenen
door wien ze passen ?
Ik laat dus Mattheus XIX, in z'n geheel, en doe afstand van
m'n voorgestelde nieuwe lezing . 't Was ook dom van my to
meenen dat ik hem kon verbeteren, of de vertalers, of de overschryvers
. . . . ik zal 't nooit weerdoen .
En - zie eens die schrif tuitlegge -nde werking van M'11 IDEEN!
- nu wordt ook dat donkere zevende hoofdstuk uit den brief
aan de Corinthiers duidelyk . Wat me daarin vroeger scha-ndelyk
voorkwam en vuil, vertoont zich nu rein en verheven . Wel zeker
is branden beter dan kappelteelt, wel zeker! Paulus had groot
gelyk. Hy zegt - in wat meer woorden en met wat omslag -
precies hetzelfde wat ik in den Havelaar m'n vriend Droogstoppel
toeriep . Alleen gaat by verder dan ik . Hy is radikaler. Ik laat
maar 66n persoon stikken, en in de aangehaalde teksten wordt 'n
heel ras uitgenoodigd om wegteblyven . Dat noem ik entierisme!
197 . Als dan zoo'n meisje heel ineengefrommeld braaf is heeft
ze kans op trouwen . Heerlyke bestemming! Zy die vroeger met
breikatoen - en kinderlyke onderdanigheid - de kousen stopte
van papa, mag voortaan met echt vrouwelyke onderdanigheid en
- breikatoen - de kousen stoppen van then jonkman . De breikatoen
wordt 's winters wol, maar de onderdanigheid blyft in alle
saizoenen tot in eeuwigheid zonder amen .
En, ze mag meer! Ze mag kousies mazen der kindertjes van then
jonkman . Ook mag ze die kinderen zoogen, wiegen, verzorgen . Ja,
ze mag sterven in 't kraambed .
Ook mag ze flu - begryp eens die vryheid! - zy die thuis
naar bed moest v66r elven zooals eei fatsoenlyk kind betaamt, ze

IDREN VAN MULTATULT . 95
mag nu den ganschen nacht opbiyven . Ze mac, waken voor het
bedje van 't kind des jon ,-,-on mans .
En meer nog . 's Morgens ma- zo hem vragen of-i goed geslapen
heeft . Ze mag hem 't ontbyt gereedmaken voor by naar z'n
zaken" gaat .
En als-i t"huis komt mag ze tevreden wezen met de hm!'s en
de ja!'s en de zoo ?'s, die papa overhield van 't aan de ,zaken"
of in de Societeit uit ,eg- eveii kapitaal van papa's geest en gemoed .
En ze mag luisteren als papa spreekt enn zwy(yen als papa knort,
en papa wryvenn met kastanje-olie als-i rhumatisch is . En ze mag
als papa met 'n paar vrin(lea zit to praten over al de pret die ze
hadden v66r hun huwelyk, haar kaniertjen opzoeken om daar to
gaan zitten peinzen over de schitterende belooning van haar deugd .
-
193 . Maar ik wil nu niet spi~ek - en over onbeloonde deugd, over
meisjes die niet huwen, over haar die Aden genade vonden in de
oogen des jonkmans . 't
wat anders .
Z1--d velen toeschynen dat ik spreek over
De natuur is weldadig . Ze moot w6l doen - en dus weldoen -
in alles wat Zn (loot, omdat uiet-w6ll doers haar doodvonnis wezen
zou . De minste afwijking van haar plicht, van de wet der Noodzakelykheid,
zou in vreeselyk toenemende progressie uitloopen op
verwarring in 't geheel, op zelfmoord . De geringste vorkrachting
van den Aard der dingen heeft - niet terstond, maar wel dadelyk
en spoedig -- de verwarring van alle dingen ten-gevolge. Die
verwarring komt in zoover neer op vernietiging, als men zeggen
kan dat iets Wet bestaat, wanneer men, of van de som zyner eigenschappen
wat aftrekt, of die eigenschappen-zelf vernietigt . Wat
hetzelfde is . Want de veriiietiging eerier eigenschap bewerkt -weer
in oneindig snel toenemende progressie - de vernietiging
van alle eigenschappei-,i., en lets z6nder eigenschappen is Niets. In
't voorbygaan wil ik bier die progressie schetsen in twee voorbeelden
.
Wanneer men een streng draadgaren wil vormen tot een kluw,
windt men then om 'n haspel . Als nu by 't gelydelyk afwinden
de draad haakt en sAynbaar verstrikt in nevendraden, en men
meent dat beletsel uit den weg to ruimen door 't ontstrikken van
den nietbestaanden knoop als men ,doorsteekt" - ontstaat juist
dddrdoor 'n tal van werkelyke strikken of knoopen die later niet
kunnen worded ontwikkeld zoii der 't veroorzaken van nieuwe knoopen
. Wanneer men zichh lien draad oneindig denkt, vermeerdert ook
het aantal knoope a tot, in 't oneindige, al ware de redo der geometrische
progressie sleehts 2, de kleinste redo die in dit geval bestaan
kan . Een oneindig-groote strong draad, met 'n onei*,ndig getal knoopen
of strikken, ware geen draad moor . Behalve (Tesoort der grondstof,
zouden allie deelen der bepaling van 't dc-iikbeeld : draad verloren
zyn ueguaan _
. Jazelfs (lie grondstof zou veranderen, wyl doze
11

96 TDEEN VAN MULTATTJLT .
haar hoedanigheid ontleent aan de wyze waarop de deelen onderling
vereenigd zyn, en die wyze van vereeniging zou veranderen door
de oneindigheid der strikken en knoopen .
De natuur nu, steekt nooit door . Liever : ze steekt niet door,
niet die eerste maal waaruit hoofdzakelyk de verlokking tot het
volgende doorsteken voortvloeit .
Een tweede voorbeeld. Gy hebt 'n berekening to maken, 'n
redeneering in cyfers . In den beginne stelt ge ergens ten-onrechte
x + (of -) y in plaats van x . Die y is zoo klein dat
het byvoegen of aftrekken daarvan u voorkomt geen, of geen
belangryken invloed to hebben op de waarde van x. Maar x ondergaat
bewerkingen, veel bewerkingen, en de ten-onrechte afgetrokken
of bygevoegde y deelt daarin, Het afwyken van de uraarheid
wordt hoe langer hoe grooter . I3et baat zelf s niet dat sommige
bewerkingen de onjuistheid van sommige anderen te-niet doen
- 't gebeurt zelden dat 'n tweede doorsteek de eerste als ongeschied
maakt, en al ware dit het geval in de vergelyking, in de
Natuur is 't zoo niet ! --- de onj uistheid van y te-veel of y teweinig,
groeit aan naarmate x meer keeren wordt behandeld .
In de Natuur is alweder 't aantal keeren der behandeling van
x oneindig, dus ook oneindig de maat der onjuistheid van de fout
die ik uitdrukte door y. *) De werking van die Natuur is in den
meest strikten zin : eenvoudig . Ze heeft namelyk maar een middel,
dat tevens doe] schynt : aantrekking. (172) Al wat bestaat, heeft
neiging tot samenzyn, tot vereenigen, tot ineensmelten, tot eenzyn .
Met die neiging wordt ook de mensch geboren . Ik ga nu al
de overige verschynselen welke daaruit voortvloeien voorby, om
my to bepalen by de hoofduitdrukking der algemeene wet, tot de
Liefde, omdat - misschien juist wegens de algemeenheid der
werking van deze wet - ze nergens zoo duidelyk kan worden
waargenomen als in 't geslachtsleven . Hoe men ook - meer of
min willekeurig altoos - de lief de verdeelde in soorten, overal
vervult die hoof duvet de voornaamste, misschien de eenige rol . En
nergens ligt de noodzakelykheid van die wet zoo duidelyk voor
ons oog . Wel nemen wy de ,aantrekking" in alles waar, doch
niet overal, ja nergens blykt zoo duidelyk- de behoefte aan die
neiging. W ie ziet hoe twee stof deelen zich vereenig en, kan no,
altyd ontkennen dat die vereeniging doel of 'n aanwysbaar gevolg
heeft, al erkent by 't feit . Maar de neiging by den individu van
*) Deze uitdrukking is inkorrekt . De Natuur maakt geen fouten, en 't
heeft dus geen zin zich to verdiepen in de gevolgen van misslagen die
ze niet begaan kan . Dit was dan ook m'n bedoeling niet. Ik wilde doen
in 't oog vallen dat elke door ons begane fout, in de nauwkeurige boekhouding
van het zyn blyft doorloopen tot de uiterste fatale konsekwentie,
die produkt of som is van het oneindig aantal keeren inwerkende behandeling.

IDEEN VAN MULTATULI . 9
't dierenryk tot aanhangen, tot samenzyn, tot eenzijn, brengt het
bewijs van hare noodzakelykheid met zich . Ieder ziet in, hoe nietvereenigen
hier synoniem wezen zou met vernietigen .
Ik beweer *) dat die synonimiteit overal bestaat, en dat ze maar
in het geslachtsleven gemakkelijk is waartenemen .
*) Beter : ik gis . Misschien heeft er bevruchtivg plaats by elke aanraking
van atomen .
199 . Onder den invloed der wet van aantrekking staan dus ook
onze dochters . Ik doe afstand van aile - meestal uitgevonden en
voorgewende - onderscheidingen in de soort van aantrekking. Deze
spreekt van zinnelykheid, gene van reinheid . flier wordt deugd
genoemd, daar wulpsheid . Men heeft allerlei liefden uitgevonden
geestelijke, verhevene, platte, dierlyke, sentimenteele, grove, fyne,
betamelyke, schandelyke, verhef f ende, reine, vernederende, zinnelyke
en platonische lief den . . .
Breid de onderscheidingen - meestal ydele - zoo ver ge maar
wilt uit, overal blyft de hoofdzaak : liefde, dat is : aantrekking,
neiging tot vereeniging .
Waar nu aan deze neiging wordt toegegeven - zedelyk en stoffelyk
- kan het meisje voldoen aan haar bestemming, dat is
Mensch zyn .
Waar voortdurend die neiging wordt te-keer gegaan, kan het
meisje niet voldoen aan haar bestemming .
200 . We hebben zeden uitgevonden, we passen die toe, we
beweren die to moeten handhaven . . . zeden welke in aanhoudenden
stryd zyn met de hoofdwet der Natuur .
We meenen die Natuur to moeten tegengaan in haar streven .
We willen haar dwingen tot stilstand waar ze beweging eischt .
Tot alleenzyn, waar ze haakt naar verbinding . Tot scheiding, waar
ze aandringt op vereeniging . We dringen ons als plicht op, die
N atuur to verkrachten .
i)eze verkrachting - of de voortdurende vruchtelooze poging
daartoe - noemen we Deugd.
Onze geheele opvoeding van de meisjes is 'n moorddadige opstand
tegen het goede .
201. Maar vruchteloos is die poging ! De Natuur laat zich niet
weerhouden . Er is 'n spreekwoord in 't latyn, dat op haar doelende,
zegt : jaag haar weg met 'n hooivork,, toch komt ze weer !
.1 a toch komt ze weer . . . maar de wonden van de nydige vork
heeft ze ontvangen. Die wonden bloeden, zweeren, kankeren . . . .
en 't arme kind (tat we maakten tot studie-exemplaar van onze
hooivork-braafheid, teert we,, bezwykt en sterft als 'n slachtof-
IDEEN I. 7

98 IDEEN VAN MULTATULI .
fer - een van de duizenden - die we, jaar-in jaar-uit met vrome
wreedheid voorwerpen aan den minotaurus onzer zeden .
202. Juist : Minotaurus ! t Is 'n veelslachtig wezen met 'n
muil als een statenbybel, en 'n reusachtige breikous tot achterlyf
dat uitloopt in 'n borduurnaald . En de naam van 't monster is
hysterie !
Het eet meisjes, meisjes, altijd meisjes . . .
En als er 'n Theseus komt, die 't leelyk dier op den kop slaat,
noemt ge dien Theseus 'n slechten kerel .
Ouders, die uw kinderen liefhebt, moogt gy de bondgenooten
zyn van 't beest 2 Moogt ge hem z'n buit gereedmaken, toezenden,
in de kaken werpen ?
Of is 't plicht uw dochters to beschermen tegen z'n vraatzucht 2
Met uw laf f e zedelykheids-komedie wil ik niets to maken hebben.
Ik zeg u dat ik stryden zal tegen den minotaurus, met of
zonder uw hulp . Dat gebied me myn zedelykheid !
En ik zal overwinnen, dat verzeker ik u ! Reken er op dat zeer
veel Ariadnes my den leiddraad gaven en geven zullen om behoorlyk
wegtevinden in den doolhof !
Ik zal overwinnen . Want ik zal 't dubbeldier to voorschyn halen
uit z'n kronkelgangen, en 't voorslepen op myn terrein : het
Licht .
Ik zal het dwingen z'n leugenkop aftewenden waar ik 't myn
schild voorhoud : de Waarheid !
Ik zal 't laten verdoemen en veroordeelen tot ondergang door
'n beroep op myn kampvechter : het Menschelyke in den mensch !
Ik zal 't afmaken met 'n paar slagen van myn zwaard : het Woord !
Ouders, die verlekkerd zyt op den zielemoord uwer dochters, verbiedt
haar myn woorden to hooren . . .
Ouders, die u verlaagt tot slachters en keukenjongens voor de
tafel van 'n gedrocht, zeg vry aan uw slachtvee dat ik de draak
ben die 't wil verslinden, waarschuwt vry uw kinderen tegen myn
invloed . . .
Ik tart u my dien invloed to ontnemen .
Ik tart u to bewerken dat uw kroost my schuwe .
Ik tart u to beletten dat over tien jaren, en vroeger reeds myn
IDEEN 't gebouwtje bmwerpen, dat ge met bebloede hand hebt
saamgeknoeid uit de materialen van uw domme godslasterlyke wreede
zedelykheidsbegrippen .
De verandering der begrippen over dit onderwerp, sedert ik in 1862
deze woorden schreef, is zeer groot . Ook de voorspelling in den aanhef
van 203, is letterlyk uitgekomen, en - als gewoonlyk! - men
heeft my de fout aangewreven die ik bestryd . Ik zou party getrokken
hebben voor Hysterie. Zoo ook was Havelaar, die de wet wilde
gehandhaafd zien, 'n onruststoker . Straks zal men vertellen dat ik 'n
burgerkroon vraag voor Duymaer van Twist!

IDEEN VAN MULTATULI . 99
Hoe dit zy, er komt verandering in onze begrippen over -Deugd.
en men begint intezien dat het geslachtsleven daarin 'n verkeerde
rol heeft gespeeld . 1k stel me voor, dit ontwerp zoodra mogelyk uitvoeriger
to behandelen, vooral naar aanleiding van 'n werk dat onlangs
in Engeland is uitgekomen, en zeer te-recht grooten opgang
maakt . De titel is Elements of social Science, or physical, sexual and
natural Religion.
Behoudens zeer vele aanmerkingen die ik op dat werk to maken
heb - ik verzet me namelyk ten-sterkste tegen de zoogenaamd-practische
slolsommen van den my zeer antipathieken schryver - noem
ik zyn Elements een der nuttigste boeken die ooit verschenen . Daarin
worden wanbegrippen aangetast, die sedert 'n eeuw of wat allernoodlottigst
werken . Het wordt waarlyk t,yd onze begueule maatschappy
to genezen van haar dom en wreed miskennen der Natuur . Onze
fatsoenszeden zyn schandelyk .
De duitsche vertaling - naar den negenden engelschen druk -
kost slechts anderhalve gulden, en is getiteld : Grandziige der Gesellschafts-wissenschaft,
oiler f hysische, geschlechtliche and natiirliche
Religion . Berlin, bei Elwin Slaude . Lezer, schaf u dat boek aan ! Maar,
nogeens, men meene niet dat ik des schryvers konkluzien aanbeveel .
Integendeel. Liever gddn raad dan zdd'n raad !
Noot van 1879 . Bedoeld wer k is seder lang in 't hollandsch vertaald,
en werd druk besproken .
203 . Voor ik den stryd aanvang tegen de misdadige bescherming
die onze zeden verleenen aan hysterie, wil ik worden uitgescholden
over de laatstvoorgaande IDEEN . 't Is me niet to doen
- of, zooals ze dat noemen, mooi - to schryven. Het 'is my to
doen om den stryd to winnen dien ik aanving, en daarom breek
ik hier eensklaps . Om zeker to zyn dat de meisjes lezen zullen
wat ik zeg - want tot hddr wil ik spreken, en niet tot de verbybelde
of verburgerde ouders - om daarvan zeker to zyn, moetik
eerst m'n IDEEN laten plaatsen op den index van verboden
boeken . Ik wil invloed hebben, en waar 't me ontbreekt aan talent
of kracht, roep ik om dien invloed to bekomen de hulp in van
't verbod .
Die taktiek heb ik geleerd van 'n vriendin . . . de Natuur. Ook
zy werkt krachtiger, naarmate zy meer wordt belemmerd .
204 . Op den omslag van de eerste aflevering myner IDEEN
heb ik gezegd dat ik niet alle brieven kan beantwoorden, die aan
my in m'n hoedanigheid van publiek persoon gericht worden . Dit
is waar . Uit alle oorden van 't land ontvang 'k betuigingen van
sympathie en van antipathie, vrag en om inlichting of om toelichting,
pogingen om my terugtebrengen van m'n verkeerde denkbeelden
. . . 't is 'n ware sneeuwval waaronder men my begraaft .
In zekeren zin doet me dit genoegen. 't Is 'n bewys dat de
gisting aanwezig is, die ik zal noodig hebben om to veranderen
wat me verkeerd voorkomt. Ik neem dan ook zeer nauwkeurig

100 IDEEN VAN MULTATULIL
nota van alles wat men my schryft, hier en daar om de belangrykheid
van de brieven-zelf, en - waar die ontbreekt - om ze to
beschouwen als bydragen tot de teekenen des tyds .
Pie my schryft kan verzekerd wezen dat z'n schryven invloed
heeft, al waar 't dan ook niet juist zulken invloed als by of zy
zich voorstelde .
Maar wat het antwoorden aangaat, men bedenke dat ik alleen
ben, dat ik stryd-voer tegen zeer vele vyanden die - om nu eens
't allereenvoudigste to noemen - ieder voor zich, in materieel
opzicht zelfs, my vele malen in kracht te-bovengaan .
Op de behandeling, byv. van de indische zaken heb ik - en
behoor ik to hebben - meer invloed dan 'n minister dien men
gister niet kende en wiens naam morgen zal vergeten zyn . Maar
dit belet niet dat de natie aan zoo'n minister zoolang by aan 't
bestuur is, 'n plaatsje aanwyst waar by rustig zitten kan, dat by
wordt bygestaan door afgerichte sekretarissen . . . dat men hem
turf en hout verstrekt . . .
Zoo'n minister heeft geen wetskoncept aftebreken omdat z'n
vrouw en kinderen in nood zyn, of omdat het rookt in z'n ministerie . .
Ik hoor dat de nieuwe verwarmingstoestellen niet voldoen.
Nu ja . . . zoo-iets gebeurt zelden . En Us dit eens het geval is,
Tel, dan wordt de portef euille heel voorzichtig overgebracht naar
'n ander lokaal. En ik? Och, als myn kachel rookt, of als ik
geen brandstof heb . . .
Dan breek ik m'n IDEE of . . . zooals ge ziet?
205 . Dat moeten al die briefschryvers bedenken . Ik zal den
Hellespont over, ik zal voortzwemmen . Ik heb de breedte van
den stroom gemeten, en de kracht myner slagen berekend . . .
ik zal er over . Ik wil! Maar by die berekening heb ik geen plaats
kunnen inruimen voor wat adem om antwoord to geven aan allen
die heel rustig op den wal staan met de handen in den zak, en
die me zeer lakoniek komen vertellen dat het mooi weer is" of
vragen „hoe 't me gaat ?"
Niemand late zich hierdoor weerhouden my die mededeeling
of die vraag to doen. Zoodra ik over ben, zal ik antwoorden
„ja, 't was mooi weer" en „heel wel, dankje !"
Misschien, zoo zal ik vragen : , wat deedt gy al den tyd dien
ik zwom !"
206 . Ik zei dat sommige brieven en stukken my belang inboezemden
als teekenen des tyds. Enkelen daarvan zal ik behandelen
in m'n IDEEN. E. g .
Voor eenige dagen ontving ik 'n brochure : , Opmerkingen en
Gedachten over zaken van algemeen belang, door F . P . J. Mulder
en C. de Gavere, studenten." De schryvers boden my dat
met 'n vriendelyk woordjen op den omslag aan .

IDEEN VAN MULTATULI . 101
Ik ontving veel zulke geschenken - eens-voor-al dank! - ik
heb niet altyd loisir of lust den zenders 'n brief to schryven .
Ditmaal echter had ik reden om uitdrukkelyk to bedanken . Ik
was namelyk getroffen door twee byzonderheden . Ten eerste : de
schryvers waren studenten, dat is : ze behooren, wat leeftyd en
werkkring aangaat, tot het Jonge Nederland, tot de adelborsten
op 't schip dat bestemd is bres to schieten in de wallen van 't
vermolmd roofslot, „aan den oever der zee, tusschen Oost-vriesland
en de Schelde! en ten-tweede : die jongelui staken myn vaan
uit. Ze zeggen : „onze leus is vryheid en waarheid, liberaliteit,
en humaniteit ; onze vyanden vinden wy in despotisme en bygeloo
f, slaperigheid, en dweepery."
Die leus is ook myn leus . Die vyanden zyn ook myn vyanden .
Maar dit alleen zou niet genoeg zyn . 't Getal bestryders van de
vyanden is Legio . . .
't G etal vaantj es die m'n kleur drag en, zou als de pylen van
Xerxes' leger de zon verduisteren, wanneer men ze ophief by
't licht van die zon, in-stee van ze saamgerold to bewaren in
'n net foudraaltje, tussehen de voering van z'n rokspand, om ze
schoorhandend en ter-sluik even to ontrollen in 'u nauw vertrekje,
ongezien, met gegrendelde deur, gesloten blinden, by 'n nacht
pitje . . .
Welnu, die beide jonge-lieden ontrollen die vaan, en op hun
krygsroep ; a la rescousse ! was myn plicht to antwoorden : hier
ben ik ! En dat heb ik geantwoord .
Maar zie, 'n paar dagen later ontvang ik 'n brief van twee
andere studenten, die my - wat vorm en inkleeding aangaat,
zeer beleefd - vragen of 't waar is dat ik aan die twee schandvlekken
hunner hoogeschool 'n brief zou geschreven hebben, waarin
onder anderen voorkomt het woord, beste kerels!
,,Dat vertelt men hier . . . wy houden 't voor laster . . . wy
gelooven 't niet voor gyzelf dat erkent, zwart op wit."
Als ik dus met rooden inkt schreef : j a, ik heb 't gezegd!"
zouden ze 't nog niet gelooven .
,,we hebben respekt voor uw kunsttalent . . .
Dat maakt me den indruk alsof men aan Garibaldi 'n kompliment
maakte over z'n juiste denkbeelden omtrent den garnizoensdienst
. Ik heb niets to maken met kunst, kunstigheid, kunstelary,
gekunstelheid, kunstenmaken, en wat dies meer zy.
,,Voor uw kunsttalent, uw waarheidsliefde, aw rechtvaardigheid,
zooals we die meenen optemerken in uw werken . . .
Ei, jongelui, hebt ge dat meenen optemerken in m'n werken!
Ei, ei !

102 IDEEN VAN MULTATULI .
Daar is 'n man die eer, aanzien, toekomst, smyt in 't aangezicht
der misdadige regeering van 'n verbasterd yolk . . .
Daar is 'n man die 't leven van zich en de zynen niet acht,
waar de prys van dat leven deelgenootschap wezen zou aan de
schande van Nederland . . .
Daar is 'n man die als Curtius neerspringt in de gapende kloof
op 't Forum, doch in den sprong vrouw en kin deren meeneemt,
of 't ook sours to weinig ware, 'n romeinsch ridder alleen . . .
Daar is 'n man die elken dag wordt weggeleid in de woestyn
en op de tinne des tempels . . . die elken dag de koninkryke n
deter aarde voor zich ziet uitgespreid als wat lokaas voor z'n
alfval . . . 'n man, die elken dag den Satan wegstoot om to doen
,,het woord dat geschreven staat" in z'n hart . . .
Daar is 'n man die den langen weg kiest naar Golgotha . . .
niet om daar to worden gekruist alleen, maar om to worden gekruist
by elken voetstap . . . weder en weder, en telkens w e-
(ier, ten-pleiziere van Schmoel en konsorten . . .
Daar is 'n man die alles deed, doet, draagde en draagt, leed en
iydt om zyner zaak's wille . . .
Om-den-wille van het recht . . .
En dan komen er 'n paar . . .
„Uwe werken zyn door de respectabele jongelui gelezen en herlezen
. . .
Dan komen er 'n paar „respectabelste" jongelui dien man vert
ellen dat ze uit z'n werk meenden to hebben opgemerkt dat by
iiefde had voor waarheid en rechtvaardigheid !
Ei, respectabelste jongelui, hebt ge dat inderdaad meenen to
merken ?
Schaamt u !
En gy, zoogenaamde hoogleeraren onzer zoogenaamde hoogescholen,
treedt af, en neemt patent als laagleeraren die ge zyt . 't Is
uw schuld, uw schuld, uw grootste schuld, jeugdbedervers !
Hoe, ge leert onze jongelingschap preeken en bidden, pleiten
en ontleeden, taalknoeien en prozodie, wetuitleggen en schriftgeeerdheid
. . . - en by dat alles - neen, door dat alles - ver-
-eet ge hun to leeren wat 'n mensch is ? Uw „respectabelste" jont;
elui praten van kunsttalent tegen iemand die nooit dacht aan kunst ?
Ze zien slechts een boek, 'n menigte letters en woorden in zekere
volgorde gedrukt op papier, in de protesten tegen Nederlandsche
;ohande en Nederlandsche misdaad ? Ze hebben van u slechts geieerd
klanken en frazen to beoordeelen - en hoe ! - waar daden
geschied zyn ! Treedt af, zeg ik u, weest eerlyk en doet afstand
van de anders zoo schoone roeping om meetewerken tot de vervulling
der Spes Patriae die voor 'n deel in uwe handen is . . .
helaas !
Hoe, ge praat, preekt, katechizeert, leest diktaten voor van 't
j aar nul, en by dat alles - meer : door dat alles' - vergeet ge

IDEEN VAN MULTATULI . 103
dat er maar 6611 bron is, een bron van groote gedachten : het hart ,, '
Schande over u, schriftgeleerden !
En gy „respectabelste" jongelui, die meendet optemerken dat ik
liefde had voor waarheid en rechtvaardigheid . . .
Onder erkenning uwer wonderlyke scherpzinnigheid, en om u
to overtuigen dat uw meening redelyk juist is, geef ik u den raad
uw alma mater vaarwel to zeggen en plaats to nemen in de een
of andere kruieniery . Miss,chien ook is er 'n vakature by de drukkery
van 't tractaatgenootschap . Daar kunt ge u vergasten op letters,
woorden, frazen . . . zonder eind .
En in dien winkel, of op die drukkery, tusschen 't plakken van
'n paar peperhuisjes, of 't zetten van twee vodjes over „Zoendood"
en , Genade" . . . tusschen die bezigheid in, als ge wat tyd hebt
Sch aana t u !
207 . Sedert weken heb ik 'n brief op m'n tafel liggen, van
A . v . S. to Z . Ik heb dien niet beantwoord . Ik wilde wachten
tot ik wat gal in de pen had, en me kon behelpen met een duidelyk
: zie boven . Zie boven, m'nheer A . v. S. to Z. Schaam u . . .
gy, tusschen twee akten !
208. Daar heeft waarlyk, volgens de couranten, to Detmold
een geloovige z'n zoon de keel afgesneden . . . a la bonne heure !
Hy had wat hout opgestapeld en was bezig 't lyk daarheen to
sleepen, toen . . . hij'n ram zag, met de hoornen verward in 't struikgewas,
denkt ge `z
Och peen, er was geen ram . D e „Heere" zond 'n paar buren
die den man 't lyk afnamen . Die domme buren beweerden dat
men z'n kinderen niet mocht verbranden .
,, Hy had den Heere zyn eerstgeborene willen of f eren" zei de
man . . .
En, o schande, o vloek, o godvergeten heerelooze brutaliteit
van de Detmoldsche policie . . . . dien man hebben ze in arrest
genomen !
Verbeeld u, Abraham op Moria, gekneveld als 'n misdadiger
en voor 'n rechter ter instructie gebracht !
En de Heere laat zoo'n policie maar begaan !
Dat kan niet zyn .
Ik gis dat de ram die absent was toen deze man zyn Izaak
doodde, eensklaps zal optreden als plaatsvervanger, zoodra die geloovige
wader door de wereldsche macht zal worden behandeld als
moordenaar van z'n kind . . .
Of - ja, zou is het - als krankzinnige.
Maar weer moet ik betuigen zoo'n krankzinnige nader to staan
dan de half-geloovers . Ik beklaag dien man, maar ik begryp hem .
Ik veracht de ellendelingen die met hun vroom gewawel hem

104 IDEEN VAN MULTATULIL
hebben gek gemaakt, zonder - let wel ! - ooit hun eigen kinderen
den hals of tesnyden .
Zoodra ik weer 'n dominee hoor preeken over : ,Aaaabraham,
den aaaartsvader, een toooonbeeld voor geloooovigen" zal ik zeggen
Ga voor, S. V. P.! Na u, als 't je belieft !
Voor weinig tyds is ook to Antwerpen zoo'n abrahamsoffer
g ebracht. Die aartsvader is nu opgesloten . 't Zal me benieuwen
of z'n nageslacht eenmaal zal kunnen worden vergeleken met
zeezand . (Vgl . Noot op 1257) .
209 . Voor weinige dagen werd 'n jong meisje, behoorlyk bebraafheid,
begodsdienst en behuishoud, door haar familie weggebracht
naar 'n krankzinnigen-gesticht to Utrecht .
Een dame, die in dat gesticht het opzicht heeft over de vrouwelyke
zieken, zeide tot de familie :
- Onze voorschriften zyn eenvoudig . Zachtmoedigheid is de
hoof dzaak. Voorts, dat spreekt vanzelf, licht, lucht, a f leiding,
beweging, gepaste uitspanning . . .
By 't naar-huis gaan werden deze voorschriften besproken door
de verwanten der acme patiente, en 'n jongere zuster vroeg den
vader
- Licht, luclit, a f leiding . . . beweging . . . gepaste uitspanning
? . . . Maar, vader . . . als we daarmee waren begonnen
voor onze arme zuster krankzinnig werd ?
Wat die vader antwoordde, weet ik niet . Maar ik zeg : 't ware
hem beter geweest dat hem 'n molensteen was om den hals gedaan
. . . met toebehooren, een sekonde voor zyn huwelyk, dan
zoo'n vraag to moeten aanhooren uit den mond van z'n kind, dan
zoo'n vraag van z'n kind to verdienen .
Zoo zyn ' er veel vaders wien ik molensteenen aanraad, of wat
gehoorzaamheid aan Jezus' wenk in Mattkeus XIX .
210. 't Is niet waar dat 'n kind onderdanigheid en liefde
schuldig is aan z'n ouders .
Dat ellendig voorschrift is uitgevonden ten-gemakke van ouders
die gebrek voelden aan geestelyk overwicht, en to lui waren of
to droog van hart om lief de to verdienen .
211 . Aan myn kinderen . Ge zyt nog wat klein, en zoudt me
nu niet begrypen, maar eenmaal zal de tyd komen dat ge leest
wat ik hier zeg . Welnu, als ik me ooit tegen u beroep op m'n
vaderschap . . . lacht me uit !
Als ik ooit u onderdanigheid voorschryf . . . bespot my !
Als ik ooit liefde van u vorder . . . omdat . . . omdat . . .
hoe zal ik zeggen ? Lief de, omdat er eenmaal iets geschiedde

IDEEN VAN MULTATULI . 1 .05
waarby ik volstrekt niet dacht aan u . Lief de, omdat ik iets verrichtte
voor gy bestondt . Liefde, omdat . . .
Vult aan, kinderen, ge zult dit kunnen als ge ryp zyt om to
lezen wat uw vader schreef, vult aan !
Als ik ooit liefde vorderde daarom . . . werpt my met vuil !
Lacht me uit, bespot my, werpt me met vuil als ik ooit onderdanigheid
of lief de vorder . . . daarom !
Verbeeldt u dat die by beltekst in de Geboden" verknoeid is
door vertalers . Ja, ja, zoo is bet . Gelooft me, er staat : haat uwen
vader, dan zult gy lang leven!" Beproeft bet eens !
1k wou wel eens 'n ,Heer" zien, die de macht had u to beletten
uw moeder lieftehebben, al loof de by tien lange levens
uit, in tien landen tegelyk ! Met of zonder bybeltekst, voor of
tegen bybeltekst, met of zonder gebod, zullen zy en ik uw liefde
weten to verdienen door lief de . %Vie dat ni et kan, heeft op
lief de geen aanspraak !
Uw onderdanigheid zal bestaan zoolang en voor-zoover myn
geest meer ontwikkeld is dan de uwe, omdat ik 'n paar tientallen
jaren vroeger begonnen ben. Die spanne tyds zult ge weldra
hebben ingehaald, vooral daar ik helaas zoo dikwyls staan
bleef op m'n weg !
Kinderen, ge zult my niets to danken hebben dan wat ik voor
u deed na uw geboorte, en zelfs dat niet . De liefde vindt haar
loon in zichzelf .
Och, waart ge reeds zoo ver dat ge m'n IDEEN kondet lezen,
en alles wat ik bewaar voor u alleen . Och, hoorde ik 't reeds
- Wy hebben u lief, o vader, maar ge hadt daartoe niet
noodig onze vader to zyn !
212 . Arme vader, die niets zyt dan dat ! V reest ge niet als
ge uw kinderen 'n rekening voorhoudt van zeker voorgewend
offer, dat ze u eenmaal zullen antwoorden
- Ik vind dat ge wel wat beters hadt kunnen doen !
Arme waders ! Neen, misdadige vaders !
213 .'t Is zonderling dat zoovele menschen zich verstouten kinderen
to hebben .
In Artis *) ken ik 'n oppasser die met de tygers weet omtegaan
. Een ander is geschikt voor de vogels . Ook de kunstmatige
vischteelt heeft z'n specialiteiten . Maar kinderen houdt ieder (438) .
I) De zoologische ruin te Amsterdam voerl, tot, kenspreuk Natura
Artis Ma'-istre, en wordt naar 't middelste van die woorden genoemd .
214. Artis en kinderen . Voor aeht jaren bezocht ik de school
waarop ikzelf bad geleerd dat men 't woord men >ch moet schryvell
met c. h . Waarom weet ik nug niet .

106 IDEEN VAN MULTAT(JLI .
Ik was uit Indie vertrokken met het voornemen die school to bezoeken,
en al had ik dit niet willen doen uit eigen begeerte om de
plaats weertezien, waar ik zoo byzonder knap ben geworden, ik moest
wel. Veel ouders namelyk in Indie hadden 't onderwys en de opvoeding
van huff kinderen uitbesteed by den onderwyzer van diezelf de
school . By m'n vertrek verzochten ze my hun kinderen to gaan zien
Ik beloof de dit, en heb 't gedaan .
Ik hield then onderwyzer voor 'n braaf, en - in zeer gewonen
zin - voor 'n bekwaam man .
Hy mishandelde de kinderen niet. Hy gebruikte ze niet als dienstboden.
Hy beschouwde ze niet als indische koeien voor z'n hollandsche
melkery op kleine schaal . . , zie, dat alles was by hem
niet het geval. In 't voorbygaan moet ik u zeggen dat dit op vele
hollandsche kostscholen die zich zoo byzonder toeleggen op de ontwikkeling
der kinderen van onze indische broeders" wel 't geval
is . Daarvan weten sommige ouders op Java to spreken !
Welnu, de man was gemoedelyk braaf. De godsdienst - zie,
ik geloof ditmaal 'n ong ehuichelde ! - speelde de hoof drol zooals
ge zult bemerken als ge lezen wilt wat my met hem weervoer in
Artis .
Want daar kwam ik op zekeren morgen met de kinderen teland,
nadat ik ze vroeger met m'n beste vermogens wat genoegen had
verschaft door ze meetenemen naar komedie of concert .
De onderwyzer was meegegaan . Ik zag er zeker uit als 'n sekondant.
Ons troepje jongens, 'n behoorlyke trap der jeugd van
de onnoozele tweeklanken of tot de lyzige halfgare rhetoriek toe,
had op den weg in 't gelid geloopen . Maar in den dierentuin verspreidden
zy zich . Althans zoo meende ik . Doch later bleek me
Fiat ze heel trouw waren byeengebleven .
Wie nu geen verstand heeft van Zoologie en Opvoeding, zou
meenen dat de een keek naar den leeuw, de ander naar de papeg
aaien . Dat de een by de slangen stond, de ander by 'n hyena .
Mis !
Waar zyn de anderen? - vroeg m'n onderwyzer die met
my had plaats g enomen aan ' n taf eltj e - waar zyn de anderen ?
Hy vroeg dit aan 'n klein kereltje dat even zichtbaar was aan
't eind van 'n laan .
- By de apen, m'nheer !
En m'n onderwyzer zette ons gesprek voort, dat afgebroken was
door z'n wensch om to weten „waar de anderen waren ?"
Zoodra ik 'n komma-punt ontwaarde, maakte ik daarvan gebruik
om hem to vragen of by gehoord had wat die kleine jongen geantwoord
had
- Jawel, ze zyn by de apen . Ik wit u dus zeggen dat . . .
Weer wachtte ik 'n komma-punt, en vroeg no,geen,s
Hebt ge gehoord wat by antwoordde

IDEEN VAN MULTATULI .
-- Wel zeker : ze zyn by de apen daar is geen water . Ik beweerde
dan . . .
By de derde komma-punt viel ik hem weer in de rede . . .
't Vervolg hierna (380) . Ik breek of omdat ik plaats noodig heb
voor 't volaend IDEE.
215 . Wie wat betoogt, en noodig oordeelt z'n betoog voorttezetten
tot de laatste syllogisme, wie noodig heeft z'n konkluzie to noemen
expressis verbis . . . zie, ik geloof dat zoo iemand niet goed betoogd
heeft . (269
't Zou me verdrieten, lezer, als ge niet ver genoeg waart gevorderd
in Zoologie - en Opvoeding - omm nu nog niet to weten dat
'n troep jongens, losgelaten in 'n dierentuin, zich niet verspreidt,
maar dat ze met allergewilligste involging der wetten van assimilatie,
affiniteit, kohaesie, attraktie - meer of min kapillair - zich
vereenigen tot 66n kompakte massa om de apenwarande .
Wist ge dat niet, gy onderwyzers, ouders, opvoeders ?
Wist ge dat niet? Ge moest het weten .
En . . . m66r zoblogie' Ge behoordet ook to weten waarom 'n troep
jongens in Artis zich altyd verzamelt by de Apen-warande .
Daarom schonk ik u met genoegen al uw kennis der leer van
I' mooie handje" kwyt, en van 't ,rechtzitten" en van de ,scherplange
of kortstompe ee's en van de verzoening van het bloed des kruises
." 0, v661 wetenswaardigheden van die soort .
En n6o, meer zo6logie' Ook moest ge weten wat er to doen was
tegen die apen-attraktie . Welke andere neiging tot vereeniging door
u inoest worden opgewekt, oin die neiging tekeer to gaan .
Dit alles weet ge niet, gy onderwyzers, opvoeders, ouders gy die
u vermeet , kinderen to houden . „Of . . . a ls ge 't weet, noem ik u
dubbel misdadig .
10i
*) Beter inisschien : wat er to doen volt om to bewerken dat die apenstudie
geen verkeerden invloed heelt .
216 . De Koning konit in de stad . Dat is wel verdrietig voor me .
Ik zal u zeggen waarom .
Nu hangt men vlaggen uit. Een daarvan waait heen-en weer voor
m'n venster, zoodat het my rood en blauw warrelt in de oogen, ell
ik belet wordt dit IDEE to schryven . Want Ideen hebben helderheid
noodig.
Daarom zal ik maar wat bespiegelingen houden over de verkeerde
plaatsing van sommige dingen . Een steep die nut doet op den
weg of in 'n niuur, zou onaangenaam wezen in de maag . . . rood
met wat zon er door . . . Ik wou dat die vlao , 'k weet niet waar was
. . . slechts dddr niet, voor m'n venster niet!
Om gods-wil, 'k heb behoefte aaii licht, I

108 IDEEN VAN MULTATULL
Ik kan weer zien . Ik was bezig met de verkeerde plaatsing . . .
blauw schemerlicht . . .flap ! . . . rood daarover . . . 'k zit in paarse
duisternis . . . zie, de zon moireert die kleuren . . . ik behoor
niet onder zoo'n viag to zitten, en daar hoort die viag niet . 't Vervoig
als ik weer zien kan .
'k Wou liever dat de Koning . . . 't vervolg hierna !
. . . . . . . . . . .
Ja, zoo zyn er veel dingen verkeerd geplaatst ! 'n Speld in 't oog,
Engeland to Gibraltar, 1k hier, en daar die viag . . . ik moet het opgeven
!
. . . . . . . . . . . . . . .
Zoo'n steen in de maag, hoort daar niet. Zoo'n speld in 't oog,
hoort daar niet . Die viag . . , 't vervolg hierna !
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waar zoo'n steen t'huishoort en dienst-doet weten wy . En die
viag . . . 'n koninkryk voor 'n vloek !
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Die viag, o Koning van Nederland, o Staatslieden van Nederland,
o Volk van Nederland, die viag behoort to wapperen in den Arcllipel
van Insulinde waar onze broeders worden meegevoerd, tot slaaf
gemaakt of geslacht, door zeeroovers !
Daar hoort die viag ! Daar Volk, Regeering en Koning van Nederland
! Daar hoort zy, zeg ik u !
En ze moet niet hier my hinderen in 't schryven van m'n IDEEN
Dat behoorde zy niet to doen, zeg ik u ! Ik laat me niet hinderen . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Daar plakt ze weer voor 't raam, en zuigt zich vast . Wat rood
en wit en blauw . . . 't is donker . . .
Welnu, ik wil zien ! Ik tart die vlag my 't schryven to beletten !
Ik wil zien, ik zie !
Madder maar voort, o viag, in oneerlyke veiligheid ! Ben je niet
bang voor wat regen, voor wat stof ? Zie je al die kappellui daar
beneden op de straat ? Schrik niet ze zyn onschadelyk . . . ze rooven
niet met lans of zwaard of scherpen klewang . . .
En verheug u, weldra zal men u wat rust geven na uw goeverneur-generaals-parade
dienst! Er ligt een net foudraaltje van wasdoek
gereed ! Daar ga je in, vlag . . . wel to rusten !
Maar my dwingen tot werkeloosheid, door je dom plakkerig lichtbedervend
gezwabber en gezwets tegen m'n venster . . . dat zult ge
niet . . . daartoe tart ik u !

IDEEN VAN MULTATULL 109
217 . En ik tart elke macht, op welk gebied ook - in den Staat
in de Kerk, in de Iluisgez -innen . . . overal! -- ik tart elke macht
to beletten dat M'n IDEEN invloed hebben op den loop der zaken . Ik
tart ieder my to smoren!
Ik wil zien, en ik zie! Ik wil schryven en ik schryf. Ik wil omwerpen,
wegruimen, opbouwen, en ik zdl dat alles doen . . .
Maar dat het me makkelyker vallen zou als ik niet zeeziek werd
gemaakt - daar is ze Aveer : ik schryf door . Ze valt beschaamd terug
. . '. juist! - dat (lit, alles my makkelyker vallen zou als ik niet
werd gehinderd door zooveel domheid van' n katoenen lap, dat is waar .
In 's hemelsnaam, dan maar 't moeielyke!
218 . Maar dat ze my zeeziek maakt, blyft de verdrietige waarheid.
Uit wanhoop ga ik nu 'n verslag geven van 't bezoek des eersten
franschen keizers to Breda, in Mei 1810, zooals dat is opgesteld
door 'n bewoner van die stad . Voor de echtheid sta ik borg. Wie lust
heeft, kan 't origineel by my komen zien . . . och neen, dan kryg ik
bezoek . Geloof me maar liever . Dat verslag is slecht gesteld, slecht
geschreven, byna ondrukbaar . Toch wil ik er Been letter in veranderen
. Primo, om die vlag to foppen . Ik gun haar niet eens de voldoening
dat ik moeite heb om to zien, zend m'n verslag naar de
drukkery, en ga met gesloten oogen zitten denken in 'n hoekje . -
Maak me dat eens moeielyk, o vlag! - Secundo, om door den slechten
styl van 't relaas duidelyk to doen blyken dat het niet van my is :
Ik namelyk schryf heel mooi . (126) Men kan uit dit verslag leeren :
Hoe volgzaam protestantsche leeraren zyn .
Hoe ondeugend de katholieke .
Hoe die volgzaamheid werd geprezen .
Hoe de stoutigheid werd berispt .
Hoe welsprekend Napoleon I was . . .
Dit zeg ik in vollen ernst . Ik ben jaloersch op z'n boutades, Z'n
speech is inderdaad napoleontisch . Och, alsjhy eens lezingen had moeten
houden . . . ik kan er van yzen . Ook by zou gebersten zyn!
Hoe rekbaar de Schrift is voor wie daarmee weten omtegaan en
vooral hoe bruikbaar de tekst over Caesar!
Zie, Nederlanders dit alles hebt gy to danken aan uw roemryke
vlag . . , 't oranje van hiernaast schynt door het blauw .
M'n duisternis is groen ditmaal . . .
Daar, jongen, daar hebje kopie, druk maar op!
- Geen noten, m'nheer?
- Neen.
Ristorie verhael van het gebeurde ter aandiening welke Z . M.
den Keyser en Koning heeft gelieven to verleenen in de plechtsaal
van het geregtshof to Breda den 6 van Bloeimaand 1810,

110 IDEEN VAN MULTATULI .
De Keyser houdende de Keyserin by de hand, en ingevolgte door
H.H. M .M. den Koning en Koningin van Westphalen door Z.K en
K.H . den Prins EUGENIUS, onder Koning van Italien, die de Hertogin
van MONTEBELLO staaddame geleide, trad in de plegtzaal, alwaar de
groote ambtenaren van het ryk tegenwoordig waren . Z .H . den Prins
van Nuschtel en Wagran, de maarschalken, Hertog van Bassano, van
Istrie, van Rougs, (?) van Tirol, de groot minister van de binnenlandsche
zaken, de graaf van (onleesbaar) de Kamer Heer van den
dienst, den marrakies van Argensoie profect van de twee (onleesbaar)
(Moet zyn : NETHEN), een dame van het palys, een Kamer dame en
Enige andere Heeren van het Keyzerlyk Hoff .
De Hooge vierschaar .
De Schepen bank .
De Roomschen geestelykheid (welke niet in plegtgewaad waren .)
De bedienaars der hervormde kerk. Die op ordere van den Gouverneur
in Costume waaren .
De prottestantschen kerken raad alle waren in Enen kring gerangscheerd,
buiten de baalie van de plegtzaal waaren Enige andere Colegis
en vele andere personen .
Den Keyserin ging zitten en de Keyser dede op staande voed de
ronde . Zyde tegens den president van het hof : gy zyt den president
van het hof van appel ? Waar op deze antwoorde Ja Siere ! Hoe
veel zielen rekend gy dat er onder uw juris dictie zyn ? 400 1000
Siele . Waar appeleert men van uwe vonnissen? to Amsterdam . Daar
na met de vinger wyzende op de onderscheidene Collegien wyzende
zyde Z .M, gy zyt de regtbank van de eerste instantie, gy zyt de regtbank
van koophandel, gy de geestelykheid ; bleef staan voor de vicarius
die z'n aanspraak in de hand houdende zyn Compliment uit
sprak Cefeleerde . (?) Den Keyser zonder hem to antwoorde zyde,
waar zyn de protestantschen predikante ? toen werd de Heer TEN
OEVER leeraar der Waalsche kerk met den taberd gekleed zynde,
aan het hoofd der gansche protestantsche geestelykheid en den kerkenraad,
aan den Keyser voorgesteld door Z .H . den Prince van Nuschatel
en Wageran, en na die gewoone pligtplegingen deden den
Heer TEN OEVER aan zyne Majestyd de navolgende aanspraak :
SIERE !
De Geestelykheid en de afgevaarde der Hervormde en Prottestantsche
kerken hebben de eer Uw K . en K . majesteid hunne Eerbiedige
hulde to betuigen . De leerstellingen der protestandsche die door den
zaamenloop der g ebeurdenissen nieuwe onderdanen van Uw onmetelyk
Ryk geworden zyn, kunnen onveranderlyke grondbeginselen zyn
van in alles wat er gebeurd, de hand van eenen heiligen, wyzen en
goeden voorzienigheid to eerbidigen, geven aan den Keyser dat des Keysers
is en ik rekenen het myn Plicht Heere! uw K . en K .M . to verzekeren,
dat wy dat bevel intusschen gehoorzaam aan uw opperheer, wy weten
het Siere, dat nooyt, vooral van de herroeping van het edict van
Nantus die hervormde zooveele voorrechten in Frankryk genooten
hebben als onder het oppergebied van Uw K . en K .M . deze overtuiging
strekt ons tot waarborg dat wy deelen zullen in de bescherming
van den grooten Opperheer die God over ons gesteld heeft dat
by ons zal bewaren by die voorrechten, die wy tot nog toe genoten
(onleesbaar) hebben ; en wy hebben de Eer al onze belangen aan Uw
doorluchtig Huwelyk bevestig (onleesbaar) die bevredigens van geheel

IUEEN VAN MULTATULI . 111
Europa (onleesbaar) en ons order uw opperbestuur de wenschelykste
uitwerkselen daarvan doen ondervinden .
Z .~MI. Zeer aandagtig tot bet einde toe dezes aanspraak aangehoord
hebbende, antwoordde daarop .
Het is zeer wel, gy hebt gelyk, ik bescherm gelykelyk alle Eerdienste
. De protestanten in Frankryk genieten dezelfde voorrechten
die de Catolyken genieten, en in dit departement moeten de Catoliken
dezelfde voorregten genieten als de Protestanten . Zoo uwe kerke
to groot of to menigvuldig zyn moet gy die verdeelen, omdat ik een
volkomen gelykheid wil hebben tusschen alle l,,erediensten, gy moet
als broeders leven .
Den Keyser vroeg aan den Heer TEN OEVER : Mynheer, waarom
zyt gy aldus gekleed ? gy zyt in costuum, waarop dezen antwoordde
Siere, het is een bevel - viel hem in de rede, en zyde de Keizer
bet is wel, het is een gewoonte van het land . Zich alstoen naar
de Roomschen Catolyken geestelykheid wendende, vroeg hy : en
waarom dan Gy lieden, hebt gy ook uwen priesterlyke overrok niet aan ?
gy zegt priesters to zyn, maar wie zyt gy, Prokureurs ! Notaarissen
of Boeren ? Hoe ik kom in dit departement alwaar de meerderheid uit
Catolike bestaat, die door den Koning mynen broeder meerder voorregten
verkregen hebben . En ik koomc om uw alle met de anderen
gelyk to stellen en ondertusschen begind gy met my niet na behooren to
bejegenen, gy durft uw aldus voor myn to verzetten, gy klaagt over
de onderdrukkingen die gy onder bet oud bewin van dit land geleden
hebt, rnaar gy toont door uw gedrag dat gy zulks wel hebt verdient
. Thans komt een Roomsche gezind vorst over uw regeeren, en
die eersten daad van oppergezag dien ik heb moeten uitoefenen, is
geweest om twee van uw pastoors, zelfs uwen apostolischen vicarius,
to doen arresteren, ik heb hem gevangen doen zetten en ik zal ze
doen straffen, en bet eersten woord dat ik uit den mond van een
hervormde predikant hoor is : geef aan den Keyzer dat des Keizers
is . Zie daar de leer welke gy moet onderwyzen, slegthoofden ! Neemt
een voorbeeld aan dien Heer (wyzende met den vinger op den Heer
TEN OEVER) . Hoe ! ik hebben altyd in den Protestanten getrouwe onderdaanen
gevonde, ik heb er 6ooo to Parys, en 8oo.ooo in myn
ryk, en er is geen een, daar ik reede van klaagen over heb ! gy hebt
de Protestanten belasterd door die aan myn voor to stellen als menschen
die grondbeginselen leren, strydig met de regten van den Souvereyn
. Ik hebbe geen beter onderdaanen dan de Protestanten, ik bedien
my van dezelven in myn palys to Parys ; ik geven er hun de
vryen toegang, en bier wil een handvol dweepzieke Brabanters zich
tegen myn oogmerken verzetten, slegthoofde daar gy zyt, zoo ik in
de leer van BossUL (I?ossuez ?) in de grondstellingen van de gallicansche
kerk geen grondbeginselen had gevonden die met de mynen
overeen stemde, zoo bet Concordaat niet aangenomen was, zoude ik
protestant zyn geworden en 30 millioen Franschen zouden des anderen
daags myn voorbeeld nagevolgd hebben .
'Mar gy weetnieten als gy zyt, welken Godsdienst onderwyst gy
lieden? Kent gy de leerstelling van het Evangelic wel die zegt van
to geven a an den Keizer dat des Keizers is? JEZUS CHRISTUS zelf
heeft die niet gezegd : niyn Koninkryk is nih •t van dezen werel d? en
de pans, en gylieden zoud ow met (le zaaken van myn Ryk willen

112 IDEEN VAN MULTATULI .
bemoeyen, onkundigen ! gy wild voor uw opperheer den Keyzer niet
bidden, wild gy ook ongehoorzaam zyn ? Ik draag er de papieren
bewyzen van in myn zak (ter zelver tyd op de zak slaande) en zoo gy
in zulke grondstellingen volhard, zuld gy hier beneden ongelukkig
zyn, en in de andere wereld hier namaals verdoemd zyn . Vervolgens
zich tot den vicarus wendende, vroeg zyn Majestyd zyt gy den Apostolische
vicarus ? wie heeft uw dat gemaakt ? is het de paus by heeft
er geen recht toe, ik ben het die bisschoppen aansteld .
Daarna sprak den Keizer tegen alle Roomschen geestelyken zeggende
: gy wilt niet bidden voor den Souveryn, omdat een priester
van Roomen myn in de band heeft gedaan . Wie heeft aan een paus
het recht gegeven om een Souveryn in den band to slaan ? Waarom
hebben LUTHER en CALVIEN zich van de kerk geschyden ? het was
de schandaad van uw aflaten die zich hebben doen verzetten tegen
de paus ! het is nog LUTHER nog CALVIEN, maar de duitsche vorsten
zyn het geweest die zich aan uw dweepziek juk (niet ?) hebben
willen onderwerpen,
De Engelschen hebben groot gelyk gehad van zich van uw aftesnyden
. Het zyn de pausen die door hunnen weereldlyke kerken regeeren,
kerken heerschzucht, Europa in vuur en vlam gezet en tot
een bloedblad gemaakt hebben ! Gy zoudt wel op nieuw schavotten
en brandstapels willen oprigten, maar ik zal daar zorg voor weten
to draagen, zyt gy van de godsdienstleer van GREGORIUS den 7 ? Ik
niet. Wie is GREGORIUS den 7 ? gy weet het niet ? Zyt gy van de
godsdienstleer van BONIFACIUS, van BENED1CTUS XIV, van CLEMENT
den XII, of die van een andere paus ? Ik niet . Ik ben van de godsdienstleer
van JEZUS CHRISTUS, die gezegd heeft : geeft aan den Keyzer
dat des Keyzers is, en volgens datzelfde Evangelie geven ik Gode
dat Godes is. Ik draag het weerelds zwaard (slaande op den degen)
ik zal het weeten to behouden, het is God die myn op mynen troon
geplaatst heeft, en gy aardwormen, zouden gy er uw willen tegen
kanten? Ik moet aan niemand, dan aan God en JEZUS CHRISTUS rekenschap
van myn doen en laten geven, en Diet aan een paus .
Geloof gy dat ik een man ben gemaakt om de muilen van een
paus to kussen ? Zoo het alleen van uw afhing, zoudt ge myn de
neus afsnyden, gy zoudt myn de haren afsnyden, gy zoudt myn de
kruin scheeren, gy zoudt my in een klooster zetten, zoo als gy Lo-
DEWIJK de goedaardigen gedaan hebt, of my in Afrika verbannen .
Domkoppen, slegthoofden ! bewyst my door het Evangelie van JEZUS
CHRISTUS, de paus als opvolger van ZINT PIETER, voor zyne stedenhouder
heeft aangesteld, en dat by het recht heeft om den Souveryn
in den band to slaan, weet gy niet dat alle magt van God koomt ?
zoo gy aanspraak op myne bescherming wilt maaken, volgt dan de
Leer van het Evangelie op die wyze zoo als den Apostelen die gepredikt
hebben . Zoo gy goede borgers zyt, zal ik uw beschermen .
zoo niet, zal ik uw uit myn Ryk jagen, ik zal uw wyd en zyt verstrooijen
als de Jooden .
Gy zyt onder het bischdom van Mechelen gesteld . Bied uw aan
uwen Bisschop aan, legt er uw geloofsbelydenis of onderteekend het
Canuraal . (? Fen weinij verder staat het woord Concordaat zee.- duidelyk,
maar hier even duidelyk : Conuraal of Canuraal. Wet dat kan heduiden
weet ik niet .) Hy zal uw myne meningen doen kennen, ik zal
eenn anderen bisschop (onleesbaar) Hertoogenbosch stellen .

IDEEN V-AN MULTATULL 113
Is bier een Semienarium? vroeg den Keyzer en op bet bevestig
antwoord, zyde Z .M. aan den perfeekt van de twee Netten :
Myn Fleer, gy zult zorgen dat deezen den Eed op bet Conkordaat
afleggen, gaat dat semienarium bezoeken, en maakt dat men er de
zuivere leer des Evangeliums onderwyst, opdat meer ligte(verlichtefl
manner uit voortkomen, dan deze domooren van leeraren, waar men
dan eene zoo ongerymde leer onderwyst .
Myn heer de perfekt, gy zult de zaken der kerke op eenen gepaste
wyzen voor alle Godsdienste gelykelyk schikken, zoo dat ik er niet
meer van boor spreeken .
Daar na nam de Keyzer de Keyzerin by de hand, ging met haar
na eenige jonge jufvrouwen die buiten de balie van de plydzaal
stonde, welke aan M . de Keyzerin een mantje bloemen aanboden en
aan haar K . K. en K. K . M. M . haar complimenten aflyde, by monde
van juffrOUW DF. Roov (de Oudste) waarop de hertogin van Montebello
genoemde juffrouw een doos leggende aanbood, en daarna begaaven
H . H. M . M. zich in bet rytuig, zynde hetzelven bespannen met
io paarden . En door een eerewacht wierd gelyd tot aan bet einde
van de steenweg, buiten de Bospoort reisde Hoogsdeszelfs met haar
doorluchtige gevolgt door na 'sHertogenbosch .
Ik vindt dit stuk kurieus . Te-meer nog omdat Napoleon III onlangs
(1862) op nieuwjaarsdag denzelfden tekst over 't w6l vervullen
der verplichtingen j egens ,Caesar" heel grondig heeft behandeld .
Maar de tegenwoordige Keizer der Franschen maakt z'n speeches
en de hier meegedeelde kwamm rechtstreeks van 'chart . Zoo gevoeld,
z66 gedacht, z66 gesproken, en . . . servez chaud?
1879, Er is me later gebleken dat Thiers van die gebeurtenis to
Breda melding maakt, en dat bet bier meegedeeld hartig woordje
van Napoleon herhaaldelyk gepubliceerd is . In den Navorscher van
1854 vindt men op bldz . 175 den franschen tekst, met behulp waarvan
de belangstellende lezer de gapingen en oiqnauwkeurigheden van
myn hollandsch hs . go.makkelyk aanvullen en verbeteren kan . Hetzelfde
tydschrift levert alsmede (deel X . blz, 331) den even karakteristieken
uitval waarmee Napoleon, by gelegenheid der audientie to
Laeken, de brusselsche geestelyken heeft opgefrischt .
219. De vlag is weg!
Ik heb 'n dame gekend die blond was, en zeer bevallig . Dat zult
ge terstond zien . Haar echtgenoot was donkerharig . In haar familie
waren allerlei haarsoorten en ook van zyn karat schenen zich allerlei
rassen i-endez-vows to hebben gegeven .
Het oudste kind van die dame was bruin . Daarop volgde een blond
meisje, Toen twee zwarte jongetjes . Vervolgens 'n engelsmannetje
met rood haar en zoinersproeten . Eindelyk eenige Afrikanen met
krulhaar, Brie of vier Celten, 'n paar strooharigen, wat witkopjes,
toen weer kastanje . . . 't, hield iiiet op, en alles door66n En als ze
gedaan had, be on ze \veer . her maiikeerde maar aan dat ze groene
kindertjes kreeg .
Ik maakte die vruchtbare moeder m .'n kompliment over de volledigheid
van haar verzameling, uit'n anthropologich oogpunt .
IDEEN 1 . 8

114 IDEEN VAN MULTATULL
- Maar, eilieve mevrouw, als 't me vergunt is 'n kleine aanmerking
to maken . . .
-- Hoe dan ?
- Een beetjen orde,mevrouw ! Wat regel, dunkt me, tot gemak
der bezoekers van uw muzeum . De klassifikatie is zoo meeielyk .
- M'nheer, denkje dat ik die dingen doe op kommando ? Als 't u
niet de moeite waard. i s m'n troepje recht to zetten, hecht ik niet
veel waarde aan uw anthropologische studien . Ik beval naar 't my
bevalt, en 't bevalt me niet dat het u niet bevalt dat ik niet beval
naar 't u bevalt. 't Bevallen zou me onmogelyk wezen als ik moest
achtgeven op 't bevallen . Zoodra ik me toelegde op bevallen naar
't u bevalt, zou ik spoedig ophouden to bevallen . En al kon ik voortgaan,
't zou u weldra niet bevallen omdat bevallen geen zaak is van
bevallen. Ik blyf dus bevallen naar 't my bevalt, en als dit u niet
bevalt ga dan waar 't u beter bevalt, en beval zelf als 't u bevalt,
maar ik twyfel of ge dan my bevalt omdat de aanmerking waarvan
ge bevallen zyt over 't niet bevallen van myn bevallen, my bewyst
dat gy geen verstand hebt van bevallen. En nu, ga heen als 't u bevalt,
want ik ga bevallen .
Dit voor m'n IDEEN . Wie wil ze rechtzetten ? Ik neb waarachtig
geen tyd, en beval als die dame zonder to vragen of 't bevalt .
220 . De hoogste graad van moed .
221. Vertrouw nooit iemand die nederig spreekt, want by liegt .
222 . Wie nederig speekt van zichzelf, wordt boos als ge hem
gelooft, en woedend als ge hem nazegt w at-i zegt .
223 . Nederigheid is 'n lafhartige - en oneerlyke ! - manier
om wat to schynen .
224. Zeden zyn onrechtvaardige meesters . Ze straffen de afwyk1ligen,
maar beloonen geen gehoorzaamheid Verbeeld u 'n vrouw
die wat sympathie kwam vragen van de maatschappy, omdat ze
Looit over straat was gegaan in sarong en kabaai,
NQoit had laten blijken dat ze wist wat ze wist,
Ggon latyn verstond,
Noctit billard speelde, en
Noojt andere kinderen had gehad dan onnatuurlyke .
225 . 't Is schande voor de mannen, dat de vrouw in faun eigen
schatting hooger staat naarmate ze minder met mannen heeft omgegaan
.
Precies als met die andere Javanen, wier onbedorvenheid in omgekeerde
cede staat tot hun gemeenzaamheid met Christenen .

IDEEN VAN MULTATULI . 115
226 . Ik wou mezelf gaarne eens ontmoeten omm to weten hoe ik
me beviel . Maar 'k moet byzonder goed gehumeutd wezen op then
dag, want ik hou niet van onaangenaamheden .
227 . De heer Thorbecke heeft veel to doeb, als-i ten minste,
met of zonder titel dan, premier is . Hij moet
De Havelaar-zaak uitmaken,
't Zegel op de dagbladen of schaf f en,
Inkomende rechten . . . idem,
Ministerie van eeredienst . . . idem,
Wetten tegen taster en kindermoord . . . idfth,
En nog een-en-ander . . . ja, nog veel meer . Geschieden zal het!
Ik wou hem graag 'n brief schryven, maar ik begryp dat by 't
byna zoo druk heeft als ik.
2 2 7a . (In de vorige Uitgaa f als Noot gedf-ukt ) . Hier blykt dat
m'n geringschatting van den heer ThorbeckO als staatsman (452,
966 vlgg .) geen parti pris was . Gelyk velen tbrwachtte ik in (1862
inderdaad iets van hem. Hy heeft geen enkele der zaken afgedaan
die ik hier op z'n agenda zette . Ret Dagbla zegel is nu afgschaft,
maar door hem niet . Wat de man wel heeft verricht, is my onbekend
. Hy is nu, geloof ik weer minister (18'2) doch zeker weet ik
het niet. 't Boezemt me geen belang meer ii Er staan heel andere
verandering en voor de deur, dan dat gedurif inruilen van lood om
oud yzer .
Uit de schoone redevoering van den heer Wintgens in de Kamerzitting
van 13 November 1871, meen ik to ogen opmaken dat ik
niet te-vergeefs geleefd, gedacht, geleden, gbarbeid heb . Ook anderen
beginnen intezien . . .
Maar wel is 't weer karakteristiek dat ik, zoo kort na't verschynen
van m'n stuk over Specialiteiten, waarop de debatten van die
maand zoo'n scherp afgedrukt zegel zetten! niet genoemd wierd
noch door den heer Wintgens noch door de andere sprekers, al bleek
er dan telkens - byv . uit het nogal boetvaafdig veroordeelen van
schoolmeester-specialiteiten, door Mr. Thorb eke-zelf ! - dat men
myn beschouwingen over de kamerdebatten pal onlangs gelezen had .
Er is iets komieks in die vrees m'n naam tb noemen . Begrypen
die heeren niet hoe- luid dat zwygen spreekt . adat ik zoo kort geleden
in myn Nog eens Vrije Arbeid heb aan 'etoond dat het zoogenaam
Kultuurstelsel op den aard des favatlnschen Volks gebazeerd
was, en dddrom moest behouden blyven, tberden de voorstanders
van dat stelsel als motief voor hun meenin hoof dzakelyk aan
dat de zaak eigenlyk 'n enthnologisch vraagstuk b*trof,'t geen, zeiden
zy, onlangs verzekerd was door . . . 'n Oostenri er i Ook de kapellenvanger
Wallace - 'n opmerker van de minste sbort, waarachtig -werd
tot getuige geroepen ! 't Is waarlyk om to v'ertwijf elen aan z'n
denkvermogen als men bemerkt dat zulke hansworsten 't met ons

116 IDEEN VAN MULTATULI .
eens zyn . De man spreekt mee over zaken waarvan by 't eerste
woord niet weet . Ter verontschuldiging kan misschien worden aangevoerd
dat-i niet kon voorzien door Nederlandsche Staatslieden to
worden gepromoveerd tot autoriteit . Op Java zou geen koelie 'n
raad van hem hebben aangenomen, maar voor Den Haag schynt
alles - behalve 't goede, natuurlyk ! - goed genoeg .
Wel eohter kon de man voorzien dat de beoefenaars van z'n vakken
- botanie, zoologie, ethnologie, enz .-- z'n werken zouden raadplegen
gelyk dan ook, byv . door Darwin geschiedt . Dit is zeer to
betreuren, en ik zal dezen eerlyken maar nalven denker waarschuwen
tegen zulke berichtgevers . Wat in Wallace ten-eenenmale ontbreekt,
is : de konscientie der wetenschap . Ik neem aan, dat in z'n
werken aantetoonen . Dat de hollandsche vertaling daarvan door Prof .
Veth, in zekeren zin naar my gedoopt is - Insulinde ! - doet me
hartelyk feed . Het is 'n aardig boek voor leeken, en ontleent z'n grootste
waarde aan de zoo korrekte noten van den heer Veth-zelf, wiens
kennis van indische zaken verbazend is. Het verwondert me dan ook
zeer dat Wallace's gebrek aan wetenschappelyke konscientie niet
meer stuit, of althans dat daarvan zoo weinig blykt . Ook Prof . Veth
vergist zich nu-en-dan . Wie niet? Wat, byv . de baarsche Wallace
- wiens filologische kennis, behalve z'n onwetenschappelyk Engelsch,
zich hoofdzakelyk wel bepalen zal tot muzeum-latyn : dit of
dat ptera Wallacii ! - wat die man outriggers noemt (zie noot 9
van den Heer Veth, blz . 287) zyn de aan twee dwars over 'n klein
vaartuig liggende staken bevestigde stukken bamboe van 'n praoe
sajab = vlerkschuit. Deze uitleggers bevinden zich dus niet, gelyk
de heer Veth meent, aan de loefzyde alleen, 't geen vanzelf spreekt
omdat loef en ly gedurig verwisselen, en men de mekaniek niet telkens
zou kunnen overbrengen. Ook doet ze haar werking niet door
de zwaarte aan den loefkant - de heele toestel is daartoe to licht,
en de manschappen zouden er niet dan zeer moeielyk, en dan slechts
'n oogenblik, op kunnen zitten - maar door den tegenstand van 't
water tegen de met lucht gevulde bamboe aan den lykant van het
vaartuig .
Zulke foutjes zyn menschelyk, en doen 'n goeden opmerker to
meer in 't oog vallen hoe nauwkeurig overigens de heer Veth alles
onderzoekt. Byna ieder ander had die engelsche outriggers zonder
kommentaar laten voorbygaan, Men is grooten eerbied schuldig aan
de wetenschappelyke hoogte waarop de heer Veth staat, al verschilt
men dan ook - gelyk met my 't geval is - van hem in zoogenaamdstaatkundige
richting . Ik-zelf heb genoeg gewerkt om to begrypen
hoeveel by moet gearbeid hebben ! ~ k)
-*) Noot van 1879. Ik laat dit getuigenis met to meer genoegen onveranderd
staan, om daardoor 'n tegenhanger to leveren tegen de laaghartige
oneerlykheid, waarmee de vry-arbeidende professor Veth by-voortduring
den politieken kant,der Indische zaken behandelt . Hy - de schryver
van 't stuk in den Gids, van Augustus 186o! (Minnebrieven, uitgaaf

IDEEN VAN MULTATULT . 117
Met dien Wallace nu is de zaak juist andersom . Mir nichts, dir
nichts gaat by veel belanc-rryks voorby, en geeft telkens, in-plaats van
rezultaten eener - in Indict dikwyls lastige! - wetenschappelyke
naswring, een ter-loops opgevangen praatje, zoodat hy, ook
waar-i de waarheid zegt, zeer dikwyls slechts de verdienste heeft
van juist-raden . De voorbeelden die ik hiervan kan aanhalen, zyn
anekdotic,sh . En soms wapent by zich tegen misraden, door 'n zonderling
: of. Een uit 'n boom gevallen orang-oetang, die by X.B.
zegt ontleed to hebben, had volgens hem 'n been "Of' r, n arm gebroken
. Zou 't misschien de staart ge -weest zyn ?
Het zou 'n werk van langen adem wezen, hl de byzonderheden , optegeven,
die Wallace stempelen tot 'n bevoegde vraagbaak voor ieder
die aan wetenschap Been behoefte voelt . De goedige vergunning om
to kiezen tusschen arm en been van then orang-oetang - let wel,
dat z'n of'Been sine is, maar wel degelyk vel, want twee en drie
regels vroeger spreekt by van vingerspitsen, elders van handen, en
overal stelt by de armen van het Bier tegenover de beenen - de
vergunning mi, om ditmaa,l to kiezen, wordt den lezer wel eenigszins
vergald door de onmeedoogende wys waarop by hem 't getal van
de gedurende zes-en-twintig nachten gevangen nachtuiltjes opdringt
nacht voor nacht, met de dames er by : totaal 1386 stuks, walgeteld!
(blz . 141) . De man die 'n maand zoek maakte met het vangen en tellen
van die nachtuiltjes, heeft middeYgevonden om in drie en een
halve maand (blz . 162) de Javasche Flora en Fauna en de geologische
struktuur van dat groote land to determineeren, aan de -
NB . uit verschillende stammen bestaande - bevolking van vyftien
millioen zielen haar anthropologische plaats aantewyzen, en pour la
bonne bouche gewysde to slaan in 't proces van Kultuurstelsel en
Vryen arbeid . . . waaromtrent by godbeter't van myn opinie is!
Het getal soorten van vlinders noemt by met stipte cyf ers . En dat
der vogels . . . lezer,Wallace verzekert ons dat er in zyn tyd op Java
slechts twee&lei soort van papegaaien waren, en tevens dat hyzelf
vandaar vertrok op den 3111 October 1861 . De ornithologen zullen
dus in November van dat jaar aan de psittaceen niet veel to tellen
gehad hebben.
Zoo'n kwakzalver - een der cnqelsche trompetters, waarvan ik
sprak in de ,Specialiteiten" - wordt als autoriteit aangehaald in
onze Volksvertegenwoordiging! Is 't wonder dat het vaderlandlievend
gemoed van 't straatgrauw, zich richtend naar zulke voorbeelden,
z'n Nederlandismus uitgalmt in : die Wacht am Rhein?
Ik ben nu eenmaal, helaas' slechts 'n Hollander. Kan ik 't helpen ?
18 75, blz. 153) neemt den schyn aan, nooit jets van Havelaar gehoord
to hebben! De balangen der edele vry- arb eidsp arty schynen die voorgewende
ignorantie to vereischen. Wie van 's mans onbeschaamde valsheid
meer weten wil, wordt verwezen naar Roorda's kritiek van z'n werk :
lava, geographisch, etnologisch, historisch, AJI . 28 en 29 ( Weekblad Oost en
West, No . 21, vlgg.)

118 IDEEN VAN MULTATULI .
Maar zy die op-grond hiervan gedurig de vryheid nemen my beneden
den eersten den besten vreemdeling to stellen, moesten bedenken
dat zoo'n antinationaliteit henzelf ook niet verhoogt . Money, of 'n
Oostenryker - 'k weet waarachtig 's mans naam niet, en heb geen
lust then to zoeken - en Wallace . . . hartelyk dank !
Ik betwyfel zeer of men in 't Engelsche Parlement gebruik maken
zou van myn wijsheid als ik 'n vertoog schreef over de werking
van plumpudding of spleen, of 'n handboek voor boksers . Ik zal er
me niet aan wagen !
228 . Ik heb, vooral na die vlag (216) medelyden met, den heer
Thorbecke, zoolang hem deze Tweede-Kamer voor 't venster waait .
Wie zulke dingen niet bij ondervinding kent, kan zich geen denkbeeld
maken van zeeziekte,
229. Ziehier 'n vertelling over zeeziekte, die 'k terstond geven
zal, anders vergeet ik ze . . . de vertelling meen ik. De zeeziekte
vergeet ik nooit . Ik schrik nu al voor Maart 1863 . . . Als Amsterdam,
de Koning, de vlaggen en ik, dat jaar beleven .
'Yoor 'n jaar of wat wandelde 'n redelyk jonge man -'n jonkman
was-i niet meer - op-en-veer langs de kaai der Joliettete Marseille .
La Joliette heet een der havens van die stad . Hy scheen op-reis to
moeten, althans . . . nu ja, de beschryving doet er niet toe . Men zag
't hem aan, dat-i op reis moest.
De lieutenant *) van 't vaartuig dat hem zou overvoeren, was komen
zeggen dat de wind tegen was, en dat de kapitein waarschynlyk
wachten zou met ankerlichten -i-) tot den volgenden morgen . Als
dus de reiziger verkoos terugtekeeren naar z'n hotel in de rue Beau -
veau . . . .
- Non, non, j e pre fere m' embarquer tout de suite .
- Comme vows voulez, m'sieur. Mais je crains que vows ne vous
ennu yiez . . .
*) Lieutenant of second op fransche koopvaardyschepen, is wat wy eerste
- of eenige - stuurman noemen . De meening van landkrabben dat de
stuurman , . . stuurt, d. i . aan het roer staat, is onjuist . Hy surveilleert
den matroos die aan 't roer staat. Deze heet : roerganger of mante-roer .
In vroeger tyd was 't op hollandsche koopvaardyschepen de gewoonte
dat de timmerman - ode baas- noemt men hem aan boord - by het uitzeilen
aan 't roer stond . -- De oorsprong van dit gebruik is me onbekend .
Het komt me to zonderling voor, omdat die on dUroffici er gewoonlyk geen
eigenlyk gezegd zeeman is, en ook overigens op de reis niet wordt gerekend
onder de u roergangers ' . Dit namelyk zyn matrozen, vol-matrozen,
in tegenstelling van tlichtmatrozen en jongens- .
t) Een fout ! de schepen liggen in de Joliette niet ten-anker. Ze zyn met
-trossen» vastgemaakt aan den wal of aan dukdalven, evenals to Amsterdam
en Rotterdam . Lees alzoo voor ankerlichten, den in dit geval gebruikelyken
term : losgooien.

LDEEN VAN TAULTATUM . 119
Als ik Fransman was, gooide ik die derde i weg, zoowaar als ik
me ditmaal veroorloof de c . h . wegtegooien uit Frans.ch . man,
- Le capitaine craint que , vous ne nous ennuyiez a bord.
- Du tout, du tout . - . j'ai mes idees!
Die second dacht zeker : ,net als ik" Want, het is kluchtig, ieder
heeft van die dingen . Altbans niemand klaagt over het tegendeel.
Maar als ik nu ideen ga schryven in dit IDES, dan kom ik nooit klaaj
met m'n vertelling over then Rus, of then . . . Italiaan, uit . . . engelsehe
ouders geboren to Kopenhagen, geloof ik .
fly ging naar boord, bezocht z'n hut, vond daarin twee kooien die
ruimer waren dan men verwachten kon op zoo'n kleine brik als de
Sainte Vierge, pl.aatste z'n weinige bagage in de onderste, en vermaakte
zich daarna met 'n soort van inspectie van 't vaartuig . Althans
by scheen belang to stellen in allerlei dingen, die anderen meestal
onverschillig zyn . Hoe oud de brik en waar ze gebouwd was ?
Hoeveel bemanning ze had ? Hoe scherp ze kon zeilen by den wind ?
Of die kleine mousse nog 'n moeder had?
En by scheen nogal goed t'liuis aanboord . By 't eigenaardig , dekloopen'
wilt by altyd de hoogerhand to laten aan den kaptein . . .
Ik geloof 't graag " Als knaap had-i eens 'n oorveeg gehad, omdat
by den kaptein in den weg stond aan stuurboord .*)
- M'sieur a beaucoup voyage ?
- Si, si!
- 11 parait .
De iersche Rus was dadelyk t'huis aan boord . Daar kwam de
vrouw van den kapitein, met 'n lief kindjen aan de borst .
- Comment, madame, du temps qu'il fait !
Want ofschoon in 't laatst van mei, 't was koud, heel koud .
En by dekte de zoogende moeder toe, met 'n reisdeken .
Die vrouw zag gek op . De kapitein had nog geen tyd gehad haar
to zeggen dat die gemeenzaamheid van den vreemde iets eigenaardigs
was dat men vergeven moest ,a quelqu'un qui vient de si loin .
Ce sont peat-titre les moeurs de son pays."
De son pays!
0 God, hoe bitter klonk den vreemde dat woord, want by had het
verstaan, schoon 't gezegd was met gedempte stem .
De son pays! Of er zede noodig was, landsgewoonte, om iemand
to doen voelen dat het koud is als-i 'n zoogende moeder ziet!
Stuurboord de rechterzy, als men naar den boeg gekeerd is - wordt
voor de hoogerhand gehouden . 't Is, byv . niet iedere sloep geoorloofd
'n schip van then kant to naderen . En ook op het dek behoort de mindere
zich met bakboord to vergenoegen . De kommandeerende officier der
bakboordswacht is lager in rang dan de chef van de stuurboordswacht,
enz . In-zee verandert de lioogerhand naar 't invallen van den wind . De
zN; d,-- beneden's ,A, i n cis het t / j,, en staat in zake van courtoisie lager dan
de loefkant, d . i . de kant vamaaar ' de a ind inkonit .

120 IDEEN VAN MULTATULI .
De son pays ! Dat deed hem ze®r . Hy was niet van 'n pays . Hy
handelde niet naar de gebruiken van 'n pays ! Hy zou 'n zoogende
moeder hebben toegedekt, al schreef z'n pays ! voor haar bloottestellen
aan kou .
De son pays !
Neen, by was niet van 'n pays? Ik heb gelogen toen 'k zei dat by
'n Deen was, of 'n Engelschman . Hy was geen Franschman, geen
Schot, geen Spanjaard . . . by was 'n mensch, en 'n goed mensch . Dat
zult ge zien, als ik den tyd heb m'n vertelling of tevertellen .
Voor ik overga tot m'n tweede hoofdstuk, wil ik wat op-en-neerloopen
in m'n kamer om uittevloeken tegen alierlei zeden, gelooven,
godsdiensten, reglementen en stelsels, die 't Goede begraven onder
wat sleur .
TWEEDE HOOFDSTUK,
Ik bemerk daar dat ik verzuimd heb : eerste hoo fdstuk to schryven
boven den aanvang dezer historie . Ik wist toen niet dat ze zoo
lang worden zoo als ik nu begin to begrypen . Want van-lieverlede
wordt me weer alles helder, en ik herinner my al duidelyker hoe ze
't vertelde . . . als ze 't vertelde . Want dikwyls deed ze 't niet, maar
aan my zei ze alles . Dat hebben velen gedaan, en daarom schryf ik
zoo moos .
! 230 . - Die Stier . . . o heerlyk Is 't niet of je 'n Rose Bonheur
ziet of 'n Potter?
Ik zeg liever
- Die Potter, die Rose Bonheur . . . heerlyk ! Is 't niet of ge 'n
Stier ziet? Ziet ge dddrom schryf ik zoo mooi . Ik schryf maar na
wat ze my verteld heeft .
-Wie • . .zy?
- FANCY.
- Geen Natuur dus? Lets als . . . fantazie?
- Zy is de natuur . Ik heb nooit wat verzonnen . Dat kan ik niet .
Ik verzin m'n IDEEN zoo min als de bevallige moeder van 219 haar
kinderen verzon.
231 . Nu inderdaad het tweede hoofdstuk. Ik zal spreken van geloof
en van lief de .Van de Sainte Vierge en van meikersen. Van zeeziekte
en van 'n monnik in bruine py.
Maar ook zal ik spreken van ongeloof en sarkasme, van bittere
wysheid - bitter nog omdat ze maar half was - van weemoed en
van stryd . En zooals zy eens gezegd heeft, van de overwinningin 't
eind . Wees dus heel gerust als g e straks daar iemand ziet struikelen
. . .
-- Mon Dieu !

IDEEN VAN mm, ,rATULL
Er kwam 'n schuitje langs-zy . Len monnik met gesehoren kruin,
barrevoets, om de lendenen iets als w oestynkostuum, won er uitstappen,
struikelde . . .
Tyd om to vallen had-i niet . Onze natielooze Griek die den man
had zien aa -nkomen, greep hem . Hoe by zoo gauw kon afglyden langs
boord - hoe by 't juist wist to mikken om hangend aan 't puttingwant*)
!den kloosterling to grypen met den vryen arm . . . zie, dit
alles weet ik niet . 't Was of by voorzag dat die oude monnik hulp
behoeven zou, en of-i zich had klaar( ,emaakt tot het verleenen van
die hulp .
Les moeurs de son pays, missel -iien? Waar zou dat land liggen ?
-Daarheen! Daarheen!
Comment mon .
stelling .
. . . p yre! vroeg by met vriendelyke belang-
Toch lag er iets komieks in de buiging van den toon then by
noodig had om 't woord : pere uittespreken. Zeker was by Protestant,
onze Amerikaan. Methodist, denk ik .
- Merci mon fils, antwoordde de monnik, die niet weten kon
dat het den ander zooveel moeite had gekoslu, P6-e to zeggen . Dat
klinkt ook zoo gek in de ooren van I n
kwaker, of wat onze
Duitscher dan moge geweest zyn ,van geloof ."
- Merci mon fils! -Non, it n'y a pas de mal . Que Dieu vous benisse,
mon fils! Tiens, ma belle robe est mouille'e!
En de monnik lachte met goedmoedige vroolykheid over 't water
dat afdroop van z' ti robe . . . 8a belle robe, naar-i 't ding noemde
. Die robe - was 'n ruw, harig kleed van vtfflbruine stof . Ik heb
fijner vloermatten gezien .
- Je l'ai ichappi belle . . . me mila presque noye . . - qu'auraient-ils
dit a Ni(-(, ?
- Comment, mon . . . pere, y aurait-il uv, concile, comme en 325?
- Tiens, il est theologien! Mais vous vous trompez, mon Ells .
Nice . . . Nizza maritima! Le concile dont "vous parlez . . . oh, mon
Dieu, au itait-ce ? En Bithynie, je crois . Mais moi . . . jeoutez . . ,
En met kluchtige gemeenzaambeid nam by den vreemde onder
den arm, trok hem ter-zyde, en fluisterde :
- J'avoue que fai un pee oublie ma theologie . A me fais vieux,
voyez-vous. Et puis, je seis si occupe! Depuis (Ititarante ans je fais
les provisions . A suis le proved itori . . . voyez !
*) Voor dezen lafisuv heb ik reeds - ik weet niet op welke bladzy
van m'n derden bundel - vergiffenis gevraagd . Er behoort, meen ik,
to slaan : putting-yzers. Ikbedoelde nainelyk de schuins-loopende bouten
of stangen waarmee de rust aar~ 't buitenboord bevestigd is . Het puttingwant
bevindt zich - atweer : near ik meen - op de hoogte van mars
en ra. Ik heb bier in Wiesbaden geen enkelen zeeman in de buurt, en
ook m'n geheugen zeilt achteruit .
121

12
IDEEN VAN MULTATULT .
En by wees op 'n tiental zakken met provisie die by scheen to
hebben ingekocht to Marseille .
- Je pref ere l'ail d'ici . Chez nous a Nice vous venez me
voir a Nice, nest-ce pas? Oh, venez! Nous nous amuserons .
- Mon . . . pere, mon intention etait d'aller a Genes.
-- Tut, tut, cela n' y fait rien . Nous mouillerons a Nice, et vous
verrez ma jolie voliere . . . .
Die voliere was z'n klooster, moet ge weten .
. . . vous vous arreterez chez nous! Demandez le pere Anselme
dites : le joyeux pere proveditore . . . c'est ainsi qu'on me nomme
car je suis toujours de bonne humeur, voyez vous . Dieu, comme
tout le monde vous aimera . . . et nous nous amuserons ! Savezvous
le latin ?
- Un peu, mon . , . pere.
- Suffit ! Moi, je l' ai presque oub lie. Mais j e me souvi ens :
Amore, more, ore, re,
Nauscountour amicitiae .
Nest ce pas? C'est Tiboulle qui l'a dit, je crois.
- Pardon, mon . . . pere, je ne crois pas que Tibulle . . .
- Ca n'y fait rien. Nous nous aimerons . Les amities se ,font
avec ou sans Tiboulle . Venez nous voir. En approchant de Nice,
vous verrez notre voliere de loin. On rira en apprenant que j'ai
failli me noyer !
Et sans absolution, encore, mon . . . pere ! zei de vreemdeling
niet zonder wat spot, die getuigde van protestantsche dorheid en
onkunde.
De vroolyk babbelende schertsende monnik werd op-eenmaal 'n
ander mensch. Zyn gelaat verhelderde, by richtte zich op, er straalde
iets uit z'n oogen dat den vreemde berouw deed voelen over z'n
misplaatsten spot. Heel gelukkig evenwel dat ze afstuitte op de
trouwhartigheid van den barrevoeter, want deze begreep niet dat
er kon gespot worden met iets heiligs als zyn geloof . Ook dacht by
niet aan andere ,gelooven" . Hy was Italiaan, dat ge reeds wist
door z'n uitspraak van de latynsche u . *)
*) Nu ja, wat dit betreft, had-i even goed 'n Duitscher kunnen zyn .
Ik neem doze gelegenheid waar om aantedringen op 't herstellen van
de latynsche u in haar wezenlyken klank. De verkeerde uitspraak van
dezen klinker is lastig als we in aanraking komen met Duitschers, die
toch in dit opzicht meer stem hebben dan de zeer onklassieke Franschen .
Indien we de latynsche u in haar waarde herstelden, konden we then
klinker tevens gebruiken om in hebreeuwsche, arabische en maleische
woorden de vau en wau uittedrukken . De zaak wordt nu zeer gebrekkig
vervuld door ons zonderling letterteeken oe, dat inderdaad 'n verlengde
o is, en waarmee geen koekkoek die op nauwkeurigheid gesteld
is z'n naam spellen kan .

IDEEN VAN MULTATULL 123
- Non, mon fils, j'jtais en itat de grace .
- La Sainte- Vierge en soit louse, mon jvere, hervatte de vreemde,
by die zeker nooit de Sainte Vierge had aangeroepen, by die in
z'n jeugd geleerd had zulke aanroepingen to beschouwen als heidensche
afgodery en bespottelyke dwaasheid .
Toch was er oprechtheid in z'n uitroep . Of 't een anabaptistische
of 'n luthersche aandoening was, weet ik niet, maar by voelde in
z'n gemoed de behoefte om 'n Vierge to scheppen, daaraan to gelooven,
die Vierge to danken . . . alles om den monnik op dat oogenblik
niet alleen to laten staan met z'n kinderlyk geloof . Maar spotzucht
behield de overhand .
- Oui, mon fils, la Sainte- Vierge en soit louse! C'est elle qui
vows a fait si agile, c'est elle qui . . .
, Sain . . . to . . . Vier . . . ge . . . hoooo . . . i!' klonk het nu van
de kaai. Daar stonden naar 't scheen, passagiers op den wal*) die
afgehaald wilden worden . Een reizend heer met toebehooren, dat is
met 'n dame en 'n paar koffers. De second gaf last naar wal to roeien .
- Comment, zei de monnik, ce serait le nom de notre petit navire
? Sainte- Vierge ?
- Oui, mon pere . . .
De vreemde voelde geen hindernis meer in 't uitspreken van dat
katholieke : mon pere . Jazelfs, by begon then klank lief to krygen
om de beteekenis .
- Oui, mon pere . Notre brig s' appelle la Sainte- Vierge .
Tant mieux . . . ca me va! Et vows, mon fils, acceptez, je vous
PrIe . . .
Hy opende z'n haren opperkleed - och onderkleed was er niet
- nam van 'n ruw yzerdraad ringetjen een klein voorwerp, dat met
vele anderen sedert jaren hem bewaarde voor rampen, en in-plaats
daarvan hem aanhoudend schuurde en wondde op de - bloote borst-
- Tenez, mon fils! Voil4 quelque chose pour vous remercier de
votre secours de tout a l'heure . t)
't Was 'n tinnen poppetje dat de Heilige Maagd verbeeldde .
Cela vous pr&ervera - . .
- De malheur, mon pere ?
Als de monnik had kunnen verdacht zyn op spot, had by then
moeten ontwaren op 't gelaat van den vreemde . Maar heel gelukkig,
de man bemerkte niets en antwoordde nogal plechtig -
'I) De scheepsterm is aan wal .
t) Waarschynlyk heeft zich de arme monnik anders uitgedrukt, D
tout-4-Pheure namelyk, ten onrechte gebruikt om 'n verleden oogenblik
aanteduiden, is geen ztaliaansche fout. Ze behoort in noordelyker streken
thuis, en verraadt misschien de nationaliteit van den verhaler die -
zooals veel Hollanders met hun woord straks - daaraan ten-onrechte
'n dubbele beteekenis toekennen .

124 IDEEN VAN MULTATULI .
- Oui, mon fcls, du plus grand malheur, du seul malheur qui
soit au monde . . , cela vous preservera du peche !
Et maintenant, je vais prier !
Dit zeide by hoogernstig, maar alsof op-eenmaal weer z'n bonhomie
de overhand nam op dweepzucht, op vroolyken toon voegde
by er by
Oui, oui, j'ai a prier, j'ai beaucoup a prier, je suis en retard !
Je prierai pour vous aussi, mon fils, soyez tranquille! Elle me
connait, la Sainte- Vierge . . , soyez tranquille !
TUSSCHEN-HOOFDSTUK .
Nu, onze man zonder naive en geloof, was tranquille. Dit moet
men hem ter eere nageven.
De ongegronde meegevoeligheid voor de naive maagdgeloovery
van den monnik, was geweken . De kinderlykheid van dien jongen
ouden man had den vreemde kind gemaakt voor 'n oogenblik, maar
ook niet voor langer dan 'n oogenblik.
Hy liep naar 't achterdek en lachte by 't denkbeeld wat wel z'n
Tubinger vrienden *) zouden zeggen, als ze wisten dat-i daar rondliep
met 'n tinnen poppetje - hu, 'n afgodsbeeldje ! - in de hand !
Overboord gooien wilde by 't niet . De monnik mocht hem eens
daarnaar vragen, en 't zou den vriendelyken man smarten to ontwaren
dat men z'n vroom geschenk versmaad had .
Dit nu scheen voorgeschreven to zyn door 't onbekend „geloof"
van den vreemde, dat by ongaarne iemand smart veroorzaakte . Maar
of-i 't artikel van z'n katechismus, waaruit by dat „geloof" putte,
wel zoo goed in 't hoofd had als 't jaartal der Kerkvergadering to
Nicea . . . zie, dat zou ik betwyf elen .
Hy stak 't heiligenbeeldje in z'n vestzak, en hervatte z'n wandeling
op bet dek, die afgebroken was door de aankomst van den
monnik .
Deze zat op 'n zak knoflook to bidden,
De ongeloovige vreemde die genezen was van z'n sentimenteelen
indruk, zag met medelyden op' den armen man neer, telkens als z'n
wandeling hem in diens nabyheid bracht. Maar wel nam by zich
in-acht voor de uitdrukking van z'n gelaat opdat de monnik niet
bemerken zou hoe bespottelyk by z'n formulier-vroomheid vond .
Integendeel, er lag iets vriendelyks in z'n blik zoodra die den armen
man ontmoette . Hy die betrekkelyk jong was, zag den monnik aan
zooals 'n volwassen mensch op 'n kind staart, met neerbuigende
vriendelykheid . Ik kan alweer niet zeggen op grond van welk geloofsartikel
dit geschiedde, maar 't was zoo .
*) Wat is Tubingen achteruit gezeild by den loop dien de begrippen
namen sedert dien tyd ! Men heeft nu reeds moeite zich voortestellen
dat, zoo kort geleden nog, de meeningen die zich aan de hoogeschool
in die stad begonnen to openbaren, konden gebruikt worden als tegenstellingen
van bygeloof. Ik behoef immers niet to zeggen dat het bier
bedoelde Tubingen in de Ommelanden ligt ?

M'n uitgever laat vragen OM IDEEN .
IDEEN VAN MULTATULL 125
232 . De Katholieke Kerk, van zeker standpunt beschouwd, is
't schoonst wat ooit door mensehen werd tot stand gebracht . Of liever,
zy is - zooals Napoleon op St . Helena zich uitdrukte - zy is
het werk der eeuwen .
In m'n stuk over Vry-Arbeid amplieer ik die uitspraak, door de
opmerking dat ze het resultaat is van de logika der feiten die er
voorvielen in die eeuwen . Deze ampliatie was overbodigheid .
Ik zou ze dan ook niet hebben gegeven als ik niet wist dat er by
zekere lezers behoefte bestaat aan overbodigheid .
Maar ik heb, voor protestantsche lezers vooral, 'n andere opmerking
over het katholicismus, die niet overbodig is. Ik spreek niet
van dogmen, ik spreek van uitwerking . Niet van geloofspunten,
maar van strekking . Niet over de waarheid of onwaarheid van wat
er wordt geleerd door die kerk, maar over sommige uitvloeisels van
die leering .
Die uitvloeisels nu, zyn lief hier-en-daar . Er ligt 'n waas van
po6zie, zelfs over de dwalingen . . . . of wat door andersdenkenden
voor dwaling wordt gehouden .
En niet alleen is dit den protestanten onbekend, veel katholieken
zelfs, die gewoon zyn hun godsdienst uitteoef enen in 'n zoogenaamd
protestantsch land, hebben geen begrip van den weldadigen invloed
der katholieke po6zie op 't dagelyksch leven, in landen waar die
wyze van godsvereering zonder tegenwerking bestaat . Men denkt
niet aan dogmen . . . men gelooft . Of neen, zelfs dat niet . Zonder 't
minste besef der mogelykheid van niet-gelooven, is men vereenzelvigd
met de halfgoden der roomsche mythologie . Men leeft met en
in de heilige Rosalia, Lucia, Monika . Men , gaat om" met de Heilige
Maagd . Men spreekt met haar, bedankt haar voor bewezen dienst,
spoort haar aan tot yver . . . jazelfs de hartelyke intimiteit gaat z66
ver, dat men haar berispen durft op de wyze van 'n kind dat stout is .
Foei, zoete lieve moeder Maria . . . is dat nu mooi van u? Foei,
is dht nu gehandeld als 'n goed moedertje? Dat staat u volstrekt
niet fraai, lieve zoete Maria!
Men liefkoost die moeder, men vleit haar, men streelt haar . . .
Geloof ? Vraag eens aan 't kind op den schoot der moeder of 'tin
die moeder geloolt? Een zotte vraag!
233 . Ik sprak van den weldadigen invloed der katholieke po&
zie. Weldadig? Ja voor kinderen en wie kinderlyk gestemd zyn .
Veel protestanten dan, en zulke katholieken als eigenlyk misplaatst
zyn in landen waar 't koud is, stellen veelal zich alles, wat
in wyd of naLTAv verband staat met godsdienst, als iets styfs voor,
iets onbehagelyks, iets waarby men 't gelaat plooit tot verdrietigen

126 IDEEN VAN MULTATULL
ernst, zooa men kan to zien krygen by elken kerkgang . 't Is aardig
optemerkQ , hoeveel vroolyker de gezichten zyn by 't verlaten der
kerken d 4p by 't binnengaan . Er is iets pynlyks, iets bendpens in 't
voorkompn van protesteerende kerkgangers . (82) Een klooster . . .
hu ! On4eraardsche gewelven, marteltuig, ketens . . . o, zeker ! De
romans van Anna Radclif f e, en dergelyke speculatien op gevoelskitteli
g hebben daaraan geen goed gedaan . *) Een monnik 2 Maar
dat is fn moordenaar, 'n giftmenger, 'n monster . . .
WWl zeker ! Ik ga voort met m'n vertelling, na eerst de protesstan
en to hebben uitgenoodigd, de werking van 't katholicismus
to ,ran waarnemen in katholieke landen .
234. Ik weet niet in welk hoofdstuk van m'n verhaal het reispzelschap
aan boord kwam, dat zoo-even van de kaai had geroepen
a . . . hoooo , . . Sainte Vierge !
De vreemde werd in z'n gedachten gestoord door 'n luid gelach
buiten'sboord . Hy keek over den valreep, dat is over de plek van 't
boord waar, op 'n behoorlyk vaartuig, de valreep uithangt . f -)
Ach, de Sainte-Vierge was 'n armoedig scheepje ! Er slingerde
een dun, vry oud, geteerd touw lang-zy, en 't stond to bezien, of
die dame zich daarmee zou kunnen ophyschen tegen boord . 't Is
waar dat er klampen waren aangespykerd, die dienst deden als de
dwarslatten op den marchepied van 'n kippenhok . Maar zoo'n kippentrap
ligt, of ryst weinig althans, en hier was de opgang zeer
steil.
*) Om niet to spreken van de opschroevery der roomsche gruwelen
door protestanten, die niet schynen to weten dat ook hiun geloofsgenooten
niet altyd heel zachtzinnig omgingen met dissidenten . Zie den liefelyken
Calvyn, zie de mishandeling der katholieken to Alkmaar, die men
-- de zeer gereformeerde Hooft getuigt bet! door rotten liet doorknagen
Zie overal waar de zoogenaamd-hervormden de macht hadden om kwaad
to doen, of liever : let op de gruwelen die ten-allen-tyde en overal 't gevolg
zyn geweest van Goddienery !
En toch is dit niet bet treurigst gevolg van die pest . 't Is waar, er
werden duizenden en duizenden gemarteld en vermoord, maar . . . 't kretiniseeren
van de Measheid, dertig geslachten lang, is erger ! Zonder
dat hadden dan ook die andere gruwelen niet kunnnen plaats hebben .
V66rj't tGeloof, • geeselen en wurgen erg branden kon, moest bet vooraf
de menschen krankzinnig maken . Prizes dementat, precies als Jupiter met
de Koningen . Zie aangaande dat egek maken' de stukken over Onderwys
in den IIIn Bundel,
f) t'alreep is de koord waaraan men zich kan vasthouden by 't beklimmen
van den trap die buiten'sboord hangt. Het touw dat hiertoe
dient, is gewoonlyk zeer net met doek omnaait, en van gekleurde knoppen
of kwasten voorzien, die in kunstig gelegde knoopen bestaan . Als
gars pro toto geeft men den naam van die repen aan de plaats waar men
bet schip betreedt of verlaat. Vandaar dat de hollandsche uitdrukking
teen glaasje by of aan den valreep tot den franschen coup de 1 etrier in
verhouding staat ais zeeman tot' kavallerist . De beteekenis is dezelfde
een afscheidsdronk .

IDEEN VAN MULTATULI . 127
De dame greep het touw, zette haar voetje, net geschoeid - ze
was 'n Francaise - op den ondersten klamp . . . .
- Prenez garde, madame ! riep de second .
- Ah, moi je ne crains rien ! antwoordde zy, al schaterend van
lachen .
Straks zal 't duidelyk worden waarom ze zoo lachte .
- Moi je ne crains rien, je suis solide . . . . allez !
En ze viel !
235 . Wie nooit gevallen is, heeft geen juist besef van wat er
noodig is om vasttestaan . (21) Men vindt dit gebrek aan begrip
dikwyls, en vooral by menschen die weinig gereisd, of weinig geleefd
hebben .
236 . De jonge dame viel op haar koffer en op 'n zak met beddegoed
of wat er naar leek. Ze scheen zich niet bezeerd to hebben,
althans ze lachtte maar al voort. Ook nam ze geen hulp aan van den
vreemde die met z'n linkerarm weer aan de puttingyzers hing om
to helpen, als 't noodig wezen zou . Dit was weer 'n uitvloeisel van
z'n ,geloof" naar 't scheen .
- Non, non, merci ! Dieu, comme, c'est drole ! Et moi qui me
croyais si solide ! Un, deux . . . trois ?
Ze was op 't dek van de Sainte- Vierge gewipt, en riep haar man,
altyd lachend als 'n kind dat onstuimig vroolyk is .
- Bonjour, monsieur l'Anglais ! zei ze daarop tot den
vreemde . Il parait que noes voyagerons ensemble . Dieu comme
c'est drole de voyager ! Voici donc enfin la vraie mer !
Haar vraie mer was iets als 't Westerdok to Amsterdam .
De vreemde, die zy 'n Engelschman noemde - omdat by 'n geruiten
broek droeg, waarschynlyk - moest juist wat uitwyken voor
de bagage die op 't dek „gehand" werd. Voor by iets antwoordde,
hoorde by hoe 't jonge vrouwtje half binnen'smonds en wat teleurgesteld
zeide
-- Ah, it ne comprend pas . Est-il possible de ne pas comprendre
le francais i Sont-ils stupides, ces Anglais avec leer langue apart!
Onze vermeende Engelschman liet de dame in den waan dat by
haar niet verstaan had . Hij vond het pikant naar de uitbundige ontboezeming
van haar vroolijkheid to luisteren, zonder dat zy wist
begrepen to worden.
Viens, Colineau, mon ami . . . viens, noes dinerons . C'est un Anglais,
cet homme-la . Nest ce pas qu'il a un peu l'air de croquemitaine
? Il est maigre comme du pain benit !

1 28 MEN VAN MULTATULI .
De arme Engelschman, die zoo goed Fransch verstond! Dat heeft
men er van, onkunde voortewenden .
Toch had by er schik in, 't levendige vrouwtjen in haar dwaling
to laten . Het ergste had ze immers al gezegd : croquemitaine, en :
mager als 'n mis-ouwel! 't Is om er mager van to worden, als men
't niet al is .
- Viens, mon petit Colineau, noes dinerons, mon pauvre ami . . .
et comme des princes,,te dis-je! Comme c'est dr6le de voyager comme
cela !
Ze zag rond naar 'n plekje waar ze dineeren wilde, De vreemdeling
bemerkte nu dat ze onder de zeer smaakvolle mantille iets
droeg dat volstrekt niet paste by haar elegant toilet . Het was 'n
blikken soldaten-menageketeltje .
Het echtpaar ging naar 't achterdek, en nam daar plaats op 'n
lattenbank .
Maar den opmerkzamen vreemde was 't niet ontgaan hoe de
second van 't vaartuig 'n paar matrozen gelastte de weinige bagage
der laatstaangekomen passagiers to brengen vooruit, dat is naar de
plaats die men op 'n spoortrein derde klasse noemen zou .
Derde klasse , . . zoo I n elegant vrouwtje! En die vroolykheid ?
Dat moet by doorgronden!
Ely volgde de bagage tot ze neergezet werd v66r den watervoorraad,
in de buurt van den armen monnik die nog altyd zat to bidden
op z'n zak met knoflook .
Onze onderzoeker bemerkte nu dat de bagage van Mr . en Mad.
Colineau bestond nit twee - ja, koffers waren 't niet ! - twee
kisten waarop de naam was geschreven, maar ook niet meer dan de
naam .
Nu, dat de man Colineau heette, wist hij reeds, maar dit gaf weinig
licht . Men kan Colineau heeten en I n politieke vluehteli -ng wezen,
of 'n broodbakker, of iets antlers . Zoo'n naam helpt niet veel . En
wat-i had aangezien voor beddegoed, was wel beschouwd 'n pak
onschoon linnen, dat hier-en-daar heenkeek door de gaten van 'n
beddetyk hulsel.
Teleurgesteld - want begrypen en weten scheen hem 'n genot
to wezen - keerde by terug naar 't achterdek, na eerst 'n matroos
die aan-wal ging to hebben opgedragen hem wat kersen meetebrengen
. Ik ben zeker dat men wat noordelyker nog geen kersen had op
then dag, want het was nog altyd vry guur, schoon de Meimaand teneind
begon to loopen .
Toen by zyn kersen had ontvangen, nam by plaats op de lattenbank
naast z'n dineerende reisgenooten, of liever achter een hunner,
want zy wendden 't gelaat naar 't menageketeltje dat tusschen
hen stond.
Gedurende het ontwikkelen van 't middagmaal uit'n servet, under

1DEEN VAN M[JLTATULI . 12 9
't zoeken naar de eenige stalen vork, en onder 't nuttigen zelfs van
de witte boonen met azyn -- want daaruit bestond het diner! -had
het jonge vrouwtje geen oogenblik opgehouden to schertsen en
to dartelen . Ze spietste de haricots aan de vo -,,-k, haalde die er of met
haar witte tanden, en kon haast niet slikken van 't lachen . Daarop
weer reikte zy haar man de vork toe, en spotte guitachtig met z'n
begeerlykheid (lie hem meer boonen deed aanrygen dan zy had kun-
11
nen doen toen 't haar beurt was .
- Mon Dieu, Colineau, comme to es glouton, mon ami! Non,
celui-la m'appartient! C'est mon haricot, to dis-je!
En stoeiend griste zy 'n boon w- eg, die naast het keteltje was neergevallen
op 't servet .
De man, die ook vroolyk scheen, maar niet zoo kinderlyk uitbundig
als zy, trachtte van-tyd tot-tyd haar intetoomen door 'n wenk
op den vreemde die achter haar zat .
- Lui? Comment done! C'est un Anglais, it )ie comprend pas le
mot . . .pas le moindre mot! Est-il dr6le aver son air s&icux 'et ses
c6rises! A-t-il bient6t fini, Colineau! Regarde un peu, sans to diranger
. C'est un Lord . . . mais sans lunettes, comine a Toulouse au
theatre . . . h6las, quand reverrai-je Toulouse !,,Bonjaour milorre,
c,-aoumaen(y v6 faoutre saounti ?" C'est comme ca qu'ils par lent dans
son pays . Nest-ce pas qu'il to fait Veffet d'une perclm en ribote ? A
coup sir-r, it est riche . . . tous ces Anglais sont riches . Des Htises
que la richesse . . . va,je ni'en moque! Et toi mon bon pauvre ami,
toi aussi n'est cc pas ?
Ah, to triches encore, voNt bien le mien, cc haricot, la!
En ze stoeiden weer, en vochten byna, als kinderen om 'n witte
boon . Ik kan hun vroolykheid niet beter beschryven dan door die to
vergelyken by de gekke sprongen van 'n nest jonge katten .
Of 't nu was omdat de matrons den vreemde inderdaad meer kersen
had gebracht, dan deze lust had to eten , . . of dat by misschien
aangestoken door de vroolykheid, lust had in scherts en daarom 't
arme vrouwtje wilde plagen met wat schrik over 't verstaan van wat
ze gezegd had, of ook wellicht omdat by wilde kennismaken met het
grappig paar . . . genoeg, by stond op, plaatste zich voor de dame,
boog zeer beleefd, hood haar de overgebleven kersen aan, en zeide :
- Madame, me permettrier vous d'ajouter un peu de dessert a
votre diner ?
Dieu, it West pas Anglais!
En voor ze recht bekomen was van den schrik, had ze I bord met
kersen in de hand, en onze vreemdeling verwyderde zich na 'n beleef
den maar vriendelyken groet . fly voelde dat er 'n lief gemoed
huisde onder dat loszinnig uiterlyk . Want of by 'n thiblogien was
zooals de monnik beweerd had . . . zie, dit weet ik niet . Maar wat
IDEEN I .

130 IDEEN VAN MULTATULI .
menschkunde en wat wysbegeerte had-i opgedaan, vooral van de
soort die niet besehreven staat in 'n book .
Hy had altyd stieren en koeien bekeken in de wei, en ze niet bestudeerd
op 'n zooveelste van de ware grootte . . , in olieverf .
237 . Nu inderdaad 'n ander hoofdstuk, maar weer weet ik niet
het hoeveelste . Ik ben genoodzaakt dezen of genen die „rowans
schryft of zulke dingen, to verzoeken, wat regel, verdeeling en styl
to brengen in m'n verhaal, dat ik maar eenvoudig weergeef zooals't
me verteld werd door FANCY .
Na z'n kleine plagery was de vreemdeling naar 't voorschip gegaan
. De monnik sliep met z'n getyboek in de hand . Z'n hoof d rustte
tegen boord, en de py gaapte op de borst, zoodat de yzeren ring zichtbaar
was waaraan-i z'n heiligen bewaarde als 'n bos sleutels . Een
breede roode streep op de borst gaf getuigenis van veel pynly ke
wryving , . .
- 0 God, o God, riep de vreemde, moet zooveel geloof, zooveel
smart, zooveel vertrouwen ydel wezen ? En nog . . . wie weet het to
zeggen, wie ! Wie zegt me of myn smart over twyfel en onwetendheid
daarbinnen, niet dieper wondt clan uitwendige pyn ? Wat slaapt-i
kalm, die eenvoudige geloover !
En - dit scheen weer 'n uitvloeisel van 't ,geloof" des vreemden
. . . het weer was guur ? - by sloot de opening van 't hairen
opperkleed, en beproefde iets zachts to schuiven tusschen 't scheepsboord
en de kruin van den armen monnik die, geschoren, niet eens
't kussen bezat dat den mensch is gegeven in z'n haren .
Maar hoe voorzichtig ook de vreemdeling trachtte to doers, de
monnik ontwaakte,
- Merci mon fils . Vous etes bien bon !
-- Le bois est dur, mon pere !
- Depuis quarante ans je n'ai d'autre oreiller . Il faut venir
noes voir a Nice . . . ah, ne craignez, rien, vous aurez un bon lit, je
vows assure. On est bien chez noes ! Vous vows amuserez .
Quelle heure est-il ! Avez-vous deja prie ? Nous causerons si vous
le voulez bien. Avez-vous prie ?
- Non, mon pere.
- En ce cas, faites-le, ddpechez-vous! Voulez-vous que je vous
prete mon livre ?
De arme man, die niet wist dat men bidden kan zonder boek ! Gelukkige
man, die niet wist hoe er zyn die niet kunnen bidden met
of zonder boek !
- Merci, mon pere, je ne prie pas
Als de knoflook waarop de monnik zat, veranderd ware in vliegende
draken, had de man niet erger kunnen schrikkeu .

1 )FI VAN M[LTATFLI . 131
Vous ne priez pas ? Mais que faites von-s (tone ? Vous ne priez
pas, mon fill
-- 31 on pere, j e n e, saurais prier, parce que j' ignore . . . ce que
c'est! Je suis athee, mon pere .
- Bien, biers, fen connais ! Afais la Vierge, la Vierge ?
- Mon pf re, je a e connais ni Dieu ni la Vierge .
De verbazing van den monnik to schetsen, zou 'n onmogelykheid
zyn . De man was ontsteld en had langen tyd noodig om tot bedaren
to komen. Van athelsten had-i meer gehoord, maar dat iemand niet
gel.oofde in de Saints-Vierge, dat ging z'n verstand to boven !
Laissez-moi, mon fils! Vous avez bien fait de m'dveiller . Tai
beaucoup a prier, alr, beaucoup !
De vreemde voelde wro'eging dat by dien ouden man smart had
aangedaan . Maar by moest toch de waarheid zeggen . I)it schreef
weer z'n ,geloof" voor, naar 't scheen .
238 . 't Werd al kouder en guurder . De vrouw van den kapitein
was vertrokken . De matrozen waren, op 'n enkel man na, te-kooi
gegaan, De vreemde was niet tevreden over zichzelf . Had by niet
dien ouden man in de meening moeten laten dat-i geloofde in z'n
Vierge ?
Was er niet wreedheid geweest in die ontydige niet-wetende wysheid?
Had by niet zich 'n kwartiertje kunnen houden alsof by bad,
en had-i dan maar het liedje van Beranger opgezegd in dien tijd, het
lie~je over den Dieu des bonnes gens ? .1a, al had-i maar geteld van
een tot duizend
Foei, foei, foei, by kreeg afkeer van z'n wysheid, en voelde knaging
. En als by daar op bet voorschip, waar 't zoo sterk naar knoflook
luchtte, de donkere gestalte van den biddenden monnik zag, voelde
by 'n indruk als de luiaard die 't moet aanzien dat 'n ander zyn werk
verricht. 't Scheelde weinig of-i had den man aangestooten, en gezegd
- 11 su ffit, mon pere, arretez ! Je prierai le reste !
Hy was bitter bedroef d, en verweet zich dat-i kwaad had gedaan .
By 't naderen van het achterdek, werd by aangesproken door M'sieur
Colineau die wat konfuzie over de darteiheid van z'n vrouw trachtte
to bedekken met 'n overdreven dankbetuiging voor de kersen .
I)e vreemdeling sprak nu ook het vrouwtjen aan, en zonder to doelen
op haar plaisanterie over den inageren Engelsehman, wist by
door z'n toon haar to doen voelen dat-i volstrekt niet boos was .
't Is waar, ze zag er aardig uit, en dit doet er veel toe in zoo'n
geval . Ik twyfel aan de inschikkelykheid van den vreemde, als by
was uitgemaakt voor , .'n hezemsteel die kermis houdt" door 'n dra-

132 IDEEN VAN MULTATULIL
gonder-officier. 0, 't is niet altyd schade 'n mooi jong vrouwtje to
wezen !
Toen Madame Colineau hersteld was van den schrik over de ontdekking
dat de Engelschman fransch verstond, hernam ze terstond
haar gewone vroolykheid, en weldra gevoelde zich de vreemde gemeenzaam
genoeg om haar to zeggen
- En verite, madame, j'admire votre caractere .
In Frankryk verwart men in de dagelyksche spreektaal caractere,
temperament, bonne of mauvaise humeur . Over 't geheel spreekt
en schryft men in dat land byna zoo slordig als . . . in sommige andere
landen .
. . . j'admire votre caractere ! Me permettriez-vous de vous poser
une question, un peu . . . indiscrete peat-etre ?
- Mille, monsieur, mile! Ecoute, Colineau, mon pauvre ami,
m'nsieur va me poser une question . Ah, je savais bien que noes
noes amuserons en voyage !
- Madame, si j' osais vows demander la cause de votre gaiete ?
- De ma gaiete? Ha, ha, ha, certainement que je suis gaffe! Je
le suis-toujours, nest-ce pas, mon pauvre Colineau ? MMais aujourd'hui,
. . tenez, monsieur, avez-vous remarque notre diner?
De vreemde aarzelde . Zoo-even had hij den monnik verdriet gedaan
door de betuiging dat-i niet geloofde in de Heilige Maagd,
zou hij nu dat lieve vrouwtje bedroeven door de erkenning dat-i
had achtgeslagen op de soberheid van haar maal ?
- Madame, j'ai cru . , , j'ai vu . . . je me suis apercu . . ,
-Ha . .ha . . .ha!
En weer lachte ze schaterend . Maar op-eens zeer ernstig
- Pardon, monsieur, je ris parce que . . . mais en verite, je vous
en fais mes excuses. Je comprends que c'est par bont que vous
faites semblant de ne pas avoir remarque . . .
En met onbeschryfelyke goedhartigheid reikte zy den vreemde
de hand .
. . . mais cela n'y fait rien. Vous avez vu nos haricots, et notre
fourchette, un peu . , . solitaire, car c'est bien la la seule que noes
ayons : noes sommes pauvres ! Eh, bien, monsieur, c'est parceque
noes sommes si pauv'r°es que je m'amuse tant!
De vreemde drong zich op, die zonderlinge verklaring niet goed
verstaan to hebben, maar meende hiervan geen blyk to mogen geven
. Het gesprek nam 'n andere wending,
Nest-ce pas tout pres d'ici que ce pauvre Dantes a ete prisonnier
? vroeg de dame .
- Dantes ?
- Mais oui, Dantes . Montechristo, si vous voulez .
Ze meende dat die Montechristo 'n persoon was uit de Geschie-

IDE1+.N VAN MULTATULL . 133
denis. De vreemde moest haar (lie meening ontnemen * maar ze
gaf 't heel ongaarne op .
- Mais le chateau If, monsieur, et file Marguerite?
- Le chateau d'1 f et file Marguerite sort en pleine leer, madame.
Vous les verrez demain, noes passerons tout pres d .e Ia .
- Comment, la pleine mer ? Nest-ce pas la mer ici ?
Helaas, weer 'n ill.uzie weg !
- Non madame, c'est ici la Joliette, u-n petit port . Je crains
biers que demain soir, vous ne vous portiez pas aussi biers . Le mal
de mer . . .
- Oh, cela ne me fait rien !
- Je croyais avoir compris, madame, que vous passeriez la mer
pour la premiere fois ?
- Si, si, c'est vrai ! Mais tenez, monsieur .
En ze haalde een klein fleschje to voorschijn, dat 'n tinktuurtje
scheen to bevatten .
- Avec ceci, monsieur, je ne crams pas le mal de flier .
De vreemde zei dat-i veel gereisd had, en nog nooit eenig middel
had zien baten tegen zeeziekte . Maar de jonge vrouw liet zich niet
ontmoedigen .
- Mais c'est mon bon Colineau lui-meme qui l'a invente, monsieur
. . . car i t est medecin, mon mari, Oh ce West pas lui qui me
laissera sou frir du mal de mer ! Il m'aime taut !
Wat 'n gek idee, to meenen dat liefde iemand zou voorzeggen
wat er to doen is tegen misselykheid ! Het doet me denken aan 't
kind ,dat z'n moeder zoo wilde lief hebben dat-i haar 'n ster Icon
geven ." Men moet vrouw, kind of apostel wezen om to gelooven
dat liefde alle dingen overwint .
M'n Francaise ging voort en zeide tot haar man
Explique done un peu a Monsieur comment to as invente cette
. . . chose .
De man gaf daarop den vreemde een uitlegging - verbazend geleerd
- van de wyze waarop zyn tinktuur alle mogelyke zeeziekte
radikaal onmogelyk maakte . De slingering van 't schip, de zenuwen,
de maag spieren, wormvormige beweging, samentrekken, uitzetten,
derivatief, reaktie, de ruggegraat, de zenuwvlecht, de kleine
hersen en . . , het was den vreemde to g eleerd . Te beleef d om den
dokter tegen to spreken, zeide by maar dat-i 't beste hoopte van z'n
middel .
Een oogenblik daarna kwam 't gesprek weer op de vroolykheid
van 't jonge vrouwtje . 't Was onmogelyk daarop niet to letten, en
de vreemde betuigde op-nieuw z'n verwondering daarover , . .
*) Ik heb later vernomen dat er inderdaad 'n stukje werkelykheid tengrondslag
ligt aan den bekenden roman van Dumas .

1_34 IDEEN VAN MULTATIILI .
- Madame, je vous admire . E+ n verite, ( ., 'est extr •a ordinaire, cat
;i j'osais . . .
- Men demander l'explication? Volontiers, n'est-ce pas, mon
lion Colineau ? Raconte un peu a Monsieur . . ,
De man verhaalde daarop z'n vry eenvoudige geschiedenis . In
1848 was by student in de medicynen to Parys, en had zich by de
barrikades geimprovizeerd tot chirurgyn- majoor . Toen alles weer
was teruggekeerd tot de orde - zooals dat wordt genoemd door
wie baas blyft - had-i z'n studien voleindigd, en vervolgens zich
als geneesheer neergezet to Toulouse . Her weinige vermogen dat
z'n vrouw hem aanbracht, was in allerlei gekke spekulatien verloren
gegaan . Of 't lag aan hemzelf, aan to weinig bekwaamheid -
by erkende gulweg de mogelykheid daarvan . . .
239 .Wy erkennen liever algemeene dan byzondere fouten . Diezelde
man die de mogelykheid inzag van z'n mindere bekwaamheid
als geneesheer, zou zich driftig hebben gemaakt op iemand die de
werking had betwyfeld van z'n tinktuur tegen zeeziekte .
240 . . . of 't misschien werd veroorzaakt door de groote konkurrentie,
zie, dit durfde de eerlyke Colineau niet beslissen .
Genoeg, de praktyk bleef uit, en na twee, drie jaar huwelyk hadden
ze 't weinige huisraad dat hun overbleef, te-gelde gemaakt om
als passagiers van de derde klasse to kunnen vertrekken naar Italic .
Daar zou misschien met de beweging die op-hand was, gelegenheid
wezen tot plaatsing als officier van gezondheid by 'n regiment van
Garibaldi.
- Je vous souhaite beaucoup de succes, monsieur! Mais cela ne
m'explique pas . . .
- Ah, c' est vrai ! Vous ignorez touj ours pourquoi Madame . . .
- Non, non Colineau, mon pauvre ami, c'est a mop; de dire!
En neerhurkende op het dek naast de kajuitslantaarn *) waardoor
'n flauw licht scheen, opende zy haar mantilje . . . zocht iets, naar 't
scheen, tusschen of onder de keurs van haar kleed, en opstaande .
') Dit is een boven 't dek uitgebouwd getimmerte dat aan de zyden
met glas gesloten is, en gedekt wordt door twee kleppen die, geopend,
d.ienen tot luchtverversching in de kajuit en, gesloten, op kleine schepen
ais tatel of zitbank gebruikt worden . In zee worden de zyden van
dezen nkapu met presenning - zeildoek dat door zoomen en verwen tot
'n bepaald doel bewerkt is - zeer zorgvuldig gesloten, zoowel om *t
geheel to beschermen tegen ;,slagzeeen,, als 's nachts den man te-roer en
den kornmandeerenden officier op 't achterdek, tegen 't valsch licht dat
nders uit de kajuit schynen zou . De etymologie van 't woord presennin,
! :an ik niet opgeven . Ik spel het op den klank af . In 't Woordenlystje
van D . V . en T . W . (Uit~-aaf, z1866) zoek ik het te-vergeefs . Daarin
schitteren trouwens de meeste scheepstermen door afwezigheid. Ter
schadeloosstelling vindt men de ware spelling der woorden : aczfschelyk,
aafschhands, aakster, tien woorden die met behulp van aalbessen gemaakt
kunnen worden - waarom niet honderd ? -- aclkubbe, aalkwabbe . . .
waar zou ik eindigen ! En dat moet Nederlandsche ta,zl heeten !

11)EIYN VAX NULTA'TUL1 . 135
Voici, monsieur, voici poui-quod ie suis ~i contenle d' etrc lvauvre
avec mon bon Colincau . . . roici !
En ze greep den vreemde by den arm . e n ti=ok hem zachtkens voor t
en neder tot by 't lielit dat er scheen gait de kajuit,, en toonde
hem . . .
By m'n ziel, 't was weer 'n sleutelring met heilige poppetjes van
tin of van loon !
De vreemde begon verdiietig to worden . Hij zocht. w'vysheid, en
vond niets dan dwaasheid op z'n weg. Hy wilde wet en, begrypen,
kennen, en overal weed by geplaagd met domheid ! Hy werd knorrig
omdat-i zich teleurgesteld voelde by 't, ontdekken van zulke kinderacl7tigheid
in 'n gemoed dat hem nit 'n oogpunt van menschkunde
de moeite van 't ontleden had waard geschenen . Vry droog uitte
by !. ' 1n verstoordheid door, als tot den monnik maar flu iets ruwer,
to zeggen dat-i geen geloof sloeg aan gekheden .
-- Comment, monsieur, des betises ? MVIa honne, sainte, douce
Vierge . . . des hetises ? Ah, monsieur, si vous saviez comme elle est
pleine de graces? Ah, si vous saviez comme elle nae rend riche Bans
n,otre pauvrete . . . u'est-ce pas, Colinean . ? Dis-done a m'sieur, comme
elle est bonne pour noes, coin inc elle one rend contente et henreuse
tons les fours de ma vie!
Colineau -\vilde juist beginnnen 'n verklaring to geven van de
wonderbare working der Heilige Maagd --- zenuwvlecht, duizeligheid,
zeer kleine hersenen, enz . denk ik -- toen de sombere gestalte
van den monnik zich vertoondo in 't halfdonker van het achterdek .
Hy sprak den vreemde aaii :
- J'ai ,pie, mon fils . 31-on f ils, f ai I)rie pour vows! La bonne
Vierge mn'a exauce Elle vous pardonne yore ignorance, et vous pre
ser-t'era de tout peche !
- Loop naar den duivel, zei de vreemde, ditmaal in 't hollandsch,
loop naar den duivel met j e Sainte- Vierge !
--- En na vluchtig to hebben begroet, ging by naar z ' in hut om to
slapen. Hier aangekomen hoorde by boven zich, hoe de dame die
den ganschen middag zoo dartel was geweest, tot den inonnik zeide
Benissez-moi, mon Sere !
En hoe de monnik antwoordde
- Je vous benis, ma fille! Que notre Dame de La Garde vous
preserve du seal malheur qui soit au monde ! ("
*) Notre Dame de La Garde is de zeer speciale beschermvrouw van
die streken, of misschien alleen van Marseille . By deze stad althans ligt
op 'n hoogte vanwaar men 'n ruirn uitzicht over de zee heeft, cen aan
Maria . onder die benaming gewyde kerk, waarin duizende ex voto's to
pronk hangen, voornamelyk van zeelieden die door haar tussclienhomst
oil gevaren Bred zijn .

1 3 6
IDEEN VAN MULTATULI .
VOLGEND HOOFDSTUK .
241 . - Ze lyken wel gek met hun Sainte-Vierge!
Dit ongeveer was de eenige gedachte van den vreemdeling terwijl
hij zich uitkleedde, of nagenoeg, want hij wilde den volgenden
morgen op dek wezen : by 't losgooien en uitzeilen . Daarom ging hij
slechts half ontkleed te-kooi . Toen by z'n horloge wilde opwinden,
kwam hem 't looden Mariabeeldjen in de hand . Een oogenblik
voelde hij neiging het wegtewerpen door 't poortje *) van z'n hut,
maar by bedacht zich .
- Bah ! . . . waarom ? Ik zal 't aan 'n kind geven als ik to Genua
kom . Aan wegwerpen heeft niemand wat !
Juist wilde by zyn kooi beklimmen - de bovenste - toen by 'n
f orsche stem op 't dek hoorde zeggen
- Monsieur et madame, auriez vous la bonte de prendre vos
places ?
- Comment, nos places ! V oily quelque chose de joli ? Il me semb
le que nous en avons des places!
- Madame, votre place est la! Vous etes passagers de pont. Passez
devant, je vous en prie !
En de vreemde hoorde hoe 't arme paar opstond van de lattenbank,
en dat de vrouw zeide
- J'y vais, capitaine, j'y vais, Dieu, est-il drole, avec sa place!
Tiens, mon Sevres . . . .
Ze sprak van 't blikken soepketeltje .
- Adieu, capitaine ! Viens, mon bon Colineau, nous nous amuserons
la-bas aussi bien qu'ici. Venez, mon pere ! Vous aussi, vous
d emeurez daps ce quartier-la .?
- Oui, ma fille. Je suds passager de pont .
- Mais c'est un roman cela, un vrai roman nous coucherons
a la belle etoile !
En schaterend van lachen alweer, scheen zy to vertrekken naar
't voorschip .
VOORLAATSTE HOOFDSTUK .
242 . In de kajuit brandde een vuile nachtpit die moeite had bewys
van bestaan to geven .
Alles was stil geworden in 't achterschip .
De vreemdeling hoorde het tikken van z'n horloge dat hem scheen
toeteroepen . Sain-te-Vier-ge Sain-te-Vier-ge . . . .
fly kon niet slapen, en voelde dat hem iets deerde . Eerst wist by
zolf niet wat hem belette to slapen . Z'n bed was goed
*) Poort, poortje : zeemanismus voor venstertje, luikje .

IDEEN VAN MULTATTTLI . 13
Juist, dat was het ! Ely kon niet slepen omdat z'n bed goed was !
Hier volgt weer een artikel uit den g eloof skathechismus van den
vreemdeling.
Als door 'n adder getroffen sprong by op, de kooi uit, en kleedde
zich weer aan . Met vry veel kracht wist-i z'n bagag e die in de onderkooi
geplaatst was, daaruit to halen en buiten de hut to slepen .
Daarop onderzocht hij z' n bed, en vond dat het was saamgesteld
uit 'n stroozak, en daarover iets zachters van veeren of varen
Het bovenbed legde hij beneden, in de onderkooi .
Wat er aan dekking ontbrak vulde by met 'n reismantel en nog
een-en-ander aan. Er waren twee kussens . . . . coed! Een onder, peen
boven . . . . by had twee bedden in z'n but !
Hierna sloop by de kajuitstrap op, zocht op het dek z'n weg
naar 't voorschip
Hu, 't was zoo koud! Des-te-beter, vond hy .
. , . by zocht z'n weg naar 't voorschip, rook de scherpe knoll ooklucht,
. . .. ja, dear moest het zyn
Mon pere ! riep hy .
De monnik scheen hem niet terstond to hooren, maar van 'n weinig
verder klonk 'n lieve vroutivestem
Chut, it dort, le saint homme !
- Comment, e'est vows, madame! C'est -r'ous, par le temps qu'il
fait!
- Ah, l'Anglais! Oui monsieur, c'est moi! Que me voulez-vous ?
-- Madame, i l fait un froid a ff'reux !
-- Le fait est que je f rissonne un peu,
Nu ontwaakte ook de monnik, en de vreemde begon voorwerpen
en personen beter to onderscheiden . Het arme echtpaar lag tusschen
twee watervaten, met het hoofd op den vuil-linnenzak . Colineau
had z'n jas uitgetrokkelu om daarmee z'n vrouw en zichzelf to dekken
. Ze hielden ieder 'n moues , in de hand, alsof ze zich wilden
vastklemmen a an die schrale verwarming . De monnik zat, evenals
's middags na 't bidden, op z'n knoflookzak, met het hoofd tegen 't
boordbeschot .
- Mon pere et vows, madame . . . . je viens vows prier . . . . je voulais.
. . . it fait si froid, mon pere !
- Est-il-Orange, cet Anglais, riep weer 't vroolyke vrouwtje,
croit-il par hasard noun rechauffer par ses conies ! Oui, monsieur,
it fait froid. . . . effectivennnt, it fait tres-froid ! Nous sommes payes
pour le savoir, noes autres passagers de pont! Et pus? TToyons !
Ze klappertandde . . . .
-- 31-ada .me et, roIS, mo-o peg e j'ai (b~-a(.x boos fits O, ? ,()us
o f'rir .

138 ID-FEN ~N iIJLTATULI,
- C'est gentil! _Et oI done, s'il vous plait?
-- Venez, mon pere ! Madame, vnez !
'En met de rechterhand geleidde by de jonge vrouw, en by reikte
den monnik de linker, en by voerde hen naar 't achterschip, in de
ka j uit
Madame, si vouz vouliez prendre le lit d'en-bas . .,, je l'ai arrange .
Ze trad de hut in .
Tiens, c'est gentil ! Cest vrai True je fris8onne, mais . . . . en me
couchant it me semble que je pourrais bier me deshabiller • un peu?
- A votre aise, Madame!
En onze reiziger sloot de gordynen van de hut . De monnik wachtte
tot de dame roepen zou, dat ze ontkleed en to-bed was . Gedurende
(lien ty d had by den vreemde aandachtig gadegeslagen .
- Mon fils, vouz avez bon cceur !
- -Te crois qu' oui, mon pere .
- Voudriez-vous me faire un plaisir, un tres grand plaisir ?
- Mon pere, sit depend de moi. .,,
- Cela dependra de vous, mon fils .
- Parlez, mon pere !
- Ayez foi en noire Sainte- Vierge !
- Mon pere, j e ne saurais
- Acceptez au moms la benediction que je vOis vous Banner en
son nom!
- Mon pere j'accepte !
En de wysgeer zonder geloof, de denker die gespot had met de
beeldjes van tin en van lood, de man van scherp onderzoek en hytend
sarkasme . . . .
Die man knielde neder zonder de minste huichelary
En by weende !
De monnik strekte de handen uit over z'n hoofd, en zeide
- fe vous benis, mon fils ! J'ai prie, j'ai beaucoup prid pour
vow> notre Dame de La-Garde n'exaucera ! Elle vous preservera
du seul malheur qui soit au monde, du pdche!
En uit de but klonk
- Amen!
En
. . . . je suis couchde, mon pere . .,, veuillez entree, et bonne suit !
Dieu, qu'il fait froid! Bonne nuit, m'sieur l'Anglais . . . . voudriez
vous me donner la main?
Ze stak haar handje tusschen de gordynen uit . De vreemde die
iiog Wig by den grond was, vatte het, . . .

Eli, biers, mossiev-r, elt, bic
- Madame !
1DKEN VAN MMULTATULT . 11i)
Of 't weer de moeurs waren van z ' n pays, of 't weer 'n artikel
was uit de ,belydenis van z'n geloof" . . . dat weet, ik niet ! Maar by
begreep haar : eh bien ? met z'n hart dat veel begreep, en by heeft
die kleine hand heel vurig gekust . . . .
Comment, monsieur, vows pleurez ? Tiens, moi ausssi c'est
etrange je vous aim.(, beau-coup !
Zoo had de nietswetende wy sgeer geknield voor de zegenspraak
van den monni k .
Zoo had de onnoozele dweper z'n zegen gegev en aan 'n twyfelaar,
aan 'n „ Geist der stets verneinte" .
Zoo had de onwetende, kinderlyk dartele vrou w 'n traan gesehonken
aan den man then ze zooeven ' 1i bezemsteel had genoemd, die
kermishoudt.
En in aller hasten woonde liefde .
Waardoor waren die wonderen gewroeht ?
Door den godsdienst van bet goede .
Bet laatste hoof dstuk van deze geschiedenis may ik niet verkoopen
. Ik geef (-]at aan wien ik lieflieb.
242a . (In de vorige uitgaa f als Noot gedrukt .) Met den bespottelyken
eigenwaan die me kenmerkt, meende ik in 1862 toen ik die
zeeziekte-vertelling gereed maakte voor de pers, iets schoons geschreven
to hebben - dat meer gebeurt -- en ditmaal zelfs - ook
dit gebeurt meer - iets zeer schoons .
Uit vrees dat het nageslacht misschien in geiyke dwaling vervallen
zou als men het ongewaarschuwd overliet aan z'n eigen oordeel,
acht ik my eerlykslieidshalve verplicht tot de verdrietige mededeeling
dat m'n zeeziekte-vertelling niet alleen zeer ver beneden
Sterne's Sentimental Tourney staat, maar zelf s g ebleken is in zeer
letterlyken zin beneden kritiek to wezen . Geen tydschrift heeft
zich vernederd daaraan 'n enkel woord van of keuring wegtewerpen .
Om nu evenwel to voorkomeai dat latere beoordeelaars, tengevolge
der negatieve voorlichting uit Attika, ook m'n geheelen overigena
arbeid niet de minste aandacht waard keuren, verhef ik me bier
met een van dankbaarheid gloeiend gemoed op 'n getuigenis van
zekeren ivereldberoemden litterator - wiens ilaam ik verzwygen
mag, omdat by ook zonder myn toedoen op alle nageslachtelyke
lippen zweveii zal - die onlangs in 'n Italiaansch tydschrift, onder
den titel : it movimente intellettuale in Olanda een-en-ander mededeelende
nit onze Republiek der Letteren, Yny wel heeft gelieven
to noemen . De wereldberoemde letterkundige dryft de alto stoute
welwillendbeid z6(i ver m t-i my, in gezclnchai) vran twee even we-

1 4 0 IDEEN VAN MULTATULIL
reldberoemde schryvers - wier namen ik alweer, om gelyke reden
als boven, mag overslaan - 'n plaatsjen aanwyst onder de dii minores
die den Croon omringen eener vierde Nederlandsche wereldberoemdheid
.
Voor j onge studenten in de Letteren zal 't na 'n eeuw of wat
'n aardige - maar niet zeer gemakkelyke - taak zyn de door my
overgeslagen namen in to vullen, en tevens uit een-en-ander to besluiten
tot it movimente hyper-intellettuale en de integriteit der
mannen van Letteren in . , . Bootie.
243 . - U w vriend is, . .
- Dat wist ik. Hyzelf heeft het me gezegd . Hy zegt my alles .
- Uw vriend heeft . . .
- Dat wist ik vanzelf. Hy zegt my alles,
- Uw vriend deed . . .
- Dat wist ik. Hyzelf heeft my alles gezegd wat hem aangaat .
- Dan zal ik iets verzinnen over uw vriend dat hyzelf u niet
zeggen ken omdat by niet kon weten wat ik over hem verzinnen
zou .
244. Lasteraars en dichters scheppen niet. Ze rangsehikken .
245 . Ach, niets is volmaakt . . . zelfs niet de leugens !
246 . Hoogmoed is moed om hoog to staan . Neem daarvan eens
'n proef, gy nederigheidskramers, en wees eens inderdaad nederig
- d. i . wd r - door to erkennen dat uw nederigheid iets heel anders
is dan nederigheid . (107-110, 220-223) .
247 . Toen ik laatst droomde dat ik van steen was, en als borstbeeld
in 'n muzeum van groote mannen logeerde, kwam m'n moeder
- Arme jongen, zei ze, wat heb je toch gedaan ? Heb ik je daartoe
opgebracht 2
Och, 't was zoo koud in dat Pantheon !
248 . Daar kwam 'n arme drommel die meende dat ,schryven" 'n
beroep was, my vragen hoe by 't moest aanleggen om klanten to
krygen.
- Wat heb-je to zeggen?
- Ja; zoo . . . . ik zou wel kans zien 'n verhaal to maken .
- Maken ?
- 0 ja, dat zou 'k wel kunnen .
- Dan heb je myn raad niet noodig, want dat kan ik niet.
249 . Daar kwam 'n ander die minder ken, maar 'n oude moeder
had, en zusters, en allerlei dat hem bewoog om to doen alsof-i wat
kon .

IDEEN VAN MULT ATULI . 1 4 1
- Ach, m'nheer, als ge wist hoe schraal t is by ons, hoe armoedig
!
- Hm . . . zoo?
- Bedenk iets, bid ik u . Geef me een onderwerp op, en zeg me
hoe ik . . .
- Schryf wat over Holland op ti'n smalst .
- Daar weet ik niets van .
- Dat zou geen reden zyn om er over to zwygen als ge overigens
indrukken hebt, vuur . , . j a, dat i s It : lc feu sacrc !
- Ziedaar juist wat me ontbreekt, ik ben zoo koud als onze
kamer . . , ach, myne moeder !
- Geen vuur ? Ik zal j e help en ! M'llheer, ik heb niets met j e to
waken . Bevries, jy en je heele familie ! Met zulk yolk kan ik me
niet inlaten. Daar is de deur, en de trap volgt
- Nu, nu, ik ga ! Dat's infaam ! Zoo'n behandeling . . . 't is om
razend to worden, ja razend ! Dat zal ik je betaald zetten
En de man had vuur, en schreef wat tegen my met veel vuur, en
kon vuur betalen om z'n moeder wat to warmen, en z'n zusters .
250 . In de beoefening van menschkunde maken wy gewoonlyk
dezelfde fout als veel teekenmeesters . Ze laten 't kind 'n prentje
nateekenen waarop iets staat dat 'n paard verbeeldt, maar zelden
teekent dat kind 'n paard .
Als 't mogelyk ware dat 'n onbeduidend mensch zich behoorlyk
kon uitdrukken en al de gedachten weergeven die er opkomen in
z'n gemoed, dan zou de waarneming daarvan voor 'n wysgeer oneindig
meer gewicht hebben dan de diepste studio uit boeken . We
verzuimen meestal de voorwerppen, om naar de prentj es to kyken
waarop die voorwerpen -- gewoonlyk heel gebrekkig - zyn a fgebeeld.
Pompeji en Herkulanum zyn de eenig-ware boeken over de zeden
der Romeinen .
251 . Een professer in de vischkunde was aan 't demonstreeren .
1)e studenten luisterden . , . nu ja, zooals studenten luisteren . En
dan studenten in de Ichthyologie !
- De karper, myne heeren, de karper . . .
Daarop volgde iets over de karper . . . of den karper, ik heb geen
tyd om 't optezoeken, en wel beschouwd geloof ik ook dat het er
drommels weinig op aankomt .
- De karper, myne heeren . . .
En zie, daar kwam een karper - of eene karper - de kollegiekamer
inzwemmen . Hoe 't beest het maakte met de droogte gnat
ons niet aan . De arme studenten hadden daaronder al zoo lang geleden,
en een karper - of eene karper -- is niet beter dan 'n student,

1 42 IDEEN VAN MULTATULI .
Daar is hyzelf - of zyzelve - riepen zy als uit een mond .
En ze lieten den prof esser staan met z'n verhandeling over den
karper - of de karper - en zy bekeken de karper
Dit nu vond ik goed en natuurlyk van die studenten,
Maar ik wou dat wy dat ook deden en ons meer toelegden op de
beschouwing van den mensch - of van de mensch, gy mannen ! -ban
op 't luisteren naar diktaten over menschen .
252 . Er is geen mensch wiens gemoedsgeschiedenis niet belangryker
is dan de ,mooiste" gemaakte roman.
253, Men meent dat ik „opsta tegen alles ." Dat is de term . Och,
als men moist hoeveel dingen ik voor heilig houd .
254. Moed om zichzelf to beschuldigen van verkeerdheden, byvoorkeur
in 't algemeen (239) is vry gewoon . Maar zeldzamer is de
moed zichzelf to pryzen .
255 . Nog nooit heb ik iemand zich in oprechtheid hooren beklagen
over gebrek aan hart, aan ideen of aan ondervinding .
256 . De fouten die men 't liefst erkent, zyn die welke door tegenstelling
denken doen aan deze . of gene goede eigenschap . Distraktie
beduidt : geleerdheid. Drift wil zeggen : goedhartigheid. Slordigheid
is :streven naar hoogere dingen. Zwakte : vatbaarheid voor indrukken
. Ruwheid :inwendige waarde .
By 't laken van zichzelf en by 't pryzen van anderen rekenen wy
op de „maren" .
Van onszelf sprekende zeggen wy : opvliegend ben ik . .
maar aan,)
. (vul de
Van 'n ander : een goed hart heeft-i . . , (vul de maar aan .)
257 . We letten niet genoeg op 't verschil tusschen de woorden
drift, oploopendheid, vuur, fyngevoeligheid, toorn, prikkelbaarheid,
ruwheid, enz .
Er z'n er, die meenen driftig to zyn omdat ze gauw, veel of klankrijk
vloeken.
258 . Nooit zyn twee personen tegelyk even toornig tegen elkaar .
259 . „Hy is zoo'n bedaard mensch," Ik heb deze hollandsche lofspraak
riooit begrepen . Wat beduidt het eigenlyk ? Hy slaat Diet,
schopt niet, vloekt niet, drinkt niet? Is het date Dat kan niet waar
zyn. Want zie, ook ik doe al die dingen niet, en toch bedank ik heel
vriendelyk voor den titel van ,bedaard mensch ."

TDEEN VAN ~tt1~,r~rrTt,r . 1.43
Ik bedank daarvoor, diet oindat ik 't woord versta, inaar oni niet
begrepen to worden onder 't volkje dat zoo genoemd wordt .
260. 't Is 'n groote Pout to meenen dat iemand to prikkelbaar is
voor wat ons klein toeschynt, daarom zwak wezen zou in groote
zaken. (86) . `raak is juist overgevoeligheid voor 't kleine, een blyk
van kracht tot het groote,
261 . Eene kapel zweefde hoog, hoog in de lucht . Ze genoot haar
vryheid, haar schoonheid, en v ooral verlustigde zy zich in 't aanschouwen
van alles w at er onder haar was .
- Komt, komt hier . . . hoog ! scheen ze toeteroepen aan hare
zusters die ver onder haar rondfladderden over de bloemen der aarde.
- Wy drinken honig, en blyven beneden .
0, lieve zusters, al s ge eens wist hoe heerlyk 't was alles to
overzien ! Komt, komt toch .
- Zyn er bloemen daarboven, waaruit we den honig kunnen zuigen,
then wy kapellen noodig hebben om to leven ?
- Men ziet hier al de bloemen, en dat genot . . .
Hebt ge honig daarboven
't Is waar, honig was daarboven niet !
De arme vlinder die tegenzin had in 't woven beneden, werd vermoeid
. . .
Toch trachtte zy zich bptehouden ! ) 't Was zoo schoon, vond
ze, zoo alles to overzien, alles to begrypen in een blik .
Maar honig . . . honig ? Neen, honig was er niet daarboven !
En ze werd zwak, die arme kapel ! Haar vleugelslag werd trager,
al trager. En ze zakte, en ze overzag al minder en minder' .
Toch wou ze . . .
Neen, 't baatte niet ! Ze daalde . . .
Ei, daar kolnt ge, riepen de zusters, wat hebben wij u gezegd ?
Toch komt ge nu evenals wy honig zuigen nit de bloemen hier beneden.
We wisten 't wel
Zoo riepen de zusters, verheugd omdat ze gelyk hadden, schoon
ze dat slechts hadden uit gebrek aan besef van 't schoone daar-boven .
- Kom, en zuig honig als Wy !
En de kapel daalde al lager . . . en wilde nog . . .
Daar was 'n bloemstruik . . . zou ze then kunnen bereiken ?
Ze daalde diet meer . . . ze viel ? Ze viel naast den struik, op den
weg in 't spoor . . .
*) 1k bemerk dat ik hiei 't woord vlinder vrouwelyk maak . De oorzaak
is dat ik begon to spreken ,over eene kapel . Doch, voor den hondersten
keer, waartoe dient dat onderscheid der geslachten van woorden
2 Het is m onze teal 'n onwearheid, en . . . noodeloos lastig.

1 4 4
IDEEN VAN MULTATULI .
En daar word ze vertrapt door 'n ezel .
262 . Ik heb in 't voorgaand nummer vergeten to zeggen dat de
kapellen beneden, nooit aan haar vertrapte zusters dachten met deernis,
maar altyd met wat genoegen over eigen wysheid, die wel beschouwd
toch maar voortkwam uit honigzucht .
Zoo zyn we!
263 . Er is niets poetischer dan de waarheid . Wie daarin Been
poezie vindt, zal steeds 'n pover poeetje blyven daarbuiten .
264 . Och, 't is zoo jammer dat we geen waar „Levee van Jezus"
hebben ! Dat zou 'n ,mooi boek" wezen, zooals ze datnoemen. Waarschynlyk
hadden wy 'n mensch leeren kennen, en dat wil wat meer
zeggen dan 'n god of 'n halfgod, of 'n heelemaal-god, al naar men
wil . (65, 93, 186) .
265 . Er zyn ridderromans waarin deze of gene preux 'n gewyd
harnas draagt dat bestand is tegen houw en scoot . Als zoo'n bevoorrecht
ridder onaangenaamheden kreeg met iemand die minder bevoorrecht
was, trok ik altyd party voor den laatsten . Ik vond zyn
verliezen schooner dan 't winnen van den ander .
De evangelie-verzamelaars hadden Jezus niet zoo'n gewyd harnas
moeten aantrekken .
266 . Er zyn weinig in de Geschiedenis vermelde personen - ja
ik durf zeggen : er zyn er geen - die ik zoo liefheb als Jezus . Och,
ik zou hem zoo graag kennen in z'n fouten !
't Is onmogelyk dat iemand die Jezus houdt voor zondeloos, hem
zoo lief kan hebben als ik .
Er is 'n zotte begripsverwarring in de meening, dat ik 'n vyand
van Jezus wezen zou . 'Van de duizend en een christendommen, ja!
En ik beweer dat Jezus in die vyandschap m'n bondgenoot wezen
zou .
267 . We hebben zelden 'n meening. Meestal voelen wy maar
indrukken, en daaraan geven wy apres coup rang van opinie, door
er wat sluitredenen voortezetten, die we van-pas maken zooals 'n
eindversrymelaar de regels voor 't vers-eind .
Wat we in zoo'n geval sluitredenen noemen, zyn doorgaans redenen
die niet sluiten, en onze gesyllogismeerde indruk staat tot 'n opinie
als 'n eindvers tot 'n vers .
268. Het denken moet geleerd worden. Er zyn hulpmiddelen
logika, mathesis, enz . Maar meestal nemen wy die middelen voor 't
doel . Er zijn veel bekwame onderwyzers in de logika die onzuiver
denken zoodra ze meenen dat hun logika, hun „vak" niet in 't spel

IDEEN VAN MULTATULI . 1 4 5
is . En menig professer in de wiskunde rede»eert, heel onwis buiten
z'n studeerkamer of gehoorzaal .
Dat kunnen matliesis en logika niet helpen . De fout ligt in d e
meening dat die dingen behooren tot de privatieve weelde der geleerde
wereld .
Dat hun ook daarom zoo kwalyk to nemen is, wyl velen die zich
niet te-buiten gingen aan gezette studie, hierop 'n onbeschaamde
rninachting gronden voor de gymnastie van 't verstand . ,Met logika
en zulke dirigen houd ik me niet op, roepen zy, ik zeg maar . . .
Nu ja, zie verder juffrouw Zipperman, of hoe heet het mensch ?
268a. (In de rorige uitgaa f als Noot gedrukt .) Ik weet niet of
deze regelen onder de oogen komen zullen van den auteur eener my
schriftelyk gedane vra,ag : wat ik bedoelde met de uitdrukking „Enz ."
die in 't vorig nummer op 't woord mathesis volgt . Oppervlakkig
schynt die vraag oiseus. Ze is het echter niet . Niet alien immers zyn
in de gelegenheid 'n kursus in logika of mathesis bytewonen - wat
jammer genoeg is - en 't zou wet to betreuren zyn indien denzulken
alle oefening in het denken ware afgesneden . Ik antwoord op
bedoelde vraag hot volgende .
Zeer stipt genomen -- at to stipt misschien (486) is er 'n fout
in den aanhef van 268 . We zyn denkdieren, kunnen denken, en voelen
aandrang tot denken : sumus, ergo cogitamus . Denken is ons instinkt,
onze behoefte, onze roeping, ons wezen . Ik verwys hieromtrent
naar 838, onder opmerking dat het hier gestelde geenszins in
stryd is met de in 882 voorkomende bewering over zinnelykheid,
maar de toelichting hiervan gaat m'n tegenwoordigbestekte buiten .
Ook loopen is_ ons aangeboren, en toch is er in de wyze van loopen
groot verschil . De knaap die achttien jaren lan g het gaan beoefende
in de praktyk, heeft als rekruut behoefte aan onderricht in loopen .
De strekking daa,rvan is hem to leeren de gaaf der Natuur op de
voordeeligste wys toetepassen . Zyn loopen moet veranderd worden
in goed loopen .
Misschien had ik this in 't vorig nummer moeten zeggen : het
goed denken meet geleerd worden .
Voor ik nu de hulpmiddelen daartoe - buiten eigenlyk gezegde
log i ca en mathesis -- opgeef, moet ik erkennen dat in geen geval
die wetenschappen in zeer algemeenen zin genomen kunnen ontbeerd
worden, en juist hieruit blykt de gegrondheid van de vraag
wat ik met myn ,enz." bedoelde 5? Teder wezen immers dat waarneemt,
opmerkt, vergelykt, afleidt, ontleedt, meet, weegt, oordeelt
en besluit . . . in do woord : ieder die denkt, gebruikt logika, mathesis
. En dit blyft het g eval, ook al had by nooit i ets gehoord van de
benamingen waarmee men die wrerkzaamheden van den geest heeft
gestempeld tot 'n speciaal-studie . Zoo maakt ieder die zich beweegt,
onwillekeurig gebruik van gymnastische hulpmiddelen, zonder joist
daarby de wetenschap vain 1 700' .JAH-, i en EULua to pas to brengen .
IDEEN I . 10 .

1 4 6 IDEEN VAN MTTLTATTTLT .
De hulpmiddelen, zonder om goed to leeren denken --- zonder de
logika of de mathesis van de school, alzoo - zyn van negatieveit en
pozitieven aard.
De zeer noodzakelyke huishoudelykheid met onze geestvermogens
moet zich voor 'n groot deel opennbaren in onthouding . Tot Vrye
studie - want op dit veld behooren deze opmerkingen to-huffs - is
gewis noodig dat we ons verstand niet verdooven door ,Geloof ."
Evenmin door sterken drank, door onmatigheid, door slaverny onzer
zinnen, door onnatuurlyken stryd tegen gepaste aanspraken
der zinnelykheid, door toegeven in hartstocht, door luiheid .
Onder de pozitieve middelen noem ik in de eerste plaats : het
uitroeien der vervloekte gewoonte van niet-begrypen . (462) We
moeten ons doordringen van 't besef dat begrypen plicht is, en 't berusten
in bet tegendeel, 'n onzedelyke lafhartigheid . Elk mysterie
is 'n vyand then de denkridder Mensch uit den zadel behoort to lichten
. Of althans by moet dit, op-straffe van felonie, beproeven . We
zyn geboren kampioenen voor duidelykheid, voor eenvoud, voor
harmonie tusschen daad en woord, voorWaarheid.
De lieve Natuur zorgt er wel voor dat er ten-allen-tyde monsters,
reuzen en spoken to bestryden blyven . Elk verjaagd wanbegrip
laat vlekken na, die uitgewischt moeten worden . Elke verklaarde
verborgenheid baart nieuw mysterie . (869)
By 't lezen van elke bladzy, van elke zinsnede in 't groote boek
dat van eeuwigheid tot eeuwigheid wordt geschreven door de feiten,
behooren wy gedurig onszelf de vraag voorteleggen die Filippus
richtte tot den Kamerling.(.Hand . VIII, vs . 30.)
By deze algemeene opmerkingen voeg ik de opgave van twee byzondere
middelen die me voorkomen van goede werking to zyn .
Ten eerste : men behoort zich toeteleggen op juistheid van uitdrukking
. (10, 13 . Het doet me genoegen dat deze beide nummers
van m'n IDuEN zoo laag zyn .) Gedachte en uitdrukking oefenen wisselwerking
op elkaar uit . Wie logisch denkt, zal - by nadering a]tyd
- de juiste uitdrukking vinden voor z'n gedachten, althans by
zal niet berusten in bet tegendeel . En, omgekeerd, de gewoonte
om naar juistheid van uitdrukking to streven, is zoo wel'nkrachtige
spoorslag tot logisch denken, als 'n doorgaande oe fening in (lie voornaamste
menschenplicht .
Het tweede hulpmiddel is dat men zich zoo dikwyls mogelyk tot
taak stelle iets to verklaren aan anderen, of zich de vraag voorlegge
hoe zou ik antwoorden als iemand op zulke verklaring aandrong
Hierdoor is men genoodzaakt z'n gedachten op korrekter wyze to
rangschikken, dan zoolang we meenen met onszelf-alleen to doen to
hebben. Hoe onwetender we ons daarby onzen leerling voorstellen,
hoe beter. Deze methode verschaft ons niet alleen 'n fielder inzicht
in 't behandeld onderwerp, maar ze geeft ons bovendien zeer dikwyls
'n uitdrukking aan de hand (lie we misschien zonder h a.a r niet zou-

Ii)}E,N V,VN -NIU-LT .A,'I.'U-Ll . - 1-47
den hebben, en die songs de gevonden slotsom StCUIPelt tot puntige
spreuk . Alzoo, en tevens by - -voorbeeld :ut discas doce!
Dat ik niet beweer in (lit, nummer de denktheorie te hebben afgehandeld,
spreekt vanzeif . Ik zal dale ooh wel L , eiioodzaakt zyn daarop
meermalen teru , tekomcii .
11
269 . Om de slotsom onzer gedachten overtegieten in 'n ander,
moeten we niet zoozeer 'n redeiieering voortzetten tot die slotsom
toe, als wel trachten zulke imtrukken meetedeelen als kans aanbieden
(tat de hoorder-zelf zich voelt opgewekt tot denken en besluiten.
Dit nu is, de sokratische manier . Maar de oorzaak der verkieslykheid
van deze leerwyze? Ze ligt, voor 'n groot deel in de ydelheid
. *)
- Peeren van onz' eigen boom! zegt men, en dat beduidt voorkeur
voor die peeren, al waren ze ook onryp, zonder geur of smaak
Zorg dat elke konkluzie aan ieder , een peer van zyn eigen boom"
schyne .
-1) Voor 'n groot deel, rnaar niet geheel . Er bestaat 'n andere
reden die voor deze leerwyze pleit . Wie tot en met dee konkluzie
cloorredeneert, loopt gevaar dat de hoorder gemakshalve de syllogismen
overslaat, en de slotsom - 'n plantje zonder wortel dan -
geloovig aanneemt . Doch, ook zonder geloof, de zelfgemaakte konkluzie
wekt meer belangstelling, en zal waar 't noodig is flinker verdedigd
worden .
270 . Maar grappig is 't ., als men u zoo'n door uzelf gegeven peer
aanbiedt met de boodschap :
-- Die inoet je nu eens proeven . ., . 't is uit bnzen tuin
271 . Ik lees in 't prospektus van 'n ,Maandschrift ter bevordering
der kennis van het wezen des Evangelies" uitgegeven door Dr .
L . S . P . Meyboom, onder medewerking van vele ,geleerden- -
waaronder zes hoogleerareil die precies behooren to weten - dat
alles wat men tot-nog-toe van 't Evangelie verteld heeft, eigenlyk
maar gekheid is . Daar staat namelyk :
Sedert de Evangelic-spiegel, nu vyf jaren geleden, onder myne
redactie begon to v erschyanen. is de ontwikkeling op het gebied van
de kennis des Evangelies wet snelle schreden voortgegaan."
Och, de arme drommels die gestorven zyn in 't geloof aan 'n verkeerd
begrepen Evangelie' Waarom lieten Dr . Meyboom en die
andere ,geleerden" hen niet bytyds in then spiegel zien?
"Nieuwe onderzoekingev zyn in het werk ge8teld, nieuwe uitkomsten
verkregen , en ?cat de Godgelcerden zochtenr, vermoedden en
wisten, is ten deele ook onder den grooteren tiring van niet-Godgeleerden
verbreid . Daaruit zy)?, nieuwe beboeften geboren ."
Nice we uitkollvs't - eIO Wellce " fu-,()(Isi)aaDi, welke? Is liefde niet

148 IDEEN VAN MULTATULIL
meer - onzinnig genoeg *) - uw hoogste gebod ? Is er 'n andere
weg ten-hemel, dan door,, Christus, en dien gekruist" zoo als gyl . dat
noemt ? „ De godgeleerden zochten, vermoedden, en . . . . wisten" zegt
ge ? Is 't dan waar wat sedert lang zoovelen vermoed hebben, dat
gyl . laag- en hoogleeraren, Isispriestertje speelt en den volke maar
wat of val geef t van uw hooger kennis 2
Ik vind iets klagelyks in uw toon waar ge zegt : , dat is ten deele
ook onder den grooteren kring van niet-godgeleerden verbreid ."Het
klinkt als : ,sakkerloot, we zyn betrapt, het yolk heeft achter de
schermen gekeken !"
„Daaruit zyn nieuwe behoeften geboren! Wel wis en zeker ! Dat
zegt Bamberg ook, als-i - wat hem zelden gebeurt - 'n tour manque
maakt . 't Is uw kaart niet, m'nheer ? Welnu ! . . . . wat antlers
dan! Wie van 't gezelschap heeft 'n zakdoek of 'n horloge 2" Een
goochelaar moet nooit verlegen zyn .
,,Nieuwe behoeften!" Ik,ben jaloers op die uitdrukking . Een tinder
soort van behoefte aan 'n i ndere manier om to geraken tot 'n anders
begrepen zaligheid ! Hoe maken ze 't Loch, al de snkkels die heengingen
onder 't regime van de ouwerwetsche behoef ten 2
,, Meer dan ooit komt het thans b y de nadenkenden onder de
Christenen tot bewustheid dat er een onderscheid bestaat tusschen
bnze inzigten in de waarheid en de waarheid ; tusschen bnze opvatting
van het Evangelie en het Evangelic ; tusschen bnze vormen
van Godsdienst en de Godsdienst
Genoeg ! Genoeg, gy acht leeraren en zes hoogleeren in allerlei
dingen die niet behoeven g eleerd to worden !
Genoeg, uitleggers, verklaarders, voorlichters, wegwyzers, die nu
op-eenmaal met gedwongen oprechtheid heel nuchter den volke
komt vertellen dat ge u tot heden toe vergist hebt !
Genoeg, ambtbekleedende Schriftgeleerden die op-eenmaal zoo
flink - och hemel : 't moest wel ! al uw voorgangers verklaart voor
weetnieten, en ze uitmaakt voor dieven van het loon, van den eerbied,
van onderdanigheid die men neerlegde aan hunne voeten, in de
verkeerde meening dat ze wetenschap gaven voor dat loon !
Genoeg, nieuwe-behoeftescheppers !
Voelt ge niet dat er weldra mannen zullen opstaan, die u de slagen
teruggeven welke gy zoo meedoogenloos uitdeelt aan uw domme
- of bedrieglyke - voorgangers ?
Och, wat zou 't Jezus smarten als by weten kon hoe men z'n blyde
boodschap zou verhandelen, opknappen, omkeeren, lappen en
weer, lappen, als 'n oud kleed !
') Zie o . a . den Brief aan Ds. Francken in de 'Verspreide Stukken' .
Wat de door Christenen dogmatisch-voorgeschreven liefde to beteekenen
heeft, ondervond Havelaar ! Het geheele christelyke Nederland trekt in den
s`ryd dien by voor recht en menschelykheid voert, party voor schelmen,
dieven en moordenaars .

IDEEN VAN AIULTATULT . 149
Ja er is belloafte aan )i nieuw kleed . Mt durf ik u wel nazeg-
,gell, heeren
Maar men maakt geen nieuw kleed uit oude vodden, die afgedragen
zyn, versletell, bevlekt en bemorst, sedert achttienhonderd jaren
.
Waarheid, heeren, waarheid I Dat ge Eu erkent dat uw coup mislukt
is . . . n(Yoed! Maar pas op, de ,niet Iowl(yeleerden" 0
zooals gylie-
den de menschen noemt die Been handwerk maakten van die zoogenaamde
godsdienst, de iiiet-uodgeleerden oyn zeer oplettend geworden
. Er zyn er die IDEEN schryven, zonder de minste god- of andere
geieerdheid. Dat ziet ge .
272 . Of Jezus doctor in de theologie geweest is? Wie kan me
dit zeggen ?
273 . De hoof dindruk then zoo'n prospektus op my maakt, is deernis
met al de onwetenden die 'n ,verkeerde behoefte" voelden . Zoo
immers staat er : ,Er zyn nieuwe behoeften geboren,"
Een kind is ziek . De vader heeft redenen om niet in persoon den
armen lyder to bezoeken. Hy zendt 'n vertrouwde. 5 ) Deze blyft
66n oogenblik bij den zieke, en zegt een-en-ander dat tant bien que
mal door de omstanders wordt opgeschreven, of - daar ze niet schryven
konden - oververteld aan dezen of genen die nu juist ook niet
uitmuntte in notarieele geloofwaardigheid .
Nu wordt bet kind behandeld op allerlei wyzen . De een heeft
,,kwik" verstaan voor ,ziiurdeeg ." ,Laxeeren . . . neen : stoppen !"
roept men door elkaar . ,Wryven" verzekert de een . ,Zweeteil"
heeft-i gezegd, doceert I n ander . , Ik weet bet, schreeuwde 'n zevende
- pappen op de borst . . . hebt ge niet gehoord hoe de gezant des
vaders sprak van zenuwen? Nu, dat wil zeggen : ,pap ." , Waarachtig
niet, beweert, de dertiende, by verhaalt iets van liefde ."
- Liefde? Nu ja . . . en wat besluit ge daaruit?
W61, heel eenvoudig . Dat is : . . . ja . . . liefde is . . . branden .
- Precies
En ze brandden, blakerden, braadden 't zieke kind . En ze papten
't kind . En ze deden 't kind zweeten en purgeeren . En ze gavell bet
ys op 't hoofd, en kwik in de maag. En ze wreven 't kind, en rolden
het, en knepen het . . .
En al die heeren hadden rang van doctor of professor. De kleine
gemartelde patient werd begraven onder officieele wetenschap .
En zie, daar kwamen veertien andere ,,weters" even officieel als
zoodanig erkend even driftig, even getabberd, aan 't arme kind vertellen
:
Wees vroolyk en verheug u I Ze he bben je nog al erg geplaagd .
Christologisch gesproken . Ik plaats me bier op 't standpunt der
Evangeliespiegelaars . Juist zy mochten niet al de vroeger voorgehouden
spiegels uitmalhen voor verweerd .

150
IDEEN VAN MULTATULI .
dat is waar, en ge zoudt, goed bezien, wel wat recht hebben tot klagen,
maar wees tevreden . Troost je met de gedachte dat je gedurende
die ziekte, brood, rang en vermaak heb verschaft aan al de heeren
die je niet genezen hebben.
En wy . . . wy hebben de „boodschap uws vaders" nauwkeurig
onderzocht, en bevonden dat ze nooit goed begrepen was . Wy iTerzekeren
u op ons woord - van doctor, dominee, professor, enz . -
dat wy die boodschap goed zullen verstaan . . .
-- ,Aeh, kermde de zieke, dat zeiden al die anderen ook ! Sedert
achttien eeuw en floor ik dezelfde verzekeringen . Zoudt ge zoo goed
willen zyn my den zwaren band aftenemen then ze my orn den hals
legden, en 't gewicht dat zoo drukt op m'n hart? Och ik verlang
naar wat lucht, wat licht, wat vryheid . . . staat dat alles niet in de
boodschap van myn vade-r ? Misschien zal ik beteren als ge my overlaat
aan myzelf !
- Maar beste jongen, waar blyven wy dan ?
Dat is waar ! 't Is impertiment van 'n zieke, to verlangennaar betersehap,
en to vergeten dat z'n alle-eeuw sche koorts de weldoende
voedster is van het gezin des geneesheers .
Daarom : ,nieuwe behoeften" heeren ! Nienwe ziekten, heeren !
Altyd wat nieuws . Du nouveau, du nouveau toujours, n'en fu-t-il
plus au monde !
274 . Het lust me hier 't onderwerp to geven eener
MODEL-REKENING .
De
j weleerwaarde zeer geleerde
hoogeerwaardehooggeleerde
heeren
Hier intevullen
al de namen der
geneesheeren die
gefungeerd hebben
van 't jaar Mn N .
C. tot op `t Meyboomscheprospektus.
DEBENT
aan het MENSCHELYK GESLACHT .
Voor aan 1 Uweleerw . Zeergel. I Uhoogeerw . Hooggel. J
p r. abuis geleverd
Loon, ontzag, gehoorzaarnheid, slaverny, gedurende achttienhonderd
een en zestig jai -en
Wie kan die som invullen, wie ?
tantum ?
275 . Maar hoe gaat het nu met iemand die ten-gevolge van zoo'n
verkeerde behandeling niet zalig werd, als er later blykt dat z'n dokter
-- die beter wilt --- voor zichzelf w6 l g ebruik maakte van z'n
meerdere kennis ?

M ~'A _N- NTTLT,-~l T"J .
Dominee yboom zecrt nitdruikkelyk dat ;,n at I
de godqeleerden
wisten, ten-deele verb,i-eid is onder A niet-godgeleerden . Ten deele!
H,r zyn dus no- altyd dingen die bekon(I zyn aan de priesters, en
waarvan 't arme yolk geen begrip heeft, ?
Hoe is dit? Als nu zoo'n tretende godgeleerde 11a z'n Mood beter
afspeelt dan de niet-wotende patient, is dit toch voor dozen heel verdrietig,
dunkt me . TIc won hier namaals'wel eens de ontmoeting
bywonen van zoo'nn verkeerd behandelden kranke en den geneesheer
(lie wist" epn dus tegen beta weten aan, dee ziel van z'npatientliet
ve,floren (ntati . Zou 't zoo 'n annen verdocinde wel heel kwalyk to
nomen zyn, als-i /.'n valsehen dAter in de Karen vloog? Zeker zyn
er wel maatre(Yelen izenomen om zulke ontmoetin loen to voorkomen .
I I .,
276. Kranke, Volk, Mensheid sta op naar den geest ' Ruk
of den halsband die u hindert . Weg met (tat gewicht op uw hart . Ge
zyt niet ziek, ge zoudt niet ziek wezen althans wanneer ge slechts
den moed hadt welfl to zyn'
Mensch, woes menscli! Voedt uiv ziel met spyze, en niet met geneesmiddelen
.
Welke denkbeelden ge u ook vomit van uw God :
Hy is er niet, of Hy moet goed zyn!-
't Is onmogetyk dat 'n almachtig vader z' .n kind veroordeelt tot
eeuwige krankheid .
Ik weet niets van uwen God . Durft gy beweren (tat myn onwetendheid
Hem minder vereert dan 't weten" dergenen die Hem
maken tot 'n zielonplager, tot 'n beul? Ja, en dat doen ze opdat er
voortdurend werk wezen zou voor de S . S . Theologische fakulteit .
'I ffieuwe behoelte immer?
Menseh, wees mensch! De -nk als mensch . Uw denkvermogen staat
in evenredigheid tot uw behoef ten I Ontwikkel u als mensch . Uw
vatbaarheid tot ontwikkeling staat, in evenredigheid met uw behoeften!
En vooral : noel als mensph want voorwaar, uw hart zal
weten `vat coed en wat kwaad is, en 't duidelyk voorzeggen naar
uw behoefte! Maar bederf bet niet, smoor het niet, begraaf bet niet
onder valsche wetenschap .
Er is maar 66n Nvetensebap : de A-annis ran de Natuur . Daartoe
behooren lynen, hoeveelheden, kleuren, aandoeningen, feiten, gebeurtenissen
. Daartoe behoort alles -wet is! Daartoe behoort in de eerste
plaats : gyzelf!
Tracht good to wezen . Denk niet (tat dit volt to leeren van 'n
ander. Er zyn geen reglomenten van 't oede . Het staat niet beschreven
in bladen of boeken . . . die ge ook niet verstaan zoudt, gy
arme die verleerd hebt to lezen in uw eigen oemoed!
Tracht good to zyn
Want bet goede is?
Meent o- e die u&v , werl~eb ,-V,) Wa, ; 't niet Burn my to lokken op
~!`
I

152 IDEEN VAN MULTATULI .
't onvruchtbaar veld van spitsvondige redeneering ? Deedt ge die
vraag, omdat gy inderdaad weten wilt wat het goede is? Omdat ye
waarlyk bet goede wilt betrachten?
Dan wensch ik u geluk ! Want die vraag, gedaan op die wyze,
met dat doel . . . die vraag is 'n bewys dat ge weet wat goed is, dat
ge reeds goed zyt, want goed zyn is : streven naar 't goede.
En wie niet vraagt • ,wat is goed ?" Of wie gelooft het to vernemen
van God en goed-geleerden . . .
Wie denkt dat anderen zullen kunnen verstaan wat hyzelf niet
verstond, schoon 't luid klonk in z'n eigen borst voor-i 't liet overschreeuwen
door allerlei stemmen van buiten . . .
Wie den last zyner ziel wil werpen op de schouders van officieele
ziele-pakdragers . . .
Wie to traag, to dom, to dor is om z'n eigen hart to maken tot
hoogeerwaardig en hooggeleerd . . .
Wie z'n gemoed laat uitdrogen zooals de Indische fakirs hun arm . . .
ter-eere van 'n God die geen vermaak schept in uitgedroogde dingen . . .
Zoo-iemand . . . ja, wat zal ik zeggen tot zoo-iemand?
Ei, toch iets ! Als in 249, raad ik hem aan, recht boos op my to
worden, opdat er beweging kome in z'n verdorden arm, en vuur -
heilig of niet - in z'n uitgedoofd hart .
277 . Wie is onbeschaamd genoeg om to beweren dat-i niet van
myn ,, geloof" is, als ik zeg dat ik myn God vind in het goede ?
Of ik then God trouw diende ? Altyd? Zonder of val?
Heer, vergeef me myne schulden . . . gy weet dat ik u liefheb !
278 . In m'n Vry-Arbeid maak ik me kwaad op schriftgeleerden
en dergelyken . De voorgaande nummers hebben er ook wel iets van
of ik boos was. Welnu, dit is zoo .
Maar nu 'n korte uitlegging .
Als 't waar is, dat ik het goede bedoel, als 't waar is dat . . . die
anderen hun roeping miskennen, dan heb ik in naam van myn God
het recht, neen, dan is 't m'n plicht daarover boos to worden . En ik
veroorloof me die vryheid, zoo goed als Jesaia, Jeremia, Habakuk
en de rest .
Maar die verstoordheid leidt me niet tot het aanvallen van personen
als zoodani9. Wanneer veertien „geleerden" hun naam leenen
tot het verkondigen van de heel belangryke tyding dat hun voorgangers
- ook „geleerden" immers ? - maar 'n troep weetnieten
waren, dan zie ik niet in waarom ik die veertien heeren niet wat
forsch zou molten toespreken, daar toch ook zyzelf zich veroorloven
zoo weinig omslag to maken met bun voorgangers .
Er zyn er onder die veertien, welke ik persoonlyk ken en in zekeren
An hoogacht. Ik heb geen reden iemand hunner - ale persoon
- aiweer, to minachten . Ja toch . . . maar dat doet er nu niet toe .

IDEEN VAN MILTATIJLI . 153
De manier evenwel waarop zyliedei in deze zaak, en de schriftgeleerden
in 't algemeen met zeer weinig uitzondering, beantwoorden
aan hun roeping, ja daarvoor heb ik 'n afkeer, dat walgt me, daartegen
verzet ik my !
279 . Zou 't wel zoo erg wezen? Overdryving zeker . . .
Ei, en ik toon u 'n prospektus waarin duidelyk wordt verklaard
dat al 't vroeger geleerde gekheid was ? Die veertien heeren hebben
gelyk . of ze hebben ongelyk . Ze zeggen tot de slotsom gekomen to
zyn dat er verschil is tusschen ,onze inzichten in de waarheid, en
de waarheid ." Als tusschenzin, 'n aardige parafraze van : „tot nog
toe hebben wy u maar wat voorgelogen ." Men kan het niet fatsoenlyker
uitdrukken.
De heeren hebben gelyk, of niet . Hebben zy g elyk dan geldt
myn : ,vloek over u, schriftgeleerden !'' de oudjes . Hebben de veertien
evangelie-spiegelaars geen gelyk, nemen zyzelf 't yolk waarheid
af, om 't leugen in de plaats to geven, dan adresseer ik m'n
verontwaardiging aan de modieusen of modernen, of hoe ze dan heeten
mogen.
Zou 't wel erg wezen ? Dat zullen wy onderzoeken, terloops . . .
want waar zou 't heen als we een bock maakten van de domheden
die voor-en-na zyn uitg ekraamd door wie bezoldigd werden en worden
om wijsheid to leveren ?
We zien met minachting neer op doctor iYathalsius of dominee
Kroeghouderius - 't is nog zoolang niet geleden dat geleerdheid
zich openbaarde in 'n latynschen staart aan den naam - en ik moet
erkennen dat het niet to verwonderen is dat onze groot-ouwelui niet
heel snugger waren, wanneer men let op 't g ehalte hunner voorgangers.
Ja, op die oude voorgangers zien we met minachting neer, en to
recht. Wat vroeger de zoogenaamde hoogescholen leverden . . .
Ik heb gezien - gezien en gelezen - een akademisch proefschift,
waarop summa cum laude de graad verleend is van doctor in de rech -
ten, een proefschift waarin betoogd wend dat de hekscn-vonnissen,
zooals ze tot then tyd toe waren geveld voor 'n groot deel onwettig
waren .
Ei . . . dat is zoo heel erg niet, meent g e ? Voor 'n aanstaanden
advokaat is 't inderdaad sterk dat-i 't verbranden van arme leelyke
oude vrouwtj es of keurde . . .
Een oogenblik ! De doctorandus keurde 't verbranden niet af, by
beweerde maar dat de vonnissen meestal niet goed geredigeerd waren,
omdat daarin boven en behalve verboden omngang met den duivel,
zoo dikwijls als verzwarende omstandigheid vermeld werd dat de
delinkwente den beer gemaal DUIVEL een kind had gebaard . Dit urn
hield de doct-orandus voor 'n onmogelykheid : quia frigidum diaboli
semen . En by betoog de die kou op heelkundig zoologische gronden

1 5 4 I DEEN VAN MULTAT ULI .
Dat heb ik geleden! En terstond niet, maar na eenigen hoop ik
't stuk to kunnen toonen .
't Komiekste was dat de man z'n werk opdroeg : carissiro patri,
zeker om z' n oudeheer to doe zien dat-i z'n tyd aan de akademie
good besteed had!
Och arm, ik kan me zoo voorstellen hoe zoo'n wader zi( ;h zal hebben
verkneuterd van plezier over zooveel knapheid !
Maar, meent ge . . . heksen 2 Dat is lang geleden, 't stuk is 150
jaren oud, 'n stipje tyds, 'n seconde slechts in de geschiedenis !
Toch schynt ons dat tydsverloop lang . Dit dringen wy ons op,
omdat we gaarne ver staan van zooveel dwaasheid . Ik ben zeker
dat onze achterkleinkinderen ook zullen trachten alle geestverwantschap
met de tegenwoordige geleerden van zicll aftewerpen door
't voorgeven : , dat het al fang geleden is !
Of meent ge dat men over honderd jaar trotsch wezen zal op de
tegenwoordige voorgangers der natie
Op schoolmeesters die taal, geest, genie, ondergeschikt achten
aan spelling?
0 p volksverteg enwoordigers die niet spreken kunnen ?
Op hoogleeraren die 't yolk willen voeden met de gedachte aan
zekere visschen die rondzwemmen in zekere zee? 5 )
Op Godgeleerden die brutaal-weg komen verkondigen dat „al 't
vroeger geleerde - NB . achttienhonderd jaren lan -ng - maar gekh
eid was ?
Op andere geleerden die . . .
Ja, gy maakt 'n uitzondering, hooggeleerde Muurling ! Op U
zal 't nageslacht staren als 'n vuurbaak in den Oceaan der theologie
. Gy zoudt nooit op 't denkbeeld komen dat er fouten waren in
de heksen-vonnissen ! Gij zoudt . . .
Laat zien wat gy voor den dag brengt, gy . . . geen doctorandus
meer, maar doctor, leeraar ? Gy, geen doctor meer, geen leeraar
meer, maar hoog-doctor, hooq-leeraar, leeraar van doctoren, doctor
van leeraren, opperleeraar, opperdoctor !
En : hoogleeraar, niet in de cone of andere menschelyke nietige
zaak, niet in de geneeskunde, niet in de natuurkunde, neen, in de
boven-natuurkunde, in de kennis van iets hoogers dan de Natuur,
*) De hier bedoelde professoriale onnoozelheid wordt aangehaald in
m'n stuk over Vryen Arbeid. Fen fransch staathuishoudkundige beging
dezer dagen (1872) in de Liberte 'n gelyke . . . staa.thuishoudkundigheid .
leder weet dat er in Frankryk gebrek is aan edel metaal, of althans aan
'n behoorlyke hoeveelheid circuleerend medium . Indien dit laatste alleen
't geval ware zou de nood, by welstand van andere zaken, zoo groot
niet zyn, dock - gelyk in Holland met de voeding - er bestaat pbnurie .
Onze staathuishoudkundige voorlichter geeft 'n eenvoudig redmiddel aan
de hand . Hy becyfert de opbrengst der onlangs ontdekte Nevada-mynen
in Amerika, en raadt Frankryk aan : -dat zilver tot zich to lokken .A
Simple comme bonjour! Met de middelen om die zilververhuizing to doen
pleats hebben, hemoeit by zich niet .

[T)FIl"I'll VA-N- F,TITA TJT
iii de kennis vau 'n Goil (lie tot (le Na tutir sta,at als fly tot 'n schooljongen,
o Muurling I
Opper-hoop-leeraar dus in de oppersle hoogste dingen . Ja, in dingen
zoo hoog, dat zy er niet zyn . . . . wat in myn oog uw hoogleeraarschap
heel moeityk maakf .
Gy, Muurling, hebt gehoord dat er huwelyken worden gesloten .
Gy weet dal; znlke maatsch appe tyke overeenkomst,en - die, dit
erken ik, sours nuttic, zyn - worden gezeo'end, bezecend, ingezegend
. Wat inzcgenen I ,, , weet ik niet . By analogie met inzouten,
heeft het jets van : rondom besprerikelen met ze-en, doortrekken met
zc-ei,, inkuipen . -wen, of erhy gekuipt, worst wet ik niet .
Genoeg, gy hooggeleerde Allnurlino, wist (]at or getrouwd -wrordt,
enMat daarby moot gezegend worden .
Uw hooogeleerd verstand begreep dat het inzege -nen goed moest
11 -
geschieden . _Dat zeg ik ook. Wat al jammer zou er voortvloeienuit
verkeerde onvoldoende, scheeve onhandige ffizege -ning!
De vrees nu dat, sommige zegenaars hun beroep niet goed zouden
uitoefenen, heeft u be,,~- ogen 'n boekje to schryven als handleiding
tot het zegenen, zooals Professeurs (de Teu to Homburg en to Spa
Manuel scbryven pour gagner a la banque
Wie speelt moet goed spelen, z66 dat-i wint. Wie zegent moet
goed zegenen, z66 dat het helpt. Dit alies is klaar als de theologie .
Neen, klaarder . U ,,at ons nu eens zien hoe gy uw , ,A/Ianuel" geschreven
hebt .
Le trente et quarantc se jouc . . . Ik ben in de war . Hier is I
,,FORMULIER
ter
HUWELIJKSINZEGENING
DOOR
W . MUURLING, HOOGLEERAAR TE GRONINGEN .
JEUGD1G* ECHTPAAR - - -
Halt! Nu zult ge terstond inzi en, lezer, waarom ik zoo-even pro
fessor Muurling benoemde tot kandidaat lichtbaak . Nu zult ge ontwaren
hoe vreeselyk ondankbaar ons nageslacht wezen zal, als 't later
zoo's voorganger op e'6ii lyn stelt met den heksendoctor van zooeven!
Nu zult ge begrypen . . .
Wat is 't eerste woord van Muurlino, 's inzegenmethode ? Bet eerste
woord, vraa,g ik u, 't aller-eerste?
Ja, 't eerste! Want v erder dan 't eerste, heef t 'n hoog-opper-voorganger
in de heilige Godgeleerdheid niet to gaan, om to toonen hoe
hemelsbreed het verschil is tusschen laag- en hooggeleerdheid . . .
't Eerste woord alzoo is : TEUGDIG .
Goed! Maar de domme laaggeleerde zou vragen : als nu eens de
braid oud i4, en de bruidecom bejaard, of 66n van de twee is wat
onjeugdi(r?
11

156 IDEEN VAN MULTATULL
Gy laaggeleerde, zwyg! Gy hebt met Muurling's arbeid niets to
waken . Ge laat u geduldig bezegenen en beformulieren, hoe ook .
't Is voor U niet, inzegening-dorstende leeken, dat de hoogeerwaardehooggeleerdeMuurlingzichverwaardio
, dheeftby datwoord :
,jeugdig" 'n sterretje to plaatsen .
Want, er staat 'n sterretje by .
Dit sterretje is :
1 1. 't Symbool van Muurling's godgeleerd genie .
2 0 . Een verwyzing naar de noot onder de bladzyde .
Een noot? Ja . Die noot zullen wy - met gepasten eerbied -
behandelen .
Neen, domme ongeleerde leek, niet tot U spreekt de getabberde
hoogleeraar! Die noot kunt gy overslaan, gy die daarvan de diepte
niet zoudt peilen . Die noot is gericht tot de personen die beroepshalve
zich bezighouden met inzegenen . Hebt ge Diet gezien op deun
titel van t' Manuel dat de uitgave ge,9chiedt door de predikantenvereeniging
in de provincie Groningen?" Zie-hier 't voorbericht .
Want het stuk heeft 'n voorbericht ook . Ziehier :
Dit formulier ter huwelyks-inzegening werd in de vergadering
der predikanten-vereeniging der provincie Groningen den 28
September 1858 als 'proeve me6gedeeld, en in het verslag van
die vergadering gedrukt .
Om aan de veelvuldige aanvragen to voldoen, heeft de predikanten-vereeniging
besloten, het voor hare eigene rekening to
laten drukken, en algemeen verkrygbaar to stellen .
Vooraf is het door den opsteller herzien.
C . H . VAN HERWERDEN C . Hz .
GRONINGEN, President .
November 1861 . J . SINNIGHF. DAMSTPE,
Secretaris.
Ziet ge wel, leek, dat het sterretje by 't woord jeugdig" Uniet
aangaat? Die ster is 'n ridderorde van den geest des professors, 'n
grootkruis van 't verstand des hooggeleerden, en tevens - waaromm
zou ik 't verzwygen? - tevens licht dat sterretje de Zeergeleerde
inzegenaars voor, omm ze to leiden naar 't Bethlehem der noot waarvan
ik sprak, en waarin de professor zyn heerlykheid to aanschouwen
geeft .
Die noot, die noot! . . .
Wilt ge 't volstrekt weten, leek? Wilt ge? Vreest ge niet blind
to worden, als ik de gordyn ophaal waarachter de hooggeleerdheid
des theologiae professoris blinkt, glanst, schittert"als 'n vuurpyl?
Vreest ge die blindheid Diet? Kunt ge zoo veel licht verdragen?
Welnu, erken dat ik u gewaarschuwd heb .
Professor Muurling vertelt als noot op I woord jeugdig : -' dat
dit epitheton naar omstandigheden moet gewyzigd worden!"
En - o, diepte der wysheid en der kennisse! - in diezelfde noot
vermaant by zyn discipelen - de zeer,"geleerde Groningsche Dominees
alzoo - om jnplaats der vertegenwoordigers van de gemeente

IDEEN VAN MULTATULI . 157
de gemeente zelve aantespreken, als die tegenwoordig is . Maar 't
fynst, het diepst, het hoogst, het belangrykst, het meest oosterschesterachtige
is : de professorale erkenning van 't ongepaste om ouders
en bloedverwanten aantespreken, als er geen ouders en bloedververwanten
zyn
Wat verder vertelt de man --- ik gis, na inspiratie van den H . G .
- dat de zeer-geleerde heeren inzegenaar's niet moeten roepen
,,kniel!" als ze geprevenieerd zyn dat het zegenbehoevend paarniet
knielen wil .
Ook, dat ze niet hoeven to zeggen : sta op" als er niet geknield
is .
By m'n arme ziel het staat er !
De hoog-geleerde die zulke wenken geeft . . .
De zeer-geleerden die aan zulke wenken - zie 't voorbericht -
behoefto voelden . . .
Die lui zullen aan 't yolk vertellen wie God is, en hoe 'n ongeleerd
burgermensch 't moet aanleggen om behoorlyk zalig to worden !
Voor drie stuivers kan men 't vod koopen . Ik hoop dat het ding
veel aftrek vindt, niet zoozeer omdat ik me verheug over de behoe fte
van die predikanten, nlaar w gl ik graag zou zien dat het Volk behoefte
voelde eens to overwegen of 't ook behoe fte heeft aan voorgangers
die behoe f to voelen aan andere zaken dan muurlingsche goden
hoog-geleerde formulieren .
280 . Verder behandel ik 't ding niet . 't Walgt me. Van begin tot
eind is 't een gewawel in de tale Kanaans, vol onzin, blyken van onkunde,
leugen en godslastering, d . i . schending der lieve wetten van
de Natuur.
Ik erken echter dat ook professorale onwetendheid in de wetten
der Natuur ligt, zoowel als myn zucht om to protesteeren tegen
zulke kwakzalvery .
Neen, verder behandel ik 't prul niet, dat evenwel hoogstbelangryk
is als graadmeter van de laagte waarop onze maatschappy
staat. Ook is de verdere behandeling niet noodig . leder kan weten
wat er to wachten is van iemand die met hooggeleerd gezag voorschryf
t, geen ouwelui „j eugdig" to noemen, en dat men geen oprichten
moet bevelen aan personen die overeind staan .
Welnu, 'k had erger zotternyen kunnen`:aanvoeren ten bewyze hoe
„verrot" onze Staat is, ook op 't gebied van kennis en wetenschap .
Maar ik koos di t.maal den hoog-eerwaarden hoog-geleerden Muurling
by voorkeur, om dat voorbericht . 't Gebeurt namelyk meermalen,
wanneer ik personen aanval - in publieke hoedanigheid immer, -dat
men de rechtvaardigheid van den aanval erkent .
Niemand, byv . zal party trekken voor den ellendigen Duymaer
van Twist.
. . . gewoonlyk geeft men de betrokken persoon en pature, maar
men tracht de algemeenheid van 't kwaad to ontkennen .

158 IDEEN VAN MULTATULT .
En ook hier zal menigeen, denk i k . d e korte exekutie van den
1 oog eerwaarden hoog-geleerden Muurling met genoegen bygewoond
hebben. Welnu, ik zeg : we hebben met then Muurling niets to maken
. Misschien is die man zoo dom niet . Niet dommer althans dan
de eerste de beste . Wellicht moeten we hem nog pryzen voor de
goedheid zich zoo to hebben neergebogen om to voldoen aan zulke
behoe ften .
We hebben hier noch met Muurling noch met welke persoon ook
to doen, we hebben to doen met de zeergeleerde dor2inees in 't godzalig
Nederland .
1 0 Muurling's werkjen is geschreven ten behoeve van predikanten,
2 0 't Is als proe f onderzocht in 'n vergadering van predikanten .
Eilieve, hoe kan dat ? Om to weten of Muurling's manier van inzegenen
goed is, zou men rezultaten moeten of wachten . Ik gaf er
veel voor om eens precies to weten hoe Muurling's ouwelui zyn ingezegend,
om de f outen van die methode to vergely ken met den uitslag
die hun noon zulke formulieren doet begaan .
3° De inzegenings-methode is proefhoudend bevonden in 'n vergadering
van predikanten, die 't hebben laten drukken in 't verslag
Bier Vergadering .
40 Er hadden ,veelvuldige aanvragen" plaats . Die aanvragen
moeten zyn uitgegaan van andere predikanten. Natuurlyk. Want
de leden der vergadering die 't formulier geproefd had en smakelyk
bevonden, bezaten 't ding in hun verslag .
Uit dit alles nu blykt : dat d e predikantEN in Nederland behoe fto
hebben aan zulke lessen .
En ik konstateer dat zulks geschiedde in 't jaar huns heeren 1861 .
Zie den datum van 't Voorbericht .
Nogeens : de zeergeleerden zullen 't Volk vertellen, wat het huwelyk
is. Wat de ziel is. Wat onster felykheid is . Wie,' wat, en hoe
God is? Wat men doen en laten moet om wys en gelukkig to worden
. . . in een woord : wat goed is !
280a . In de uitgaaf van 1872 oorspronkelyk als hoot gedrukt .)
Wat is er to vcrwachten van 'n yolk dat sedert eeuwen door de
godzalige dominees werd in slaap gewiegd, verstompt, verdierlykt,
gekretiniseerd, bedorven ? Zin voor ernstige waarheid werd ten-allen-tyde
door Drutni-sprookjes vermoord . (985)
Tot overmaat van ramp maken zich heden-ten-dage , modernen"
van den uitgeputten patient meester, en met helsche gevatheid gebruik
van de doorbrekende behoefte aan wat licht, om nu op hun
beurt 'n ander soort van vervalschte waren aan den man to brengen .
(443) „De slaapdrank verveelt u . . . ziedaar dan rottekruid : traktement,
invloed en fatsoen als-voren ."
Als-voren ? Waarachtig niet ! Ze leggen hooger rekening voor .
Boven en behalve de oude emolumenten van 't bedriegersvak, willen
ze nu tevens gehonoreerd worden als voorgangers in koolzuur,

1ll1,,1,;N VAN NUi TATULI . 1o9
elektriciteit, staats-ekonomie, nyverhei 1 . budjetverstand, hoofd-artikel-voorlichtery,
sociaal-kwestietratiek, onderwys-gebeuzel, parlement-geleuter,
en --- more majoruio log altyd --- niet het minst in
belletrie . V erssies en novelletj es lnaken zy ook . En dat ze bovendien
heel aardig beunhazen in 't kunstreehten, spreekt vanzelf .
M'n vriend de Geyter to Antwerpen maakte voor eenige jaren de
opmerking dat onze litteratuur voor 'n groot deel i11 hander van dolninees
was . Ik zeide iets dergelyks op bladz . 96 van 1n'n Pruisen
en Nederland .'' 1'%T'en deplaisse aan zekeren beer Alexius van Staden,
die 't - ik weet niet meer in welk tydschrift - - ontkende, houd ik
staande dat de Geyter en ik gelyk hadden .
Hadden . Men kon imniers, twintig, dertig jaar geleden, nietin'n
Muzen-almanak spuwen zouder 'n dominee to raken, eel vermaak
dat dan ook die dingen allergesehikst maakte tot kwispedoor .
Dat is . . . grof !
- 0, ja ! Even als Jezus voel ik to fyn om niet grof to zyn tegen
de bedervers van m'n broeders .
De G-evter en ik hadden gelyk . En als we heden onze klacht herhalen,
h-ebben we gelyk, maar . . . finders nog ! Ik kom hierop terilg
in 932 . z'l jg . waarnaar ik verwys
1879 . De beer Cd Busken Huet heeft onlangs de goedheid gehad
met beminnelvke openhartigheid to vertellen wat 'n gewezen dominee
toekoint . lie SJJeeial:'leiten, 2e druk, biz, 199 .
281 . Spreekwoorden bevatten de wysheid der volkeren . Eilieve .
waarom maken professors geen spreekwoorden ?
282 . Spreuken en puntige gezegden dragen nleestal het bewys
in zich dat ze geboren w - erden in 't gemoed van 'n leek .
Zy doelen op 'n beroep of bedryf. Ze zyn gewoonlyk genomenuit
de Natuur -- in engen zin ditmaal,ik bedoel bier de groene - van
de werktafel, uit den w -inkel, van de markt, d . i . alles saamgenomen,
uit de Natuur in meest uitgebreiden- zin .
Maar spreekwoorden van kansel (en katheder of nit de studeerkamer,
hebben wt, niet of weinig .
K omaan, hoog-geleerden en zeer-geleerden, lever ons wat volkeren`vysheid
aan 't `yolk dat u w v,-v,,in-huur heeft en betaalt !
Salomo versmaadde het Diet . R_onfucius niet. Solon, Thales, Bias,
Chilo, Pittakus, Periander, K leobulus • . . die alien versmaadden 't
islet . . .
En Jezus versinaadde het niet !
Komaan, zeer- en hooggeleerden, komaan !
283 . .
284 . 't Voorgaand nummer bevat 'n paar honderd IDEEx die ik
niet sebreef, omdat ik daarin wend verhinderd door kommer .
I8 (lit 'n JUNE'? .la en neeti . t it niet, 1uaar over jaren zal 't stof

1 6 0 MEN VAN MtJLTATtJLI .
geven tot IDEEN aan wie de geschiedenis zullen schryven van onzen tyd .
Jammer dat Victor Hugo den j uisten titel die er passen zou op
zulke geschiedenis, heeft weggekaapt om dien to maken tot uithangbord
voor 'n roman.
Toen ik dit schreef had ik 't werk dat zoo grooten opgang
maakte, niet in-handen gehad, en begreep den titel verkeerd. Ik
meende dat de schryver daarin «Ellendelingen' tentoonstelde, van
de snort die my stoorden in m'n arbeid . Toen ik later 't vod ]as
- gedeeltelijk slechts, omdat ik tyd, oogen en stemming noodig
heb voor beter dingen - bemerkte ik dat ik me vergist had . Tot
m'n groot genoegen ontwaar ik thans dat het fabrieksmerk van den
faiseur Victor Hugo zeer aan 't dalen is . Des to gegronder is alzoo
de klacht in 't nu volgend nummer,
285 . - 0, die Miserables is zoo mooi !
Wat „mooi" beduidt in den mond van 'n Hollander, weet ik .
Maar in Frankryk schynt men oprecht to wezen in z'n mooi vinden.
Daar houdt men den man in 't leven, die toch maar wat maakte .
Hier zegt men tot den man die wat deed : „ heel mooi, en sterf maar
voort" .
Och, ik ware zoo graag t'huis geweest op den verjaardagvan m'n
jongste kind. Was dat to veel gevergd, Nederlanders
286 . Ik heb gezegd dat Nederland verkeerde in 'n toestand van
verrotting. Dit gaat U aan, gy allen die m'n IDEEN niet leest .
Myn oordeel over den staat uwer zedelyke gezondheid werd beaamd
door alle partyen .
Maar nu zie ik dat ook de Minister die aan 't hoofd staat der
Regeering van Nederland, iets dergelyks mededeelt aan hen die
zoogenaamd dat Nederland vertegenwoordigen . . In de zitting van
Dinsdag den 13 Mei 1862 heeft de heer Thorbecke erkend : dat er
sedert jaren een „contagium" heerschte in de politiek van den
Staat. *)
Wil men nu onderscheid maken tusschen de beteekenis van het
door my gebruikte woord verrotting, en de uitdrukking van den
heer Thorbecke die slechts over besmetting klaagt, my is 't wel.
Maar hoe men ook 't woord „contagium" verkiest to vertalen, ik
vraag of er niet wat behoort gedaan to worden ter genezing ?
Dit vraag ik aan u, gy die m'n IDEEN wei leest.
*) Zoo gebeurt het vaak dat de heeren en place - overigens zich
aanstellende alsof ze niet wisten dat ik bestond - my napraten en
de vruchten van myn arbeid, van myn onderzoek, van mvn moed om
ongeykte waarheid to zeggen, aanbieden als upeeren uit hun tuin .' (278)
Inderdaad, Thorbecke, er heerscht» contagium} in den Staat, en
de opgang dien cy inaakt is daarvan 't doorslaand bewys . Zelfs de
pedante vertaling van myn woord verrotting in : contaa ium is daarvan
'n treurlg blyk . Ge steelt m'n linnengoed en zet er uw merk
in. Inderdaad, 'n zeer droevig contagium !

1DEFN VAN 'TRULTATULI . 1 6 1
Zoo hebt gee ook onht'tgs wede,r - h zt~~, rzittin November of
December 1871 - myn linnen gebruikt om er heel verstandig uittezien
. Uwe optnerkirig over de hl uikhnarheicl i1r zekete gevallenl van
schoolmeesters-specialiteitt n - eclele ze lf~c1 .1~, c~' l~ci- ~aar ! -- is om
to kussen van juistl1eid . .1k erkeu die snort pan specialiteiten in m'n
monografie over chit onderiverp to, hebbei, (vcrg+_-slagcn, en dat ge
dus uw inzichi da`:un,n!rci -it riot rech!stb ,eeks nit m y n 'aerk gehazld
heht . Niet rechls/ieeks . /1,3ar overigcns ? 1)tirfr f c' be`vcren dat de
wysheid die r e daau over 1 eLt ui±gekraan1d, de i we ~x as ? Ze geleek
niet op Mr . Thorbt-,cke, - ri seer frappant op myri Duizernd en cell
Hoofdstukken die Wen onl,~~~f;s verschencn
dat ge die niet gelez-n
tiw ;iron, Zeg, als ge dur ft,
i
287 . Het provinciaal ei'eehfsllof van Noord-l .olland heeft uitgemaakt
dat de Max II(tvelaerr behoorf aan dell hoer de Ruyter
en den beer Tan Lennn p .
Ik verklaar op inyn ocr, '(t liatlisebrift van flat Lock niet aan den
beer Van Lennep to hela)cn verkocht .
Ik heb weinig acht gegeven op den loop van dal pi- oces . De slag
was geslag e n v66 t- ple id ooi en vonnis : d e _Ha cel aet-t s saak was ye-
a-moord . Bet juiste tydstip oni '1i be.oep op 't t:oh to doen, was
voorby . Men had in rui!ntc den lyyd gehad om iondtevertellen dat
die Havelaar zoo's byzonJe,r ;;leeht nmenseh . was, hEtl daarin had men
gelyk . In 't vertelleit . 1neen ik . Dit loch vat
; 'f ce11ige wapen dat
men gebruiken kon, e11 't, spreekt vanzelf (tat nieu 't opnam .
Maar toch vied ik 't ver(lrieti,-, (tat de -E-irma De Ruyter & Van
Lennep nu 't geld ont van g t dat c r verd (ent t w o rdt -- g ew onnen,
meen ik - op dat boek, al wend clan ook (tat geld gewonnen tegen
myn zin . Want ik had daarvan 'ii paar jaren kiannen levee met vrouw
en kinderen . Ik had IllEEN kunnen . sehryven in alien tyd, en ik ware
thuis geweest op fort verjaardag van in 'n kieine Nonnie .
288 . Daar wappert 'u donkere vlag voor 111'11 genioed . Die verjaardag,
dat wappert . . .
'k Heb zooeven '11 von11i5 gelezotn . Meii ze 't dttariu, geloof ik,
dat Diet ik, maar de Heer de Rttyter den IIat'elaar heeft geschreven
. I)at niet ik, maar de Heer Van Leiniep zich verzet heeft tegen
hollandsch-indische geweldenary . Dat nniet Ma': etn Nonnie, maar de
kinderen van die heeren gebrek lyden o1r1 den op,titand hurts vaders
tegen goddieitende schelmery . . .
Ik beegryp dit alles Diet mulit . en verwacht nn ook 'n vonnis dat
Jan Salie den roeni van S'caevola heeft gekoeht ---n met het behoud
van reehterhand altoos -- eli diet (to adlel tiers 11Touilniorenci's als
fondsartikel is overgegaan op in'niheer 1)roogstoppel . Waarom Diet?
E6-ti ding won ik graag we"te1u . -Vvr anlncor naysn vrouw, ik en ons
kindje, op Lebak iets attders bailout ge ete11 ban eieren en ,samarangsche
beschuit uit 'n blik", of clan Jatu SaLie on Droogstoppel
daarvan buikpyil zouden gekregen hebben?
En flit : of hu-f kindereit mager 'a order, (,\,.!,,, de togae h,< nger~- .
tui :+- a I . . t

162 IDEEN VAN MU'LTATULI .
Me dunkt, by overname van wat room - by loon voordeelige
overname vooral ! - moest men de servituten mee overnemen die
daarop rusten .
Dit had ik vooral van den heer Van Lennep verwacht, die zich door
z'n advokaat zoo bitter laat beklagen over al de moeite die 't hem
gekost heeft ' om beroemd to worden . . . 'n klacht die me door de
ziel sneed ! Dertig, veertig jaren van zwaren vPrs-arbeid, van legende-fabriek
- met certificaat van namaak altoos - van roman-makery
- zonder certificaat van oorsprong ditmaal - zie, na zooveel getob
en gewurm, zoo weinig roems . . . ja, dat is inderdaad hard ! Zooveel
leed zou 'n vyand doen schreien, al ware hyzelf - met permissie
- „letterkundige" van beroep . Maar de heer V . L . die dus by
ondervinding weet hoe duur die roem is, al ware ze dan ookk
van mindere soort . . . me dunkt, hy althans had geen Montmorencirang
moeten overnemen, zonder toebehooren van moed en offer .
Maar . . . men kan 'n manuskript koopen over de Montmorenci's 2
Zeker ais men kunstkooper is, of uitgever, ever, of m'nheer Van Lennep .
289 . Mr. Van Lennep, ik heb u den Havelaar niet verkocht !
Ik heb op uw verzoek li 'n stuk papier gegeven, waarin ik verklaarde
dat manuskript aan u aftestaan in vollen eigendom ,om u
- zoo waren uwe woorden
sluiten met 'n uitgever .
- in staat to stellen een kontrakt to
In datzelfde stuk erkende ik, tevens op uw verzoek : ,den vollen
prys daarvoor ontvangen to hebben ."
Gyzelf erkent dat ik then prys niet ontvangen had . Er was geen
spraak geweest van prys, evenmin als van verkoop over 't geheel .
De geheele voorstelling der zaak in uw gepubliceerden ,Brief "
is valsch . Niet ik heb uw hulp gevraagd . Ik had die tot de uitgave
van 't boek niet noodig, want ik had 'n uitgever .
verzoeken by u to komen .
Gy hebt my laten
Zoodra 't me lust zal ik die zaak behandelen, dock - (lit schreef
ik u al - niet voor 't my lust .
Heb geduld, Mr. van Lennep . Bedenk dat ik andere zaken to dragen
heb, die zwaarder wegen dan misbruiken in de kunstkoopery .
Bedenk dat ik moeite heb vrouw en kinderen in 't leven to houden .
Die zorg gaat voor, ziet ge, en ze is heel zwaar, vooral omdat ik
geen kans zie myn gezin to voeden met beunhazery in bittere smart
en bloedige offers van 'n antler .
Mr . Van Lennep, ik heb u den Max Havelaar niet verkocht !
289a . (In de Uitgaa f van 1872 oorspronkelyk als Noot gedrukt .)
By 't korrigeeren en nalezen van de drie laatste nummers was ik gedurig
in wyfeling deze zaak uitvoerig toetelichten . Als altyd echter
. . . ik heb er geen lust in . Maar ik zal er toch iets van z eggen .
de heift van de whist is my -nh 287 - door den beer V . L . uitbetaald,
zynde de a.nidere helft, gelyk volkonlen billijk was, genoten

[DEEN VAN 1MULTATULI, 163
door den uitgever. Doch niet hierover liep de kwestie. Het boek
had terstond in goedkoope editie moeten verschynen om door 't eensklaps
opwekken van de publieke opinie de Regeering to dwingen
tot rechtdoen . Met dat doel immers was het geschreven en dit was
ook de grondslag der afspraak met den heer V . L . toen ik hem op
zyn verzoek de onderhandeling met 'n uitgever opdroeg .
Ik vertrok daarop naar Brussel, en gedurende myn afzyn veranderde
V. L . van . . . stemming. De vrienden van Van Twist gebruikten
hun tyd en invloed voorbeeldig, en dit doers ze nog . Ik maakte
aanmerking op den prys van 't boek, op de weinige aankondiging,
op de schrale verzending naar Indie - to Batavia moet honderd
gulden voor 'n exemplaar betaald zyn ! - en toen ik ten-laatste m'n
lastgeving opzei, beriep de heer V . L . zich eensklaps op 't hem gezonden
,bewys van eigendom ." Hyzelf heeft later, in stukken die
ik toonen kan, erkend dat de heeft van de opbreng st my behoord e,
't geen ongegrond wezen zou indien ik hem 't kopierecht verkockt
had . Dit laatste heeft by dan ook nooit beweerd . In een tegen my
gepubliceerden „Brief - dien ik nog thans volledig kan wederleggen
: de eerste regel de beste van dat stuk is 'n onwaarheid - vermydt
by met zorg de zinsnede : Gy hebt my den Havelaar e'erkocht!
Deze.indrukrhad in z'n gemoed boven-op moeten liggen, en dus -
onwillekeurig zelfs - telkens voor den dag komen . J uist andersom
evenwel, hield by die binnen. Dit geschiedde niet onwillekeurig,
voorzeker ! Want wie iets natuurlyks nalaat, meet er byzondere redenen
voor hebben . Nooit sprak by het woord uit waarop de heele
zaak neerkwam. Noch rechters noch advocaten - armzalige psychologen
gewoonlyk ! - hebben gelet op (lie beteekenisvolle leemte .
Wat myzelf aangaat, voor 't Hof betuigde ik kortelyk dat boek
niet aan den heer V. L . verkocht to hebben . Betoogd, bewezen, gepleit,
heb ik niet. Voor de zitting reeds ontwaarde ik dat de Voorzitter
stokdoof was, en bovendien ik wist . . . kortom, ik was misselyk
van de zaak en dat ben ik nog . Toch voel ik - nu eenmaal
de elementen aannemende waaruit zoo'n kollegie is saamgesteld -my
verplicht dat het Hof, na myn dedain om de zaak behoorlyk
uitteleggen, niet anders beslissen kon dan 't gedaan heeft .
Als menschkundige studie zou de uiteenzetting belangryk zyn,
van de redenen die de beer V . L . bewogen : to bel etten dat myn boek
in kroegen en toko's gelezen werd . Aldus luiden zyn woorden in den
gepubliceerden ,Brief", welk stuk alzoo de erkentenis inhoudt dat
by afweek van de voorwaarden waarop ik hem m'n handschrift had
toevertrouwd . Zoo schreef de man die me kort te-voren verzekerde
flectere si nequeo superos acheronta movebo ! N ii, om then Acheron
was 't me niet to doen, als m'n boek maar overal op z'n tyd to verkrygen
was geweest ! Men zag 't byna nooit in 'n boekwinkel. Telkens
werd er uitgestrooid dat bet uitverkocht was . Dit heeft jaren
geduurd, en lang genoeg om 't effect to vermoorden waarop ik reeht
had, 'n verraad dat Nederland en Julie zeer dour to staan komnt .

164, IDEEN VAN MULTATULL
Ilet herstel der zaken in Insulinde is gaandeweg onmogelyk gew
orden -
Hoe noode ik my met de geschiedenis van den -Havelaar bezighoud,
acht ik 't hier de plaats zekere . . . beschuldigin l o, te wederleggen,
die men gretig heeft aangevat omm den indruk van dat boek to
verzwakken . Na de door de clique van Van Twist uitgestrooide en
levendig gehouden bakerpraatjes omtrent myn karakter - dat men
toch zoo gemakkelyk uit Havelaars nooit ontkende handelingen kon
leeren kennen! - heeft niets my meer geschaad dan de aanklacht
van mooischryvery . . . 'n ongewoon vergryp waarschynlyk! Van
T wist zelf gaf daartoe het sein, door in de Kamer to praten van
,,des schryvers talent" warachter by - 66k 'n talent warachtig! -
z'nn eerloos plichtsverzuim wegstopte .
„Hot book is 'n roman" zegt men, en als bewys wordt aangevoerd
dat de namen van plaatsen en sommige personen niet voluit
gedrukt zyn . Voor Lcbak staat : ,Leb ." In-plaats van Serang moet
men genoegen nemen .Ser . . ." of S . . ."
Die kinderachtige puiitjes nu -- met andere zaken, sommige,
doch niet alle, van minder belang, als byv . de zevensterrige interpunktie,
die beneden kritiek is - zyn van de korrigeerende redactie
des heeren Van Lennep .
Dat ik niet in zulke puntjes doe, blykt nogal duidelyk uit alles
wat later van my verscheen . Ik spel den naam van Van Twist in
letters.
Na 't verschynen van den -Havelaar zag ik wel terstond in hoe
nadeelig dat ontmannen van m'n arbeid werken moest, maar nooit
wend my de strekking van then Coup de Jarnac zoo duidelyk als
onlangs by de verschyning van de door prof . Veth, onder den titel
"Insulinde" bezorgde vertaling van 't werk des engelsehen schryvers
Wallace .
Die auteur is zooloog, entomoloog, botanist, enz . Na in deze hoedanigheden
'n blauwmaandag to hebben rondgezworven in de bosschen
van Borneo, Celebes, Timor, en zelfs - doch heel eventjes
maar, - van Java, na 't uitteekenen van apen, kevers en hagedisen,
achtte by zich, op eenniaal bevoegd - Specialiteiten, v66r - tot het
uitspreken van 'n oordeel over Indische toestanden . Hy werpt den
Havelaar, then by 'n ,vervele-nde en langwylige geschiede-nis'
noemt, mir nichts dir nichts opzy, en verwyt me dat myn boek
,,slechts de strekking had omm aantetoonen dat de Nederlansche gezaghebbers
de oogen sluiten voor de afpersingen der inlandsche hoofden,
en dat in sommige distrikten de inboorlingen moeten werken
zonder betalingen, en zich hunne goederen zien ontnemen zonder
vergoeding." (Insulinde, blz . 165.) Nu, iets anders dan dit - en
dat de weledele heer Droogstoppel dat goedvindt - heb ik dan ook
niet willen aantoonen . Het spyt me voor Mr, Wallace dat by 't niet
genoeg vindt . Op die betuiging van ontevredenheidd volgt 'n verdediging
van 't Rerceringstelsel - alsof ik dat had aangetast, ik die

IDEEN VAN MULTATULI . 1665
j uist aandrong op 't handhaven van de ;vet ! en by beweert dat
m'n werk vooral daarom geen waarde heeft :omdat ik geen dagteekeningen
en geen byzonderiieden vermeld, en de door mij aangevoerde
grieven alzoo niet konden onderzocht worden,"
Hier zyn we alzoo aangeland in de buurt der vernuftige puntjes
des heeren Van Lennep . MTyn integriteit wordt gewraakt omdat
die letterkundige 't woord Lebak met een letter verkoos to spellen
en de jaartallen met stipjes !
Het spreekt vanzelf dat die verraderlyke verminking aan de eerste
uitgaaf van den Havelaar een minder vertrouwbaar vookomen
gaf, en dit schynt men lien Wallace verteld to hebben, daar by 't
boek niet gelezen hee ft. 't Is voor z'n apen en kevers to hopen dat
ze wat minder van-hooren-zeggen geportretteerd zyn, de arme dieren
Neen, gelezen heef t de eerlyke man 't , vervelende en lankdradig"
boek niet ! Want by verstaat geen hollandsch, en in de engelsche
vertaling van m'n vriend Nahuys zyn de van Lennepsche puntjes
behoorlyk door letters vervangen .
De diepzinnige kritiek van Mr. Wallace zou dus nogal gemakkelyk
to weerleggen zyn . Men ziet echter hieruit welk wapen de heer
Van Lennep den tegenstanders van m'n armen Havelaar in-handen
gaf ! En dit is nog zoo . De laatste uitgave van dat boek door den
tegenwoordigen eigenaar Schadd (1871) is even verminnkt als de
vorigen . Die heer heef t het niet de moeite z-v aard geacht by die
uitgaaf myn hulp interoeper., noch zelts vie daarvan kennis to geven.
Ik geloof niet dat zoo-iets in'n beschaafd land zou kunnen plaatsvinden
. Over de wyze waarop in 't goddienend Nederland m'n
naam, m'n arbeid, m'n denkbeelden, m'n teg enspoed, g eexploiteerd
worden, zyn boekdeelen to schryven . De lust om dit aantetoonen
vergaat me by 't besef dat ik 't woord richt tot 'n Publiek dat -
,,met God" waarschynlyk - party-trekt voor schelmery .
290 . Ja, daar waait me een donk're vlag voor 't gemoed . Zoo'n
proces en de verkiezingen . . .
Toch zal ik me kandidaat stellen ;,schoon de rekening niet goed
is ." (133)
AAN HET VOLK VAN NEDERLAND . 1 )
Ik heb me verkiesbaar gesteld tot lid der Tweede-Kamer van de
Staten-Generaal .
1k betwyfel zeer of ik in eenig distrikt zal kunnen konkurreeren
met de Ubyzordere geachtheids van doze of geene onbekende grootheid,
vooral ook omdat ik niet beloof de «heI ngen van een distrrikl»
voortestaan, zooals velen dat beloven uit overmaat van naiveteit of
'E') Door 'n, verdrietig misverstand is dit beroep op 't Volk, m'n lezers to laat in
handen gekomen, of voor 'n deel in 't geheel niet . Men hedenke dat ik nog altyd
zwem met veel kogels aan 't been (84) en me this niet kan bewegen ,iaar
den eisch myner zaak . Toch e eras! Ondergaan is onmogelyk . (1862)

166 IDS+ NON VAN AIULTATULI .
van onbeschaamdheid, doch zekerlyk niet uit overman t van eergevoel
of plichtbesef, evenmin als van welbegrepen belangstelling in
de publieke zaak welke niet gebaat wordt door 't behartigen van
allerlei privaat-belangen die elkaar kruisen, in den weg staan en vernietigen.
De rondborstigheid waaarmede men voor den dag treedt met die
schandelyke bewyzen der politieke verrotting van omen Staat, roept
de aandacht tot zich van alien 'die nog niet geheel zyn verleugend .
Ziek-zyn is niet schandelyk .
Ziekte veroorzaken, bevorderen, in bescherming nemen, bestendigen, is
wel schandelyk .
En zich to berc'enzen op die schande, is 't ergst van al .
Waarschynlyk doelde de I-leer Thorbecke op ziilke schande toen'
by onlangs erkende : , dat er sedert jaren een »contagium- heerschte
in de politiek van den Staat .« (Kamerzitting van 13 Mei 1862 .)
En zeker werd daarop door my gedoeld, toen ik zeide - ik het
eerst, - maar velen zeiden 't me volnlondig na ! - dat er verrotting
heerschte in den Staat .
Contagium, besmetting, verrotting . . . 't komt overeen uit .
En als er nog bewys noodig ware, men zou 't kunnen vinden in
de omstandigheid dat er geen enkel lid van de Kamer die clan toch
medeplichtig is aan al 't verkeerde, opstond om to protesteeren tegen
zulke beschuldiging.
Men kon voorgeven to ignoreeren wat ik schreef.
Men kon niet voorgeven niet verstaan to hebben wat de Heer
Thorbecke zeide.
Bovendien het staat in 't Byblad, en ook de nakomeling zal eenmaal
weten hoe de premier den mood had de vertegenwoordigers van
't Volk 'n beschuldiging in 't aangezicht to werpen, die 'n eenvoudigeerlyk
man zou beantwoorden met 'n vuistslag.
Een beschuldiging - dat erken ik - die zoo'n beantwoording
zou rechtvaardigen, als niet de besclzuldigde gevoelde die ten voile
to hebben verdiend .
Ja, onze Tweede-Kamer is 'n verrot lichaam .
Kiezers van Nederland, uw Vertegenwoordigers zyn in 't aangezicht
geslagen - en ten rechte ! - door uw Regeering.
Ik ben geen aanhanger van den Heer Thorbecke . Ik hang niemand
aan - en verlang dat men my aanhange - maar ik heb eerbied
voor den man die ongemeen genoeg durft to wezen om de waarheid
to zeggen, schoon by minister is . 5)
Ik stel my verkiesbaar voor die Tweede-Kamer .
Myn program? Men kent m'n tuchteloosheid . Ik heb geen program .
Ik minacht die zoogenaamde partyen in den Staat, of liever ik
erken die partyen niet. Hot zyn hoogstens farnilie- of provincie-cliques,
vennootschappen van Javaan-exploitatie in 't groot en klein .
Ik stel my verkiesbaar voor die Tweede-Kamer.
Als ik lid van de Kamer ben, zal elke Minister 'n antwoord ontvangen,
wanneer by de politiek van den Staat ,besmet- noemt.
Ik zal hem tegenspreken als by onwaarheid zegt, en voldoening
vragen in naam van 't Nederlandsche Volk .
5) Alweder een bewys dat ni'n latere opinie over den heer Thorhecke als
taatsman (969, vlgg.) geen gevolg was van perli-prix.

1ORKNI T VAN MULTAJULL 16 7
.
)J'Ior 11\7 zegt, eel ik - dot erkennemle
hem uitrioodigen ni't my mect,-werkcn ter genessin,,.
Of waar by dit \veigert
hem d2artoe &r ingen
-- zooals Ministers gewoon zyn - zal i1c
Ik wil den y ,Tinister
,
vragen wet by gedaan heeft otn al die ellendelingen
to straffon die den Javaan -
laten hongeren ? *)
ook tbans weer - periodiek
Wht, om zulken hongersnood to v(,orkomeiz2
W-ht, om zeeroof tegen to gaan?
Wit, om to bewerken dat de gemartelde bevolking daarginder
ni , -t tehoop loope, neat opsta, niet in dol
renlange miskenning van menschenrecht?
amok wraak neme overja-
Dat alles is I)e1angryker dan het gewawei over afkoop van tiendi.-In
en 't gelcibbel over Vrven Arbeid.
1k veigis my . Over 117i) e,-i A-beid durven zy, na myn boekje daarover,
niet meer spreken . let VV'rord zelf is verdacht geworden . Men
noeint die huichel-achtige droogstoppelary tbans : partikuliere indusb
I*e . De slavenhandel op Afrika s Westkust heette ook aldus . Zulke
benamingen zyn uitvindsels van de Nederlandsche Tweede-Kamer,
zy die met godslaq-terly ke vroomheid 'n eind wil maken aan de officieele
slaverny in de West, maar met 'n fariseeseb : zik dank u
I-leer!'slavers maakt van al de Nederlandsche onderdanen in Insulinde .
En weer vergis ik my . Neen, men maakt da,arvan geen slaven,
want aan slaven is men voeding en bescherming schuldig, en in
Neeriandscli-Tndle laat men de bevolking
Overdryv,;-ng?
weo-roovenn en verhongeren .
Nederlanders, leest ge dan de couranten niet? staat er niet duidelyk
to leze-nn dat er wederom hongersnood is op .7avaF dat er
wederom 'jeers tweekon(leptal MENSC HEN - Xederlandscheonderdanen
hoort gy! - zyn weggerootd op de kusten van Celebes!
Een tweelionderdtal! 't Is naff! Geen drie, geen dertig, geen duizend,
geen zes dozen . . . neen, 'n tweehonderdlal!,,
Myn God, rnyn God, als 't kippen waren, zou men de moeite
hebben genomen ze nauwkeurig to tellen!
Lees het, na, Nedorlanders, in de laaste Landmail-couranten .
Honger en zeeroof!
En bier spreekt men van konsignah'e!
En de dagbladschryvers wawelen van stelsels!
En de Kamerleden van Alaas-aflaplingl
Er worden heel andere dingen dan Maaswater afgetapt uit het
hart des Nederlandschen Volks!
Men zuigt daaruit weg alie gevoel van recht, alle gevoel van menschelykheid,
alle gevoel van eer!
Nra, gelooft mv, Nederlanders . zyzelven die zoo yverig 't hunne
deden om ii to berooven van al wat den mensch tot mensch maakt,
zyzelven zu1 11en - evenals nu! - met verachting zeggen : g) , zyt
hesmet, ~g aal .-

1 6 8
IDE +'N VAN MULTATTJLI .
1k stel my verkiesbaar tot lid van die Tweede-Kamer .
Daar zal ik rekenschap vragen van al die ellende die de verrotte
politick der laatste jaren heeft teweeg gebracht finder, en tier!
Ik roep de lezers myner IDECN op, myn kandidatuur voortestaan
in alle distrikten .
Ja, over-al! Opdat er blyke of ik rekenen kan op 't beter deel des
folks, al ware 't my dan onmogelyk den stryd to winnen tegen hen
die, natuurly'e »zeer geacht,, in hun distrikt, zoo volslagen onbekend
zyn daarbuiten d it men niet eenmaal zelfs de moeite neemt hen to
lasteren voorby den naasten lantaarnpaal die de grens aanwyst van
hun roem .
Ik beroep my op 'n manifest aan de kiezers, in de ' Minnebrieven. »
ik beroep my op wat ik deed. Het is vermeld in wat ik sciereef.
En dat ik de waarheid schreef ? Ik ben bereid ieder belangstellende
inzage to qeven van n bew ys dat de tegenwoordige Gouverneur- Genet
aal van 1'Vederl Indie de - waarheid van den Max Havelaar
met ronde woorden erkend heeft . *)
Wie na deze verklaring tegen my is, erkenne dat by onrecht zoekt,
onrecht voorstaat, belanb heeft by onrecht, en daarom onrecht wil,
maar by verschuile zich niet langer achter de voorgewende moeielykheid
om to welen wat recht is!
AAN DE LEZERS MYNER IDEEN .
Ja, U roep ik op om bewz s to geven van 't leven dat ik in u vooronderstel.
Niet volkomen nog - maar eenigszins toch - heb ik aan U my geopenbaard
.
Tot H sprak ik, waar ik 'n beroep deed op het gedeelte der natie
„dat nog niet geheel is verleugend!" (Slot „V rye Arbeid .")
Op . . . op . . , helpt my, helpt uzelven, helpt lnsulinde, helpt Nederland
.
Trekt party voor de waarheid, opdat er niet gezegd worde dat alleen
de leugen dienlstknechten heeft die den moed bezitten eener
overtuigiug welke, in Min ziel, niet bestaat!
Toont gy dat het geen droom was, to meenen dat nog hier en daar
'n vonk gloorde die : wel aangelegd, gloed kan meedeelen aan al dat
dorre hout om u been .
Bewyst het dat niet ook gyzelf leugenaars zyt, wanneer ge uw
kinderen spreekt van lief de tot den medemensch, van recht, van
deugd, van eergevoel .
0, ik weet het, ik zou alleen staan in die Lamer! Alleen, of nagenoeg
. Maar, Kiezers, een Loch moet de eerste zyn, een die 't luid
verkondigt hoe by Nederland genezen wil van de rottende ziekte die
sedert jaren kankert aan zyn nationale eer .
Een moet de eerste zyn !
En die eerste wil ik wezen ik die begon myzelf en de mynen neertewerpen
in poel onzer staatkundige verdorvenheid .
") Of ik dat bewys thans nog zou kunnen leveren, is de vraag . Maar 't is karakteristiek
dat nooit iemand er naar gevraagd heeft . (1872)

TDHENN V,UN -11ULT2MUL1 .
Wie grooter offer braeht, sta, op . toore (]at, epn ik zal terugtreden
met cerbied .
Tot zoolang houd ik staande dat my do roeping is opgelegd een
eind to maken aai -ii de schande der natie .
Daar is hoogmoed in die meenhig . 0, (, ewis , ''t Is de hoogmoed van
Curtius die - ongehuwd echter i-ieersprong in den kuil ten-gerieve
van de Romeinsche burgery (lie heel nederig bleef staan toekyken
op .t Forum .
Hoogmoed? Zeker! I)e hoogmoed van Cambronne die zich niet,
overgaf . Hy, kinderloos eve -r,,wel!
Hoogmoed? Ongetwyfeld! De hoogmoed van d' Assas die stierf
voor z 'n wapenbroeders. Hy, (lie vader was noch echtgenoot!
Hoogmoed? Waarom niet? De hoogmoed van den vrywilliger die,
op last van z'n koningin, met, *n hartelyk : ,,merci, ma Dame!" vooruit
vlie9t, , en vastberaden sterft op de bres die by wil vullen met
zyn lichaam . Och, zoo'n vrywilliger heeft vrouw noch kinderen .
Hoogmoed? Wis en waarachtig hoogmoed! En zelfs dddrop ben ik
hoogmoedig dat ik dien hoogmoed bezit .
Ik erken dat het velcii zeer gek zoo staan als ze voorgaven hoogmoedig
to wezen! Mr . Van Twist . . .
0,gy alien die my vordenkt, van eerzucht, ge vergist u !
Gy vergist u dien An dat ik andere eenucht voel, dat ik booger
doel heb dan de plaats intenemen, pas verlaten door z6o"n gouverneur-generaal
in ruste l
Zoodra de verkiezingen zyn afveloopeu, zal ik voortgaan met de
IDEEN, die ik tydelyk afbi - ak uit verdriet over de publieke zaak, en
ja . . , uit kommer ,
Zegt dat voort lezers, zegt het aan die lauwe lamme laffe wergild
daarbuiten, en zegt er by: ,dat is weer Uwe schande, Nederland,
dat is niet zyne schande!"
.1a, zegt dat voort, lezers, en zorgt zooveel in u is dat niet ee -nmaal
myn kommer ook Uw schande zy .
(1872). Byde korrektie van dit stuk voelde ik verbazing en byna
schaamto over de naIveteit waarrnede ik in '62 no, meenen kon dat
'n beroep op 't eergwoel van het Nederlandsche yolk, of op 'n deel
daarvan, zou behoord en verstaan worden . Hoe kon ik op tweeen-veertigjarigen
leeftyd zoo kinderlyk zyn!
291. We hebben nu 'n zoogenaamd liberaal ministerie - *) Ik beweer
heel liberaal to wezen, inaar wat in 6ns land het woord Liberalismus
beteekent, weet ik niet . I-let wil denk ik, eenvoudig zeggen:
verandering in de soort van knoeiery, verplaatsing van verkeerdheden
. 't Volk noemt dat : lood om yzer .
Ook heeft dat woord liberaal geen vaste beteekenis, naar *t schynt .
Tk heb 'n dominee gekend die zich libe.raal noemde omdat-i geed
bef droeq en 'n pastoor lie voor vi-yzin -nig won u doorgaan onidat by

1 7 0 IDEEN VAN 1AULTATULL
geen boete oplei aan iemand die door 't voorgaan van z'n horloge
was gevallen in de zonde van vleescheten op Vryda lo .
Wanneer men tegenover liberaal stelt : bekrompen, dan wil ieder
voor liberaal doorgaan . Nooit hoorde ik zeggen : jk heb bekrompen
denkbeelden" of : myn principes zyn wat steil,"
,,Maar, roepen de liberalen, wy staan niet tegenover bekrompenheid,
we staann tegenover behoud" (Onder ons : wat zyn die behouders
bekrompen, niet waar?)
Ei, tegenover Behoud! Maar cok dat woord begryp ik niet . Nooit
zeide ieinand : jk wil dat alles blyve zoo als 't is, alles moet behouden
worden ." Integendeel, ieder beweert al 't verkeerde to willen
verbeteren .
De vraag is alzoo : ,wht is verkeerd, wa"t moet verbeterd worden
T'
Juist. Omm daartoe to geraken, dient ons noch Liberalismus noch
Behoud . Daartoe hebben we noodig to weten wat wddr is en, v66r
alles, behooren we niet boos to worden op iemand die daarnaar
streelt.
') (1872,) Zoo schreef ik in 1862 . By de eerste korrektie van dit
blad had ik 't zelfde kunnen zeggen . Maar zie, v66r ik de drukproef
voor de tweede maal onder de oogen kreeg, was dat ,Iiberale ministerie,,
aiweer gevallen . Tusschen nu en de uitgaaf kunnen we
nog best 'n paar ministerien verslyten . Meent men iets goeds tot
stand to brengen met zulke hansworstery?
(1879) . Dezelfde opmerking geldt voor alle uitgaven sedert then
tyd . Ook op dit oogenblik vernemen wy weder dat er 'n ministerieele
krisis voor de deur staat .
292 . Herhaaldelyk heb ik verzekerd niet to behooren tot een
der Nederlandsche staatspartyen . Ik ga verder, en geloof zelfs niet
aan 't bestaan van die partyen .
Een voorbeeld . De zoogenaamd behoudende party to Amsterdam
was in 't laatst van 1859 heel boos op 'n behoudend ministerie, dat
een spoorwegwet had ontworpen waardoor Amsterdam meende benadeeld
to zyn . Ik weet er zoo iets van! Men dreigde den Havelaar
to zullen gebruiken als 'n vuutrmaker . Letterlyk er ligt bier
- in Amst . - sedert eenigen tyd veel brandstof vergaderd . . . d&
boek kon tvel eens de vonk aanbrengen oi-n die to doers ontvlammen . -
Jazelfs, die party wilde my of vaardigen in de Kamer . Ik schold
zoo mooi, dachten zy . Wn antwoord was dat ik me niet liet gebruiken
.
Waar bleef dat partytrekkenn voor Recht, zoodra die spoorwegwet
in de Eerste Kamer gevallen was?
't Behoud werd weer . . . Behoud, en 't recht van Havelaar, dat
niet larger kon dienen als machine de guerre, word . . . onrecht .
Z66 en daaroin is de Havelaar gesmoord .
En de Liberaten? 't Zou uiet onaardig wezen eeiis al glen lof
van him karat over dat boek to vc!uameleti . 1)at zoo 'ii 11 Ut'ieL18 boek

IDEE'A VAN MULTATULT . 1 7 1
worden op-zielizeh" . Missehien geef ik eeimia,a] den tekst eener oproeping
van liberate zy, oin den edelen Ravelaar by to staan ."
Daarin komt iets voor van 'n standbeeld . Dit nu hoeft niet. W61
ware ik graag thuis geweest op Nonnie's verjaardag .
Goed . Een standbeeld dus voor den edelen Havelaar ."
V66r de oprichting, dat heet : v66r de verschyning van die circulaire,
verzekerde ik de fiberaleii dat ik heel liberaal was en juist
daarom Diet kon behooren tot hun partij. Van then tyd of was Havelaar
,zoo'n byzonder slecht mensch" de circulaire wend Diet gedrukt,
en 't recht, van ,ister werd heden . . . onrecht . Precies als met
de behouders .
Had ik meegevloekt over die spoorwegwet, (Ian zouden de Amsterdamsche
behouders meely hebben gevoeld met den Javaan en
verontwaardiging over indische schelniery .
Had ik v66r Vry-Arbeid geschreven, enn vooral den beer Rochussen
gesmaad -- letterlyk : ,hij moet liet aanbeeld wezen waarop
hij k 1 o ,pt.' *) dan, ja dan waren de Liberalen bewogen geworden
met Javaansche ellende.
Er bestaan geen partyen. Er bestaan iiiaar cliques .
*) Z66 stond er in den brief waarop gedoeld wordt in de Inlez'din,g,
der Alh'imebrieven . Ik antwoordde daarop met 'n ruwe weigering
en met m'n eerste brochure t6gen 17ri ien-arbeid . Dit gechiedde kort
na 't verschynen van den Havelaar, en zoodra my bleek dat men
van dat werk 'n party -wapen maken wilde . Toch beweerde onlangs
naar ik verneern, 'n Bataviasche voorlichter die in libemlismus doet,
dat ik in m'n Nogeens Vryen Ai,1)ei*d - eenn nieuw pleidoo: tegen
then &-h.wintlel - omgekocht door V Behoud en van richting veranderd
was .
11c vereer den man 'n klein oorveegjen in de Milhoenen-studien,
en meer kan ik niet voor hem doen daar de onsterfelykheid nu eenmaal
z'n zaak niet is . Hy bedenke dat ik z'n geschryf niet lees .
Als-i weer wat ontdekt, Zal Htiet hem wel honoreeren met de emolumenten
waarop zekere . . . rangsehikkers 'n onbetwisthaar recht heb-
(244) Niet ditmaal van poeten .
Maar 't zoo jammer zyn hem to veal notitie to wyden . De man .
ran ,schikt vry slordig . Niets van poeten alweer . Zoowel de Minneb,i"en
als do eerste brochure over Vyen-Abeid dateeren van '6i .
't Is dus 'n ongelukkige rangschikking - van poeten wordt alweer
niet gesproken - mn ATo,, eees Vl , yen 44ei'd van 1870 voortestellen
als frontverandering .
Len Redakteur die lezen kan is den aandeelhouders van 'n liberaal
blad ter verheuoing, ina,ar snelschryvers die verkeerd . . . rangschikken,
moeten poeet zyn om niet ondertegaan in 244) .
292 . -- Hnheer, zou u denken dat ik mag openblyven na twaalveTi
- 't mensch meende haar kroeg - ze zeggen dat er nu 'n liberaal
ministerie i~ .
-- Ik weet hot Diet, juffrouw . Rzelf ben heel liberaal, maar als
ik wat to ze , g-en lid o' not ik je
- 66r hvaaIN- eii, ja 'k sloot je heele

1 7 2 1DEEN VAN MULTATULI .
Ik tneende haar kroeg .
Als boutade laat ik dit gelden . De waarheid is, dat Lands-of Gemeentebesturen
zich met zulke dingen niet to bemoeien hebben .
294. - Ik stem voor 't behoud, zei 'n predikant die bang was
dat de liberalen zouden tornen aan de bezoldiging der geestelyken
van Landswege .
Ikzelf ben zeer behoudend, man, en geloof daarom dat men liever
dan U to behouden, uw tractement in kas moest houden . Wie behoefte
voelt aan uw waar, moge die zelf betalen.
295 . Zonderling toch dat de zielen worden gerepareerd op kosten
van den Staat, en als ik dverschoend word of achterlappen noodig
heb, vind ik nergens een van-Landswege gesalarieerd schoenmaker.
.
Is de oorzaak misschien dat de wetgever - hu ! - heeft gevreesd
voor verwaarloozing van 't geestelyk schoeisel als 't lappen daarvan
geld kostte ?
Een voorstel ! Een voorstel aan 'n liberaal ministerie
ONTWERP VAN WET .
Fenig artikel . Het repareeren van de schoenen der ziel, komt voortaan
ten-laste van wie er op loopt .
Och, wat zouden de zielen gauw blootsvoets gaan !
En goed ook ! De Staat zou er by winnen - d. i . gy en ik, lezer,
- en de Gemeente ook, want er zou weldra blyken hoe weinigen
er zyn die inderdaad behoef to voelen aan knelling en likdoorns . En
wie er niet buiten kan . . . welnu, 't staat immers ieder vry zich to
verminken mits hyzelf de kosten betale aan ,meester en apteker ."
Roman, liberaal ministerie !
296 . Als „liberaal" beduidt : onbekrompen, rechtvaardig, dan is
er veel to doen .
't Is niet voldoende, Mr . Thorbecke, to verklaren dat er „contagium"
heerscht . Als ge dit erkent is 't uw plicht die besmetting tegentegaan
. Dddrvoor zyt ge premier .
Zeg eens, wat doet gy om to voorkomen dat deze of gene die U
zal vervangen, den tyd van Uw bewind kenschetste met even onlief
elyke woorden ?
11w staatkundige principes . . .
Noch ik noch de natie hebben iets to maken met uw staatkundige
principes. Er met gehandeld worden .
Als in m'n beroep op 't Volk (299) vraag ik u wat er gedaan is
om de ellendelingen to straffen - liberaal of behoudend, om 't even
- die den Javaan periodiek laten verhongeren
Wat, om hong ersnood to voorkomen?
Wat, om zeeroof tegen to gaan ?

IDEEN VAN' _MULT.VrIJLT . 173
Uw staatkundige principes ? Ziehier iiiyn principes, zoo{ler staatkunde
. Ik geloof niet aan .,Staatl cede ." 't Is 'n woord, niets dan
' n woord.
Myn principes zyn dat men geen nederlandsehe on(lerdanen mg
laten doodslaan of wegvoeren door zeeroovers, en dat het onbillyk is
den Javaan to laten omkomen van honger in 'n land zoo ryk als 't
zyne . Ziedaar myn principes . 'k Heb nog 'n paar dozyn van die soort,
en alien even eenvoudig .
297 . Zeeroof `? Zou 't waar zyn? Maar Nederlanders, ziet ge dan
niet in elke courant van Java, dat de roovers gaandeweg brutaler
worden ? Of denkt go dat ik die rapporten schryf en dat ge u de
zaak niet behoeft aantetrekken „omdat die Havelaar zoo'n byzonder
slecht mensch is?" Ik begryp 't verband niet recht .
'k Ontvang daar weer 'n brief, waarin zekere „Merano" instantelyk
informeert naar m'n gedrag en karakter. De man dr'ugt aan
op antwoord, en zegt dat-i overal kwaa,d van my zal spreke -.l als ik
weiger hem te-antwoord to staan . De eisch van Merano is billyk en
kiesch . Hy beg int met de verklaring dat-i een christen is . . nu j a
(tat merle ik wel .
Daar ik nu bevreesd ben voor 't kwaadspreken van (lien chliAen,
durf ik hem niet zonder antwoord to laten, en daarom zeg ik ja op
alles wat-i vraagt . Are ja, beminnely ke Merano, ik hen zoo slecht
Maar, eilieve, vertel 't niet over . Want, ziet ge, 't zou Loch jammer
wezen als al (lie acme Nederlandsche onderdanen daarginder by
voortduring worden weggeroofd omdat ik niet zoo braaf ben als gy .
En al vat ik nu niet welk verband er is tussehen Havelaars verdorvenheid
en de schelmery van 't Nederlandsch gezag in Indie, anderen
schynen daarin wel verband to vinden, en zelfs grond tot rechtsweigering
. Daarom, o deugdlievende Merano, zoo' 't niemand dat
ik ronduit erken schuldig to we Len aan al 't kwaad dat men my tenlaste
legt, en aan meer no ,, . . . o, aan nog v6el meer ! Ik verleid drie
meisjes in 't uur - middelbare tyd -- ik smoor ongeboren kinderen
tusschen de kopie van m'n IDEEN . Ik heb ,verboden c.mgang" met
den duivel, en bovendien vloekwaardige opinien over uwe erfzonde .
Maar dat's flog niet ailes, brave Merano, ja, 't ergste niet . Ik heb
m'n plicht gedaan, ben . . . doodarnl, en Nederlander van geboorte,
ziedaar !
Wilt ge nu, ter belooning van m'n oprechtheid, me wat helpen in
't uitroeien van Nederlandsche deugden die, voor wie ze ondergaat,
iets zwaarder to dragen zyn dan myn v reeselyke misdaden ? En lees
eens na, lieve Merano, wat Jezus zei over kemelen en muggers, en
bedenk dat ik lang kinderen kan smoren die er niet zyn, en meisjes
verleiden die 'k nooit gezien heb, voor ik zooveel kwaad heb uitgericht
als 'n Gouverneur--Generaal van uw geloof die z'n plicht niet
doet .
Wees nu tevreden, Merano . Ge ziet dat ik goedgeefs ben, als al-

174 IDEEN VAN AIVLTATVLI .
tyd . Gy vraagt slechts 'n plaatsjen op denl omsiag, en 'k maak u
onsterfelyk met 'nn heel nummer van M'n IDEEN .
Maar ik kan die onsterfelykheid niet toezeggen aan 61ken verwaanden
gek die u navolgt in onbeschaamdheid,
298. Ge spreekt veel over uzelf.
- Ja, dat doet immers ook de winkelier die u wat leverde en
vergeefs aandringt op betaling .
299 . - Ge spreekt veel over uzelf .
- Ja, dat zou ieder doen, wien ge laster gaaft voor recht .
300. En nu weer de zeeroovers . Ik verzeker u dat zy zich volstrekt
niet storen aan eenig ,staatkundig principe", hoe onvatbaar
fyn ook, van onze turkschewip-ministeries, evenmin als ze zich stoorden
aan de circulaire van den heer Van Twist die - als Opperbevelhebbber
van de Land- en Zeemacht beoosten de Kaap de Goede
Hoop! hen te-keer ging met 'n larmoyant beroep op de weldadigheid
precies als de juffrouw die haar bestaan verloor, of
haar eer, door onvoorziene omstandigheden .
De roovers hebben volgens de laatste berichten weer schromelyk
huisgehouden, en ditmaal by Bawean. 0, 't is niet voor 't eerst .
Ik beweer niet u iets nieuws to vertellen . 't Is maar om er by
to zeggeiidatheteilandBaweanzeernabyJ'avaligt,enzelfs'nonderdeeI
uitmaakt van een Javaseb e Residentie . 't Gren st dus aan koffit, Nederlanders.
Zeker hebben de arnbulante industrieelen gehoord dat de nederlandsche
Tweede-Kamer zich bemoeit met de Marine, en dit schynt
de laatste vonk van respekt voor die Marine to hebben uitgedoofd .
Heel natuurlyk. Met de kieswet in de hand, kunnen zy precies
weten wat er to wachten valt van zoo'n Kamer .
Als ik de eer had zeeroover to worden zbnder patent, in-plaats
van Nederlander met geboorte-akte die voor patent geldt, zou ik
evenzoo oordeelen . Deliberante senatu . . . . is 't de juiste tyd om
to gaan plunderen by Bawean . Dat is duidelyk .
Wie drommel had kunnen denken dat die zeeroovers latyn verstonden
? En 'n ablativus absolutus nogal, dien ze zeker opvatten
als 'n volstrekte noodzakelykheid om iets we15oltenemen .
0A diable la latinitj va-t-elle se nicher?
-1) Ook dddrover is de man nooit ter verantwoording geroepen .
301. Ik verneem nu dat de heer Thorbecke onlangs in de Kamer
verklaard heeft : niet to behooren tot 'n party . A la bonne
heure! Dan is er kans dat er wat gedaan wordt.
Maar ik erken dat die verklaring , my - en velen - verrast
lieef t.
En . , fair play is 't niet. Dat nu die zoogenaamde liberale party
in minachting begint to raken by 't Volk, levert Been reden

IDEES VAN MULTATUM . 1.(5
die party aftevallen nadat men door haar op 't kussen gebracht is .
Let op, als 't Christendom wordt afyeschaft, zullen de muurlingers
beweren dat ze er nooit toe behoord hebben, en wanneer
ik de derde party - de 66nige - zal hebben gebracht tot aanzien,
zal D . V. T . om 't luidst met Slymerin ' ,en, Droogstoppels
en Kappellui uitroepen : precies m'n idee!"
Op de bres, heeren I Sterft 'it beetjen op de bres van uw geloof,
van uw principes, van de ovartid.gingen, zooals ge de dingen noemt
die u voordeel aanbrengen .
Richard Leeuwenhart sloeg 'n yzeren staaf door . Saladyn'n kanap6kussen
zonder watersnood . >5 ) Maar ik splyt wolken, naar
't schynt .
5 ) Watersnood en daarhy behoorende liefdadigheid - 'n pest! -
waren in '62 aan de orde van den dag . Dames- vereenigingen, loteryen,anti-makassars,
kanapdkussens, verzenmakery "ten-voordeele van
de ongelukkige slachlofers- speelden 'n hoofdrol . Ook in de Minnelrieven
komen sporen van al die bombarie voor . Dock naar de oorzaak
van den waterslan .,l vroe,, niemand . Zulke dingen komen van
,,God,, . En ,als God wil, dan moet je berusten,, omm met juffrouw
Laps to spreken . Voor onkundige of plichtvergeten ministers is die
stelling niet onaangenaam .
Het indijken van rivieren is 'n onvergeefelyke domheid . Heeft dit
nog uitlegging noodig? (1050d)
302 . Er is geen eer to behalen aan tegenstanders zonder karakter .
303 . Principes zyn dingen die men gebruikt orn iets onaangenaams
natelaten .
Zeker! Wanneer twee personen getuigen zyn van 'n ongeluk dat
gevaarlyke of opofferende hulp vereischt, zat altyd dc niet-helper
principes weten aantevoeren voor z'n onthouding . De ander die wel
helpt en dus hart heeft denkt niet aan principes . Hy heeft ze dan
ook niet noodig. Zie 934 .
304. In den Havelaar spreek ik ergens over : ,een dorp dat pas
was veroverd"door nederlandsche soldaten, en this in brand stond ."
Dat ,dus" is pikant? Kunstig? Ik ben niet kunstig, en waar
ik pikant ben, is 't alleen omdat de waarheid pikant is . Ik begryp
wel dat handeldryvende Nederlanders - uit zuinigheid - my liever
- houden voor 'n kunstenschryver dan voor 'n schryver die de
waarheid zegt, omdat de Kunst te-koop is voor weinige centen
huurgeld, en 't erkennen van de waarheid heel duur kosten zou,
maar toch wil ik nu en (Ian 'n bydrage leveren tot de stukken
van 't proces dat eenmaal zal worden gevoerd tus,9chen do hollandsche
natie en myn nagedachtenis .
Ik beweerde dat 'n dorp in brand stond omdat bet veroverd was
door nederlandsche soldaten .
Merin liqt heel dui(lelyk (14" besc-11111(fi .f , in I , ( Litt, ons krYI",s "v

176 IDEEN VAN MULTATULT .
schandelyk huishoudt in veroverde plaatsen, en ik, die gewoonlyk
vry juist meen vat er in m'n uitdrukkingen 1 iqt, verklaar clan ook
by dezen dat inderdaad m'n bedoeling was die beschuldiging intebrengen
tegen de, voor hoog geld gehuurde, welgewapende kolporteurs
van nederlandsche beschaving, en verdere deugden .
Ja, het dorp was veroverd door nederlandsche soldaten, en stond
dus in brand .
Op nederlandsche heldendeugd volgt brand . Nederlandsche overwinning
leidt tot verwoesting . Nederlandsche krygsbedryven. b a -
ren wanhoop .
Dit moest niet wezen, vindt ge wel? En als dat - door myn
invloed - zal veranderd zyn, boor ik reeds Mr. Van Twist en
konsorten roepen : precies m'n idee!
M.aar't is jammer dat de man zoo'n idee niet precies had, of althans
dat-i niet zoo'n precies idee had, toen de natie hem vry precies
betaalde bm dat idee to hebben .
Ik heb - zonder betaling - de preciese waarheid gezegd, ook
in dat woordje : dus.
De Havelaar verscheen in Mei 1860 . Door de vriendelyke zorg
van de firma D . R. & V. L . werden er slechts weinige exemplaren
naar Indie gezonden . ' T ie 't loochent wordt verwezen naar de
klachten daarover in de indische bla,den . 't Effekt moest gedoofd
worden - de anti-Amsterdamsche spoorwegwet was gevallen -
en daarom geschiedde de verzending langzaam, schroomvallig met
vreezen en beven, zooals 'n geneesheer rottekruid toedient . De beoordeeling
van 't Bataviaasche handelsblad begint met de woorden
: ,eindelyk is 't ons molten gelukken dat book machtig te worden
." En vroeger reeds had hot ,aan Multatuli den raad gegeven,
in 't vervolg eon minder slaperigen uitgever to kiezen ."
Die beschuldighig nu was ongegrond . De uitgevers D . R. & V.
L . waren niet slaperig geweest, maar integendeel redelyk wakker .
Alen kan heel aktief zyn in 't opzettelyk nalaten .
Hoe dit zy, ik konstateer dat de Max Havelaar, die in Mei 1860
verschenen was, eerst vier, vyf maanden daarna - en met belemmering
altoos - op Batavia to verkrygen was .
Het beteekenisvolle woordje : dus, dat brandstichting en nederlandschen
heldenmoed koppelde tot 'n infaam huwelyk, kan daa .r
populair zyn geworden in September of Oktober van dat jaar.
Als ik slechts 'n kunstenschryver was, zou 't verzet tegen mIn
kunstigheid moeten zyn uitgegaan van dozen of genen officier van
t Nederlandsche leger . In-stede daarva,n . . .
Ziehier - en wel van den meestbevoegden leant - 'n toestemmend
antwoordd op m'n beschuldiging .
,,DAG-ORDE .
Hoofdkwarlio , Batavia 5 October i- 86o .
-By het lezen van de vole goed bewerkte korpsgeschiedenissen, die

TDEIaN VAN' T] UL t`ATULT . 1.77
bet militair departenie!it opvolgend zijn aangeboden, wordt men, to
niidden van ]let vole goede, dat men daarin vindt, weemoedig gc-troffen
door een tal van claqrin vermelde verwoestingen, die eene
schaduw werpen op zoo menige schoone bladzijdc .
-Men zoekt vergeefs near den oorsprong van die heillooze gewoonte,
die zoo vele overwinningen en nederlagen doet gepaard gaan met de
vernielin , : , van hel, weinige wat het Volk f)czit . Van waar, vraagt
men zich, heeft bet leger, dat naar bescha.,-ifde en (2hristelijke beginselen
bestuurd wordt, bet refit geput, zoo strijdig toch met het
oorlogsregt van heschaafde volken, om bet private eigendom to vernielen,
en schuldelooze vrouwen en kinderen of magtelooze grijsaards
bloot to stellen, om door gebrek orn to ],,omen ?
-E en werktuig van wraak of bestraffing kan bet nict zijn - want
de taak van bet leger is niet oni to ka .stijden, noch om to kwellen,
rnaar om to strijden, to overwinnen, en de gevolgen van den oorlog
zoo min mogelijk schadelijk to maken . Len ander beginsel onteert
den Staat, onder -,wens vlag de oorlog wordt gevoerd .
-Het kan ook niet zijn een middel, om de overwinningen gemakkelijker
to maken, of de gestoorde rust spoediger to herstellen, - want
in stede van verzoening, verwokt de verwoesting slechts verbittering,
versterkt zij bet verzet, en vergroot zij den dorst naar wraak . Hoe
zou men ook kunnen meenen, dat een onkundig, onbeschaafd en
meestal misleid yolk, wanneer a] wat bet hezit, ook zijne voedingsmiddelen,
haldadig verwoest zijn, ddrder genegen zonde zijn, om de
wapenen neder to leggen en den overwinnaar to gehoorzamen dan
zoo lang de kans no, hestaat door onderwerping weder in het bezit
van have en goed iertig to kornen ?
,,Evenrnin kan zLilks gerechtvaardigd worden door de allerwege gehuldigde
beginselen van bet volkenregt. Toen, twee eeuwen geleden
(1 6 74), de P,)Its door bet Fransche leger verwoest werd, liet gansch
Europa een kreet van verontwaardiging hooren over deze afschuwelijke
daad. Zoude dat.ln het Nederlandsch-Indische leger twee eeuwen
later moge doen, wat in een minder bi? ,schaafden tijd reeds is veroordeeld?
-Niets kan inderclaad die verwoestingen regtvaardigen, en wanneer
men ze niettemin ziet plants grijpen, dan inoet men ze wel houden
voor bet gevolg van verouderde overleveringell, die bereids fang
hadden moeten verlaten worden, of van vaIsche beschouwingen .
,,Wanneer in India oorlog gevoerd wordt, is bet altl'jd voor eene
van deze beide oogmerken, to weten : onder misleide on oproerige
onderdanen (-!e rust to herstellen ; - of, om de regenten van onbeschaafde
volksstarnmen, die cog bet zelfbestuur hebben behouden,
in het belang der 1.)eschaving, mildere beginselen van bestuur en van
internationale betrekkingen op to leggen . \Toor beide deze gevallen
past een beschaafde en milde oorlog beter, en zal deze ook betere
werking hebben, en heilzamer indrukken nalateii clan brandstichting en
verwoesting . Reeds zijn de gevolgen van de oorlogen op zich zelven zoo
verderfelijk voor de welvaart van bet Volk, dal, het niet noodig is die opzettelijk
to vermeerderen, om heter de kasiijdende hand to doen gevoelen .
lDaarom is het wenschelijk, om het tot dusverre gevolgde~,)oorgoed
to verlaten eil de beginselen der 14schoal'de volkeren, aan to semen .
tDaarom ook is bet werschelijk dat de officieren, door het beoefenen
van bet volkenregt zich bekend maken met bctgeen als oorlogsregt
voor geoorloofd en ongeonrloofil wordt g-t-houden, en zich overtuigen
van de onhetanielijkl -wid en onbevoegclheild wart bet aanrigten van
IDEIEN I . 12

-178 ID EEN VAN n ULTAT ULI .
opzettelijke veree'oestingcn . Aldus zullen zij, wanneer het uur der
toepassing - zal gekomen zijn, met overtuiging en kennis van zaken, to
beter hij hunne onderhoorigen de edeler gevoelens, die toch bij alle
dapperen aanwezig zijn, kunnen opwekken, om de minder edele to onderdrukken,
en den oorlog niet tot een hardvochtig handwerk to maken .
De Luitenant-Generaal,
Adjudant des Konings in buitengewonen dienst,
Kormandant van Izet Oost-Indisch leger,
VAN S W IETEN,»
WWe leven in 'n tyd van verkiezingen . Ik geef den kiezer in overweging,
hun uitverkoren societeitspresidenten op to dragen, aan
de Regeering do vraag voorteleggen : of het ook tyd wordt „om
't tot dusverre gevolgde voor goed to verlaten, en de beginselen van
beschaafde volkeren aantenemen?
305 . Ik verzoek het nageslacht, de gelden, die 't zal willen byeenbrengen
voor myn standbeeld, to gebruiken tot 'n belooning voor
't beste : „historisch kritisch onderzoek naar de wyze waarop de
Goddienende Nederlandsche Natie zich heeft vrygepleit van de
beschuldiging die Multatuli tegen haar inbracht, toen by 't woordje
,,dus" plaatste tusschen nederlandschen heldenmoed en verwoeste
dorpen ."
305a . (Dit nummer is in 1879 tusschen gevoegd .) Zoo schreef
ik zeventien jaar geleden . Is er sedert lien tyd iets verbeterd?
Als antwoord op deze vraag geef ik hier eenige uittreksels uit het
onlangs verschenen work van denzelfden Luitt-Genl Van Swieten
over den Atjinschen oorlog
,,Onze strijd in Atjeh is geen gewone oorlog, Been strijd waar
twee mogendheden zich afbreuk doen, tot de overwonnen partij den
oorlog mocde, vrede vraagt en tot het nederleggen der wapenen besluit.
Het Joel van dezen oorlog is om het land en het Volk to onderwerpen,
- het yolk tot onderdanen en het land tot eene bezitting
van Nederland to maken . Waar vindt men een tweede voorbeeld, dat
om een dergelijk doel to bereiken, het land verwoest, het yolk verarmt,
de bezitting tot een lastpost maakt, en daarvoor ongeveer honderd
a honderd vijftig millioen en vele menschenlevens ten offer brengt?
Wij hebben getracht den oorsprong to vinden van eene oorlogvoering,
die voor de eer der nederlandsche wapenen zoo beleedigend
is dat zij aan NIultatuli heeft doen zeggen : een dorp dat pas veroverd
was door de nederlandsche troepen en ,dus- in brand sfond. Wij hebben
die niet kunnen vinden. Wij weten echter dat ze vroeger niet
bestond, en eerst sedert ongeveer 25 jaren door eenige bevelhebhers
is ingevoerd . Wij hebben op Java den oorlog mode gemaakt
in de jaren 1827 tot 1829, als tweede luitenant odder Michiels en
Ledcl, twee mnannen die onder de actiefste Kolonne-Kommandanten
gerelkend worden . ~-1aar simmer hebben wij in then tijd eon Kampnng
71011 vferl)randen . Wij ztillen hilt 17fiwOren flat bet elders, under do

ll)EEN V,1N ui,,_rA'_t`OLI . 1_ 7 tl
bevelen van a,ndert : h(ilonnG-l`_L)rnmanCi il7ten itI t? i i sc lne(t(li', (near
wij kunnen vc,rhl rE n dat let tot de zF ld .aemli t a benaard, . I :nz . ~~nz .
Het is toch niet van C', Seelig, Delprat, \-an Overstraten, Scheltus,
Van Mulken en Knoop, dat zulke kwade leerstellingen zijn uitgegaan
! Wij kunnen, wij durven er geen ante- nerd op geven . Wij
kunnen slechts die heginselen uit naam der menschelijkheid, der
beschaving, der eer van het leger en de nede .rlandsche viag, der
moraliteit en utiliteit, als sehandelijk hestenipelen . Enz . enz .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
`Vij zeggen andermaal met Multatuli, dat wij niet mogen «afdwalen
tot het zeer lage standpunt van den vijand, in stede van nooit
zelfs tegen den onbeschaafden, to vergeten eat men aan eigen beschaving
verplicht is .-
De heer van Swieten heeft hier uit bet geheugen aangehaald
want zoo heb ik me nooit uitgelaten, My koint bet zedelyk standpunt
van den Atjinees (lie zoo moedig zyn land tegen roovers
verdedigt, zoo laag niet voor. Doch dit doet nu niet ter- zake . De
vraag is slechts of ik door de mededeeling der woorden van den
heer V . S . het woordje ;,dus" in de Saldjah-geschiedeilis gerechtvaardig
d heb .
Wat overigens de door dien generaal vruehteloos nagespoor(le
oorzaak van de gewraakte barbaarsche donmheid aangaat, ze ligt
in den algemeenen toestand van ons Staatsbesf,uur (286) en in de
onzedelykheid der Maatschappy die daarinee by voortduring genoegen
neemt. Wat kan er verwacht worden van 'n Volk dat voor
Droogstoppels party trok tegen }Iavelaar 2
306 . Volgens 'n amerikaansch dagblad, is onlangs zekere juffrouw
Nancy Smidt verkozen tot burgemeester van de stad Oskaloso
in den staat Jowa . Ik weet niet of 't waar is, want 't staat
in 'n dagblad, maar ills 't waar is, denk ik dat die kiezers to Amsterdam
zyn geweest, en 'n afschrik hebben gekregen van inannelyke
besturen . 't Is zoo vreeind iiiet .
Ze zullen daar de waterhoudende trottoirs hebben gezien, met
akkompagnement van keldergaten, stoeptrappen, winkelkasten en
verdere guet-apens . Ook hebben zy waarsehynlyk een-en-ander
vernomen van den staat der geldnsiddelen in die stad, en van de
manier waarop de vroine burgervaderen kilns hebben gezien oin
bankroet to gaan, zonder dat iemand begrypen kan waar 't deficit
gebleven is .
Ik gis dat de Oskalosers 'n brand hebben bygewoond, waarby
de spuiten absent bleven omdat de stad Amsterdam chicaneert op
de betaling van de premiers . `)
Dit alles, denk ik, zal aanleiding - hebben geg even tot de meening
dat bet tyd werd eons to beproeven of 'n dame even schandelyk
als 'n man -rou misbrnik maken van 't verfrouweni rarer inedeburgers
.

I1)EEN VAN MULTATULL 1 8 1
gen in kiesrazerliy, heel ontevreden zyn over den loop der zaken .
Zy moesten konsekwent wezen, parbleu! en 't heel mooi vinden
dat er deficitten zyn in do trottoirs, en equivalente gapingen in
de geldmiddelen . *) Eerst schepen ze u op met allerlei pronkmodellen
van onbeduidendheid, en wanneer dan de boel schandelyk
slecht gait, roepen ook zy om 't hardst : precies m'n idee
Wat er to verwachten is van uw gekies waar 't 's Lands belang
geldt, o Nedeflanders, gy die reeds niet-instaat zyt de belangen
eener stall to overzien? I)it kunt ge nalezen in m'n IDEE
over 't whisten . Uwe rekening deugt niet . (119, 121, 133) .
*) Een nieuwe belasting vvaarmee de burgery in die dagen werd
bevoorrecht, heette het equivalent . Of ze nog wordt geheven, weet
ik niet. Waarschynlyk wel, want de maatregel heette provisoir .
309. Onlangs vertelde het Handelsb1ad dat m'nheer die, absoluut
in de kamer moest, want by was zoo byzonder liberaal . In
't voorbygaan : 'n tegenstander dus van den heer Thorbecke, die
uitdrukkelyk verklaard heeft niet to behooren tot de liberale party.
Good, die liberale man moest in de Kamer . Niemand kende den
stumpert, maar by was zoo heel erg liberaal, zei 't .Handelsblad .
De man had nooit wat uitgevoerd, dat is zoo, maar . . . vreeselyk
liberaal was-i! Pit 6titkende dan ook niemand, want niemand
kende den man, en 't zou onbeleefd wezen to twyfelen aan deze
of gene onbekende hoedanigheid van 'n p6rsoon wiens naam men
zoo-even hoorde voor 't eerst .
Die man kon . . . (lie man zou . . . die man was . . . kortom, 't
Handel8blad voorspelde dat de sportlui in den Haag verbaasd wezen
zouden over dat produkt van Amsterdamsche kiezery .
Maar tegelykertyd had die krant'n middell gevonden tegen hondsdolheid,
en wat later drong ze er op aan dat de burgery haar melk
zou kooken om geen blaren to krygenn onder de tong, zooals de
acme koeien die 't geluk niet hebben kranten to lezen .
Ik ben nu zoo vry doze drie zaken in verband to brengen :
De melk moest gekookt, om de blaren tegentegaan .
0mm niet dol worden, of to blyven, moest men 't recept gebruiken
van 't Handelsb1ad .
Om de verrotting in den Staat to genezen, behoorde men to
kiezen : m'nheer 'k weet waarlyk den naamm van then feniks
niet, 'n rechte Tweede-Kamersnaamm dien men terstond vergeet
omdat er niets aann verbondenn is . Jansen of Klaassen of
zoo-iets . Maar liberaal was-i, dat verzekerde het -Handelsblad
op z'n liberale blads-eer .
Ik komm hierop teru, zoodra ik 't rummer weet van de krant
waarin dat recept voorkomt te(- ,,eti hondsdolheid . Ik wil 't letterlyk
geven, om 't vermoeden to voorkomen dat ik 't gemaakt heb .
Men mocht eens weer zeggen dat hot zoo niooi" geschreven was,
en dus niet to vertrouwen .

182 IDEEN VAN MULTATULI .
310 . Sokrates was 'n verwaande gek en de Athener ss hadden
,root gelyk hens to veroordeelen. Alleen vind ik z'n straf wat ligt .
Sterven ! Dat moet immers ieder, zelfs de onschuldige aan alle
goed ! Ik vind het zeer onbillyk, aan iemand die zich toewydde
aan 't algemeen welzyn, opteleggen als straf, wat tenlaatste ondergaan
wordt door de nuchterste onbeduidendheid die ooit 'n yolk
vertegenwoordigde . De Atheners warert to driftig, precies als de
Jo len. Zie lMTinnebrieven, in 't voorbericht .
Maar Sokrates ! Ziehier wat ik over hens vind in Plutarchus
„in Athene bestond het gebruik dat de beschuldigden zich voor
de rechtbank verdedigden met kunstige redevoering, en op 't gemoed
hunner rechters trachtten to werken door tranen en smeekbeden. Sokrates
achtte het beneden zich zulke onwaardige middelen aantewen
den . . .
Ik heb u al gezegd, dat Sokrates gek was .
«In z'n eenvoudig pleidooi wees by op zyn levensloop .
Heel dom alweer. De man meende zeker dat men letten zou op
wat-i gedaan had . Dat was de vraag niet, o Sokrates ! Ge hadt
moeten zeggen : ik ben liberaal . . of behoudend - al naar de
wind woei - ge hadt behooren to spreken van uw geloo f- ouderwets
of modieus, naar 't uitkwam, alweer - ge hadt iets moeten
vertellen van principes en stellingen - volgens de eischen van
den dag, altoos - zie, dat was uw fout ! Plutarchus had wel gelyk,
uw verdediging eenvoudig to noemen, eenvoudig, ja, tot onnoozelheid
toe .
Goed, by wees dan op z'n levensloop . Maar
-Deze verdediging vond geen ingang by z'n rechters, en zy \'eroordeelden
heir ter dood . . .
Niets dan dat ? V ervloekte lamheid van de Atheners die geen
begrip schenen to hebben van christelyk martelen, stomme heidenen
als ze waren !
Volgens Atheensch gebruik, moest de veroordeelde zelf verklaren
welke straf by meende verdiend to hebben . Dit werd ook gevraagd
nan Sokrates, die daarop verklaarde dat by geloofde verdiend to
hebben op algemeene kosten to worden onderhouden door den Staat,
als ware by overwinnaar geweest in de Olympische spelen .
IIad ik niet gelyk toen ik zeide dat die Sokrates gek was ?
Geen spoor van christelyke nederigheid ! Maar . . . ja, natuurlyk
-Door dit antwoord verbitterde by zn rechters nog meer . . .
Ik geloof 't graag . 't Is ook heel onpleizierig, als men denkt
iemand voetstoots to veroordeelen, dat zoo'n persoon zich vermeet
aanspraak to inakeri op beloouing . De rechters hadden groot
gelyk zich to verbitteren op zoo'n antwoord, en

IDEK'N VAN MULTATIT 183
Vel . en hunner die eerst hadden gesteind tcgr.n de doodstraf, stemden
nu daar vddr . Hy word veroordeeld .-
Tot z66ver Plutarchus . Die droge levensbeschryver geeft Diet
eens plaats aan 'n enkel woord van lof over die verbitterde reellters
. Ik deiik dat Plutarchus liberaal was, en dat de rechters behoudend
waren, of omgekeer'l . In Griekeii1and preen men nooit
iemand die behoorde tot 'n andere party,
311 . Als er iemand opstond (lie beweerde - eu bewees -- dat
die partyen eigenlyk Diets waxen dan gemeene cliques, dan haastte
men zich om corant populo dat is : in de Tweede--Kamer van
dat land - to verklaren dat men met die partyen niets to maken
had, en alleen 't algemeen NNTelzyn bedoelde . Er waxen alts d
Grieken die 't geloofden, vooral in Bceotie .
Maar ook waren er - ditmaal Diet in Bwotie --- die 't Diet
mooi vonden dat men z'n inoeder verloochende .
- 't Merisch heeft zich gemeen gedragen, zei men, dat is wel
waar, maar . . .
- Hy heeft fortuin gemaakt, zei men, ook dkt is waar, doch . . .
- Eilieve, by maakte dat fortuin door hair slecht gedrag' . *
kwam z' -n deugd niet wat laat? En is er veel to verwachten van
deugd die zich eerst openbaarde nadat de ondeugd ophield voordeel
to geven'~
Zoo- spreken sommigen in Griekenland .
312 . 't Is me een raadsel (tat in onze Tweede-Kamer niemand
is opgestaan om to protesteeren tegen de betuiging van den heer
Thorbecke dat-i Diet behoorde tot de liberate party .
Ik begryp dat men zich schaamt daartoe to behooren . Maar ik
begryp Diet hoe men die schaamte durft toonen met zooveel
onbeschaamdheid.
Ik verwacht nu 'n annonce van dezen of genen bierbrouwer :
-Heel ondankbaar voor 't genoten vertrouwen, en vervuld van minachting
voor de dwazen die myn extrakt kochten, voel ik my gedrongen
ter-kennisse to brengen van 't geextralheerd publiek, dat ik
-1/ale
Diet belloor tot de party die eenige waarde toekent aan 't
dat
ik met liberaal-kwistige hand toediende aan elk die gek genoeg was
urn my to gelooven toen ik Dog Diet in t bezit was van de huitenplaats
waarvan ik dit program doe uitgaan .
Dat er een -contagium , onder myn lyders heerscht, is wel waar,
doch die besmetting kan Diet worden genezen met 'n aftreksel van
stinkbast .
-lk geef doze verklaring ter-liefde van de waarheid, die ik aanbid
nadat ik zooveel mogelyk heb geproiiteerd van net tegendeel, en ook
uit malznyd tegen anderen die, nog Been buitenplaats hebbende, myn
voorbeeld zouden tvillen volgen, en 't 1)ubliek op nieuw extraheeren .
MaI7-rust den wveelslen .
P.S . Men heeft bier-en-daar wat leege flessch,-n achv"orziell
vall n -'Yll vont -mall", Iiher'wil va-

184 IDEEN VAN MULTATULT .
chet . Met al de opreclitheid van iernand die geen voor -
deel by leugens heeft, waarschuw ik tegen 't koopen
en gebruiken van de drankjes die deze of geene onverlaat
zonder buitenplaats, onder myn gewezen vlag
zou willen binnensmokkelen in de magen der Bceotiers .
Ze hebben vooreerst genoeg!
313 . Schande over u, Thorbecke!
Mocht gy misbruik maken van de bekende oiinoozelheid eener
Kamer die u op 't kussen bracht in de meening dat gyzelf althans
waarde hechtte aan uw Malz? Is 't niet onedel den idioten die
Nederland niet vertegenwoordigen, hun lichtgeloovigheid in 't aangezicht
to smyten, en uw eigen brouwsel aftekeuren nadat ge hen
daarmee halt dronken gemaakt?
Hoe, gy spreekt van algemeen belang? Gy, de schepper onzer
ellendige Kieswet?
Floe, gy verloochent uw party, ge loochent zelfs, 't bestaan der
partyen? Gy, de partyman by uitnemendheid? Gy, de vaandrager?
Gy, de voorgaDger? Gy, het verzamelingspunt van die zoogenaamde
liberalen, 't mikpunt der zoogenaamde behouders?
0, Thorbecke, byna beweegt ge my konservatief to worden!
Noch Groen van Prinsterer, noch -Mackay, noch Elout zouden hun
publiek zoo'n Hoffachtige circulaire hebben gezonden . En Hoffzelf
had liever gezwegen, al waar 't uit vrees alleen, dat-de bedrogenen,
woedend geworden, hem zouden weghalen van z'n buitenplaats
.
't Is waar, uw publiek schynt niet recht verstaan to hebben
wat gy gezegd hebt . Dit ziet men meer by menschen die niet
spreken kunnen .
En 't Volk? Hot yolk leest niet `vat gy zegt in die Yweede-
Kamer .
Maar w6l leest dat Volk myn IDEEN, o Thorbecke!
En daaromm zal ik zorg dragen dat men 't wete hoe gy, na zooveel
mogelyk to hebben gebruik gemaakt van de meening :
dat er in Holland bestond : een liberale party,
dat gy daarvan de hoofdman waart,
dat die party het algemeen belaug vertegenwoordigde . . .
dat gy, nu ge minister zyt, verklaard heb, niet to behooren tot
die party .
314 . Dat uw haagsche cliques - liberaal of behoudend - niets
to maken hadden met waarheid en recht, heb ik gezegd, o Thorbecke!
Uw verklaring is 'n plagiaat .
Toch ware 't my een genoegen geweest die to hooren herhalen
uit oprechten mond . Maar niet gy hadt het recht myn woorden
tot de uwen to maken, gy die aan 't ellendig partystelsel-geknoei

,1)LLLk:N VAN \ItJLTATULI . 1 8 5
uw opkomst to darken hadt . (.try hadt moot-en sterven op do bres
van 't zoogenaand liberalisinus ! N ogeens, dat zou de heer Groen
van Prinsterer doen, op de neei - geschoten bouwvallen van zyn systeem
.
Dat ge by 't aanvaarden van uw bestuur bevreesd waart 'n program
to geven, is me zees verklaarbaar . G o moist dat ik 't Volk
misselyk had gemaakt van nw programmed . Ook is 't my verklaarbaar
dat men betuigt : „ik zal 't goede do :~n' of aithans „ik
zal trachten naar hot goede." Zeker, ik zou goon andere betuiging
weten, ik die alle gestelsel verafsehuw . Maar, Thorbecke, die betuiging
paste niet in Uww mood .
Gy waart, na zoo langen en voorbeeldigen verkoop van uw mout,
zedelyk verpiicht de bruikbaarheid daarvan to bewyzen . 't Volk,
had recht van u to veru -achten da,t- gyzelf a daarvail bedienen zoudt
tegen de „besmett?ng" .velker bestaan gy -- en naar waarheid !
- konstateert .
Roe, de malz-leverancier Hoff is ziek, floff is besmet" en Hoff
gebruikt lets anders dan z'n eigen brouwsel?
En met 'n soort van zetfverheffing beroemt-i zich op minachting
voor 't extrakt dat-i vroeger Net aanpryzen in zeskolommige
artikelen ? En en speekt-i van 't klare water dat ik aanprees
als nuttig en to verkrygen om-niet, toen ' t aan my stond aandeel
to nemen in do zeer 'v instg e vende f abriek van stinkhout !
floe, m'nheer Ilof f ? line m'nheer Thorbecke ?
Ik heb 't recht arkanen to minachten . 1k, hoort ge, die daaraan
niet geloctftie teen or vat, mee to verdionen eras . Gy hebt dat
re(,-ht niel !
Ik heb 't recht to zoggen dat, er maar een arkanum is tegen staatkundige
besmettinrj : waarheid ! Gy, Thorbecke=, hebt (Tat recht Wet!
Gy, Thorbecke, Hoff, en konsorten, gy behoort, Malz to slikkezi,
en extrakt van liberalismus, tot het einde ewer dlagea . Zoo
zy hot
315 .
15 . De deer Thorbecke zou ditmnaal naar-i verzekerd heeft,
het „algemeen belang" behartigen . Tie er vat van gemerkt heeft,
ik niet . En, evenals die Grieken waarvan ik sprak, ik geloof niet
in late deug d .
Laat zien wat de heor Thorbecke get_laan heeft in dat algemeen
be lang ?
Reef t-i de zegelwet op de dag bladen of geschaf t ? Men zegt dat-i
't doen zal. Die wet Zen j den Raacl van State zyn, ter overweging
. ,Oin to beproe en" zouden de groningsehe dominees zeggen.
Er schynt dus no ,, d ,roef" noodig to wezen oft weten
of 't goed is moat publiek lover to brengen in 'n verdroogd Volk .
Dat 'moet de hand van State ect'st ,,heproeven !" Die omsiag is
grondwettig, antwoordt men ''

lSd IDEEN VAN MULTATULI .
Z ker, 't k, grondwettig. I)at be(luidt : ellendig, slymerig, onpraktisch,
hollandsch en haagsch . Neem den eersten den besten
burger in. 't verhoor, en vraag hem : waartoe dient die Raad van
,State ? Antwoord zelf tens, lezer .
I3eeft de heer Thorbecke de officieel erkende, door de natie
betaalde, domineer afgeschaft? Integendeel. Die kwaal is bestendigd
door 'n fonkelnieuwe pensioenwet voor die heeren .
Reef t de heer Thorbecke 'n eind gemaakt aan de belemmerende
onzedelyke domme inkosnende rechten ? Weer integendeel . De leden
van de Tweede-Kamer houden zich bezig met napluizen der hoogstgewichtige
vragen : of smeerkaarsen moeten belast worden naar
't gewicht, en of de krenten - volgens hen : C .O .R .I .N .T .H .E.N .
-- behooren to worden behandeld gelyk met de pruimen
'k greet wel dat de Regeering die hun zulke nietigheden ter
overweging geef t., 'n exkuuts zou kunnen zoeken in de zeer gegronde
bewering dat de Nederlandsche Tweede-Kamer niet in-staat
is zich bezig to houden met gewichtiger zaken (9) maar eilieve
doch ik ga voort to onderzoeken wat de heer Thorbecke gedaan
heef t in 't alge-meen belang ?
Waarom heeft-i dan die Kamer niet naar-huis gezonden met
de groeten aan de kiezers, en de welgemeende boodschap
natie met zulke nulliteiteli niet langer gediend is?
dat de
Waarom niet de K.ieswet-zelf veranderd, die ellendige ezelsbrug
van den stal naar 't Kapitool
I)it laatste ware konsekwent geweest in iemand die van 't liberalismus
overging tot de derde party. leder zou 't natuurlyk hebben
gevonden dat men 'n andere manier van kiezen behoeft voor
't algemeen belong, dan toen die kiezery dienen moest om zekere
clique in de hoogte to steken .
Hot wegzenden van de Tweede-Kamer en de verandering der
Kieswet, had de eerste maatregel moeten zyn van 'n minister die
zelf begon met de verklaring dat er besmetting heerschte .
316 . „Bes)netting !" Ik laat dit woord niet los, o Thorbecke !
Gy hebt het gezegd .
Er heerscht besmetting in de politiek, sedert jaren ! Dat hebt
gy gezegd, o Thorbecke!
Weer beschuldig ik u van plag iaat . 1 k 't eerst heb gezegd dat
de huishouding van staat verrot was .
Ik mocht dit zeggen, ik die my verzet had tegen de kwaal .
Maar gy ? Moogt gy 't me nazeggen, gy die zooveel aandeel hadt
in de oorzaken van de ziekte ? Gy, die - om dit alleen to noemnen
- de smetstof hebt vergaard, in kracht gehouden, overgedaan
en bestendigd in uw Kieswet ?
N och do Koning - j amer genoeg ! - noch eenig minister -
laf llartig genoeo , ! -- beef t den eed op de g rondwet gebroken . Hoe
slecllt olns land gerege Jrd Nvordt on verd, mnen week niet of van

IDE,-EN VAN MULTATU'Ll . 1 8 7
de hoofdregelen die gy - of wie ook in uw geest - voorschreef .
De besmetting waarvan gy spreekt, is 'n gevolg van uw systeem .
Dat ge nu, rekenende op de domh-eid van de Kamer en op de
onwetendheid des Volks, dat systeem verloochent, dat ge iinmy
napraat en u aanstelt als waart,geceiimenseli,inste-,vap.'P.staa,tskunstenmaker,
zie, dit geeft tt geen recht nu met zelfgenoegzame
verontwaardiging to spreken over J)esinettiiig . -
Zoo deed ook Duymaer van Twist die, om de begrooting van
'n antagonist to doen vallen, heel naYf -- of onbeschaamd - lange
redevoeringen hield om aantetoonen hoe 'n ellendige boot . 't was
in datzelfde Indie dat hy vyf jaren bostuurde .
Zulke duitenplateri z' oe afleidingen sta ik u suet oe . Reken or
op, dat myn woorden gehoord worden door 't Volk, (tat eindigen
zal ze ook to verstaan ten-laatste .
De Van Twisten hebben zich terugtetrekken op hun buitenplaatsen
. Tk kan 't nict beletten, schoon 't onbillyk is . Maar weten
zhl men `vat ze achterlieten ter verantwoording .
En gy, zeg nog tienmaal dat de huishouding van Staat besmet"
is, tienmaal zal ik u antwoorden : sta op van uw zetel en maak
plaats voor wat beters, gy die klacht en aanklacht, geeft voor zelfverwyt,
gy die laag neerziet op de dingen quorum pars maxima
tuisti!
Veracht de Tweede-Kamer zooveel gy wilt - daarin zal ik u
niet of vallen - geef haar krenten, rozynen en smeerkaarsen to
verduwen zooveel ze maar slikken kan, good! Maar spreek nict
alsof gyzelf daarbbven stondt of daarbuiten .
De Tweede-Kamer, die pronkkamer van Nederlandsche middelmatigheden,
dat muzeum van misdadige nietigheid, is uw werk,
o Thorbecke!
217 . Ik begryp heel good hoe men behoudend wordt, door good
opteletten wat 'n liberaal is .
Dit is onjuist uitgedrukt . Er behoort to staan : -door 'n c)P'PervIakkig
acht geven op de Liberalen . » Wie hen nauwkeurig gadeslaat, komt
weldra tot de overtuiging dat de liberalen byna doorgaande niet liberaal
zyn, en zou dus daardoor niet worden genoopt tot afval van 't
liheralismus. Wat de zoogenaamde Lkberaler, aangaat, zy spelen op
maatschappelyk en staatkundig terrein nagenoeg het rolletje dat de
modernen op theologisch gebied vervullen . Ze ontkennen joist genoeg
om inkonsekwenter to zyn dan zy die alley behouden, en behouden
to veel om in de oogen van 'n denker de minste verdienste to hebben
in 't wegwerpen van de rest .
318 . In de kamerzitting van 23 Juni j .1. (1862) was kwestie
over 't bedrag der belasting op zeker artikel, op linnen, geloof ik .
De regeering had voorgesteld 5'
Twee leden - ik weet waarachtig de stamen niet, en 't duet
or niet toe, ge zoudt ze toch veer vergeten twee leden amendeerden
(lie bepaling, eii meenden (tat, 1 betor was .

1 8 8 JDEEN VAN MULTATULI .
En, lezer, nu vraag ik u waarom ? Als ge 't raden wilt, denk
aan Muurling. Juist, dat is het . Men hoeft de ouders niet toetespreken,
als er geen ouders zijn . Wie niet ligt of zit, hoeft niet
optestaan . En
« i c is beter dan 5-o amdat 5 °- _meer belemmering teweegbrengt in den
handel."
En, let op, zulke muurlinger staatswysheid wordt te-berde gebracht,
als 'n roman van Dumas, met kollaboratie . Om to verlossen
van zulke vruchten, zyn ze in de Kamer met hun tweeen .
Ik zou natuurlyk nooit op het denkbeeld gekomen zyn dat 5 o inkomende
rechten zwaarder drukt, belemmerender werkt op den
handel, dan 10 . Doch men bedenke dat ik m'n IDEEN alleen schryf,
zonder andere hulp aithans dan van de indignatio die Juvenalis
hielp aan z'n verzen .
Toch zou er zeker blyk van goedhartigheid uit zulke opmerkingen
van geachte leden kunnen gedistilleerd worden .
Ik liet in m'n Vry-Arbeid voorstellen, 'n rund tweemaal to
slachten voor 't dood wezen zou . Zonder 't vriendelyk amendement
van de twee uitverkorenen - behoudens byzondere geachtheid,
en altyd heel onpartydig de belangen voorstaande van hun
distrikt - van opinie zijn dat 5 o meer is dan 10 , zonder dat
zou wellicht hier-en-daar m'n runder-voorstel zyn gehouden voor
'n charge . Nu ben ik gerust .
En ook Fockenbroch kan rusten to St . George d'Elmina . Z'n
„Godenraad" is onaantastbaar voortaan, en Neptuun staat niet
langer alleen met de nuchterheid van z'n voorstel tot genezing
der besmetting van zyn tyd
't Eerste is dat men zal verbien
Buiten de poort to loopen spelen . . .
Maar Neptuun had die monsterlyke genialigheid alleen bedacht . . -
behoudens persoonlyke geachtheid alweer, en 'n 't onpartydig belang
van z'n distrikt.
Ik trek alles in wat ik tegen of over den beer Thorbecke zeide,
daar ik nu op-eens begryp dat men zoo moet gekscheren met 'n
Kamer die zich bezighoudt met zulke amendementen .
Maar wat ik nog altyd niet begryp, is d at men niet door-redeneert
op de stevige bazis dat vy f meer is dan een.
Een is meer dan 'n half . Een half is meer dan 'n tiende, en
zoo voort . Daarom is 1/2o inkomend-recht, beter dan 1 o inkomendrecht,
en 1;10 beter dan 1 /2
Juist, hoe lager inkomend-recht, hoe beter . Hoe hooger, hoe
meer belemmerend voor de alg emeene welvaart .
Dewyl nu nul minder is dan 1,1 1 0 , dan 1 / 2 , dan 1, dan 5 0 , en
omdat alzoo alle inkomende rechten schadelyk zyn . . .
Daarom zou ik weigeren to treden in diskussie over 't wegen
van smeerkaarsen, en over den juisten tyd om krenten to behan-

TDEEN VAN MULTAT GTLI .
delen, om m'n aandacht en m'n stem to bewaren voor dit eenig
artikel : a lle inkomende-rechten zyn a fgescll-aft.
Vrage : hoeveel Nederlandsche persoonlyke geachtheid er noodig
is om de waarde to vatten van dat wetsartikel, als er twee
geachte leden vereischt. worden om to bedenken dat vy f meer is
dan een ?
De niet zeer deftige oorsprong der belasting op den Invoer wordt
aangeduid in 't volgend nummer . Haar we;-king is ellendig. Ze stremt
het verkeer . Ze is oorzaak van veel tydverlies . Ze belemmert de nationals
onaf hankelykheid, daar men gedurig om-den-wille van naburen
genoodzaakt is tot geven en nemen . Ze drukt zeer ongelyk omdat ze
slechts 't verbruik treft, en niet de bezitting . Ze kost veel aan perceptie
. Zy is vexatoir, en geeft aanleiding tot 'n zeer onkiesch doorsnuffelen
van intieme zaken . Ze verschaffen den smokkelaar 'n voorrecht
boven anderen . Ze schept in de nabyheid van alle grenzen 'n
gedepraveerde bevolking . Ze vereischt 'n zeer omslachtige kontrole
en veel misbruikte wetenschap die liever moest toegepa .s t worden op
't onderzoeken der voedingsmiddelen . We gebruiken onze Scheikunde
om uittemaken of 'n handelaar wol, zyde of katoen invoert? Of er
soms alkohol kan verborgen zyn in kaviaar en noordsche balken ?
We putten onze scherpzinnigheid uit, by 't niet zoo makkelyk bepalen
van 't woord : },rondstof, en ter oplossing van allerlei spitsvondigheden
van then acrd . . . maar met al 't vergif dat ons dagelyks
wordt toegediend door heeren winkeliers, bemoeit zich de gouvernementeele
wetenschap niet !
Vraagt men naar 'n geschikt equivalent? lk meen op die vraag 'n
voldoend antwoord to kunnen geven, doch bepaal my in dit nootje
tot de opmerking dat dit equivalent op verre na zoo hoog niet behoeft
to zyn, als thans de geraamde opbrengst der lnkomende-Rechten .
De waarde van den grond en 't vertier zouden oogenblikkelyk zoo
toenemen, dat he', de vraag is of er aan 'n plaatsvervangende belasting
behoefte wezen zou ? Doch al ware dit antlers, hierin zit de moeielykheid
niet. Als we maar verlost waren van de sleurmannen, van de
inkapaciteiten die methodisch op den voorgrond worden geschoven !
Met ons tegenwoordig Slaats-organisme kunnen we geen bekwame
personen aan 't hoofd krygen
319 . Daar zyn altyd meer schapen dan wolven geweest . De
reden is eenvoudig . Elke wolf heeft veel schapen noodig om fatsoenlyk
to kunnen bestaan . Daarom ook waxen er altyd meer gemeenen
dan ridders in Europa, en "van zoo'n ridder wil ik 'n geschiedenis
vertellen . Hy had 'n lang zwaard, en daarop beet by
als-i honger ha .d, zooals nu de schryvers van beroep, op hun pennen.
Zoo zat by bytend en hongerend aan den kant van den weg,
en klaagde over de verbastering der zeden, Toch waren ze nog
zoo heal slecht niet, die zeden, want zie, daar naderde een oud
man, die 'n pakkje droeg .
- Wat draag je daar
- Pruimen, krenten en smeerkaarsen, edele heer !
De ridden sloeg den ouden man good, behandelde de krenten
1 89

1(0 IDEEN VAN AIULTATULI .
gelyk met de pruimeii, en woog de smeerkaarsen, omdat-i van 'n
lid der Tweeele-Lamer gehoord had dat dit overeenkwamm met de
Il eerste" beghiselen der staathuishoudkunde .
Da,arop beet-i weer op z'n zwaard, en keek weer uit, en klaagde
weer over de zeden . Maar ten-onrechte . Want daar naderden
pruimen, krenten en smeerkaarsen . Ook waren er menschen by,
die de ridder ditmaal niet allemaal doodsloeg . Hy berekende namelyk
dat het beter was ze to dwingen tot dienst . Dit had-i geleerd
uit de eerste Geschiedenis van Gezag, in de Minnebrieven
,,die niet mooi zyn" naar ik tot m'n genoegen verneem .
HST sloeg die menschen niet meer dan juist noodig was om ze
to doordringen van 't gevoel hunner verplichting tot dankbaarheid
dat by ze niet heelemaal doodsloeo ,, en dwong lien hem to helpen
aan 't bouwen van 'n huffs met dikke muren en hooge torens .
Toen 't klaar was, ging-i op de stoep zitten, en beet, en keek
uit, en klaagde als te-voren .
Maar ditmaal klaagde by met wat grond . Die lieden die pruimen,
krenten en sineerkaarsen verkochten, zagen z'n huis van verre,
en kozen 'n anderen weg . Wel waren ze volkomen overtuigd van
't goed recht des ridders hen to dwingen tot dienst, en hun de
goederen aftenemen die ze voornemen-s waren ter-markt to brengen
hier of daar, doch ze wiltien liever niets te-doen hebben met
dat recht.
Ze hadden 'n omweg gevonden, waar hun slechts de heift van
hun waar werd afgenomen door 'n anderen ridder, die hen overigens
ongedeerd liet doorgaan, ten-eerste omdat-i volk genoeg
had, en ten-andere wyl-i begreep dat iemand die eens was doodgeslagen,
niet terug zou komen omm op-nieuw pruimen, krenten
en smeerkaarsen to brengen . En - ziehier een der ,eerste" staathuishoudkundige
beginselen van then anderen ridder - ,men
moest den handel niet belemmeren" .
't Scheen dat nu de eerste ridder, die altyd door had zitten
byten, uitzien, en klagen over verbastering van zeden, eensklaps
op zyn beurt 'n ,eerste" beginsel zoog uit z'n zwaard . Althans
by gelastte een zyn-er aanhangers den weg op to gaan, tot waar
de kooplui het zypad kozen, hen vriendelyk toestespreken en to
verzekeren van 'n civiele bediening . Men zou hun 't leven laten,
en 'n krent meer dan die ander . Ook zouden de smeerkaarsen ge-
,zvogen worden, dat van groot belang is in de staathuishoudkunde .
Voorts liet de ridder beloven- dat-i de pruimen gel,r k met de krenten
zou behandelen, om volgens 't een of ander ,eerst" beginsel
„den handel Diet to belemmeren" .
Het ,tarief" van den ridder was inderdaad voorbceldig . Hy kon
de menschen doodslaan, en by sloeg ze maar . Hy had de macht
om de smeerkaaxsen to taxeeren en by woog ze . 't Stond aan hem,
de krenten en pruimeTi aftonderlyk to behandelen, en by bebandelde
ze lcgelyk .

I1)r(EN VAN MULTIT(JLI . 1t 1
1)e man is {lood . Z rn zwaar(l is verroest . Z' ,. ,. liars 1 ;; in «e'
len . Maar de geest des edelern rid(ler s vv aart r'ond op 't binnenhof
in den Haag, in de gedaant.e van 'r oud vrouwtje met 'n gewogen
smeerkaars in de eene hand, en in (le andere wat, pruimen
en krenten . . . die ze gelyk behandeit .
Om de lenden draag t ze 'n heel versletern j u ili e van oerste beginselen
."
320 . Tk rekommandeer a an den teekenaar van den Spectator,
't volgend on(ierwerp : ceu nederlandseli Volksvertegenwoor ;liger
thuiskomende
Kom . wisch het zweet my van de worngen,
En, dierbaar wyf, richt aan . ( 7ollee.c) .
En op den achtergrond hott oude vrouwtje van zoo-even .
Of beter nog, dat vrou ,Ttje-zelf, do funk tien waar°riemende
van 't ,dierbaar wyf'' .
Zulk tweet moot zoo afgewischt \vorden . Ziedaar 'n eerst beginsel
van allerlei kunde .
321 . Ik las dezer dagen iii 'ii afsehuwelyk tydsehrift, l c('n
zeer weiwillende beoordeeling myner IBEEN .
Dit is my wel .
Maar niet wel is 't my, dat die rec :;rrsent me besehuldigt van
verflauwde minachting voor Publiek .
Dit is Taster, en als Laehme 't weer zegt, doe ik here 'n proces
van injurie aan .
1) In den Dageread namelyk Ilet stoat niet aa,n my, den na-trn
to noemen van den hartelyken door-en-door iundigen man, (lie zicli
in dat Tydschrift onder de pseudoniern I,czrhmt' verhorg of
openhaarde, near men wil . Ik Nvyd hem echter by dew 'n w'oord
van symphatieke herinnering . Arre I .achme! Hy is op allertreurigste
wyze ondergegaan in den voor sommigen zoo zwa en 11'ampf
um 's Dasein. De lui die niel to karnpen hel ;ben, spraken van eigen
schuld ." Dat spreekt vanzelf.
322 . Een kommissie uit de Twoede-Kamer heeft in 'n zeer
verward rapport betoogd dat er honderd-en-dertien millioen zoek
zyn op de indisehe administratie van 1836 tot 1842 .
De verwarring in dat rapport wordt ver :oorzaakt door 't v ermengen
van opgaven uit ongelyksoortige bronrro ;n . ,, .Ia :n heeft
z'n been verstuikt, hoe is 't mogelyk slat Pieter niet rnank gaat?"
Of : „als Money
er dan gestolen to
) gedejeuneerd heeft: to liuitonz org, hoeveel is
1k zeg : e^o is n,cets 1ie , 1vlcu . N iet, op de i'er •z neetrcle wys aitliaus .
en de vreugde over do ontdekking v~a,rn dat deficit, is stints titan
broodrryd van (le liberalen .
Indie wordt geregeerd door papier. 1'it overrnaat VP,tr .ecersfe
.and
beginselea 11 is; do adrninistratie zoo kmrstig gotvon1enn al"},t
daaruit vvv~svvordeii k~rn . D it o'n i .,, tile ninno',e .

1 9 2
IDEEIN VAN MULTATULL
Het 1NI-ederlandsche Volk kan gerust wezen over die 113 Hiillioen
. Op 't papier zijii ze weggeraakt . Op, met, en door papier
zullen ze terugkonien . t)
Maar intusschen zullen de liberalenn weer gebruikmaken van
die duitenpLatery, omm de hoofdzaak ter-zy to schuiven, dat is :
de Havelaarszaak on de inishandeling van de indische bevolking .
Waaromm benoemt men geen kommissie om, to onderzoeken of
't waar is -Nvat ik daarvan gezegd heb, instee van 't narekenen
der opgaven van 'n baarschen vreemdeliiig die hier-en-daar terloops
wat heeft opgevangen?
De Javaan wordt mishandeld (lit gaat ons goddienend Nederland
niet aan .
Er zyu onnauwkeurigheden in de administratie . . dkt roert
de ziel! Dat treft de fynste zenuwen van alle kruideniers die
gewoon zyn pruimen en krentenn to-gelyk to behandelen! Dat
schreit ten hemel!
0, Lachiu6, hoe kunt ge zeggeii dat ik verflauw in verachting
voor zoo'n Publick. gercpreseiiteerd door z66'n Kamer!
,
:
,
, ) Zie over then Money, Alinnebi-ieven biz. 53 . Het boek van
dezen man wordt gedurig aangehaald door de velen die beweren
dal, alles op Java volkomen in orde is . Men heeft bet gebruikt als
tegenwicht van den Havelaar . By Kannerleden en 'n Publiek dat
niet lezen kan, is deze tactiek zoo kwaa,d niet, al houdt ze overigens
keen steek . Money betoogt eenvoudig dat Nederland zooveel uit
Indie trekt . Dat is de kwestie niet! Bovendien zyn z'n opgaven zeer
onjuist. Op 'n touristen-reisje langs den grooten postweg had by ze
hier-en-daar te-hooi en to-gras opgedaan . E6n zyner voornaamste
zegslieden was N .B . de Gouv . Gen. Pahud, de waardige opvolger
van Van Twist .
Ik neem deze gelegenheid waar, oun 'n drukfout (?) in den Havevelaar
to herstellen . Toen ik in'n ontslag namm als Ass .-Resident • van
Lebak, voelde ik my tot then stap bewogen, o . a . omdat ik den
opvolger van Duymaer Van Twist - den hier bedoelden gewezen
minister Pahud, 'n allerordinairst bureaumannetje - jende en
omdat ik wist dal er van hem diets le verwachlen was.'Z66 staat
er in het Handschrift . De heer Van Lennep heeft laten drukken :
,,7j n otvolger ken ik niet, en weel niel - dit zal ,vcl beduiden : -en
ik weet nict" - wal er vann hem to wachlen vall ." (Zie Havelaar,
biz . 249 en A , oot.) Ik noem die . . . drukfout, zonderling . Dear ik den
Havelaar nooit gelezen heb en slechts zelden inzie is me die bedorven
tekst to laat in 't oog gevallen om bytyds to protesteeren . leder
begrypt hoe ook weer deze verminking my benadeelde, daar ze een
der gronden wegnain waardoort vragen van tn'n ontslag gewettigd werd .
Wat overigens Money aangaat, de opgaven van then lief hebberyfinancier
zyn niets waard
io . Otridat ze onjuist zyn, Vanhier dan ook, dat kwazi- deflcit van
113 millioen .
20 Omdat ze niets bewyzen tegen de stellffig dat er in Indie geroofden
,, emoordwordt . Alt zoodanigirnmers wordt Money's book
gebruikt. Het heeft allecn a,,in die manoeuvre z'n opgang to danken

IDlEN VAX M'ULTATtILT. 1 93
3° . Omdat zy - al waren ze juist - slechts to-meer doen in I
oog vallen dat Nederland verkeerd administreert . De door Money
opgegeven cyfers zyn nietig in verhouding met de winst die
'n rechtvaardiz bestuur opleveren zou . Het BATIG SALDO is bespottelyk
gering .
t) Dit schreef ik in '62, toen alles in rep en roer was over de
zoekgeraakte z z 3 millioen . Nu (1872) vraag 1k of ik gelyk had? Gevonden
is dat geld niet, en toch beweert niemand langer dat het
verloren is . De finantie-specialiteit die 't deficit ontdekte : is nu Minister,
en wel van Kolonien . Men heeft het recht den heer Van
Bosse to vragen, niet waar die millioenen beland zyn, maar waar
z'n bereddering over die millioenen gebleven is ? Ook met die laffe
duitenplatery heeft men weer maanden lang de aandacht van Kamer
en Volk weten afteleiden van de hoofdzaak.
323. Eerstdaags zal er 'n kommissie worden benoemd, om to
onderzoeken of niet onder de personen die by Bawean zyn weggeroofd
door de zeeroovers, een kind was? In dat geval namelyk
zouden de „eerste beginselen" van administratie voorschryven het
getal gestolen Nederlandsche onderdanen, in de boeken to reduceeren
tot negen-en-vyftig en 'n half, inplaats van zestig. Ook beweren
sommigen dat de fouten bestaan in de boeking der verminkte
vrouwen op de kusten van Menado .
Men -rermoedt dat er door ontrouwe ambtenaren veel personen
zyn opgegeven als gevierendeeld, en volgens 't nauwkeurig onderzoek
van 'n reizenden Engelsman, in drieen of vyven gehakt zyn .
Ook zyn er lyken gevonden met eene borst, terwyl de leugenachtige
indische rapporten met voorbygang van alle „eerste beginselen"
stoutweg beweren dat de zeeroovers onder bescherming van
de absentie der Nederlandsche vlag, beide borsten hadden afge&neden
aan de vrouwen die hun in-harden vielen .
't Geweten des Volks dringt aan op de rektifikatie van zulke
gruwelen . . . in de boekhouding !
324 . De hevigste uitdrukking van smart is sarkasme.
325 . ,The proper study o f mankind is MAN."
Goed. Maar men waarschuwe toch den leerling in 't Engelsch,
dat proper hier niet moet worden vertaald met : zindelyk of rein .
Ik vind dat de Natuur ons wel 'n prettiger bezigheid had kunnen
geven .
Nog nooit is 'n ornitholoog lastig gevallen door 'n koekkoek, omdat-i
verteld had dat deze vogel zyn eieren had gelegd in 'n verkeerd
nest . (Koekkoek is mannelyk, en vogel ook . De zeer vrouwelyke
handeling van eierleggen verandert niets aan de schoolmeestery
.)
Maar als de anthropoloog iets dergelyks zegt van de anthropen,
dan worden ze kwaad, en krabben hem de oogen uit, en vertellen
IDEEN I . 13

194 IDEEN VAN MULTATULIL
dat-i geen verstand heef t van hun zeden, dus zedeloos is, dat is
in hun ts.al : slecht .
326 . Er is geen individu die niet zou worden gehouden voor
misdadig, indien by zich veroorloof de wat de Staat zich veroorloof
t .
't Gaat daarmee als met kinderen die, betrapt op 't een of ander
misdryf, als verschoonende omstandigheid meenen to mogen
aanvoeren : ,,ik heb 't niet alleen gedaan ."
Ik geloof niet aan de deugd van individuen die zich onschuldig
achten aan de misdaden der natie , omdat ze 't niet alleen gedaan
hebben ."
32 7 . Ik vraag ieder Nederlander, wat-i zal antwoorden, als 'n
vreemdeling hem de dagorder voorlegt, die ik mededeelde in 304?
Daarin wordt voorgesteld : „de beginselen eener beschaa fde natie
aantenemen, en den tot dusverre gevolgden weg to verlaten ."
Zal men zeggen : 0, die generaal V. S . is 'n romancier, by
schryf t zoo mooi ?
Of : die generaal slaat z'n vrouw ?
Of : die generaal is excentriek ?
Of : by is 'n zedeloos persoon ?
Denkt men met zulke praatjes de eer van Nederland to redden?
Wanneer niet voor deze 26 vellen IDEEN verschenen zyn, 'n radikale
verandering geschiedt ten-goede, laat ik die dagorder opnemen
in de voornaamste kranten van Europa . En ik zal er byvoegen
dat, naar myn o vertuiging, op de groote mogendheden de plicht
rust 'n end to waken aan zoo 'n stand van zaken .
Aan zedelykheid in de politiek geloof ik niet . Maar men kan
verzekerd wezen dat en Engeland en Frankryk gruwen zullen van
zooveel bnzedelykheid, zoodra 't straffen daarvan winst oplevert .
328 . De zedelykheid van privaatpersonen is meerendeels lafhartigheid
.
Jan, Pieter of Paul durven hun namen niet zetten onder 'n oproeping
om diefstal by-nacht to plegen, gewapend, door meer dan
een persoon .
Maar als Jan, Pieter of Paul minister worden, dan teekenen zy
flinkweg : de Ministers, omdat het geweten zich laat bedotten door
'n onnoozel lidwoord.
Nooit heeft men gehoord dat de ministers in corpore werden
geplaagd door verschyningen . Nooit springen ze - homogeen gesproken
- uit wanhoop in 't water .
329 . Homogeniteit is een der malste woorden die we to wyten
hebben aan de staatkundige fiktie welke men parlemetaire regeeringsvorm
noemt . 't Is 'n overeenkomst tusschen vyf, zes, acht
personen, om tezamen een - dat is geen - geweten hebben .

IDEEN VAN MULTATULI. 195
Als Paul 'n snuif door steelt, wordt by gestraft .
Maar wanneer Paul - minister - erger dingen begaat, dan
antwoordt-i op wat verwyt, heel deftig : ik heb 't niet alleen gedaan
. Ik was homogeen met de andere heeren. En dat zeggen die
„an dere heeren" ook .
Ik wou wel eens weten hoe christenen die zoo precies weten
hoe er zal worden gestraft en beloond, oordeelen over 't kwantum
loon of straf voor homogeene deugden of misdryven ?
Verbeelje, iemand is 'n pronkstuk van deugd iu 't byzonder
leven, maar - onder bescherming van 'n bepalend lidwoord -
als homogeen minister, bndeugend . Hoe wordt die rekening verevend
?
Om op den man of to gaan, welke zielen dragen de verantwoording
voor 't verhongeren van de Javanen? Op wiens gewetensbegrooting
wordt de jammer geaffekteerd van de arme
drommels die weggevoerd zyn door zeeroovers ? Ten wiens laste
komen de gruwelen in veroverde dorpen?
330 . Ik zou den moed hebben alleenheerscher to zyn . Maar
wyl ik niet geloof aan substitutie of surrogatie van gewetcn,
zou 'k niet den moed hebben konstitutioneel Koning to wezen
van 'n Staat met parlementairen regeeringsvorm .
331. Aan den Koning. - Sire! Voor ik den .Havelaar uitgaf,
heb ik U geschreven . Gy hebt niet geantwoord . Niet rechtstreeks
althans . Het aanbieden eener betrekking houd ik voor 'n welwillende
vergissing . Ge zult nu wel eindelyk begrypen, o Koning,
dat ik geen betrekking kan aannemen in 'n Staat die zoo
geregeerd wordt .
By de uitgave van den Havelaar heb ik U dat boek aangeboden.
*) Ook daarop ontving ik geen antwoord . Ik gis dat men
om U afteschrikken U zal gezegd hebben dat het boek „mooi"
geschreven was . En, Sire, dat is wel waar, maar 't was de
vraag niet of ik , mooi" schreef .
Dat was de vraag niet, o Koning, noch voor my, noch voor
Uwe arme onderdanen daarginder, noch voor Uzelf, Sire !
Voor my niet, wyl ik er niet aan dacht 'n schryver to wezen
van beroep, die z'n glorie zoekt in welwillende recensien, vorstelyke
doekspelden en schrale voeding .
Voor Uw verdrukte onderdanen was 't de vraag niet, o Koning,
wyl tot-nog-toe myn mooie styl geen enkele vermoorde
moeder daarginder terugriep in 't leven . Wyl de verontwaardiging
die myn pen bestuurde, geen enkelen verhongerden Javaan
deed opstaan uit den dood . Daar is door myn „talent van mooischryven"
geen traan gedroogd, geen wond gesloten, geen wan-
*) Ik heb redenen om to gelooven dat het hem nooit in-handen gekomen
is .

196 IDEEN VAN MULTATULI .
hoop getroost, geen smart gelenigd, geen woede reruggebracht
tot berusting en kalmte . . .
Daar. is door myn schryven tot nog toe niets van dat alles
te-weeg gebracht, o Koning, omdat Uw raadslieden dat niet hebben
gewild.
En eindelyk, Sire, ook U heeft de ,mooiheid" van myn schryven
niet gebaat, dewyl Gy voor de Geschiedenis der Mensheid
zult terechtstaan zonder de minste homogeniteit, onverschillig of
myn boek mooi of leelyk was .
Dat „mooi" vinden van myn schryven, Sire, was voorwendsel
en gezichtsbedrog.
Voorwendsel, om wegtegoochelen wat ik schreef.
Gezichtsbedrog, omdat velen die U omringen, zoo byzonder slecht
schryven dat het gewone hun toescheen buitengewoon to zyn .
Daar ge dus waarschynlyk den Havelaar niet hebt gelezen,
o Koning, wyl men U in den waan bracht dat by to „mooi"
was om Uw aandacht to verdienen, neem ik de vryheid LT hierby
aantebieden myn IDEEN, waarin voorkomt een dagorder van
Uwen adjudant in buitengewonen dienst, den Luitenant-Generaal
van Swieten .
Ofschoon dat stuk goed geschreven is, Sire, hoop ik dat Uw
omgeving ditmaal niet slagen zal in de pogingen die zy voorzeker
zal aanwenden om U terugtehouden van de lezing .
Ik ben bereid, Sire, U opmerkzaam to maken op eenige fouten
van taal en styl in dat stuk, die my voorkomen voldoende
verschooning to leveren voor 't letten op de zaak die daarin
wordt behandeld. Ik heb de eer . . . enz .
332 . Parlementaire regeeringsvormen stellen 'n systeem van
assurantie tegen misbruik voor, maar ik beweer dat de som der
premien hooger is dan de vermoedelyke tirannenschade .
333 . Ik heb hooren beweren dat de kans 'n groot man to
vinden, tot de kans om 'n verzameling van groote mannen byeentebrengen,
staat als 't getal leden dier verzameling tot een .
Dit is niet waar . Ik geloof dat de zaak anders moet worden
voorgesteld en wel aldus
Aangenomen dat de Aloe eens bloeit in honderd jaar, hoelang
moet men, by 'n zeer beperkten voorraad van die plant, wachten,
voor men 'n zeventigtal bloeiende Aloes byeenziet?
Nota voor den oplosser. De hier bedoelde praat-aloes hebben
de eigenaardigheid dat de bloesems afvallen en te-niet gaan, als
ze in minoriteits-verhouding worden gebracht tot niet bloeiende
planten : drie bloemdragende plus vier dorre = zeven dorre.
't Omgekeerde . zou ook waar zyn, maar komt zoo zelden voor,
dat het niet hoeft in rekening gebracht to worden . (9)

IDEEN VAN ATULTATULL 197
334. 't Verdeelen van verantwoordelykheid is 'n vrucht van
lafhartigheid en wantrouwen . Wantrouwen van wie 't opdringt,
lafhartigheid in wie 't aanneemt .
335 . Zoodra er nood is, ligt het in de natuur der harten terugtekeeren
tot autokratie .
,,De dokter moet het weten" zeggen de beangste omstanders
by 't ziekbed. ,Kapitein, help ons !" roepen de verschrikte passagiers.
Konsulten en scheepsraden zyn uitgevonden, niet om zieken to
genezen of schepen to behouden, maar voor 't gemak en de kwazirechtvaardiging
van wie schepen en zieken lieten verloren-gaan .
336 . Schep 'n individu op de volgende wyze . Neem de hoedanigheden
van veel menschen by elkaar, tel ze samen op, en
deel door 't getal personen . Van dat individu denk ik me een
geschiedenis : ,Aventuren van 't gemiddelde, of Leven en daden
van 'n extract- mensch' .
Het werd geboren op verschillende tyden, in onderscheidene
Kiesdistrikten . Met lof en nut bezocht het allerlei inrichtingen
waar middelmatigheid gedoceerd wordt, en 't werd nooit homogeen
veroordeeld wegens diefstal of moord . Het trouwde met
veel juffers, en bracht extrakten voort - van . . . alles . Het bakte
brood en staatkunde . 't Brouwde bier en twist . Het stookte jenever
en argwaan . 't Kuipte vaten en intrigues . Het verkocht
koffie en godsdienst, wysheid, stroop en eerste" beginselen .
't Liep drie pas v66r- en drie pas achteruit, en bleef waar
't was . Het daalde en rees, en kwam niet hooger of niet lager .
't Werd ziek, en stierf, en leefde voort . . . heel jammer! Het sprak
gedurig, maar zei ,ja', en neen" 6m-en-6m, zoodat het was of
't niet gesproken had . Het was niet blauw of geel, niet rood of
groen of grys, maar alle verf door66n : 'n wankleur .
Het was niet hoog, niet laag, niet diep of breed of lang, niet
dik, niet dun- het was geen ding, het was 'n onding .
Het deed niet dit, het deed niet dat, het deed het een en 't
a6r, het deed van alles wat, en deed dus niets . . .
Dat wil zeggen : het richtte veel kwaad uit, want het werd
afgevaardigd om w6l iets to doen .
337 . 't Is 'n treurig verschynsel dat het woord ,origineel" 'n
lof spraak is .
338 . Ik dank u, lieve Natuur, dat ge dit althans hebt verordend,
dat ieder belast blyft met z'n eigen digestie .
Men kan z'n indrukken niet kiezen . Maar de wyze van opvatting,
verwerking en gebruik blyft overgelaten aan onszeIL

198
IDEEN VAN MULTATULI .
339 . 't Is 'n Wetgever niet geoorloofd verkeerd begrepen to
worden .
En 'n auteur ook niet. Ik ben zeer schuldig op dit punt . Maar
Loch beroep ik my ter verschooning op zekere opmerking in 380,
en Staring's epigram op droomerige lezers.
340. 't Was winter. Daar ginds op die breede vaart vermaakte
men *zich met schaatsryden . Het ys lag gelyk met den weg. Men
had er maar optestappen .
Toch was er 'n brug gelegd over 'n breede gleuf die ik den
vorigen dag niet gezien had- En ieder die de brug passeerde, betaalde
een cent aan den man die 't brugj e gemaakt had , om de
gleuf" zeide hy. Maar sommigen fluisterden
- Hy heeft de gleuf gemaakt om 't brugje .
Is 't geen schande, dat men middel heeft gevonden om 't uitleggen
van de wet to maken tot 'n winstgevend beroep.
341 . De maatschappy is overal doorsneden met zulke gleuven,
en meestal om den ,bruggeman" in 't leven to houden .
Wat zou er worden van de schoolmeestery, als we flinkweg
schreven zoo-als 'n beschaafd mensch spreekt2
Wat van de militairen, als we wilden begrypen dat het kleinste
Volk sterker is dan 't grootste leg er ?
Wat van de advokaten, als we wetgevers hadden die in-staat
waren hun gedachten duidelyk uittedrukken ?
Wat van de dominees, als we begrepen dat ieder z'n godsdienst
behoort to zoeken in z'n eigen hart?
En eindelyk, wat van de zedemeesters, als we die zeden wisten
terugtevinden in de lieve Natuur ?
Och, wat al bruggemannen op non-aktiviteit !
342 . Ik heb - innig medelyden met Hooft - of Geeraardt
Brandt ? - als ik naga wat-i zal to lyden gehad hebben, omdat-i
zich verstoutte , ik" to schryven zonder c .
343 . Er is vaak meer moed noodig om kleinigheden aantetasten,
dan om groote verkeerdheden to bestryden . De kleine dingen
hebben meer aanhangers . (29)
344 . - Een nietig mensch heeft me geprezen . . .
- Verheug u, dan is uw zaak gewonnen . Wees verzekerd dat
de meerderheid op uw hand is .
Dit gaat niet door. Het bewyst slechts dat de lofredenaar dit
meende .
345 . - Zie eens, myn noon, hoe wys de Voorzienigheid alles

IDEEN VAN MULTATULI . 199
gemaakt heeft. Die vogel legt zyne eieren in deszelfs nest . De
jongen zullen uitkomen tegen den tyd dat er wormpjes en vliegjes
zyn om dezelve to voeden . Dan zingen zy een loflied ter -
eere van den Schepper die Deszelfs schepselen overlaadt met weldaden
. . . .
- Zingen die wurmen mee, papa
Het vragend zoon tj e wacht nog altyd op antwoord.
346 . Ik ken 'n vader die precies weet hoeveel z'n zoon hem kost
aan onderwys . Hij schryft alles op .
Maar wat by leert van z'n kind, schryft-i niet op .
Dat is onbillyk .
347 . Twee knapen vielen in 't water . ,Door Gods liefderyke
goedheid" werd een gered . De andere verdronk . . . .
Door Gods boosaardige kwaadheid ?
Ook deze vraag blyft heeren theologen ter beantwoording aanbevolen
.
348 . 't Heeft zoo moeten wezen !
Juist . Het heeft zoo moeten wezen . Dat, en dat, en dat . . . .
alles wat is, moet zyn . Alles wat geschiedt is 'n rechtstreeksch
gevolg van 't naastvorige, en indirekt 'n gevolg van al 't vorige .
Er zijn zeer velen die gelooven in myn God, de Noodzakelykheid
. Ze moeten wel !
En die godsdienst zal worden verheven tot godsdienst van Staat,
tot alleenheerschende, tot alleenzaligmakende kerk, zoodra er 'n
behoorlyk ministerie van eeredienst zal opgericht zyn : departement
tot uitbreiding van de kennis der natuur .
Dit behoeft niet . De afschaffing van officieele bemoeienis met het
tegendeel is voldoende . Zoodra de Staat z'n budget ontlast van
') eredienstc( zal de goddienery van-lieverlede uitsterven . De Regeering
moest van Kerk, kerken en gemeenten niet meer notitie nemen
dan van andere lief hebbery-kollegien. Men zou dan spoedig ontwaren
dat de behoefte aan -geestelijk voedsel' niet zoo groot is als
nu de dominees voorgeven, of liever : dat het Volk de voorkeur geeft
aan betere spys. (294, 295) .
349 . - Eilieve, gy die beweert God to kennen, kunt ge my
)ok zeggen waarom ik hem niet ken?
- De verdorvenheid van uw hart . . .
- Was uw hart dan zoo byzonder goed, toen by zich aan u
)penbaarde ?
350 . - Nogeens, waarom ken ik God niet ?
-- Gy zyt slecht .
- Dat is zoo. Maar juist daarom, dunkt me .

200 ID1EN VAN MULTATTILI .
351. Wie aan God geloofd, moet wonderen aannemen, d .i . atwykingen
van de regelen der Natuur .
Verbeelje, een god met konstitutie? Een god met hindernissen 2
Un Dieu faineant !
Vlg . de noten by 168, 169, 175, 177, 909 .
352 . Op 'n hoogen toren stond 'n moeder met haar kind . Het
kind viel haar uit de armen .
Ter-zelfder-tyd viel 'n antler voorwerp . Het was van omvang,
als 't kind. Van soortelyk gewicht, als 't kind . De aantrekking
naar de aarde, de tegenstand der lucht . . . . alles was by dat voorwerp
als by 't vallend kindj e .
Maar dat kindj e leefde, en had 'n moeder die zich de Karen uittrok
van wanhoop .
Aan 't andere voorwerp was niets gelegen .
-- 0 God, 0 God, m'n kind, m'n lief kind, jammerde de moeder .
0 God, bewaar m'n kind !
Niemand bad voor dat andere ding .
En naast elkaar daalden de beide vallende lichamen met gelyke
snelheid .
En de Natuur - 't was voor Newton . . . . toch wist ze precies
hoe ze moest laten vallen ! - de Natuur ging haar gang. Zy berekende
heel kalm de vierkanten . . . . lette op miler tegenstand
beneden, waar de lucht minder yl is . . . . trok dat meerdere of van
de snelheid (165) . . . .
Nogeens riep de moeder
-- 0 God, m'n kind, . m'n lief kind !
't Kind viel te-pletter . De moeder die vergeefs gebeden had,
stierf . De vader van 't wicht werd krankzinnig, enz .
Maar de zak met kurk, of de ham, of wat het wezen mocht,
dat met het kind gelyk van then toren viel, bleef 'n zak met kurk,
of 'n ham, en zag er uit alsof er niets gebeurd was .
Toch was er niet gebeden voor die kurk .
Of 't zoo goed is? Zeker, zeker ! De minste of wyking zou verwarring
to-weeg brengen en daardoor ongeluk stichten, oneindig
grooter dan 't sterven van 'n kindje . Ik vertelde die historie niet
om aanmerking to maken op de Natuur, maar om to doen in 't oog
vallen dat bidden niet helpt, en dat men z'n kind goed moet vasthouden
als men er mee op 'n toren staat .
Want, ook daarvoor zorgt de Natuur, als men At doet, zal 't niel
vallen. Hierin is ze even wis als in 't toepassen der wetten var .
Newton, dat is : van haar wetten, die Newton bestudeerde voor
'n klein deel, nadat ze reeds sedert oneindigen tyd korrekt ge.
fungeerd hadden .
Sedert oneindigen tyd . Wie aan 'n begin gelooft, aan 'n Scheppin,
zou tevens moeten aannemen dat er 'n oogenblik geweest is, waaror

IDEEN VAN MULTATULI . 201
tweemaal twee begon gelyk to worden aan vier, dus ook 'n tydvlak
waarin tweemaal twee rziet gelyk was aan vier, en alzoo dat eenmaal
'n waarheid ongerymd, en 't ongerymde wddr was . In dat ongerymde
saizoen zou God z'n Scheppingsplan hebben opgevat . Zie overigens
over 't voorbestaan der logische noodzakelykheid, 866. vlgg.
353 . De woorden „geloof" en „bygeloof'I aannemende in den
gewonen zin, begryp ik 't laatste beter dan het eerste .
Bygeloo f is als de vrees van 'n kind dat spoken ziet .
- Hoe zyn ze in de kamer gekomen 2 Alles is gesloten .
- Wel, spoken . . . die hebben geen opening noodig. Daar zyn
ze spoken voor .
Geloo f is de meening dat er geen spoken bestaan, maar dat 'n
persoon van vleesch, been en verder toebehooren, 'n gesloten kamer
kan binnendringen zonder eenige opening natelaten .
354 Geloof is bygeloof .
355 . Wie 't eerst , geloof " wist to verhef fen tot deugd, moet
'n stout man geweest zyn .
Misschien bernerkte by dat de zwakken en tragen van geeste lust
hebben in geloof, vermeende behoeften aan geloof. Mundus volt decipi!
En in dat geval was 't opdringen van geloof als deugd, minder
gewaagd. Tirannen worden door slaven gevormd, en geloovers lokken
bedrog uit . Menig waarzegger of profeet zou er misschien nooit
aan gedacht hebben boodschappen over tebrengen nit den Hemel, als
niet de ge7neente door haar heilbegeerig dorsten naar bedrog hem
tot vichelary verleid had . Oorzaak en gevolg zul.len hierin wel, als
gewoonlyk, onderling van rol verwisseld hcbben.
356 . Er is veel to leeren uit de gewoonte zich by denkbeelden,
gezegden of gedachten de vraag voorteleggen : wie heeft die
gevormd, gezegd en gedacht ? Wat bewoog hem daartoe? Welke
geschiedenis doorliep z'n gemoed, voor by 't dacht, zeide of vormde
? (30, 111 .)
357 . Deugden zyn. voorstellingen van deugd, zooals de poppetjes
in 't Doolhof ) de koningin van Scheba voorstelden, of Elizabeth
van Engeland, of 't bestj e Van Meurs .
*) Ik verneein dat het Doolhof to Amsterdam niet meer bestaat . In
m'n kindsche jaren was dit 'n toen reeds vry ouderwetsche inrichting
waar kinderen zich vermaakten . In den tuin 'n soort van labyrinth,
kon 'n zeer klein kind met wat goeden wil zich verbeelden den uitweg
niet to vinden . Daar waren attrappes, mekanieke poppen, optische
fopperyen, kapricieuze springbronnen die de wandelaars verrasten
. . . o, 'n heele pret !
Onder de poppen speelden behalve de bovengenoemden, Goliath
en David 'n groote rol . Dat Doolhof was in vroeger tyden by de Amsterdarnsche
jeugd zeer populair . Het : dear heb je nou . . . enz, in den
tekst, is citaat . Zoo sprak de explikateur .

202 IDEEN VAN MULTATULI .
- Daar heb j e nou . . .
Juist, daar heb je nu 'n man die matig is, en eerlyk, en kuisch,
en fatsoenlyk, alles to gelyk . . .
- Kan die reus praten ?
fly slaat geen enkle van z'n vrouwen. Hy drinkt niet, vloekt
niet, schopt niet . . .
- Leeft die koningin van Scheba?
Hy kleedt zich naar de mode van den dag, volgt de gewoonten
van den dag, niemand heeft iets op hem aantetnerken, by geeft
ieder 't zyne . . .
Zit er 'n hart in die Elizabeth 2
- Kind, je bent lastig met je vragen . Daar heb je nou . . . 'n
poppetje . . .
Juist. Daar heb je nu 'n poppetje . Precies m'n idee !
358. Heine dacht aan onsterfelykheid, toen-i 'n paar netgesmeerde
laarzen by 'n graf zag staan .
Eilieve, als nu eens de meid van den doodgraver daar 'n slaapmuts
had te-bleek gelegd ?
359 . Ik houd zooveel van Heine, dat ik bly ben hem nooit ontmoet
to hebben .
In de vorige drukken is 't woordje -nooit- uitgevallen, waardoor
dit IDES in verband met 226 geen zin heeft . Ik erken overigens dat
myn genegenheid voor Heine zeer verminderd is, en dat ik hem nu
wel zonder gevaar voor oneenigheid zou kunnen ontmoeten . By gelegenheid
hoop ik de oorzaken to ontwikkelen, waarom ik hem lager schat
dan vroeger .
360 . Ik heb u iets to vertellen van de Keulenaars . Dat is 'n
gemeen yolk .
Ze zyn kleinsteedsch, bekrompen, gierig, dom, kwaadaardig, ondankbaaar
en ydel .
Kleinsteedsch . Ze vermaken zich met praatj es over 't intiem leven
hunner medeburgers .
Bekrompen . Ze veroordeelen iemand die niet houdt van hun Kilmmel.
Gierig en ondankbaar . Ze laten de menschen die hun diensten
bewezen, omkomen van honger .
Dom.Ze begrypen geen verschil tusschen groot en klein !
Kwaadaardig . Zy belasteren ieder then ze niet begrypen, of boyen
zich voelen .
Ydel. Ze maken zich meester van 'n roem die de hunne niet is,
door 'n standbeeld opterichten voor Vondel - in den trant van
dat to Dordrecht *) - onder voorwendsel dat-i to Keulen geboren
is. Toen by leefde kenden ze hem niet .

IDEEN VAN MULTATULL 203
Ja, 't is 'n gemeen yolk . . . die Keulenaars !
*) Voor Arie Scheffer namelyk, wiens roem de . . . Keulenaars zich
toeeigenen.
361 . Wat poezie, myn God, opdat ik niet verga van walging
over zooveel waiglyks om my !
Wat poezie, myn God, alwaar't ten-dank alleen dat zy U schiep ! *)
Nietwaar, ge zyt daar niet ? Ge zoudt met almacht niet zoo werkloos
zyn? Ge zoudt niet rusten als 'n trage luiaard, die nuchter
aanziet hoe de misdaad heerscht ? Hoe laagheid hoog staat, en wat
hoog is, laag ?
Ge zoudt uw armen niet zoo vadsig kruisen, als ging 't heelal,
uw maaksel, u niet aan ? Ge zyt daar niet, niet waar ? Als ge
daar waart, ge zoudt van-tyd-tot-tyd uw vuist verhef f en, en die
dondrend neerslaan op 't verrot gebouw, dat zich 'n maatschappy
noemt hier beneden .
Wat poezie, myn God, gy die door hair alleen bestaat, en in
de werkelykheid u bezighoudt met nietsdoen . . . fraai bedryf !
1k werk, en sloof en tob, met weinig kracht, en in uw traagheid
ligt 'n Almacht braak ! Dat is toch jammer van zoo'n almacht,
vindt ge niet ?
Op, op, gy god die niet bestaat, help mee? Steek uit uw handen,
sla eens rechts, sla eens links, voor, achter, overal, en wees
vooral niet minder in de daad, dan men u teekende in den bybel
myner jeugd.
Daar zat gy op 'n hoogen Croon van wolken, en zaagt er grimmig
en vervelend uit . . .
Om 't even, er was handling in uw zyn. Ge waart vertoornd,
jaloers, van-tyd-tot-tyd . . . soms grillig en geneigd tot booze luim
- zooals to wachten is van oude goden die - zoo lang alleen
en dus in slecht gezelschap, zich - vervelen .
Maar toch, al zaagt ge 'r niet beminlyk uit, Loch voelde ik eerbied,
vrees o ~ wat het zy . . . iets voelde ik, toen de baker my berispte
omdat ik vroeg of ze u gekend had zonder baard, en of ge
ooit jong geweest waart als 'n ander ?
Dat was verboden vragen, zei me 't mensch, en 'k zou verdoemd
zyn als ik 't weer vroeg, dacht ze . Goed ! Ik hield die vragen
voor my in 't vervolg, en smoorde zucht naar kennis met de vrees
dat de aarde zich zou oopnen voor myn voet, zooals to lezen staat
in elken „Weg der Za ligheid."
Ook, meende ik, zou zich 't vraagstuk of uw baard altyd zoolang
geweest was, en zoo wit, misschien vanzelf verklaren als ik
groot was . . .
*) Valsche poezie namelyk. De echte heeft geen behoefte aan onwaarheid.
(263.)

204 IDEEN VAN MULTATULI .
Helaas, helaas, ik ben sints lang al groot, veel grooter zelfs dan
toen die baker was, en nog is my die baard 'n raadsel . . . als gyzelf
!
Maar toen begreep ik u . Ik leefde met u, in u, en geloofde
toen ter-goeder-trouw dat gy ook leef det in my . (ISoot b y 165 .)
En als ik kwaad bedreef . . . o, weet ge 't nog hoe 'k eens -
't was vreeselyk ! - op uw neus 'n bril geteekend heb met houtskool
?
Waarachtig, 't was tot tydverdryf alleen, boos opzet niet ! Een
kind verveelt zich soms, ja vaak omdat z'n ouders meestal bezig
zyn met andere dingen dan hun kinderen .
Wat was ik bang ! Hoe sidderde my 't hart by 't denkbeeld dat
men eens dien bril ontdekken zou, en vragen : wie toch heeft dien
bril op god z'n neus gezet ?
En . . . zonder dat die baker 't feit ontdekte, gy die alles wist,
gy wist het en zoudt „toornen", branden, slaan met pestilentie of
wat anders .
Ik hoorde reeds de vraag : of ik verkoos myn eerstgeboorne
to offeren aan uw wraak, dan of ik liever maazlen wou, of pest
door 't gansche land?
Ik had gemazeld, god, en nog geen eerstgeboorne . Die keuze
was ligt alzoo . Maar' pest ? Dat vond ik hard voor al het arme
yolk dat nooit u iets misdeed, althans niets gruwelyks als het teekenen
van zoo'n bril .
Wat werd ik bleek by 't hooren der trompet, die eigenlyk maar
zei : de diligence is aan, dock my in 't oor klonk als bazuin der
kind'ren Assurs, die gy to-hulp riept om dien bril to wreken .
Daar rolden wagenen de stad in, vol van sterke mannen met
namen die niet uittespreken waren . En toen ik onze meld vroeg
of ze moed had om to slapen by 'n vreemden heer, vyandelyk generaal,
en diens hoof d to brengen in 'n zak, als Judith? . . . zei
ze : ne !
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Ik wist geen raad, o god, en ik verging van angst . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Goed, goed, ge waart er toen ik voelde dat ge er waart !
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
En nu ?
Wat poezie, myn God, gy die in poezie alleen bestaat.
Wat poezie, myn God . opdat ik niet verga van walging over
zooveel walglyks om my .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lieve FANCY, wilt ge my een sprookje voorzeggen?

Chronologiseh-arehaelogiseh onderzoek naar den oorsprong dezer geschiedenis,
en van den naam der hartenstraat . Over i'oezie in 'n stad wier naam op dam
uitgaat . Ongeneeslyke liefde, en vlechten van valsch haar . De held van deze historie
verdedigd tegen 't vermoeden van misdaad . Apothiose van GLORIOSO . 't
Gevaar van den roern, en de veiligheid van 't bovenste plankje . De geduldige
Kat van vader VAN ALPHEN, die nooit zooveel geduld noodig had - ik meen
de Kat - als de kinderen die z'n versjes moesten leeren - de versjes van
VAN ALPHEN, meen ik - en als de martelaars van de ouderlyke ydelheid, die
ze moesten aanhooren .
362 . Het jaar weet ik niet. Daar ge er belang in stelt, lezer,
het tydstip to weten, waarop de geschiedenis die ik u verhaleri wil
aanvangt, zal ik 'n paar punten opgeven als jalons .
M'n moeder klaagde over duurte van levensmiddelen en brandstof
. 't Moet dus geweest zyn voor de ontdekking der staathuishoudkunde.
Onze meid was getrouwd met den barbiersknecht die
maar een been had . ,Dat was zoo zuinig, meende de ziel, om 't
schoeisel ." Daaruit zou men nu weer besluiten dat de staathuishoudkunde
wal uitgevonden was.
Hoe dit zy, 't is lang geleden . Men zeide nog niet : ik heb bepaald
pyn in 't hoofd . Amsterdam had nog geen trottoirs, de Inkomende
Rechten bestonden nog, men gebruikte in zekerebeschaafde
landen nog galgen, en stierf niet zoo dagelyks aan anevrismen. Ja,
't is lang geleden . *)
Ik heb nooit begrepen waarom de hartenstraat, hartenstraat genoemd
wordt. Of moet men hartestraat schryven, of hartenstraat ?
Nooit heb ik in die buurt meer hartelykheid opgemerkt dan elders,
en ook hertebeesten waren er niet menigvuldig, schoon er iemand
woonde die kippen verkocht, en dus poelier genoemd werd, wat
kachelmaker beteekent .
Ik ben daar in-lang niet geweest ; en herinner me alleen dat
het 'n straat is die twee hoof dgrachten aan elkander verbindt, hoof dgrachten
die ik zal laten dempen zoodra ik de macht heb Amsterdam
to makers tot een der schoonste hoof dsteden van Europa . Wat
een myner vele plannen is . *)
*) (1879) Over de doodstraf ben ik tot andere gedachten gekomen .
De anevrismen-mode is den weg der krinoline gegaan, en heeft plaats
gemaakt eerst voor trichinosis, later voor angina diphtheritica . De
stopwoga cuitery als ydie welke zich openbaarde in 't woordje ' be-
paalweN eb
rt er dagelyks dapper op toe . Dat de Inkomende Rech-
ten eon dense onzedelyke belasting zyn, houd ik vol. Men zwyge
toch van w sehavinge en A Verlichtingu zoolang die harbaarsche erfenis
van de middeleeuwen niet met den voet verstooten wordt .

206 IDEEN VAN MULTATULI .
Die ingenomenheid met de toekomst onzer hoofdstad maakt me
niet blind voor haar gebreken . Daaronder reken ik in de eerste
plaats haar volslagen ongeschiktheid tot tooneel van romantische
voorvallen. Men ontmoet daar geen gemaskerde dominoos op de
straten. . . de burgerlyke stand wordt geregeld bygehouden . . . er
is geen Ghetto, geen Templebar, geen „Chinesche kamp", geen
Cour des miracles . . . wie er 'n moord doet, wordt gestraft . . .
en de meisjes heeten Mietjen of Jansjen . Alles proza .
Er is moed noodig om 'n verhaal to doen aanvangen in 'n plaats
die op „dam" uitgaat, en waar men dus moeielyk Emerenke's of
Heloizes kan laten wonen . Wat ook weinig baten zou, wyl die
frajigheden al lang geprofaneerd zyn .
Hoe maken 't toch de fransche schryvers om hun Margots en
hun Marions aantekleeden als idealen, en om niet to doen walgen
van de Henri's en Ernesten die evenzeer doen denken aan
M'aieu Henri Msieu Ernest uit den nouveaute winkel, als burgwallen
aan vuil water?
Clothe was 'n moedig man : Grietje, Klaartje . . .
En ik : in de hartenstraat!
Maar ik schryf geen roman, dat 's waar . En al schreef ik 'n
roman, dan nog zie ik niet in, waarom ik then niet geven zou als
geschiedenis . Ja, 't is 'n geschiedenis! En wel van iemand die in
z'n jeugd verliefd werd op 'n houtzaagmolen, en lang heeft nagesukkeld
aan die kwaal .
Want verlief dheid is 'n kwaal, al is 't maar op een molen .
Men ziet dat m'n verhaal heel eenvoudig wezen zal . Te eenvoudig
eigenlyk om alleen to staan . En daarom, als 't me wat
al to mager voorkomt zal ik er wat tusschenvlechten hier-endaar,
zooals de Chinezen doen met hun staarten wanneer die wat
dun zyn, omdat ze geen Eau de Lob hebben en geen olie van
Makassar . . . waar ik trouwens nooit 'n beer ontmoette die vet
leverde aan Rowland .
In de hartenstraat dan was 'n leesbibliotheek . Een kleine jongen
met 'n stadskleurig gezicht stond op de stoep, en scheen besluiteloos
. Het was hem aantezien dat-i gebukt ging onder 'n
plan boven z'n kracht .
Telkens stak-i de hand uit naar de kruk van de deur, en telkens
veranderde by die half volbrachte bewegingen in'n onnoodigneertrekken
van 't rechthoekig hemdskraagje dat als 'n juk op z'n schouders
lag, of in 'n even onnoodig tegenhouden van 'n gemaakte kuch .
*) Neen, de hoofdgrachten moeten niet gedempt worden. Maar wel heeft
Amsterdam behoefte aan 'n flinke passage-galery in de buurt van mol- en
toren-stegen, en vooral aan Markten. 't Is to hopen dat de leden van den
gemeenteraad eens to Brussel of elders gaan zien : wet ,'n mark is. Het
rondventen op de straten en 't geschreeuw daarby, behoort in de middel-
eeuwen thuis .

IDEEN VAN MULTATULI . 207
Schynbaar verdiept in de beschouwing der bonte twee-duitsprenten
die de glazen voordeur van den aandoeningswinkel maakten
tot 'n staalkaart van onbegrypelyke dieren, vierkante boomen
en onmogelyke soldaten, dwaalde z'n blik gedurig scheefuit, als
van iemand die vreest betrapt to worden op misdryf . 't Was duidelyk
dat-i 'n opzet in den zin had, dat ten-eeuwigen-dage moest
verborgen blyven voor de blikken van voorbyganger en nageslacht,
en wie bovendien lette op de krampachtigheid waarmee by met
de linkerhand onder 't opgeschort kieltje iets scheen to betasten
en to knypen in z'n broekzak, zou allicht op 't denkbeeld zyn gekomen,
dat Wouter voornemens was huisbraak to plegen, of zoo-iets .
Want by heette Wouter .
't Is wel gelukkig dat ik op 't idee ben gekomen z'n geschiedenis
to verhalen, en ik beschouw 't als 'n eerste plicht u te zeggen
dat-i volkomen onschuldig was aan poging tot huisbraak of
moord .
Maar 't zou me veel waard zyn hem even bondig to kunnen
vryspreken van andere vergrypen . 't Voorwerp dat by heen-enweer
keerde in z'n linkerbroekzak, was wel Been rossignol, geen
passe partout. geen casse tete, geen tomahawk of machine in fernale
. . . maar toch 'n papiertje dat de veertien stuivers inhield,
waarvoor-i z'n Nieuw-Testament met gezangen had verkwanseld
aan den stallenman op d'ouwenbrug, en 't plan dat hem zoo kleven
deed aan die stoep in de hartenstraat was niet meer of minder
dan z'n intrede in de tooverwereld der romanlektuur ; hij wilde
Glorioso lezen .
Glorioso ! Lezer, er zyn vele navolgingen, er is maar een Glorioso
!
Al de Rinaldini's en Fra Diavolo's van latere tyden mogen niet
op een dag genoemd worden met den onvergelykelyken held die
gravinnen schaakte by duizenden, pausen en kardinalen uitplunderde
als f eilbare menschen, en Wouter Pieterse schuldig maakte
aan testamentsverduistering .
Maar dit laatste was Glorioso's schuld niet . zeker niet . Men
zou schromen 'n held of 'n genie to wezen - of 'n roover zelfs
- als men daarom belast werd met de verantwoordelykheid voor
misdaden die na jaren kunnen begaan worden om onze geschienis
machtig to worden .
Ik protesteer ernstig tegen medeplichtigheid aan de vergrypen
die na m'n dood zullen geschieden ter stilling van den dorst naar
kennis myner lotgevallen, en verklaar dat ik me op m'n weg naar
roem niet laat terughouden door de bedenking, dat eenmaal 'n
Nieuw-Testament met gezangen kon worden verkwanseld voor 't
Leven en de daden van Multatuli" schoon ik't niet duur vinden zou .
- Wat maalje daar toch, jongetje ? Motje wat, kom in. Anders,
ga heen .
Nu moest Wouter wel binnengaan, of by had afstand moeten

208 IDEEN VAN MULTATULIL
doen van Glorioso . Want de man die, bukkende over de toonbank,
zich als 'n alikruik omwrong om de deur to openen, en onzen held
die woorden toetegrauwen, had geen gezicht dat uitlokte tot terugkeeren,
als-i eenmaal toornig was gemaakt door doelloos „malen"
aan de deur. Althans Wouter, die eerst den moed niet had binnentegaan,
durfde nu niet wegloopen . Hy voelde zich binnengetrokken
. . . 't Was of de boekwinkel hem inslikte .
Glorioso . . . asjeblieft, m'nheer, en hier . . .
Hij haalde z'n machine in f ernale voor den dag .
. . . en hier is geld !
Want hy wist van den schoolmakker die hem had aangestoken
met de romanziekte, dat men in 'n leesbiblioteek ,pand" eischte
van onbekende klanten.
De boekenman scheen zich „gedekt" to achten door de neergelegde
veertien stuivers . Althans by nam uit de kast, 'n deeltje
dat, vet en belezen, op omslag en bladzyden teekens droeg van
veel onzindelyk genot .
Ik ben zeker dat de preeken van dominee Splitvezel, die van
hun bovenste plank in ongestoorde rust en met minachting neerzagen
op de lektuur van den dag, zich zouden geschaamd hebben
hun onbezoedeld gewaad in aanraking to brengen met zooveel vuiligheid.
Maar 't is niet moeilyk rein to blyven als men op de bovenste
plank staat, en nooit wordt uitgevraagd . Ik vind dus dat
die preeken ongelyk hadden . En dat vind ik van veel preeken .
Na met 'n bevend stemmetj e den man to hebben opgegeven hoe-i
heette, verstopte Wouter z'n misdadig geluk onder't helend kieltje,
en vloog de deur uit, schichtig als 'n kat die haar prooi beet heeft,
nadat ze ,uren lang gedoken zat ."
Een kort hoofdstuk in vyf deelen en 'n IDEE achteraan. z° De nederigheid
van den schryver blykende uit de erkentenis zyuer onwetendheid omtrent
den naam van zekere poort . 2° De invloed van FRANSJE HALLEMAN op
WOUTER's heldenziel. 3° Verband tusschen then invloed en de profetii'n van
HABAKUK. 4° 1Vog iets over HABAKUK, met 'n weak over de onbegeerlykheid
van gedrukte perzikken . 5° Groote menschen bezien door de kleine . Lets
over den staarl van myn chinees, en de halskraagjes van 't menschdom .
363 . Wouter liep, Rep . . . en wist niet waarheen . Naar huis
kon-i niet. Daar toch werd by to streng bewaakt . Wat niet moeielyk
viel, want de ruimte was bekrompen .
Hy koos eenzame straten, en kwam eindelyk aan 'n poort die by
zich herinnerde meer gezien to hebben . Maar den naam wist-i niet.
en ik ook niet. *) 't Was 'n platte lage poort waar het altyd zoo
*) 't Was de Zaag- of de Raampoort . Niet ver van daar lag de zoogenaamde
Aschbelt, waar al de haardasch, die Amsterdam opleverde, werd

IDEEN VAN MVIULTATULI . 209
naar asch rook, en waar-i eens then sprong had gedaan, toen by
met Fransj e Halleman was weggebleven van de katechezatie, die
meende dat Wouter niet durf de wegblyven en van de poort springen.
Maar Wouter durfde wel, en deed het, juist omdat Fransje
Halleman getwyfeld had aan z'n durven .
Aan dat wegblyven had by to danken dat-i zoo byzonder goed
thuis was in Habakuk, wiens prof etien by twaalf maal moest of -
schryven tot straf . Die sprung bezorgde hem bovendien 'n barometer
in z'n verstuikten grooten teen, die uit edele wraak hem
later altyd waarschuwde als 't regenen zou .
In zekeren zin was Habakuk to beschouwen als Wouter's overgang
van de kinderlektuur tot de boeken waarin van ,groote menschen"
wordt verteld. Sedert eenigen tyd namelyk voelde by zich
geschokt in z'n eerbied voor brave Hendrikken, en by walgde van
de papieren perzikken der naarstigheid . Andere perzikken kende
by niet, omdat die zoo niet voorkomen in 'n burgerhuishouden .
Niets was natuurlyker dan dat-i vurig verlangde met z'n grootere
makkers op de school to kunnen meespreken over de wonderen
die er gebeuren in de werkelyke wereld, waar men in 'n koets
rydt, steden verwoest, prinsessen trouwt, en 's avends opblyft na
tienen, al is er niemand jarig . Ook bedient men zichzelf aan tafel
in die wereld, en heeft maar to kiezen wat men gebruiken wit .
Zoo meenen de kinderen .
364 . Ieder knaap heeft z'n heldeneeuw, en 't menschdom heeft
'n kieltj e met ' n j ukkraagj e gedragen .
Maar tot hoever gaat die overeenkomst ? Waar houdt ze op ?
uitgestort . Dit was in Wouters tyd, en nog lang daarna, een heele heuvel
waarop de straatjeugd zich altyd vermaakte, en cfatsoenlykea kinderen
nu-en-dan, zoo vaak ze namelyk zonder opzicht werden gelaten . De
zucht om to klauteren is in laaglanden iets zeer karakteristieks . 1k zeg
daarover een-en-ander in 't hoofdstuk : Bergpoezie in Millioenen Studien .
Men zou zich vergissen, als men uit het opgeven der namen van de
beide poorten welke hier bedoeld worden, de slotsom trok dat de Wouter
geschiedenis nuchtere waarheid behelsde naar den zin van onzen Droogstoppel.
Ook die soort van waarheid is er in, doch zelden . De strekking
is waar in hooger beteekenis . Uit den aanhef van 361 kan men opmaken
dat ik behoefte voelde my door verandering van toon eenigszins to
herstellen van de misselykheid die 'n gevolg was door beschouwing van
onzen politieken en maatschappelyken toestand .
Myn voornemen was in den - outer i 'n schets to geven van den
stryd tusschen laag en hoog, tusschen zielenadel en ploertery . Wouter
is een nieuwe - en betere ! - Faust, een Don Quichot naar den geest .
Ontevredenheid met m'n Publiek - dat niet lezen kan (zie de noot by het
slot der zeeziekte-vertelling) - belette my .telkens voorttegaan. Ik durf me
vleien met de meening dat het nageslacht dit jammer vinden zal .
(1879) De door sommige geopperde meening dat de Wouter-geschiedenis
myn biografie wezen zou, is bespottelyk van ongerymdheid .
IDEEN 1 . I4

210 IDEEN VAN MULTATULI .
Zal 't menschelyk geslacht ryp worden ? En meer dan ryp, oud ?
en gebrekkig, kindsch ?
Hoe oud zyn we nu, in 62? Zyn we knaap, jongeling, man ?
Of misschien reeds . . . neen, dat ware onaangenaam .
Laat ons gemakshalve vaststellen dat wy leven in de Flegeljahre
van Jean Paul. We zyn dan niet geheel kind meer, en er is nog
wat to hopen van de toekomst .
Ja, van de toekomst, als ons die muf f e schoollucht zal afgewaaid
zyn. Als we vrede zullen hebben met het korte buisje van 't jongetje
naast ons . Als men de vryheid hebben zal ongesmaad geboren
to worden zonder verlof van de wet . Als er een taal zal wezen .
Als metaphysiek en theologie zullen vergeten zyn, en kennis der
Natuur zal gelden als adel. Als we voor-goed zullen hebben gebroken
met de bakervertellingen over Godsdienst .
Ziedaar wat zyde gevlochten in 't dunne staertje van m'n Chinees
. Sommigen zullen zeggen dat 't maar vlas is .
Een italiaansehe roover op 'n buitensingel van Amsterdam . Proefje van 't
bitter lyden der deugdzame AMALIA . PRIVAT en Jouvin met huwelyken en
godsdienstige waskaarsen, de palladia der zedelykheid . Bewys van het fatsoen
der Hallemannen, waaruit men tevens kan to weten komen, hoe eerlykheid ryk
maakt. Korte bespiegeling over gebrek aan ruimte .
365 . Wouter dacht volstrekt niet aan heldeneeuwen, chinesche
staarten, toen-i heel ongevoelig voor de afwezige schoonheid van
't landschap aan 'n moddersloot kwam,waarover 'n onnoodig brugje
lag, welks leuning by uitkoos tot lezenaar, na goed to hebben rondgezien,
en zich overtuigd dat-i alleen was, en ongestoord kon overgaan
tot het verslinden van z'n roover .
Ik heb 'n oogenblik den lust in my voelen opkomen den lezer
deelgenoot to maken van Wouters's genot, door 't leveren eener
schets van 't onsterf elyk werk dat hem zoo boeide . Maar, behalve
dat ik Glorioso's geschiedenis niet recht ken - wat me trouwens
niet volstrekt beletten zou er over to spreken - heb ik u veel
andere zaken to verhalen van dringender aard, en ben dus wel genoodzaakt
u to verwyzen naar de hartenstraat, in de hoop dat ge
daar zult terugkomen zonder uwen weg to nemen over d'ouwenbrug
. Laat het u genoeg zyn to weten dat het „heel mooi" was.
„De deugdzame Amalia, die, by flikkerend toortslicht aan het treurig
sterfbed van hare vereerde moeder, in het somber cypressendal,
plechtig had gezworen, dat hare vurige lief de, voor den edelen
roover, door het yzingwekkende valluik, en de verroeste ketenen,
met derzelver zilte tranen . . . kortom, 't was treff end . Ook was
er meer zedelykheid in dan in al die flauwe navolgingen . Al de
leden der bende waren behoorlyk getrouwd, en droegen handschoenen
. In de grot stond 'n altaar met kaarsen, en de hoofdstukken
waarin meisjes geschaakt werden, eindigden met eerbare puntjes

IDEEN VAN MULTATULL 211
of geheimzinnige gedachtenstrepen die Wouter vergeefs tegen 't
licht hield om er meer van to weten .
Hy las tot „sterf verrader" . Toen was 't donker en by begreep
dat bet tyd werd 'n eind to maken aan de voorgewende wandeling
met de Hallemannetjes „dat zulke fatsoenlyke kinderen waren ."
Met weerzin sloot by 't dierbaar boekjen, en liep haastig weg,
omdat-i vreesde beknord to worden over z'n lang uitblyven .
„Hy zou nooit weer permissie krygen" werd er by zoo'n gelegenheid
gedreigd . Maar Wouter begreep wel dat dit geen ernst
was . Daartoe wist-i to goed dat men graag de kinderen „eens van
de vloer heeft, als men zoo klein behuisd is ." En : „de Hallemannetjes
waren zoo buitengewoon fatsoenlyk. Ze woonden naast 'n
huis met 'n balkon, en hadden onlangs heel lief hun petjes afge-
11
nomen.
Ik voor my geloof niet dat de Hallemannetjes fatsoenlyker waren
dan de andere mannetjes onder Wouters kennisen . En daar
ik graag reden geef van m'n geloof, wil ik hier 'n voorval inlasschen
dat iets vroeger heeft plaats gevonden .
Wouter ontving geen zakgeld. Z'n moeder zei dat hoefde niet
omdat by thuis alles kreeg wat-i noodig had. 't Stuitte hem altyd
to moeten wachten op vergunning om ,meetedoen" als z'n kameraadjes
met den bal speelden, en hem verweten dat by 't zyne
niet had bygedragen tot aanschaffing van dat meubel . 't Kostte
drie duiten in Wouter's tyd . Nu zal 't wel duurder wezen . . .
neen, goedkooper . . . door de staathuishoudkunde .
En by veel gelegenheden meer had-i verdriet over z'n voortdurende
geldeloosheid . Later zullen we zien of 't waar was, wat
z'n moeder zei, dat-i thuis alles ontving wat by noodig had . Zeker
is bet, dat men hem thuis niet de gelegenheid gaf om nu-en-dan
over 'n kleinigheid to beschikken naar eigen wil . Wat Loch zoo
heel prettig is voor kinderen . En voor menschen .
De Hallemannetjes - die zoo byzonder fatsoenlyk waren -
gaven hem heel duidelyk to kennen dat bet hun verveelde, langer
alleen de kosten to dragon van 't verkeer. Fransje berekende
dat Wouter's vriendschap hun al negen stuivers gekost had --- wat
ik duur vied, niet om de vriendschap, maar om 't berekenen -
en Gus zei dat 't nog meer was, maar dat laat ik daar . Ook had
deze hem vier griften voorgeschoten, welke by noodig had om z'n
hof to maken by lange Ceciel die niet van hem weten wou omdat-i
'n insteekpakje droeg . *) Maar de griften had ze aangenomen
en overgedaan aan Gus voor 'n zoen .
*) De overgang van zoo'n iinsteekpakjen- op 't ubuisje boven de
broekn was 'n enorme sprong, vooral omdat daarby 'n vest to pas kwam,
waarvoor by zoo'n insteekpakje geen plaats was . Hierby namelyk was
bet buisje gesloten, en de broek van alle zyden daarop vastgeknoopt .
Of die hierarchie in 't kindertoilet nog bestaat, si me onbekend . In
Wouter's tyd speelde ze 'n groote rol . En ook jaren daarna . Ik zelf heb

212 IDEEN VAN MULTATULL
De bittere verwyten der Hallemannetjes - die byzonder fatsoenlyk
waren - maakten Wouter wanhopig .
- Ik heb gevraagd aan m'n moeder, zeide hy, maar ze wil me
niets geven.
- Dat gaat ons niet aan, antwoordden de Hallemannetjes d . z .
b . f. w. Je bent 'n klaplooper .
Wouter hoorde dit woord voor 't eerst, maar begreep het terstond
. Niets maakt scherpzinniger dan bitterheid van hart .
- Klaplooper, klaplooper . . . ik ben 'n klaplooper !
Schreiend Rep by heen, en koos 'n omweg om de straat to myden,
waar lange Ceciel's vader 'n lappenwinkel „deed." Och, als
ze gezien had hoe by als 'n klein kind Rep to huilen op straat
. . . zeker dat was erger dan de broek boven 't buisje .
- Klaplooper, klaplooper !
Hy ontmoette veel groote menschen, die misschien ook klaploopers
waren, maar ze huilden er niet om als Wouter .
- Klaplooper !
Hy zag 'n diender, en haalde diep adem toen die voorby was .
't Bevreemde hem dat de man hem niet gevangen nam .
Klaplooper !
Daar kwam de man van de vuilniskar, die 't woord naklepperde
met z'n ratel. 't Was niet uittehouden !
Onze arme lyder herinnerde zich, hoe de Hallemannetjes d . z.
b. f . w . hem eens hadden voorgespiegeld welke winst er viel to
behalen op 'n kleinhandel in peperment . Voor vierentwintig stuivers
had men 'n grooten zak vol . By verkoop tegen z66veel Auks
voor 'n duit zou 't voordeel enorm wezen, als men maar kapitaal
had om to beginnen . Dit hadden de Hallemannetjes precies uitgerekend
. Want ze waren niet alleen byzonder fatsoenlyk, maar
knap ook . Knapheid en fatsoen gaan meestal samen . Maar, hadden
ze gezegd, er moest kapitaal wezen . Zy zouden de inkoopen
doe4n, zy zouden zich belasten met den verkoop, en als Wouter maar
een gulden kon bydragen was de zaak gezond.
-- Klaplooper . . . klaplooper . - .
Wouter stal 'n gulden uit het „knipje" van z'n moeder, en bracht
then aan de Hallemannetjes d. z . b. f. w.
- Hoe kom je 'r aan2 vroeg Gus, maar zorgde dat Wouter
geen tyd had om to antwoorden, en tevens dat-i 't antwoord niet
verstond, dat deze gaf door zwygende verlegenheid .
menigen traan geschreid omdat het -open buffs,, met daarby behoorend
-vest ., my onmenschelyk lang onthouden werd .

IDEEN VAN MULTATULI . 213
- Hoe kom je 'r aan - zonder vraagteeken alzoo - zie, nu
zullen Franssie en ik ieder 'n dubbeltje byleggen, dat maakt vierentwintig,
en dan kopen wy de peperment . Op de rozengracht is
'n fabriek . . . zoo'n zak voor vier schellingen ! Wy zullen al de
moeite doen, Franssie en ik . By ons op school is meer gelegen
heid om to slyten, weetje ! Kris Kloskamp heeft er al twaalf be-steld
- by zal betalen na de vakantie - wy zullen ons al de
moeite getroosten . . . jy behoeft niets to doen, Wouter . . . en gelyk
deelen, daar kunje-n-op aan . . .
Wouter ging naar huis, en droomde van ongehoorde winst. Hy
zou 'n daalder teruggeven in 't knipje van z'n moeder, en voor
lange Ceciel 'n potlood koopen van den man die er gaten mee prikte
in 't hout van z'n kruiwagen . Zoo sterk waren ze ! Dat was
wat anders dan 'n paar griften, dacht-i, en als lange Ceciel hem
dan flog niet wou hebben tot 'n vryertje, dan . . . neen, verder
dacht Wouter niet. Daar zyn op den weg onzer verbeelding afgronden
die we niet durven peilen . Wy worden ze instinktmatig gewaar,
schrikken terug, sluiten de oogen, en . . . ik weet niet verder
. Maar dit weet ik, dat Wouter then avend heel gelukkig insliep,
in de hoop dat-i weldra 'n goed geweten hebben zou over
't bestolen knipjen en 'n voldaan hart over z'n liefde tot lange
Ceciel.
Helaas, helaas, Wouter had gerekend buiten de knapheid en
't fatsoen van de Hallemannetj es !
Den volgenden dag namelyk zochten zy hem op toen-i de school
verliet . Wouter die zich gevleid had hen to zien krygen onder 't
gewicht van 'n grooten zak, Wouter die zoo verlangend was to
weten of Kris Kloskamp z'n kordate bestelling had volgehouden,
Wouter die brandde van nieuwsgierigheid naar den uitslag . . . och,
by voelde zich bitter teleurgesteld toen-i Gus Halleman ontwaarde,
die niet alleen geen zak peperment droeg, maar bovendien 'n zeer
ernstig gezicht meebracht . Ook Franssie keek als de deugd.
- Wel, hoe staat de zaak ? vroeg Wouter zonder een woord
to spreken . Hy was to nieuwsgierig om niet to vragen, en to angstig
om die vraag anders to uiten dan door 'n geluidloos openen
van z'n mond en 't vooruitsteken van zyn gelaat .
- Hoor eens, Wouter, we hebben ons bedacht . . . er is veel
tegen .
A rme Wouter ! Daar verongelukten in een schipbreuk, z'n geweten
en z'n hart . Weg, droomen van zedelyke rehabilitatie, weg,
gapend „moeder's knipje", weg, houtborend potlood dat 'n opening
klieven zou in 't hart van lange Ceciel . . . weg . . . weg . . . weg . . .
alles weg !
- Je begrypt, Wouter, die peperment zou smelten . . .

214 IDnmN VAN MULTATULL
- Ja . . . a . . . a, hikte de acme jongen .
- En die Kris Kloskamp, die 'r twaalf besteld heeft, weetje ?
- Ja . . . a . . .
Of Kris ook smelten zou?
. . . by gaat van-school, en zal zeker niet weerom komen na
de vakantie,
- Zoo ., . o . . .?
- Ja, en daarom . . . en ook . . . we hebben uitgerekend, Franssie
en ik, dat er veel minder in 'n pond gaan dan we meenden, omdat
de peperment tegenwoordig heel zwaar is, weetje?
--- Ja, voegde Fransjen er by, met hoogen ernst als iemand
die in levensgevaar 'n eerst" beginsel verkondigt. Ja, de peperment
is heel zwaar tegenwoordig. V oel eens, maar je moet 't
weeromgeven .
En by bood Wouter 'n pepermentjen aan, dat deze heel goedmoedig
woog op z'n vinger . De arme jongen gaf het trouw terug .
Zwaar vond-i 't . . . och by was zoo bedrukt, en zou alles zwaar
gevonden hebben op dat oogenb]ik .
Fransje stak 't zware pepermentjen in z'n mond, en zei, al zu igende
- Ja, wezenlyk, heel zwaar . . . 't is engelsche, weetje? En
dan is 'r nog wat . . . niet waar Gus? 't Fatsoen! Toe Gus, zeg
jy 't maar .
- 't Fatsoen, Wouter! riep Gus bedenkelyk .
- We meenen 't fatsoen, herhaalde Fransjen, alsof-i wat ophelderde
.
Wouter zag beiden beurtelings aan, en scheen begrip tekort to
komen.
- Zeg jy 't maar, Gus .
- Ja, Wouter, Franssie zal 't je wel zeggen .
- Wouter, onze pa is in de diakenie, weetje, en-i gaat rond
met 'n zakje, en by ons „op" de gracht . . .
- Ja, riep Fransj e, by ons op de gracht . . . weetje . . . daar woont
m'nheer Krullewinkel die 'n buiten heeft . . .
- En 'n balkon . . .
- 't Is maar om 't fatsoen . . . weetje, Wouter? En als er huisbezoek
komt, dan presenteert onze mama . . .
- Ja, dan presenteert ze madera . . . heusch, en onze tabakspot
is van zilver . . .
Ne, Franssie . . . Maar 't is net als zilver, weetje, Wouter ?
De arme jongen zei maar dat-i 't wist, hopende eindelyk to weten
to komen wat-i inderdaad niet moist : het verband tusschen al
die dingen en zyn vervlogen hoop. Hy stamelde
- Ja, Gus . . . ja, Franssie . . . maar de peperment?
- 't Is maar, weetje-n-om je to zeggen dat we heel erg fatsoenlyk
zyn .
- Ja, Gus .

IDEEN VAN MULTATIJLI . 215
- En braaf .
- Ja . . . a . . . Franssie
Arme Wouter !
- En daar j e zei dat j e geen zakgeld krygt . . . .
- Ja, Wouter, en weetje, omdat onze pa zoo fatsoenlyk is . . .
als 't winter wordt kan je 't zien, dan gaat-i rond met 'n wees-
J ongen . . .
- Ja, en-i schelt aan al de deuren . Nu, daarom zyn we bang
dat je . . .
-Datje . . .
- Die gulden . . .
- Die gulden, weetje
--- Dat je 'm niet . . .
Dat je 'r niet eerlyk aankomt . . . dat is het, zei Fransje, die n
tweede pepermentjen uit z'n zak haalde en in den mond stak, tot
versterking zeker na dat beslissend woord .
't Was er uit ! Arme, arme Wouter !
En daarom, Wouter, willen we niet met j e meedoen . Maar gelyk
deelen . . . dat is afgesproken !
- Ja, gelyk deelen, riep Gus . Je begrypt . . . wy hebben al de
moeite gehad, en daarom . . .
20+2x2
De hallemannetjes waren knap . Gelyk deelen : - --8.
3
Wouter ontving acht stuivers .
- Weetje, zei Gus, 't is omdat onze pa diaken is .
- Ja . . . en onze tabakspot . . . al is 't dan Been zilver, 't lykt
precies op zilver .
Op deze waarachtige historie grondt zich my n geloof aan de buitengewone
fatsoenlykheid der Hallemannetjes, en ik hel over tot
de meening dat dit fatsoen eigenlyk niets was dan 'n uitvindsel
van Wouter's moeder, omdat ze ,nauw behuisd" was . 't Is de vraag
of zy ooit iets zoo byzonder fatsoenlyks in die kinderen zou ontdekt
hebben, als ze kans had gezien Wouter met wat nut to gebruiken
in 't huishouden .
366 . Veel wetten en de meeste zeden zyn ontstaan uit gebrek
aan ruimte in verstand, hart, karakter, woning, landstreek, of middelen
van bestaan .
Dit is toepasselyk op de leer van 't rechterhandje zoowel, als
op de instelling van 't huwelyk, en op veel dingen die daartusschen
liggen .
Zie over 't huwelyk, als uitvloeisel van schraalte der levensmiddelen,
de Japansche gesprekken . De voorrang van de rechterhand is 'n gevolg
der nauwte aan-tafel . Ook by den Javaan staat de linkerhand in 'n slecht
blaadje, maar dit heeft 'n geheel andere reden die geenszins verwerpelyk
is, en wel voor z'i kiesheid pleit .

Een hoof dstuk met IDEEN er doorheen (219) . V erlor•en suikerpotten en zoekgeraakte
bybds voor de rechtbank van 't geweten. De onmannelykheid der natie,
volgens SIEGENBEEK en andere moralisten . De verdiensten en gebreken van
LEENTJE, besehouwd uit 'n mensehen-vriendelyk oogpunt. Verregaande onkieschheid
van de voorprinselyke spelmethode . IDEM van den schryver dezer IDEEN .
Uitvallen tegen deugdzame vuiligheid . KAPPELMAN'S preek over zeggen en doen .
367 . Hoe 't zy met die principe-barende vruchtbaarheid van
de nauwte, Wouter kende de vrucht, al was-i niet zoo wysgeerig
ingelicht omtrent den oorsprong . Over z'n laat thuiskomen bekommerde
by zich dus niet zoo erg, als over de vreeselyke straf die
hem wachtte als men z'n nieuw testament met gezangen zou missen.
Hy was teruggekeerd van z'n uitstapjen in de Abruzzen,
en by z'n terugkeer in Amsterdam viel hem de herinnering aan
z'n boosheid - of liever 't voorzien van de straf die er volgen
zou op die boosheid- drukkend zwaar op 't gemoed .
368 . Er zou weinig overblyven van wat wy geweten noemen,
als we de noodzakelyke gevolgen van 't bedreven kwaad konden
wegdenken .
369 . Maar Wouter troostte zich met de bedenking dat-i ditmaal
geen vingerhoed had weggemaakt, zooals laatst . Men zou 't Nieuw-
Testament niet gauw missen, dacht-i, omdat de Zondag nog ver
was, en in de week zou er niet naar gevraagd worden .
Nogeens : 't was geen vingerhoed, geen breipen, geen suikerpot,
of zoo-iets van dagelyksch gebruik . . .
370. Zonderling, dat de christenen, die naar hun zeggen de zaligheid
uit den bybel halen, zoo gauw verzadigd zyn van die zaligheid
. Wouter's bemoedigende parallel tusschen vingerhoeden en
blyde boodschappen was volkomen juist . Ik ken veel christenen die
hun bybel nooit inzien - dat dan ook 't eenig middel is om christen
to blyven - velen herinneren zich iets aangaande den bybel,
uit hun katechizatietyd, maar weinigen hebben zooveel daarin gelezen
als, byv . ik, die me toch van zaligheid op geheel andere wyze
voorzie .
Aan 't meerendeel der christenen, die boos op me zyn omdat ik
veel afkeur in then bybel, vraag ik met succes : hebt ge hem gelezen,
gelezen, inderdaad : gelezen ?
371. Toen onze held thuiskwam, verstopte by den vetten Glorioso
achter de latafel van Leentje, van de zelfde Leentje die na-

WHEN VAN MULTATULL 217
den poortsprong z'n broekje herstelde, dat zoo gaapte aan z'n knie,
zoodat z'n moeder 't nooit geweten heeft .
Ja, ze is ten-grave gedaald zonder kennis aan die gescheurde
broek ! Ik weet niet of „broek" mannelyk is, en heb geen lust
het optezoeken, vooral omdat ik 't toch begrypen zou, al vond ik
,,broek, m." in 'n woordenlystje . Onlangs vond ik geen m. achter
natie . Dat zal 'n scherpe geestigheid van Siegenbeek geweest
zyn .
Of Wouter's broek mannelyk was, uy eet ik niet, maar Leentje
had de scheur geheeld. Dat is de waarheid. Zoo heelde ze meer
breuken, en ontving daarvoor zeven stuivers in de week, en 's avends
'n boterham .
Lang na Habakuk, dacht Wouter nog meermalen aan haar deemoedig
: „goeden avend, juffrouw . Goeden avend, m'nheer en jongejuffrouwen
. Goeden avend, Wouter" . . . en de rest.
Want Wouter's moeder heette ,juffrouw" om de schoenmakery .
De jonge-juffrouwen . waren z'n zusters, die dansen geleerd hadden
. En z'n broer was „m'nheer" sedert diens benoemiug tot derden
ondermeester aan de stads-tusschenschool . *) Hy had toen verlengstukken
aan z'n buis gekregen om ontzag inteboezemen aan
de schooljeugd, en „Stoffel" paste toen niet langer, meende Wouter's
moeder . Maar deze noemde Leentje eenvoudig - Wouter, omdat-i
nog maar 'n kleine jongen was . Ook was by haar drie stuivers
schuldig, of eigenlyk zes-en-twintig duiten, die by haar nooit
heeft teruggegeven, want toen hy, jaren later, die schuld wilde
afdoen, waren er geen duiten meer, en Leentje was ook dood .
Dit speet hem zeer, want-i had veel van haar gehouden . Ze
was f oei-leelyk, nogal vuil, en bovendien wat onrecht van leest .
Ook beweerde Stoffel de schoolmeester, dat ze 'n booze tong voerde
. Ze zou namelyk hebben oververteld dat-i bessen met suiker
had gedronken in de Nederlanden . -1-)
Ik wil dit wel geloven, maar wat kan men verlaiigen voor zeven
stuivers en 'n boterham ? 'k Heb hertoginnen gekend van ruimer
inkomen, en toch niet aangenaam in den omgang .
Dat Leentje scheef was, kwam van 't aanhoudend naaien . Ze
hield het gansche gezin „heel" en verstond de kunst om een broek,
twee buisjes en 'n lakensche pet to maken uit 'n duffelsche jas, en
toch schoten er nog lappen over voor de souspieds *) die Stoffel
noodig had voor z'n examen als sekondant naar de Kaap . Dat niet
lukte, door 'n font in Euklides .
*) Die zoogenaamde tusschenscholen zullen nu wel niet meer bestaan
. Het waren inrichtingen van onderwys voor niet ze6r arme
kinderen, maar toch voor dezulken wier ouders niet by machte
waren 't voile schoolgeld to betalen. Of men op zoon school nog
minder leerde dan by 'n Msjeu, weet ik niet .
t) Een herberg met tuin, even buiten de stad .

2 1 8
IDEEN VAN MULTATULI .
Niemand buiten Wouter was tevreden met Leentje . Ik denk
dat men bang was haar to bederven door groote zachtzinnigheid .
De „jonge-j of f rouwen" spraken gedurig van „stand" en , dat ieder
op z'n plaats moest blyven . ,Dit gold haar. Leentje's vader namelyk
was 'n schoenmaker geweest die achterlapte, en de vader
van de jonge-juffrouwen had 'n winkel ,gedaan" waarin-i schoenen
verkocht die uit Parys kwamen . Dit maakt 'n groot verschil .
Want het is deftiger iets to verkoopen dat gemaakt is door een
ander, dan zelf wat to maken .
De moeder meende dat Leentje wel wat zindelyker wezen kon .
Dat juist gemeend was . Maar ik kom weer terug op den prys,
en op de moeielykheid van 't wasschen, voor iemand die geen tyd,
geen zeep, geen ruimte en geen water heeft . Duinwater was er
nog niet, en al was het er geweest, het zou toch niet doorgedrongen
zyn tot Leentje .
*) Dit is met het oog op andere tydaanwyzende omstandigheden,
'n fout. De sous-pieds zyn van eenigzings lateren datum, en zullen nu
wel haast terugkomen . Liever zag ik de lange broeken afgeschaft,
die leelyk staan en zeer ondoelmatig zyn .
372 . In 'n guur klimaat is zindelyke armoede'n onmogelykheid .
Ik spreek niet van zoldertrappen, huisvloeren, of bovenkleeren. In
'n land als 't onze zyn meer dan middelmatige inkomsten noodig
om inderdaad - d . i . niet op z'n hollandsch - zindelyk to wezen
. Een bad in Amsterdam kost meer dan 'n middagmaal, en bidets
zyn zeldzaamheden in Nederland, vooral in,, fatsoenlyke huizen .
Want, behalve armoede -- of betrekkelyke armoede - speelt ook,
als overal, de deugd 'n rol in 't veroorzaken van die onreinheid .
- Denkje dat m'n dochter 'n hoer is? vroeg 'n vader aan den
geneesheer die 't meisje behandelde, en Herkules spelen wilde in
haar stal .
Zoo'n pudieke vader zal dit nummer myner IDEEN heel onkiesch
vinden .
Juist, aller pudiekste vader ! Maar bedenk dat m'n bezem niet
rein blyven kon, na 't aanraken en weggeven van uw deugdzaamachtige
vuiligheid .
t) Men verzekert my, niet zeer lang geleden in 'n lyst van verkochte
meubelen, zoo'n voorwerp to hebben omschreven gezien
«een vioolkast op pooten .,, 't Was 'n onbekend ding! Wie zoo-iets
in Frankryk vertelde, zou geen geloof vinden . Ik moet echter erkennen,
dat daar, en elders buiten Holland, andere zaken voorkomen,
die erger zyn . Ik zie op 't oogenblik geen kans behoorlyk uittedrukken
wat ik bedoel . Toch zal ik 't later eens beproeven .
373. In de zoogenaamde godsdienst gaat het even zoo .
De vromen maken 'n god, takelen then bespottelyk toe en ale

IDEEN VAN MULTATULI. 2 1 9
ik dan spot met die bespottelykheid, zeggen ze dat ik iets heiligs
aantast . (253 .)
Eilieve, beproef eens myn god to bespotten, de lieve domme
geestige naive almachtige onwetende kinderlyke tokoachtige Natuur
.
Dat kunt ge niet, gy ongepatenteerde godenmakers!
374 . De oude heer Kappelman had 'n bui van wysbegeerte, en
sprak aldus
- Myn zoon, let op uw zeggen, meer dan op uw doen en het
zal u welgaan in den winkel then ik u geven zal naast het kamertjen
uwer geboorte .
Het doet er weinig toe, myn zoon, of de pruimen goed zijn die
ge verkoopt, zeg en herhaal : wat zyn die pruimen byzonder goed .
Denk over dominee Theokraat wat gy verkiest, myn zoon .
Weiger hem des-noods krediet als by weder klontjes laat halen
op jaarrekening. Werp hem ter-deure uit, myn zoon, als by u to
zeer verveelt in de dagen der drukte met nieuwe rozynen, maar,
myn zoon, let hierop, zeg nooit, die dominee is een uil, of : het
zyn eigenlyk rozynen van verleden jaar .
Schop uwe vrouw, myn zoon, als gy verzekerd zyt krachtiger
to schoppen dan zy . Maar, myn zoon, zeg nooit : ik wou dat he t
mensch dood was, of : zy heeft sproeten .
Krab iemand een oog uit, als dat wezen moet, myn zoon, maar
zeg nooit, die man is scheel .
Veracht de lieden die zich slecht gedragen in het publiek, en
ga een straatjen om, myn zoon, om hen to ontwyken, maar zeq
ik maakte een omweg om het kraambrief j e lezen van de j of f rouw
die bevallen is . En als er geen juffrouwen bevallen zyn in die
buurt, zeg dan dat ge die straat koost, om to zien of er ook misschien
j of f rouwen bevallen waren?
En als gy iemand ziet die beschonken nederviel op den weg,
myn zoon, zeq dan : die man rust .
En wanneer gy onreinheid ontwaart op uw pad, zeg dan : er
was vandaag veel visch op de markt, of : het zal regenen als de
wind gaat liggen, of : de wind zal bedaren al het regenen gaat,
of zoo-iets, of zeg volstrekt niets, myn zoon, maar spreek in alien
gevalle niet over de onreinheid die gy zaagt .
Want, myn zoon, aldus is de mensch geschapen, dat by veel
onreins kan slikken, doch geenszins uwe woorden over onreinheid .
En aldus, myn zoon, veel dingen noemende met vreemde namen,
of wel die dingen niet noemende, zult gy veel rozynen verkoopen
- al waren dezelfve dan ook overjarig - en 't zal u in uw winkeltje
gaan zooals ik gezegd heb toen ik begon buyig to worden
van wysbegeerte .
375 . Oef! Nu weer van Leentje . Stoffel beschuldigde haar

2 20 IDEEN VAN MULTATULI .
van then verkeerden val in z'n hemdsboordjes, „die zoo nadeelig
werkte op t respekt" en klaagde dat ze hem altyd zoo mal aankeek,
als-i ,heeren had ."
Dat „heeren hebben" was 'n privatissimum over de leerwyze
van Prinsen, die nog niet was uitgevonden, maar door Stof f el
werd voorgevoeld . Leentje bracht thee by die zaak, en was eenmaal
niet geslaagd in 't wegbyten van 'n lath, toen ze Stof f el
z'n naam hoorde spellen, en uitvaren tegen 't onkiesche ouwerwetsche
,esse te" dat dan ook leelyk is .
En clan, die bessen met suiker!
Kort hoo f dstuk zonder IDEEN . De hollandsche graven in-verband met de pryzen
van 't vleesch, en de ongegronde verdenking-van PENNEWiP'S eer . LEEN-
TJE's onzichtbaar talent om kleeren en zielen to herstellen .
376 . Aldus had ieder z'n grieven tegen 't arme Leentje . Maar
Wouter hield veel van haar, en was met niemand buiten haar in
huis gemeenzaam, misschien wel omdat de anderen niet van hem
hielden, en by dus wel genoodzaakt was, of genoopt althans, z'n
troost to zoeken by haar. Want alle aandoening zoekt 't uitweg,
en er gaat niets verloren,evenmin in de zedelyke als in de stoffelyke
wereld . 'k Had hierover IDEEN kunnen schryven met afzonderlyke
nummers, maar dat wil ik flu niet, omdat er 'n orgelman
onder m'n venster staat, die me overlaadt met onnoodige indrukken
tot byna-gekwordens toe .
Wouter's moeder noemde hem : „die jongen." Z'n broers - er
waren er meer dan Stof f el - beweerden dat-i valsch en gni epig
was, omdat by weinig sprak en niet van knikkeren hield . Maar
als-i wat zei, verweet men hem 'n geheel onbewezen verwantschap
met de kat van koning Salomo . De zusters verklaarden hem voor
„sleets" of „sleetsch ." Ik weet niet hoe ze 't spelden, omdat ik
het alleen heb van hooren-zeggen. Maar by Leentje kon onze Wouter
altyd terecht . Zy troostte hem, en vond het schande dat men
niet meer ,werk maakte van 'n jongen als by." Ze scheen dus to
hebben ingezien dat-i niet 'n kind was als 'n ander . En dit vind
ik ook . Anders zou ik niet de moeite nem en z'n geschiedenis to
irertellen .
Tot kort na de expeditie naar ouwenbrug, hartenstraat en aschpoort,
was Leentje Wouter's eenige vertrouwde . Haar liet-i de
verzen lezen die versmaad waren door lange Ceciel . Haar klaagde
by z'n smart over de onrechtvaardigheid van meester Pennewip,
die hem ,redelyk" gaf, en ,uitmuntend" met 'n krul, aan 't roodharig
Keesj e . Aan Keesj e. die geen , som" alleen wist to maken
en altyd steken bleef in de hollandsche graven .
- Arme jongen, zei Leentje, je hebt wel gelyk . Ze kwamen

IDEEN VAN MULTATULI . 2 2 1
in 't huis van Beieren . . . 't is wel schande ! En dat om 'n duit
op 't pond.
Zy beweerde namelyk dat Pennewip goedkoop vleesch kreeg van
Keesjes vader die slachter was, en dat er alzoo knoeiery plaats
had met die graven en hun gedurig verhuizen .
Later heeft Wouter haar verdacht van vromen leugen op dat punt,
omdat Pennewip, wel beschouwd, er niet uitzag als iemand die
misbruik maakt van bief stuk . Maar in die dagen nam by de lichtvaardige
verdenking van 's mans eer gretig aan, als pleister op de
zyne die gekrenkt was door Keesjes voorzitterschap . Want waar
onze eer in 't spel is, of wat we daarvoor houden, geven we minder
om die van 'n ander .
Of, als z'n broers hem plaagden met 'n sarrend „professor Wouter"
. . . of, als de zusters op hem de schuld wierpen van dat ,mal
gekrabbel op 't behangsel" . . . of, als z'n moeder hem strafte voor
dat opsnoepen van de rystebry die gister overschoot, en nog juist
zoo goed zou geweest zyn voor morgen . . . dan was 't altyd Leentje
die Wouter's gemoed in evenwicht bracht op dezelfde handige
mauier als ze den winkelhaak in z'n kleeren onzichtbaar maakte
met 'n onnavolgbaar ,heen-en-weertie ."
0, leelyke vuile scheeve kwaadtongige Leentje, wat heeft Wouter
je lief gehad ! Wat al troost straalde hem tegen uit je koperen
vingerhoed, wat al bemoediging lag er in je maasbal, wat'n
zalving in j e lief deryk
- Daar heb je-n-'n naald, en 'n draad, en 'n lappie . . . naai
'n zakje voor je griften, m'n jongen, en vertel me nogeens van
al die graven die gedurig overgingen van 't eene huis in 't ander .
W eer 'n hoof dstuk zonder IDEEN . Di epzinnige achterhoudendheid van ju f -
f rouw LAPS . Predikatie Van STOFFEL . WOUTER'S standvastige trouw aan
GLORIOSO . Roerende terugblik op SCELERAJOSO'S flood, lien w e . o m 't gevoel
der lezers to sparen, en wegens zeer uitgebreide binnenlandsche betrekkingen,
slechts lieten gissen in 365 . Fatsoenlyk ster fgeval van GLORIOSO .
De laatste Koning van Athene. Bedorven magen en verscheurde trommelvliezen,
voorgesteld als gevolgen eener eigenaardige sto f wisseling .
377 . Ik weet niet welke profeet onzen Wouter werd ingegeven
tot straf voor 't wegmaken van z'n bybeltje . De huisdominee
kwam er by to-pas, en de de man was puur ontsteld over zooveel
boosheid . Juff rouw Laps die op de ondervoorkamer woonde, had
er ook van gehhoord . Ze was zeer godsdienstig en beweerde dus
dat zoo'n jongen opgroeide voor de galg, want
- Men begon met 'n bybel, zei ze beteekenisvol, en eindigde
met wat anders .
Niemand evenwel heeft ooit kunnen to weten komen wat dan
toch dat andere wel wezen zou, als men begonnen was met 'n

2 2 2 IDEEN VAN MULTATULL
bybel. Ik denk dat zyzelf 't niet wist, en dat ze 't maar zoo zeide
om de menschen in den waan to brengen dat ze veel levenswysheid
bezat, en meer van de zaken verstond dan zy uiten wilde.
't Is my wel, schoon 'k niet houd van wysheid die zich niet
openbaart in verstaanbare woorden, en als 't myn zaak geweest
was, zou 'k juffrouw Laps den duim tusschen de deur gezet hebben.
Stof fel hield 'n napreek, waarin-i aanvulde wat huisdominee
vergeten had . Hy sprak van Koran, Dathan en Abiram, die iets
dergelyks misdaan hebbende als Wouter, daarvoor waren gestraft
met 'n ontydige begraf enis . O ok zeide by : , dat de eer van de f amilie
op d' ouwenbrug was verloren gegaan, dat hy, . als „eenige"
oudste zoon van 'n onbesproken weduw, en als derde ondermeester
op de stads tusschenschool, ' erplicht was zorg to dragen voor
de eer van 't huis . . .
- Van Beieren, zei Leentje zacht .
. . . dat 'n huwelyk of 'n andere konditie voor de meisjes kon
afspringen door Wouters's schuld, want dat niemand zou willen
tedoen hebben met meisjes, die . . . in 't kort, Stoffel beweerde
„dat het schande was, en dat-i de oogen neersloeg voor ieder die
kennis droeg van 't f eit . Hy had duidelyk bemerkt dat „de j ongens"
er ook al van wisten, want Lodewyk Hopper had de tong
tegen hem uitgestoken."
En eindelyk : „dat-i bevreesd was over de Nieuwmarkt *) to
gaan, omdat die hem zoo onaangenaam herinnerde aan de vreeselyke
voorspelling van juffrouw Laps omtrent Wouters's toekomst ."
Daarop volgde nog iets over die Koran, Dathan en Abiram,
waarop de heele familie uitberstte in gehuil, omdat het zoo byzonder
tref f end was .
Wouter troostte zich met de gedachte aan Glorioso, en als er
gesproken werd van „dat andere" dat komen zou volgens juffrouw
Laps, droomde by aan z'n huwelyk met de schoone Amalia wier
sleep gedragen werd door zes pages . Juf f rouw Laps zou zeker
vreemd hebben opgezien, als ze die uitlegging van haar ingeslikten
klimax ware to weten gekomen .
't Spreekt vanzelf dat alle pogingen om onzen held to bewegen
tot het openbaren der wyze waarop by 't ontvangen geld had besteed,
ydel waren. Men moest daarvan of zien, na 't vruchteloos
aanwenden van alle gebruikelyke middelen . Water en brood, water
en geen brood, brood zonder water, water noch brood, huisdominee,
Stof f el, Habakuk, j of f rouw Laps, tranen, slaag . . . alles
te-vergeefs. Wouter was er de jongen niet naar Glorioso to verraden
. Dit had-i juist zoo leelyk gevonden in then Scelerajoso,
die dan ook slecht afspeelt, zooals we gezien hebben .
*) Op die markt namelyk werd gegeeseld, gebrandmerkt en gehangen,
in die dagen .

lE1N VAN MT'LPATVLI . 22 3
Zoodra 't hem was vergund to wandelen met de Hallemannetjes
d . z . b. f . waxen, ylde by naar de brug buiten de aschpoort, om
z'n boeiende lektuur voorttezetten, en by herhaalde dit tot het
rampzalig oogenblik waarop-i moest afscheid nemen van z'n held,
die op 't laatste blaadje als berouwhebbend generaal-majoor sterft
in de armen van de deugdzame Elvira.
Toen Wouter z'n boek had teruggebracht in de hartenstraat
werd z'n blik aangetrokken door amandeltaartjes by 'n banketbakker
op den hoek . Hy handelde met Glorioso als de Atheners
met Kodrus : niemand was waardig z'n held optevolgen, en binnen
weinig tyds was 't overschot van 't Nieuw-Testament veranderd
in maagbedervend gebak. Dat ook weer veranderde .
Wat het aandeel der „gezangen" betreft in het saldo dat Wouter
restte na z'n italiaansche reis, ze leverden zeer eigenaardig
de vaste stof tot 'n drietonige mondharmonica die ooren, en
ziel scheurde, en weldra door meester Pennewip wend gekonfiskeerd
als storend voor de schoolrust .
Besehouwingen over de manier om een groot man to worden . Bezoek by
m'sieu WILLAIRE, die zoo knap was. Uitstapjen naar ARTIS . Vervolg en
slot van de apenstudie in 214 en 215 . Twee stokpaartjes . De lezer wordt
bedreigd met verzen en uitgenoodigd tot wat lo f over de kunstige wyze waarop
de schryver, na tuchteloos dwalen, hem terugbrengt naar WOUTER .
378. Ik acht me niet geroepen tot uitspraak in 't geding tusschen
Pennewip en Leentje, op 't stuk van diens partydigheid voor
Slachterskeesje . Maar 't vurig gevoel voor recht dat me plaagde
van m'n eerste jeugd of - helaas, sedert jaren wacht ik te-vergeefs
op 'n tweede - en de loffelyke zucht om yverig to zoeken
naar verschooning, al ware er ook misdryf bewezen, dwingen
my u to zeggen dat meester Pennewip's lot gelden kon als verlichtende
omstandigheid voor iemand die overtuigd was van acht
hoof dzonden tegelyk .
Ik heb opgemerkt dat veel groote mannen hun loopbaan begonnen
als varkenshoeder - zie alle biografische woordenboeken -
en 't schynt alzoo dat die betrekking de grondstoffen aanbiedt,
welke vereischt worden om menschen to regeeren of to verlichten.
Wat niet hetzelfde is .
Aan de theologen die vitten op m'n verhaal, en dus deze gelegenheid
aangrypen om my to beschuldigen van verregaande onkunde,
omdat ik 'n hoofdzonde meer tel dan hun bekend is, en
van laster omdat ik 't menschelyk geslacht doe voorkomen als 'n
varieteit van varkens, antwoord ik dat er'n nieuwe kanonieke zonde
kan uitgevonden wezen, die zy nog niet beoefend hebben . Wat
hun aangenaam moet zyn, als de griep den apteker,
Nieuwe behoe f ten, heeren ! (271, 273)
En wat die vergelyking met de zwynen aangaat, men denke aan

224 IDEEN VAN Mt LTATULT .
de verwantschap van kool en diamanten, en ieder zal tevreden zyn,
zelfs de theologen .
Maar, na die opmerking over de heerlyke vooruitzichten van
iemand die z'n teere jeugd doorbracht met knorrige kooldiamanten
uit het dierenryk, heeft het my meermalen verwonderd dat er in
de levens van groote mannen zoo weinig gewezen schoolmeesters
voorkomen, daar toch al de ingredienten die 'n varkensweide schynen
to maken tot 'n broeiery van 't genie, in zoo ruime mate aanwezig
zyn in de schoolkamer .
't Omgekeerde heeft dikwyls plaats . Dagelyks ziet men weggejaagde
prinsen onderwys geven aan de leergrage jeugd . Dionys
en Lodewyk Philips zyn de eenige niet, en ikzelf heb beproefd
fransch to leeren aan 'n Amerikaan . Dat onmogelyk was .
Wanneer de verkiesbare koningschappen eens weer in de mode
kwamen, zou ik gaarne zien dat de keuze des yolks zich byvoorkeur
bepaalde tot personen die den mensch hadden bestudeerd naar
de modellen op 'n zooveelste van de ware grootte, zooals men de
aardrijkskunde leert op draagbare globes of handatlassen . Alle deugden,
neigingen, hartstochten, dwalingen, misdaden, die punten van
noodzakelyke beoefening uitmaken in de werkelyke maatschappy,
vindt men op kleine, beter to overziene schaal, op de schoolbanken
terug, en de hooggeroemde kunsten van menigen staatsman
komen, wel beschouwd, eenvoudig neer op 't ,beentje-draaien" dat
schering en, inslag is bij de taktiek der Machiaval's van drie voet
hoog.
Het beroep van schoolmeester is dan ook niet gemakkelyk en
ik heb nooit begrepen waarom 't zoo karig wordt bezoldigd, of,
daar dit nu eenmaal zoo schynt to moeten wezen, hoe men altyd
personen vindt die voor gelyke belooning, niet liever als serjantinstrukteur
de lading in twaalf tempoos onderwyzen. *)
Ook was ik liever dominee . Deze toch heeft altyd to doen met
menschen die de zaak volkomen met hem eens zyn, en naar hem
komen luisteren uit vrye keuze, terwyl de onderwyzer gedurig to
kampen heeft met onwil en 'n hoogst gevaarlyk mededingerschap
van tollen, knikkers en papieren mannetj es, om nu niet eens to
spreken van suikergoed, tandwisselen, roodvonk en zwakke moeders .
*) Dit riekt naar de vuursteen-periode. De auteur is niet met z'n tyd
meegegaan .
379 . Pennewip was 'n man van den ouden stempel . Zoo althans
zoud-i ons nu voorkomen als we hem voor ons zagen in z'n gryzen
schooljas, dyvest, korte broek met gespen, en dat alles gekroond
met 'n bruin pruikje, dat-i gedurig heen-en-weer trok, en dat in
't begin der week altyd zoo krulde als er g een regen aan de lucht
was . Want krullen kunnen geen nat verdragen, en zondags kwam
de man met het yzer .

IDEEN VAN MULTATULI . 2 25
Doch dat ouderwetsche is misschien maar denkbeeldig . Wie weet
of-i niet modern was in zyn tyd, en hoe spoedig men 't zelfde
van ons zal zeggen . Hoe dit zy, de man heette meester, z'n school
was 'n school en geen instituut, wat dan ook de zaak minder goed
uitdrukt, en ik vind het 'n vreemde manier van vooruitgang, de
dingen anders to noemen dan ze werkelyk heeten . Op zn school,
waar volgens de naive gewoonte van die dagen, jongens en meisjes
door-een zaten, leerde men - of kan men leeren - lezen,
rekenen, schryven, vaderlandsche geschiedenis, psalmzingen, wollennaaien,
breien, merken en de godsdienst . Dat alles was aan de
orde van den dag, maar wie uitmuntte in aanleg, yver of gehoorzaamheid,
kreeg nog bovendien onderricht in 't verzenmaken, een
kunstje waarin Pennewip veel liefhebbery had .
Hy maakte de jongens ,klaar" tot het ,aannemen" toe, en met
behulp van z'n vrouw voerde by de meisjes op tot 'n merklap met
'n rood vader-ons op zwarten grond, of 'n gespietst hart tusschen
twee bloempotten . Dan waren ze volleerd, en des-verkiezende klaar
om grootmoeders to worden van onzen tegenwoordigen burgerstand .
Van natuurkunde was geen sprake in dien tyd . Dit punt laat
trouwens ook in onze dagen veel to wenschen over . *) Dat jammer
is . Want het is 'n kind nutter to weten hoe 't koren groeit,
dan het to kunnen toespreken in vreem de taal . Maar 't zou kunn
en samengaan .
De burgerscholen waren gebrekkig in de dagen toen Wouter en
Slachterskeesjen om 't langzaamst rondkropen in 't renperk der eer,
maar ik geloof dat er niet veel anders to zeggen valt van onze
instituten . Ik geef ieder den raad eens 'n school to bezoeken van
't gehalte der inrichting waard-i z'n jeugd doorbracht, en ben overtuigd
dat hier-en-daar 'n enkele vader die 't wel meent met zn
kinderen, hen zal thuishouden na die proef . Want men komt tot
de overtuiging, dat er toch bitter weinig to leeren viel op die
school by meester Willer, by den man die zoo knap was dat-i zich
M'sieu Willaire, liet noemen uit pure knapte .
Zonder die proef blyven we voortleven in 't geloof aan de knapheid
van M'sieu Willaire, even als wy altyd iemand voor byzonder
groot houden dien we als man kenden in onze kindscheid, en
later niet weerzagen .
Gebruikmakende van de my geoctroieerde tuchteloosheid, wil ik
hier 't vervolg en slot geven van m'n ontmoeting in Artis, waarvan
ik onlangs 't verhaal of brak om de nieu w sgierigheid to spannen .
*) Ik erken dat hieromtrent sedert de laatste zes jaren 'n groote
verbetering hesft plaats gevonden.
380 . (Vervolg van 214) Er was dus geen water in de buurt
der apen-warande. De ouders die hun kroost toevertrouwden aan
den - inderclaad braver --- onderwyzer die bezig was iets to be-
IDEEN I . Is

22 6 IDEEN VAN MULTATULIL
toogen in den dierentuin, konden gerust wezen op 't stuk van verdrinken
. Naar den vleesche althans.
- Ik zeide dan, herhaalde de menschmaker . . .
- Goed, goed, ik ben alles met u eens. Ik wilde maar weten
of ge 't niet of keurt dat de kinderen zich zoo aanhoudend verlustigen
by de apen ?
- Ik begryp u niet .
- Ik meen . . . ik bedoel . . . ik geloof . . . 't komt me voor . . .
Waarlyk, ik was verlegen met de zaak . 't Is moeielyk to spreken
met menschen die zoo braaf zyn geworden dat ze schynen vergeten
to hebben wat 'n mensch is, en vooral 'n jong mensch .
- Ik vrees dat uw kweekelingen daar . . .
- Er is traliewerk . . .
- Juist, traliewerk . . . heel doorzichtig . Ik denk dat uw kweekelingen
er doorheen kyken . En dus . . .
' k Had medelyden met den man om de vergeef sche moeite die
by zich gaf my to begrypen . Maar ik vind dat ook ik medelyden
verdiende om de moeite die ik my gaf om begrepen to worden.
Eindelyk - ik kan niet omgaan met braaaave menschen, eindelyk
werd ik driftig
- Ziedaar dan . . . dat ! riep ik, zoo duidelyk 't mogelyk was to
spreken met de hand, dat meen ik !
- Ooooooo . . . meenje dat ? 0 . . . zooooooo ! Och, ik heb hun
gezegd dat faun lichaam is 'n tempel Gods, en dus . . .
Ik had er genoeg van . Nu wist ik precies hoe men doen moest
om vleesch en blood to veranderen in hout en steen, ad majorem
Dei gloriam .
Verbeelje, men geeft zoo'n zieleherder z'n kind in-handen om
er 'n mensch van de maken, en na 'n jaar of wat stuurt-i je 'n
tempel thuis ! Prettig voor 'n vader !
Daarom vind ik 't zoo nuttig de school van M'sieu Willaire
eens to bezoeken van-tyd-tot-tyd . En dit aangenomen zynde, kan
ik weer voortgaan met m'n vriend Pennewip .
381 . Toen ik zoo-even beweerde dat de schoolmeesters to karig
beloond worden, was dit niet omdat ik die belooning beschouw
als onevenredig met de geleverde hoeveelheid, wetenschap of menschmakery.
Ik had alleen het oog op de bitterheid van 't brood dat
betaald wordt met zoo lastigen arbeid, en op voldoende schadeloos
stelling voor 't gemartel van den man die z'n leven doorbrengt
in een wespennest .
Buiten 't verzenmaken bereed meester Pennewip nog 'n stokpaardje,
dat hem boven ieder ander aanspraak gaf op 'n troon . Hy

IDEEN VAN MULTATULL 2 27
was bezeten door de verdeelwoede, een ziekte die aan weinigen bekend
is omdat ze er maar zelden en niet dan sporadisch voorkomt.
*) Ik heb die ziekte nooit goed begrepen, maar alle onderzoek
naar de eerste oorzaak opgegeven zoodra ik inzag dat het
moeilyk omgaan is met stokpaardjes uit de stal van 'n ander, en
zal me dus bepalen tot de korte beschryving van Pennewip's onschuldig
dier . Hy bracht al wat-i zag, waarnam of ondervond, tot
familien, genera, klassen, species en onderdeelen, en maakte alzoo
de heele maatschappy tot een botanischen tuin waarvan by de
Linnaeus was . Hy beschouwde dit als de eenige wyze om to geraken
tot 'n helderen blik in de einddoelen der schepping, en tot
de verklaring van alle duisterheden in en buiten de school . Ja,
by ging zoo-ver, to beweren dat Wouter's Nieuw-Testament weer
zou te-voorschyn gekomen zyn, als juffrouw Pieterse maar had
kunnen opgeven tot welke klasse de man behoorde, die 't gebonden
had in zwart sjagryn . Maar dat wilt ze niet.
Wat my aangaat, ik zou niet eens gesproken hebben over Pennewips
verdeelzucht, als ik niet kon van zyn arbeid gebruik maken
om m'n lezers eenig denkbeeld to geven van den kring waarin
de held myner geschiedenis zich bewoog, even als ik gezegden
Pennewip ongestoord zou hebben laten onderricht geven in verzenmaken
- dat apes-tout niet verboden is - wanneer ik niet
voorzag weldra 'n paar gedichten van z'n leerlingen to zullen noodig
hebben tot plaatselyk kleursel .
Na de gewone hoof daf deelingen van bezield en onbezield -
waarby de goeie man stoutweg den mensch 'n ziel gaf - volgde,
'n stelsel dat er uitzag als 'n pyramide, waar God met engelengeesten
en verder toebehooren, bovenop stond, terwyl oesters, polipen
en mosselen op den bazis rondkropen of stil lagen naar verkiezing.
Ter-halverhoogte stonden de koningen, schoolopzieners, burgemeesters,
wethouderen en dominees-doctoren in de H . Godgeleerdheid.
Uaaronder, prof essoren en kooplieden die niets zelf maken .
Vervolgens, doctoren in wereldsche dingen - mits tweepaardig
*) Toch niet ! De manie van classificeeren is algemeener dan ik
hier aannam . En ook de oorzaak is my duidelyk geworden . Die
oorzaak is, . . traagheid . We nemen in kunst, wetenschap, moraal
en staatkunde, zekere konventioneele onderscheiding van soorten
aan, om door 't rangschikken van elke voorkomende zaak onder
een van die rubrieken, ons ontslagen to rekenen van verdere beoordeeling.
-Die man is van de klasse der geleerden . " Dus : by
weet het ! KRafael staat genoteerd onder de meesters . - Dus : die
schildery is mooi ! WHet tegenwoordig ministerie behoort tot de
liberale party.,, Dus : hoerah voor dat ministerie ! Enz .
Den zotten schroom om myn werken to noemen, schryf ik voor
een deel toe aan de moeilykheid on, ze onder deze of gene -soortvan
letterkundery to rangschikken. Men is bevreesd voor de inspanning
die 't kosten zou hen to beoordeelen zonder maatstaf . Pennewip's
pruik weet er geen weg mee .

2 2 8 IDEEN VAN MULTATULI.
- advokaten en ongedokterde dominees, kolonels van de burgerwacht,
de rector van de latynsche school, en zoo voort . Wysgeeren
- maar ze moesten 'n stelsel hebben - dokters met een paard,
en dichters kwamen later . Heel laag daaronder, en vry naby de
mosselen, had-i de zevende onderaf deeling geplaatst der III klasse
van den burgerstand, en in die buurt hoorde myn held thuis .
BURGERSTAND, IIIe KLASSE, ZEVENDE ONDERAFDEELING.
Burgermenschen „op kamers" wonende .
a) Vrye opgang . Drie ramen. Twee verdiepingen met achterkamers.
De jongens slapen alleen, maar kleeden zich in gegezelschap
van de meisjes. Kraamschut . Leeren fransch, en
reciteeren den Kerstnacht. De meisjes heeten LENA, MARIA,
soms - maar zelden - LOUISE. Ze borduren en zeggen : U.
De jongens op 'n kantoor . Houden meid, naaister en 'n
,, mensch voor 't grove werk ."De was nat thuis . Lezen preeken
van v . d . Palm. Zondags rookvleesch, schoon linnen, en likeur
na de ko ffi. Godsdienst en fatsoen.
a) Altyd nog Brie ramen . D+ en verdieping . Boven woven
buren die,, tweemaal schellen" (Zie b 2 ) LEENTJE, MIETJE, JANS-
JE, LoUISE komt minder dikwyls voor . De onderdeur wordt
opengetrokken met 'n touw dat glimt van lange dienst Slapen
in ddn kamer. Kraamschut. Meid. „halve naaister" en
'n ,mensch . - Zondags kaas, geen likeur, maar overigens godsdienst
en f atsoen als-boven .
b 2) Tweeschellige buren . Nagenoeg als-boven. Zonder meid,
maar met 'n „mensch ." Naaister, kaas en schoonlinnen van
tyd tot-tyd, maar zelden . Godsdienst als-boven .
c) Tweede verdieping . Twee schui framen. Kleine achterkamer
die inspringt om de binnenplaats . 't Heele gezin slaapt
in twee bedden . Van kraamschut geen spoor. De jongens heeten
LOUW, PIET of GERRIT, en gaan „op'' horologiemaken o f
l etterzetten . Soms naar zee, maar zelden . Gedurig twist met
de buren over dien verstopten gootsteen in 't portaal. Overigens
godsdienst als-boven . Hebben kennis aan „heel fatsoenlyke menschen
." Lezen den Haarlemmer samen met III, 7, b 2 (Pp) .
Geen meid o f „mensch" maar 'n naaister van zeven stuivers
en 'n boterham . . .
Daar zyn we aangeland by j of f rouw Pi eterse .
De lezer weet nu vry juist wat-i to denken heeft van Wouter's
omgeving, en begrypt waarom ik z'n gezichtje stadskleurig
noemde toen we hem voor 't eerst zagen in de hartenstraat .

Voorbereiding tot 'n avendje. Rolverdeeling . Stryd tusschen wllena en zyn,
geopenbaard in 'n kindermymering (daguerreotiep) . Modderslootsdroomen,
stroohalm-wedvliet, eenden-oorlogen, molen-vertellingen, eindigende met 'n
luchtreis .
381 . 't was woensdag. Er zou 'n „avendje" wezen by de Pietersens
. Juffrouw Laps was gevraagd, en ook de juffrouw boven
den melkkelder, wier man „aan de beurs" was . Voorts vrouw Stotter
die zoo lang gebakerd had „maar altyd heel in 't fatsoenlyke ."
Dan de weduwe Zipperman, „die 'n dochter ,getrouwd had met
iemand van assurantie, of 't kadaster, of zoo-iets ." Voorts de juffrouw
van den koekbakker . Dat kon niet anders, want het was
"zoo opvallend als men allerhande en janhagel liet halen zonder
haar meetevragen ." Dan de juffrouw van onder-achter die wel niet
komen zou, dacht men „maar men wou graag de minste wezen
na dat gekibbel over 't gebroken glas ." En kwam ze nu niet, dan
was 't ook uit, zei juffrouw Pieterse. Ja, dan zou 't uit wezen met
de juffrouw van achter-onder. Ik zal nu maar terstond zeggen dat
ze niet gekomen is, en dat het dus met die juffrouw uit was .
De kleinere kinderen zouden vroeg naar-bed, met de belofte,
van 'n kop koude saliemelk aan 't ontbyt, ,als men ze dan den heelen
avend niet hoorde." 't Is ook lastig de kinderen to ,hooren" als
men 'n avendje heeft . Wat voor hoort, moet voor gaan . Wouter
kreeg, vergunning om to wandelen met de Hallemannetjes, d. z .
b . f. waren, en by moest thuiskomen tegen acht uur, werd er gezegd,
maar op 'n toon die hem deed voelen dat-i niet zou bekeven
worden als by ditmaal wat langer uitbleef . Laurens, die natuurlyk
op 't letterzetten was, en gewoonlyk 's avends teg en zeven
uur thuiskwam, was groot genoeg om van de party to wezen,
maar hij moest beloven stil to zitten en to bedanken by 't tweede
kopje . De groote meisjes hoorden er by, dat sprak vanzelf -
ze hadden de belydenis en de merklap achter den rug - en Stoffel
zat voor. Hy zou de heeren te-woord staan als die tegen tienen
de juffrouwen kwamen halen, en 't gezelschap vermaken met
vertellingen over Mungo Park en de bepalende lidwoorden, waarin-i
zoo byzonder sterk was .
Leentje zou blyven tot de ,menschen" er waren, wyl 't anders
voor de jonje-juffrouwen zoo lastig was telkens de deur opentetrekken.
Ook kon ze wat helpen aan 't wegzetten van de latafel,
en aan al 't geredder dat onafscheidelyk is van 'n avendje .
,,Maar ze moest wat vlugger wezen, of anders deed men 't waarlyk
liever zelf ."
Het oudste der meisj es, juffrouw Truitj e, zou voor de saliemelk

2 30 IDEEN VAN MULTATULL
zorgen . Pietje had de boterhammen tot haar aandeel, en Myntje
de bestellen, „maar ditmaal moest er wat meer boter in, omdat
ze laatst zoo droog waxen ."
I Zou allerprettigst wezen „als nu juffrouw Laps maar niet
altyd bet hoogste woord voerde, want dat was no- al haar zwak."
Ook was bet to hopen dat de weduwe Zipperman wat minder opsneed
van haar schoonzoon, omdat zoo-iets toch vervelend wordt
op 't laatst." En de juffrouw boven den melkkelder „mocbt ook
wel wat bescheidener wezen, want ze had niet altyd in 'n toehuis
gewoond, en 'n winkel was geen schande, en op-kamers-wonen ook
niet . . . heere, neen !" Ook kon niemand weten waar-i toe komen
zou .
Niemand begreep ook waarom de juffrouw van den koekbakker
altyd zooveel fransche woorden gebruikte, dat niet to pas komt
in den burgerstand, „ en als ze-n-'t weer doet, Stoffel, zeg jy
dan ook maar iets wat ze niet begrypt . Dan zal ze toch zien dat
wy ook geen yolk van de straat zyn, en dat wy ook weten hoe
't hoort ." - En ,dat de juffrouw van onder-achter niet komt,
raakt me niet, ging juffrouw Pieterse voort, 't raakt me volstrekt
niet. Ik ben niet om haar verlegen . . . vier . . . vy f . . . daar kan
Louw zitten, dan moet-i z'n beenen maar vour zich houden . . . en
daar 'n stoel . . . ja, zoo . . . 't is heel goed dat ze niet komt, 't was
toch to vol geworden . . . . Leentje, ga aan je werk, en snuit je
neus . . . of neen, ga 'ns even naar juffrouw Laps, en vraag of de
juffrouw me-n-'n paar krukjes wil leenen, zonder leuning, weetje
. . . omdat die stoelen . . . zie je, tegen den schoorsteen dat schuift
niet in . . . ja, vraag 'n paar krukjes aan de juffrouw, en zeg aan
de juffrouw dat 't voor my is, en dat ik de juffrouw wacht tegen
zevenen . . . maar doe 't kompliment aan de juffrouw, en snuit
je neus.
Juf f rouw Pieterse hield niet niet van persoonlyke voornaamwoorden.
't Was zoo onbeleefd, vond ze .
382 . Wouter was dien namiddag reeds vroeg uitgegaan naar
z'n brug, die ditmaal wat minder overbodig was dan gewoonlyk .
Want, na de regens van den vorigen dag was er ditmaal wezenlyk
water in de sloot, en in dat water zelfs beweging, zoodat de
kleine strootjes die by gedachteloos of vol gedachten - wat byna
't zelfde is -- daarin wierp, werden meegevoerd haar den poel
waar de balken lagen die gezaagd moesten worden door de beide
molens „d' Morgenstond" en „den Arend" welke sedert eenige
weken getuigen waren van Wouter's gedroom .
Na Glorioso namelyk, en de onmogelykheid om dat boek waardig
to vervangen, was-i in de namiddagen die by vry had, onwillekeurig
weergekeerd naar de plek waar-i kennis had gemaakt met
de boekerige romanwereld, en hoe grof ook de kleuren waren van
't eerste beeld uit die wereld dat zich aan hem voordeed, ja, mis-

IDEEN VAN MULTATULI . 2 3 1
schien juist om de grofheid van die kleuren, by voelde zich daardoor
zoo aangetrokken, dat-i zichzelf heel veranderd voorkwam, en
niet meer begreep hoe by ooit z'n genot had kunnen zoeken in
die taartjes op den hock .
Een vreemd verschiet had zich voor hem ontsloten . Hy droomde
van dingen waaraan-i geen naam kon geven, maar die hem bitter
ontevreden maakten met z'n werkelyken toestand .,Hy wilde graag
alles doen wat voorgeschreven is om in den hemel to komen, maar
't bidden zou zooveel beter gaan, meende by in 'n grot met kaarsen
. En wat het eeren van z'n moeder betrof, waarop deze altyd
zoo aandrong . . . waarom had ze geen sleep, zooals die gravin ? Hy
had z'n bybel niet moeten verkoopen . . . dat is waar . . . ook zou-i
't nooit weerdoen, dit had-i vast beloofd . . . maar dan behoorde by
toch ook 'n kistj e to hebben met dukaten, en 'n veer op z'n muts,
zooals in 't hock stond . Ook verveelde hem z'n broer Stoffel, en z'n
zusters, en juffrouw Laps, en huisdominee, en alles . En by begreep
niet waarom de heele familie niet naar Italic ging, om daar 'n behoorlyke
roovery optezetten . Maar Pennewip hoefde niet mee,
dacht-i, en Slachterskeesjen ook niet .
't Zou hem beni euwen wat er gebeuren zou met z'n vers . . .
Alle Woensdagen namelyk leverden de leerlingen die 't minst
ondeugend waren geweest, en daarom waard gekeurd werden meetedingen
naar den lauwer der eer, een gedicht op 'n onderwerp
dat de meester had opgegeven. Wouter had ditmaal „de deugd"
tot zyn deel gekregen, niet zonder toespeling op z'n vroegtydige
verdorvenheid, en den wenk dat die dichtoefening mocht dienstbaar
wezen aan z'n zedelyke verbetering . Maar Wouter had al zoo
dikwyls op de deugd gerymd, en by vond dit onderwerp zoo droog,
zoo uitgeput, zoo vervelend, dat-i de vryheid had genomen iets
anders to behandelen, en wel wat hem 't naast aan 't hart lag,
de roovery.
Hyzelf was, als alle schryvers - en menschen - zeer ingenomen
met z'n werk. Hy hield zich overtuigd dat de meester dit
ook wezen zou, en hem om-den-wille der voortreffelyke uitvoering
de afwyking van de deugd vergeven zou . Het vers zou zeker naar
den burgermeester worden gezonden,die er kennis van geven zou
aan den Paus, waarna deze Wouter tot zich zou roepen, en hem
aanstellen als hoof droover .
Zoo droomde by, en wierp z'n strootjes in 't water . Ze dreven
langzaam voort, en verdwenen tusschen de groenbemoste
balken . Onwillekeurig beg on Wouter's verbeelding verband to scheppen
tusschen de richting der strootjes, en zyn indrukken . Daar
ging de gravin met haar sleep, maar ze haakte aan den kant, en
bleef steken in de molder. De kuische Amalia had geen beter
lot, en raakte verward in 't kroos . Nu Wouter-zelf : by naderde
Amalia's kroos, en juist toen-i hoopte haar to redden uit haar gevangenschap,
of die to deelen zoo 't behoort, werd-i opgeslokt door

2 3 2 IDEEN VAN MULTATULI .
'n eend . Die daaraan zeer verkeerd deed. Want het was Wouter's
laatste strootje, en in 't geklapper van den molen hoorde by duidelyk
Amalia's verwytend geklaag
Warre, warre, warre, wou,
Waar is warre, warre wou . . .
Wouter die me redden zou ?
Dit maakte hem verdrietig, en by kon zich niet weerhouden
'n steen to werpen naar den eend die door z'n gulzigheid oorzaak
was van Amalia's twyfel aan z'n riddereer .
De eend koos de beste party, en vertrok, na Wouter to hebben
uitgescholden zoo goed by kon . Maar de molens schenen zich niet
to storen aan de gebeurtenissen van then middag, en klapperden
dapper voort .
Wouter hoorde in hun gekraak en gezaag allerlei liedjes, en
vergat weldra Amalia en den Paus, om to Juisteren naar de vertellingen
die ze hem deden . Om den lezer niet to brengen in de
verkeerde meening dat er lets byzonders was in die molens, haast
ik my to zeggen dat ze knarden en.knersten juist als andere houtzaagmolens,
en dat alles wat Wouter meende to hooren en to verstaan,
niets anders was dan de weerklank der aandoeningen in z'n
eigen gemoed .
383, 't Gebeurt meermalen dat we gelooven lets gewaar to worden
van buiten, wat voortkomt uit onszelf, en even dikwyls meenen
wy zeif iets to hebben uitgedacht, dat eigenlyk afkomstig is
van 'n ander .
Dit is 'n soort van buikspraak die dikwyls aanleiding geeft tot
ongenoegen en vyandschap .
384. - Wie 't snelste draait ? Wel . . . me dunkt . . . neen . . .
gelyk beginnen . . . z66! Neen, de Arend was v66r ! Nogeens . . .
nu ! Och, weer verkeerd !
Wie nu 't eerst boven is . . . neen, dat gaat niet . . . nog eens
van die wolk af. Morgenstond, pas-op . . . weer mis ! Ik kan 'r
geen oog op houden . . . wat 'n gedraai !
Zoo, ben j e moe ? 'k Wil 't wel gelooven !
Als ik eens op zoo'n wiek zat . . . ik zou me goed vasthouden
. . . w at zou de molenaar gek kyken !
Waarom heetje Morgenstond? Ileb je wat in den mond ? En
. . . Arend . . . kunje vliegen `z Wilje my meenemen? Ik zou wel
willen . . . wat een ruim to daarboven . . . en geen school !
Hoe is toch de eerste school begonnen ? Wat was er 't eerst
. . • 'n school of 'n meester ?
Maar die eerste meester moet toch op school geweest zyn . . .
en de eerste school moet toch 'n meester gehad hebben . . .
Of zou de meester vanzelf . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 23 3
Vanzelf ? Neen, dat kan niet. Kunje draaien vanzelf ? Door den
wind? Kunje omkeeren, anders-omdraaien vanzelf ? Doe 't eens,
Arend . . . toe ! Kryg de Morgenstond . . . gauw, gauw . . . pak 'm
beet . . . mooi !
Nu weer alleen, laat los . . . los . . . good zoo!
Nu weer samen . . . karre, karre, kra, kra . . . steek-uit j e armen
. . . neem me mee . . . wilje niet? Good, Arend! Zet je hoed op . . .
wat fladderen die linten . . . hoe heetje? Warre, warre, warre, wou
. . . ik kon 't niet helpen . . . 't was die eend . Zeg, hoe heetje? Fanne,
Fanne, fan, fan, . . . heetje Fan? En jy, Morgenstond, hoe is
je naam? Sine, sine, sine si . . . wat is dat voor 'n naam, si ? Nu tegelyk,
komaan . . . samen . . . zingt 'n liedje samen
Fanne, fanne, fan, fan . . .
Sine, sine, si, si . . .
Fanne, sine, fanne, sine,
Fanne sine . . . Fan . . . c rf . . .
Fancy . . . wat meenje daarmee ? Ileetje Fancy? En . . . vat is
dat . . . hebj e vleugels ?
Ja, „d' 1Vlorgenstond" en „den Arend" waren ineengesmolten,
hadden vleugels, en heetten FANCY .
FANCY nam Wouter op, en voerde hem mee .
Toen ze hem weer neerzette op de brug, was 't al lang donker
. Wouter schudde zich of als iemand die nat is, wreef zich de
oogen uit en ging naar-huis . We zullen later zien wat hem daar
wachtte, doch moeten daartoe 'n paar uren teruggaan, en ik hoop
dat de lezer niet to collet monte is tot bet aannemen van m'n uitnoodiging
op de saliemelk van juffrouw Pieterse . Men bedenke dat
haar man niets zelf maakte, en alles van Parys kreeg .
In 't voorbygaan echter, wenschte ik 'n kort bezoek to brengen
by meester Pennewip .
Dirhtoef ening, pruikevreu(jd, pruikenverdriet en pruikenwanhoop .
385 . De school was ledig, en de bankers za(yen er uit alsof de
leerlingen daarop al hun verveling hadden achtergelaten . De kaart
van Europa keek verdrietig neer op den stapel schryf boekjes, waarnaast
de boutjes lagen *) die tot aan het tandvleesch waren afgeschreven
op de streepjes en haakjes waarmee sedert onheuge-
*) t3outjes heetten de ganzenpennen van de soort die op de scholen,

23 4 IDEEN VAN MULTATULI .
lyke tyden de toegang wordt ontsloten aan alle geleerdheid Wel
prykte nog die moeielyke breukensom in al haar luister op 't zwarte
bord, maar toch, de school was geen school meer, de geest was er
uit, 't was 'n lyk .
Ja, de geest was vertrokken met de kinderen . Want dat dezen
'n groote hoeveelheid van dit artikel met zich omdroegen, zal den
lezer weldra blyken .
Wy weten reeds dat het heden de groote dag was, waarop meester
Pennewip de dichterlyke voortbrengselen van 't genie zyner
leerlingen keuren zou. Daar zat-i . Z'n veelbewogen pruikje deelde
in de aandoeningen die hem bezielden by 't lezen der dichtstukken,
en we zyn onbescheiden genoeg over z'n schouders to zien,
om op onze beurt bewogen to worden door indrukken van onwaardeerbaar
kunstgenot .
Pruik : recht, en in rust.
,, TRYNTJE FOP, op haar mots.
Ik heet Tryntje Fop,
En heb een mots op myn kop ."
- Niet - kwaad . . . maar . . . laat zien - ja, zoo is 't beter -
die beide laatste woorden verzwakken den indruk van het geheel
door derzelver overtolligheid . -f-)
Meester haalde de beide verzwakkende woorden door, en nu had
Tryntje Fop heel eenvoudig den muts op, zonder kop . Ik mag then
styl wel.
Pruik : iets of wat links .
,,LUKAS DE FRYER, op het Vaderland .
Vaderland, koek en amandelen,
1k ga in de maneschyn wandelen,
Koek, vaderland en brandewyn,
Ik ga wandelen in de maneschyn,
Vy f vingers heb ik aan de hand
Ter eer van 't lieve vaderland ."
- Zangerig, zei meester, zeer zangerig ! Er is er diepte in die
koek met brandewyn, en 't vaderland daartusschen .
gebruikt werd . De betere soort noemde men, naar ik meen, schachten .
Stalen pennen kwamen veel later, en werden niet vriendelyk ontvangen .
Men kon er geen krullen mee trekken, een kunstje dat in Pennewip's dagen
in hooge achting stond . Toen, en vooral ruim honderd jaren vroeger
nog, schynt de schryfkunst 'n veel hoogeren rang bekleed to hebben
dan tegenwoordig. In de iBelachelyke Jonkersc van Bernagie wordt het
mooie schrift van een der mededingers naar de hand van 'n meisjen
in alien ernst opgenoemd onder de verdiensten die hem den voorrang,
waardig maken .
t) Op Pennewip's recensentenwysheid is aanmerking to maken van gelyke
soort als die welke voorkomt in de Noot op 183 . Over 't geheel

Pruik : rechts .
IDEEN VAN MULTATULI . 2 3 5
LYSJE WEBBELAAR, op het beroep van haar vader,
De kat viel van de trappe,
Myn vader verkoopt aardappe-
Len en uyen ."
- Oorspronkelyk . . . maar dat doorsnyden van de aardappelen
keur ik af.
Pruik : links .
,,JANNETJE RAST, op een windwyzer.
By staat op een schoorsteen van binnen vol roet,
En wyst aan den wind hoe by draaien moet ."
- Dit is niet geheel juist . . . want, wel beschouwd . . . maar
als dichterlyke vryheid kan het er door .
Pruik : vooruit. GRIETJE WANZER, op een raps.
Het rupsje zonder schromen,
Springt rond op alle boomen ."
- Beschryvende dichtsoort. Er is stoutheid in de voorstelling
van die onbeschroomd rondspringende rups.
Pruik : in rust.
,,LEENDERT SNELLEMAN, op de lente .
In de lente is het heel aardiq
In Mei is myn broertje jarig,
Maar nu heeft by wintervoeten,
Zoodat wy de lente pryzen moeten,
Dan gaan w y samen kuieren,
En op paasch, vacantie met eieren ."
-- 't Is jammer dat by het rym zoo verwaarloost . Zyne denkbeelden
zyn inderdaad ongemeen, en goed ontwikkeld . Die overgang
op de eieren is zeer eigenaardig .
Pruik : in den nek.
is de goede man bier gechargeerd, Zeer ten onrechte belast ik hem met
het geeselen onzer verzensmeden, daar dit niet tot de klasse der werkzaamheden
behoort, waartoe by by-voorkeur zou geschikt zyn. Ironie past
niet in z'n rol. Een andermaal beter !
(1879) De meeste verzen van volwassen personen -even in zotterny aan
die van Pennewip's leerlingen weinig of niets toe. Het byna eenig onderscheid
ligt slechts hierin dat bet gerymel van groote » rnenschen- meestal
minder vermakelyk is. Wanneer toch zal die kinderachtige spelery 'n
eind nemen ? Men moest zich schamen 1

2 36
IDEEN VAN MULTATULI .
„SLACHTERSKEESJE, lofdicht op den meester.
Myn vader heeft menigen os den doodsteek gegeven,
Maar meester Pennewip is nog in leven .
Soms waren zy mager, en somtyds vet,
En by hee ft zyn pruik op zy genet."
De pruik ping inderdaad op-zy, en nogal heel ver.
Hm . . . 't is zonderling . . . wat zal ik daarvan zeggen 2
De pruik ging over-stag naar de uiterste rechterzyde .
\rat heb ik met die ossen to maken 2
De pruik protesteerde door eenige indrukwekkende bewegingen
tegen alle verwantschap met die ossen .
- Hm . . . zou dat nu wezen wat de nieuwerwetsche boekenmakers
humor noemen ?
De pruik werd neergehaald tot aan de wenkbrauwen, wat twyfel
aanduidt . *)
Ik zal lien jongen eens onderhanden nemen . . .
De pruik kwam weer terecht op 't zenith, om haar, tevredenheid
uit to drukken over meester's voornemen om Slachterskeesjen een
terdeeg onder-handen to nemen .
,,LUKAS DE WILDE, op de godsdienst .
De godsdienst is een goede zaak,
En gee ft het menschdom veel vermaak ."
- Het gronddenkbeeld is j uist en schoon, zei meester, maar hetzelve
had iets meer uitgewerkt behooren to worden .
De pruik wipte duidelyk dat ze dit ook vond .
,, TBUITJE GIER, op ju ffrouw Pennewip.
Het pad der deugd wyst zy ons aan,
Wie zou niet gaarne medegaan ?
En in verloren oogenblikken
Leert zy ons naaien, stoppen en stikken ."
De pruik maakte een vreugdesprong, en de krullen omhelsten elkaar
. Meester kon niet nalaten z'n vrouw terstond deelgenoot to
maken van Truitje Gier's ontboezemiug, die opgeplakt en boven
de schoorsteen word gehangen, ter eere van zangster en bezongene.
') Ten-onrechte ! Want al is 't geen humor, wel worden soortgelyke
grappen daarvoor uitgegeven, en slechts daarop kan meester Pennewip's
vraag bedoeld hebben. Het twyfelen van de pruik is dus ongegrond, en
ik raad haar de aandachtige lezing aan van Prof. Oosterzee's verhandeing
: de scepticismo cede vilando .

IDEEN VAN MULTATULI. 23 7
By 't volgend gedicht hing de pruik waterig, slap en schynbaar
onbewogen, maar de oplettende beschouwer had 'n hysterische geestvervoering
kunnen waarnemen, in de trilling van haar krullen .
,,KLAASJE VAN DER GRACHT, op God.
Grootmachtig opperheer, verbazing, hoogverheven,
Met stof, en stergevoel, van 't aardsch bazuingeschal !
Verbeelding, tydsgewricht, Verzoening, juichend beven,
Wie zegt ons waar 't gewoel, een einde nemen zal ?
Tot weerklank van Genae, met eng' len op de transen,
Gevaar van 't smalle pad, uit onbekend genot . . .
Een vader weegt zyn kind, met eeuw'ge kroonbalansen,
Zich spieg' lend in, en door, en op en onder God .
Laat vry de zondenval, op onwaardeerbre wyzen,
Het zevenslotig boek, een zang van 't boos geslacht,
Nooit zal het ster f lyk lied, by nacht naar onder ryzen,
Dit vers is saamgedicht door Klaasje van der Gracht van
den katechiseermeester, boven den pottenwinkel, in de Peperstraat,
oud dertien jaar, en ongevaccineerd ter eere der predestinatie
waar de vliegende theeketel uithangt ."
- Verheven ! Als z'n vader hem daaraan niet geholpen heeft,
is het verbazend! Dit is nu al des jongelings derde gedicht op God,
en telkens heeft by nieuwe denkbeelden over dat onderwerp. Hy
groeit my boven het hoofd . . . het is verbazend !
Ook de pruik was verbaast : ze verro erde zich niet .
„LOUWTJE DE WILDE, op de vriendschap .
De vriendschap is een schoone zaak,
En geeft het menschdom veel vermaak .
De pruik scheen niet tevreden, De godsdienst van Lukas de Wilde
werd voor den dag gehaald, en ter vergelyking neergelegd naast
Louwtjes vriendschap .
- Hm . . . zoo . . . het is mogelyk . Men ziet wel eens meer, dat
een denkbeeld geboren wordt in twee hoof den tegelyk . Het kan wezen
. . . of zyn .
,, WIMPJE DE WILDE, op het hengelen .
..get hengelen is . . .
- Hoe . . . wat is dat ?
Ja waarachtig, 't stond er
Het heng' len is een schoone zaak,
En geeft het menschdom veel vermaak ."
De pruik was in voortdurende beweging . 't Scheen wel dat ze
meehengelde.
Meester bladerde de nog oningeziene proeven door, zocht de voortbrengselen
van de heele wilde-f amilie byeen, en . - . jawel ! Mietje

238
IDEEN VAN MULTATULIL
de Wilde, Kees de Wilde, Piet en Jan de Wilde, alien verklaarden
met eenstemmigheid dat godsdienst, vriendschap, hengelen, droomen,
bloemkool en goochelen schoone zaken waren die veel vermaak
gaven aan 't menschdom ! 't Was 'n stortvloed van schoone
zaken en vermakelykheden .
Wat zou de pruik doen ? Ze deed wat in de gegeven omstandigheden
't beste was, en meer kan men niet verlangen . Na 't
inzien der vruchteloosheid barer bemoejingen om onderscheid to
vinden tusschen hengelen en vriendschap, goochelen en droomen,
godsdienst en kool, hield ze zich alsof de zaak haar niet aanging, en
bleef in 't juiste midden, met 'n uitdrukking in haar krullen, of
ze met verlangen uitzag naar 't vervoig, als de lezer.
11 LEENTJE DE HAAS, op de Admiraal de Ruyter .
,, Hy is op een toren geklommen,
En heeft daar touw gedraaid,
Toen is by op zee gekommen,
En werd met roem bezaaid .
Hy wou 't er by laten,
En heeft Saleh geveld .
Toen hebben de heeren Staten
Rem aangesteld als held .
Toen is h y aangekomen
In 't roo fziek Engeland .
Dat heeft by zonder schroomen
Belegerd en verbrand .
Hy heeft veel christenslaven
Met vryheid overstrooid .
Toen hebben Neerlands braven
Zyn glazen ingegooid .
Tot a fschrik van verraders
Toen by de zee bevoer,
Was zyn naam bestevader,
Zyn vrouw was bestemoer.
Hy ga f de eer den Heere,
En was als Christen groot.
Toen kreeg by door zyn kleeren
Een kogel, en was dood.
De pruik klapte toejuichend in de krullen . Ze scheen verheugd .
Helaas . . . de vreugde van zoo'n pruik duurt niet lang ! Ook de

IDEEN VAN MULTATULI . 23 9
bare zou weldra . . . maar wy willen de gebeurtenissen niet vooruitloopen
. Spoedig, al to spoedig zullen we haar zien . . .
,,WOUTER PIETERSE, Rooverslied . . .
- He . . . wat is dat ? En de deugd . . . waar is de deugd ?
Meester vertrouwde z'n oogen niet . Hy keerde het blad om en
bekeek de achterzyde, of misschien de deugd zich daar verscholen
had . . .
Helaas . . . helaas . . . er was geen spoor van deugd to zien op
Wouter's blaadje .
Arme pruik !
Ja, arme pruik ! Want na to hebben ondergaan wat nooit 'n
pruik onderging, na to zyn getrokken, geplukt, gehavend en gemarteld
op 'n wyze die zelfs de verbeeldingskracht zou to boven
gaan van de familie de Wilde, rukte meester Peunewip haar af,
kneep ze tusschen de krampachtig saamgevouwen handen, stamel
de een kort : heeremensechristenzieligehemelsgoeiegenadigedeugdvan
meleven, hoe komt'i er aan ! . . . plakte ze met 'n vuistslag weer
op z'n schedel . . . dekte haar toe met z'n eerwaaardig driepuntjen,
en vloog de deur uit als 'n bezetene .
Hy ging den weg op naar Wouters woning, waar we hem weldra
zullen zien binnenkomen, na vooraf behoorlyk onzen plicht to
hebben vervuld als geschiedschryver van de gebeurtenissen die daar
waren voorgevallen .
Een salieavendf e met wysgeerige zysprongen op 't gebied der kunst . Dergelyk
uitstapje naar POMPEI, Vid FONTAINEBLEAU . Mogelyke promotie van de
baker. Vreeselyke gaping in de geleerdheid van den schryver, die niet eens
weet wat wimp[ geantwoord heel t en wie er seheld e . STOFFEL'S zoologische geestigheid,
oorzaak van 'n laatsten punischen oorlog . PENNEwiP homoeopaath en
vredestichter malgre lui . Arme WOUTER !
386. .-- Heeremens ! da-doeme plissier dat uwe der al bent . Leentje,
se-chou die stoel wech, en cheef ereis 'n tessie in die stoof . . .
toe as n meit, of 'k doe 't liefer selif . En-oe maak je 't wens?
Juf f rb-Laps k' mt ook, weetj e ? - Myntj e, denk ' m j e deeg, en skei
uit me-kamme - ze ken niet fn d'r hare blyve, die meit, as er folk
is . . . ga sitte, mens . . . ne, niet in die hoek . . . 't tocht 'r so . . .
Het tochtte in lien hoek niet meer dan in andere hoeken .
Maar . . . vrouw Stotter was 'ii ,vrouw" en geen „juffrouw." Ze
had dus geen recht op de eereplaats, want eens-vooral, 'n juffrouw

24 0 IUEEN VAN MULTATULIL
gaat boven 'n vrouw, zoo goed als 'n mevrouw gaat boven'n juffrouw .
Ieder moot op z'n plaats blyven, vooral op boven . kamer III, 7, t
of c (Pp) waar de preseance nauwkeuriger wordt in achtgenomen
dan aan 't hof to Madrid, jazelfs met 'n angstvalligheid die 't caremoniemeesterschap
op die hoogte der maatschappy, tot 'n hoof dbrekend
werk maakt voor menige juffrouw Pieterse .
Ik zeg dit maar, om door 't woord ,hoofdbreken" ongezocht to
geraken tot de opmerking dat ik zooveel moeite heb gehad met de
juiste konstruktie der welkomstgroet van vrouw Stotter, en dat ik
niet zal kunnen overgaan tot het meedeelen van haar antwoord,
voor't afleggen van 'n bezoek op dezen of genen III, 7, b 1, (Pp).
387. Er zyn kunstrechters die 't 'n verdienste vinden in Paul
Delaroche, dat-i 't slyk op de laarzen van Napoleon to Fontainebleau
zoo onachtzaam geschilderd heeft . Maar ik beweer dat de beschouwer
van iedere schildery, en de lezers van ieder boek, recht hebben
op onberispelyke modder, en dat de schilder of schryver zich van
de parerga niet mag afmaken met 'n onachtzaamheid die denken
doet aan mislukt jagen naar genialiteit. Niets moet den grooten
man to klein wezen, en ik zie niet in, waarom vrouw Stotter's ant
woord niet even goed het bestudeeren waard is als de tekst van 'n
duistere plaats in 't een of ander handschrif t van onbekende personen
. Men verdiept zich in bespiegelingen over de juiste beteekenis
van de hansworstjes op den muur der wachtkamer to Pompei, en
zoekt daarin de oorzaken van den val des Romeinschen ryks . We
vinden 'n breede, hooge of diepe meening, in 't toevoegen van twee
letters aan Abram's naam . Wy hebben elkaar doodgeslag en - ik
meen u en my niet, lezer - de menschen hebben elkaar doodgeslagen
om verschil van opinie over de ware hoedanigheid van gegeten
brood . . . wie zegt ons of 't slyk op de laarzen waarvan ik sprak,
niet eenmaal . zal worden verheven tot 'n god, en of niet alsdan de
juiste kennis van dat vuil noodig wezen zal tot het erlangen van de
eeuwige zaligheid ?
Dit nu eens aannemende als mogelyk - er zyn wel gekker dingen
gebeurd - is Delaroche dan niet misdadig, Delaroche, die door
z'n onvergefelyke slordigheid oorzaak zal wezen dat duizenden verdoemd
worden 2 Want er zyn vel e soorten van modder, en er is maar
een zaligheid .
En als 't nu eens later iemand in 't hoof d komt, vrouw Stotter
to verhefen tot algemeene baker van 't heele menschdom, zal 't dan
niet voor alles noodig zyn nauwkeurig to weten wat ze gezegd heeft,
en hoe ze 't gezegd heeft ? Lieve menschen, moet het dan juist
hebreeuwsch wezen, of plat-grieksch, wat u aantrekt ? Wat my betreft,
ik wasch m'n handen in onschuld, en ga terstond naar de
Noordermarkt .
388. Ik ben er geweest ! Ziehier:

IDEEN VAN MULTATULI . 2 4 1
- Och me lieffe juffre Pi eterse . . . 'k was so bedaan toe Louweris
me kwam fraache. Want 'k sech al so teuche Wimpie, die
musse maakt, weetie - nd dankie f'r fuur . Strakkies, Pietje -
'k sech al so teuche Wimpie, hoe sou juffre Pieterse 't make,
'mda-'k in so lang niet fa-je chehoort-ep, weetje - ja, lech 'm
m'r neer, 't is m'n outje - je neemt ommes niet kwalik, da-'k
m'r m'n outje heb omchedaan ? . . . en doe zei Wimpie, omda-we
net aan de was wasse . . .
Wat Wimpie daarop gezegd heeft, weet ik warachtig niet . Het
,,outje" van vrouw Stotter werd opgenomen, en neergelegd aan
't voeteneind op de bedstee in de achterkamer, met last aan de
kinderen die daar saamgeplakt lagen, de beenen niet uittesteken,
om baker's ,outje" niet to bederven .
Wel wens, cha sitte . . . ja, da's f'rons . . . 't is tweemaal -
Leentje, wa-benje weer . . . d'r wordt cheskelt, hoorje niet ! - 't
sel juffre Sipperman wese . . . w'nt juffre Sipperman k'mt ook,
weetje . . .
Ik weet alweer niet, of 't inderdaad juffrouw Zipperman was die
gescheld had, en de lezer mag me verwyten dat ik geschiedenissen
vertel die ikzelf niet recht ken . Maar in 't onzekere latende of 't
ditmaal juffrouw Zipperman was, of juffroutiv Mabbel van den koekbakker,
of juffrouw Krummel „die 'n man op de beurs had" of juffrouw
Laps . . . neen, die hoefde niet to schellen, want ze woonde
op de ondervooi kamer . G enoeg, voor half acht was 't heele gezelschap
kompleet., en Stof f el rookte z'n pyp alsof 't zoo hoorde . Leentje
was weggegaan zonder boterham . „Die zou ze morgen wel krygen,
omdat 't zoo druk was vandaag, en men kon niet alles tegelyk
doen."
389 . - En toe hebbe ze daadelik 'n andere chenome . . . uwe weet
wel . . , die soo'n flakki op 'r neus het .
- Och, 't is soo'n chemaal met-i meide . . . zei juffroutiv Pieterse .
Toe, neemt uwe d'r noch eentj e, en la-j e nie nooie . . . 't is een koekie
f'n j'eiche deech .
- Friskuus, zei de koekbakkersjuffrouw, met 'n konynenmondje,
dat fatsoen beduidt .
- Keman, of 'k sou denken da-je 't nie luste .
vat mocht ze niet laten denken, want ze had 't zelf gebakken,
en was niet zoo oprecht als myn juffrouw en ik . (54)
- Dan mag 'k je nie riffesdre, juffrouw Pieterse . Chobliseert
en dankie wel.
- En uwd, juffre Laps, toe, mach 'k 'r j'eentje cheefe?
J-uf f rouw Laps koos j anhagel .
- Skenkerissin, Trui ! --- J a, fre Stotter, nou je hier bent, mo
IDEEN I . I6

242
IDEEN VAN MULTATULIL
je meedrinken, 't wort je f'n harte chechunt, mens ! - Pietje, feeg
de tafel 'r's of . . . so, as 'n meit . . . en cha nou'r'skyke na de kleintjes,
en sech da 'k se nie hoore mot . - Och, juffre Mabbel, 't is
zoo'n gedoe mettie kindere . . . en hoe faart uwe's Sientje mette
kinkhoest 2
We hebbe d'r nou 'n machenetiseur bycheroepe, m'r 't wil nie
vatte . . . 't m'nkeert 'm an de kleerfenjanse fa de sonnebuul .
- Isset moooochelik . . . wat 'n mens al beleef t ! En w'nneer komt-i
. . . die kle . . . klik . . . kleer . . .
- Dat left 'm an de senewe, juffre Sipperman . M'r nou het-i
d'r slaapmussie, en d'r hempie waar ze-n-in gezweet het, weet uwe,
en nou sel 't chou komme, seit-i .
- Wel mens, wat sech-i ! M'r oe chaat 't dan 2
- Wel . . . dan sel de sonnebuul 't seche, wa-me doen motte .
Juffrouw Laps was er tegen.
- Ik deej't niet, ik deej't niet . . . f6-cheen werelds choet !
Want weetje wat ik sech? Ik sech maar, as Chot 't wil, d'n m6-je
beruste, da sech ik !
- Ja, juffre Laps, m'r de juf f r' uit de chruttery het 't ook chedaan,
en d'r kind is veel beter .
- Dat seit uwe, juffre Mabbel, maar ik sech da-se wat in d'r
oochies het, wa-me niet befalt . . .
- Wa-dan, juffre Laps?
- Se kykt onstichtelyk . . . en ik houw 't f'r sonde . . . en dat
sech ik maar . 't Benne allemaal m'r kunste die nie to pas komme . . .
en as Chot wil, m6-je beruste .
- Kom, Stof f el., prateris mee . . . j e sitter by as de steeneman.
Secheris 'n fersie op, of fertellis fa-je school . Ja juffre Mabbel,
i-ken 'n heel fers f'n buite, en da-ken-i opseche achtermekaar . En
ook ken-i al de werrikwoorden f'n 't frouwelik cheslacht .
- Moeder, wa-praat uwe fan, zei Stoff el onvergenoegd, uwe sieta-'k
rook .
- Ja, ja, as je pypie uit is, meen ik, m6-je-n's 'n werrikwoord
opseche . - Je sou seche, w'r haalt de jong' f'ndaan, juffre Sipperman.
- Hoe is 't 'k weer, lobbes ? . . . ik sou beskonke chewees
syn, den by sou beskonkechewees zyn - och heere, begryp 't goed,
mens, niet omdat-i dronke was, gut ne, m'r't kwam so to-pas in s'n
werrikwoord, 't is 'm je slap to lachen, as-i bechint . - Skenkerissin,
Trui, en blaas es in de tuit . . . d'r sit 'n blaatj e f oor .
390 . De lezer zal my ten-goede houden, dat ik wat luchtig heenstap
over de verdere geschiedenis van dat salieblaadje, en dat ik ook
in 't verder relaas van juffrouw Pieterse's avendje, my eenige afwyking
veroorloof van den juisten tekst der gesprekken . Wat ik zeide
in 387, moge waar zyn, doch : s'il Taut de la bone, pas trop n'en

IDEEN VAN MULTATULI . 243
Taut, en zeker niet meer dan juist noodig is om to doen voelen hoe
haastig, en in welke gemoedstemming, Napoleon was aangekomen
to Fontainebleau . Dit namelyk is uit 'n onaesthetisch oogpunt de
bedoeling van dat slyk, en wie er meer van geeft dan daartoe noodig
is, doet gewis verkeerd . Even verkeerd zeker, als de schilder
wien de moed ontbreken zou dat slyk to geven in 't geheel, uit
vrees voor de ,Shockings" van deze of gene geangliseerde kunstbeschouwster,
Zonder in 't minst my to verantwoorden voor PUBLIEK, en uit
luim alleen, verklaar ik hier dat ik den Loon der Pietersen's noodig
had in myn schildery, van myn Wouter, to myn Fontainebleau .
Wie 't niet aanstaat wordt op thee verzocht by schoone Amalia in
365 .
391 . Maar alle zelfopoffering heeft zyn grenzen . (41) Wanneer
ik al m'n gangen naar de noordermarkt kon aaneenknoopen in edn
richting, ware ik reeds lang aan de pool geweest .
Stoffel dreunde z'n vrouwelyk werkwoord op, met veel gevoel,
en de dames schaterden van lachen toen-i haar vertelde dat by beschonken
geweest was, en dat zy 't wezen zouden . Daarop werd de
buurt over de hekel gehaald, en de juffrouw van „onder-achter"
kreeg haar deel. Dat spreekt vanzelf want ze was er niet .
De godsdienst en 't geloof speelden 'n groote rol, en j of f rouw
Laps gaf to kennen dat ze van plan was 'n „oefening" optezetten,
omdat de tegenwoordige dominees wel wat los heenliepen over de
zaak en niet goed in de hoeken veegden .
- Ik zeg maar, 't staat in de Schrift dat 'n mensch 'n mensch
is, riep ze, en char kom ik maar op . Men moet 't niet beter willen
weten dan God-zelf . De zaligheid komt van de genade, en de genade
komt door 't geloof, maar als je niet uitverkoren bent dan hebt
j e de genade niet en j e kunt niet gelooven . . . en dat is dan de reden
dat je verdoemd bent, zieje 2 Ik zeg maar : dat is zeker, zoo goed als
twee maal twee, zieje . . . en daarom wou'k zoo graag 'n eigen oefeningetje
houwen . . . niet omgeld of gewin . . . heere, neen . . . maar
om 'n zakduitje op kermis en nieuwejaar . Denk 'r 'ns over juffrouw
Mabbel.
Juffrouw Mabbel zei dat haar man er tegen was, omdat-i graag
's avonds uitging en zy dan op den winkel moest passen . Bovendien
,,'t kwam zoo slecht uit met bakken . Niemand kon begrypen wat
'n „werkelyk" beroep was."
- TJwd dan, juffrouw Zipperman, vindt uwe ook niet, dat 't wel
gaan zou ! Ik zou koffi-zetten, en de zielen konden daar wat voor
neerleggen in de schotelj es . . . want om geld is 't me niet to doen,
gut nd ! We zouden beginnen met 't ouwe testement . . . en dan . . .
oefening, weet uwe . . . oefening weet u ?
Juffrouw Zipperman wist 't wel, dock haar schoonzoon van de as-

244 MEN VAN MULTATULIL
surantie - of van 't kadaster - had gezegd dat de dominees voor
die zaak betaald werden, en dat dus alle verdere oef ening onnoodige
kosten wezen zou.
Die heeren van 't kadaster - of van de assurantie - zyn zoo gek
ni et.
- Wat denkt uwe d'r van, juffrouw Krummel? Vindt uwe niet
dat zoo'n oef eningetj e . . .
Juffrouw Krummel zei dat ze zich oefende met haar man, als-i
van de beurs kwam . Lapsje was nu wel genoodzaakt zich to wenden
tot vrouw Stotter, schoon ze voelde dat er iets derogeerends in lag,
zulke aanbiedingen to doen aan 'n „vrouw'"
- Och, me lieve juffrouw Laps, als je-n-'ns zoolang gebakerd
had als ik, zou je lust wel vergaan . Daar heb je nou m'nheer Luttelmans
van de Prinsengracht . . . then heb ik gebakerd . . . en die
zei altyd . . . want ik heb altyd in 't fatsoenlyke gebakerd, weetje
. . . 't is 'n huis met hooge stoep, en in den gang stond zoo'n klok,
weetje, van regen en wind . . . en die zei altyd : „vrouw Stotter,
zeit-i, je bent 'n goeie vrouw, zeit-i, en m'n heele familie zal je gegebruiken,
zeit-i, maar zeit-i, als de mensen je zoowat zeggen, zeit-i
moet je maar net doen of je 't niet hoort, - dankie, juffrouw Pieterse,
m'n koppie is omgekeerd, dat zie je wel - en daarom zeg ik
maar altyd, ieder moet weten wat-i doet .
- Maar zoo'n oefeningetje . . . vrouw Stotter .
't Is mogelyk, juffrouw Laps, 't is wel mogelyk . . . maar ik
heb al zooveel ondervinding van die dingen . dat ik maar zoo m'n eigen
gang ga, en dat 's dan ook maar 't beste . Want ik ben in 'n
kraam geweest by m'nheer De Witte die 'n oom heeft aan 't stadhuis,
weetje, omdat-i zoo grappig was, weetje : die zei altyd : „baker,
baker, zeit-i, je bent m'n 'n baker!" Zoodat ik maar zeggen wil dat
'k heel goed weet wat 'k doe, want ik heb 'r al wat ingespeld van
m'n leven. Daar heb je nou m'nheer . . . hoe heet-i ook . . . ook op
de prinsengracht . . .
De lezer zal vinden dat vrouw Stotter gedurig afweek van 't punt
in kwestie. Maar dat doen er wel ineer .
- En uwe, juffrouw Pieterse, hoe denk uwe over 'n oefeningetje
2
- Och mensch, ik heb al zoo'n geoefen met m'n kinderen !
Je weet niet wat 't is, mensch, om 'r zoo negen groot to brengen .
En ik doe daar m'n godsdienst mee, want in de Schrift staat, . .
Trui, geef klein a Kee 'r wat voor, ik hoor 'r weer .
Truitje had iets edels in haar houding toen ze naar de achterkamer
ging om kleine Kee er ,wat voor to geven ." Men kon 't naar
aanzien dat ze zich gestreeld voelde door de overdracht der moederlyke
waardigheid. Kleine Kee scheen minder gestreeld .

IDEEN VAN MULTATULL 245
-- Waar was ik ook weer ? Ja, dat is m'n godsdienst, zeg ik maar .
't Is 'n getob met die kinderen, mensch, je weet 't niet ! En ik vind,
als ik ze goed opbreng . . . ga jy nu 'ns, Pietje, en breng Simon terecht,
die knypt zeker z'n zussie weer, dat doet-i altyd als 'r yolk is.
Simon werd terechtgebracht .
Als er yolk is, zyn de kinderen altyd zoo lastig . . . wat boor ik
daar weer ! Myntj e, ga 'u s gauw kyken, en zeg dat ze slapen moeten.
Myntje ging, en kwam terug met de tyding ,dat ze wat hadden
omgegooid ."
Algemeene strafoefening. Vinnige boodschap van de juffrouw van
„achter- onder ." 't Is dan ook heel onaangenaam voor de juffrouw
van achter-onder, als de kinderen van boven-voor wat omgooien,
achter. Vreeselyke opschudding .
Eindelyk
De kinderen waren ,terechtgebracht" Juffrouw Zipperman zat
weer in den hoek ,waar 't zoo tochtte" waaruit men ziet hoe alle
aardsche schoonheid 'n keerzy heeft, en dat een schoonzoon by 't kadaster
- of de assurantie - regelrecht aanspraak geeft op zinkings .
Juffrouw Laps was heel tevreden over de kordate manier waarop de
kinderen waren gekastyd . ,'tWas juist zooals 't in de Schrift stond" .
zei ze, en haalde een tekst aan waarin wordt voorgeschreven iemand
to slaan . Waar 't staat, weet ik niet, maar 'k ben zeker dat het ergens
staat . Vooral van slaan .
- Kom, Stoffel, vertel jy nou'reis wat, zei de vriendelyke gastvrouw,
die toonen wilde dat haar kinderen meer konden dan knypen
en omgooien .
- 'k Weet niks op 't oogenblik, zei Stoffel, zonder de minste
s okratische hovaardy .
- Och toe, zeg maar 'reis wat je verleden zei . . . och toe - zoo
is-i altyd, juffrouw Mabbel, by moat aan den gang geholpen worden,
anders gaat 't niet. Maar dan weet-i 't wel, dat zal uwe zien - toe,
Stof f el ! - by zal moe wezen van z'n school, weet u . . , 't is 'n gedoe
met zoo'n school ! Ja, juffrouw Krummel, daar is 'n heele boel
aan vast . . . zou u dat wel zeggen, dat alle woorden mannelyk of
vrouwelyk zyn . Is 't niet waar, Stoffel ?
- Ne moeder .
- Niet, wel nou kom-an . . . en verleden zei je - 't is maar,
weet uwe, juffrouw Zipperman, om 'm aan 't praten to krygen,
maar dat kan zoo in-eens niet, weet uwe, omdat-i moe is van z'n
school - en verleden zei je, dat alles . . .
- Ne, moeder . Mannelyk, vrouwelyk, of onzydig, heb ik gezegd .
- Nou hoort awe 't, juffrouw Mabbel . . . waar haalt-i 't vandaan
! Begryp 'ns baker, ik ben vrouwelyk, en de tafel ook, en je
muts ook - je korrenet, weetje - en jy ook . . .

24 6 IDEEN VAN MULTATULI .
- Ne, moeder, kornet is mannelyk . . . alle mannelyke bedryve
. . . en baker ook . . .
- Baker keek heel vreemd. Zy mannelyk . . . . dat had ze nooi
geweten .
- Baker is mannelyk, ging Stoffel voort - nou begint-i ! riel
z'n moeder - alle woorden op k. e . r . zyn mannelyk : rakker, mak
ker, bakker . . . raker, maker, baker .
-- Is 't mogelyk ! riepen de gasten uit een mond .
- Ja menschen, en nog meer, zei juffrouw Pieterse, je zult ver
stomd staan als j e hoort . Wat denkj e wel dat j e bent, j of f rou--~
Krummel?
- Ik . . . ik ? Wat ik ben ?
- Ja, ja . . . wat j e bent, wat j e eigenlyk bent ?
- W61 . . . ik ben juffrouw Krummel, zei 't mensch, maar ze ze
't met wat twyfel, want ze las uit den zegepralenden blik van juft
frouw Pieterse, en op de diepzinnig saamgeknepen lippen van Stof .
fel, dat ze in 't eind wel heel wat anders wezen kon dan juffrous
Krummel.
De spanning was to mooi om die niet to rekken, en daarom, vai
'n byzondere zaak 'n algemeene makende, vroeg Stoffel's moeder
kringsgewys rondgaande met haar blik
- En uwe ook, juffrouw Mabbel, en uwe, juffrouw Laps, ei
uwe, juffrouw Zipperman, en jy, vrouw Stotter . . . wat denk je .
lui allemaal wel dat j e bent?
Ze wisten 't geen van allen. Dit nu zal niemand vreemd voorko .
men die de moeielykheid van zelf kennis heef t ingezien, maar z&
meende de hoogschalke Stoffel't niet . De zaak zat dieper . Juffrouw
Laps antwoordde het eerst, en riep met verwaande zelfgenoegzaamheid
- Ik ben juffrouw Laps !
Mis . . . mis . . . glad mis !
- Wel heerem'ntyd, ben ik juffrouw Laps niet ?
- J . . . a . . . a . . . je bent wel juffrouw Laps, maar Stoffel heefl
niet gevraagd wie je bent, maar wat je bent . . . daar zit 'm 't fyne'
- Wat ik ben ? Wel . . . grif f ermeerd !
- Ja . . .a . . .a . . .a . . .dat ben je wel m . . .a . . .a . . .r . . .ne, dal
is 't nu niet . De vraag is . . . wat je bent? Stoffel, help me-n-eens . . .
Stoffel zei tusschen twee rookwolken in, en dus zoo professoraal
mogelyk
Juffrouw Laps, ik wensCHte to weten wat gy zyt uit een dierlyk
oogpunt.
- Daar bemoei ik me niet mee, zei juffrouw Laps, als iemand
die op 't punt staat zich beleedigd to voelen .
- Ik ben 'n baker, zei vrouw Stotter, en daar blyf ik by.
- En ik ben de juffrouw van de koekbakker, riep de overbuur-

IDEEN VAN MULTATULI . 247
vrouw, met iets beslissends in haar toon, die gissen deed dat ze van
plan was vasttehouden aan die meening .
- Goed, goed, juffrouw Mabbel, maar ik meen uit'n dierlyk oogpunt
. . .
- Als 't onfatsoenlyk word, ga ik liever heen, zei juffrouw Laps .
- Ik ook, voegden de juffrouwen Krummel en Zipperman er by,
want we komen voor ons plezier .
Menschen, wees bedaard . . .'t staat in 'n boek - Stoffel, zeg 't
maar - je zult 'r om lachen, juffrouw Mabbel, en 't mooiste is dat
't in 'n boek staat . . . je kunt er niets tegen zeggen -- toe, Stoffel,
zeg 't maar !
- Juffrouw Laps, zei Stoffel plechtig - en er was 'n gewichtig
oogenblik aangebroken in 't avendj e van juffrouw Pieterse - juffrouw
Laps, je bent 'n zoogdier .
392 . Ik erken onbekwaam to zyn tot geschiedschryver van de
krisis die er volgde op dat vreeselyk woord .
Juffrouw Laps, die meer rechtstreeks dan de anderen was aangevallen,
en die bovendien als aanstaande oefenaarster iets meer
militants in haar karakter had, liet haar gelaat alle kleuren aannemen
die gewoonlyk gebruikt worden om toorn afteschilderen . De
voorlaatste Fransche romanschool ging tot groen, maar wyl ze geen
fransch las, bepaalde zy zich tot een schrikinboezemend violet, en
riep . . . neen, ze riep niet, want ze had geen adem. Maar ze kneep
haar j anhagel tot gruis, en zag beurtelings Stoffel en diens moeder
aan, op 'n wyze die haar zeer zou hebben bezwaard in rechten, als
doze personen then avond waren komen to overlyden .
Stoffel ontging haar blik, door, nagenoeg op de manier der inktvisschen
als ze onaangenaamheden voorzien, zich to hullen in 'n
dikken wolk van rook . Maar de arme juffrouw Pieterse die niet
rookie, was wapenloos. Ze stamelde deemoedig :
't Staat in 'n boek, 't staat waarachtig in 'n boek ! Och lieve menschen,
wees bedaard . . .'t staat in 'n boek !
Er kwam lucht in de keel van juffrouw Laps, genoeg lucht om
haar to bewaren voor stikken. Ze wachtte daarna'n oogenblik, hoestte,
wierp 't mishandeld over schot van 'r janhagel op tafel, en begon :
- Juffrouw Pieterse, je bent 'n keronje ! Je mag zelf 'n zoogdier
wezen, jy en je zoon, dat zeg ik je ! Ik ben zoo fatsoendelyk als jy
durft to denken, want m'n vader was in de granen, en nooit heeft
iemand . . . zie zooveel op me to zeggen gehad ! Vraag alle menschen
na me, en of ik me ooit heb opgehouden met manvolk of zooiets-
. . . en of ik niet ieder 't zyne geef . . . en-i was fakter, weetje . . .
en we woonden over 't bessieshuis . . . want-i was in de granen, en
char kan je na me vragen, hoorje ! Je kan, goddank, overal na me
vragen . . . maar nooit of nooooit is me dat overkomen wat jy me
aandoet, en als ik me niet ontzag, zou ik je zoogdieren tot je bezoog-

2 4 8 IDEEN VAN MULTATULL
dierd werd . . . ja, dat zou ik ! En ik zeg je nou nog 'ns dat je-n 'n
keronje bent, jy en je zoon en je heele familie - weg, Trui ! -m'n
vader was in de graven, weetje . . . en ik ben to fatsoenlyk om door
you
-Maar mensch, 't staat in 'n boek . . . omdeliefdewil, geloof me
. . .'t staat in 'n boek !
- Houje mond, met je boek ! Je mocht wel zwygen van je boek,
jy die Godswoord hebt verkwanseld en verdaan op d'ouwenbrug . . .
Dit was niet geheel juist . Dat had Wouter gedaan, en niet z'n
moeder. Maar als men driftig is, neemt men wel eens meer 't een
voor 't ander .
Staff el, haal dan toch j e boek, riep de moeder, en wys 't toch aan
de juffrouw . . . och lieve god, cwt heb ik begonnen !
- Loop naar de hel met je boeken en zoogdieren ! Je hebt me
niets to wyten in je boek, dat zeg ik je ! En ik zeg je nogeens dat
je-n 'n keronje bent, jy en je lummel van 'n zoon, en je sletten van
dochters die opgroeien als . . .
Truitje, Myntje en Pietje, meenende to moeten ontkennen dat er
iets haperde aan hare wyze van opgroeien, kraaiden nu ook- mee . 't
Overige deel van 't gezelschap schreeuwde er van-tyd tot-tyd 'n
woordje tussehen . Er kwam weer 'n boodschap van de juffrouw van
achter-onder, die met de politie dreigde. De kinderen maakten gebruik
van de opschuddding, om hun konsigne to breken . Ze hadden
't bed verlaten, en loerden door 't sleutelgat . Juffrou.w Pieterse riep
om haar „Lodderyndoos" en zei dat ze 't besterven zou . Vrouw Stotter
eischte haar ,oudje" en Stoffel speelde den inktvisch, zoo
goedii kon .
Allen waren opgestaan en wilden vertrekken . „Men kon veel verdragon,
maar dat niet." Juffrouw Krummel zou 't geval meedeelen
aan haar man . Juffrouw Zipperman aan de assurantie of kadaster .
Vrouw Stotter zou 't vertellen aan dien m'nheer op de prinsegracht,
then ze gebakerd had, en juffrouw Mabbel aan ik weet Diet wien .
Kortom, ieder wilde dezen of genen deelgenoot maken van de zaak,
en de hemel weet of 't by die bedreiging zou gebleven zyn, als niet
ter-goeder-uur de huisgenius der Pietersens op dat oogenblik aan
de bel had laten trekken door den waardigen man dien we zoo wanhopig
deugdzaam achterlieten in 't vorige hoofdstuk .

Nasliep van den allcrLatsten pu ;,-isehen oorlog . Nederlaag van HANNIBAL-
LAPS door SCIPIO-PENNEWIP . Politick baskule-systeem . Litterotuur van de toecomst
. Buiten.kansf e voor den lozer, die hier allerlei gewiehtig nieuws verneemt
lat flog gebeuren moet .
393 . Ja daar werd gescheld . . . nogeens : 't was „f'r ons"
Juffrouw Pieterse haalde adem, en daaraan deed ze wel, vind ik,
schoon't altyd dom is to zeggen wat men zou goedvinden to doers als
men 'n ander was dan men is . (3) 't Komt me echter nu zoo voor,
)mdat ik in haar geval adem zou gehaald hebben . In de eerste plaats,
laar ik berekenen kan dat ze 't in lang niet gedaan had . Voorts, omlat
ik weet hoe men in hachelyke omstandigheden uitkomst wacht
van elke verandering, en verandering van elke kleinigheid . En einlelyk,
wyl ik denk dat juffrouw Pieterse op dit punt wel 'n mensch
aal geweest zyn als 'n ander .
- Och, me lieve menschen, zei ze, wees toch bedaard, daar zullen
de heeren wezen .
De „dames" beweerden dat de „heeren" nog niet konden daar zyn,
wyl 't nog to vroeg was, en juist deze twyfel of 't de heeren waren,
;af 'n gunstige wending aan de vreeselyke krisis .
Twyfel werkt altyd verlammend, onverschillig of ze al dan niet
in-verband staat met de zaak die oils bezighoudt . Bovendien, als men
;estoord wordt in toorn, is 't heel moeilyk het juiste punt weertevinden
waar men gebleven was .
Juffrouw Laps beproefde dit wel, maar 't ging niet, want haar
„ ' n zoogdier . . . heb je van z'n leven, 'n zoogdier werd overstemd
loor ,heden-m'ntyd, anders komt-i nooit voor tienen ." .Tuffrouw
Pieterse maakte handig van die afleiding gebruik, en wist haar geaelschap
to beweg en weer plaats to nemen . Myntj e zou , opentrekken
." Truitje werd belast met het „terechtbrengen" van de kinderen
- die er heel slecht by voeren - en de gastvrouw-zelf was juist
jegonnen met 'n nieuwe zoologische verhandeling die 'n ongehui-
Jhelden vrede zou herstellen onder de krygvoerende partyen, toen de
Jeur geopend werd, en meester Penuewip zich vertoonde aan 't nog
ontstemd gezelschap. Ook by was ontstemd, de lezer weet het .
De homoeopathen zullen hier denken aan hun similia similibus,
want de verrassing van z'n koms t werkte gunstig op de aangevangen
rredesonderhandelingen . Er werdstilzwygend 'n wapenstilstand ge-
;loten tusschen de krygvoerende partyen - niet zonder voorbehoud
ran Laps-leant, om den stryd weer aantevangen zoodra de nieuws-
;ierigheid naar de oorzaak van Pennew ip's koinst zou voldaan zyn
- en ze ging hiertoe to gemakkel~vker over, wyl men 't den man kon

2 5 0 IDEEN VAN MULTATULI .
aanzien dat-i wat zeer gewichtigs had meetedeelen . De pruik rie
duidelyk moord en brand, en daar hield ze van, die goeie juffrou`
Laps .
- Goeden avend, juffrouw Pieterse, ik ben uw onderdanig e die
naar. Ik zie, ge hebt gezelschap, maar . . .
- Dit is niks, meester . Komt uwe maar in, en ga maar zitten .
't Gezelschap was niels, en : ga maar zitten ." Daar heerscht '
zonderlinge beleefdheid op Burgerstand III, 7, b 1, (PP)
- Wil uwe-n-'n koppie meedrinken, meester . . . saliemelk ?
- Juffrouw Pieterse, zei de man op waardigen toon, ik ben nie
gekomen om saliemelk to drinken !
- Maar ga toch zitten meester . . .
Dit ging moeielyk genoeg, maar men schikte wat, en 't kwan
er toe .
Pennewip kuchte met ernst . Hy zag 't gezelschap rond, haaldi
een rol papieren voor den da, g trok de pruik scheef en sprak
Juffrouw Pieterse ! Gy zyt een brave, fatsoenlyke vrouw, en uw
man . . . verkocht schoenen . . .
Juffrouw Pieterse zag juffrouw Laps aan, met 'n zegevierendei
blik.
- Ja meester, dat deed-i !
- Val my niet in de rede, juffrouw Pieterse . Uw overleden echt
genoot verkocht schoenen . Ik heb uwe kinderen op myne school ge
had, van zoo groot af, tot de belydenis toe. Is dat niet waar, juffrouv
Pieterse ?
„Ja, meester, antwoordde zy benauwd, want zy begon angst to voe
len over de indrukwekkende plechtigheid van Pennewip's toon, ja
wel, dat is waar, meester .
- En ik vraag aan u, juffrouw Pieterse, of gy u, zoolang gy, doo :
middel van uwe kinderen, iets heb to doen gehad met myne school
klachten hebt - ik bedoel gegronde klachten, juffrouw Pieterse -
over de wyze waarop ik - met behulp myner echtgenoote - aai
uwe menigvuldige kinderen heb onderricht gegeven in lezen, schry .
ven, rekenen, vaderlandsche geschiedenis, psalmzingen, naaien, brei .
en, merken en de godsdienst ? Dat vraag ik aan u, juffrouw Pie .
terse ?
Akelige stilte . De juffrouw van onder-achter had reden tot tevredenheid.
- Dat vraag ik aan u, juffrouw Pieterse, herhaalde de mees-

IDEEN VAN MULTATULI . 2 5 1
er, terwyl by 'n neusknyper opzette die voor ouderwetsch dooring
in die dagen, doch bestemd was weer nieuwerwetsch to worsen,
eenige tientallen jaren later .
- Maar, meester . . .
- Geen maren, juffrouw Pieterse . Ik vraag aan u, of u -
rant het is volkomen geoorloofd, juffrouw Pieterse, in dit geval
set voorzetsel achterwege to laten - ik vraag u of gy klachten
tebt - ik bedoel natuurlykerwyze : gegronde klachten - over
nyn onderwys in lezen, schryven en rekenen . . .
- Gut ne, meester, ik heb geen klachten, maar . . .
- Zoo? Geene klachten alzoo ! Welnu, dan verklaar ik u . . .
~vaar is uw zoon Wouter ?
- Wouter ? - 't Is waar ook - is-i niet thuisgekomen, Trui ?
Wouter is uit wandelen, meester, met de Hallemannetjes . Dat
,yn heel fatsoenlyke kinderen, meester, en ze wonen . . .
- Zoo . . , met de Hallemannetjes . . . die op de fransche school
;aan ! Zoo . . . ei ! Ei . . . zoo! Het is dus van de Hallemannetjes, dat
nen die dingen leert . . . van de Hallemannetjes, III, 7, a1 . . . mis-
;chien a . . . ja, wie weet . . . het kan wel II wezen . . . of zyn -- want
tat is hetzelf de, juffrouw Pieterse - het kan niet anders . . . zedeoosheid,
verderf . . . op de fransche school . . .
Welnu juffrouw Pieterse, ik zeg dat uw zoon . . .
- He ?
- Ik zeg u dat uw zoon Wouter . . .
De meester zag rond, als wilde by de ademlooze stilte inzuigen,
lie 'n gevolg was van z'n spookachtige voordracht . Juffrouw Laps
iaastte zich den zegepralenden blik van zooeven met woeker te-
-ugtegeven aan de ongelukkige gastvrouw, die weer groote beioefte
had aan haar au-de-la-reine doosje, niet zoozeer omdat ze
vat ongunstigs hooren zou over Wouter „dien jongen" die haar
dtyd zooveel verdriet had gedaan, als wel uit ergernis dat juf -
rouw Laps getuig e was van 'n beschuldiging die zy gewis zou
;ebruiken als wapen in den zoologischen stryd . Dit geschiedde dan
)ok.
HA ik 't niet gezegd ? Van dien Wouter komt nooit wat goeds .
Ien begint met 'n bybel, en eindigt met . . . wat anders . Ja, mees-
:er, ik verwonder me niet over de zaak . . . in 't geheel niet ! Ik
Zeb 't reeds lang voorzien . Wat kan men ook verwachten van 'n
Familie, waar . . .
Juffrouw Pieterse begreep met bliksemsnelheid dat zich 'n ge-
.egenheid voordeed om 't voordeel to herwinnen dat ze verloren
lad . Stoffel had gezegd : het stond in 'n boek . . . wat in 'n boek
;tond, moest meester weten, en dus
- Meester, riep ze, is 't waar of niet, dat juffrouw Laps 'n
r,oogdier is ?
Ik ben overtuigd dat Pennewip de vraag rangschikte onder de

252
IDEEN VAN MULTATULIL
klasse der zonderlinge ontboezemingen, vooral na z'n onvoltooide
beschuldiging tegen Wouter . Hy keek over zyn bril heen, en beschreef
langzaam 'n kring met z'n blik, die overal vooruitgestoken
hoof den ontmoette, met lange halzen, open mond en teruggehouden
adem . Vooal juffrouw Laps had iets dreigends in haar
gelaat en houding, dat duidelyk zeide : antwoord of sterf, ben ik
'n zoogdier ?
- Wie heb ik het genoegen to spreken ? vroeg Pennewip, waarschynlyk
zonder to bedenken dat doze vraag de kwestie nog vreemder
maakte, wyl 't nu den schyn kreeg of de dierlyke hoedanigheid
van j of f rouw Laps of hankelyk was van haar naam, woonplaats,
ouderdom, familiebetrekkingen en beroep .
- Ik ben juffrouw Laps van onder-voor, zei ze .
- Ah . . . zoo! Juffrouw Laps, gy behoort inderdaad tot de klasse
der zoogdieren .
Er slaakte zich in 't gezelschap 'n tienvoudige zucht . Juffrouw
Pieterse triumfeerde weer . In de staatkunde en op bovenvoorkamers,
is 'n volstrekt evenwicht onbestaanbaar . De partyen of mogendheden
zyn voortdurend in op-of neergaande beweging.
De mogendheid Laps, die niets gewonnen had met de hevigheid
van zoo-even, wilde nu eens beproeven wat gemoedelykheid
zou uitwerken .
- -Maar, meester, hoe kan uwe dat zeggen ? Myn vader was
in de granen . . .
- Juffrouw Laps, antwoord my . . .
- Gut ja, meester, maar . . .
- Antwoord my, j uff rouw Laps, waar woont gy in, of j uister
uitgedrukt : waarin woont gy ?
- Waarin ik woon ? Wel . . . in m'n kamer, hieronder . . . twee
ramen . . . vrye opgang . . . kwart in den regenbak beneden . . .
- I)it was geenszins de bedoeling myner vraag, juffrouw Laps .
Derzelver bedoeling was, to weten of gy behoort tot de byzondere
klasse van bewerktuigde wezens welke zich ophouden in een
oesterschelp ?
- Ja, ja, juffrouw Laps, riep de zegepralende gastvrouw, dddrop
komt de zaak veer, daarop komt nu juist de heele zaak veer,
zieje !
En Stoffel voegde er by dat eigentlyk de heele zaak dddrop neerkwam
.
Juffrouw Laps zag in dat ze dan 'n verloren mensch was, want
ze moest erkennen dat ze haar ge woon verblyf niet hield in 'n oesterschelp
.
Dit was 'n illuzie van 't schepsel .
Met verbazing zag zy den meester aan, die zich volstrekt niet

IDEEN VAN MULTATULI . 253
stoorde aan den indruk zyner ondervragingen, en met iets rechterlyks
in toon en pruik, voortging
- Kunt gy leven in 't water ? Hebt gy kieuwen ?
- In 't water? Maar, meester . . .
Pruik links. Dat beduidde : geen maren.
- Of half in 't water, half op het land?
- Meester hoe zou ik . . .
Pruik rechts : geen uitvluchten !
- Antwoord my, juf frouw Laps . Hebt gy koud bloed ? Brengt
gy levende jongen ter wereld ?
- 't Is zonde, meester !
De pruik had iets van 'n stormram, en-terecht . Want daar volgde
de stormrammige vraag
- Kunt gy eieren leggen, juf f rouw Laps? Dit vraag ik maar,
slechts dit, kunt gy eieren leggen . . . he ?
Dat kon ze niet !
- Dan zyt gy een zoogdier, juffrouw Laps .
En de pruik kwam weer in 't midden, en in rust . Ze had juffrouw
Laps uit 't veld geslagen .
Ik stel er belang in, to weten hoe de lezer zich 't gezelschap
voorstelt, na dit verschrikkelyk vonnis, dat Been hooger beroep toeliet,
want Pennewips gelaat had het voorkomen van 'n gewysde .
Ook was er geen spoor van gratie in z'n saamgeknepen wenkbrauwen .
394 . De gedachte is my opgekomen, wat al verkeerde meeningen
er zouden worden te-voorschyn gebracht over wat er na 't zooeven
verhaalde voorviel, wanneer ik hier op-eenmaal m'n boek sloot,
en hoevele duizende gissingen 't mensdom eeuwen lang zouden
bezighouden, als ik verhinderd werd voorttegaan door orgeldraaiers,
of . . . door wat anders . (283)
Het lust my 'n oogenblik toetegeven in dat denkspel, en 'k lees
duidelyk in de dagbladen van de 50e eeuw
EERSTE BERICHT .
AEr heeft weder 'n gevecht plaats gehad, tusschen de LAPSIANEN en
de STOFFELIANEN . De laatsten hebben 't veld geruimd, doch niet zonder
hun geloof to bezegelen met veel bloed, De heilige lap is behouden,
maar er is 'n gat in. Men ziet dagelyks 'n nieuw treffen to gemoet,
waarby waarschynlyk de KRUMMELIANEN, KADASTERISTEN en MABBELAARS
de behulpzame hand zullen bieden aan de geloofsverwante LAPSIANEN, om

2 5 4 IDEEN VAN MULTATIILI .
'n eind to maken aan het overwicht der STOFFELIANEN, die met behulp
der PENNEWIPPERS, 'n hoogstverderfelyken invloed uitoefenden in Opper-
Azie.
«Zonder te-kort to doen aan de heiligheid der zaak, komt het ons voor,
dat wy, opper-aziaten, die de beschaving hebben gemaakt tot ons privaat
eigendom, beter deden ons to bemoeien met de bebouwing onzer
landeryen en 't melken van onze koeien, clan gedurig to stryden over
dingen die zoo lang geleden zyn voorgevallen in 't verloren hoekje gronds,
dat by oude geschiedschryvers voorkomt onder den naam EUROPA .-
TWEEDE BERICHT.
-Naar men verneemt, is er gisteren een groote zege behaald door de
oude STOTTERS op de nieuwe STOTTERS, Men weet dat sedert eenigen
tyd, de secte der STOTTERS gescheiden is in twee hoofdafdeelingen . De
oude STOTTERS hebben 't genoegen gehad hun jonge geloofsbroeders
geheel uitteroeien, zoodat nu de vraag over de juiste kleur van vrouw
STOTTER'S oudje naar den zin der Iaatstlevenden is beslist . .,
DERDE BERICHT.
,-Er is 'n nieuwe secte van STOFFELIANEN opgestaan, die in zooverre
afwykt van de oude leer, dat ze op eenige punten de onfeilbaarheid van
STOFFEL PIETERSE in twyfel trekt . Die twyfel zou gegrond wezen op z'n
malle houding in de Nederlanden . (Het bekende bessen-met-suikerdogma .)
-De oude STOFFELIANEN hebben 'n concilie gehouden, waarin besloten
is, de ware leer to gaan verkondigen in alle landen waar die nog niet
is doorgedrongen . Er zal 'n algemeene kollekte worden gehouden om
ammunitie en STOFFILIUMS intekoopen . Ook wordt er'n korps europesche
wilden aangeworven, die wel halsstarrig weigeren toetetreden tot het ware
geloof, maar zeer bruikbaar zyn in godsdienst-oorlogen, waartoe zij (als
de handgelden hoog zyn) 'n instinkmatigen aanleg schynen to bezitten .,-
VIERDE BERICHT.
«Er is sprake van de ontdekking der JANHAGEL, die door juffrouw
Laps werd saamgeknepen, kort voor haar dood . Drie theologen zyn in
kommissie gesteld om dat eerwaardig overblyfsel derv geloofsheldin to
keuren.
Reis-, verblyf- en keuringkosten zyn genomen ten laste van den Staat
en zullen bestreden worden uit equivalente verhooging der belastingen
op brood en brandstof.-
VYFDE BERICHT.
«Bij alle rechtzinnige boekhandelaars des aziatischen ryks is verschenen
: -7Vieuw joist en omstandig bericht van wat er heeft plants gevonden op
III, 7, b' (Pp), na de kategorische verklaring des meesters over de ware natuur
van juffrouw LAPS.
Alle weldenkende tydschriften doen hulde aan de homiletische en exegetische
waarde van dit prachtwerk, dat naar den zuidoost-Afrikaanschen
tekst, met behulp der nieuwste bronnen, is vertaald uit het,- Europeesch,
De overzetting der la-.tste woorden van juffrouw LAPS,` geven 'n geheel
nieuw inzicht in de bedoeling harer dierwording, en .,toonen ten
duidelykste aan hoe hare zoogvatbaarheid in nauw verband staat met
de welbegrepen belangen van volksbeschaving en verdere zoologie .

IDEEN VAN MIILTATIILI . 2 5 5
Ook beweert men dat er 'n nieuwe lezing is uitgedacht van de laatste
verzuchting des bakers, die 'n Bind ma .akt aan den langen stryd over
z'n mannelykheid, en csie de hooge waarde van STOFFEL PIE'rERSE'S grammatikaal-theologische
roeping In 't helderst licht plaatst, waardoor opnieuw
de overeenstemming wordt aangetoond tusschen de wetenschap
en de heilige boeken van ons geloof.a
ZESDE BERICHT .
,-De KRUMMELS en ZIPPERLIEDEN hebben elkaar de hand geboden, en
in de geloofsartikelen opgenomen dat men niet volstrekt verplicht is vasttehouden
aan juffrouw ZIPPERMAN'S verkoudheid, met uitdrukkelyke bepaling
evenwel, dat dit geloof niet schaden zal aan de zaligheid, mits
men vaststa in 't kadaster, omdat de laatste opgravingen in Europa hebben
aangetoond dat het venster op 111, 7, b' (Pp) redelyk goed gesloten was .
Deze ontdekking, in verband met de jongste nasporingen omtrent de
kanonieke beteekenis van de assurantie, schynt tot gezegde verbroedering
geleid to hebben .
ZEVENDE BERICHT .
'Het blykt hoe langer hoe duidelyker uit de yverige nasporingen van
den theologischen doctor KLESMEYER, dat juffrouw LAPS wel degelyk aan
meester PENNEWIP 'n oog heeft uitgekrabt, wat natuurlyk haren tairyken
vereerders aangenamm is to vernemen. Die geleerde onderzoeker heeft
namelyk in 't hooge Noorden, waar ons gezegend Azie grenst aan 't oude
Europa, 'n ysbeer ontmoet die zich vermaakte met 'n denglazerigen neusknyper,
uit welke ontmoeting de diepdenkende hooggeleerde scherpzinnige
eer- en geldwaardige KLESMFYER zyn stelling onweersprekelyk bewyst,
vooral door die in verband to brengen met den gekromden voorvinger
en den gescheurden navel van juffrouw LAPS, op de autentieke
schildery to FOPPIPOLIS .'
ACHTST E BERICHT .
,)Het verheugt ons onze lezers to kunnen onthalen op de aangename
tyding dat onze stad deter dagen 'n waar feestgenot heeft gesmaakt, en
wel 'n genot dat meermalen zal kunnen herhaald worden .
Er is namelyk 'n aanvang gemaakt met het verbranden van alle in
onze handen vallende personen die zich verstouten langer of korter to
zyn dan onze burgemeester .
De behoefte a an dozen maatregel werd sedert lang gevoeld, maar de
onwil van eenige buitenmatige personen heeft ons tot-nog-toe weerhouden
gevolg to geven aan de algemeene billyke wenschen des yolks, en de
eerste beginselen van tucht, orde, godsdienst, deugd en fatsoen .
De schuldigen zyn onder 't meten en branden tot afleiding en opbeuring,
beziggehouden door dominee STIKLEER, die hen gewezen heeft op
STOFFEL'S verdienste en dood, in verband met de lengte van z'n buis, na
de benoeming tot derden ondermeester, en met z'n edel pogen tot algeheele
ontworteling der onzedige oud-christelyke spel-methode .
Die welsprekende redenaar heeft alzoo door zyn gemoedelyke toespraak
veel bygedragcn tot de vroolykheid en den genoegelyken afloop van 'n
teest, dat in aangename herinnering blyven zal by ieder die de juiste
maat had.,,

256 IDEEN VAN MULTATU LI .
NEGENDE BERICHT .
We kunnen ons niet weerhouden 'n kort verslag to geven van de ingrypende
leerrede die gisteren in onze hoofdkerk werd gehouden door
den eerwaarden ZIELKNYPER . De waardige man had tot tekst gekozen
baker's onwaardeerbaar gezegde : ,banfie met, jufre $ieter~e, . m'n
Stoppie W omgefeerb, bat lieje wet!"
Hierop volgt 'n verslag van die preek . De nederige berichtgever
uit de 50e eeuw noemt het kort . Dit moge waar zyn,
maar ik vind het zoo belangryk, zoo uitlokkend, dat ik geen
weerstand bieden kan aan den lust om dat zielknyperig voortbrengsel
van de toekomst in z'n geheel to lezen . Ik ga naar
den boekverkooper die de zaken van godsdienst tot z'n specialiteit
maken zal in die eeuw, en koop de preek . Ik doe dit gedeeltelyk
om uwentwil, lezer, maar voornamelyk om myzelf, wyl
ik in dat stuk genoemd word met veel onderscheiding . Gy begrypt
hoe aangenaam het is, to ontdekken dat men over zooveel
eeuwen nog aan ons denkt . Zie hier
3ooriang .
0/ Safer Do[ van 3atigL eib/
5ie 6ou um Of niet iittgen !
0/ lafer Zie be Safer apt
93an acre Sternetingen !
C safer/ toor ons juic~en aan/
try mp met U uit baaf'ren gaan .
D Safer/ groot in £ief en £eeb/
~tt lraam3aa1 of Saretje!
Bie ~eeft iooveet ark (lip reeb~ beeb ;'
Il e~peib in een Caervetje !
5p fttieten bibbenb Door U veer
(~n iingen/ safer U ter (Sev .
,die op um troodt genabig veer
Zan ulven zroon op Borfen .
er teef t ark CIIp Been Safer meer/
Clp bafert acre &tfen
bloei eeumig boor van Stinbermin/
en ~perb ons in Um £uieO in .
,,Gelietde Medestotters ! De rust van de kraamkamer, en de vrede van
de luiermand kome, zy, en blyve overvloediglyk over u alien . . . dat
zy zoo!
-Wat is het dan toch, myne veelgeliefde Medestotters, dat u op elken
woensdag doet to zamen komen in dit heilig stotterhuis ? Is het winstbejag,
zucht naar aardsch genot? Is het de wensch om gezien to worden,

IDEEN VAN MULTATULI . 257
de begeerte om u to verheffen boven uwe medeburgers? In het kort,
bestaat er eene reden van zinnelyken aard, die u hier saamvergadert aan
den voet van dit gestoelte ?
-Neen, neen, ik zie het aan uwe blikken, die met nedergeslagen oprechtheid
en bedekte helderheid, luide uitroepen : -dat is verre van ons !
Wy zyn hier gekomen tot het opslokken van de kruimelen die er zullen
afvailen van de feesttafel des eeuwigen gastmaals . Wy dorsten naar het
brood van de onbevatbare geheimenisse des BAKERS, en ons hongert
naar de springfontein zyner onafzienbare zelfvolkomenheid" .
,,juist, myne geliefden, dat is de ware stemming om optegaan tot de
verhevene openbaring des onbekenden Woords, want er staat geschreven :
„baar pit )ooge ftoepen aan be Sui3en" en weldra zal't koppie worden
omgekeerd . Wie wys is, zie toe dat by de gesprokene woorden versta
opdat niet eenmaal de dwaas zegge : „bat 3ie je wet" .
,,Het is dan ook deze bemoedigende beschouwing, geliefden, die my
aanleiding geeft, uwe onafgebrokene opmerkzaamheid interoepen by de
behandeling van het punt dat me zal bezighouden op dezen heiligen
bakerdag, een punt zoo gewichtig, zoo treffend, zoo uitnemend, zoo verheven,
zoo diep, zoo belangryk, zoo indrukwekkend, zoo luistervol en
onbegrypelyk . . . dat het niet to zeggen is, en dat ik my dus voorstel kortelyk
tot klaarheid to brengen .
,,Gy vindt de woorden van mynen tekst die van deze verklaring den
grondslag zal uitmaken, opgeteekend in het elfde Stof felium, en daarvan
het elfde hoofdstuk, het elfde vers .
,,Ik heb gezegd : het elfde vers uit het elfde hoofdstuk des elfden
Sto ff eliums, waar we - met gepasten eerbied - het volgende lezen
Hier volgde de tekst dien we reeds kennen uit 't negende bericht,
en bovendien uit ons verslag van 't salie-avendje .
,,Hoe langer wy de onschatbare heilige Stof'elien beoefenen, geliefde
Stotters, hoe meer ons de diepe wysheid van alles wat daarin voorkomt
in 't oog springt, en hoe meer we geraken tot de overtuiging dat die
onvergetelyke wegwijzers ter zaligheid juist aldus moesten zyn geplaatst
op ons pad, om ons aftehouden van de dwaalwegen der Kadasteranen,
of wegtelokken van de poelen der Pennewipsche kettery .
»Onder alle andere heilige uitspraken, worden wy in 't byzonder getroffen
door de voorgelezene tekstwoorden, die niet alleen de laatstvoorgaande
opmerking ten duidelykste bevestigen, doch bovendien ook dardrom
zoo uiterst gewichtig zyn voor ons eeuwig heil, omdat de BAKER
zich in die woorden openbaart in de volheid zyner houding, en in al
den rykdom van Zyne Bakerlyke waardigheid, terwyl voorts de diepzinnige
toespeling op weer en windklok die in de gang stond, ons
voldoende middelen aan de hand geeft om onze Heilige Schriften to
verdedigen tegen de goddelooze wereld, die voorgeeft to twyfelen aan
BAKER'S bestaan, en durft beweren dat wy geen verstand hebben van
natuurkunde.
,,Ik stel u te-dien-einde voor, geliefde Medestotters, my to volgen met
uwe aandacht, als ik, na :
-ten eerste, den historischen zin myner tekstwoorden to hebben
toegelicht .
'ten tweede, zal overgaan tot de ontwikkeling van de stralen die
daarin doorlichten, en wel :
IDEEN I . 17

25 8 IDEEN VAN MULTATULI .
a) Eerste straal . De straal van BAKER'S goedheid.
b) Tweede straal . De straal van BAKER'S wysheid .
c) Derde straal . De straal van BAKER'S mensehenkennis.
d) Vierde straal . De straal van BAKER'S matigheid .
e) Vyfde straal . De straal van BAKER'S standvastigheid .
f) Zesde straal . De straal van BAKER'S algemeenheid .
g) Zevende straal . De straal van BAKER'S zelfkennis .
h) Achtste straal . De straal van BAKER'S edelmoedigheid .
i) Negende straal . De straal van BAKER'S nederigheid .
j) Tiende straal . De straal van BAKER'S kuisheid,
k) Elf de straal. De straal van BAKER'S levenswysheid .
1) Twaalfde straal . De straal van BAKER'S onschuld .
sn) Dertiende straal . De straal van BAKER'S dubbelslachtigheid .
n) Veertiende straal . De straal van BAKER'S eeuwigheid .
o) Vyftiende straal . De straal van BAKER'S waarheidlievendheid .
p) Zestiende straal. De straal van BAKER'S voorzichtigheid .
q) Zeventiende straal. De straal van BAKER'S geduld.
r) Achttiende straal . De straal van BAKER'S zedigheid.
s) Negentiende straal. De straal van BAKER'S geheimzinnigheid.
t) Twintigste straal . De straal van BAKER *s eenvoud .
u) Een-en-twintigste straal. De straal van BAKER'S liefde.
v) Twee-en-twintigste straal. De straal van BAKER'S trouw .
w) Drie-en-twintigste straal . De straal van BAK HR'S yver .
x) Vier-en-twintigste straal . De straal van BAKER'S schranderheid.
y) Vyf -en-twintigste straal . De straal van BAKER'S f atsoen.
z) Zes-en-twintigste straal . De straal van BAKER'S goedertierenheid .
z) Zeven-en-twintigste straal . De straal van BAKER'S volmaaktheid .
Aom daarna : ten derde, over to gaan tot de beschouwing der bakerplichten,
die uit de voorafgegane bakerbeschouwing voortvloeien .
DHet mensdom, myne geliefden, was verzonken in duisternis en
hooge belastingen. Alom werd ten duidelykste gevoeld dat er verlichting
noodig was, maar to vergeefs wendden zich de blikken naar het
Oosten en naar het Westen, naar Zuiderpool en Noordermarkt . Alles
bleef even duur en donker. Daar schoot op-eens een golf van licht door
den drabbigen hemel. Er werd door de aardbewoners een ster gezien
die losberstte in geruisvolle stilte, en by het schuchter gedonder van
die omstandigheid, kwam STOFFEL ter wereld. Hy leefde en leerde zooals
by geboren was, met zachtmoedig geweld .
AHet zou ons nu to ver leiden, geliefden, als we thans ons bezighielden
met zyn prille kindsheid en slanke jeugd . . . neen, even a!s de
reiziger die noode afscheid ncemt van de bloemryke aardappelvelden
langs zynen weg, rnaar toch met begeerige blikken voorwaarts staart op
den nabyliggenden berg der toekomst, zoo ook, geliefde Stotters, nemen
wy voor heden afscheid van STOFFEL, en richten onze blikken op den
tekst die voor ons staat als 'n berg van genot .
-De saliemelk der deugd was genoten, en de tuitstoppende blaadjes

IDEEN VAN MULTATULI. 25 9
waren verwyderd uit de monding des ketels door den krachtigen moeder-gehoorzamenden
adem van de oudste der dochteren des huizes .
De yverige juffrouw LAPS, die de onvergankelyke ziel stelde boven 't
brooze lichaam, en de oefening der genade boven het streven naar
zoeten drank . . . zy die woonde op de onder-voorkamer van het huis
dat gezegend was onder alle huizen . . . zy had toegegeven in de begeerte
om meetepraten, en hieraan sluiten zich de voorgelezene tekstwoorden
met verbazende geleidelykheid .
DIk heb moeite, geliefden, my to weerhouden reeds nu uitteweiden
over de voortreffelykheid die er ligt in die taal, maar de vrees afbreuk
to doen aan den straalbundel dien ik my voornam aftesteken in het
tweede deel myner rede, doet my besluiten u eenvoudig to wyzen op
den eerwaardigen BAKER STOTTER, en op het bont-katoenen jak dat
Zyne gelukzalige lenden met geestelyken wellust omsluit . Ziet, geliefden,
hoe zyn geheel lichaam beeft van innigen zielevrede, ziet hoe Hy den
vinger opheft by het uiten der nadrukkelyke woorden : bat 3eiti! Merkt
op, hoe er spanning is by die herinnering aan de onvergetelyke klok, en
geestdrift by het meten van die stoep . . .
-Want Hy moet die stoep gemeten hebben, myne geliefden! Het is
van hoog gewicht, achtteslaan op deze byzonderheid .
,~Ta, geliefde Stotters, er zyn hooge stoepen, en er was een klok met
wind in de gang! Dit geloof staat als een rots ! Wat er wankele of bezwyke,
wy houden vast aan die hooge stoep en aan dien wind ! Hoe ook
de verdoolde mensch zich aankante tegen de openbaring der Geheimenissen
van het bakerschap, by zal zich te-pletter stooten tegen ons stoepsel,
en verbryzeld zal by worden door den wind onzes geloofs !
tMaar, geliefden, vat gy het wel, begrypt gy wel ten-voile wat er in
dien wind zit? Zyt gy wel geheel doordrongen van dien wind? Doorblaast
u die wind wel behoorlyk by uw opstaan en uw slapen gaan, by
uw middagmaal en uw ontbyt? Dringt die wind wel met voldoend stormgeweld
door het weefsel uwer ziel, en doorbruist by wel behoorlyk de
porien van uwe gedachten ? .
-Of - helaas, geliefden, vergeeft my deze schrikwekkende, maar noodige
vraag - of is die storm wellicht in uwe harten geworden tot een
zuchtje ? Is misschien uw wind weggekrompen tot een labberkoeltje, to
zwak om 't lichtste voorwerp voorttedryven naar, opteheffen tot, binnen
to sturen in de eeuwige gelukzaligheid?
-En die stoep . . . geliefden ! Wat hebt gy met uwe stoep gedaan ?
Hebt gy wellicht . verleid door de doemwaarde leeringen van de Pennewippers,
medegewerkt om de stoep des heils, de hooge stoep der zaligheid,
de verheven stoep der genade, to verlagen tot 'n dorpeltje, hoog
genoeg -- ja, maar ter-nauwer-nood hoog genoeg -- om opteklimmen
tot de bovenste plank uwer aardsche etenskast, gy die een stoep noodig
hebt om den hemel to bereiken, een wind om u die stoep optewaaien ?
Zegt het my, zegt het my, geliefde verdwaasden . 0, zegt het my,
dierbare Medestotters, waar is uw stoep en waar is uw wind?
., Gy zwygt .
tHemelsche BAKER, zie in genade neder op dat zwygen, en neem onze
belofte aan, dat we onze stoep zullen herstellen en onzen wind aanblazen
tot er de zaligheid op volgt . Dat zy zoo!
tDoch laat ons voortgaan . Na de diepzinnige toespeling op die stoep
en dien wind, haalt de verheven BAKER met ernst en nadruk de woorden
aan van den man die dagelyks die stoep beklom, dagelyks den adem

260 IDEEN VAN MULTATULIL
diens winds voelde, de woorden van den man die als het ware met die
stoep en dien wind vereenzelvigd was : ,, e bent 'n goeie 93roi u/ ~Broum
etotter/ en 'n fnappe Zafer !"
Ben goeie vrouw en 'n knappe baker! Kan er treffender getuigenis worden
gegeven, myne geliefden ? Hy zegt niet : Je bent 'n goeie vrouw, en
daarmee uit ! En niet : Je bent 'n knappe baker, en daarby blyf t het ! Neen,
duidelyk staat er : Je bent 'n goeie vrouw en 'n knappe baker, zoowel dus
het hen als bet ander . . . het andere niet minder dan het e6n . . . beiden
to-zamen . . . alles tegelyk !
AIk weet wel, geliefde Stotters, " dat er sedert eenigen tyd onder de
valsche geleerden dezer aarde lieden zyn opgestaan die beweren dat het
voegwoord : „ en" in den grondtekst, zou behooren vertaald to worden
met het tegenstellend : -maar- en dat alzoo de heilige stoep-en-windman
eigenlyk bedoelde de hoedanigheid des BAKERS to stellen niet naast maar
tegenover die der vrouw, maar de BAKER die zorge draagt voor Zyne
kraamkinderen tot het einde der eeuwen, heeft niet gewild dat er twyfel
wezen zou over een zoo gewichtig punt, en daarom heeft by toegelaten
- wat zeg ik, Hy heeft bewerkt - dat de juiste tekst Zyner woorden
is bewaard gebleven in het Sto f elium naar de beschryvinge des Heiligen
MULTATULI .
-Ja Geliefden, daar staat het : „en een fnappe Safer!" Dat zegevierend
„en" springt in het oog als een vonk van diamant, en wy kunnen
den man niet genoeg danken, die door zyne nauwkeurigheid bet mensdom
bewaard heeft voor de dwalingen die een onmiddellyk gevola wezen
zouden van de verkeerde lezing des onschatbaren voegwoords : „ en" .
,,, n, Geliefden, en ! Uwe zaligheid berust op, hangt of van, is verscholen
onder, spruit voort uit, gaat samen met, is to vinden in, wordt
verzekerd door . . . dat goddelyke en !
{Doch verder nog gaat de helsche PENNEWIPPERY onzer dagen . Er
zyn er die den braven eenvoudigen MULTATULI zelven verdenken, bf van
onkunde, of van opzettelyke verkrachting der waarheid . . .
,,Verdoolden 1 Ziet ge niet waartoe gy wordt vervoerd door uwe zucht
om alles to bekladden en to bederven wat ten leven leidt? Beseft gy
niet de ydelheid uwer pogingen om aftebreken wat opgebouwd werd
door zoo heilige harden? Gevoelt gy niet dat elke aanval op het gebied
der Bakerlyke Stoff elien uitloopt op uwe beschaming . Was Hy niet heilig,
Hy de eenige onvolprezen BAKER STOTTER in Zyn bonte jak? En als
men dit toestemt - wat dan toch wel niet kan ontkend worden - moet
dan niet ook by heilig en onfeilbaar wezen, die de daden en woorden
van dien Heiligen persoon heeft te-boek gesteld? En aldus die heiligheid
aannemende als uitgemaakt, kunnen er dan fouten wezen in zyn geschrift,
geheel geschreven onder den invloed der begeesterende indrukken van
het pas ontloken Bakerdom dat nog maagdelyk en nieuw, nog niet bedorven
door menselyke byvoegselen en helsche PENNEWIPSELS, eenen
heiligen invloed uitoefende op de schryvers die getuigen waren, of die
althans achternaneven hadden kunnen gezien hebben van de getuigen
der gebeurtenissen die zy boekstaafden ?
A Weg van ons, gy wereldsche wysheid die knagen wilt aan onze zaligmakende
voegwoorden ! Neen, aarde en hel, gy ontneemt ons niet het
vast geloof aan de juistheid ; aan de zuiverheid, aan de geloofwaardigheid,
aan de heiligheid onzes onvolprezenen Stoffeliums! Met nederige
fierheid zien wy neder op uw ydel gepoog ! Met onzeggelyke gemoeds-

IDEEN VAN MULTATULI . 26 1
rust en betooverend zelfgevoel, roepen wy juichend uit : „ t) mad eene
goebe &oum en een fnappe Safer!"
'Dock dit is nog niet alles . Verder nog, hooger nog, dieper nog, sterker
no,, grypt onze tekst in de dierbaarste belangen onzer toekomst . . .
Hy zal altyd 'n goeie vrouw en 'n knappe baker BLYvEN ! Gevoelt gy wat
dit zeggen wil, Geliefdenn ? Wat by was, was by niet voor een oogenblik,
voor heden, voor gisteren of voor den dag van morgen . . . neen,
Hy zal blyven wat by was, altyd, eeuwig . . . 'n goeie vrouw en 'n knappe
baker !
-De aarde zal verkruimelen en te-niet gaan : Hy zal blyven ! Het heelal
zal verzinken : Hy zal blyven voortbakeren ten einde toe!
' O, Geliefden, wien duizelt niet bet hoofd by bet beschouwen van
zulk eene roeping ! by zal bakeren, bakeren, bakeren tot er niets meer
zal to bakeren vallen en toch blyven voortbakeren ! Myne zwakke krachten
schieten to kort by dit denkbeeld ! De onnoozele mens beschouwt,
overpeinst, begrypt er niets van, aanbidt en . . . zwygt .
»Ja, zwygen ! Daarom verkondigen wy luide onze overtuiging ! Zie,
o mens, gy die bouwt op dingen van edn dag, zie onze vastigheid
die gegrondvest is op de onomstootbare mannelyke schouderen der
vrouw ! Waar alles ligt, zal Hy staan blyven. Waar alles bukt, zal fly
zich oprichten . Waar alles vergaat, zal Hy bloeien . . . bloeien in al de
frisheid Zyner jeugd, als op den stond toen Hy, tusschen juffrouw MAB-
BEL en de Weduwe ZIPPERMAN, nederig naar den mens, maar groot
als uitverkoren BAKER, zegevierend getuigen kon ! „bat piti"
-En Hy zal blyven wat Hy was, niet voor U alleen, niet voor my
alleen, neen, wy lezen duidelyk in bet hoofdstuk waaruit we onzen
tekst kozen : „ mVn fjeefe ;~amifie 3af je aftzb gebvuifen!"
z Ziet gy, Geliefden, zyne geheele f amilie ! Wat is de familie van iemand
die eene zoo hooge stoep heeft, en een windklok? Dat is het mensdom.
Vrouw STOTTER is de BAKEIt van bet geheele menselyke geslacht.
Hy is uW BAKER, Hy is myn BAKER, Hy is zyn BAKER, Hy is haar BAKER,
Hy is onze BAKER . Hy is ulieder BAKER . Hy is hun BAKER, Hy is de
BAKER van ons alien, ja van allen . . . behalve van die vervloekte Pennewippers
en andere verdoolden die van ons verschillen in geloof .
"Weg van zyn bakerlyken schoot, gy die geen deel aan hem hebt,
die niet zyt van de farnilie des mans des verheven stoepsels en der
windklok! Weg van Hem, en vaart naar de diepe gewelven, waar geen
BAKER is . Betreurt daar uwe doemwaardige verstoktheid, en vergaat, in
bakerlooze ellende !
nJa, Hy zal bet mensdom bakeren ten einde toe !,,9aar" staat er
verder,afa be men6cfjen je mat 3eggen/moet je nez boett of je't niet f oort !"
De bedoeling dezer verhevene woorden is : bet zal gebeuren dat uw
zuigeling - bet ingebakerd mensdom, namelyk -- wederspannig is,
en zich kryterid en schreeuwend teweerstelt . . . doe of je 't niet hoort,
BAKER ! Speld er maar dapper op toe . Beschouw elke beweging als

262 IDEEN VAN MULTATULI .
strydig met de ware beginselen van Bakerdom en deugd . Maak een
pakje van Uwen voedsterling, en laat elke nieuwe Bakerspeld luide
verkondigen met kop en punt : het Bakerdom heeft zegevierd over de
aangeboren verdorvenheid van de familie des mans des verheven stoepsels
en der windklok !
,,Doe net o f je 't niet hoort . Baker ! Stop uwe ooren voor de gebeden
der omstanders . Luister niet naar de betweters die meenen dat schoppen
en trappen en om zich slaan, de eerste natuurlyke uitspanning is van ons
geslacht. Speld toe, BAKER, speld toe ! Er staat geschreven dat Gy BAKER
zyt, en BAKER blyven zult . . , baker dus het mensdom tot het einde
der eeuwen. ,, oei eeumig boor, zooals de psalmist zegt,
„ltoei eeumig boor van Ainbermin,
en ~petb one in um £uier in!"
Loch Hy is ook mens, die BAKER, en wat meer zegt - of volgens
sommigen, minder - Hij is vrouw ! Ja, Hy is vrouw op het avendje
van juffrouw PIETERSE, en met echt vrouwelyke bescheidenheid, en iets
dubbelnaturigs dat ook de meest verstokte harten treffen moet, hooren
wy hem in onzen tekst uitroepen : ,, anfie/ 3ufroum $ieter e, mtn
foppie W omgefeerb/ bat liege wet!'
' Hy bedankte, Hy had z'n koppie omgekeerd, en zy zag het wel ! Verheven
drieeenigheid van zinnediepte) Hy bedankte, ja . , . maar Hy bedankte
niet alleen . Hy keerde te-gelyker-tyd Zyn koppie om, en wel
verre van zich to bepalen tot die Heilige handeling, voegde Hy ter
onzer leering daarby : dat zieje wel !
,, Voor ik overga tot de verklaring dezer hoogstgewichtigheid, maak
ik de zielpynigende opmerking, Geliefden, dat sommigen beweren dat
het woord ,,koppie- in den europeeschen grondtekst tot een verbasterd
taaleigen behoort, dat niet dan door lieden van den laagsten stand, en
slechts in den gemeenzamen omgang gebruikt werd, waaruit zy aanleiding
nemen, om een smet to werpenop de deftigheid van MULTATULI
den Stoflelist. Doch, zooals immer, valt ook deze steen neder in den
hof des rampzaligen, die den steen geworpen heeft . Want is niet juist
dat wedergeven van vrouw STOTTER'S aanbiddelyke taal, letterlyk zdd
als zy moest gesproken hebben om begrepen to worden door juffrouw
PIETERSE, een bewys voor de echtheid des Heiligen boeks ? Zou niet de
nooit volprezen MULTATULI, indien by 't beeld des BAKERS had willen
opsieren met franjekleederen of krulgewaden . . .
Hier begint dominee Zieleknyper zoo uitteweiden in myn lof,
dat ik uit pure zedigheid genoodzaakt ben terugtekeeren tot den
tyd toen er nog inkomende-rechten bestonden, en dus voor Baker-apothdose
en anevrismen.
De lezer zal zich herinneren dat de preek, waarvan ik 'n
fragment mededeelde, alleen mogelyk was door de veronder-

IDEEN VAN MULTATELI . 26 3
stelling dat ik verhinderd ware geweest den indruk to schetsen,
then de nederlaag van juffrouw Laps by haar en hare zoog-lotgenooten
teweeg bracht, en dat er dus vry spel ware gelaten aan
de behendigheid van toekomstige godsdienstsmeden, om uit de
katastroof op III, 7, bi (PP) de elementen byeentezoeken tot 'n
bruikbaar windselsysteem .
Daarvan gebeurt niets . De godenmakers die na ons komen, zullen
zich moeten behelpen zoo goed ze kunnen, want wel verre
van m'n boek hier to sluiten, verklaar ik uitdrukkelyk dat het
verbaasd gezelschap, na Pennewip's beslissing, zich bepaalde tot
den uitroep : „Z . . . o . . . o . . . 6 . . .6!" zonder iemand aantevliegen,
to bekrabben, of ander molest aan to doers .
Ik deed wel aan 't meedeelen dezer bakerpreek . Er bleek me dat
ze zoo mooi is dat menigeen, na die eenmaal gehoord of gelezen
to hebben, voor-goed genezen is van 't idioot kerkgaan . Dit is iets
gewonnen !
395 . Spot met zoogenaamd „heilige" zaken, bewyst niets tegen
die zaken, maar wekt de tragen op, en geeft den vreesachtigen
moed : tot nadenken over de vraaq : o f die zaken wel heilig zyn ?
Dit is veel gewonnen, want dan is de tyd daar tot eenvoudige
redeneering, en de konklusie ligt niet ver . . , ja, ze wordt dan
meestal , een peer uit eigen tuin ." (269)

Ontwikkeling der oorzaken van den lankwyligen vrede in Europa, waarnit
tevens (ALLES IS IN ALLES) den lezer 't nut blyken kan van de gezette studie
der salieavenden . Vervolg en slot der dichtproeven, zeer geschikt voor rederykers
en andere knappe versopzeggende kinderen. Arme WOUTER . . . peen,
ryke WOUTER
396. De oplettende lezer die op menskunde gesteld is, wil
natuurlyk gaarne weten welke oorzaak ons vorig hoofdstuk zoo
kalm deed eindigen, en waarom 't saliegezelschap zoo vreedzaam
berustte in 't geval dat nog kort geleden aanleiding had gegeven
tot zoo hevige ontploffing?
Nog geheel vervuld van den indruk der bakerpreek, zal ik de
oorzaken der betrekkelyke kalmte die er heerschte na Pennewips
vonnis, splitsen in drie deelen
Vooreerst. Men was reeds drif tig geweest, en dus wat uitgeput .
Ten tweede . Juffrouw Laps, die aanvoerster in den stryd, overzag
met genialen blik het slagveld en zonder juist to denken aan
't wereldberoemd gevecht van de Horatiers en Curiatiers, vatte
zy met aangeboren talent de taktiek van 't , verdeel en heersch !"
Met de mogendheden Stotter, Mabbel, Krummel en Zipperman
tegen 't ,huis" der Pietersens . . . dat kon . Maar nu dat huis gesteund
werd door Pennewip's meesterlyk gezag, schreef de voorzichtigheid
voor zich terugtetrekken uit den stryd . Want wie verzekerde
Talleyrand-Laps dat ze rekenen kon op haar bondgenooten?
Wie kon haar waarborgen dat niet de baker, of misschien
juffrouw Zipperman zelve, zou overgaan tot den vyand, al ware
het uit bekrompen eerbied alleen voor meester's beweeglyke pruik ?
Neen, neen . . . niet op zulken onzekeren bodem liet j of f rouw
Laps de artillerie voortrukken van hare welbespraaktheid . , Zwygend
zei ze : „'k zal je later wel krygeil !" en als we ons haar,
en al de verhoudingen van 't gezelselhap, vermenigvuldigd den-,
ken met twintig, of dertig millioen, zouden we ons kunnen voorstellen
den volgenden dag in deze of gene ,onder invloed staande"
Juffrelapsehe krant to lezen :
„De verhouding met het ryk der
Pietersens is allerkordiaalst. Men spreekt zelfs van 'n vriendschappelyke
byeenkomst der respektieve soevereinen, zonder 't minste
staatkundig doel, en alleen om zich to verheugen in elkanders
aanschyn. Men ziet hieruit alweder hoe ongegrond de geruchten
waren omtrent zekere spanning die er zou bestaan hebben over de
ware natuur onzer geeerbiedigde vorstin . De lezer zal zich herin-

IDEEN VAN MULT ATULI . 2 6 5
neren dat wy die geruchten dan ook slechts onder reserve hadden
meegedeeld."
Ten derde . De derde en voornaamste reden van den wapenstilstand
was : nieuwsgierigheid . Wie zich op-nieuw boos maakte, of boos
bleef, of boosheid blyken liet zou moeten vertrekken . En wie vertrok,
zou niet weten waarom meester Pennewip was komen vertellen
dat er weer wat aan de hand was met Wouter. Hieruit ziet men
voor den duizendsten keer dat alle zaken haar goede zyde hebben .
Als Wouter Pieterse deugdzaam ware geweest in meester's oogen,
hadden die oogen waarschynlyk 't lot ondergaan dat hun in zoo'n geval
door den archaeoloog Klesmeyer eenmaal in de oud-europeesche
mythologie zou worden aangewezen .
397 . - Maarmeester, vroeg juffrouw Pieterse - na op 't overwonnen
zoogdier 'n blik to hebben geworpen die golden kon voor
'n : „waar blyf je nou !'.' met rang van overwinningsbulletin - maar
meester, wat heeft die Wouter dan nu weer uitgevoerd?
- Ja, wat heeft Wouter nu weer gedaan ? werd er bygevoegd
door juffrouw Laps, die zich verheugde omdat het gesprek 'n andere
wending nam, en tevens over de nieuwe misdaad die zy vernemen
zou, omdat ze zoo godsdienstig was . Want in de godsdienst is de zondaar
'n ding waarop men zich oefent . En juffrouw Laps hield veel
van oef even, zooals we gezien hebben .
Juist zou Pennewip 'n begin maken met de akte van beschuldiging,
toen de bel ging . . . nogeens . . . - „'t was f'r ons" - en de
arme delinkwent trad de kamer in .
By was nog bleeker dan gewoonlyk, en er was reden toe, want er
waren vreemde taken met hem gebeurd sedert FANCY hem opnam
en meevoerde . . .
- Juffrouw Pieterse, begon Pennewip, myne school is beroemd
tot op Kattenburg . . . hoort gy dat, en verstaat gy dat ?
- Och ja, meester .
- Ik herzeg : beroemd, en wel voornamelyk wegens de goede zeden
die daar heerschen . . . ik bedoel natuurlykerwy,ze : op myne school .
Godsdienst en deugd staan by my op den voorgrond . Ik zoud,e u verzen
kunnen toonen over God . . . maar dit zal ik, nu met stilzwygen
voorbygaan . Het zy ulieden genoeg, to weten dat myne school beroemd
is tot op . . . n-at zeg ik . . . zelfs heb ik'n zoontje gebad van
iemand op \ ittenburg *) - van den klokkenmaker - en eenmaal
'I) Kattenburg en Wittenburg zyn afgelegen buurten in den Amsterdamschen
oosthoek . Even als het nog verder gelegen Oostenburg, zyn
't eilandjes die slechts door bruggen met de eigenlyke stad vereenigd

26 6 IDEEN VAN MULTATULI .
zelf ben ik schriftelyk geraadpleegd over de verbetering van 'n knaapje
wiens vader heel to Muiderberg woonde .
- Gut, meester !
- Ja, juffrouw Pieterse e . ik ben nog in het bezit van den brief,
then ik u zoude kunnen toonen als ik zulks verkoos - de man was
doodgraver, en die jongeling had zich overgegeven aan het teekenen
van ongepaste figuren op de zerken - maar juist daarom - ik
bedoelde om de godsdienst en deugd waaromtrent ik zoo beroemd
ben - voel ik my verplicht u by dezen medetedeelen dat ik niet
verkies den goeden naam myner school to zien verloren gaan door
uw deugniet van 'n zoon die daar staat !
De arme Wouter was onthutst. Dat klonk anders dan 'n pauselyke
aanstelling . . . die by trouwens niet langer begeerde, want by
had zoo-even 'n heel andere aanstelling bekomen die hem beter aanstond.
Z'n moeder wilde terstond overgaan tot wat zy haar godsdienst
noemde en hem 'n kastyding toedienen, om den meester tevreden
to stellen en dezen to toonen dat ook in haar huis deugd en goede
zeden op den voorgrond stonden . Maar meester vond beter het gegezelschap
to doen weten wat er aan de hand was, om, daardo or tegelyker-tyd
het schuldbesef van den patient inniger to maken .
- Uw zoon, juffrouw Pieterse, behoort tot de klasse der roovers,
moordenaars, vrouwenschenners en brandstichters . . .
Meer niet .
,,Heilige genade ! Goeie hemelsehe gerechtigheid ! Barmhartige
christenziele nog toe ! Och, lieveheeremenschelyke deugd, is 't mogelyk
! wat 'n mensch moet beleven !" Zoo omtrent - maar ik
sta niet in voor de j uistheid - was de stortvloed van uitroepingen
waaronder de tienjarige roover, moordenaar, vrouwenschenner
en brandstichter bedolven werd . Arme Wouter .
zyn. De voornaamste tak van bedryf in die buurten is de scheepsbouw .
Men noemde de daar wonende scheepstimmerlieden rbyltjes,, en deze
menschen gingen in de woelige tyden der Republiek voor byzonder
oranjegezind door. Wat daarvan de oorzaak was, en of 't nog zoo is,
weet ik niet .
In den mond van PENNEWIP, en naar de schatting zyner hoorders is
Wittenburg iets als 't eindje van de wereld . In WOUTERS jeugd waren er
duizende Amsterdammers die nooit het gebied der stad hadden verlaten .
Sommigen zelfs overschreden de grenzen eener bepaalde buurt niet . En
dit is waarschynlyk nog niet geheel veranderd. De bekrompenheid van
blik die 't meerendeel der inwoners kenmerkt, gaat dan ook alle beschryving
to boven . Ze weten niet eens wat 'n mnarkt is .
Toch raad ik vreemdelingen ten-sterkste aan, die stad to bezoeken en
to bestudeeren . Dit is veel interessanter dan 't bezien van moderne hoofdsteden,
die alien op elkaar gelyken . Waar vindt men, byv . een Jodenbuurt
als te Amsterdam? 't Is belangwekkend van leelykheid .

IDEEN VAN MULTATULI . 267
- Ik zal u 'n stuk voorlezen van zyne hand, zei meester, en
wie daarna flog twyfelt aan de verdorvenheid van dezen knaap . . ,
't Heele gezelschap beloofde dat men er niet aan twyfelen zou .
Het stuk dat de meester daarop voorlas, was dan ook van 'n aard
dat die twyfel heel moeilyk viel, en ikzelf, die Wouter heb gekozen
tot myn held, ik zal moeite hebben den lezer to overtuigen,
dat-i niet zoo slecht was als-i er uitzag in z'n vreeselyk
,,ROOVERSLIED .
Met myn zwaard,
Op m'n paard,
En myn helm op het hoofd,
Er op in! En den vyand den schedel gekloofd,
En vooruit!
- Christenzielen, riep 't heele gezelschap, is-i dol ?
„En vooruit!
Op den weg,
Langs de heg,
Met een houw en een stoot
De dragonders verjaagd, en den markgraa f gedood . . .
-- Lieve goeie god, wat heef t-i toch tegen then markgraaf?
jammerde de moeder .
Om den bait !
- Zieje, 't is om den buit, zei juffrouw Laps ! ik zeg maar
altyd, men begint met 'n bybel, en . . .
„En die buit
Is myn braid . . .
- Hebje van z'n leven . . . z'n braid ! De jongen heeft pas gewisseld
!
En die buit
Is myn braid,
My gekocht met m'n staal . . .
- Met z' n st . . . a . . . a . . .1 !
En die bait
Is myn braid,
My gekocht met z'n staal,
En ik voer, als een veer, met my mee haar in 't zaal,
Naar de grot . . .
- Hemelsche genade, wat wil-i in die grot uitvoeren ?
,,Als de wind
Zoo gezwind,
Jaag ik voort met myn vracht,
En ik sla op haar schreien en kermen . . .
- Och, gerechtigde vrede . . . 't mensch kermt 'r van !

26 8 IDEEN VAN MULTATULI .
En ik sla op haar schreien en kermen geen acht,
Wat genot !
- Dat noemt-i genot ! Ik word er koud van !
1, En dan weer
Op-en-neer,
Rechts en links door het land . . .
Lieve Jesis, daar gaat-i weer !
„En dan weer
Op-en-neer,
.Rechts en links door het land,
Iffier een villa verwoest, daar een klooster verbrand,
Tot vermaak !
- De hel zit in lien jongen . . . tot vermaak !
,,En dan voort
Weer gespoord
Naar een nieuw aventuur . . .
- Alweer ? Waar wil-i in godsheeren-naam nu weer naar toe?
't Is om to bezwyken . . .
En dan voort
Weer gespoord
Naar een nieuw aventuur,
En myn reisweg geteekend met bloed en met vuur,
Om de wraak . . .
- Goeie god, wat hebben ze 'm toch gedaan ?
„Want de wraak
Is de taak
Van den koning van 't wood .
- Is-i razend . . . 'k zal 'm koningen !
„Want de wraak
Is de taak
Van den koning van 't wood .
Die, alleen tegen allen, zijn schepter behoudt . . .
- Wat 's dat voor 'n ding ?
„Die, alleen tegen alien, zyn schepter behoudt,
En banier !
Op, hoezee . . .
Wie yaat mee ?
't Gezelschap rilde op die uitnoodiging .
„Op, hoezee . . .
Wie gaat mee ?
Nu geen schepsel verschoond
Nu de manners gehangen . . ,

MEN VAN MULTATULI .
- Lodderyn ! *) Trui, je ziet da-k . . .
„Nu de mannen gehangen, de vrouwen . . .
- Lodderyn . . . Lodderyn !
„de vrouwen gehoond . . .
- Lodderyn, lodderyn, lodderyn . . . Trui !
,,de , vrouwen gehoond,
Voor p leizier !"
2 69
- Voor pleizier . . .herhaalde de meester op 'n graftoon, voor
pleizier ! Hy . . . doet . . .die . . . dingen . . . voor . . . zyn . . . plei . . . zier!
't Heele gezelschap lag in zwym . Ook Stoffel's pyp was uitgegaan
. Maar Wouter had lets kalms in z'n wezen, en toen z'n
moeder hem genoeg geslagen had om haar bezinning terugtekrygen,
legde hij zich niet ontevreden neer in 'n hoekje van de achterkamer,
waar-i weldra insliep om to droomen van FANCY .
*) De ontstelde vrouw bedoelde eau de la reine de Hongrie een
reukwatertje dat in vogue de eau de Cologne voorafging . Behalve by
gelegenheden als de in den tekst vermelde, diende het in de kerk
om de vrouwelyke toehoorders wakker to houden, waaruit alzoo blykt
dat die lodderyn, uit een theologisch oogpunt een gewichtige zaak
was . De klassieke wyze van gebruik was 'n klein sponsje daarmee
to bevochtigen, dat de dames in een net gepolyst cocotilledopj e by
zich droegen . Onder de preek gin, zoo'n ding van de eene hand in
de andere, en ieder die nog niet sliep snuifde er aan ter kontinuatie
van halve wakkerheid, en tusschen twee knikjes aan de vriendlyke
eigenares in .
Nauwkeurig bericht omtrent den toestand der hoo f dpersonen van deze geschiedenis,
na de katastro f e . Malle uitval van den schryver, zeer geschikt om de genegenheid
van PUBLIEK to winnen, en dat monster over to halen tot vernieuwing
van z'n abbonnement .
398. Den volgenden dag was er veel teruggekeerd tot de oude
orde van zaken, en om niet den schyn van lompheid op ons to laden,
als bekommerden Wy ons niet over de personen waarmee wy
een zoo genoeglyken avend hebben doorgebracht, zullen we in 't
voorbygaan aanstippen dat juf f rouw Mabbel weer aan 't bakken
en machenetiseeren was gegaan, en vrouw Stotter weer aan 't bakeren.
Ze veroordeelde de ongelukkige schepsels die aan hare zorg
werden toevertrouwd tot 'n twee- of driemaandelyksche onbewe-

2 7 0 IDEEN VAN MULTATULIL
gelykheid, zeker om den pasgeborenen 'n prettig denkbeeld inteboezemen
van hun nieuwbegonnen loopbaan, en om ze to straffen
voor de brooddronken luidruchtigheid waaraan ze zich hadden
schuldig gemaakt voor hun geboorte .
Meester Pennewip hield zich als gewoonlyk bezig met het fatsoeneeren
onzer gewezen aanstaande groot-ouwelui, en z'n pruik,
nog niet geheel hersteld van de ondergane aandoeningen, verlangde
reikkrullend naar Zondag.
Klaasje van der Gracht had den prys gekregen, met 'n plechtig
: „ga zoo voort, myn noon!" Dat-i gedaan heeft . Nog dagelyks
zie ik gedichten verschynen die zyn meesterhand verraden door
duidelykheid, bondigheid en geestverheffing, en daar ik verneem
dat er kwaadwilligen zyn die beweren dat de ongevaccineerde Klaasjen
overleden is aan de pokken, acht ik me verplicht hem in bescherming
to nemen tegen then laster. 't Genie sterft niet, dat
spreekt vanzelf, anders zou -t voor 'n genie niet de moeite waard
wezen zich to laten geboren worden. Doch al ware onze Klaas dood
naar den mens, zyn geest leeft voort in z'n volgelingen, en dit
vind ik 'n schoone onsterfelykheid .
Ook de familie de Wilde is niet uitgestorven, en zal niet uitsterven
. Daar ben ik zeker van. *)
Juffrouw Krummel vroeg haar echtgenoot of ze werkelyk 'n
zoogdier was, en by die veel levenswysheid had opgedaan aan de
beurs, antwoordde na eenig overleg dat-i van zulke praatjes nooit
meer geloofde dan de helft . „In dit geval : de laatste" zeid-i er
binnensmonds by .
*) By 't gereedmaken van deze uitgaaf, voelde ik onder 't korrigeeren
der dichtoefeningen van Pennewip's leerlingen, den lust in my opkomen,
die voorbeelden van poetery op eigenaardige wyze to vermeerderen .
In-plaats namelyk van onzen meester over de schouders to zien, en Lysje
Webbelaar en Tryntie Fop cum sociis sociabusque rymelend intevoeren,
dacht ik er aan wat tekst to ontleenen aan onzen grootemensen-Helikon.
Maar zie, ik mag 't niet doen . De stortvloed overstelpt
my . . . waar zou ik eindigen ? I
Zeer ernstig gesproken, ik zie kans 'n dikken bundel to vullen met
aanhalingen uit de rymliteratuur van volwassen mensen - dominees,
kiezers, echtgenooten, mannen met 'n baard, gegradueerden, deftige lui,
rechts- of andere Meesters, vaders en grootvaders - aanhalingen waarover
Pennewip's pruik zich verbazen zou !
Versjes-maken is 'n onschuldige lief hebbery . Maar niet onschuldig is
het, daarvan een metier to maken, dat spelletjen uittegeven voor iets
wezenlyks, daarmee 't onnoozel yolk to bedriegen, en het door klinkklank
to biologeeren tot onverstand . Het Drutni min in 564 is 'n versje !
De zeer weinige inderdaad schoone verzen die er bestaan - ze zyn
by enkele regels to tellen - wegen niet op tegen 't misbruik dat er van
vers-lymery gemaakt wordt . Niet alleen dat de ware poezie niet in zulke
kunstjes bestaat, maar ze is er wars van . Ik zou 't beschouwen als •' n
b!yk van grooten vooruitgang, als volwassen mannen door de publieke
meening veroordeeld werden zich to schamen als ze met bundels verzen

IDEEN VAN MULTATULI . 2 7 1
Juffrouw Zipperman kadasterde burgerlyk voort, en was verkouwen
. Maar ze had het er voor over, want ze was 'n „schikkelyk
mensch." Alleen kon ze niet verdragen dat juffrouw Laps zoo hoog
had opgegeven van haar vader ,in de granen" en van haar deugd .
De oude Laps, beweerde zy, was niet in de granen geweest, maar
er onder. Hy had ze namelyk gedragen in 'n zak op z'n hoof d, dat
heel anders is dan granen to verkoopen, want wie wat verkoopt,
staat alweer wat hooger dan die wat draagt . Dat had alzoo juffrouw
Laps niet moeten zeggen . En wat haar deugd betrof, ieder wist van
die historie met den briefbesteller die zulke zware bakkebaarden
had. 't Was niet om 't mensch to skandeliseeren, heere neen ! 't Was
maar dat men 't wist, en dat men er van sprak . . . dat was 't maar !
Die juffrouw Laps mocht dus wel zwygen van 'r deugd ." Juffrouw
Zipperman wou echter de „de zegsman niet wezen, omdat kwaadspreken
haar gewoonte niet was, maar de briefbesteller keek nog
altyd naar boven, als-i voorbyging . . . dat deed-i !"
Truitje en haar zusters zaten zoo goed mogelyk opgeschikt voor
't venster, en als er jongelui voorbygingen, trokken ze haar gezichten
in 'n plooi alsof ze nooit iemand godsdienstiglyk hadden terechtgebracht."
De juffrouw van onder-achter vertelde in de komeny dat ze verhuizen
wou „want 't was 'n schandaal by de Pietersens . . . 'n waar
schandaal." En : ,er had juist wat onder gestaan !"
Juffrouw Pieterse beredderde haar huishouden, en zag er uit als
'n „mensch ." Van-tyd tot tyd deed" ze haar godsdienst op de kinderen,
die, als ze 't voor 't wenschen hadden gehad, gewis liever
waren ter-wereld gekomen by Alfoeren, Dajaks of andere verblinden
die wat minder gevoeligheid belyden in hun godsdienst .
Juffrouw Laps had byzonder goed geslapen, then nacht. Wat my
genoegen doet . Ik zou wel meer van haar kunnen zeggen, maar dit
houd ik voor me omdat ik nooit m'n onderwerp uitput .
Stof f el was naar z'n school gegaan, en had daar getracht aan de
jeugd verachting in to boezemen voor rykdommen, naar aanleiding
van 'n gedicht dat gemaakt scheen op 'n vliering, door iemand die
vermoedelyk niet veel last had van z'n rykdom . Maar de jongens
waren onoplettend, en schenen maar niet to vatten welk genoegen
'r in stak geen geld to hebben om knikkers to koopen . Stoffel
schreef die hardheid hunner harten toe aan Wouter's wangedrag .
voor den dag kwamen. De opmerking van Droogstoppel dat ivoordraaien
moeilyker is dan verzenmaken, komt me zoo gek niet voor .
Dat ook 'n dichter soms verzen maakt, heb ik reeds in 66 erkend .
Maar dit blyft zeldzame - uitzondering . In den regel zyn verzenmakers
g6 6n poeten. 't Is 'n kinderachtig handigheidje dat ieder zich kan eigen
maken, en dat voor den denker niet de minste waarde heeft .
Wat ik nu in den aanhef deter noot bedoelde, is : dat onze verzenmakers
zelfs in dat nietige handigheidje over t algemeen zeer laag staan .
De Vlamingen zyn ons op dit punt ver vooruit .

2 7 2 IDEEN VAN MULTATULI.
Ze hadden zeker al gehoord van den aanslag op 't leven van then
markgraaf, en van dat zonderling logeeren in 'n grot . Daarmee bewezen
zy minder eerbied aan Stoffel, dan hem toekwam als derden
ondermeester met 'n verlengd buis .
En Wouter ?
Deze was nog altyd in afwachting van de straf die by zoo ruimschoots
verdiend had, want z'n moeder had hem to kennen gegeven
dat de „terechtstelling" van den vorigen avend maar 'n voorloopige
godsdienstoefening geweest was, en dat de eigenlyke bezoldiging
zyner zonde uitbetaald worden zou als ze daarover had gesproken
met huisdominee . Wat billyk was . Want, in zaken van godsdienst,
heeft de dominee - huis- of niet - 'n stem . Hy wordt er voor betaald,
en studeert er voor . De mensen die dus beweren dat men
wel doet de geestelijken uit z'n huis to houden, weten niet wat ze
zeggen.
Maar intusschen wist Wouter niet wat-i zou aanvangen . Naar
school gaan, kon-i niet. Meester had hem uitdrukkelyk verboden
verder meetescheppen uit die bron van Wetenschap . Wandelen
mocht-i niet . „God weet wat je weer uitvoert als ik je'n-uit m'n
oogen verlies" zei de moeder, die voorgaf bevreesd to zyn dat-i weer
zou losgaan op de kloosters, maar eigenlyk alleen daarom 't verlof
tot uitgaan weigerde, omdat Wouter dat verlof gevraagd had . Want
ze meende, als velen, dat het voor ondeugende kinderen nuttig is,
in alles to worden gedwarsboomd .
Als Wouter slaw ware geweest, had-i misschien voorgewend
verlief d to zyn op die donkere achterkamer, om de trap to worden
afgejaagd tot zedelyke verbetering, en dan had-i 'n bezoek
kunnen brengen aan z'n molens .
Maar Wouter was niet slaw .
En de voorkamer was hem verboden omdat de jonge juffrouwen
„hem niet konden zien ." Met doze woorden namelyk druk=
ten zy haar afschuw van roovers en Wouter's verdorvendheid uit .
399 . Ja, wel was ze donker, die achterkamer ! En ware zy
maar alleen donker geweest, doch ze was bovendien vuil, bekrompen,
en gevuld met al de dampen die de dagelijksche atmosfeer
uitmaken van III, 7, bi (PP) .
Als 'n looden domper drukt zoo'n verblyf iemand op 't hart en
ik mag niet toegeven, aan wat misschien m'n plicht was, aan de
begeerte tot nauwkeurige beschryving van zoo'n hol, om niet oorzaak
to wezen van de misselykheid die auteur en lezer bevangen
zou by zulke beschryving.
Ja, m'n plicht misschien ! Want wie met de pen spreekt tot
het Volk, heeft 'n roeping to vervullen, 'n roeping to heiliger
omdat ze niet als sommige andere roepingen mag worden gemaakt
tot 'n beroep .
Wat toch beweegt my, u to verhalen van onder-voorjuf f rouwen,

IDEEN VAN MULTATULI . 2 7 3
en Pennewip's pruik? Van zingende molens en bakersoudje? Van
vuile achterkamers en de hysterische godsdolheid der Lapsen ?
Van Stoffel's vrouwelyke werkwoorden en Wouters koninkschap .
Wat beweegt my daartoe ?
Is 't me om eer to doen ?
Fraaie eer, de kopiist to wezen van de schimmelige portretten
die onder, naast, boven, en achter ons rondwandelen, en to bekyken
zyn op elke noordermarkt, om-niet .
Dank?
Ge hebt my niet to danken, PUBLIEK . Ik schryf wat ik verkies,
onverschillig of 't u aanstaat . En als ik let op de dingen
die u wel aanstaan, als ik de voddery onderzoek, weeg en schat,
waarvoor gy uw handen roodklapt . . . zie, dan hoop ik dat ge u
te-bersten fluit over myn werk . *)
Meent ge inderdaad dat 'n schryver wiens schryven middel is,
en geen doel . . . een schryver, die „wat to zeggen heeft" iemand
die zich opgewekt voelde iets tot-stand to brengen dat verre ligt
buiten 't bereik van de ambachtslui der litteratuur . . . meent ge
waarlyk dat zoo-iemand gesteld is op uw goedkeuring, en dat by
uw : „matte animo, m'n jongentje" opvangt in z'n muts, als 'n
welkome aalmoes van den goedgeluimden rentenier aan 't genie?
Meent ge dat ?
Ha, ha, gy die alles uit Parys ontvangt, of uit Neurenberg . . .
en gy anderen die niets wezen zoudt, als ge niet tot iets waart
gemaakt in de koninklyke voorkamer, of in 't kabinet van 'n minister
die meestal zelf moeite heeft iets to blyven . . . meent gy
alien inderdaad wat to beduiden, omdat ge in voordeeligen handel
met granen, speelgoed, slaapmutsen of bestuursluim, de weinige
stuivers hebt gewonnen die noodig zyn om myn werk -
dat is : 't papier en den arbeid des zetters -- to betalen ?
*) Amen, dat zy zoo!
Tot dezen hartelyk gemeenden wensch, voel ik my onder de korrektie
meer dan ooit gedwongen, door al wat ik dezer dagen (Juni '71) over
den onlangs gestorven THORBECKE to lezen kreeg . By alle andere, my
onbekend gebleven qieminente- eigenschappen van then f etisch, verneem
ik nu ook : dat-i zoo-uitmunt to als . . . SchrEver !
Aan het ophemelen van den «Staatsman,' - een der meest doorslaande
blyken en oorzaken onzer dekadentie ! - was ik gewoon . Maar
dat men hem nu ook als auteur verheft, is me eenigszins nieuw . De
man schreef allergebrekkigst, en levert in z'n kreupele werken (452) een
getrouwe afspiegeling van z'n bekroinpen geestvermogens . Hy was een
der kleinste mannen die ooit 'n rolletje speelden op publiek terrein .
Arm Nederland
Wat my betreft, ik schaam my opgang to maken in 'n land dat zich
sedert twintig jaren liet gebruiken tot voetstuk van zooveel walgelyke
geestesarmoed, als die dorre droge kommiezige ideenlooze bureau-kunstenmaker
by voortduring ten-toon spreidde, en ik houd me aan den
wensch in m'n tekst ; om godswil, fluit my uit ! Ik zou anders genoodzaakt
zyn de pen neerteleggen .
IDEEN 1 . I8

274 IDEEN VAN MULTATULI .
Scheurt eens 'n blaadjen uit uw kopyboek, gy kooplui, en teekent
eens 'n denkbeeld uit op dat blaadje, dan zullen we zien
hoe 't eerste ding er uitziet dat ge niet hebt gekregen uit vreemde
f abriek.
Trekt eens los die zyden linten van uw portefeuille lien gezoo
pronkerig draagt onder den arm, o ministers, alsof 't Volk
niet wist dat die vodden sedert jaren het distinktief zyn der prachtuitgaven
van onbeduidendheid ! Trekt eens los die linten . . . open . . .
open ! Laat eens zien wat ge hebt, wat ge zyt, wat ge inderdaad
wezen zoudt als MENS, indien ge niet door 'n bovendryvend
kliekje Kamerleden waart opgeheven tot schynbare vertegenwoordigers
der denkbeelden die zyzelf niet hebben !
Wat me tot schryven beweegt, nogeens ?
Geld . . . betaling ?
Ontvangt het schaap betaling voor z'n wol, de koe voor haar
melk ?
De betaling is voor de lakenkoopers en voor de kaashandelaars,
die geen melk of wol zel f makers . Wat veel fatsoenlyker is, zooals
we gezien hebben .
Doch schapen en koeien worden gevoed ten minste, zy 't dan
ook niet ter belooning van wat ze gaven, dan Loch opdat ze gevende
blyven zouden .
Maar schryvers, dichters, kunstenaars . . .
Ja, ook de koeien en schapen worden nu-en-dan gevoed . Maar
't is niet de ruime frissche wei . Men bewaart ze in muffe dompige
boven-achterdoosjes . . . en dan klaagt men nog dat ze er 'niet
voordeelig uitzien, en schrale wol geven, of blauwe melk . . .
Foei !
Betaling ?
(1879 .) Nederlandsche ambachts- of kooplieden, industrieelen . enz. laten
zich niet afschepen met minder loon dan hun kollegaas in 't buitenland
ten-deel valt, maar 'n hollandsch schryver - die N . B . to wedyveren
heeft met de vernuften van heel de beschaafde wereld ! - moet zich
tevreden stellen met 'n bespottelyk geringe betaling . Dit is even oneerlyk
als dom van de Natie . En vraagt men of in ons land deze onhebbelyke
fout wordt goedgemaakt door hartelyker hulde, dieper vereering,
meer invloed, hooger aanzien, verhevener standpunt? Geenzins! Om nu
van den waan der geldmannen niet to spreken, het voddigst ministertje
van den dag, die zoo-even door 'n haagsch knoeierytjen op 't kussen
kwam en wiens naam straks zal vergeten zyn, acht zich verheven boven
den man die zonder de minste hulp van anderen, uit eigen brein of hart,
door eigen arbeid en en vaak ten-koste van bittere levenservaring, duizenden
sticht, leert of vermaakt . Een deel van PUBLIEK, dom als altoos, neemt
met die koddig treurige rangverwarring genoegen, zonder zelf to weten
hoe uilig het zich aansteld. Een ander deel tracht door smaak aantevullen
wat er aan betaling ontbreekt. En dat PUBLIEK maakt nog aanspraken
! Dat eischt nog mooischryvery van z'n auteurs ! Dat wil'n tnederlandsch
tooneel» hebben ! Dat spreekt van Nationaliteit! Allons donc!

IDEEN VAN MULTATULI . 2 7 5
400 . Wat me dan beweegt ? 1 k zal 't u zeg g en, PUBLIEK . . . voor
'n deel althans . Ikben u nietsschuldig,dos ook niet al de waarheid .
Maar wat ik u geef, zal waarheid wezen .
Wat me beweegt ? Ziehier
Ge zult moeite hebben my to gelooven, maar toch wil ik u verzekeren
dat er menschen bestaan die van hun j eugd of zich bezighielden
met denken.
't Klinkt vreemd, paradoks, 't j aagt u schrik aan . . maar inderdaad
het is zoo .
Daaronder zyn er die opgemerkt hebben dat er in onze maatschappy
veel is wat anders wezen moest, en met w at goeden wil, anders
wezen kon . Het terechtbrengen van al 't verkeerde is onmogelyk,
maar 't berusten in verkeerdheden, omdat wy ze niet alien kunnen
veranderen, is aftekeuren, en - naar myn opvatting der roeping
van den mens - misdadig.
Want wie op zyn weg 'n steen vindt, die oorzaak wezen kan van
struikeling voor wien na hem komt, kantele dien ter-zyde . Het is
niet voldoende den steen omtegaan, en alleen zichzelf to waren tegen
schade. Daar rust op ieder lid van 't groote reisgezelschap des
menselyken geslachts 'n dure verplichting den kant des wegs dien
by langs-ging, to merken met weggeruimde hindernissen, opdat die
eervolle gedenkteekenen van z'n arbeid, aan latere reizigers strekken
tot voordeel, hen opwekken tot dankbaarheid, en aansporen tot
navolging .
Maar er zyn zeer zware steenen ! Daartoe gebruiken de mynwerkers
kruit en dynamiet .
En de groote, logge, schynbaar onbeweeg bare rotsblokken die den
weg naar volksgeluk en volmaking versperren, laat men springen
door wat geest .
Veel is er niet noodig, zooals ge ziet. Maar toch altyd meer dan er
wordt gestookt uit uw granen, PUBLIEK .
Sedert lang heb ik my beyverd hier-en-daar 'n steen uit den weg
to ruimen. En als 't me niet gelukt, zal ik toch zorgdragen dat wie
na my komt, sporen vinde van myne pogingen .
401 . Het is niet zonder doel dat ik den held van m'n verhaal liet
geboren worden in den kring van burgelyke bekrompenheid . Bekrompenheid
naar ziel en lichaam beide, want er bestaat 'n zeer innige
verwantschap tusschen de benauwde tweede-achterverdiepingsche
denkbeelden, en de bekatechiseerde stof f erigheid van zoo'n
omnibus-bedstee . Alles is in alles . Begrippen van deugd, zedelykheid,
godsdienst, zyn veelal geschoeid op de leest van de ruimte
waarin men zich bewoog . (336) Want de mens - zooals de geheele
Natuur - schept niets . Om to geraken tot de gothische bouworde,
moesten wy eerst zien hoe 't eikenwoud zich welf de tot 'n kerkdak,
en de omk rullende akanthus was noodig om ons de korinthische
to leeren. Wie in en met zonneschyn leeft, maakt zich 'n god van

27 6 IDEEN VAN MULTATULIL
licht en kleuren, en waar men genoodzaakt is den ell eboog aan 't
lyf to houden om vrede to hebben met 'n kontubernaal, heeft men
'n godje noodig dat niet veel plaats inneemt . Dien god zal men dus
kleinzeerig, kribbig, lastig, kwalyknemend, vervelend en kwaadaardig
waken, als men steeds gedwongen was z'n eigen leven to persen
in kleine vormen, en als er dan nog bovendien vuiligheid bykomt,
is er in 't geheel geen huishouden met zoo'n god .
De zoogenaamd christelyke godsdienst heeft het meest opgang
gemaakt, zich 't best staande-gehouden in streken waar de mensen
't dichtst op elkaar gedrongen zyn, en waar alzoo in benauwde kamertjes
de beste gelegenheid bestond tot het uitbroeien der spokerige
vertellingen van zondenval, zoendood, genade of ongenade, en eeuwige
verdoemenis . Het leven in de opene, vrye, groene natuur -
niet voor 'n individu, want 'n individu brengt z'n begrippen van
huis mee - het Volksleven in de ruimte, vaagt die bekrompen denkbeelden
weg, en men overstroome de zoogenaamd-onbeschaafde landen
vry met zendelingen en evangeliums, zonder dwang zal men
nooit slagen in de trouwens moeielyke taak om de muf f e kamerzotternyen
optedringen aan volken die gewoon zyn hun indrukken to
ontvangen van de frissche buitennatuur .
402 . Ik heb 'n serjant gekend die de willems-orde ,reklameerde."
Ik was toen klerk op 'n prokureurskantoor, en hielp den
man aan z'n rekwesten „en 7erder gemaal met dat ministerie ."
Z'n ,beleid" stond vast. Z'n ,trouw" was verheven boven
alien twyfel. Dit kon men lezen op z'n koperen medaille van
twaalfjarigen dienst. De zaak kwam dus alleen neer op z'n moed
- Zieje, jongeheer, dat kan ik ze maar niet aan 't verstand
brengen . Ik Rep . . . en schoot . . . en zei . . . en de luitenant
zei . . . en toen kwam ik . . .
Volgt : de historie van z'n moed. Och arm . . . soldatenmoed !
Daar is wat andere moed noodig in 't leven !
- Zieje, jongeheer, dat wou ik ze nog 'refs goed aangetoond
hebben in 'n rekwest . . . maar 't moet op pooten staan. Ik wou
graag m'n moed bewezen hebben, weetje . . . als je dat doet,
ben ik klaar .
Ik zei : Jawel, en schreef 'n rekwest - 't was het zeventiende,
geloof ik - deze keer met een paar latynsche spreuken er in,
omdat ik klerk was by 'n prokureur .
De moed zegevierde ditmaal . . . waarschynlyk door 't latyn .
M'n serjant werd ridder en ik ging met hem wandelen. Dit vond
ik prettig om 't aanslaan.
Helaas, helaas, welke prokureursklerk zal 'n rekwest schryven
voor my, waarin wordt aangetoond welken moed ik noodig had
om to schryven zooals ik schryf 2
- Zieje, jongeheer, als ze daar zoo zitten achter hun lessenaar
op dat ministerie, begrypen ze niet . . .
Ziet ge, toekomstig PUBLIEK, als ge daar zoo zit in uw lateren

IDEEN VAN MULTATULI .
2 7 7
tyd, achter den hoogen lessenaar uwer twintig eeuwen meer . . .
zult go niet begrypen hoeveel mood er noodig was in 1862, om
inteloopen tegen de battery die u zoo laag en platgeschoten voorkomt,
in drie-duizend zooveel ! (Vgl . Noot op 131 .)
Maar willems- of andere orden wil ik er niet voor hebben,
403 . Ik trek te-velde tegen al wat op zedelyk, maatschappelyk
en staatkundig gebied klein, gemeen, bekrompen of benauwd is .
- Wat de wyze aangaat waarop ik dien stryd voer, begeer
ik m'n volkomen vryheid to bewaren, zonder achttegeven op gewoonte
of school. Wie 't niet aanstaat, mag zich by m'n buurman
voorzien .
En wie meenenn mocht dat ik gebrek aan beleid verraad door
de oneerbiedigheid waarmee ik u aanspreek, PUBLIEK, toont zelf
niet ruim voorzien to wezen van beleid . Want, dit moet ik zeggen
in uw voordeel, kwalyknemend of haatdragend zyt ge niet.
Ik hoor u sedert achttien eeuwen uitschelden voor goddeloos,
verdorven, verdoemd, en zoo al voort, en in plaats van boos to
worden, zingt ge psalmen op de wys van m'n bakerlied, ter eere
van de verdoemers .
Er is nog iets dat ik in u heb opgemerkt, of liever ik heb de
oude opmerking bevestigd gezien, dat het veel veiliger is 'n heel
publiek uitteschelden dan 'n individu .
Als men polichinel z'n bochel verwyt, schynt by aan de eer
zijner familie verplicht u rekenschap to vragen van uw gebrek
aan scherpzichtigheid, daar ge - volgens hem - hadt moeten
heenkyken door dien bochel .
Maar als men een geheel Publiek
opmerkzaam maakt op zulke kameelige verhevenheden, troost zich
de een met de mismaaktheid van den ander, en „vermaakt er
zich mee" als 'n ,springend" wichtje van Van Alphen. 0, gy
bochels . . .
404 . - Lieve god, Marianne, zet toch 't venster open !
Ach, lezer, ik heb u vergeving to vragen . Als 't niet m'n
vaste gewoonte was nooit iets door to halen, zoudt ge de voorgaande
oneerbiedige paragrafen nooit onder de oogen hebben gekregen
. Verbeeld u dat ik door huiselyke omstandigheden -
orgels, zangers, opgenomen vloerkleeden, boos humeur van de
meid, geldgebrek en dergelyke gemoeds-servituten - ben aangeland
op 'n keukenkamertje . Daar zijn de regels geschreven die
u geweldig moeten hinderen, en die onverschoonbaar wezen zouden
als ik niet ware beklemd geweest tusschen 'n paar aarden potten,
'n keukenmeid en 'n bak met wortelen .
Gebrek aan ruimte, aan kalmte en aan lucht heeft zoo nadeelig
gewerkt op m'n humeur, dat ik - die anders vroolyk van
aard ben, en al m'n lezers dol liefheb - ben verleid geworden
tot zwartgalligheid en onaangename toespraak . Ik schyn niet

2 7 8
IDEEN VAN MULTATULIL
recht by m'n zinnen geweest to zijn . Ik veracht u in 't minst
niet, ik zou lust hebben u om den hals to vliegen uit pure genegenheid,
en hoe ik u bezie van-achteren of van voren, ik vind
geen spoor van 'n bochel . Ook was 'k nooit klerk by 'n prokureur.
Ge ziet dus dat ik niet wist wat ik zeide .
Ja, de frissche lucht heeft uw bochel afgewaaid, en ik ga wat
wandelen . Zoodra 't goed weer is, zal 'k eens 'n paar hoof dstukken
schryven a la belle etoile .
Wat vluchtige karakterstudie, gevolgd door 'n zot sprookje .
405 . Maar als ik, die van-tyd-tot-tyd de werelddeelen doorjaag
als 'n nieuwe Mazeppa, als ik zoo op-eenmaal toegaf aan den
benauwenden indruk van 'n keukenkamertje, hoe moet dan wel
de ziel van dien armen Wouter zijn benepen geweest tusschen de
muren zyner mooning, en in de sterk toegehaalde banden van z'n
geheel bestaan .
De arme jongen was bewinseld en bezwachteld van z'n geboorte
af. Kromme beentjes, bybelsche geschiedenis, engelsche
ziekte, met twee woorden spreken, versjes over deugd en gehoorzame
jongetjes, mooi-handje geven, knielende avendgebedjes, toornige
godsgerichten, zwarte mannen voor stoute kinderen, „oogjes
toe" voor en na 'n boterham, slapen met opgetrokken knieen,
zonde doen, angst over gescheurde broeken, godsdienstoefeningen
met of zonder akkompanjement van gevoeligheid . . . arme Wouter !
Ik weet wel dat duizenden en duizenden geen beter lot hebben,
maar juist daarom zeg ik : Arme Wouter ! Misschien dat die uitroep
anderen opwekt tot de klacht : arme Wuters 1
En al ware dit zoo niet, wat den een past, is to ruim of to
nauw voor 'n ander, en Wouters ziel was van ongewone leest .
Het kluchtig rooverslied dat hem was ingegeven door 't pas
gelezen boek, toonde hoe zyn maagdelyke verbeelding was getroffen
door de indrukken van wat hem groot voorkwam . Hy was
nog geheel kind, en bovendien 'n goed kind . Hy zou geen vliegje
hebben leed gedaan, zoodat de hoogst krimineele strekking van
z'n lied alleen voortkwam uit de zucht om op-eenmaal 't hoog8te
to grypen, het verste to bereiken, de eerste to zyn, in 't wedperk
dat z'n kinderlyke fantazie hem had ingeleid .
Roover . . . goed ! Maar dan ook 'n flinke roover, 'n roover
boven alles, 'n roover zonder genade, 'n roover voor pleizier !
Van dat vrouwen honen had-i eigenlyk geen begrip . Hy zei dat
maar om 't rym, en wyl-i uit 'n paar zinsneden van z'n boek
had opgemaakt dat het zoo'n byzonder aangename uitspanning was .
Als-i voor z'n veertien stuivers toevallig 'n Karel Grandisonvervelender
gedachtenisse ! - had to lezen gekregen, zou z'n gedicht
van dien woensdag heel anders uitgevallen zyn, en by had
misschien . . . ja zeker had-i dan de hand van verzoening gereikt

IDEEN VAN MULTATULI . 27 9
aan Slachterskeesje, en dien wellicht nog 'n paar griften toegegeven,
met volkomen vergiffenis voor 't onjuist verhuizen van
dezen of genen graaf .
Want het eigenaardige van gemoederen als dat van Wouter,
is dat ze geheel zyn wat ze zyn, en verder gaan, in welke richting
ook, dan oppervlakkig scheen to liggen in de macht der indrukken
die hem 't eerst die richting volgen deden. Er zou van
zulke karakters veel to wachten zyn, wanneer niet het Coeval -
d .i. deze of gene natuurlyke oorzaak die we niet kennen, en die
we toeval noemen uit schaamte over dat gebrek aan kennis, wanneer
niet zoo'n toeval zich vermaakte de Wouters to doen geboren
worden in 'n kring waar ze niet worden begrepen . . . en
dus mishandeld .
Want ook dit is een van onze eigenaardigheden, dat we gaarne
iemand mishandelen wiens ziel anders is bewerktuigd dan de onze .
,,Hoe beweegt zich toch dat horloge ?" vraagt 'n kind, en rust niet
voor-i het door hem niet begrepen raderwerk heeft stuk gedraaid .
Dan ligt de boel in elkaar, en de kleine misdadiger verontschuldigt
zich met de betuiging ,dat-i weten wilde hoe 't gemaakt
was" .
Zoo ook willen volwassen kinderen van de soort die we kortheidshalve
mensen noemen, als het toeval hun 'n kostbaar
werk in handen speelt - een werk althans dat anders is samengesteld
dan gewone Neurenberger eieren - gedurig onderzoeken
hoe 't gemaakt is ? En ze rusten meestal niet voor ze hun
gebrek aan werktuigkunde hebben gewroken op 't ongelukkig
voorwerp dat zich verstoutte ietwat to verschillen van die eieren .
De pointe van 't achtste courantenbericht uit de vyftigste eeuw
is niet nieuw. Ik beweer niet ooit iets nieuws to schryven, wat
dan ook zelden de moeite waard wezen zou, want de waarheid
is oud. Lang voor brandstapels en katechizeermeesters was er
' n man die zich vermaakte met het „terechtbrengen" van de
voorbygangers, door ze in zyn bedstee to leggen en uitterekken
tot zyn maat als ze to kort waren, of door afteknippen wat uitstak
als ze zich verstoutten zyn model in lengte to overtref f en.
Dien man heef t Theseus doodgeslagen, en daaraan deed Theseus
wel . Maar by heeft de bedstee laten bestaan, en dat is
niet goed, want de erfgenamen van dien juiste-maatstelselaar
zetten op hun gemak 't handwerk voort.
Maar omdat nu m'n venster openstaat, wil ik voor ditmaal
den lezer hierover niet verder lastig vallen . Ook zou 't den schyn
hebben alsof ik anderen wou pasmaken in myn bedstee . Dat
wil ik niet, en daarom vertell ik nu weer wat anders .
406 . Wouter zat met beide ellebogen op de tafel, en liet daarop
het hoofd rusten . Hy scheen verdiept in 't over'shandsche
naadje dat Leentje bezighield, maar we zullen terstond zien dat

2 8 0 IDEEN VAN MULTATULIL
z'n gedachten elders waren, en wel zeer ver van Burgerstand
III, b 1 (P P).
Men had haar verboden to spreken met ,,die :i kwajongen" en
slechts van-tyd tot-tyd, als juffrouw Pieterse de kamer verliet,
vond Leentje gelegenheid hem eenige troostwoorden toetevoegen,
schoon 't haar in 't oog viel dat Wouter niet zoo bedroefd
was als men veronderstellen zou van iemand die benepen zat
tusschen de kastyding van gister en den huisdominee van morgen.
Want morgen zou de man komen om de zaak aftedoen .
- Maar, Wouter, hoe kon je spreken van brandstichten ?
- Och . . . ik meende . . . sjt !
- En die graaf . . . wat was dat weer met then graaf ?
- 't Was 'n markgraaf . . . sj t !
- Wat is dat voor 'n graaf ? Zeker weer uit 'n ander huis ?
- Ja . . . 't was de vader van Amalia . Maar dat is de zaak
niet . . . ik heb je wat to zeggen, Leentje . . . sjt !
- Amalia? Wie is Amalia?
- Dat was m'n bruid . Maar Leentje, ik wilde je zeggen . . . sjt !
- Je bruid ? Benje g ek, Wouter . . . je bruid ?
- Ja, dat was ze . . . maar nu niet meer . Ik wou haar helpen,
en dreef daarheen . . . toen kwam er 'n eend . . . maar,
Leentje, dat is de zaak niet . . . ik begryp nu alles , . . sjt !
Ik ben voorbygedreven . . . sjt !
- Wie . . . waar . . . wat benje voorbygedreven?
- Amalia. Ze zat in 't kroos . . . ik begryp nu alles . . .
ik ben . . . sjt !
- Ik begryp er niets van, Wouter. Maar zeg eens, die vrouwen
. . . waarom toch wou je die vrouwen . . .
Arme Leentje . . . zy was nooit gehoond ! Ze had er zooveel
voor over gehad !
- Die vrouwen stonden in 't boek . Maar hoor eens . . . ik
ben . . . sjt !
- En dat klooster ?
-- Dat doet er` niet toe. Ik weet nu alles, alles . . . luister,
ik zal 't je zeggen, Leentje . . . sjt!
- M'n god . Wouter, jongen, wat mankeert je ? Je kykt alsof
je gek bent .
Wouter was opgestaan . Hy hief zich hoog op, richtte een fieren
blik naar de balken, legde de rechterhand op 't hart, stale
de linker uit als om 'n spaan chen mantel to drapeeren . . .
Men bedenke dat Wouter nooit in den schouwburg geweest
was , . .
. . . en zeide .
- Leentje, ik ben 'n prins
Daarop - kwam de moeder binnen, en verwyderde hem met 'n
paar oorvegen uit Leentje's tegenwoordigheid .

WHEN VAN M VLTA,.TULI. 281
407 . Het prinsdom van Wouter lag in de maan . . . neen,
veel verder.
Ziehier hoe hij gekomen was tot de nieuwe waardigheid .
Lang voor 't begin dezer geschiedenis - ja, z66r lang geleden
was er 'n koningin der geesten, juist als in Hans Heiling.
Ze heette A-00 .
Ze bewoonde geen hol, zooals in Hans, maar hield haar hof
ver boven - de wolken, wat luchtiger is en dan ook beter past
voor 'n koningin .
Ze droeg 'n halssnoer van sterren, en er was 'n zon gezet
in haar zegelri -ng .
Als ze uitging stoven de nevelvlekken op als stof, en met
een waaierslag verjaagde ze de firmamenten .
Haar kinderen speelden met planeten als knikkers, en klaagden
dat die zoo moeielyk waren weer to vinden na 't wegrollen
tusschen 't huisraad .
Het zoontje der koningin, grins Upsilon, was verdrietig daarover,
en verlangde gedurig ander speelgoed .
De koningin liet hem 'n doosje siriussen geven, maar binnen
weinig tyds waren ook deze weer verloren . Doch 't was Upsilon's
eigen schuld . Hy had maar beter moeten achtgeven op z'n
speelgoed.
Men stelde hem zoo goed mogelyk tevreden . Maar wat men
hem ook gaf, gedurig vraagde by wat anders, wat grooters, en
m66r. Dit was 'n fout in 't karakter van den kleinen grins .
De moeder, die als koningin der geesten 'n zeer verstandige
vrouw was . . .
408 . Daar is tusschen verstand en geest geen zoo wyde kloof
als beweerd wordt door wezens die gebrek hebben aan beide .
409 . . . . de moeder begreep dat het voor den kleine nuttig
wezen zou zich 'n beetje to gewennen aan ontbering .
Daarom gelastte zy dat men Upsilon eenigen tyd geheel zonder
speelgoed laten zou .
Dit geschiedde .
Men nam hem alles af. Zelfs de komeet waarmed-i aan 't
kaatsen was met prinses Omikron, z'n zusje .
Prins Upsilon was driftig van aard, en vergat zich in z'n uitdrukkingen
z66ver dat by iets oneerbiedigs zeide over zijne moeder .
Ook prinses Omikron, verleid door zyn voorbeeld - want niets
is verderfelyker dan slechte voorbeelden - wierp met driftig
gebaar haar palet tegen 't heelal . En dat staat niet voor'n meisje .
Nu bestond er in 't ryk der geesten 'n wet dat wie 't ontzag
voor de koningin uit het oog verloor, of iets tegen 't heelal
aangooide, daarvoor zou worden gestraft met tydelyk verlies van
alle waardigheid .
Prins Upsilon werd 'n zandkorl .

282 IDEEN VAN MtJLTATULI .
Na zich 'n paarduizend eeuwen goed gedragen to hebben, werd
hem de heugelyke tyding medegedeeld dat-i bevorderd was tot
mosplantje .
In deze hoedanigheid paste by braaf op, en deed wat 'n goed
mosplantje behoort to doen .
Op zekeren morgen ontwaakte by als poliep .
Dit geschiedde omstreeks den tyd toen de mensen begonnen
hun spyzen to bereiden met vuur .
Hy bouwde 'n paar werelddeelen, en werd 'n eeuw of duizend
daarna tot belooning van z'n yver veranderd in 'n garnaal .
Ook in deze betrekking had niemand de minste klachte over
z'n gedrag, en weldra ging-i over in de klasse der zeeslangen .
Hy vermaakte zich heel onschuldig door schuilhokje to spelen
met de zeelui *) maar deed niemand kwaad, en kreeg daarop
vier pooten, met rang van mastodont, en de vergunning zich wat
to vertreden op 't land .
Met wysgeerige gelatenheid schikte by zich in then nieuwen
stand, en hield zich bezig met geologische opmerkingen .
Een paar millioen eeuwen later . . .
Als ik zoo van eeuwen spreek, houde men in 't oog dat al die
tyd te-zamen genomen in het ryk der geesten maar 'n klein kwartiertje
was . . . of juister : dat die tyd volstrekt niets was. Want
*) Schuilhokje - als anisterdamismus juister : schuilhokkie - gelde voor
schuilhokje. In vorige uitgaven staat : schuilevinkje, dat ik gedachteloos
geschreven had, en waaromtrent ik verwys naar de noot op 887, onder
opmerking dat ik waarschynlyk deze fout niet zou gemaakt hebben, inthen
het hier myn doel ware geweest een by-uitsluiting taalkundig werk
to schryven, gelyk met den arbeid des heereu D . V. en T . W. wel het
geval was . Wie dit op zich neeint, behoort er meer van to weten dan
zich die geleerden - volgens getuigenis van zoo'n binnengesmokkelden
vink -- blyken to veroorlooven .
Wat de zeeslangen aangaat, deze sujetten vertoonen zich periodiek , . .
in couranten . De zeer ,geloofwaardige getuigen» ontbreken nooit, zoo
dikwyls er penurie is aan nieuws of politiek .
Toch begryp ik de mogelykheid der goede trouw van sommigen die
beweren zoo'n zeeslang gezien to hebben . Onder eenige voorwaarden
van weer, wind en dampkring, vertoont zich op den Oceaan somwylen
aan de kim zekere rafeling die - met wat voorbeschiktheid tot het
wddrvinden van iets vreemds - zou kunnen worden opgevat als het
schuifelen van 'n reusachtige slang . Ook is hier misschien fata morgana
in het spel, zooals byv . op den Blocksberg . Zoodanige aan gezichtsbedrog
ontleende verontschuldiging houdt evenwel op, wanneer de igeloofwaardige
getuigeni hun berichten met afbeeldingen opluisteren. Er bestaan
platen waarop de slang zich eenige malen om den romp van 'n driedekker
kronkelt, en dan nog lengte genoeg overhoudt om met kop en
staart beide, de bramzaling to bereiken . Een sloep kan ongedeerd tusschen
de tanden van zoo'n monster heenroeien, Toch blykt niet ieder
die deze byzonderheid to zien krygt, oogenblikkelyk van schrik to sterven,
want er blyven somtyds -geloofwaardige getuigena die teekenen
kunnen, in leven om de zaak behoorlyk in plaat to brengen .

IDEEN VAN MULTATULI . 2 83
tyd is uitgevonden tot gemak van de mensen, zooals wy spelboeken
geven aan kinderen . Voor geesten is toen, nu en dan
volkomen hetzelf de. Zy grypen gisteren, heden en morgen te-zamen
met een blik, even als men zonder spellen 'n woord leest . Wat
was en wezen zal, is .
Dat wisten de Egyptenaars en de Feniciers heel goed, maar
de Christenen hebben 't vergeten .
FANCY begreep dat Wouter niet lezen kon, en daarom spelde
ze hem Upsilon's geschiedenis voor, zooals ik doe voor den lezer .
Een paar millioen eeuwen later alzoo, klom-i op tot olifant en
'n geestminuut of wat daarna, dat is dus tiers jaren - menschelyke
jaren ditmaal - voor den aanvang van m'n verhaal, werd-i
overgeplaatst in de klasse der mensen .
Wat-i als olifantt misdaan had, weet ik niet . *)
Maar, had FANCY gezegd, om nu niet verder teruggezet, en
om binnen weinig tyds hersteld to worden in z'n rang als prins
van den geeste, moest-i nu als mens braaf oppassen, geen roofliederen
maken, niets verkwanselen, zelfs geen bybel . . . en dan
zou 't wel gaan .
Ook moest-i zich schikken in de sleepeloosheid van juffrouw
Pieterse . ,Dit was nu eenmaal zoo!" zei FANCY .
*) Zeer inkorrekt! De geestigheid van FANCY'S mededeelingen is van
beter gehalte dan deze boutade van den auteur, die alweder - gelyk
in 183 en 385 en zeer ten onrechte - de sprekende produkten van
z'n eigen vinding in de rede valt . JEZUS, PENNEWIP en FANCY hebben
reden tot klachten, en ik beken schuld. Toch laat ik dien ongepasten
uitval staan, daar by me by-gelegenheid dienen kan als uitmuntend voorbeeld
van valsch-vernuft, geheel iets anders dan gewoonlyk met dien
naam bestempeld wordt . Valsch vernuft namelyk is niet gelykbeteekenend
met geen vernuft, zooals door sommigen gemeend wordt .
410 . Die FANCY scheen 'n soort hofdame van Wouters moeder
to wezen, die hem 'n bezoek bracht in z'n ballingschap om hem
wat optebeuren en moed intespreken, opdat-i de tydelyke bestraffing
die hem ten-deel viel, niet zou opvatten alsof men boos op
hem was .
Zy beloof de hem to bezoeken van-tyd tot tyd . . .
- Maar, had Wouter gevraagd, hoe vaart m'n zusje 2
- Uw zusjen is ook gestraft . . .ge kent de wet . Doch zy is 'n
lief kind. Ze schikt zich geduldig in de kastyding, en belooft beterschap
. In den beginne is zy een luchtbolletje geweest, en heeft
zich als zoodanig onberispelyk gedragen . Daarop werd ze een
maanstraal, en ook in die hoedanigheid was er niets op haar to
zeggen . Zy scheen dat het 'n lust was, en uw moeder had geestkracht
noodig om haar straf niet to bekorten . Zeer spoedig is ze
dan ook bevorderd tot geur, en voldeed byzonder, want ze vulde
de heelallen dat wy er hoof dpyn van kregen . Dit gebeurde om-

28 4
IDEEN VAN MULTATULI .
streeks den tyd toen gy begonnen zyt gras to gebruiken . Wel
dra werd ze 'n vlinder . Maar uw moeder vond die konditie niet
geschikt voor 'n meisje, en liet haar daarom spoedig overgaan
in 'n sterrenbeeld . . . zie, daar staat ze . . . onder ons .
Wouter zocht Omikron, maar vond haar niet . . .
411 . 't Gebeurt zeer dikwyls dat we - iets niet zien omdat het
to groot is.
412 . - Zie, zeide FANCY. daar . . . rechts . . . peen, iets verder
. . . daar . . . daar . . . de noordster ! Dat is haar linkeroog .
Het rechter kunt ge niet zien, omdat ze bukt naar Orion, haar
pop, then ze op haar schoot houdt en lief koost . . .
Wouter zag het duidelyk en riep
- Omikron . . . Omikron !
- Neen, neen, sprak de hof dame, , dat gaat niet, prins ! Er
staat uitdrukkelyk in den last der Koningin dat uw straf cellulair
is . 't Is reeds 'n groote guest dat ge samen zyt opgesloten
in den heelal . Toen onlangs uw broertjes den melkweg hadden
bemorst met zondvloeden, zyn ze heel ver van elkaar gezet.
Wouter was daarover zeer bedroef d . Hy had zoo graag 'n kus
gegeven aan al die sterren met 'n pop op den schoot, die z'n
zusjes waren . . .
Ach, FANCY, riep hy, laat me samenwezen met Omikron !
FANCY zeide niet, ja, en niet : peen. Ze had iets in haar wezen
als iemand die nadenkt over de mogelykheid van het tot
stand brengen eener hoogstmoeielyke zaak .
Maar Wouter, moed scheppend uit haar weifelen, herhaalde
z'n bede
- Ach, laat me samenwezen met m'n zusjen . . . al moest ik
weer gras eten of werelddeelen bouwen, ik zal eten en bouwen
met lust en met yver als ik mag samenzyn met Omikron !
't Schynt dat FANCY bevreesd was iets toetezeggen wat boven
haar macht stond, en tevens dat het haar smartte die toezegging
niet to kunnen geven
- Ik zal 't vragen, fluisterde zy, en nu . . .
Wouter wreef zich de oogen uit . . . . daar was 't brugj e . . . .
daar de sloot . . .
Hy hoorde de eend, die hem nog altyd uitschold uit de verte . . .
Hy zag z'n molens weer . . . ja, ja, zy waren het !
Maar ze heetten niet meer . . . hoe was ook weer die naam ?
Die molens heetten d' 11forgenstond en den Arend, en zy riepen
zooals houtzaa,gmolens gewoon zyn
Karre karre, kra kra . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 28 5
Daarop was Wouter naar-huis gegaan, en we hebben gezien
wat hem daar wachtte .
Plechtig bezoek van huisdominee, dat anders afloopt dan de scherpzinnigste
lezer kan voorzien . .Taal, genade, 't huis op den hoek, de qekompromiteerde
vrouw uit BABILON, prikkelslangen, napreek met gevoeligheid . . . arme WOUTER !
413 . Daar de lezer veel ondervinding heeft - ik zoek sedert
jaren te-vergeefs naar iemand die zich beklaagt over gebrek aan
die waar - zal-i weten dat genoegens en rampen nooit zoo groot
zyn als zy ons toeschenen in de verte.
Het was dus to voorzien dat de huisdominee die W outer boven
't hoofd hing, niet zoo zwaar op hem zou neerkomen als men zonder
de wysgeerige opmerking meenen zou . Dit was ook zoo .
De man was eigenlyk maar beunhaas in 't vak . Hy behoorde
namelyk tot de Masse der katechizeermeesters en krankbezoekers,
en stond tot 'n wezenlyken dominee, als 'n likdoornsnyder tot 'n
geneesheer . Maar voor de eksteroogen van III, 7, bt (PP) was-i
bekwaam genoeg. En al ware by dit niet geweest, ieder moet de
tering naar de nering zetten . Mensen die op de tweede verdieping
wonen, kunnen geen aanspraak maken op grieksch in hun zielevoedsel
.
Wouter zou dan ook gekappitteld worden in gewoon hollandsch .
Juffrouw Pieterse had 'n schoon jak aan . Stoffel had pypen neergelegd,
en er was 'n stoel neergezet voor Juffrouw Laps die verzocht
had van de party to wezen : ,om de stichting" zei ze . De
meisjes waren uitgegaan, daar de huisdominee geweldig met de
amen slingerde als er indruk noodig was, en ze dus voorzagen dat
er behoefte wezen zou aan ruimte .
- Jonchelinch . . . sprak de man, en er scheen al terstond indruk
noodig to wezen, jonchelinch . . .
Het is zeer opmerkelyk hoe 't geloof en de genade invloed hebben
op de uitspraak van de meest gewone woorden . Huisdominee
zou zeker niet gezegd hebben, lanche pyp of jonche doperwten,
maar de heiligheid verandert alles . En niet de uitspraak alleen,
de heele taal, de woord- en zinvorming verandert door 't geloof .
Ik ben niet ongenegen dit aantenemen als 'n bewys voor de kracht
en de waarheid van die dingen, en denk ernstig aan 'n verhandeling
: ,over den invloed der genade op de hollandsche taal ." Ja,
'k ga in deze meening zoo ver dat ik twyfel koester aan de rechtzinnigheid
van iemand die op dagelyksche manier, zonder zalving
of gebrauw, Iny 'n opmerking meedeelt over 't weer, of tyding
vraagt van m'n gezondheid . Zelfs in hoesten en niezen moet de
genade zich openbaren, of de zaak is niet zuiver . Let maar eens

28 6
IDEEN VAN MULTATULI .
op of 'n dominee z'n neus an ders snuit dan 'n ander ?
- Jonchelinch, ge zyt diep gezonkcn . . .
Juffrouw Laps knikte dat dit juist geoordeeld was . Stoffel zoog
aan z'n pyp, met 'n uitdrukking van onbeschryfelyke godzaligheid .
Juffrouw Pieterse hield 'n hoek van haar voorschoot gereed om
by-de-hand to wezen als ze huilen moest .
- Jonchelinch, of juister gezegd : jonche dochter . . .
't Gezelschap keek wel wat vreemd, maar men hield het voor
'n lapses linguae. Ook moet men by geestelyke toespraken niet
vitten op 'n woord. Dit is lastig voor den spreker, en leidt tot niets .
- Jonche dochter, uit kracht van myn ambt, en door de roeping
als hoochpriester in den Heere . . .want ieder die 't Evangelium
verkondigt, is 'n hoochepriester in den Heere . . . in den Heere . .
De man zag rond alsof-i toestemming noodig had . Ieder knikte .
- In den Heere . . .
Nieuwe blik om bevestiging uittelokken . Die blik slaagde, maar
ik kan niet ontveinzen dat men verwonderd was over z'n buitengewoon
lang toeven by then ,Heere ."
Ditmaal sloeg men de oogen neer om hem to dwingen voorttegaan.
- Door myn hoochepriesterschap . . . in den Heer . . . zeg ik u,
jonche dochter, dat gy gelyk zyt aan de hoere van Babilon die
hoereerde met de koningen der aarde . . .
Niemand myner lezers mag den neus optrekken voor 't juist weergeven
van huisdominee's taal . Ik erken dat ik, die geen christen
ben, de vryheid nemen zou de deur to wyzen aan iemand die zich
zulke uitdrukking veroorloof de in myn stal . Maar christenen kunnen
toch welstaanshalve zich niet beklagen als men hen toespreekt
met woorden uit hun bybel .
Dit was 't dan ook eigenlyk niet wat de toehoorders hinderde .
Juffrouw Laps vernam zelf s gaarne een-en-ander over de slechte
reputatie der babilonsche vrouw . Ze had daarby iets in haar houding
dat to kennen gaf dat zy nooit in Babilon geweest, en dus
buiten spel was . Juffrouw Pieterse en Stoffel waren to goed gewoon
aan de onbeschofte platheden der tale Kanaans, dan dat zy
daarover zouden verwonderd of onsticht geweest zyn. Neen, de
verbazing van 't gezelschap had 'n heel anderen grond .
Men moet erkennen dat meester Pennewip by 't oplezen van
Wouters zondenregister zeer weinig kapitale misdaden ongemoeid
had gelaten, en zie, daar komt de huisdominee die 't brandstichten
overslaat, het rooven vergeet, van moord en doodslag geen melding
maakt, het vrouwenhoonen op den achtergrond laat, en in-

IDEEN VAN MULTATULI . 2 87
plaats van dat alles Wouter heel onverwacht beschuldigt van „hoerery
met de koningen der aarde ." Dit was iets heel nieuws, en
hoe ook gewoon aan Kanaansche beeldspraak, juffrouw Pieterse
vond het wat sterk. Zy waagde dus 'n bescheiden : friskuus! het
afgekeurde stopwoord van de koekbakkersjuffrouw . Zoo gaat het .
Men schimpt op iets vreemds, en neemt het over . Maar hier was
't geval ernstig genoeg om 't gebruik van wat vreemds to wettigen.
- Friskuus, dominee ! Wouter . .
Juffrouw Laps wilde ook wat zeggen maar ze werd in de rede
gevallen
- Zwyg, o gy vrouwe van de muren Jericho's, gy die 'n huis
van ontucht bewoont op de wallen der stad . . .
- Maar dominee, de juffrouw woont onder-voor . . .
- Ja, en m'n vader was . . .
- Houd op met je gevlei . . . o gy Delihah-Rachab ! en gy, vrouw
. . . ik zeg u . . . zoowaar de Heer leeft . . . dit meisje is weggezonken
. . .
- Maar dominee, Wouter is 'n jongen !
- Zwyg, en hoor de woorden des hoochepriesters ! Ik zeg u
dat zy is weggezonken in 'n poel van ongerechtigheid . . .
- Maar dominee . . .
- Laat 'm begaan, fluisterde juffrouw Laps, daar zit wat achter.
fly zal op Wouter neerkomen met 'n omweg . . . dat doers ze
wel meer .
Hierin had juffrouw Laps gelyk .
Dit meisje, ging de huisdominee voort, met 'n uitdrukking van
indruk die veel plaats noodig had, en die ons noopt de wysheid
to bewonderen van de dochteren des huizes, welker uitgaan ruimte
liet aan dominee's welsprekendheid, dit meisje is 'n meisje !
- In-godsnaam dan, zuchtte j of f rouw Pieterse .
Maar dat toestemmen kostte inspanning . Want niets is moei •lyker
to gelooven dan 'n wonder dat men ziet . De wonderen die
men niet ziet, maken 'n onderscheid .
- In-godsnaam dan . . .
- A . . . dit meisje is 'n meisje . . . en wat meer zegt, ze is
eene vrouw ! Ja, ze is eene vrouw, en heeft gehoereerd . . .
Och lievechristenzielen, ik kan er niet uit wysworden !
- Ik wel, zei juffrouw Laps, ik begryp 't heel goed .
- Ja, slang . . . j e begrypt me! Je geweten verklaart j e de woorden
die er stroomen van de lippen des mans Gods . . . en je verdorvenheid
doet je de verzenen tegen de prikkels slaan .
Juffrouw Laps had reeds lang opgemerkt dat de huisdominee zich
by-voorkeur tot haar wendde . Ze had dit beschouwd als 'n hulde
aan haar diepere geloofskennis, en als des sprekers wensch zich
to verzekeren dat de verheven zin zyner woorden beter werd begrepen
dan van den patient of de anderen kon verwacht worden .

2 8 8 IDEEN VAN MULTATULI .
Maar toch zou ze nu graag een woordjen in 't midden brengen
over die verdorvenheid, om to protesteeren tegen de meening dat
deze haar privaat eigendom wezen zou
- Ja zeker, dominee, verdorven zyn we alien . . . alien zonder
onderscheid, maar . . .
- Zwyg, goddelooze vrouwe Babilons . . . en vertrek uit je huis
op de muren der stad. Je bent verdoemd, zeg ik je, en . . .
- He 2 vroeg j of f rouw Laps verwonderd en ietwat beieedigd .
Want de vromen nemen verdorvenheid en verdoemenis met veel
genoegen aan, zoolang men die dingen kollektief uitdeelt, maar ze
worden boos als men verklaart dat er iets hapert aan hen persoonlyk
. Juist als met de bochels in 403 .
- He . . . hoe meent u dat, dominee 2
- Ik zeg dat je verdoemd ben, vrouwe uit Josua twee . . . er
hangen roode koorden uit je venster . . .je hebt gehoereerd met de
koningen der aarde . . .
Tot-dusver was alles goed. Het hoereeren met koningen heeft
jets deftigs, en schaadt niet . Maar
. . . met de koningen der aarde, en met den briefbesteller die zulke
dikke bakkebaarden heeft .
Dit was erger dan , zoogdier."
Voor juffrouw Laps den tyd had haar eer to herstellen door 't
verscheuren van den man gods, vioog Leentje de kamer in
- De vent is dronken, j of f rouw, by is stomdronken . . . by heeft
gebitterd op den hoek . . . daar is-i de deur uitgegooid, en de jongens
loopen 'm na . . . kyk hier !
En ze wees door 't raam naar-buiten, waar inderdaad de straatjongens
met veel gejuich 'n preek kommenteerden die huisdominee
scheen gehouden to hebben, want ze riepen : ho, ho, prikkelige
slang met je verzenen . . . houd je staart recht !
Stomdronken was nu de huisdominee niet, dit hebben wy gehoord,
maar dronken was-i . In 't wynhuis op den hoek had by
oefening gehouden, en Leentje die dit wist of giste, was uitgeloopen
om daarvan zekerheid to hebben, en door de openbaring van
's mans toestand, de pyniging van Wouter to bekorten . In dit voornemen
werd zy to-hulp gekomen door huisdominee zelf, die in ' t
wynhuis had hooren spreken over die geschiedenis van den briefbesteller,
en by z'n aankomst in de woning van juffrouw Pieterse,
zich vergiste in den patient dien-i behandelen moest .
-- En, voegde Leentje er by, 't is nu niet alleen . . . 't Is niet
altyd even erg, maar laatst met Habakuk . . .
- Zwyg j y, en ga aan j e werk, zei Juf f rouw Pieterse, die beschaamd
was, omdat ze zich vergist had in de soort van wynberg
dien huisdominee bearbeidde .
My komt die vergissing heel verschoonbaar voor, en ik ben ze-

IDEEN VAN MULTATULI. 289
ker dat ze nog lang had kunnen voortduren als de kloeke Leentje
daaraan geen eind gemaakt had .
Niet zonder moeite beschermde men huisdominee tegen de woede
van juffrouw Laps. Stoffelhielp den man de trap af, zoo goed-i kon
en leverde hem over aan de straatjongens die terstond 'n liedjen op
hem maakten, vol prikkelslangen en jenever . Ik heb dat dichtstuk
niet kunnen machtig worden . Wat jammer is . En iets to maken en
dat uittegeven als echten codex, strydt tegen m'n principes .
Zoodra juffrouw Laps zich 'n beetje hersteld had, koos zy de verstandigste
party, en beschuldigde zichzelf van verkeerde opvatting .
-- 0 . . . o . . . o . . . o ! Zoo ziet men hoeveel oef ening er noodig is, om
vasttestaan in de leer ! Ik herinner me nu klaar hoe er in de Schrift
wordt gesproken van verkeerde handelingen der dochteren Jeruzalems.
Dat heeft-i bedoeld met z'n briefbesteller . M'n vader was in
de granen, en ieder weet dus wie ik ben . De zaak is duidelyk, maar
ik voel hoe langer hoe meer behoefte aan oefening . . .aan oefening,
weetje ?
- Maar, lie ve j of f rouw Laps, de man was dronken . . .
- Zoo zegt Leentje, maar . . .
- En al dat yolk op straat ! Hoor eens . . .
- Juist als met den profeet Eliza . Ook hem beschimpten de kinderen
op de straat, en toen kwamen er beeren . . .
„Hei, hei . . . pas op j e verzenen !" klonk het buiten.
Waarom zendt de Heer z'n beeren niet, klaagde juffrouw Laps
die inzag dat de eenige wys om zich rein to wasschen van then briefbesteller,
bestond in 't verhef f en van huisdominee tot profeet . En
hierin had ze alweer gelyk. Wat 'n profeet zegt, kan men opnemen
als men wil. Een bruid is een kerk,een tempel is 'n lichaam, een vader
is 'n zoon, een noon is 'n geest, een geest is 'n vader, een is drie,
drie is een, en 'n briefbesteller is niemendal .
Maar de man was dronken, herhaalde juffrouw Pieterse, alsof ze
hierin 'n reden vond om huisdominee's taal niet zoo ver wegtewerpen
als wanneer-i eenvoudig ware bezetengeweest door bybelwoede .
- En al waar-i voor 'n oogenblik gevallen, wat zou dat bewyzen ?
Blyft men niet altyd mensch, en is de val niet noodzakelyk om de genade
to doen uitkomen ? Zeg mensch, waar bleef de genadezonderval?
Dit wist juf f rouw Pieterse niet, en ik ook niet .
Ik vind dat die juffrouw Laps alweer gelyk had : zonder val geen
genade, en zonder genade geen val. Die dingen hooren bij-elkaar
als slot en sleutel . en wie er wat of neemt, doet verkeerd . Als men
'n gebouw wil laten bestaan, moet men niet hier-en-daar 'n pyler
omhalen of 'n hoeksteen wegbreken . Sit ut est, aut non sit . Huisdominee
was dus geheel in z'n recht, en juffrouw Laps ook, schoon zy
eigenlyk de zaak alleen dddrom overbracht op het terrein der H . Godg
eleerdheid, wyl ze de aandacht wou afleiden van haar briefbesteller .
IDEEN I .
I9

290
IDEEN VAN MULTATULI.
- Maar wat moeten we dan in-godsnaam aanvangen met dien
kwaj onzen ? riep juffrouw Pietes se in 't rond .
Stof f el begreep, by ontstentenis van huisdominee geroepen to zyn
tot de preek van den dag. Hy behandelde Ezechiel in de afscheiding
van de tien stammen, en deed er wat by uit Mattheus. Daarna
ging-i over op Makkabeeen, en sloot met Daniel, Paulus, 'n Onze vader
en den H. Geest .
Heel goed, zei juffrouw Laps, maar nu de straf ?
Want de vromen zyn nooit tevreden voor er wat van straffen in
komt,waarin ze, met het oog op de Schrift, volkomen konsekwent zyn,
- Water en brood . . . stelde de moeder voor, of . . . wat zou je denken
van de Oppenbaring ?
- Ja . . . zoo . . . ik mag de psalmen nogal, of . . de geslachtsregisters
. . . Jacob gewan Juda, Zadok gewan Achim . . .
- Och, mensch, dat is alles al geprobeerd, en heeft niets geholpen .
- Als we hem eens 'n paar hooldstukken lieten van-buiten leeren,
van achteren-af ?
Jammer dat dit voorstel niet doorging . Misschien ware er wat
voor den dag gekomen waarin slot en zin stale .
Als ik hem eens by my nam, juffrouw Pieterse 2 Om 't geld
is 't me niet to doen, je zou kostgeld kunnen geven . . .
Wouter rilde .
Och ja, ging juffrouw Laps voort, je zou kostgeld kunnen geven,
en ik zou hem oefenen . . . want om 't geld is 't me volstrekt
niet to doen. Oefenen, weetje?
Ik heb niet juist kunnen to weten komen welke marteling er ditmaal
voor Wouter werd uitgedacht . Ik denk dat men hem gemakshalve
geslagen heeft, en dit vied ik dan ook - alles in aanmerking
genomen - maar het beste .
Wat Ideen zonder hoofdsluk .
414 . Hoofdstukken als 't vorige vervullen my met walging, maar
ik geloof dat het de plicht is „den steen niet omtegaan, die er ligt
op onzen weg ." (400)
De zoogenaamde godsdienst ligt j uist op 't voetpad, en daarom
wil ik haar wegkantelen als ik kan .
415 . Ik zeg : zoogenaamde godsdienst, want ze bestaat niet, Neem
een God aan, zooals ge wilt . . . maak hem dartel en wellustig als
Jupiter, of lastig en kwalyknemend als de god der christenen . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 29 1
noem hem VISCHNOU, SIWA, BOUDDHA, THAUT, ZAO, JEHOVAH, ZEUS,
VOORZIENIGHEID, ALMACHT, NOODLOT Of NATUUR . . . dienen kunnen
wy hem niet !
Om niet to blyven hangen aan 'n woord, wil ik dat „dienen" wel
aannemen in den zin van : hem aangenaam zyn, zyn wil doers . De
vraag is dus : wat is zyn wil ?
Voor my zou er in zekeren zin een antwoord kunnen bestaan op
die vraag . (162) Maar die vraag kan niet worden beantwoord door
de aanbidders eener persoon of van personen. Niemand weet het,
en zy die beweren het to weten, zyn 't onderling niet eens .
416 . Wanneer wy't woord „God dienen" opnemen in den zin van :
„hem aangenaam zyn" dan behooren wy tevens to stellen dat het
hem aangenaam wezen zou : IEDER to doen weten wat hem aangenaam
is . Dat-i dit niet gedaan heeft, blykt uit de verschillende opvatting
van z ' n wil .
-Zoolang hen menschenzoon dien god niet kent .
Zdolang is 't laster to gelooven aan dien god!
Zeker ! Want in dat geval zou by dien eenen onwetenden mensenzoon
onbillyk behandeld hebben . . . my, by-voorbeeld . (98)
Alzoo draagt het geloof aan een persoonlyken god de besehuldiging
van onrechtvaardigheid in zich . . . quod absurdum .
417 . Godsdienst is schadelyk, en wel op twee wyzen : door doen
en door niet-doen.
Het eerste ligt voor de hand . Zie Abrams-offers, elberfeldsche
weezen (138), kerkmoorden, brandstapels, het vierde bericht uit de
50e eeuw . . . ja, dat voorval !
Maar de schade die de godsdienst bewerkt door 't verhinderen van
wat beters is niet zoo gemakkelyk vatten, en toch is ze heel groot
De Theologiae Doctor Klesmeyer ware misschien 'n bekwaam
timmerman geworden, als-i zich had toegelegd op 'n, wezenlyk bedryf,
instee van naar de noordpool to reizen om Pennewip's neusknyper
to zoeken .
Misschien hadden wy geleerd zomerwarmte als snyboonen inteleggen
tot wintergebruik, als we aan 't vinden van de juiste manier
de moeite hadden besteed die er nu wordt ten koste gelegd aan 't
bepalen der ware natuur van deze of geene juf f rouw Laps .
Of, zonder to treden op fantastisch gebied, alle burgers van den
Staat zouden kunnen zingen, schaken, met vrucht lezen, zich nuttig
en produktief bezighouden in een woord, als men ze daartoe had opgeleid
in den tyd dienu is verloren gegaan aan HHabakuk en konsorten .
Pit IDEE is voor uitbreiding vatbaar, maar ik heb geen tyd, en
noodig den lezer uit eens to berekenen wat-i al zou hebben kunnen
doen, uitvinden, bewerken, tot-standbrengen, als men hem niet van
jongs-af had geplaagd met buitenlssigheden .

29 2
IDEEN VAN MULTATULL
418 . Welnu, er is nog veel meer ! Al werd uwe lyst lang, ik zeg
u, er is nog veel meer . Ja, 't meeste blyft nog over .
Iemand die in een kwartier voor zooveel stuivers alkohol gebruikt,
verliest niet alleen dat kwartier tyds uit z'n leven, en zooveel
stuivers uit z'n beurs, by ontbeert vele kwartieren daarna zyn
verstand en bovendien zooveel guldens die hem dat verstand zou
hebben kunnen opbrengen .
Wanneer men in de kerk zich inderdaad bezighoudt met de vertellingen
die daar worden uitgekraamd, is 't onmogelyk nuchter
thuis to komen.
Wie dus wel nuchter in de werkelyke wereld terugkeert,
heeft in de kerk gehuicheld door zich aantestellen alsof by dronken
was, en in dat geval gaat er by hem 'n kapitaal verloren aan zededelykheid,
dat van veel grooter belang is dan zooveel kwartieren en
zooveel guldens verstands-produktie .
Zie over den nadeeligen invloed der goddienery op 't Onderwys, den
kommentaar op de verhandeling over Vrye-Studie in den Illn Bundel .
419 . - Godsdienst is noodig voor de zedelykheid. *)
- Welke godsdienst ?
- De christelyke.
- Zoudt ge dan een booswicht zyn als uw papa 'n Turk geweest
was?
*) De zelfbeleediging die in dit voorgeven ligt opgesloten, schynt den
geloovers niet to deeren . En tevens stellen zy hun eigen God laag
door de meening dat by kan gediend zyn met 'n deugd die gegrond
is op de vrees voor z'n ongenade . Om de onzedelykheid van dit begrip
to doen in 't oog vallen, behoeft men zich slechts de vraag
voorteleggen, wat men to denken hebbe van een kind dat alleen voor
z'n vader het goede doet ! Het goede, dat dan eigenlyk ten-gevolge
van het ellendig motief, 't kwade wezen zou ?
eNeen, zegt men, wat God wil, is per se het goede. Het zou goed zyn
op-zichzelf, ook al kenden we zyn wil niet . -God- en -goedzynA is
synoniem. "-
Dan is God overbodig, en de aanmerking op de fraze waarmee dit
IDEE begint blyft van voile kracht .
420 . - Godsdi enst is noodig voor 't Volk . *)
- Geef dan aan de dominees traktement, rang en kostuum van
politiekommissaris.
*) Ook deze opmerking is niet vereerend voor wie haar maakt .
Er ligt iets in als : nu ja . . . 't is wel onwaar, doch we hebben zoo'n
leugen noodig om baas to blyven .
1k ontken die behoefte aan onwaarheid, doch al ware dit anders
. . . neen, 't kon niet anders wezen?
Bovendien : Volk ? Het Volk ? Wat ben ik dan ? Wie zyt gy die
zoo spreekt ? Staaan wy buiten het Volk ? Waar zou 't heen indien
ieder zichzelf maakte tot iets byzonders, en alle anderen tezamen tot
Volk dat men zou mogen voeden . . . neen, vergiftigen met leugens ?

IDEEN VAN MULTATULI . 29 3
421. - Geloof me, zonder godsdienst ware het Volk niet to regeeren.
- Nogeens, zonder welke godsdienst ?
- Zonder de onze . . . de ware .
- Honderde volken werden geregeerd zonder uw godsdienst .
422 . - Toch geloof ik dat onze godsdienst noodig is om 't Volk
in-toom to houden .
- Ik verdeel uwe meening in twee . Ge zegt : dat het zoo wezen
zou en : dat gy 't geloo ft .
Op 't eerste heb ik reeds geantwoord .
En 't andere, uw geloot aan die intoomende macht der godsdienst
. . . ik geloof niet aan uw geloof zoolang daarvan de oprechtheid niet
blykt : door de armoede der notarissen, door uitteering van rechtsbezorgers,
door wanhoop der slotenmakers, door intrekking van 't
politiewezen, door afschaffing uwer wetboeken . . .
- 0, er blyven altyd slechte mensen . . .
- Juist . En die worden in-toom gehouden, niet door uw godsdienst,
maar door al de dingen die afgeschaft zouden kunnen worden
als er to rekenen viel op den invloed van die godsdienst .
423 . Maar wat is dan uw punt van uitgang om to geraken tot de
kennisse des goeds en des kwaads ?
- Ik heb daarop reeds geantwoord in 276 en op veel plaatsen
meer. *)
Doch ge deedt verkeerd my die vraag to doen op dilemnatoon .
Want al kon ik u daarop niet antwoorden, die onkunde van myn
kant zou niets bewyzen voor uw godsdienst, die leugenachtig wezen
kan, ook al weet ik daarvoor_niets beter in de plaats to geven .
*) In een werk als deze IDEEN kon dit onderwerp niet onaangeroerd
blyven . Toch heb ik 't nooit monograf sch behandeld, misschien
wel juist omdat het zich overal op den voorgrond dringt . Ook in 922
komt icts voor over 't uitgangspunt onzer zedelykheidsbegrippen,
doch alweer ter-loops, en reeds daar stelde ik my voor, dit punt aan
een ernstig onderzoek to onderwerpen . Ik hoop dat voornemen zoodra
mogelyk uit to voeren, o. a . naar aanleiding der essay van Dr .
F .FETtINGA, in zyn zeer belangryk : Democratie en Wetenschap . (Groningen
by P. van Zweeden .)
424 . - Maar . . . men moet toch iets wezen.
- Zeker. Doch juist daarom moest men zich niet maken tot
niets, door 't aanhangen van allerlei dwaasheid .
- Goed. Maar toch eisch ik dat ge daarvoor iets in de plaats
geeft *)
- Welnu, ik zal 't beproeven . Luister oplettend . A. verhaalt
dat U. P. door de waarden van G. neergegaan is tot het vergeten
der uitzichten, waardoor C. K. S. met de handeling van
L . tot buiten. Hebt ge dit begrepen ?

2 9 4 IDEEN VAN MULTATULI .
- Neen.
- Ga heen dan, en vraag de verklaring aan anderen .
- Ik heb opheldering gevraagd aan ieder dien ik ontmoette,
maar er is verschil van gevoelen .
- Dat geloof ik gaarne. Zeg-op, wat beteekenen de woorden
die ik u voorzei ?
- A . meende 't was 'n middel tegen staatsbankroet ? B . zei dat
het wel 'n praktizyns-rekening wezen kon . C . beweert dat het
'n minnelyden is . D . noemt het 'n waschlyst . E . houdt het voor
'n uitgewerkt problema. F geloof t . . . in 't kort, ieder maakt er
wat van : 't is 'n grondwet, 'n roman, 'n doodvonnis, 'n reglement
op den garnizoensdienst, 'n troonrede, 'n lief desverklaring, 'n kataloog,
'n brief van mama . . .
- Wel, wel ? Maar gy, wat denkt gy ?
- Ik . . . ik weet het niet ! Ik kan niet wys-worden uit het ding.
- Ge moet me zeggen wat het beduidt .
- Ik kan niet . . . ik weet het niet !
- Dan veroordeel ik u to kiezen tusschen liefdesverklaring,
doodvonnis, waschlyst, troonrede . . .
- Dat kan ik niet !
- Ik blyf aandringen op keuze .
- Dat is onbillyk .
- Juist. Myn vordering is onbillyk. Uw onmacht om onzin to
verkiaren, maakt dien onzin niet tot wysheid .
Anders
- Daar buiten loopt 'n wezen met zeven koppen, twee neuzen,
'n staart van drie ellen, en oogen van zand . Het heeft horens op
den rug, en vleugels als 'n vleermuis . . .
- Dat geloof ik niet .
- Dan moet ge my zeggen wie daarbuiten loopt op de plaats
waar dat monster loopen zou als 't bestond.
Dat kan ik niet zeggen .
- Geloof dan aan myn monster,
- Die vordering is onbillyk .
- Juist. Zeer onbillyk !
Anders:
- Uwe tante is blond ?
- Neen .
- Bruin?
- Ook niet.
- Nogal donker ?
- Nog minder .
- Ze heeft rood haar?
- Volstrekt niet .
*) Een zonderlinge eisch ! Vordert men dit ook van den geneesheer die
'n ziekte bestrydt ?

- Of 'n andere kleur van haar ?
- Ook niet .
- Maar is ze dan kaal ?
- Dat kan ik niet zeggen .
IDEEN VAN MULTATULI . 29 5
- Ze is niet . . . ik heb geen tante . . . ze is dus Nets .
- Niets ? Dat geloof ik niet ! Dan houd ik haar voor kaal, want :
iets moot men wezen !
425 . Geloof is slaap . Twyfel is begeerte . Onderzoek is arbeid .
Het getal werklieden is gering.
426 . Onder de niet-werkenden zyn minder slapers dan men
meent . De meesten twyfelen, en begeeren waarheid, doch niet zoo
sterk als noodig wezen zou om zich gedrongen to voelen tot eigen
onderzoek .
Wanneer men van alien die op de bevolkingstaten zich inschryven
als behoorende tot een der tallooze christelyke gezindheden,
aftrok de velen die zich gereformeerd, katholiek, luthersch, enz .
noemen : uit gewoonte, of: omdat hun ouders zich aldus noemden,
of: omdat ze nu eenmaal tot die gemeente behooren,of : omdat men
toch iets wezen moet (424) of: om 't voorbeeld voor de kinderen,
of : uit mensenvrees . . . dan voorzeker zouden er weinigen overblyven,
en de meerderheid der bevolking zou waarschynlyk blyken
niet to behooren tot de zoogenaamde christelyke kerk .
Ik beweer echter dat de tegenstanders niet veel winnen zouden
by den overgang van die naamchristenen tot de openlyke hulde
aan 't gezond verstand .
Want die overgang zou eerst plaats-vinden als 't mode werd en
geen schade deed. We zouden alzoo vrydenkers krygen van 't gehalte
der christenen aan 't hof van Constantyn . (7)
't Is om to schrikken !
42 7 . Geen schooner beeld dan 't beeld van,, den laatsten christen! "
Dit ID ER is verkeerd begrepen . Men heeft daarin een weerslag meenen
to zien - 'n flauw weerslagje aan! - op de eerste helft van 't
bekende
Que les boyaux du dernier pretre
Serrent le cou au dernier roi !
Myn bedoeling was eenigszins heflyker dan dit vonnis . Ik zie niet
in dat we veel winnen zouden door 't verdryven van priesters en koningen
op die wyze . Bovendien, koningen kunnen nuttig zyn . En ik
vraag wie ons na zoo'n onvriendelyke exekutie, zou afhelpen van den
bezel die ze ten uitvoer had gelegd?
De meening van 427 is - in-tegenstelling met het slot van 426
- eerbied uittedrukken voor de oprechten van harte, die hun geloof
in de goddelykheid van Jezus blyven bewaren nadat het plebs zal zyn
overgegaan tot ontkenning. Dezelfde snort van geloovers die nu my

29 6 IDEEN VAN MULTATULI
verdoemt, zal - ongeloovers geworden - zeer onverdraagzaam wezen
voor de aanhangers van 't oude .
428• Bet voorbeeld voor de kinderen? Hoe, gyzeif gelooft niet
,,aan die gekheid" - dat is de term - en toch zendt ge uw kinderen
naar katechizatie of biechtstoel ? Hoe, ge schimpt op de , zwartrokken",
ge yvert voor 't gescheiden houden van Kerk en Staat, ge
verwerpt pausdom, therokratie, priesterregeering, en toch laat ge
uw kinderen biologeeren door die priesters ? Ge verwerpt de wonderen
van Tobias, van Paulus, van Elias, of hoe al die goochelaars
heeten mogen, en ge gaat voort de kerken to bezoeken die in-stand
worden gehouden door 't vertellen . uitleggen, kommentarieeren van
wonderen? Hoe, ge spot met de wawelary van dominee of pastoor
die 'n broodwinning maakt van 't uitrekken eener zinledige fraze
tot 'n preek, en zonder protest gaat ge voort de belasting optebrengen
waarmee dat gewawel betaald wordt ?
Duizendmaal liever is my de eenvoudige geloovige . Hy verkracht
niet het gezond verstand dat-i niet heeft. Doch wi e, daarmee wel
begaafd, toch den weg opgaat van die arme zinneloozen, begaat
'n moord aan z'n denkvermogen .
429 . Het voorbeeld voor de kinderen ? Fraai voorbeeld !
Is dat niet 'n voorbeeld van valsheid en huichelary ? Wanneer
gyzeif 't geluk hadt u to outworstelen aan de banden van 't bespottelyk
bygeloof dat onze maatschappy in windsels houdt, moogt
ge dan uw kinderen overgeven aan 'n invloed dien ge nadeelig
acht voor uzelf ?
Wat moet het kind denken van z'n vader, als 't dezen later
ziet glimlachen over dingen die hyzelf het liet inprenten als iets
heiligs. Zal niet de dus opgevoede zoon den vader verwyten dat
by hem bedroog? En zal by niet recht hebben tot dat verwyt?
Voorbeeld? Ik begryp dat men z'n zoon 'n voorbeeld geeft
van yver, van orde, van eerlykheid, van studie, van dapperheid,
van matigheid, van hoogmoed . . . van goede zaken in 't eind, maar
waartoe 't voorbeeld dient dat men z'n kinderen geeft door 't luisteren
naar domineespraatjes, of door ,het opgaan naar de tafel
des Heeren - zoo heet het immers ? - dat begryp ik niet !
En vreest men niet dat de knaap, zoodra by later inziet dat
de vader willens-en-wetens hem leugens gaf of geven liet voor
waarheid, genoopt wezen zal tot het verwerpen van andere zaken,
minder overbodig, minder schadelyk dan kerkslaverny en wondergeloof
? Zulien niet yver, eerlykheid, en andere deugden die dezelf
de vader zoo aanprees, den weg opgaan van Habakuk's voortref
f elykheid ? Zal niet de matigheid en de hoogmoed in een hoek
wordeji (Yeworpen met de heele bybel-rhapsodie ?
Daartoe moet de zoon van den half- of kwart-vrydenker onmisbaar
geraken, wyl-i tot ontwikkeling meer aanleiding beef t, en
op dien weg minder hinderpalen ontmoet dan 'n ander. *)

IDEEN VAN MULTATULI . 29 7
lemand die, van Christen-ouders geboren, later de on«- aarde
inziet der onverteerbare vertellingen die men hem in z'n jeugd
reikte als voedsel voor den geest, kan by 't veranderen van
z'n begrippen daaromtrent, blyven vasthouden aan de waarheidsliefde,
aan de oprechtheid zyner ouders, en tevens aan de deugden
die zy hem, naast het zoo,-enaamd Christendom, hebben ingeprent
. Maar de noon van den vrydenker moet den vader verachten,
die den moed niet had z'n eigen kind deelgenoot to maken
van z'n meening omtrent zaken welker kennis voor 't kind
van zoo hoog belang is .
Van hoog belang . . . ja i Want de maatschappy wordt in beweging
gebracht door die zaken . De zoogenaamde godsdienst dringt zich
in alles, bestuurt alles, onderwerpt alles, maakt gebruik van alles,
heft belasting op alles, stelt zich overal in de plaats van 't eenvoudig
gezond verstand en de daarmee samengaande volkswelvaart .
Niets is haar to goring, niets is haar to hoog . Van de bewaarschool
tot den troon . . . van de soep- en turfkaartjes tot de manifesten
der koningen . . . van de blauwkous-lotery tot de bloedige
Sebastopols . . , van de straat tot bet hof . . . van de kinderkamer
tot het sterf bed . . . overal perst zy zich in, overal heerscht ze,
overal verdringt ze wat er in den weg staat . En dat doet ze preekend,
zingend, zalvend, gluipend, gniepig, valsch . Hier vraagt ze
'n penning, en vertelt iets van 'n weduw . Dddr neemt ze 'n landschap
weg, en betoogt dat die streek noodig is voor 't ,geloof ."
Er is behoefte aan geld . . . betaalt : god wil het ! Er moet geleden
worden . . . lydt : god wil bet ! Er is dief stal noodig . . . gaat en neemt
god wil bet! Moord en doodslag . . . doodt en moordt : god wil het !
En dan zien we den wil van dien god geschreven in reusachtige
bloedletters op de slagvelden van Melegnano, Magenta en Sol ferino .
Overal klaagt men over zware belastingen, en overal gaat men
voort belasting optebrengen aan kerken en kerkedienaars . In gehuchten
waar de MENSEN ter nauwernood beschut zyn tegen weer
en wind, en hun verblyf deelen met de varkens, steken de kerken
onbeschaamd hun spitsen omhoog als om den spot to dryven
met de ellende die hen omringt. In de steden zien ze met pauwige
verwaandheid neer op de armen die wegrotten in vochtige
kelderholen under de oppervlakte van de zee .
430 . Ik zeide : niemand weet wat god aangenaam is, en hoe
by dus zou willen gediend worden .
*) Dit is de vraag . Het gebeurt vaak dat juist die hinderpalen aansporen
tot nadenken en verzet . Zeker soort van femelary verwekt afkeer in
den knaap, die dan al zeer spoedig zich voorneemt : als ik groot ben,
zal ik . . .
Maar jammer blyft bet dat de zoodanige voor by ,groot- is, zich moot
plooien tot 'n schyn van onderwerping, waarby altyd de oprechtheid
schade lydt.

298 IDEEN VAN MULTATULL
De god zelf zou immers in z'n eigen belang hebben gezorgd dat
er geen twyfel bestond over de wyze van dienen .
Stel u voor, dat velen u belasting schuldig zyn en die behooren
optebrengen in natura . Ge hebt in uw huishouden zeker artikel
noodig . De opbrengst daarvan zou u aangenaam wezen, daarmee
zou men u dienen .
Maar de personen die verplicht zyn u then dienst to bewyzen,
hebben geen kennis gekregen van uw behoef to aan 'n bepaalde zaak .
Zy wenschen u tevree to stellen, want ze weten dat gy de macht
hebt - en den wil ! - hen to straffen als de geleverde waren
niet naar uw zin zyn. Nu brengt de ddn dit, de ander dat, maar
niemand raadt uw begeerte . Duizende jaren ziet gy uit naar de
verlangde zaak, maar altyd te-vergeefs .
Wat zou eenvoudiger wezen dan eens vooral to zeggen : „goede
lieden, ik begeer dat !"
Waarom die arme belastingschuldigen to plagen met de voortdurende
onzekerheid of 't opgebrachte wel inderdaad strekt tot
kwyting van hun schuld ?
Men heeft me verweten dat de opvatting van 't godsbegrip, zooals
bet , in dit nummer wordt v oorgesteld . t o menselyk is. Het
is my onbekend of doze opmerking behoort gerangschikt to
worden onder beestachtige, kinderlyke, barbaarsche, duivelsche
of goddelyke redeneeringen . Wat my aangaat, ik ben noch
god, noch duivel, noch barbaar, noch kind, noch beest . Ik ben
MENS . Ik gevoel als mess, denk als mens , arbeid als mess, In die
hoedanigheid schryf ik m'n IDEEN, en 't komt me voor dat die ook
door mensen zullen gelezen worden .
Mocht ik eenmaal van hoedanigheid veranderen, dan zou ik by
die gelegenheid waarscbynlyk teveins voorzien worden van de eigenschappen
die tot myn nieuwen staat behooren zouden . Voorloopig
houd ik bet voor passend my to bedienen van de intellektueele
organen die me op myn tegenwoordig standpunt gege,ven zyn, en
dus : als mens, menselyk to oordeelen . Een god die daarover ontevreden
was, zou n zonderling god wezen !
431 . - Maar, z eggen . d e vromen, uw vergelyking is niet
juist. Wy weten wel wat onzen Beer aangenaam is. Hy heeft
zich verwaardigd ons dat to openbaren,
- Ei zoo ? Laat eens hooren .
Eerste vrome : Hy begeert psalmen .
- Neen, roept de tweede vrome, ik vereer hem door in de
rondte to draaien .
Derde vrome . Ik spreek door den neus . . . dat doet hem zeker
plezier .
Vierde vrome : Ik verveel me alle zondagen tot zyn eer .
Vyfde vrome : Ik ontbyt met Ezechiel . *)
*l Ziehier weder 'n foul. van dezelfde soort als in 183, 385 en
409 . Ik bedoel 't ontbyten niet zoozeer -- schoon ik ook dat afkeur
- als wel onzen tekst. Ik leg den vyfden vrome'n uitroep in

IDEEN VAN MULTATULI . 2 9 9
den mond, die my werd ingegeven door VOLTAIRE'S luchtig kritLiekje
van Ezechiel IV, VS. 12 . Hy zegt daarvan : pourva que le
Seigneur ou son pro lke ne m'invitent p,!s a dijeuntr, of zoo-iets.
De manier waarop men gewoonlyk die fransche aardigheid beantwoordt,
houdt geen steek . De vanpas-makers der Schrift beweren
dat bier geen sprake is van spyzen . minder nog van de
spys-zelf, maar van brandstol en dat dus VOLTAIRE ten-onrechte
zoo afkeerig was van 'n invitatie om aan 't maal deeltenemen .
Dat mest - byv. van runderen - in sommige Oostersche landen
gebruikt wordt als brandstof, is waar, al kan ik niet verzekeren
dat dit ook 't geval is met de in den aangehaalden tekst uitdrukkelvk
omschreven snort . Aannemende echter dat vs . 12 . naar den
wensch der theologen, in Diet al to onzindelyke beteekenis kon
worden opgevat, dan no, verzetten zyzelf zich door die opvatting
flagrantelyk tegen hun -Heer- die in 't volgend vers ronduit verklaart
dat het ditmaat z'n stellig voornemen is, iets heel onsmakelyks
to doen gereedmaken. In vs. ii wil ik me Diet verdiepen,
om niet meer to bewyzen dan noodig is .
Er blykt alzoo duidelyk dat VOLTAIRE'S tegenzin in de uitnoodiging
volkomen gewettigd is en schriftuurlyker dan die der uitleggers
.
Toch heeft by ongelyk! De vraag is namelyk niet, hoe en waar
by ontbyten wil, maar : of by op die wyze de strekking van
EZECHIEL's bedoelingen weerlegt? Ik beroep my to dozen aanzien
op 134, en zou misschien door anderen verwezen worden naar
395 en 't slot van 432 . De lezer moge kiezen, Wat my betrelt,
ik kan uit den geheelen EZECHIEL niet wys worden, al keur ik dan
ook de manier niet goed, waarop VOLTAIRE hem aanvalt. My komt .
byv . de zoo gewraakte beeldspraak in cap . XXIII, Diet alleen verdedigbaar
maar zelfs grandioos voor.
Hoe dit alles wezen moog, ik liet onzen vy1den vrome iets zeggen
dat in hem wezen kon, en voor die scliryversfout vraag ik vergeving .
Zesde vrome : Ik lees alle dagen 'n book dat bond noch kat
verstaan kan . Als-i daarmee niet gediend is, verklaar ik hem voor
zeer exigent .
Zevende vrome : Dat alles is 't rechte Diet . De ware manier
om hem in 'n goed humeur to helpen, is 'n groot huis to bouwen,
en eens in de week dauin by-elkaar to komen om to luisteren naar iets
dat men even goed weet als die 't vertelt en evenmin begrypt als hyzelf .
Achtste vrome : Ik roep gedurig dat ik 'n ellendeling ben, onbekwaam
tot alle goed . Dat moet hem 'n prettigen indruk geven .
Negende vrome : Ik soupeer vier malen's jaars op klaarlichten dag .
Tiende vrome : Ik onderzoek zyn Wezen, en versehaf hem wat
afleiding door de verklaring dat by driedeelig is .
El lde vrome : Gekheid! Moderne theologie . . . geloof met
scheikunde . . dat is 't ware !
Twaalfde vrome : Glad mis! Rabeljauw op viydag . . . dAdr
houdt-i van .
Dertiende vrome Alles fout! Niemand uwer weet het . Men moet .
Halt, dertiende vrome! ,Xiemand uwer weet het" . . . Q . E . D.

3 0 0 IDEEN VAN MULTATULI .
432 . Ik heb het recht myn meening aantekleven en voortteplanten
.
Dit beroep op m'n recht is niet zoo overbodig als 't na eenige
eeuwen schynen zal .
De christenen houden niet van Domitianus, die hen verbrandde
en vechten liet met wilde beesten . Ik erken dat die bebandeling
onaangenaam is, en begryp . dus volkomen hun ingenomenheid
tegen then man . Maar wat ik minder begryp, is dat de christenen
zoo dikwyls doen aan anderen, wat zy afkeuren in Domitianus.
De zaak komt altyd neer op het oude : ,ieder mag gelooven
wat by wil, mits-i geloove als wy," Zoo neen, dan wordt
de afwyker uitgesloten, geplaagd, mishandeld, zooveel de ,,burgerlyke"
wet maar eenigszins toelaat, ja, meer dan ze toelaat .
Let eens bovendien op 't verschil in toon van de aanhangers
dier schrale christelyke mythologie, en van de tegenstanders . In
een gezelschap zal de dusgenoemde godgeleerde spreken over
z'n zaken, zondenval, verdoemenis, genade, enz . - op 'n wyze
alsof er geen twyfel aan de algemeene toestemming denkbaar
ware. Maar iemand die niet zoo heel zeker is van 't bestaan
dier dingen, moet al zeer bescheiden en omzichtig to werk gaan
om niet to worden behandeld als 'n onverlaat, zelfs door hen die
eigenlyk in den grond der zaak niet van hem verschillen in gevoelen,
maar meenen dat men niet „spotten mag met heilige zaken ."
Zeker, met heilige zaken mag men niet spotten, maar men mag
wel spotten met de zeer onheilige vertellingen die men ons opdringt
als godsdienst. Jazelfs wordt spotten plicht, waar redeneering to
vergeefs wezen zou. (395)
433 . De heilige Kwip of Kwap was onthoofd . In-plaats van
daarin to berusten en zich er by neerteleggen, zooals gy en ik
doen zouden, lezer, neemt-i zijn hoof d onder den arm en wandelt
er mee been .
Ik voor mij twyfel aan de mogelykheid van die wandeling . Want
om iets to doen, behoort vooraf to bestaan de wil, het voornemen,
of aithans de onwillekeurige aanleiding om iets to doen . De organen
die dat voornemen opvatten, of door die aanleiding worden
geaffekteerd, bevinden zich in de hersenen, en vandaar worden door
de * zenuwen de bevelen overgebracht naar de lichaamsdeelen die
belast zyn met de uitvoering. Op het oogenblik toen de heilige
Kwip den wil had, of aanleiding vond, om wegteloopen met z'n
hoof d, was dat hoof d gescheiden van den romp, en er bestond dus
stremming in 't dienstverkeer tusschen de hersens en de andere
lichaamsdeelen. De hand kon niet weten dat ze 't hoof d onder den
arm moest plaatsen, de arm had geen bevel ontvangen dat hoofd
vasttehouden, en de beenen bleven verstoken van de uitnoodiging
om Kwip to doen wegloopen . Ik beweer dus dat die stoornis van
kommunikatie . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 30 1
- 0, gy domme tegenspreker, ziedaar u verstrikt in de strikken
uwer wereldsche wysheid . 't Mooie van de zaak is juist dat
Kwips hersens den last tot wegloopen met z'n hoofd hadden gegeven
voor de stremming der kommunikatie . . .
Redeneer niet met de vromen
434. Maar, zegt de protestant, die zotte vertellingen over Kwip
of Kwap gelooven wy evenmin als gy. Wy zyn ver verheven boven
de katholieken, wij versmaden menselyke uitvindsels, fabelen,
priesterpraatjes . . . zie eens onze godsdienst ! By ons is alles zuiver
gezond verstand. Wy hechten niet aan de zotte toevoegselen, we
houden vast aan den geest - aan de moraal, weetje ? - aan de
moraal en den geest die ons is verkondigd en meegedeeld door den
Heere JEzus CJRISTUS, hij die geboren werd uit eene maagd, gestorven
is voor onze zonden aan het kruis, nedergedaald ter helle,
en opgevaren ten hemel . . .
- Ei !
Iemand bezocht 'n gekkenhuis, en by 't rondgaan werd-i begeleid
door 'n persoon die hem inlichtingen meedeelde over de soort
van krankzinnigheid der opgeslotenen . De begeleider scheen gevoelig
van aard, althans by toonde zich diep bewogen met het lot
van die arme dwazen . De een was koning, de tweede 'n speldenkussen,
de derde, vierde, vyfde . . . . tot den drie-en-twintigsten
toe, waren dichters . Daarop volgden de godsdienstgekken - ik
heb ze niet geteld - toen 'n paar lief degekken, - weinig, want
die zyn er minder dan men denkt - vervolgens de ongegrondehoogmoedsgekken,
de eerzuchtsgekken, de geldjachtsgekken . . .
in 't kort, het was 'n wereld in 't klein .
- Zonderling toch en bedroevend, sprak de vriendelyke geleider,
dat de menschelyke geest zoo kan of dwalen . De man daar
verbeeldt zich dat-i Paus is, en deze hier houdt zich voor 'n brandende
vetkaars ! En dat is toch niet juist, m'nheer. Want u begrypt,
als 't waar was had ik hem al lang uitgewaaid.
De man protesteerde tegen de gekheid van de anderen, en meende
zelf dat-i 'n zuidwestenwind was . . .
Die protestante wind was de lastigste gek van 't heele huis .
435 . Ik gis dat men de charge in 433 overdreven vinden zal .
Welnu, men leze Dr. Meyboom's moderne wonderverklaring, waarvan
't volgende proef j e
Het veranderen van water in wyn is zoo moeielyk niet als
t schynt. Elke druif bevat immers z6oveel deelen water die
later in wyn overgaan . Het kunstje komt dus eenvoudig hierop
neer dat Jezus de wynwording ietwat versnelde . . .

3 0 2 IDEEN VAN MULTATULI .
Juist ! het kunstje van Kwip is zoo ongelooflyk niet wanneer
we maar aannemen dat z'n hersens diligent waren in 't geven der
bevelen tempore utili . . . klaar benje !
En voor zulke wyshedens worden de Meyboomen betaald ! Ministers
die 't beter behoorden to weten - en die 't inderdaad soms
beter weten - hebben de onbeschaamdheid belastingen voortestellen,
waaruit zulk elller~dig geknoei moet beloond worden ! Zoogenaamde
volksvertegenwoor - digers voteeren de budjetten waarop
de . jaarlyksche premien op zulken verstandsmoord voorkomen .
Ten-onrechte stonden, in vorige uitgaven, de in dit IDES kursief
gedrukte regels tusschen aanhalingsteekens, alsof ik de woorden van
Ds . Meyboom wedergaf. Dit is zoo niet. Maar wel bevatte de onderhaalde
regels zeer nauwkeurig den zin zyner wonderverkiaring .
436 . En ware het nog zoo rechtstreeks alleen het nadeel dat
de zoogenaamde godsdienst berokkent aan de maatschappy, maar
op zedelyk en verstandelyk gebied steelt zy nog onbeschaamder op
indirekte wys de beste vruchten uit den hof van volkswelvaart .
Een kind dat misschien vermogens bezitten zou tot het aanleeren
of . uitvinden van nieuwe middelen om de Natuur dienstbaar to
waken aan den mensch - dat eeuwig-noodig probleem ! - wordt bedwelmd
of verstikt onder psalmen, evangelien, en hoe al de voddery
heeten moog . In-plaats van het to onderrichten in de wetten
van die Natuur, waarvan de kennis nog zeer gebrekkig is, doet
men 't kennismaken met Jozef's veelkleurigen mantel of 't hondje
van Tobias . In-plaats van het de wereld to doen begrijpen waarin
het leeft, voert men het rond in een spokerige leelyke kunstwereld
die voor eeuwen rhapsodisch werd uitgebroeid in de verwarde hersens
van leegloopende vagebonden .
En als dan later dat kind in 't werkelyk leven behoef to hebben
zou aan de flinke toepassing van dezen of genen regel der Natuur,
zoekt het vergeefs in z'n hoofd naar de wetenschap die 't noodig
heeft. Het zoekt waarheid, vindt leugen, en . . . vloekt vader of
opvoeder die tegen beter weten aan opium reikte voor spyze .
437 . En ook zonder then verstandbedervenden invloed van de
vertellingen waarop het christendom gegrond is, hoe kunnen ouders
hun kinderen een boek in-handen geven, dat onovertroffen is in
schandelyke taal en walgelijke vuiligheden? Wie 't ontkent, heeft
nooit dat boek gelezen . Met welk recht weert men de werken van
De Sade, Pigault, Lebrun of Paul de Kock uit z'n huis, als men
z'n dochters de geschiedenissen in-handen geeft van ABRAHAM,
LOTH, JACOB, JUDA, RUTH, DELIA, JUDITH, RACHAB, BATHSEBA, en
konsorten ?
Men omzwachtelt in 't dagelyksch leven de onschuldigste zaken
met to verregaande angstvalligheid, en schroomt niet zyn kinderen
geheel andere, niet onschuldige, zaken to laten leven in 'n bybel

IDEEN VAN MULTATULI, 3 03
die geschreven schynt om dragonders to doen blozen . En dat all es
om qod to dennen . . . !
Weg met die halfheid, gy die beter weet, en juist daarom oneindig
lager staat dan de geheel-geloovige met z'n kinderlyk onnoozele
vroomheid . Hy geeft wat-i bezit. Gy bezit het betere, en
geeft het slechte. Als zyn kind hem vraagt om uitlegging van
deze of gene vuiligheid, kan er nog iets eerwaardigs, iets naffs
wezen in z'n poging om de Majesteit van z'n God to rymen met
den walgelyken vorm waarin by zich liens wet voorstelt, maar
als uw zoon, als uwe dochter, vragend met den vinger wyst op
Sodom en Gomorrha, moet gy u omkeeren om den lach of de verlegenheid
to verbergen, die aan uw kind L'erklappen zouden dat ge
't om den tuin hadt geleid met uw ,handleiding ter zaligheid" .
En meer nog. Ge blyft dat christendom en lien bybel aankleven
om 't voorbeeld aan de kinderen, zegt ge ? Wie opzettelyk een
voorbeeld geeft, moet daarby de bedoeling hebben dat voorbeeld
to zien volgen . Welnu, stellen we dat gy slaagt in die bedoeling .
Uw kinderen gaan den weg op, lien gy hun aanwyst . . .
Uw gehoorzame zoon liegt, bedriegt, steelt, moordt, rooft en
hoereert : ,het staat in den bybel" zegt-i .
Uw dochter doet als uw zoon : „'t st-aat in den bybel" zegt ze .
,,Want ik daag u uit, een ondeugd to bedenken die niet voorkomt
in uw bybel. En niet alleen komt ze er in voor, maar ze
wordt daarin meegedeeld met 'n glimp van verschoonbaarheid, ja
zelfs meerendeels met den yk van Gods welgevallen .
En meen niet u dan to redden met vertoogen als : ja, dat staat
daar wel, ma . . a . . a . . r . . . enz . want ge raakt in de klem met
die maren. De knaap en 't meisje wyzen zegevierend op 't Woord
van God dat gy hun in handen gaaft, op 't woord van „God lien
men meer moet gehoorzamen dan de rnenschen" en wees zeer tevreden
als ze u niet het zwygen opleggen met de woorden van
Jezus : „man, wat heb ik met u to doen" dat alsdan in hun mond,
in duidelijk hollandsch wil zeggen :
„loop naar den duivel !"
En dan zijn er nog die beweren dat het in-standhouden van die
godsdienst noodig is voor de openbare zedelykheid !
Ik houd de in dit IDES voorkomende aanmerkingen op den bybel
staande, zoolang wy to doen hebben met de maatschappy gelyk die
thans is . Maar ik erken dat we ons een hooger standpunt kunnen
denken, vanwaar de aanmerking op de onkiesheden in den bybel,
als zoodanig, zou vervallen . Hierop werd dan ook reeds bedoeld in
de noot op 431, waar ik EZECHIEL's brutale beeldspraak tegen VOL-
T AIRE in bescherming neem . Het zal nog lang duren voor Droogstoppel
hoog genoeg staat om zich niet to ergeren aan de fatsoensfouten van
de Schrift. Maar waarom blyft by dan zweren, by de heiligheid ? De
tyd zal komen dat myn geestver,wanten de naiveteit des bybels in
bescherming nemen, tegen de naneven der tegenwoordfge geloovers .

304 IDEEN VAN MULTATULI.
Een treffende vogelhistorie, met 'n wenk over 't nad eel van hoef yzers als
voedsel. Doorslaand bewys van WOUTFR's beterschap, blykbaar uit 'n kerkelyk
getuigsehrift . WoUTER's eerste uitgang . Zyn studie in de liefde . Kongrevisehe
vertelling die doorbrandt in water .
438. M'n vriend Ornis kocht, na den dood zyner vrouw, tot
afleiding wat vogels . Als ik de smart over 't verlies van z'n
wederhelft moet afmeten naar de hoeveelheid pluimgedierte dat .
haar verving, moet ik erkennen dat-i zeer bedroefd geweest is
Want het getal zijner vogels was groot . Hij had vinken met
oogen, en blinde vinken. Kanarivogels, zwarte, groene en gele .
Zeventien soorten van duiven . Voorts papegaaien, kakatoea's *)
lysters, kraaien, eksters, kippen, raven, pauwen, eenden, kalkoenen,
ganzen, korhoenders, kazuarissen, struisvogels en nog
meer . . . . to veel om to noemen, juist als de vaderlandsche zeehelden
in 'n schoolboek.
Hoe by gekomen was aan die verzameling, weet ik niet, en
dat doet ook niets tot de geschiedenis die ik vertellen wil .
Op zekeren morgen moest Ornis uit de stad. Z'n afwezigheid
zou van eenigen duur zyn.
- Beste vriend, zeide hy, ik voel me genoodzaakt 'n beroep
op uw vriendschap to doen,
Ik houd niet van die beroepen. Want er zyn menschen die
de vriendschap a la lettre nemen, en van zulke beroepen 'n beroep
maken .
- Ik moet uit de stad, vervolgde hy, en weet niet hoe ik
't zal aanleggen om . . .
- Wel . . . neem 'n plaatsbriefjen op de spoor .
- Neen, dat is 't niet . Ik weet niet hoe ik 't zal waken met
m'n vogels .
- Als ge ze meenaamt, stelde ik voor .
- Dat gaat niet, om de kosten . Bovendien, Liwi is broeis . . .
Liwi was 'n jeugdige kanarivogel, die partant pour la Syrie floot .
- Wel, last uw vogels thuis .
- Men ziet wel dat ge nooit getrouwd zyt geweest . . . dat
ge nooit vogels hebt gehouden, ,Laat ze thuis" is fraai gezegd!
*) Het zal misschien sommigen niet onaangenaam zyn, bier de beteekenis
van dat woord to to vinden . In 't maleisch is kaka 'n oudere zuster.
Met dit woord spreekt men op beleefde wys een niet zeer jonge vrouw
aan . Toea beteekent oud. Alzoo kaka toea oude vrouw. Om de gelykenis
met den mond van 'n besje, hebben de inlanders aan een nyptang
den naam kakatoea gegeven. En daar de bekende vogel iets zeer ouwevrouwelyks
in z'n voorkomen heeft, en tevens 'n bek die hem als nyptang
dient, bestond er 'n dubbele reden voor 't naamgevend peetschap .
Moet ik om verschooning vragen voor deze en dergelyke nootjes ?
Men bedenke dat ik voor velen schryf die 't in de kennis van . . , Indische
zaken nog minder ver brachten dan 'n bewoner van Batavia, of
dan de specialiteiten uit "de-n-Oost« in onze Tweede-Kamer .

IDEEN VAN MULTATULI . 30 5
Wie zal er op passen, als ik weg ben ? Wie zal ze toespreken,
voororgelen, eten geven, reinigen?
- Ah zoo, is dat de zaak ! En uw beroep op m'n vriendschap . . .
- Ja, dat is de zaak. Ik wilde u verzoeken, gedurende myn
afzyn u to belasten met de zorg voor m'n vogels .
- Ik heb veel bezigheden .
- Stel ze nit . M'n vogels . . .
- M'n vaderr is ziek .
- Wat doet er dat toe? M'n vogels . . .
- M'n kinderen hebben de mazelen .
-- Warmhouden. Mn vogels . . .
-- M'n zaken zyn in de war .
- Vraag Surseance. M'n vogels . . .
- Beste Ornis, ik heb geen verstand van vogels .
- Hoe ?
- Geloof me, ik heb nooit vogels gehouden . Ik weet waarlijk
niet hoe ze moeten behandeld worden .
- Dat maakt 'n onderscheid . Ge doet zeer wel my dat to zeggen
. Dan zal ik trachten iemand to vinden, wien ik m'n lievelingen
kan toevertrouwen .
En Ornis liet my met rust, eindelyk : omdat ik geen verstand
had van vogels .
Nu vraag ik wat toch juffrouw Pieterse bewoog en wat zoovelen
beweegt, om kinderen to houden ?
Die goeie Ornis stoorde zich niet aan de ziekte van m'n vader,
niet aan m'n bezigheden, niet aan de ongesteldheid myner kinderen,
niet aan de moeielykheden waarin ik verkeerde, by stoorde
zich aan niets . . . tot op 't pynlyk oogenblik dat ik verklaarde
geen verstand van vogels to hebben!
Dat was 'n reden !
Op die betuiging trok-i zyn verzoek in !
Geen verstand van vogels ! Hoe, zou-i z'n vinken laten behandelen
als kraaien, en z'n eksters als kalkoenen ? Zou by aan m'n
onkunde overleveren het talent van Liwi die door broeien en
fluiten aanspraak had op dubbele zorg ? Zou by de ooren van gevoelvolle
tortels laten kwetsen door de wulpsche melodien van
't orgel der vlasvinken ? Zou by, by vergissing in 't voedsel -
zooals to verwachten was van onbedreven handen als de myne -de
teedere maag van 't winterkoninkje blootstellen aan de hoefyzers
en ouwe pantoffels die er overbleven van 't ontbyt der kazuarissen
? „Keen, neen, honderdmaal neen ! Geen verstand van
vogels ? Dan zyt ge niet waardig ze to bewaken en to verzorgen !"
Zoo sprak O rnis . En nu vraag ik nogeens : waarom hield juffrouw
Pieterse kinderen?
En als ik dan bereken dat bet getal kinderen op de wereld omtrent
zeshonderd millioen is • . .
En dat die kinderen worden , gehouden" door de drie- of vier-
IDEEN Y . 20

30 6
IDEEN VAN MULTATULIL
honderd millioen mensen die voor 't meerendeel geen verstand
hebben van . . .
Ach, dan moet ik m'n venster openen, om niet toetegeven in
'n stemming als die van 't arme winterkoninkje na zoo'n
keerd ontbyt!
ver-
439 . Het schynt dat ook onze Wouter teveel hoefyzers had
binnen gekregen, want by was bedrukt en neerslachtig . Zelfs Leentje
had moeite hem optebeuren, en te-meer omdat ze, ronduit gezegd,
niet goed kon wys worden nit haar beschermeling .
In 't mazen zocht ze vergeefs haar weerga, en ik heb al gesproken
over de onzichtbaarh eid van haar heen-enweertj es - dat
toch alles is wat men van heen-en-weertj es verlangen kan - doch
haar bevattingsvermogen schoot te-kort by Wouter's vertrouwelyke
mededeelingen, en ze kon zich niet onthouden van-tyd tottyd
den jongen aantezien met 'n medelydenden blik die twyfel
verraadde aan de gezondheid van z'n verstand . Te-vergeefs bespaarde
zy eeni ge duiten van haar schraal weekgeld om hem
optevroolyken met de vroeger zoo welkome pepernoten , . . helaas,
Wouter's ziel was haar pepernoten ontwassen, en de ontdekking
hiervan veroorzaakte Leentje bittere smart .
- Maar, beste jongen, wees dan toch verstandig, en laat je
niet het hoofd op-hol brengen met zulke praatjes ! Die FANCY, of
hoe 't schepsel heeten mag, heeft je beet gehad . Of misschien
heb je gedroomd .
-- Neen, neen, neen, Leentje . . . alles is de waarheid ! Ik weet
zeker dat alles wat zy gezegd heeft, de zuivere waarheid is.
- Maar Wouter . . . die historie met je zusje . . . dat had je
dan toch vroeger moeten weten, dunkt me .
- Ik wist het ook, maar ik had bet vergeten . Al wat FANCY
zeide, moist ik. Het was me maar ontgaan. Terwyl ze sprak, kwam
't my weer duidelyk voor den geest .
- Ik zal eens naar then molen gaan, zei Leentje .
En dat deed ze . Naar Wouters aanwyzing vond zy de juiste
plek waar die belangryke ontmoeting zou hebben plaats gehad .
Zy zag de balken, de modder, de eenden, het kroos . . . alles was
er tot aschlucht toe, alles . . . behalve FANCY en haar vertellingen .
En ook Wouter-zelf vond FANCY daar niet meer . Te-vergeefs
wandelde by met de f atsoenlyke Hall .emannetj es, zoo dikwyls men
hem thuis „van den vloer" wenschte. Te-vergeefs stood by uren
lang aan de leuning van z'n brugje, en luisterde naar 't geklepper
van de molens . Ze vertelden hem niets, en zongen niet, en
er kwam geen FANCY.
Zy zal to veel bezigheid hebben aan 't hof myner moeder, zuchtte
Wouter, en bedroefd gin-i' naar huis .
Maar als-i door 't venster al de schoone sterren zag die zoo

IDREN VAN MULTATULI . 3)7
vriendelyk tintelden alsof ze hern toewenkten moed to houden,
dan werd by iets beter gestemd . De treurigheid bleef, maar ze
was minder bitter . Ze ging van smart over . in heimwee, in zoet
verlangen ,naar huis", en met betraand oog, maar niet wanhopig
meer, riep by fluisterend :
- OMIKRON, OMIKRONT !
440 . Wie hoorde dat roepen? Wie verstond die klachte over ballingschap
? Waar, door w ien, werd achtgeslagen op die zucht naar 't
hoogere, op die vurige begeerte om weertekeeren tot edeler stand?
Of - juister, helaas! w6rd, dat roepen gehoord? W6rd die klacht
verstami? W6rd er golet op dat verlangen?
Dat weet ik niet!
Ik weet niet of we zyn geschapen met een Joel,
Of maar by-toeval dddrzyn . . .
Maar 't komt me voor, dat gewoonlyk de meeste blyken van
dat verlangen naar iets hoogers, juist niet worden gegeven door
wie beweren dat alles wN to weten .
En die opnierking troost me nu-en-dan over myn onwetendheid .
Indien Loch het streven naar 't goede afneemt in kracht, naarmate
de zekerheid toeneemt dat zulk streven zal bekroond worden
met goeden uitslag, hebben de onwetenden geen oorzaak tot
klachte . Ik denk dat het dezen by de thuiskomst des vaders -
als er zoo'n vader is, en als-i thuiskomt! - wel gaan zal als
Lystermannetje die 't naast aan de waarheid was zonder to hebben
meegeraden . (Zie : Geloolsbelydenis in de Verspreide stukken) .
441. Na lang beraad, en op Wouter's uitdrukkelyke belofte
van beterschap, had eindelyk meester Pen -newip zich laten verbidden,
en de hoof droover-vrouwenhooner word weer in genade
aangenomen, of althans nagenoeg . Wouter mocht weer naar school
gaan, en zich oefenen in verzenmaken, schoonschryven, werkwoorden,
kort-stomp-scherplaiige o's, hollandsche graven en dergelyke
wetenswaardigheden .
Meester zei dat het jo -ngetie van Muiderberg nog verdorvener
geweest was, en dat by zelfs dddrvoor raad had geweten . Met Wouter
zou 't dw,, ook wel gaan . Maar juffrouw Pieterse moest veranderen
van huisdominee, want de tegenwoordige behoorde tot de
klasse der wynzuipers ." Nu, dat deed ze. Wouter werd op de katechisatie
gedaan" by 'n wezenlyken dominee die na kerktyd "n
boekje ,vragen overhoorde" . Den titel van 't boekje weet ik -niet,
meer, maar de eerste regels waren :
le Vraag : Vanwaar hebt gy, en alles wat er is, uw oorsprong! . .
Wouter had graag willen ze-gen : wel, van m'n moeder . . . maa. r
in 't boekje sto -nd :
Antw . Van God, die alles uit niet heett voortgebracht,
2e Vraag : Hoe weet gy dit?

308 IDEEN VAN MULTATULI .
Antw. Uit de Natuur en uit de Openbaring .
Wouter begreep dit niet, maar goedig en volgzaam als-i was antwoordde
by trouwhartig wat in 't boekje stond . Wel speet bet hem
dat de pleizierige schoolvrye zondag, anders zoo uitnemend geschikt
tot wandelen, bedorven werd door 't , opzeggen" der koningen Israels,
wel was by nayverig op de Joden die telkens werden „weggevoerd"
- 'n ongeluk dat hem byzonder prettig voorkwam -
maar by schikte zich met vroom geduld, en was niet de minste
onder de zaligheidsleerlingen. Althans toen 't jaar om was, ontving
by 'n boekje met drie-honderd-vyf-en-zestig bybelteksten, een-entwintig
gebeden, even zooveel dankzeggingen ; een vader-ons, de
tiers geboden en artikelen des geloofs . Er was een voorschrift by,
en dat alles moest gebruikt worden : eens per dag, 'n jaar lang . . -
driemaal daags, 'n week lang by herhaling . . . en de rest quantum
sufficit . Voorin stood op 'n ingeplakt blaadje
ter belooning
aan WOUTER PIETERSE
omdat by
de lessen in de Noorderkerk
wel
heeft opgezegd
en
ter aanmoediging
om
ter eere Gods
op
den ingeslagen weg
voorttegaan .
En daaronder stonden de namen van Dominee en Ouderling met
krullen die Pennewip zouden beschaamd gemaakt hebben .
Het fatsoen der Hallemannen nam toe . De ouders van die kinderen
huurden 'n tuin ,aan den Overtoom ." Dit was zoo „heelemaal
buiten" zeiden zy, en „men kon Loch niet altyd in de stad
blyven ." Bovendien „de kosten waren zoo groot niet, want er was
een tuinman voor 't heele pad, er stonden wel dertig bessenboompjes
en dat was toch altyd 'n aardigheid." Ook zou er wel gras
genoeg zyn om 't kleingoed to bleeken, en dat won zooveel uit
op de wasch „want, zei de stamvrouw der Hallemannen, verleden
was er yzersmet in Betsy's Kanesoe . . . dus was 't heel goed om
then tuin to huren, en als de mensen er over spraken - want
dat deden ,ze" altyd - was 't uit pure jalouzie . Ook was er 'n
regenbak by . . . en juffrouw Karels had gezegd dat die lek was,
maar dat was laster, want ieder moet zelf weten wat-i doet, en
Us je wat doet, heb je-n-altyd zoo'n gemaal met de mensen . . .
want 't was vooraan op d' O vertoom . . . en als j e j e daaraan storen
zou, konje nooit iets doen . . . en voor de kinderen was 't 'n

IDEEN VAN AIULTATULI . 3 09
heele uitspanning . . . die j of f rouw Karels moest maar letten op 'r
zelf . . . en als Gus jarig was, mocht-i jongeheeren vragen . . ."
Gus werd jarig . Er zouden jongeheeren gevraagd worden, en,
o geluk, Wouter was onder de uitverkorenen .
Hot zou me to ver leiden, hier to onderzoeken wat Gus en Franssie
bewoog hun gewezen kommanditair-deelgenoot in den pepermenthandel
voortedragen tot kandidaat-f eesthouwer . De lyst der
genoodigden werd opgemaakt en goedgekeurd, en daar juffrouw
Pieterse zich gestreeld voelde door den omgang van haar zoon met
,,menschen die 'n buiten houwen" werd ook van dien kant geen
bezwaar gemaakt, mits Wouter beloof de „heel f atsoenlyk to wezen,
zich niet vuil to inaken, niet to ravotten, z'n kleeren niet to
scheuren, en zoo al meer . Ook zei juffrouw Pieterse ,dat 't zoo
lief van 'r was, dat ze dit toestond, want 't was toch 'n heel ding
voor 'n kind om zoo eens uittegaan .
Ja, Wouter zou uitgaan ! Voor 't eerst uitgaan, voor het eerst
eten, drinken, zich vermaken onder 'n vreemd dak . 't Was 'n hoofdgebeurtenis
in z'n leven, en by voelde al minder nayver op de Joden
die zoo dikwyls uitgingen, en ten-laatste nooit weer thuiskwamen
.
De heuchelyke middag was aangebroken . Met onbeschryfelyke
fierheid stapte Wouter de poort uit. „t Was rechts, links, weer
links, dan 'n brug over, en daarna recht uit, het kon niet missen"
had Gus gezegd . En de tuin heette Stad-rust, dus : „Wouter moest
maar vragen, dan zoud-i 't zeker vinden ."
Dit was ook zoo . Wie voor 't eerst uitgaat, komt altyd to
vroeg . Wouter was op Stad-rust voor de andere genoodigden
maar Gus en Franssie ontvingen hem vry wel, en stelden hem
voor aan hun ouders, die zeiden dat Wouter 'n lief gezichtje
hebben zou als-i wat minder bleek was geweest .
De andere speelnootjes kwamen vervolgens opdagen, en 't
stoeien, draven, gooien, nam 'n aanvang, zooals dat by knapen
gebruikelyk is . De pret wei°d afgewisseld met wafelen en
limonade „die heel langzaam moest gedronken worden, omdat
de kinderen zoo bezweet waren ."
Toen de stammoeder der Hallemannen melding maakte van
de bessenboompjes en den zoo kwaadaardig belasterden regenbak,
had ze onder de volkomenheden van Stad-rust, ook dat
prieel moeten opnoemen waar Betsy zat met dien heer . . .
- Wie is dat 2 vroeg Wouter aan de kleine Emma, die
meespeelde met de jongens .
- Wel, dat is Bety's vryer .
Nu weten we uit de tref f ende geschiedenis van lange Ceciel,
dat Wouter z'n eerste liefde reeds achter den rug had, maar
toch trof hem dat gezegde van Emma als iets vreemds . Tot-nog
toe was 'n vrystertje, in zyn meening, 'n meisjen aan wie men
griften en ulevellen geeft, en die Betsy scheen verheven boven

3 1 0 IDEEN VAN MULTATULIL
zulke dingen . Wouter begreep terstond dat-i lange Ceciel niet
behaorlyk behandeld had, en op eenmaal beving hem de lust om
to Weten hoe 'n volwassen heer vryt met 'n meisje dat niet
meer schoolgaat .
-- Haar vryer ?
- Wel zeker . . . geengageerd !
Dit woord was Wouter to modern, en als nu de lezer scherpzinnig
is, kan by met vry veel juistheid berekenen in welk jaar
onze meid haar ekonomiesch huwelyk aanging met den barbiersknecht
. Men stelle zich slechts de vraag : wanneer is in de
Klasse Burgerstand III, 7, ax (PP) 't flauwe ,geengageerd
zyn" in twang gekomen voor 't hartelyke : vryen ?
- Ge . . . wat 2 vroeg Wouter .
- Geengageerd . . . ze verkeeren .
- Wat is dat ?
Wel, ze willen samen trouwen . Weetje dat niet ?
Wouter voelde schaamte dat-i zoo'n eenvoudige zaak niet
wist, en zooals, meer gebeurt, by schaamde zich nogeens, juist
over die schaamte .
- W el zeker, dat moist ik wel . Ik had niet goed verstaan
Emma . . . wilje met my trouwen ?
Emma kon op 't oogenblik niet, wyl ze geengageerd was
met haar mama . Maar zoodra ze weer vry werd, zou ze zich bedenken,
en dan had Wouter veel kans . Want ze keek hem heel vriendelyk
aan voor ze weghuppelde om to voldoen aan 'n konvokatie
tot ,,stuivertje wisselen" in 'n anderen hoek van den tuin .
442 . Als den lezer de Spectator van Van Effen bekend is,
zal-i zich herinneren dat daarin voorkomt de heel aardige beschryving
eener burgervryaadje . Ik houd die beschrij ving voor
echt, en vergeef onzen Justus makkelyker 't afluisteren dan 't
verzinnen . 't Eerste is nagenoeg geoorloofd, jazelfs byna plicht
in iemand die mensen bestudeert om Spectators of IDEEN to
schryven . Wie 't afkeurt, moet ook den geneesheer veroordeelen
die z'n patient bespiedt met het doel diens kwalen to leeren
kennen om ze to genezen.
Ik spreek dus Van Effen vry van onbescheidenheid, maar erken
eenigszins jaloersch to wezen op de gelegenheid die by schynt
gevonden to hebben tot zoo nauwkeurige waarneming . Wy weten
weinig van 't huiselyk ]even der trekvogels, de hartstochten
der schelpdieren ontsnappen voor 'n groot deel aan onze
scherpzinnigheid, en toch staat in zekeren z'n de natuurlyke
historie van oesters en zwaluwen in helder licht, wanneer wy
die vergelyken met de kennis van onszelf . Vooral is die kennis
moeielyk to verkrygen ten aanzien van 't geslachtsleven - in
alle beteekenissen ! -- dat zich meer dan andere handelingen
verbergt voor de blikken van den opmer. ker .

IDEEN VAN MULTATULI . 3 1 1
„Wat zouden die twee elkaar to zeggen hebben ?" vraag ik
altyd myzelf als ik 'n verliefd paar zie, en soms betrap ik my op
de verdrietige vraag : „ zouden ze elkaar wat to zeggen hebben
Verdrietig, ja ! Want het doet me leed als ik 'n lid van myn
geslacht, 'n wederdeel dus van myzelf, een wens, moet verdacht
houden van gebrek aan adel, van onkunde in liefde, van
verwaarloozing der schoonste - neen, van de eenige - kracht der
Natuur, van opstand teg en de aantrekkingswet . Lief de -- ik heb 't al
meer gezegd, en men heeft myn bepaling zeer onzedelyk gevonden,
wat me genoegen doet - liefde is neiging tot eenzyn (199)
Maar gewis openbaart zich die neiging op oneindig veel wyzen
. Gelyk overal, is ook hierin de Natuur eenvoudig in repel,
veelvoudig in toepassing. De liefde van 'n dief zal wel beduiden
kom, laat ons scam uit stelen gaan . De goddiener vereenigt
zich met z'n geliefde in den gebede of in den psalme, en zoo
al voort : , elck ghedierte naar synen aerdt ."
Of zou die neiging tot meedeelen, tot samenzyn, tot vereenigen,
by sommigen tevens de begeerte wezen tot het goede ?
By Wouter was het zoo, a1 wist hyzelf dat niet . Had-i niet
eens, in naam van lange Ceciel, de vryheid weergegeven aan
't vogeltje dat zoo angstig rondvloog in de nauwe kooi ? Wel
had Ceciel daarom gelach en, en gevraagd of Wouter gek was ! Wel
begreep zy niet dat er verband was tusschen zyn medelyden met
het arme dier, en 't kloppen van z'n hart als-i haar naam kraste
op de bevroren ruiten van de achterkamer, maar misschien zou
ze dat verband begrepen hebben als ze Wouter had liefgehad .
En dat kon nu eenmaal niet, om die broek boven 't buisje .
Hoe dit zy, hem ware 't onmogelyk geweest to denken aan
iets kwaads als-i OMIKRON riep . Daarby vergst by lange Ceciel,
en zeker zou by zeer verwo_ nderd geweest zyn als deze verschenen
ware op then roep. Kleine Em.ma leek er meer op, vond-i
nu. Zonder to denken aan 't schryven van 'n Spectator, voelde
Wouter groote begeerte om to weten hoe de jongeheer die met
Betsy in 't prieel zat, zich kweet van 't , verkeeren ." H y wist middel
to vinden zich aftezonderen van z'n kameraadjes, en hoorde
een-en-ander dat hem niet veel wyzer maakte in z'n liefdestudie .
- Ja, ik heb ook gezegd : met Mei , , .
- We] zeker, om de bovenhuizen . . .
- 't Is 'n gemaal ! En wat zegt je moeder ?
- Zoo . . . zy vindt we moesten 't nog 'n jaartjen aanzien .
't Is zoo onfatsoenlyk gauw to trouwen . 't Is net, weetje of . . .
- Vier jaar . . .
- Ja, vier jaar . Louw en Anna zyn zeven jaar geengageerd
geweest . . .
Wouter was er grootsch op, dat-i nu precies wist wat dit
beduidde. By begreep dat het zooveel wit zeggen als : samen 'n
bovenhuis huren liefst in Mei .

3 1 2 IDEEN VAN MULTATULI .
- En kryg je nou die linnenkast ?
- Neen . . . die wil m'n moeder zelf houden . Maar als we nog
'n jaar wachten, zal ze ons 'n andere geven, zegt ze, 'n kleine .
- 'k Had liever de groote .
-- Ik ook . Maar, weetje, zy zegt jongelui hebben geen groote
kast noodig . Maar toen m'n zuster trouwde, heeft ze toch 'n
groote kast , meegekregen."
- Zeg dan dat je er ook een moet hebben .
- 't Zal niet helpen .
-- Probeer 't maar . . . ik trouw niet zonder die groote kast .
- 'k Wil 't wel vragen, maar . . .
Van dit gehalte waren de gesprekken die Wouter afluisterde
in 't prieel . Hy was zeer onvoldaan, en verschool zich peinzend
in 'n donker hoekje Wat hem eindelyk ontbrak, wist-i
zelf niet, maar toen kleine Emma hem kwam roepen, bleek
er dat-i aan heel iets anders had gedacht dan aan linnenkasten
en vakante woonhuizen, want met vroolyken schrik riep by
- Zou zy 't wezen . . . m'n zusje ?
443 . 't Was avend geworden, en het spel der kinderen zou
binnens'huis worden voortgezet . De kleine gemeente was vermoeid.
Er zou verteld worden door een van de grooten .
Welke „groote" verdwaald was op Stad-rust, om daar Moore's
Peri en Paradys to behandelen, weet ik niet . Men zal vinden
dat het niet paste by Betsy's „engagement" en die liefdesmorende
linnenkast . Maar evenals volgens sommigen, ieder persoon
dens ten-minste wordt bezocht door de fortuin, zoo ook
schynt er in de platste, minst dichterlyke omgeving, ddnmaal
althans iets voortevallen dat „aan wie 't vatten wil" de gelegenheid
geeft zich to verhef f en boven 't alledaagsche . Ednmaal wordt
den drenkeling toegeroepen : ge kunt zwemmen, sla uw armen uit !
Zal deze of gene then roep verstaan in m'n IDEEN ?
De „groote" volgde in z'n vertelling den engelschen dichter
niet . Hy volgde een *van de vele wyzen waarop de peri-legende
in alle talen is bezongen, nadat ze in de gemoederen van wile
volken ontstaan was . Het grondbegrip van schuld, boete, offer,
verzoening en eindelyken triumf van 't goede, is diep geworteld
in den menselyken geest, omdat de Urdichters behoefte
hadden aan dramatische spanning . Iedere stam had ten-al] entyde
z'n FANCY-verschyning, z'n verlangen naar huis, de zucht
om terugtekeeren tot vorigen heilstaat . Overal vinden wy in de
herinnering een gouden eeuw die wordt aargenomen als punt
van uitgang en als doel voor de toekomst tevens . Al mogen
wy vaststellen dat zulke indrukken alleen bestaan in ons gemoed,
en geen grond hebben in onverbiddelyke werkelykheid,
toch blyft het zeker dat die indrukken bestaan, en wie -
als ik, helaas ! - de onbestreden heerschappy van 't goede voor

IDEEN VAN MULTATULI. 3 1 3
of na ons, ontkent, moet toch toestemmen dat er naar het goede
gestreefd wordt, 't geen op zichzelf reeds goed is . (276)
Ieder yolk, ieder irdividu, heeft eenmaal smachtend uitgezien
naar 'n geliefde OMIKRON, en 't is de schuld van den minnaar
niet, dat ten-allen-tyde deze of gene priester zich vertoonde op
then roep, en met uitgestoken hand antwoordde
- OMIKRON ? Dat ben ik . Mag ik a zes schellingen verzoeken
voor de moeite ?
Die zes schellingen hebben veel bedorven . Want of men betaalde
die, en hield den priester in 't leven die zich voordeed
als de gezochte minnares . . . of men werd wakker, lichtte kleed
en mombakkes op, herkende den bedrieger en wierp hem terdeure
uit met de klacht : FANCY heeft me bedrogen, ze zond my
'n valsche OMIKRON !
Dat deed FANCY niet, dat deed de priester om die zes schellingen .
444. „De PERT die voor de poorten van 't paradys vruchteloos
smeekte to worden toegelaten tot den heilstaat der gelukzaligen,
bracht alzoo na veel vergee f sche pogingen eindelyk als 't schoonste
wat de aarde opleverde, den laatsten zucht van 'n berouwhebbend
zondaar, en vond genade in de oogen des wachters aan
de poort, om de heiligheid der gave die zy o ferde.
- Nu pandverbeuren ! riep Gus .
- Pandverbeuren, pandverbeuren ! riep de gansche kleine gemeente
hem na .
Er werden panden verbeurd, gegeven en ingelost . Er moest
„gezoend" worden, dat spreekt vanzelf . Een raadseltjen opgeven" .
't Werd niet geraden, . . natuurly k . Wie 't wist, mocht het niet
zeggen! Dit is by raadsels zoo de gewone konditie .
- Wat zal de eigenaar van dit pand toen ?
- Op een been staan
- Over 'n strootj e springen !
- Een vers opzeggen !
- Neen, 'n fabel . . . la cigale, of zoo-iets !
- Ja, ja, ja!
't Pand was van Wouter .
- Ik ken geen fabel, zeid-i bedrukt, en fransch versta ik ook niet .
-- Ik zal j e helpen, riep Emma . . . le pere, du pere.
- Och, dat 's geen fabel . . . toe, Wouter !
't Was 'n heele pret voor sommigen in den kring, dat Wouter
geen fabel kende en geen fransch verstond. Als 'n bekwaam
mens wist hoeveel genoegen by velen doet met 'n blyk van
wat onbekwaamheid, zoud-i waarlyk menigmaal zich dom houden
uit louter mensenlief de.
Maar Wouter dacht ditmaal niet aan 't pleizier van de anderen
dat-i ook niet zou begrepen hebben . Hy schreide, en was boos op

3 1 4 IDEEN VAN MULTATULI .
meester Pennewip die hem geen fransch en geen fabels geleerd had .
- Komaan, Wouter, komaan ! plaagden de pandhouders .
- 't Iloeft geen fransch to wezen, vertel maar 'n fabel .
- Maar ik weet niet wat 'n fabel is .
- Wel, dat is 'n vertelling met beesten .
- Ja . . . of met boomen : le ciaene un jour dit au roseau, zieje,
er hoeft juist geen beest in to komen .
- Ja, ja . . . 'n fabel is 'n vertelling, anders niet . . . er mag
inkomen wat 'r wil .
- Maar 't moet rymen
Wouter was op 't punt z'n rooverslied optezeggen . Maar by
bedacht zich, en gelukkig. Want dat ware een groot schandaal geweest
in den huize Halleman, dat zoo byzonder f atsoenlyk was .
- Wel peen, 't hoeft niet to rymen ook, riep 'n ander die al weer
wyzer was dan de rest, „de koe geeft melk, Jantje - zag eens pruimpjes
hangen, prins Willem de eerste was 'n groot wysgeer" . Zieje, Wouter
't gaat vanzelf, komaan . . . vertel wat, of j e krygt j e pand niet .
445 . Wouter begon .
„Er was eens 'n jongetje gestorven, dat niet in den hemel mocht . . .
Ho, ho, dat 's de geschiedenis van de Peri! Wat anders!
Ik zal 't anders maken, beloof de Wouter verlegen .
„Nu dan, dat jongetje mocht niet in den hemel, omdat-i . . .
geen fransch verstond, en ook omdat-i dikwyls stout was geweest
en ook omdat-i meestal z'n vragen niet had gekend, en omdat-i . . .
omdat-i . . .
Ik geloof dat Wouter hier wat zeggen wilde over 't onzalige „moedersknipje''
. Maar by slikte het in, uit vrees de Hallemannen to
grieven door 'n schynbare toespeling op den pepermenthandel .
„ . . . omdat-i eens geiachen had onder 't bidden . Want dit is zeker,
jongetjes die lachen onder 't bidden, komen niet in den hemel .
- Zoo . . . o . . . o . . • o ? vroegen 'n paar schuldbewusten.
„Ja, die komen niet in den hemel, Nu had dat jongetjen 'n zusje
gehad, dat een jaar voor hem gestorven was . Hy had veel van
haar gehouden, en toen by dood was, zocht-i terstond naar z'n
zusje . „Wie is uw zusje? vroeg men hem . . .
- Wie vroeg dat ?
Stil, valt 'm niet in de rede, laat Wouter voortgaan .
- „Ik weet niet wie dat vroeg . Maar 't jongetje zei dat z'n
zusjen . . . 'n blauw jurkje droeg, en kuiltjes in de wangen had . . .
- Net als Emma .
- Ja, net als Emma. Men zei hem dat er in den hemel 'n
klein meisje was, dat er juist zoo uitzag . Ze was daar 'n jaar ge-

IDEEN VAN MULTATULI . 3 1 5
leden gekomen, en had verzocht haar broert binnentelaten, die
zeker naar haar vragen zou, Maar 't jor tje mocht niet binnen
. . . ik heb al gezeg d waarom" .
- Had zy altyd r' „vragen" gekend ?
- Zeker wel . Dat spreekt vanzelf. Laat Wouter voortgaan .
,,Hy was heel verdrietig omdat-i z'n zusje niet zou weerzien,
en vond Du dat het sterven eigenlyk niet de moeite waard was
geweest . Och laat me toch binnen !" vroeg-i heel vrindelyk aan
'n heer die aan de deur stond . . .
- Aan de port, verbeterden velen tegely k, die zich gestuit voelden
door de dagelyksheid eener dear, maar niet getroffen waren
door de verhevenheid van Wouter's begrippen over 't sterven .
Zoo gaat het meer .
„Goed, aan de poort, zei de arme jongen, beschaamd dat-i zich
zoo bezondigd had aan deftigheid . Maar die heer aan de poort zei
neen . Daarop keerde 't jongetje terug naar de aarde ."
- Dat kan niet . . . eens dood, blyft dood, riepen de wysgeeren .
- Laat 'm toch voortgaan . . . 't is immers maar 'n vertelling .
,,Hy keerde terug naar de aarde en leerde fransch . Toen-i daarna
weer voor de . . . poort stond, zeid-i owi m'sieu ! Maar 't hielp
niets, by mocht toch niet binnengaan .
- Dat geloof ik graag . . . by had moeten zeggen : j'aime, to aimes .
- Dat weet ik niet, zei Wouter nuchter .
,,Nogeens ging-i naar beneden, en leerde z'n ,vragen" zoo dat-i
ze kon opzeggen van-achter-af, van : Beer, kom haastelyk tot
met privilegie . En dat deed-i aan de poort. Maar 't hielp weer
niet . .- by mocht nog niet binnen ."
- Dat wil ik wel gelooven, riep 'n wyze . Om in den hemel
to komen, moet men „aangenomen" zyn . Was-i aangenomen ?
,,Ach neen, zei Wouter, daarom juist was 't zoo moeielyk ! Hy
beproef de telkens wat anders, maar 't lukte niet. Hy zei dat-i met
z'n zusje geengageerd was . . .
- Net als Betsy ! riep Emma .
,,Ja, net als Betsy. Dat-i haar zoo liefhad, dat-i zoo graag met
'r trouwen wilde . . . maar 't hielp alles niet, by mocht niet in den
hemel. Op 't laatst durf de by niet terugkomen uit vrees dat die
heer aan de poort knorrig worden zou . . .
- Nu, en hoe is 't verder ?
- Ik . . . :veet . . . niet . . . verder, stamelde Wouter, ik weet
niet wat het jongetje doen moest om in den hemel to komen .
Wouter wist wel vender, al kon by niet onder woorden brengen
wat-i wist. Dit bleek 'n uur later .
By 't naar huis gaan, toen het heele gezelschap verschrikt uiteenvloog
om 't rytuig to ontwyken dat in dolle vaart de poort uitholde,
gleed Emma onder de leuning van de brug door, en viel in
de stadsgracht . Men loosde een gil . . . nog een . . .

3 1 6 IDEEN VAN MULTATULI .
Wouter was 't kind nagesprongen .
Als-i op dat oogenblik gestorven ware, zou zeker de „heer aan
de poort" hem niet hebben afgewezen omdat-i geen fransch verstond
of niet , aangenomen" was .
,,Maar toen-i nat en bemodderd werd thuisgebracht, zei juffrouw
Laps dat men den Heere niet mocht verzoeken . En At was 't toch,
als men to-water sprong zonder to kunnen zwemmen .
Ik vind dat die ,Heer" 't best to-pas komen zou by iemand die niet
zwemmen kan . Wie 't wel kan heeft meer kans zichzelf to helpen .
En juffrouw Pieterse klaagde „dat er met then jongen altyd
wat was ."
Nu, dat vind ik ook .
446. Aan sommigen myner lezers . Ik verneem van m'n uitgever
dat ge u beklaagt over de onregelmatige wyze waarop Mn IDEEN
verschynen.
Ik begryp uw klacht niet, en zou eer uw verwondering begrypen
als m'n geschryf regelmatig verscheen .
Ik heb 't u immers gezegd : de gang van den man, wien NATHAN
volgde met IOCHAZ „en de rest" . . . was wankelend.
,-Zie daar zygt-i neer!
Hy schynt toch zwak to wezen . . . 't kruis is zwaar . . .
En, lieve sommige lezers, noch NATHAN de zone DAOUDS, noch
de man die zoo gauw moe werd van 't dragen zyner kleine, noch
zelfs de onbescheiden IoOHAZ . . . . eilieve, zy alien klaagden immers
niet over de traagheid van den kruisganger . Woudt ge minder
inschikkelyk zyn dan dezen ?
Hoogstens was er vrees dat-i, uitgeput
-niet spreken zou aan 't kruis . . .
omdat dan 't meegaan niet de moeite waard zou wezen.
Neemt liever 'n voorbeeld aan den man die, hoe zwaar beproefd
ook door 't gemis van z'n kashmir,
-die licht van kleur en koeler was . . .
aan den man die, na 't dragen van z'n kind, zoo wysgeerig uitriep
-Het drukt zoo op den duur, al schynt het licht in 't eerst l'
Ja, neemt aan then man 'n voorbeeld, en let er op hoe hy, z'n
eigen smart vergetende, met onverzettelyk vertrouwen op de ,taaiheid"
van den patient, z'n vrienden en geburen moed inspreekt,
en hen by herhaling uitnoodigt niet toe to geven aan den vreeselyken
angst dat de kruisman voor goed bezwyken zou voor-i tot het einde
toe hun kinderen stof had geleverd
'tot 'n vroolyk kruismansspel .-

IDEEN VAN MULTATULI . 3 1 7
Weest eerlyk, lieve sommige lezers, en erkent dat het meegaan
met den stoet niet de moeite waard wezen zou, als niet de held
van 't feest nu-en-dan neerzwikte, zoodat een oogenblik
A de top en de arm van onder 't kruis
Dat sling'rend voortschoof onder 't wagglen, gants verdwynt,
En niet dan langzaam weer omhoog ryst . . .
Bovendien, hoort niet SOHMOEL by 't feest . En zou niet aan
dien onmisbaren toeschouwer by elken kruisgang, het werpen
met drek moeilyker vallen, als niet van-tyd-tot-tyd de hoofdpersoon
hygend neerzeeg om 't mikpunt zekerder to maken ?
Eere den man die z'n kashmir vergat, eere den zone DAOUDS,
eere IdOHAZ . . . zy allen klaagden niet, noch verwonderden zich,
over den tragen gang van den kruisdrager .
Nogeens, lieve sommige lezers, wilt ge minder toegevend
zyn dan dezen ?
Wie zich verwondert over de onregelmatigheid waarmee m'n
IDEEN in 't licht komen, heeft zeker 283 niet, of verkeerd, gelezen .
Ik zeg met dien ander
"Het is hem aantezien
Dat by veel droeg, maar kracht heeft meer to dragen,
Dat by veel leed, maar lang nog lyden kan .-
Goed, de kruisman is ,taai, en zal spreken aan 't kruis", maar
vordert nog, men verwacht dat-i altyd zal doorspreken . Jezus heeft
slechts zeven korte frazen gezegd, en by stierf toch, maar . . .
Ik verzeker u, sommige lezers, dat het my van-tyd-tot-tyd zeer
moeielyk valt aan u vertellingen to geven - die ge dan nog
veelal niet begrypt - aan u gedachten medetedeelen - die ge
dan nog dikwyls averechts opvat - als het hart me bloedt by
't aanschouwen van den nood myner vrouw en kinderen .
Is dat 'n klacht ?
Het is 'n aanklacht !
En al ware het 'n klacht, -is 't zoo vreemd dat 'n lyder roept
my dorst ? Is 't zoo vreemd dat-i z'n vader vraagt : myn God,
myn God, waarom hebt ge my verlaten ? Is 't zoo vreemd dat-i
tranen stort als droppelen bloeds, in Gethsemane ?
Juist daar is Jezus mens, d . i . by is groot. Niet groot in vertellingen
die hem laten hemelvaren . Wie geen smart voelt, heeft
van 't lyden de eer niet .
En toch is myn klagen, aanklacht . Als vroeger roep ik den
farizeen, schriftgeleerden, wetgevers en bestuurders toe, dat er
verrotting in den Staat is, verrotting door HUN schuld !
Wie 91 begrepen heeft, zal inzien hoe 't me stuit aftedalen
tot het dagelyksche . Maar ik wil myzelf daartoe dwingen, en
pogen de taal to spreken van den dag .
Ziehier. Om to schryven, om to arbeiden, moet ik leven . Daartoe
moet ik eten, drinken, wonen . Om dat to verkrygen heb ik

3 1 8 IDEEN VAN MULTATULIL
geld noodig, juist als 'n makelaar in koffi . Ik erken nederig in
dit opzicht dezelfde behoefte to hebben als Droogstoppel .
Ook zou my noodig wezen zekere kalmte, zekere rust . Ik wilde,
byv . - als 't niet teveel gevergd is - zoo gaarne niet alleen
vandaag wonen en eten, maar ik maak eenige aanspraak op wat
zekerheid dat ik ook morgen in-staat zal wezen tot arbeid, of
althans, wanneer men die aanspraak onbescheiden vindt, ik
verklaar behoefte to voelen aan die zekerheid .
Bovendien, al stelt men my - ten-onrechte, voorwaar ! -- to
hoog om my onderhevig to achten aan menselyke behoeften van
stoffelyken aard, dan nog word ik in 't doordenken van de onderwerpen
die ik behandel, meermalen gestoord door de vrees dat in
allen geval de mynen niet verheven zyn boven zulke behoeften .
Missehien zou I „mooier" schryven als dit niet het geval was .
Alweer erken ik dit voor 'n zwakheid to houden . Ik, die om
eigen wel of wee me niet bekommer, waar hot te-doen is om
het goede, ik, die in dienst van myn God, dagelyks het dierbaarst
wat ik heb, prysgeef, ik moest ook de kracht bezitten
dit to doen zonder smart, of althans ik moest die smart niet
laten heerschen over m'n stemming .
Maar die kracht heb ik nu altyd niet . Ik bracht het offer breng,
't dagelyks weer, voel nooit de minste begeerte om terug to keeren
van den Loch zoo zwaren gang naar de off erplaats . . . dit alles is
waar, doch . . . vroolyk, opgewekt, geschikt tot denken, dat is : tot
arbeiden maakt me die dagelyksche tocht naar Moria niet !
Als ge dus somwylen 'n IDEE of 'ii vertelling ,niet mooi"
vindt - eilieve, zyt gyzelf zoo mooi ? - denk dan : misschien
was by in angst over de ongesteldheid van z'n kind.
En als ge oordeelt dat ik u to lang w achten laat op 'n vertelling
of 'n IDEE, troost u dan met de vermakelyke zekerheid,
dat myn verdriet nog grooter is over 't lang wachten op Recht . . -
over 't lang wachten op 'n gelegenheid om m'n ger in to huisvesten,
to kleeden en to voeden .
Ziet ge, sommige lezers, wees billyk, als dat ten minste niet
teveel gevergd is van . . . lezers .
En, sommige lezers, gy die u beklaagt dat ik niet geregeld opkom
in de vervelende werkplaats van 't schryversambt, eilieve,
wat hebt gy gedaan, al den tyd then ik, buiten de werkplaats,
doorbracht in zwaren arbeid ? Wat hebt gy gedaan ? (205)
Hebt ge tot het Volk gezegd : laat ons onderzoeken of deze
man waarheid heeft gesproken ?
Of hebt ge 't onverschillig aangezien dat by belasterd werd
en mishandeld, verguisd en bestolen ?
Hebt gy iets gedaan om de smet uittewisschen, die er kleef t op de
natie waartoe gy behoort .
Hebt ge meegewerkt in 't wegruimen der vuile brokstukken van
't ineengestort gebouw der nederlandsche zedelykheid ?

IDFEN VAN MULTATULI . 31 9
Hebt gy iets bygedragen tot stichting der religie van het goede?
Ja of neen . . . hoe ook 't antwoord zy op die vragen, cult den man
niet hard, die deed wat-i kon in den tyd en met de vermogens die hem
overbleven na 't pynlyk tobben over 't noodige voor vrouwen kind .
In Pruisen stelde men dezer dagen de afgevaardigden schadeloos
voor de nadeelen hun berokkend om 't afstemmen der militaire begrooting
. My heeft men tot heden toe 't papier niet betaald, waarop
ik m'n Vrye-Arbeid en m'n Ideen schreef !
Noch zelfs de kosten die ik maakte tot de reis van Lebak naar Batavia,
om den ,, rooten heer to spreken over de ellende der bevolking."
't Is waar, in Pruisen verzette men zich tegen Zuitgaven, en ik
verzette my slechts tegen geweldenary, roof en moord .
Daar was het to doen om wat geld, en hier maar om geweten en
ecr.
Maar, zeggen sommige l ezers . ge spreekt veel over uzelf, ge stelt
uzelf op deli voorgrond ? . . .
Ik hob op die beschuldic;ing reeds vaak geantwoord . (22- 28,
298, 299, en op veel plaatsen meer.)
Ik spreek veel over mezelf, en stel my op dens voorgrond . . .
Ja!
Dit deed ik reeds to Lebak, town ik tot do be volking zeide : „verzet u
niet, gaat rustig naar huis, ik zal zorgen dat u recht worde gedaan ."
En zelfs mn vrouw stelde zich op den voorgrond, toen ze, nadat
haar de vergiftiging myns voorgangers gebleken was, uitriep : ,ik ga
niet, wy eten en drinken samen !"
Ik stel mezelf op den voorgrond . . .
Ja!
Wien anders wilde men dat ik op den voorgrond stelde ? Een makelaar
in kruienierswaren ? Of 'n gepensioneerden resident? Of 'n
leverancier van ryst op Banka ? Of iemand die met zooveel succes
hammen en jachtgeweren verkocht ? Of 'n aandeelhouder in de Bilitonmynen?
Of 'n kunstkoopende verzenmaker Of 'n kommies
van de buitenzorgsche sekretarie ? Of 'n tabaksplanter ? Of Duymaer
van Twist, rustiger- gedachtenisse ?
Ik vraag het u sommige lezers, wat zou zulk yolk op den voorgrond
doen ?
Zouden die lui er niet heel verlegen uitzien op hun voorgrond ?
Ik denk : ja !
Want hoogmoed is hooge moed, en ik vrees dat hun de moed
ontbreken zou om hoogmoedig to wezen .
„Maar . . . ge zyt zoo bitter van toon . . .
Il y a de quoi! dunkt me.
„Maar . . . ire zyt zedeloos . . .
Ja!

320 IDEEN VAN MULTATULI .
„En zelfs onzedig . . .
Ja ! Het doet me genoegen dat gy 't onderscheid vat tussehen
die beide woorden . Ik put daaruit de hoop dat ge ook de vertelling
zult begrypen, waarmee ik dezen bundel myner IDEEN besluit .
„Is die vertelling 'n klacht 2"
Neen, neon, neen, sommige lezers, duizendmaal neen . . . ze is
'n aanklacht !
447 . In Samojedie - ik weet niet of 't land zoo heet, maar
dat is 'n leemte in de taal, die we moeten aanvullen - in Samojedie
is het de gewoonte zich van-top tot teen to besmeren met ransige
traan. Een jonge Samojeed verzuimde dit . Hy besmeerde zich volstrekt
niet, noch met traan, noch met wat anders .
Ge volgt de zeden niet, zei 'n samojedisch wysgeer . . . ge
hebt geen zeden . . . ge zyt zedeloos .
Dit was heel juist gezegd .
't Spreekt vanzelf dat de jonge zedelooze Samojeed mishandeld
werd. Hy ving meer robben dan elk ander, maar 't baatte hem
niet. Men nam hem z'n robben af, gaf ze aan Samojeden die
behoorlyk naar traan stonken, en hem liet men honger lyden .
Maar 't werd nog erger.
De jonge Samojeed, na eenigen tyd to hebben voortgeleefd in
onbesmeerden staat, begon eindelyk zich to wasschen met eau- decologne.
Die welriekendheid was niet uittestaan in Samojedie !
- Hy handelt tegen de zeden, sprak nu de wysgeer van den
dag, by is onzedig ! Komt, we zullen voortgaan hem de robben
aftenemen die by vangt, en bovendien . . .
- Dit geschiedde .
Maar wyl men in Samoj edie geen laster had, geen kopyrecht,
geen verdaehtmaking, geen domme orthodoxie, noch valseh liberalismus,
noch bedorven politiek, noch bedervende ministers, noch
verrotte Tweede-Kamer . . . sloeg men den patient met de afgekloven
beenderen van de robben die hyzelf gevangen had .
Aan m'n overige lezers myn hartelyke groet !

Verzamelde Werken van Multatuli
Naar tydsorde gerangschikte uitgave, bezorgd door zyne weduwe .
IN TIEN DEELEN
DEEL IV .
Elk exemplaar, dat bovenstaand merk met handteekening NIET draagt,
is nagedrukt.
DE ELSEVIER-EDITIE
IDEEN
TWEEDE BUNDEL .

M ULTATULI
IDEEN
TWEEDE BUNDEL .
AMSTERDAM
UITGEVERS-MAATSCHAPPY ,ELSEVIER"
1907

Druk van H . J . VAN DE GARDE & Co., Zalt-Bommel .

"Een zaaier ging uit om to zaaien ."
J r, z u s .
44.8, Aan ele Jf'ed . X . geboren Y . to Z . *)
Ainsterdam, October 1863 .
Nlevrouw, ik heb u iets to zeggen . Ik wensch u toetespreken
oin uwentwil, omdat ge in droefheid verkeert . Om mynentwil,
wyl ik behoefte gevoel aan citing myner vreugde. Om-den-wille
van anderen, die misschien met eenige belangstelling zullen lezen,
wat een diep verdorven medeschepsel kan to zeggen hebben aan
eene zuster in verdorvenheid .
Want ik ben infaain slecht, mevrouw . Ik hoop, dat deze hoogmoedige
verklaring moge gelden als paswoord, voldoend-onheilig
om toegang to verschaffen aan den broederlyken groet, then ik
ii hierby zend.
Neem then aan, Mevrouw! Versmaad m'11 groet niet al
ware 't om de zeldzaamheid alleen, ten-laatste iemand to ontmoeten,
die u niet overstelpt met bitterzoete braafheid .
Want van braafheid zult gy last hebben in deze dagen uwer
bezoeking .
Men zal u spreken van zedigheid en van christendom . Van
kuisheid en beschaving . - Van voorvaderen die nooit zondigden
en van voormoederen met gesteven halskraag en dito begrippen
. Men zal u spreken van Gods goedheid in uw kerker!
Van zyne almacht . . . in uwe verdrukking! Van inaatschappelyke
plichten en van godsdienstige plichten . Van hooge plichten en lage
Ik acht my niet geroepen de gebeurtenis die aanleiding gaf tot het
schryven van dezen brief, nader toe to lichten. Scandaleuse kroniek is m'n
zaak niet. In 1863 was 't hier behandeldd voorval den meesten lezers beter
dan aan niyzelf bekend, en 't zal niet schaden, wanneer ze in later jaren
(laarvan nog minder weten dan meet, nay 't geval was, toen ik -- geheel
ten-onrechte, -- meende te-doen to hebben met eerie van zoogenaamde afd
,valing overtuigde vrouw. Alen wordt alzoo uitgenoodigdd dit stuk to lezen
Ids-of daarin eene cases positio werd beliandeld : gesteld eens dat 'n jonge
weduw, inoeder van een kind uit haar huwelyk, naar het oordeel der Avereldd
zich misdroeg . . . gesteld dat zy een onecht kind ter-wereld bracht . .
yesteld dat ze . . .
Maar nog-eens, dit alles was zoo niet. Ik had ine vergist .
Myne beschouwingen over zoo'n zaak, en myn tuchteloos party-trekken
voor zekere soort van zonde tegen zekere soort van deugd, blyven evenwel
van voile kracht. Missehien ook kan de inededeeling daarvan nuttig zyn,
your 't geval dat er eens eenmaal iets plaats vond van den aard als tenopzichte
van Alevr. X . weed verondersteld . (1872)
IDEEN 2

2 IDEEN VAN MULTATULT.
plichten, van groote en kleine plichten, en daarna van allerlei
plichten. Men zal u laffe dingen zeggen met klinkende woorden .
Men zal u spreken van geloof, van heiligmaking, van Gods toorn,
van contritie, van zonde, verdoemenis en fatsoen
En, mevrouw, ik wil u spreken over liefde .
Men zal u verzekeren, dat gy diep gezonken zyt . En men zal
eigen braafheid op stelten zetten, om u precies to doen voelen
hoe diep
Och, of ge dat niet wist, arme patiente! Alsof die diepte niet
bleek uit alles wat u omgeeft! Alsof er kans ware op ontkenning
van 't verschil in toon tusschen de toespraak uwer wachters nu,
en 't vorige : I'Mevrouw, ik heb de eer !" Alsof er vergeten moyelyk
ware van 't vlymend onderscheid tusschen uw salon van
vroeger, en 't kamertje van heden, waarin men u opsloot en bewaart
voor wat welkom schandaal . *)
Vergist ge u niet some des morgens by 't ontwaken ? Kost het
*) De verkeerde spelling van dit woord levert alweder'n bewys dat wy veel
to gul zyn met onze leelyke ch's. Straks krygen we Schaevola, Schamander,
Schantinius, schansie, proschenium, schapulier, schalp . . . of zyn die woorden
reeds aangenomen? Verwonderen zou 't me niet, daar ik een schelerate
schepticus ben, die zich verbeeldt dat de schepter onzer taalkunde in schabreuse
handen is .
Het Nword dat wy nu schandaalsehryven, is gelykbeteekenend net het
scandale der Franschen, dat wel met schande verwant is, dock daarvan
niet mag worden afgeleid, tenzy nien, als de Juffrouw van achter-onder
(398) den indruk der woorden meent to versterken door er een staart aan .tezetten.
Den oorsprong van scandale en schande beide zullen wel in 't Sanskrit
moeten gezocht worden, even als van 't grieksche uxdAaAov, dat in letterlyken
en overdrachtelyken zin aanstoot beduidt, en alzoo in 't laatste geval
: ergernis . Misschien ook werd het woord door de geestelyken in gebruik
gebracht . Ik meen althans dat er in den grondtekst - Markus IX vs . 47
van uxavda .Zt~,-tv gesproken wordt, en in dat geval komt schande van
scandaal, en niet orngekeerd . Dan zou ook in 't eerste woord de ch geen
reden van bestaan hebben, zoo min als de professers die zoo'nn ding doceeren
.
Behalve de beteekenis die aan 't woord scandaal wordt gegeven in bybelschen
zin, als ergernis, gebruiken de Franschen het tevens voor den
ophel waarnic6 men tracht eene zaak als schandelyk voortestellen, onversehillig
of daarin al dan niet iets schandelyks gelegen zy. Men kan scandaal
inaken over eene onbeduidende of zelfs oorbare zaak,
ce refus effrontj
Avec un grand scandale au prince est racovti . (Am)RiEux)
Daar ik nu juist in den zin van onqepast misbaar maken 't woord in
den tekst gebruik, achtte ik deze uitlegging niet overbodig . Eerstens om to
doen in 't oog vallen dat juist in dies ophef 't zwaartepunt van voorvallen
ale het behandelde gelegen is, en vervolgens om aanleiding to vinden tot
het opsporen van de oorzaken waarom nien in zoodanigm nphef genoegen
schept. Men zie daarover de noot onder blz . 10.

IDEEN VAN MULTATULT. 3
u geen moeite de weerspannige verbeelding terug to wringen in
de werkelykheid ? Is 't u niet reeds gebeurd den braven rechter
der instructie - die nooit zondigde - aan to spreken als uw
kind, en zyn onkreukbare rechtsdeftigheid to ontvangen als vroeger
den morgenkus uwer kleine, die u ontroofd werd door de even
deftige onkreukbaarheid van het recht ? Is 't u al voorgekomen,
dat ge, pas teruggeschrikt in het leven, en noode afscheid nemend
van droomen, die zich verstoutten liefelyk to zyn in een kerker,
is 't u al geschied dat ge den gevangenbewaarder verzocht : ,te
laten inspannen tegen elven als 't goed weer is ?"
Zeg mevrouw, hoe langen tyd en hoeveel kracht hebt ge noodig
des-morgens, tot het afschudden van onbewusten slaap of
valsch vleienden droom ?
Niet waar dat bed is zoo vreemd dat linnen zoo
grof die kamer zoo eng dat uitzicht zoo doodsch . . . .
zoo kaal die wand, zoo ruw de vloer
0 God, o God mevrouw, , ik wenschte to mogen ontwaken
in uw plaats!
Neen, gy zult het niet vergeten, dat gy diep, zeer diep zyt gezonken!
Ook zonder de wettische zalving, van de geloovers, en
zonder de tale Kanaiins van de wet, zal 't u onafgebroken worden
herinnerd door de werkelykheid, zooveel welsprekender nog dan
de best bespraakte beroeps-cant .
Maar Loch hoop ik, dat myn taal den stryd winnen zal, ook tegen
die welbespraaktheid . Want ik zal ze putten uit een hart
evenzeer vervuld van werkelyke liefde, als uwe gevangenis van
werkelyke getuigen en tolken uwer ellende.
Ik wil beproeven balsem to gieten in de wonden, die u pyn
doen . Ik wil pogen u de ruwheid van 't gevangenisbed to doers
vergeten, door de zachtheid myner toespraak . Ik wil de scherpte
afronden van den overgang tusschen uw droomen en uw waken .
Ik wil de wanden van uw kerker opsieren met bloemen uit den
tuin myner heerlyke FANCY .
Wat me hiertoe beweegt, mevrouw - ik had ongelyk m'n
brief to beginnen met hoogmoedig sarkasme over slechtheid -
wat my hiertoe beweegt ?
Is 't u nooit gebeurd, u die ryk waart, behoefte to voelen tot
meedeeling aan wie armer waren ? Ik ben er zeker van dat gy,
niet als velen, bevroren door zondelooze kou - de fouten, die
men u ten-laste legt, zyn daar om dat to bewyzen - dat gy menigmaal
warmte hebt meegedeeld waar 't noodig was! Zeker
daarvan, dat gy, die waarschynlyk zyt gestruikeld uit gevoeligheid,
ondervinding hebt van jevoel! Zeker daarvan, dat ge vroeger,
toen u voorspoed ten-deel viel, toen men u eerde en achtte
en liefhad en vleide, dat ge toen meermalen de hand hebt gereikt
aan minder bedeelden. Niet waar, gy voeldet to veel egolsme,
om tevreden to zyn met eenzaam geluk, en vaak hebt ge met

4
IDEEN VAN MULTATULL
edele hebzucht u meester gemaakt van hooger genot door deeling
van overvloed .
Wat my beweegt, mevrouw ? 't Is z -hlke hebzucht.
0, ik weet wat het is, den dag to zien opryzen, als een spook,
dat ons sarrend in de armen neemt, om zestien, achttien uren
lang - ja 't etmaal uit sours ! - ons heen-en-weer to slingeren
met marteling als van den gehangene, die niet sterven kan !
En lieden, mevrouw, heden den vierden October, ontwaakte
ik met een heerlyke aandoening van geluk . Ik heb gister zoo'n
goeden dag gehad . Ik vond het leven zoo schoon . Ik had zooveel
liefde ontvangen en gegeven en toen ik my ter-ruste legde -
moe als altyd, maar ditmaal niet vermoeid van smart - o,
mevrouw, ik was verdrietig geen God to kennen ik had
hem zoo graag gedankt !
En ik shop in met de gedachte : wat 'n vreemdheid morgen!
Wakker to worden zonder then schrik zonder dat tandenbyten
van inspanning om niet to bezwyken . Ik nam my voor,
het licht van den dag to begroeten met vroolyken spot : je zult
me niet martelen van daag! Ze weten 't al thuis, dat er weken
lang geen angst wezen zal, als naar treurige gewoonte . Dat zy
den proprUtaire zullen kunnen ontmoeten met wat minder verlegenheid,
en niet langer liefkoozingen van een ondeugend kind
behoeven to ,maken" met pynlyke inspanning, tot het vruchteloos
verbloemen van schaamte over geldgebrek .
En ik schreef reeds, dat ik gauw thuis komen, en dat er groot
feest wezen zou by 't weerzien, na veel dapper gedragen Teed.
En dat was niet alles nog, j a zelfs het meeste niet . Het was
maar wat ik u het maklykst noemen kan onder de zegeningen
van m'n dag. Want nog schooner aandoeningen vielen my tebeurt,
dan 'n paar woken wapenstilstand van armoede, en stemden
my tot* goedheid en mededeeling .
% En, toen ik heden ontwaakte, dacht ik aan u, mevrouw, en aan
uw ontwaken.
Ziedaar dan 't antwoord op de vraag, wat my beweegt to spreken.
Ik vertrouw, dat gy my begrypen zult, en ik reken daarby
op de eigenaardigheid van dolingen als de uwe, die meestal samengaan
met eene vatbaarheid voor gevoel, als men gewoonlyk tevergeefs
zou zoeken by ongerepte zondeloosheid .
En al schreef ik reeds naar-huis, dat ik spoedig komen zou,
en al houdt uwe smart my nu hier, eenige dagen langer dan ik
hoopte o, ik weet hoe men 't my daarginder zou verwyten
als ontrouw, wanneer er bleek, dat ik hen liever had dan verlaten
droefheid . Zeker zal myn kleine - een jaar ouder slechts
dan 't kind dat gy met eerbiedwaardigen diefstal terugroofdet
van de wet - zeker zal zy zeggen : papa komt niet waarschynlyk
word by opgehouden by 'n zieke.

IDEEN VAN MITIA'ATULL
Want daar, in den lileinen kring, waar ition gelooft, met myA
geloof, en 't goede dient naar myne godsdienst, daar weten zy
als zoovele vrouwen des koninklyken kruisvaarders, lice 't, plicht
en vreugde is de lippen to zetten op de giftwonde, orn die te zuiveren
van venyn .
En dA.Araan, aan gif, zal 't ii niet ontbroken ! Wat al vrienden
die nooit zondigden - zullen u verlaten . En h -un zyt ge dank
schuldig, inevrouw . Want zy zyn lafhartig alleen, en niet vreemd
do anderen die tot u komen met honend vermaan, en vertooning
van ne6rbuigende deugd . Of hebben allon it veflaten ? 0,
ware dit zoo ! Want hoeveel kalmer zal 't it wezen, uwe bittere
overdenkingen to verduwen in eenzaamheid, dan geplaagd to
worden met gehuichelde deelneming, die, zich openbaart in ongovraagde
zorg voor 't welvaren uwer ziel .
Zeker hebt go 't nooit goweten, hoe innig' t)raaf zy waren, allele
die u onigaven . Dit zal it eerst gebleken zyn, thans, nu die braafheid
dienen kan, one u ne6rtebuigen onder 't plomp gewicht
liunner onbeproefde deugd . Nit eerst zult gar do vroomheid leeren
kennen, en haar vreeselyke kracht ter ,zelfverguizing"
van 'n ander. Nu zult gy 't weten, eindelyk, hoe zwaar 't ,geloof'
nekdrukt op arme zondige zielen . Nu zal men u voorpreeken,
hoe er 'n God is, die slaat en strait, en bezoekt, en gruwelt en
wreekt, en behagen schept in verbryzeling des harten .
Nu zult gij alum dat broedermoordend gebed lezen, op trekken
in houding en in Loon : ,ik dank u Heer, dat ik niet ben gelyk deze . "
En mevrouw, ik vrees ik vrees dat gij 't hoofd zult
buigen onder zooveel vernedering, onder zooveel schande, onder
zooveel smart .
En daarom haastte ik my heden morgen in 'n korten brief,
die misschien onderschept is door ,het- recht", u toe to roepen :
Ue u zel 'Ivernedering voorpreekt als deugd, is 'n bedrieger . *)
Met de waardigheid van iemand, die veel gedragen heeft, uit
kracht van de roeping, die my aandryft den verdrukte to verdedigen
tegen de huichelachtige meerderheid van den sterke, en
uit naam van den God, then ik dien, roep ik u toe moed to houden .
Hoog uw hoofd in den kerker, en voor 't gerecht ! Vrees niet
de steenen, die men opraapt, tot ongeroepen wraak over gesellonden
zedelykheid . Sluit niet de oogen met angst . Gebruik ze om
'I) Dit Loch is schering en inslag van de christelyke godsdienst . Ze schyllt
zich ten-doel to stellen de waarde van den inenseli terug to brengen tot
zeker minimum, waardoor dan evenrediger-wyze het aanzien van de priesters,
die dat knotten en snoeien tot hunne specialiteit maker, ryzenn illoet .
Deze geheele vernederings-methode is trouwens volkonien in overeenstemming
met de dogmatiek . 't Ware to wenschen dat de geloovers zich in alles
zoo consequent betoonden. De evenzeer geleeraarde verachting van 't slyk
der aarde laat veel to wenschen over . (1872)

6 IDEEN VAN MULTATULL
rond to staren, dat ge 't weet, wie de onbeschaamdheid heeft
de ,eerste" to zyn in 't werpen .
Hy, de eerste, mevrouw by heeft gezondigd als gy . En
meer dan gy heeft-i gezondigd, want by gelyke zwakte, voegt-i
de vervloekte wreedheidd van 't eigenwillig beulschap . En vergeef
het hem, opdat by schaamte voele, en zich betere .
En die ander, die tweede, mevrouw by heeft gezondigdd ale
gy. En meer dan gy heeft-i gezondigd, want al ware by zonder
smet gebleven tot op dezen dag, de steen diein-i opnam, weegt
zwaarder in de schaal zyner schuld, dan uw zwakheid in die van
de uwe .
En de derde, die u veroordeelt, en de vierde die u minacht, en
de vyfde die u vloekt, en de zesde die u verdoemt, en zy alien,
die u steenigen met zooveel schuldhatende graagte o w&1
hebben zy behoefte aan uwe vergiffenis, die ge hun niet zult onthouden,
dat hoop ik, geadeld als gy nu zyt door zooveel
smart !
Ik ben verheugd, mevrouw, dat ik zooveel fouten heb, die me
uw fouten doen begrypen . Zooveel zwakheid, die my de verklaring
geeft van uwe zwakheid. Want zie, als ik in 't bezit ware
der schuldeloosheid, die gesteld is tot voorwaarde van 't recht
om to steenigen, zou ik missehien met minder warmte deelnemen
in uw leed . Ja, 't is de vraag of ik dat leedd zou begrepen hebben
in 'tTgeheel en of myn medegevoel u baten zou, wanneer 't de
stuitende kenmerken droeg, gevloeid to wezen uit 'n nooit beproefdd
of onbezweken hart .
Wat moet het JEWS gesmart hebben, all de zondaren, die hem
naderden om troost, to bedroeven door de vreeselyke tegenstelling
van zyne vlekkeloosheid! Och, zou 't nooit in hem opgekomen
zyn, dat minder hoogte hem nader stellen zou aan laagte,
en dus meer geschikt maken tot opheffen van 't gevallene ?
Ik weet wel, dat by niet mocht liegen, maar toch zou ik zoo
graag gehoord hebben, dat-i - al waar 't dan met gehuichelde
ondeugd, - den last der fouten van anderen had verlicht, door
het wyzen op eigen vergryp . 't Is zoo treurig alleen to staan in
dwaling, en 't leidt zoo vaak tot moedeloosheid in 't opsporen
van den beteren weg .
Maar nog-eens, mevrouw, gy staat niet alleen, en 't is de vraag
of niet weldra anderen behoefte zullen voelen aan uwe schuldvergiffenis,
aan uwe vermaning om niet meer to zondigen .
En wat hebt ge dan eigenlyk gedaan, dat uw naam wordt
weggeworpen op de straten als slyk ? welke misdaad heeft u
doen afvallen van de maatschappelyke hoogte, waarop ge vroeger
geplaatst waart ?
Men zegt - en ik geloof het ditmaal. met wat lichtvaardigheid,
omdat ontkenning of twyfel my zou beletten u 't troost-

IDEEN VAN MULTATULI .
woord to doen hooren, dat weerklinkt in m'n hart --- men zegt,
dat gy 'n ,onecht kind" ter wereld bracht .
Een ,onecht" kind ? Wat is dat ? Is zoo'n kind niet in staat
to spreken, to denken, to beminnen, goed to zyn die eenige
roeping van echte menschen ? Is het een monster ?
Geenszins, niet waar ? Zoo'n kind heeft vermogens als-'n ander
- veelal meer dan In ander - aanspraak op groei en ontwikkeling,
op vreugd en geluk als 'n ander, niet waar ?
Zoo'n kind kan nuttig zyn, liefhebben en bemind worden als
'n ander, niet waar ?
Maar de wet ?
De Wet is nog zoo heel erg niet, mevrouw ! 't Is waar, zy stelt
den kleine, die de wereld inkwam zonder haar verlof, op 'n andere
plaats dan de houders van 'n geregistreerd entreebiljet, maar
zy zou toch het vermoorden of mishandelen van zoo'n binnengesmokkeld
indringertje straffen op gelyke wyze, als van de geborenen
met patent. En nu daarlatende of 't mooi is, dat zy den
onechte met de ,onnatuurlyke" huwelykskinderen eerst dan gelyk
stelt, wanneer die gelykstelling haar toelaat wat to straffen,
daarlatende of ze niet beter deed haar billykheid to doen beginnen
voor ze daartoe - werd aangespoord door misdryf of 't niet
edeler ware, zich minder toe to leggen op juist straffen, en wat
meer op tydig beschermen toch is 't waar, dat ze, eindelyk
beschermt, al is 't dan wat weinig - en veelal to laat.
Maar de zeden o . die zeden !
De Wet zou 't euvel vinden . als-men een ,natuurlyk" kind
sloeg tot blauwwordens toe . Als men het in 't water gooide . .
tot verdrinkens toe . Want zie, blauwe plekken, drenkelingen en
worging zijn de dingen, die de wet kan zien en tasten met haar
waarnemingsvermogen, dat nog-al grof is .
Maar de zeden !
De zeden sparen geen marteling, noch veroordeelen die, en
waar we de stereotype mededeeling lezen : , OPYeVi8cht het lykje
van 'n pasgeboren kind van 't zooveelste geslacht - want dit zetten
de krantenschryvers er altyd heel conseientieus by, of daarnaar
de vraag was ! - zie als we die dagelyksche mededeeling lezen,
dan is 't to betwyfelen of de krankzinnige moeder
Een moeder, die haar kind vermoordt, is krankzinnig .
of die arme moeder wel zoo heel verkeerd deed, in haar
waanzin de voorkeur gevend aan snelle stikking, boven de langzame,
die 'r voor den onwelkomen gast zou gereed liggen in de
zeden .
En die zeden zyn nog niet eens oprecht in haar domme wreedheid
. Want diezelfde man, die zyn dochter zou weigeren aan den
j ongeling van ,natuurlyke" geboorte, heeft heel natuurlyk op zyn
beurt meegeplant in den grooten tuin der Natuur. En waar by

8 IDEEN VAN MULTATIMT.
't niet deed ik verdenk hem van droogheid der ziel, of van
lafhartigheid .
. Want dit behoort hun eens-voor-goed gezegd to worden aan
al die braven, wier braafheid veel-al voortvloeit uit gebrek aan
hart, in velerlei beteekenis, uit to weinig liefde en to weinig moed .
,,Nooit heb ik 'n fatsoenlyk meisje ongelukkig gemaakt" luidt
het by velen .
Zaagt ge 'r ooit kans toe ? vraag ik .
,,Nooit heb ik my z66ver laten vervoeren, dat ik misbruik
maakte van genegenheid . Myn geweten
Zou 't ook meer liggen aan stompheid van gemoed, dan aan
fynheid van geweten ? vraag ik .
,,Nooit heeft door myne schuld eene moeder geschreid om 't
verstoord geluk van haar kind
Was 't ook veeleer de vuist van den vader die u wehhield
dan de tranen der moeder, vraag ik ?
En eindelyk vraag ik hun, die zoo overvloeien van allerlei
braafheid :
Hebt ge ook sons, voorzichtig en dor, bescheiden en gemeen,
boven 't gevaar en de moeite van wilden maar oprechten hartstocht,
de voorkeur gegeven aan nagernaakte liefde met vuil genot ?
- Ja dan n weet je precies wat je kwyt bent
Ik CITEER!
En zelfs dht veroordeel ik niet zoo sterk, als stemmen zou met
de heiligheid van m'n gevoel . Begrypen is vergeven, en begrypen
wit ik . Ik erken de onbillykheid, die 'r liggen zou in de vordering
dat ieder to hoog sta voor 't lage . Ik vergun zonder bitterheid
afwezen van hart, j a zelfs voel ik medelyden met de grofheid der
ziel, die behoefte heeft aan zulk voedsel, of uit armoed zich daarme&
vergenoegt.
Neen, niet uit armoede . Want de lieve Natuur, die Mar weg stipt
volgt, zonder achttegeven op de valschgestelde merkpalen eener
uitgevonden zedelykheid, heeft ook daarin - noodzakelykerwyze !
- voorzien, dat ieder juist voldoende bezit om to koopen, wat-i
behoeft . Ongelukkige, onbeantwoorde liefden zyn er niet . Waar
gegeven werd, wordt ontvangen. Waar gezaaid werd, is oogst .
En wie 'r klaagt over miskenning van gevoel, over schade in den
handel van z'n hart, over terug-ontvangen koft voor uitgestraalde
warmte o, zeker was dat hart schraal toegerust, dat gevoel
wat 6ngevoelig, en die warmte wat koud .
Qui se plaint de froideur n'a pas assez aimi, en moet dus maar
tevreden wezen met die froideur, wat dan ook gewoonlyk by
zoo-iemand gauw 't geval is .
Begrypen is vergeven. Ook dit alzoo behoort vergeven to worden
dat men 't metaal zyner ziel wegwerpt als leelyk nikkel . Maar,
indien ooit begrip en vergeving mocht to kort schieten, 't zou wezen

IDEEN VAN MULTATl 7 La . 114
i)ij 't aanzien der huiehelary, die deze voile pasinunt van de
deugd wil uitgeven voor goud.
Tegen then leugen stryd ik, dat bedrog wil ik ontmaskeren .
Hebt geen hart en leeft als ge kunt, maar scheldt niet
op hen, die wel een hart noodig hebben om to leven .
Zit, ligt of hangt, als bet staan en 't loopen u vermoeit, maar
schimpt niet op den arme, die valt, wyl by niet daartegen was
gewaarborgd, als gy, door ongevaarlyke rust .
Kruipt in 't slyk en voedt daarmee uwe ziel, als 't vliegen u
to moeilyk is, of ander voedsel onwelkoxn, maar verdoemt niet
den onvoorzichtige, die opstygen zou naar ander genot, en treurig
neerstrykt met geknakten vleugel .
Weest lam, plat, laag en gemeen, gy allen die kleinhandel dryft
in de gevraagde deugdj es van den dag maar ik smeek u
weest WAAR .
Is 't u zoo onbegrypelyk, gy die de zinnen bedriegt met ge
koehte liefde, dat er gelyk, ja sterker zelfbedrog kan plaatsvinden
op 't gebied der fantazie ? Vindt ge 't zooveel liefelyker
de verbeelding to foppen met een ryksdaalder, dan haar dwalend
- dit erken ik, maar dwalend ter-goeder-trouw -- heenteleiden
naar den doolweg, waar elke schrede zoo hoogen tol betaalt
met 'n deel van het hart ?
Vindt ge u,v gevaarloos toegeven aan platte begeerte zooveel
edeler, dan 't onvoorzichtig maar koen trotseeren der maatschap-py,
dat ,, waarr gewapend spook ?"
Vo ,.,lt, gy u zooveel beter gy anderen, die meent 'n heldendaad
to hebben verricht door 't dooden eener zinnelykheid niet
leefbaar geboren misschien, veelal ook zonder uw toedoen overleden
aan bloedarmoede of ander gebrek in de samenstelling der
vochten ?
Weest WAAR, gy allen die schuldig zyt aan de onmenschelyke
zonde der zondeloosheid . Laat liggen de steenen, die niet daar
zyn om geworpen to worden door 'n onmogelyken ,eerste" . Zet
er den voet op, stuwt op-zij den buurman, die er naar grypt, en
zegt hem
-- Broeder, zou niet de zonde van 't werpen grooter wezen,
dan de zonde die ons ergert ?
Of beter nog
Weet gy zeker, dat wyzelf - ook zonder de wrake, (lie
ons niet voegt -- dat we beter zyn, dan de arme vrouw, die
daar staat met de handen voor bet aangezicht ?
Of j a, zoo is bet
---- Komt hroeders, allen, komt ! Haasten wy ons tot haar to
gaan . Laat ons zaehtkens die banden wegschuiven van de oogen,
(lie - zonder grand immers ? - bevreesd zyn in ons hare beulen
to zien . Wy willen hAAr ou ze schuld belyden wellicht schept
ze moed tot berouw, uit onze deelgenootschap in schaamte

10 IDEEN VAN MULTATULIL
misschien zal 't daarna haar - en oxs ! lichter vallen niet
meer to zondigen . 9 )
Maar wat hebt ge dan toch gedaan, mevrouw ?
Men zegt, dat ge een onecht kind ter-wereld bracht .
Ik weet niet of gy daaraan verkeerd deedt . 't Is wel niogelyk .
Maar, mevrouw, waart ge goed voor dat kind ? Hebt ge 't
hartelyk welkom gekust in het leven ? Hebt go 't aan de borst
gelegd, waarnaar de kleine lippen gulzigsnuivend zochten met
wettelooze onbescheidenheid, geholpen door medeplichtige v uist-
*) Het woord scandaal nemende in den zin dies ik daaraan toeken by 't
slot der hoot op blz. 2, ban de vraag gedaan worden : van waar die algemeene
zucht, oni fouten als de bier bedoelde, met zooveel ophef tot 'n
cause celebre to maken ? Men kan tocli niet bewerenn dat de zaak zoo byzonder
zeldzaam is?
Velen zullenn meenen de oorzaak daarvan to vinden in boosaardig sirrartgenot,
in wraak, in verveling, in gebrek aan behoorlyk zielevoedsel, in 't
verlangen haar 'n voorwendsel orn den Heer to danken dat-i ons ,niet gelyk
deze" gemaakt heeft, in caste-haat, in ba-bbel- of preekzucht . . .
Alles inogelyk. Maar onder al die redenen is de ware reden nog niet genoenid .
De hoofdoorzaak waarom misslappen van de soort ells die Mevr . X . , . .
niet beging, zoo breed worden uitgemeten, ligt in onbevredigde geslaehtsdrift,
n HYSTERIE .
Het uitpluizen van scabreuse voorvallen is 'n fatsoenlyk surrogaat voor noode
vermeden scabreuse handelingen. Men tracht zich door hard oordeel eenigszins
schadeloos to stellen voor de winstderving tier niet zoo heel erg verafschuwde
zonde. 't Zelfde verschynsel valt by honden waartenernen, en to gemakkelyker,
omdat de oprechte dieren hun reikhalzende begeerte niet verstoppen achter gehuichelden
of keer .
Het kwaadspreken der braven in 't stedeke Z . - ik bedoel hier geenszins laster,
doch't vermeien in de door Mevr. X ., nu als werkelyk begaan veronderstelde,
verkeerdheid - herinnert aan 't karakteristieke ,,poffertjes-ruiken" der Amsterdarnsche
straatjeugd, en vloeit in case doodeenvoudig voort uit . . . afgunst .
De heeren, en vooral de dames, die ditmaal verhinderd waren naar hartelust rnee
to zondigen, wilden er toch wat van hebben, en snoven gretig't geurtjen op .
Dit verklaart dan ook, waarom geene voorvallen -- hoeveel belangryke ook,
dan 'n allergewoonste Liebes eschichte -- zooveel scandaal verwekken, als dezulke
die met het geslachtsleven in verband staan .
Een rekenfout van LFVERRIER, zou in de Z .sche kringen weinig besproken zyn .
Men is daartoe niet nayverig genoeg op LEVERRIER'S genot, op juistheid. Een
flinke diefstal vindt reeds beter onthaal, omdat de gestolene som in de oogen
schittert . Het gewone „he, hoe brutaal !" beduidt eigenlyk : och, als ik dat
geld had ! Bovea alles echter zyn geschiedenisjes uit de alkoof welkom . De heeren
en dames to Z . mogen nu zelf uitmaken waarom .
De oorsprong van 't kwaadspreken is altyd : afgunst, naar omstandigheden
verwikkeld met besef van onmacht, eigenliefde, heb- of eerzucht, wrok, en --'t
is rnyn plicht duidelyk en waar to zyn : slechts de leugen is triviaal - rriet . . , .
GEILHEID !
Het woord is er uit, heeren en dames to Z ., en 't eenige wat ii nu overblyft,
is . . . kwaad van my to spreken . Geneert u niet ! (1872.)

IDEEN VAN MULTATULI . 1 1
jes - zoo lief om to zien ! - niet bewust als ze waren, dat de
11 zeden" verschil maken in aanspraak `?
Hebt ge u verheugd dAArover, dat uw kleine meer graagte me6bracht,
dan kennis, die 'm zou gedwongen hebben z'n graagte
to beteugelen met vrees ? 't Is 'n geluk, niet waar, dat zoo'n
ventje maar flink plaats neemt in de groote zaal der maatschappy
dat-i brutaal rondkykt, zonder angst voor den Sui88e, die eenmaal
hem op den schouder zal tikken, en verwijzen naar het achterbankje
waar het zoo benauwd is en bekrompen .
Hebt ge uw kind vriendelyk toegeknikt, en u gehaast het to
doen weten, dat er ruimte genoeg is in het hart eener moeder,
om den balling optenemen, die elders zal worden verstooten
?
Hebt ge 't warmte toegedacht, voor de ko -h die er toeft in de
wereld ? Steun tegen de verdrukking, die eenmaal op hem zal
neervallen als lood ? Hulp in den stryd, dien-i zal to stryden hebben,
omdat gy onvoorzichtig waart ? Naamt ge u plechtig
voor, het to schutten met eigen lyf tegen de pylen, nu reeds klaar
gelegd op den boog, then de wereld gespannen houdt, en richten
zal met kwaadaardige juistheid, zoodra 't mikpunt zal gegroeid
wezen tot besef van pyn ?
Zeg mevrouw, hebt ge uw kind ontvangen en gebaard met 'n
rykdom van liefde, groot genoeg om 't schadeloos to stellen voor
't onliefelyk vooroordeel daarbuiten? Voelt gy den wil en den
moed om uw fout to maken tot deugd, uwe zwakheid tot sterkte,
uwe afdwaling tot hooge vlucht ?
Voelt ge tot dat alles de kracht in uw hart ?
Dan, mevrouw, is er niets verloren . Dan zal uwe schande zich
omzetten in eer, uw droefheid in zegepraal, uwe vernedering in
fiere hoogheid want voorwaar, voorwaar, ik zegge u : de
adel en de eer des menschen wonen boven den navel!
Maar wat hebt ge dan toch eigenlyk gedaan, mevrouw ?
Men zegt, dat ge 'n onwettig kind ter wereld bracht .
Misschien hadt ge dit moeten nalaten . Geenszins wyl 't, op
zich zelf beschouwd, niet vrystond aan u, maar omdat zoo'n
kindje vaak to lyden heeft van 'n wereld, die drukkend grootsch
is op haar wettigheid, en wyl 't de vraag blyft of ge altyd de
kracht zult hebben het to beschermen, dat onwettige kindje .
Maar . . . . wat hebt gy geleden!
Niet waar, 't was 'n vreeselijk oogenblik toen de Natuur u
toeriep dat zy zich niet stoorde aan de bepalingen van den burgerlijken
stand . Dat zy haren weg ging zonder omzien naar
de Wet, die, in 't belang van haar plompe orde zich verstout
premien van bescherming to stellen op onnatuurlykheid .
Ik heb diep medegevoel met den angst die u bezielde by de
vreeselyke ont,dekking dat men het weten zou - die wreede
,,men" --- hoe zwak ge -,w ,aart . Wat al pyn hebt ge uitgestaan

1 2 IDEEN VAN MULTATULI .
om verg
twyfeling to verplooien tot een glimlach, en de weerspannige
best intepersen tot ,fatsoen."
0, ik heb 't waargenomen, meer dan eens waargenomen, hoe
akelig de stryd is tusschen
't ongeoorloofde moederschap
verschillende aandoeningen van
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . woes stil . . . . verzet u niet zoo woelig
tegen de nauwte die moeder noodig heeft om niet to worden
gesteenigd . . . . nu reeds ! Ja, we'] zal ik u liefhebben wel zal
ik awe schande dragen als de myne . . . . zoodra dat moet . . . . zoodra
gy zult geboren wezen om krytend uitteroepen wat ik zoo
graag verborgen hield . . . . altoos ! Maar toeh . . . .
Stil, kind . . . . moeder lydt . . . . en peinst . . . . of 't nog mogelyk
wezen zou . . . . in 't geheim . . . .
Want . . . . als men 't weet !
Om-Godswil, wool zoo niet, myn kleine, en wring u niet naar
boven, om verwytend aantekloppen aan m'n hart !
Heb meely, kind ! Dat hart zal voor u openstaan om u to Bergen
en to warmen, maar nu . . . . om gods-wil, heb geduld, en weest
zoo haastig niet met voortgroeien tot onschuldig verraad .
Heb deernis, kind! Vergeef me dat ge daar zyt vergeef me
uw aanzyn, en bedenk, dat moeder bitter lydt ! Och, maak haar
marteling niet grooter dan uw ongeduld om 't licht to zien, dat
al to f el weldra u zal in de oogen branden
Wees stil, mijn kind, en wreek niet nu reeds door uw pynlyke
onrust, al de schande die met u binnensloop in mynen schoot .
Stil ! Moeder peinst of nog geheimheid mogelyk is en of
misschien de blik, de Loon, de vraag, waarmee zoo-even een
„vriendin" haar vriendschappelyk wondde, gevolg kon wezen van
iets anders dan verdenking ?
Wees stil, m'n kleine ! Heb toch meely en geduld !
wel hoe ge u inspant om uw knietjes rechttestrekken
bedenk om godswil, kind bedenk
die gy zoekt is moeders wanhoop !
Ja, 'k voel
maar
de ruim.te,
0, als ge 't wist, hoe guur en eng 't misschien u eenmaal wezen
zal daarbuiten kind, gyzelf zoudt niet zoo dringend begeeren
de ruirnte en kou der wereld interuilen tegen de koesterende
nauwheid myner lenden !
Wees stil, myn kind ! Laat niet uw ongeduld een weerhaak
meer zyn aan de pyl, die my doorboort en vasthoudt zonder genade
. Straf gy me niet o kind, straf gy me niet ! Wy zullen
samen dragen al dien last, dien 't leven ons to dragen geven zal . . . .
maar leg niet gy 't gewicht daarby - al hebt ge 't recht !
't ondraagbaar wicht van uw verwyt myn kind !
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Was het niet zoo, arme moeder ? En erkent ge dat ik m'n recht
tot vertroosting mag puttee uit kennis der smart ? En begrypt

TT)EEN VAN MULTATULT . III
ge dus nu, waaron -i iA, tot U spreek, ik die zoo graag de droefheid
van alien wil dragon, als niet to hoogen prys voor 't heerlyk
recht om vryspraak to bieden aan aller fouten ? En voelt ge, hoe
deelname aan smart kan heiligen tot hoogepriesterschap ? Hoe
't doordringen in ellende opvoert tot weten en begrypen, tot
vergeven met gezag ?
(), z6.ker hebt ge veel geleden ! Maar toeb, mevrouw, Loch vloeien
Ear nog bitterder droppers dan gy geproefd hebt, uit den beker,
then de wereld met wreede onkunde uitstort over dwalenden .
Bet zou my leed doen als 't wyzen op dieper wonders, dan u werden
geslagen, balsem ware voor de uwe, door zelfzuchtige vreugd
na onedel vergelyl,-- maar wel hoop ik dat ge kracht zult
putten uit het besef, hoe n6g zwaarder bezoeking, n6g meer
kracht dan u noodig was, noodzakelyk maakte bij anderen .
Hebt ge 'r wel eens aan gedacht, hoeveel moeilyker uw taak
ware geweest, als bekrompenheid van middelen u belet had, uwen
weg to kiezen, zoo-als uw toestand vorderde ? Hoeveel meer leed
en angst nog u zouden hebben aangegrepen, als ge waart gebonden
geweest door armoede, dienstbaarheid of ouderlyk opzicht . ?
Kunt ge u voorstellen, hoe zich 'n meisje gevoelt in uwen staat
0 zeker, de schande, de ongerymde schande, die de straf is der
,jucliteloosheid", blyft hoofdzaak . Die had gy to vreezen en to
ondergaan als zy, maar voolt gy hoe groot hat verschil is in de
middelen, om die to ontwylcenn eerst, om ze to drc~qen daarna. ?
Gy kondet uw gezelsehap kiezen, de plaats uwer woning . Voor
u stond de wereld open, zoov6r stoom of wind iemand voeren kan .
ay hadt de keus ,iw kind to doen geboren worden to midden van
onverschillige vreeniden althans, wier lauwte gloed mocht heeten,
tegenover de guurheid, waarme& 't zou ontvangen worden door
uwe ,naasten" .
-l-let stond u vry, en 't was u mogelyk, afstand to brengen tussclien
't gillen -Li-wer weeiln, en 't oor VaD- wie uw barensnood
zonden verzwaard hebben met ruwen vloek . En al gloorde or dan
al geen liefde in 't eerste woord, dat de wereld richten zou tot
uw kind, dat woord zou Loch minder klinken naar boat, dan to
wlachten is van al to deugdzai -ne verwanten .
day wise, dat ge uw kind een I)edje zoudt kunnen spreiden,
zacht of 't een kussen ware, geleend uit de nevensstaande sponde
van wettige bruidschap . Gy hadt de kans uwe droefheid to verlokken
tot aangenaRie zorg voor stoffelyke behoefte, en weldra misschien
zou 'r een glimlach zyn gebroken door uwe tranen, by
't aanzien hoe ,snoepig" dat echte kcanten jurkje uw kind kleedde,
dartelend in niet-bewuste onechtheid .
Ge hebt zeker veal geleden, mevrouw, m6h aan lyden is u gespaard
gebleven : bet proza van de arrnoede
G'-y hebtschan(le gevreesd voor um , kind good, maar geen
lionger! Ge voeldet sehrik voor ritwlieid en kofi goed, maar

14 IDEEN VAN MULTATULT.
niet voor de ruwheid van 't plaveisel der straten, niet voor de
ko -ft, die zich meedeelt in storm en sneeuwjacht . Gy waart huiverig
uw kind neer to leggen aan 't hart van vader, moeder, nicht of
vriendin goed, , maar ge dacht er niet aan of ge 't 7oudt
n -inp.tP.n np.Arli-um-n nn PPn qfnt- . -n t
Er was angst in uw ziel, v66r de eerste kreet 't wicht ontsnappen
zou , goed, maar die angst ging nooit zoo ver, dat ge
waanzinnige kramp voeldet in de vingers zich onwillens
-aereedmakende - o God! - then kreet to stikken in moord !
Want dht gaat er om in het hart van een meisje, mevrouw, dat
heeft zy to lyden! Die stryd om leven en dood is de hare, vyf-entwintig
-milj oen folterende seconden lang !
Dan krimpen de trekken van 't gelaat tot een afzichtelijk beeld
van ellende . Dan klinkt haar stem hol, stug en kort, als vreesde
zy, dat 66n toon meer 't ontzettend geheim zou me6voeren over
de lippen. Dan is haar gang onwis, waggelend, stokkend, of 'r
'n afgrond ware v66r, achter, aan weers-zy . Dan zyn die handen
kond en anbald- als om de naaeb; te. doen curnnien door't vlenqnh --of
't soms baatte die poging om de pyn van 't hart to verplaatsen
naar buiten ! Dan is die houding gebogen, die borst gedrukt, die
adem belemmerd . Dan zyn de spieren gespannen, die zenuwen
in beving . Dan staan die oogen hol en strak en glazig en verward . . . .
dan rnp.nf
a,11,- .r allpoz P.vp.n Mid nm wafdi-.P.rnic
om Lrenade
En toch zyn er velen, die dezen kreet niet hooren, niet verstaan,
mevrouw. Want er is iets doofs in braafheid .
In braafhe id j a ! want
,,O, wader is zoo braaf ! En by was altyd zoo braaf ook k
toen-i jong was dat heeft hyzelf gezegd . Hoe gruwde hem
onlangs dat kleine vergrv-P van m'n broertie! Hv zou 't besterven
als-i wi t hoe ik
En moeder is zoo braaf ! En ze was altyd zoo braaf ook
toen ze j ong was . . . . dat heeft zyzelf gezegd . Hoe rift ze van
,i..fschuw by de minste verkeerdheid ! Ach, ze zou bezwyken, als
ze wist . hoe tk .
O God . o God als ze wisten !
Nog gister heeft zy me geliefkoosd en 't deed my zeer!
Zy was vriendelyk
en 't heeft my gebrand. Ze stelden my
tot voorbeeld aan de kleineren ik verging van schaamte .
Wat moet ik ? Waar moet ik heen ? Wie zal my aannemen, helpen,
verzorgen ? Ben ik dan zoo vreeselyk slecht, dat ik geen red-
dinor 'v- mdiPn 9
God God gy weet alles ! Gy weet hoe zwaar ik lyd .
gy, de eenige voor wien ik geen schaamte voel !
0, ik geloof in . u ! Heb ik niet steeds gebeden, gedankt als een
geloovig kind? Help my, God! Gy kunt het gy hebtalmacli t
. en die is noodig hier I.

IDEEN VAN l .5
(4eef steun nu, God
myn geloof !
wys mtkonist nu, ter belooning van
Ze zeiden altyd : wie gelooft zal behouden worden ik geloof,
God! Ik geloof in uw almacht help my! Gy zyt alwetend
en kent myn smart ik gelool help my
Gy zyt alomtegenwoordig, alziend ik geloof God, help
my ! Gy zyt algoed ik gelool ik geloof gy hoort
myn gejammer God help my!
1k geloof in uwe algoedheid waarom laat gy my jammerenj
tevergeefs, ? In uwe alwetendheid waarom mgaaft
gy my beproeving
boven kracht ? In uwe alomtegenwoordigheid waar
waart ge toen ik viel ? In uwe almacht waarom hebt gy my
zwak geschapen waarom mliet
gy my zwak ?
Neen, neen o God, ik doe u geen verwyt ! Ik verwyt niet . .
_1k vraag niet ik, ik ben slecht, misdadig, zondig, verdorven
ik, ik- heb schuld, berouw, wroeging, wanhoop ik wentel
my in 't stof ik aanbid en ik geloof ja,ja
ik geloof ik geloof alles
0 God ik geloof help my
Die God is doof en blind en onmachtig, als vaders deugd en
moeders braafheid .
En de arme verlatene, die schuldig was aan to veel,,geloof",
rukt zich de haren uit 't hoofd, en er is verwarring in 't brein
dat de we6rpyn voelt van 't verbryzeld hart . De ongelukkige,
die to redden was met een handdruk, met 66n blik, met 66n woord
van liefde, zinkt weg in den pool van vertwyfeling, die zich openbaart
in 't krankzinnig gebed .
Want bidden is krankzinnigheid .
En nader en nader komt de dag waarop de gevolgen van onvoorzichtigheid
zich zullen vertoonen, als onverdiende straf voor
niet begaan misdryf. De ,deugd.", de schrale, dorre wreede deugd
is daar, om to verkeeren in marteling, wat liefelyk wezen zou zon . ,
der hddr .
Dan is daar altyd 'n vader, die nooit zondigde, en eene moeder,
die zoo braaf was of 'n heer en een meesteres, zoo ongenaakbaar
in hun afschrikwekkende deftigheid
En eindelyk slaat het uur waarin moeder en kind zullen stryd
voeren om den voorrang in keuze tusschen geollerd worden en
offeven . Hier is geen middelweg . Hy vermoordt hair met zyn
eersten kreet, of zy'hem met haar eerste liefkoozing .
Want als de hand der wanhopige 't mondje zoekt, datt hare
schande zal uitschreeuwen, de kleine keel wier eerst geluid een
*) Om deze stelling begrypelyk to vinden, wordt de lezer uitgenoodigd haar
to toetsen aan de opmerking in 530, man de noten by 161, 168, 17 7 en un. de
redeneering in 906 .

1 6 IDEEN VAN MULTATULL
vonnis wezen zal ter harer verdoorn-enis, dan blyf t het de vraag
altoos, of de vingergreep, die 't wicht belet zich door z'n eerste
levensdaad to maken tot beul zyner moeder, gedreven word door
de liefde die streelen wil, of door den waanzin die vermoordt .
Wel hebt gy veel geleden, mevrouw, maar dat hebt ge niet ondervonden
!
Maar wat hebt ge dan Loch eigenlyk gedaan ., mevrouw ?
Men zegt, dat ge een onecht kind ter-wereld . bracht . 0, 't ware
voorzichtiger geweest, dit niet to doen maar ris
dan onvoorzichtigheid
zoo'n vreeselyk vergryp ? Ik geloof, dat wy beter
zouden doen, onze verontwaardiging to bewaren voor andere
vergrypen .
Zoo'n arme moeder als waarvan ik sprak, ,onteerde" een
,,brave" familie - lieve god ! - of : ,het huffs," - och arm !
en daaraan deed ze verkeerd, want 'n vader of moeder of meesteres,
die to deugdzaam was om by-tyds 't gevallen meisje optewekken
tot vertrouwen, heeft waarlyk de ,eer" hoognoodig, en
er hoeft geen schande naar de wereld gevoegd to worden by de
schande, die ik ontdek in dorre liefdeloosheid, geen ,wee" van
buren of vriendinnen by 't ,wee" dat ik uitroep over zulke deugd .
Ja we kunnen onze verontwaardiging gebruiken voor andere
vergrypen. Want denkt men er wel eens aan, dat elk opgevischt
lykje - van dit of dat geslacht altoos, en min of meer ontbonden,
volgens de dagbladen - dat elk lykjen een vader had ?
Waar zyn die vaders ?
Waar was zoo'n vader, toen 't arme schepsel - zoo hoogschuldig
aan vertrouwen anders niet ! toen ze de dagen en
de uren telde, die haar onweerstaanbaar voortsleepten naar den
dag en 't uur der ontdekking ?
Waar was zoo'n vader, toen eindelyk dat uur sloeg ? Toen de
oogen - die by zoo roemde ! - starblikten als gescheurd glas ?
Toen or kramp was om de lippen die hij eenmaal kuste met zooveel
vervoering ? Toen 't lichaam, dat eens door liefelijke vormen
hem aantrok, en opwekte tot toomelooze drift, wanstaltig wegkromp
in onlydbare wee6n niet eenmaal verlucht zelfs
door 'n verboden gil ?
Waar was de vader, toen daar dat lykje lag met blauwen hals,
wachtend tot er wat bezinning en kracht zou weergekeerd zyn
in de uitgeputte moeder, als ze - weldra opgezweept door angst
voor braafheid - het zal omwikkelen met doeken, druipend van
haar blood, om 't met verbeten pyn, waggelend weg to dragen in
haar voorschoot ?
Waar was de vader, toen geburen, verwanten en vriendinnen
haar schuwden als 'n pest ? Toen haar de ouders vloekten en
verdoemden ? Toen de geloovers ongevraagd voorschot gaven op
Gods wraak, en hunnen ,Heer" dienden met de scorpioenen
hunner tongen ?
Waar was de vader, toen eindelyk 't gerecht kwam aanklop-

JIJEEN 11
WEEN VAN MULTATULL 1 . 7
pen met barsell gelaat ? Toen de arme moeder word heengeleid
naar den kerker? Toen ze, verpletterd onder 't wicht van schaamte,
zich vertoonen moest voor 'n vierschaar van deftige mannen -die
nooit zondigden ! - om 't walgelyk gehuichel aan to hooren
van 'n zondeloos publiek ministerie, dat - in ,eene sierlyke rede"
altoos - betoogde en bewees hoe verkeerd zy deed, hoe zy de
maatschappy had beleedigd, en hoe ze strafbaar was, eerst omdat
zy deed wat door de Natuur was gevorderd, en niet verboden word
door 't hart daarna wyl ze krankzinnig was geweest van
wanhoop.
Waar was by dit alles, de vader, mevrouw
diet waar, ge stemt my toe, dat de ,braven" zouden we'l doen
hun verontwaardiging to bewaren voor zulke vaders ?
En gy mevrouw, die veel geleden hebt, maar die niet hebt geleden
als z-hlk eene moeder, neemt gy u niet voor, by elke gele -
gen-heid troost to bieden, waar uw oog, gescherpt door eigen smart,
zulke smart zal ontwaren ? En is niet de macht, de wil, het recht
en de geschiktheid, om by anderen waanzinnig vergryp, en folterende
wroeging to voorkomen door tydigen steun, een heerlyke
bloem, die er groeide aan den doornstruik uwer eigen ondervinding
? Is 't u niet een verheffend denkbeeld, mevrouw, dat wellieb t
eenmaal een arme bedrogene, bemoedigd door uwe zwakte
zal durven naderen als haren God ,,voor wien alleen zy niet be- ' u
schaamd was ?" *)
Maar wat hebt ge dan gedaan, mevrouw, dat uw naam op aller
tong is, dat de Wet zich met u gemoeid, de Wet, die stom en werkeloos
blyft, waar iets goods valt to beloonen, jets edels op to wekken,
maar terstond stem heeft en sterkte, waar veroordeeld kan
worden of gestraft ? Wat hebt ge dan Loch eigenlyk gedaan ?
Men zeyt, dat gy een onecht kind ter-wereld bracht, en
nog wat dat ge 'n ander kind - echt ditmaal - hebt gestolen,
geroofd, verborgen of zoo-iets .
aliens kind ?
Het uwe immers ?
Hoe, de arme moeder die in krankzinnige vrees voor 't spook
der,,braafhoid" haar kind doodt, zou de maatschappy beleedigen `?
Zy mag niet beschikken over een staatsburger, then zy voedde
met UAr blood, then zy herbergde onder hAi-r hart, wiens polsslag
de hare was, wiens leven zy leefde ? Zy heeft niet het recht,
*) Voor ongeveer Lien jaren vraagde de voorzitter van het Hof van N . Holland
aan een dienstrceisje dat terechtstond wegens kindermoord, waarom zy
haar toestand niet aan hare meesters had geopenbaard ?
hot antwoord luidde :
- Ik durfde niet, ondat m'nheer en mevrouw zulke brave menschen waren
Elke geheime verlossing, elke kindermoord, is 'n vreeselyke aanklacht, ; n
hartz , bewys van onwaardigheid, tegen alien in wier omgeving de lvdster zich
noon inaanden gemarteld bewoog. 1863)
2

is IDEEN VAN MULTATULL
iiiet zelfs in razerny het recht, een Bind to inaken aan 't bestaan
van 'n wezen, dat haar eigen wezen is, haar vleesch, haar been,
haar lichaam ? Dan zou de maatschappy mogen optreden met gehuichelde
belangstelling, om aanspraak to maken op eigendom, alsof
ze niet gereed stond, datzelfde wicht to verstooten, en hulpeloos
overteleveren aan kwaadaardige braafheid, indien niet de moeder
dat had voorkomen door sneller en minder wreed vonnis ? Eerst
zou die maatschappy recht hebben tot veroordeeling over een
kind to-ved, later over een kind te-weinig, en dezelfde Wet, die zoo
nauwgezet is in 't opdragen van moederzorg, die zoo wreed straft
waar moederplicht verzuimd werd, diezelfde wet zou een moeder
veroordeelen omdat ze wel zorgde voor haar kind ? Omdat z'er
Been afstand van doen wilde ? Omdat ze de inspraak van haar hart,
en de litteekens harer verlossing hooger stelde dan een wettelyke
fictie, die de vrucht van haar lenden wou overgeven aan een ander ?
Dit dus is uwe misdaad, mevrouw, dat ge uw moederschap
hebt gehandhaafd ? Dat ge niet hebt willen begrypen, hoe de onechtheid
van 't een, grond gaf tot verloochening van 't ander ?
Dat ge niet hebt willen erkennen plaats to derven in uw hart
voor beiden ? Dat ge u verzet tegen de beschuldiging, als zou de
adem verpest wezen, waarme6 ge uw wettig kind kust, nadat uwe
lippen 't wichtjen aanraakten, dat niet had mogen geboren worden,
volgens de meening der braven . . .
Eilieve, wat had het dan moeten doen
Gy mevrouw, gy hebt ondanks alles den moed gehad, natuurlyk
to zyn. Daarme6 wensch ik u geluk . Zeker heeft uw hart zich verzet
tegen 't begrip, hoe 't ooit k6n to pas komen, dat een moeder
haar kind afleverde op deurwaarders exploit . Hoe 't ooit oorbaar
k6n zijn, of rechtvaardig, of billyk, eene moeder op rantsoen to
stellen van omgang met haar kind . Hoe ze ooit k6n worden gebracht
tot een staat van afhankelykheid, die haar weldra zou
doemen tot ne&rzitten aan de deur eens vreemden
bede-
laarster als ze dan wezen zou, deemoedig smeekend om den aalmoes
van 'n lachje harer kleine . -
Dat hebt gy niet gewild, mevrouw! Dat vond ge onrechtvaardig,
onbillyk, onnatuurlyk, dat screed tegen de inspraak uwer
moederliefde, en ge hebt naar die inspraak gehandeld . 0, hadt
ge 't niet gedaan, dan zou ik u hebben aangeklaagd, van .,slecht
levensgedrag" . Dan had ik u het moederlyk gezag onwaardig
verklaard .
Maar nu ge 't gedaan hebt, nu ge uzelf zoo'n sprekend bewys
liebt uitgereikt van moederlyke waardigheid, nu wensch ik u geluk,
mevrouw, en ik zie met verwondering en verlangen uit, naar de
wyze waarop men thans u van ,slecht gedrag" zal trachten to
overtuigen .
In die bewysvoering zal zeker dat ,onechte" kind een groote
rol spelen . Dit had er niet mogen wezen . Nog-eens waar had het

IDEEN VAN MULTATULI .
dan moeten zyn? Hadt ge "t moeten worgen, vierendeelen, smoren.
Dat zou de wet u nog sneer euvel genomen hebben .
- Neen maar rdat
kind had niet moeten bestaan . . . . ooh
v66r de geboorte .
Waarom niet ? Ik vraag met nadruk en ernst : waarom niiet ?
1k weet wel dat m'n vraag riekt naar den armen Sainojeed
die niet van traan hield (447) en dat m'n onwetendheid my to staan
komt op verlies van alle aandeel in voorspoed, maar Loch blyf ik
vragen : waarom mocht gy geen onecht kind ter-wereld brengen ?
Hoe brengt men dit in verband met ,slecht-levensgedrag"?
Waar staat het geschreven, dat onwettige verlossing schandelyk
is 'e Welke wysgeer heeft dit beweerd ? In well: wetboek van zede -
lykheid wordt het verkondigd . CONFUCIUS zegt het niet. ZOROASTERR
zegt het niet . JEZUS zegt het niet. En - hooger dan die alien
- de lieve Natuur zegt het niet . Em - n6g hooger - mijn hart
niet .
Ook zegt het niet de geschiedenis des menschdoms in 't verledene,
noch de feitelyke toestand van het menschdom tegenwoordig
. Van 't getal geboorten, - ruim een in drievierde sekonde
- is zeker meer dan twee-derde deel onwettig . En in de
verhalen der ,vaderen" wemelt het van onechte kinderen . Ook
de bybel is er vol van . JEZUS zelf was 'n onecht kind, en
toch werd MARIA nooit ontzet van de voogdy over dozen of genen
,,echten" broeder des Heeren.
Ik weet wel hoe men gewoon is maatschappelyke verordeningen
to verwarren met ,zedelyke" plichten, en hoe er velen
in 't ontzien van de regelmaat der wetten, vergoeding zoeken
voor de ontbrekende inspraak van het hart . Wel weet ik hoe
men ,deugden" schept en betracht, om ,deugd" to ontwyken,
maar die droogstoppelige substituut mag toch niet z66 ver gaan,
dunkt me, dat er door 'n rechtbank een stempel van wettelyke
afkeuring wordt gedrukt op iets wat inderdaad oorbaar is, en
glom dagelyks, ja iedere seconde plaats heeft . Gy waart 'n jonge
vrouw en bracht een kind ter wereld . Niets natuurlyker . Wat is
daarin voor vreemds ? Waarin bestaat het slechte ? Hebt ge
't kind mishandeld, geslagen ? Dit ware niet goed geweest . Maar
dat hebt ge niet gedaan. DiArin ligt dus de font niet . En vreemd ?
Is 't vreemd dat een vrouw een kind ter-wereld brengt ? Had het
volgens de rechtsmoralisten een kalf moeten zyn ? Of had men u
die onwettelyke verlossing minder kwalyk genomen, als ge een
man waart geweest ? Die beide gevallen zou ik vreemd gevonden
hebben. Maar slecht ? Neen vreemd alleen .
Inderdaad ik ben verlegen met m'n onwetendheid en blyf
altyd zoekende naar de reden waarom gy niet mocht verlossen,
mevrouw, en waaroin die verlossing u ongeschikt maken zou tot
moeder over uw eerste kind . Geen wysgeer zal 't , dan ookbeweren .
,eon zedelykbeids-wetboek, oud noeh nieuw, sehryft bet vooi%

20 IDEEN VAN MTTT,TATTJLT.
Natnur en hart spreken het tegen 't is een volkspraNje !
En zelfs de wet de platte, droge wet strydt er tegen. Uit
vrees zich to wagen op een terrein waar de ,wetgever" zich niet
thuis voelen zou, verklaart ze uitdrukkelyk : het huwelyk alleen
to beschouwen als burgerlyke instelling . Wie gebruik wil maken van
de rechten, die zy daaraan verbindt, wie zich buigen wil onder
de bezwaren, die zy 't oplegt, khn huwen . Maar nergens wordt
in die wet 'n woord van afkeuring uitgesproken tegen hen, die
zich onttrekken . En daarin heeft de wet groot gelyk . Zy wilde
haar weldaden niet opdringen - wat oak vergeefs gepoogd zou
zyn - en de zorg waarmee de burgerlyke staat van ,natuurlyke"
kinderen" is omschreven, steekt inderdaad gunstig of by de wreedheid,
waarmee zulke kinderen worden verstooten door 't vooroordeel
der menigte .
En zou nu dezelfde wet, die 't ,natuurlyk" geboren worden
noch straft noch verbiedt, zy die juist met het volksvooroordeel
daaromtrent in tegenspraak is, thans in uw geval, mevrouw, aan
dat vooroordeel eene meening mogen ontleenen, die tot slechtheid"
maakt, wat nergens werd verboden ? Dit zou ongerymd wezen .
En mochten er rechters gevonden worden, zwak, dom of laf -
hartig genoeg om zich to laten meesleepen door den stroom der
gemeene begrippen mochten ner
zyn, die zich verwarren in
de Loch zoo licht to vatten onderscheiding tusschen ongewoon en
misdadi tusschen afwyking van repel en afwyking van plicht . . . .
mochten er zyn, die to laag staan als wetgeleerde om to weten, dat
uw daad geen vergryp was volgens die wet, to laag als wysgeer ook,
om to vatten, dat ge w6l deedt, al had het de wet verboden
dan nog, mevrouw, behoort er onbeschaamde moed toe, om u to
beschuldigen van ,slecht levensgedrag," omdat ge 'n kindje
ter-wereld bracht .
Zekerlyk, zy bevielen nooit, de"heeren van den gerichte! Maar
't zy hun gevraagd of er nooit wanhoop was in 't hart van een
verlatene door hunne schuld ? Het zy gevraagd aan officieren en
niet-officieren van justitie, aan voorzitters,, leden, gerechtsboden,
griffiers, aan al den omhaal die 'r leeft van ons duur en verknoeid
recht, hun allen zy deze vraag voorgelegd : of zy altyd braaf van
gedrag waren, indien uwe handeling - volgens wet of geweten
dan - een ,slecht levensgedrag" daarstelt ? En dit : of ze 'r
genoegen in zouden nemen hun kinderen aftegeven, indien er werd
bewezen, dat zy dAArom alleen nooit onwettig zyn bevallen, wyl
'n man dit nu eenmaal niet kan ?
Ja . . . . en 't zou misschien ook niet zoo heel verkeerd zyn, die
vragen voor to leggen aan uwen deugdzamen schoonvader .
En wanneer allen die laatste vraag beantwoorden met neen . . . .
als ze ja durven zeggen op de vorige verwys hen dan naar
(lee zinsnede waar ik iets zeide van 'n ryksdaalder!
,,Onbeschaamde moed" heb ik gezegd . Welnu men heeft dieii

TDEEN VAN MULTATULT . 2 1
mood gehad, ik xeet het . Alen heeft zich tiangeniatig(I to verklaren
dat gy, dappere moeder, to slecht" waart om moeder to
zyn . En men wilde u berooven van 't echte kind, oni u to straffen
voor 't ter wereld brengen van 't onechte . En gy hebt a gesteld
boven de Wet, en gy hadt den cooed eon lief to wezen van uw
eigen good, en ge heft het verborgen en verscholen met angstige
zorg,, zoo-als 't wyfje van den lee-aw haar jong verbergt in de diepten
van het woud . . . . ile wensch ti geluk, meN,muw.
Ik wensch u geluk met law dubbel moederschap, a die 'n schooner
wetboek in den boezem ronc -ldraagt, dan 'r ooit voedsel gaf aan
hongerige a dvokatery. fk reik u de fi,z,nd, mevrouw. l k bied a
ntynen groet aan .
(y hebt geleden en gestreden . . . . gy hebt uw hart gesteld
boven de doinme bygeloovery der zeden, do liefde voor uw kind
boven vrees voor familie-dwang, vonnissen, rechters, wetten en
schandaal . . . . Ik groet u, mevrouw, en roep 't u nogmaals luide
too! hoog uw hoofd in den kerker en voor 't gerecht . . . . wie u
zelfvernedering voorpreAt als deugd, is 'n I)edrieger . . . . want,
voorwaar, voorwaar, ik zegge it : de adel en dc cer des ?nen,qrh()n
,woizen boven den navel !
445 . Helaa,s !
Tk ben erg bedroefd, mevrouw ! Tk heb, sedert ik den brief schreef
then ge zoo-even gelezen hebt, uwe M'emorie van TV erdediyiny in -
Yezien . . . .
Och waarom schreeft gyzelf die niet met iiw hart, in plants
v,-in ze to laten maken door 'n rechtsgeleerde, die Been moeder
is ! ffy zegt, dat ge niet onecht zyt bevallen - hoe weet by
dat ? - en dus niet van ,slecht levensgedrag" . Ach, mevrouw,
nu ge dus ,I,)raaf" zyt, voel ik met verdriet hoe wyd d-e Move is
tusschen it en my . En ook zit ge niet in. de gevangenis, naar ik
vet, neem, maar 'it ander zit daar in uwe plaats . En dat kindjen
in den vreemde heeft een n voor 'n d in den waam . En, zegt -cm, ad -
vokaat, er zyn rechtsfouten begaan in de dagvaarding . . . . e r
scliending van Wet en recht in den ii gestelden. termyn van verdediging
. . . .
Ik wil 't wel gelooven, mevrouw . LJw advoki -tat, zal wel de waIxheid
zeggen, zoo-als advokaten wel-eens doers . 0, ik geloof het zoo
gaarne, dat gy ,braaf" zyt, mevrouw, en ik verzoek u myn brief
aan onbraafheid aericht, to beschouwen als niet geschreven . . . .
maar 't spyt me zoo innig dat de braafheid a thans belet een voorbeeld
to geven, hoe veel milder, goediger, rvkei-, de fieve natnur
is, dan uitgevonden opgedrongen zeden!
Misschien zelfs gevoelt ge -it thans zoo braaf, dat myn groet u
niet welgevallig is . Missehien stuit bet u, dat ik 'n oogenbli .k u
held voor diet) o'eno(-(, (A)ooen om de hand to lumneu vatfort van
vale """Ieclitell" die "'ioiutl lwfioeven, on t(e la ig, vieleti oni diee met

22 IDEEN VAN MULTATULL
vertrouwen uittestrekken naar 't hooge voetstuk, waarop ge thans
plaats neemt . . . .
Vergeef het my, mevrouw. Ik bedoelde geen kwaad . Ik dacht,
ik meende . . . .
Och het spyt-me zoo . Komt het u zelf niet jammer voor, dat ge
u niets to verwyten hebt ? Is uw deugd u niet tot last, by 't be -
denken, welke lieve zegepraal ge 't hart zoudt verschaft hebben
over vooroordeel ? Berouwt het u niet : rechtsgeleerde finesses en
geleerde exceptien to moeten aanvoeren, waar ge, met minder
braafheid, 'n edelen stryd hadt had kunnenn stryden voor uw twee -
soortig kroost ?
Is 't geen teleurstelling u to moeten bezig-houden met spitsvondige
bewijsvoering over onschuld, waar ge, met wat schuld,
u hadt kunnen verheffen tot eerbiedwaardig martelaarschap ?
Welt ge niet leegte in de onechte zyde van 't hart en een arm to
veel aan den linkerkant, nu dat hart en die arm geen onwettig
kindje hebben to beschermen tegen de wereld, omdat het
zooals uw advokaat zegt - niet bestaat ? Of ook misschien, omdat
de tweede sylbe van z'n naam - o, diepte der letterzedekunde !
- aanvangt met 'n verkeerde dentaal ? Of omdat er 'n andere
moederis . . . . ook 'n weduwe, zegt uw advokaat . . . .
Een andere moeder . . . . och !
Zou ook die andere stryd voeren tegen de famiheraden? Zou men
ook hAAr echte kinderen afstelen ? En zou ook zy, hart stellend
boven vrees in dit geval zoo'n kind durven terugrooven van de Wet ?
0, waar is ze ? Ik wou haar, hAAr, de schuldige, de gevallene, zoo
gaarne een brief schryven, zooals ik deed aan u mevrouw, toen ik
meende - vergeef my - dat gy gevallen en schuldig waart .
Maar - dit hebt ge dan Loch gedaan, niet waar ? - gy hebt
in weerwil uwer vlekkeloosheid uw dochtertje beschermd tegen de
ongeroepen voogdyschap van 'vreemden,
dit hebt ge dan Loch
gedaan, niet waar ?
Nu, dan groet ik u t6ch . . . . en hartelyk, al twyfel ik nu of
ge myn groet aanneemt. Want Jk ben zeer slecht" mevrouw .
Slecht, ja . . . . en bitter bedroefd over uw schuldeloosheid .
Maar mevrouw . . . . als men uw verheeld kind mocht vinden . . . .
als men 't u afnam . . . . als ge 't weer wilt stelen en verbergen . . . .
Als ik dat dan voor u kan doen of u daarin behulpzaam zyn . . . .
Dan ben ik gaarne, gaarne, tot uwen dienst, met al m'n energie
met geheel myn moed, en met al den haat, die 'r in my gloeit
tegen valsche deugd .
Want uw kind mag men u niet afnemen, al zyt ge ,braaf" .
450 . 't Is moeilyk zich juist uittedrukken . Dit weet ik, en ik
zeide 't reeds in 13 . Maar ik vind dat de ,wetgever" zich wel
'n beetje mocht toeleggen op benadering van juistheid . Wat
is byv. slecht ? Schippers en linguisten zullen zeggen : glad,

IDEEN VAN 1RULTATULL 2 3
,
.
,
(,#en, gelyk . Wat is : lei ensgedrag ? Zyn er dood8gedragen ook ?
Eindelyk, wat is : algemeene bekendheid ? In Parys heb ik iemand
gesproken, die niets wist van de ,slechtheid" eener dame in . . . .
KnAwinkel . Ook geloof ik dat de koningin van Madagaskar
er niets van gehoord heeft . M'n kleine jongen weet het ook niet .
En er zyn er nog meer, die geheel onkundig bleven van 't vreeselyk
vergryp, . . .dat Mevrouw X . niet begaan heeft .
Algemeene bekendheid! Wie is 't algemeen ? De Krdhwinkelschee
bakers ? De juffrouwen uit de buurt ? Uit welke buurt ?
Hoe groot is 'n buurt ? Is de stad Krdhwink 't algemeen ?
Of Overysel ? Of Nederland ? Of Europa ? Of ons planeetje ?
Als die Mevrouw X . niet zoo vervelend braaf was, en dus
verdediging noodig had tegen de Wet, dan zou ik haar voorstellen
den braven aanklager de produktie opteleggen van een behoorliJ
k -aeregistreerd -
en gelegaliseerd bewys, dat hare verdorvenheid
bekend was by die Mddchen am ]3runnen of tout Paris . . . .
op Sirius . Ja, en nog elders, . . . . wat verder !
Algemeene bekendheid ! Slecht gedrag ! Eilieve, wat is geed
Van gedrag ? Wat is goed ? Ben ik goed ? Ik tracht er naar, ja . . . .
maar of ik 't b&n `!
Is m'nheer die goed ? Mevrouw die ? Waren die ,brave" meesters
van dat arme dienstmeisje in Haarlem goed ? Ik zeg neen, Ik zeg
dat ze ellendelingen zyn . Maar dat zeggen zy missehien van my .
Wat is 't Loch lastig zoo onwetend to zyn .
Algemeene bekendheid bestaat niet. De wet zegt dus : AN, het
le vensgedrag slecht is, volgens lets dat niet be8taat . . . .
Waarschynlyk zyn er meer menschen, die my voor slecht houden
- en ikzelf weet waarachtig niet of ze ongelyk hebben - dan er
ooit mevrouw X veroordeelden . Zou men nu daarom ook my m'n
kinderen kunnen afnemen ? Ik hoop neen, en zeker zou ik slecht
genoe~ zyn om my to verzetten tegen de brave Wet, die 't beproefde.
De deurwaarder, die zoo'n exploit kwam uitvoeren, had waarlyk
een plaatsje verdiend by de bestorming van de Mippeler schansen .
De wet ! Eilieve, zegt de wet ook, dat een brave schoonvader
't kind zoogen zal, welks moeder van slecht gedrag is ? En welke
middelen heeft de wet om zoo'n schoonvader to dwingen tot nakoming
van then plicht, in geval van onwil of onvermogen ?
En nog 'n paar vragen :
Belast de wet zich met de zorg voor 't welzyn van alle kinderen,
welker moeders onbraaf waren ? Gaan de officieren van justitie
rond in de publieke huizen, om to vernemen of wellicht de ontucht
vruchtbaar was hier-en-daar, en of 't tyd is zulke vrucht wegterukken
van den vuilen bodem, waarop ze groeide ? Zyn er fondsen
op de begrooting van den Staat, waaruit de quarantaine betaald
wordt tegen moederlyke besmetting ?
ffet wemelt op de straten van bedelaars met kinderen, en ik gis

24 IDEEN VAN MULTATULL
dat die ouders niet veel goods leeren aan bun kroost ? Waar zyn
de schoonvaders en publieke ministeri6n, om die hope des vaderlands
to bewaren tegen verderf ? Of zyn alle Nederlandsche bedelaars
braaf, zedelyk, plichtlievend, als 't gemeentebestuur, dat
ze duldt ? Zouden er niet soms onder dat volkje worden gevonden,
die hun kinderen mishandelden ? Trekt men alleen party tegen
schennis van uitgevonden zeden, en niet tegen 't miskennen van de
lieve Natuur ? Is verkeerd bestuurde hartstocht die schept, zooveel
misdadiger dan de lage wreede hebzucht, die 'n kind vermoordt ?
Of bemoeit de brave Wet zich alleen dan met de zedelyke vorming
van een kind, als er fortuinen zyn to bewaren ? Zou 't heele
schandaal misschien achterwege zyn gebleven, als de kleine DA-
NIELA arm ware geweest ? Dit moot men wel aannemen . Anders
toch zouden niet zooveel slechtlevensgedragende moeders uit armoede
en wanhoop hun kind] e hoeven in 't water to gooien, to
smoren of in stukken to snyden, zoo-als we dagelyks lezen in alle
beschaafde couranten . Een certificaat van ,slechtheid" geteekend
door buren, schoonvaders, vriendinnen, keukenmeiden of publieke
aanklagers, zou jure 't schepseltj e maken tot pupil van den braven
Nederlandschen Staat . En later kon 't in de zaken komen van z'n
voogd. In de vry-arbeidery misschien . Of 't kon opgeleid worden
tot gouverneur-generaal, rustende op z'n buitenplaats . Of tot
volksvertegenwoordiger . Of tot een ander braaf beroep .
De Wet ? Slecht gedrag ?
Zou dit ook missehien slecht wezen, dit : het bemeesteren van
intime brieven ? 't Ontcyferen van geheimschrift ? Het publiek
maken van innigheid ? Hot onbeschaamd woelen en roeren en
wroeten in de ingewanden van de ziel . ?
Hot lezen van brieven door iemand voor wien ze niet bestemd
waren, is zedeloozer daad, dan er ooit door dat lezen kan worden
aan 't licht gebracht . En hoe nu, als later onschuld blykt ? Vie
of wat geneest de wonde der verkrachting van intimiteit ? Hoe,
't publiek ministerie maakt zooveel ze kan algemeen bekend wat
bestemd was voor geheimheid, en wil daarna die algemeene bekend-
7beid ten-laste brengen van de beschuldigde ? Eerst iemand in
't water werpen en dan hem aanklagen, omdat-i nat is ?
Maar eilieve, wie zegt u of den voogd, die gy geven wilt aan 't
kind - o brave Wet! - wie zegt u, of by niet weldra zou blyken
to zyn : van "algemeen erkend slecht levensgedrag" wanneer
ge alles gingt ontcyferen en publiceeren wat-i ooit schreef of
zeide of deed ? Hoeveel brieven moot men gelezen hebben en
openbaar gemaakt, voor 't brave publiek gerust kan zyn dat er
een kind is overgeleverd aan slechte voogden ? En wie zou dat
publiek vertegenwoordigen ?
Wie zal censor wezen ? Naar welk wetboek zal er geoordeeld
worden ? Moot de israelietische vader ontzet worden van de voogdy,
omdat by z'n kind niet liet doopen ? Dc christenvader, omdat

I-DEEN VAN MITLTATITU . 1.1 0
by 't niet besneed ? Doze omdat by 'I, jenever goeft, de ander ollidat-i
't leert vloeken ? De een omdat by 't onbehoorlyk opvoedt,
en verkeerde begrippen inprent over erfzonde of genade, de ander
omdat-i 't opleidt tot, aanbidder van 't gouden kalf ? Velen we6r
orridat ze hun kindereen in 't gefiteel niet opvoeden ?
Dit laatste wind iii, web r slecht, m ik ~,ta vrv alleen in die
meening. De meeste andere dingen hangers van tyd af . Wat heden
schoon wordt gevonden, zal later leelyk zyn, en omgekeerd . Ret
zeclelylcsiieid, ,4ge.l)otiwt,,i(,ii omer PutatschIcippy heeft Been vasten
grond .
S"Jeclit gedrag ? Dil - is in alle eeuwen en tyden sleclit gedrap ,
dat men onder scliyn van zorg, de toekomst van 'n kind bederft
door 't schandvlekken van de moeder . Dit, dat men die moeder
wou berooven van het byzyn barer kleine, 't eenige nog wat dan
strekken kan tot zoogenaamde verbetering . . . . als die noodig
is, wat ik niet weet, en wat niemand weten khn . Maar zy die eene
nioeder slecht noemen, mogen haar 't lief geneesmiddel niet, afiternen,
dat er tegen slee'htlieid ligt in den onivang met haalr kind .
Wimneer eeiie vrouw zich onbeboorlyk gedraagt, moesten de pitbheke
ruinisteri6n zorgdragen dat ze spoedig een kindje i -recy .
Dat zou wat zedelyker wezen, dan haar 't dochtertje aftenemen,
slat ze reeds heeft, en dat - zoo iets ! - haar zal opheffen .
De Wet ? Slecht gedrag ? Voogdyschap ? Eilieve, het staat niet
ewes in de Wet, (tat men een moeder snag berooven van haar kind,
en de heeren van den gerichte schynen in hun ,wet" evenmin
thuis to zyn, als in nienschkunde, in gevoel, in kiesheid, in besef
van hoed en kwaad .
De wet is slordig geredigeerd . Dit wetenn wy . 't, Is advokatenwerk,
en vertaald bovendien . Maar Loch stond ze in dit geval nog boven
de uitlegging . Mevr. X . had haar dochtertje niet behoeven wegtestoppen,
of naar 't buitenland to brengen . Met de Wet in de,
hand had zy kunnen weigeren liet aftegeven . Er staat uitdrukkelyk,
dat een kind aan zyne ouders eerbie d en ontzag schuldig
is . en slecht,s eerbied aan den voogd . (Artt. 353 en 441 B.W .) En
bet 450e artikel van 't (.'ode Civil, waarvan ons 441e een vertaling
is, spreekt niet eens van eerbied of welk ander gevoel ook, dat den
pupil moot bezielen . 1k laat nu daar toe, zot let is, eerbied voortescliryven
.* Alleen aan de aitd(ers is bet kind honneur et respect
schuldig . (C . N . art . 371) De hollandsehe vertalers hebben er then
Il eerbied" voor den voogd tusschengevoegd . Misschien waren er
*) 't Is een nudum praeceptu-, en dus 'ii fort in de wet . Men nioest genii
bepalingen maken, welker liandhaving onmogelyk is . Over 't geheel is de
Wet slechts geredigeerd, daar nu eenryi.aal rechtsgeleerden geen heksenmeesters
zyn in juistheid van uitdrukking . Wie hiervan een bewys verlangt, sla
bv . de definitie op, die de Wet geeft van een schat." De geheele omschryving
daarvan kan, under zekere bi -omstandighederi, van toepassing zyn
on 'n hoopie vuilnis . (1872) .

26 IDEEN VAN MULTATULIL
voogden onder die heeren, die inzagen dat ze 'n wet noodig hadden
om aan wat eer to geraken .
Wy kunnen nu daarlaten waar ontzag begint, en eerbied ophoudt .
:Ale definition zyn moeielyk, en geven dikwyls onbillyk vat op
leemte of onj uistheid . Maar in 't midden latende vv aar de j uiste
grens is tussehen honneur en respect, is dit Loch zeker dat „eerbied
en ontzag" sterker uitdrukking is, meer onderdanigheid voorschryft
dan „eerbied" alleen . Nergens lezen wy dat de voogd geheel
in de plaats treedt van vader of moeder . Integendeel, er staat uitdrukkelyk
(art. 441 B. W.) dat by voor den persoon van den minderjarige
zal zorgdragen, en „denzelven in alle burgerlyke handelingen
vertegenwoordigen ."
In alle burgerlyke handelingen ! Dit staat in 't zelfde artikel,
waarin wordt gesproken van dat zorgdragen, en dus als 't ware
om uitteleggen : welke zorg . Van vaderl yk gezag is geen sprake,
evenmin als van vaderlyke plichten . Een minderj arig kind mag
zonder toestemming zyns vaders - of waar deze absent of verhinderd
is, van de moeder - het huffs niet verlaten . Zulk een
recht wordt den voogd niet toegekend. Ouders zyn verplicht hunne
minderj arige kinderen to onderhouden en to voeden . Zulke
verplichtingen worden den voogd niet opgelegd. Als de bedoeling
geweest ware, den voogd de rechten van ouders to geven, zou de
heele omschryving van rechten en plichten der voogden overbodig
wezen, en kunnen saamgevat worden in de verklaring
dat de voogd in de plaats des vaders treedt. Juist de uitdrukkelyke
bepaling : dat by opkomt voor de burgerlyke behandeling
van den minderj arige, sluit de bemoeienis met andere belangen
uit, vooral w anneer die bemoeienis in tegenspraak komt met het
hooger staand ouderlyk gezag. Waar dit spreekt, moet de voogd
zwygen, en zeker zou z'n eerste plicht zyn, den eerbied then de
pupil hem betoont, to gebruiken als hulpmiddel om dezen to nopen
tot het ontzag, dat by verschuldigd is aan zyne moeder .
Zoowel volgens de Wet als naar 't gevoel, staat alzoo moederschap
boven voogdschap .
Een voogd die misbruik maakt van de macht die hem de Wet
geeft, om de hoogere macht to krenken, welke door diezelfde Wet
wordt gegeven aan de moeder . . . . een voogd, die 't kind tot
zich roept, dat de moeder bij zich houden wil . . . . een voogd die
met hulp van publieke ministerion, van Leurwaarders en schandaal,
den schoonen band tracht los to rukken, die 't kind aan de
moeder bindt . . . .
Zoo'n voogd handelt tegen de wet .
Dit ware to vergeven . Men kan tegen do Wet handelen en redelyk
braaf zyn .
Maar zoo'n voogd is schuldig aan hartschennis. Hy is voor de
rechtbank van elk edel gemoed to veroordeelen wegens „slecht
levensgedrag" van erger soort waarachtig dan afgedwaalde

IDEEN VAN MULTATULT. 27
zinnelykheid ! - en by moet dus ontzet wordeii van de voogdy .
Ja, en ook de heeren die hem hielpen aan z'n voorgenomen
roof, mogen geen voogden zyn, want ze zyn medeplichtig aan
,,slechtheid" .
Ik vraag elke moeder - braaf of onbraaf --- of ik daarin niet
recht heb ?
Er is maar gene slechtheid, 66.n misdaad, gene zonde : gebrelc
aan hart .
Ware 't proces tegen mevr . X gevoerd op-grond van vermoeden,
dat ze 'n kind had verstooten, besteed, weggedaan, verkocht . . . .
o, ik zou geen party hebben getrokken voor de onnatuurlyke
moeder, die schuldig was aan zoo'n misdaad!
Onlangs ontdekte de justitie to Maastricht, dat 'n orgeldraaier
pogingen aanwendde zich to ontdoen van een kind . Er was gebleken,
dat by met z'n echtgenoot-orgeldraaister vertrekken
wilde, zonder 't schaap meetenemen .
Die echtelieden hadden waarschynlyk de stukken over Mevr .
X . gelezen . Zy beraamden middelen om certificaten overteleggen
van "algemeen erkend slecht levensgedrag" en wilden zeker om
in 't bezit to geraken van zoo'n document, naar Zwol gaan, waar
alle menschen braaf zyn, thorbeckiaansch, ministerlyk braaf.
Om de kosten van 't onnoodig heen en weh reizen to vermyden,
denk ik, begrepen zy dat bet kind niet nie&hoefde, daar 't
na de slechte ged-rags-verklaring die ze zochten Loch in-hander
zou komen van 'n schoonvader, of van Nederland.
Maar de orgeldraaier en zyne echtgenoot hebben zich vergist .
De maastrichtsche justitie, het voornemen dies lieden bemerkendo,
heeft hun 't kind nagezonden, met last het by zich to houden
en opteleiden tot bet maken van straatmuziek . En meer nog .
Die justitie heeft alom de autoriteiten doen waarschuwen dat de
orgeldraaier met echtgenoot hun kind wilden wegdoen, met aanbeveling
die menschen to dwarsboomen in hun verheven plannen .
Nu heb ik eon paar vragen to doen :
Is de justitie wel zeker, dat de man zoo arm is als by zich
voordoet ? Immers als by fortuin had - en wie weet of -i geen
armoede huichelt - zou 't zaak wezen hem to helpen in z'n liefelyk
voornemen. Ik ben van-goederhand verzekerd, dat er administratie-kantoren
zN,- n l die in dat geval zich willen belasten
met het beheer van I vermogen, en met de zedelyke vorming
van 't kind. Van de zedelykheid zouden ze niets voor zich nemen .
Van 't beheer der middelen 5% .
Tweede vraag . Is 't voorzichtig en billyk den orgelman to laten
wachten op de certificaten van slecht gedrag, die by to Zwol gewis
krygen zou ? Want als by nu eens op-eenmaal braaf werd, of de Zwollenaars
werden par impossible onbraaf, zoodat er hapering kwamm in
't produceeren van de bewvsstukken, en de Nederlandsche Staat
geraakte daardoor in winstderving van een ryken pupil, hoe dan ?

28
IDEEN VAN MULTATULL
Derde vraag. Bestaat er een model van certificaten die men
moet overleggen om afgekeurd to worden als vader of inoeder `?
Was er niemand to Maastricht, die 't den man geven wou ? Moes t
by daartoe wegreizen met z'n echtgenoot ? Is 't geen tyd voor
ons yverig ministerie - dat zoo hartelyk zorg draagt voor de
belangen van 't Volk - die zaken eens voorgoed to regelen, opdat
Nederlandsche ouders precies kunnen weten hoe "algemeen
bekend slecht" ze moeten zyn, om hun kinderen verzorgd to zien ?
Verbeeld u eens, dat men nu tot welzyn van z'n kroost, zich vruchteloos
toelegde op ,algemeene bekendheid" en op ,,slechtheid"
en er bleek later dat men, na al de moeite, niet geslaagd was
in 't, vnldnpn van de wettion voorwaarden ?
Dan zou men in verzoeking komen braaf to worden uit moede
1n" .1-irk
.
Vierde vraag. Heeft de justitie to Maastricht de ,autoriteiten"
ook opgedragen toetezien : hoe 't orgelpaar nu 't kind behandelt ?
Is er ook vrees dat de vormelykheid der Wet, die 't afwees,
omdat die stukken niet in orde waren, nu gewroken wordt op den
armen jongen, die 't Loch niet helpen kan, dat z'n ouders nict
dilioent waren in -- -alat-mepn bekendeslopliflit-id" ?
Ret hart bloedt by de gedachte aan 't lot van dat schaap .
't Is to hopen dat het jongetje nooit to weten komt, hoe z'n
ouders zich beyverden hem to maken tot pupil van de Nederlandsche
Wet . Dat gevoel van to veel zyn
hP.P.1 nn annap.naam wp.zp, -nin
'n orgelfamilie, moet
Maar w&1 past deze bydrage tot de kennis der offici6ele zedelvklie,id-
als seherne teoen4elling- by de zaak van Mevr . X .
Wanneer men nagaat hoe de nakomelingschap ons verachten
zal by 't beoordeelen van onze beschaving, van onze wetten, van
ons gevoel, van onze menschenlielde, van ons gelool, - pigi en
niet p6ge - dan voelt men iets als schaamte by 't erkennen van
tydgenootschap, door 't schryven van 'n jaartal .
451. 0, er zyn veel voogden - en ouders ! - die verdienen zouden
to recht to staan voor de chambre ardente to Zwol. Hoe zou 't
de regeering van den Nederlandschen Staat maken, als zy eens
word opgeroepen zich to zuiveren van den blaam, dat ze schuldig
is aan verwaarloozing en mishandeling van pupillen en stiefkinderen
?
Om nu niet to spreken van 1ndi6, hoe is 't gesteld met z'n
eigen kind, met het Nederlandsche Volk ?
Dit willen we eens nagaan en als handleiding daartoe, acht
ik 't goed hier een brief to publiceeren, then ik voor weinig inaanden
schreef, en waarop me byval tendeel viel . 't Zal misschien
nuttig wezen then byval op to wekken in grooter kring, opdat
er kracht ontsta door vereeniging .

ID EE,TN' YAN TVITTLTATUL-1 . 29
-Den Flaag, 110 J811LI-Ol'i 1864
Amice Wy hebben meernialen en vooral in den laatsten tyd,
al pratende ons bezig gehouden met de publieke zaak. Dat praten
is 8preken geworden, en uit dat spreken is zekere stemming voortgevloeid,
die ons dringt vender to gain, en 't niet to laten blyven
by spreken. Handelen dus, werk.zaam zyn, lets doen, dat is do
aandrift die sedert weken en maanden ons vervult, en meermalen
stuiten we alleen op de vn.-iag : hoe ? Als 't xaar is, dat alle beginselen
moeielyk zyn, dan verklaar ik dezen brief voor een moeielyk
Slechts zeven jaar zvii er stAert deze dagf eell-ening verloopen, en reeds
konit my dit stuk verouderd voor . Er had eerie groote verandering plaats .
De toestand des Volks is geenszins verbeterd, maar 't publiek levee is in
zooverre ontwaakt, dat men alont op zulke verbeteringen begint aan to drillgen
. Wat voor zeven jaar de zwartgallige meening sclieen van den pessimist,
werd in korten tA 'd erkende waarheid, en weldra geineenplaats . Eerlang
zal't, met behulp van allerlei schreei-twerties en seliry% , ertjes, eerie vervelende
scic zyn, een afgezaagde deun . Men lieeft rare in Kainer en kroeg zoo herhaaldelyk
nagepraat (51) dat ik by de correctie van ni'n eigen werk, gedurig den
indruk voel, alsof ik de courauten van gister en eergisfer gekopi6eerd had .
Nageslacht dit is zoo iiiet! Aan ii die 't ziilt, ondermnden hebben dat ik
waarheid sprak, aan u verklaar ik dat er in 1864 mood noodig was, ow 't
eerst en alleen staande, to zeggen wat nu in ieders atond is .
Ik verwys overigens, wat ii)yne beoordeeling van den toestand des Nederlandschen
Volks aangaat, naar iii'n Ben en auder over Pruisen en Nederland,
en de beide brochures over t'ryen-Arbeid, daar ik niy overtuigd houde
dat inyne beschouivingen over dit onderwerp, eeninaalaan geschiedvorschers
bronnen zullen leveren, by 't nasporen der oorzaken van Ilollands val .
Hot is dan ook voornamelyk hierom, dat ik de lezing van 't nu volgend
Auk - in nauw verband met 452 - nog altyd durf aanbevelen, onder opinerking
evenwel, dat ik 't nu anders schryven zou . By alle kwalen, die bestaan
bleven, heeftt zich een nieuwe ramp gevoegd : "het geka,kel der politiseerende
demokraatjes . Arm yolk dat gored moot worden door zulke advokaten
!
We hadden : liberalismus, Thorbeckery, behoud, halfheid, traagheid, karakterloosheid,
vervalschte levensmiddelen, specialiteiten, kiezery, Kamerspeeches,
verrotte politieke atmosfeer . . . . dit alles was niet genoeg ! De clubziekte ontbrak
nog. De heeren democraat-byeenkomers zien niet in, dat ze nu reeds --
't is wat vroeg - al de fouten overnemen van de nog niet verslagen tegenstanders
(7). Het aantal Volks toes tandverbeteringen is legio, en allen kopi6eren
de Tweede-Kamer -'n ongelukkig model! met belachelyke nauwkeurigheid
. In-plaats van praten, had men moeten beginnen to leeren lezeii,
en zich to oefenen in denken. Wal er nu voor den dag konit is onbekookt .
De toekomst is zorgwekkend, of liever - ii , ant zorg veronderstelt, niogelykheid
van redding -- de toekoinst is veroordeeld .
GEORGE DANIDIN heeft hot gewild !
Ook in de Volksvertegenwoordiging begint men my iiateprateil . Men
herhaaIt myne OpMerkingen, men bezigt inyne uitdrukkingeD . . . . altyd
zonder my to noenien, natnurlyk . Eene zaak slaat men gewoonlyk over
rnyn aandringen op recht !
Hot is dan ook dit gebrek ani) eerIvIdieid, -waar(loor alle herstel ollmogelykwordt
gernaakt . (1872)

30 IDEEN VAN MULTATULI.
werk, want myn voornemen is hem to maken tot punt van uitgang,
althans dit to beproeven . Ik zal schryven zonder veel inspanning
opmerking en studie is 't schryven voorafgegaan -- losweg en
als pratende, met dit verschil alleen tusschen myn tegenwoordig
schryven en vroeger gesprek, dat het u mogelyk wordt door het
meedeelen van deze blaadjes, dezen en genen deelgenoot to maken
van onze inzichten. En daarom noem ik dit schryven een punt
van uitgang wijl het u in de gelegenheid zal stellen to onderzoeken,
of wy dan zoo geheel alleen staan met°onze meening
I . Dat er aan 't weizyn des Yolks veel ontbreekt .
II . Dat dit voor een groot deel is toeteschryven aan _verkeerdheden
in de Staatsinrichting .
Na deze beide punten to hebben behandeld, wil ik my bezig -
houden met het onderzoeken van de vraag, welke middelen daartoe
zouden moeten aangewend worden . *) Doch ik herhaal hier
dat dit schryven inderdaad het eerste middel is . Gelukt het u nainelyk,
door 't meedeelen van deze bladzyden, sommigen to bewegen
tot aansluiting aan onze voornemens, dan volgt de verdere
loop der zaak vanzelf . Zoo niet, dan is 't moeielyker . Want publiciteit
is . . . . kracht, ja, maar kracht voor de toekomst alleen . Publiek
is niemand . Publiek gelooft, neemt aan, juicht toe of verwerpt,
beschimpt en verdoemt maar : toegejuicht of veroordeeld,
men blyft even ver als voor Publiek's meening . t)
*) Op deze incorrecte uitdrukking kon ik by 't behandelen der kroinschryvery
van Mr . THORBECKE terug . (1872)
t) Algemeene toejuiching is zelfs schadelyk in een klein land . Nooit heeft
de ellendigste droogstoppelary zich vaster op 't kussen gezet, dan na „'t
mooi vinden" van den Havelaar . Wat de behouders deden met schrooni
en matig, doet een huichelend liberalisme met grenzelooze ondeschaamdheid .
Men is immers zoo zeker van de stemmen !
Voor-en-na worden de indische residenten gepensioneerd en trekken naar
Driebergen. De Vry-arbeid regeert in den Haag. DUYMAER VAN TWIST rust
op z'n buiten . De bloedige oorlog op Borneo rust niet. Groote spoorwegconcessien
hebben de kleine kultuur-kontrakten vervangen . Voor nog geen
jaar zyn in 't Buitenzorgsche, dus in de onmiddellyke nabyheid van den gouverneur-generaal,
Javanen van honger gestorven, precies als in den Havelaar.
Men kan 't nalezen in 't Bataviaasch Handelsblad. De Nederlandsche couranten
hebben 't overgenonien zonder commentaar, en even droog alsof 't de verplaatsing
gold van een brigadier der marechaussees . In de Kamer worden sans
vergogne vervalschte stukken overgelegd in de zaak van den Heer STIELTrES.
Niemand klaagde er over. 't Schynt zoo to behooren .
Wat heeft Publiek gedaan om iets to veranderen in then toestand ? Niets !
Ja toch, men heeft den man die, niet met een pedant praatje, als THoR-
BECRE, maar met opoffering van zyn duurst belang, aantoonde : „dat er
verrotting in den staat was" gehoond, gelasterd, en trachten to smoren door
hem 't leven moeielyk to maken .
Een der eerste daden van ons liberaal rrunisterie was - onder andere der-

IDEEN VAN MULTATULL 31 .
E6.n persoon, die uit hartelyke overtuigiiig steunt of tegenwerkt,
weegt zwaarder in de schaal die overslaat naar slagen of mislukken,
dan 't gemiddelde van al de stemmen die elkaft viceversa
vernietigen. Wanneer het u of my gelukte ' eenige personen
byeen to brengen, die ernstig het goede willen, is er meer gewonnen
dan by algemeene toejuiching, die krachteloos wordt juist door
hare algemeenheid .
Ik wil een voorbeeld aanhalen van die onmacht der publieke
opinie, in tegenoverstelling van de macht die kan worden uitgeoefend
door een individu.
Stel ii voor, dat ge een accoord hadt gemaakt met 'n koetsier,
om u to vervoeren van Arnhem naar Amsterdam . Ge betaalt
hem vooruit. Naby Utrecht blyft by staan met zyn rytuig . Waarom,
doet nu niet ter zake : by will dat zoo. Hy bekommert er
zich niet om, of gy haast hebt, of 't u onaangenaam is, langer
dan noodig to vertoeven in z'n rytuig, Ity heeft in zyn belang,
of vermeend belang, zich 't recht aangematigd u to doen wachten .
Naby Amsterdam vertoont-i dezelfde komedie nog eens, en arrogeert
zich zelfs 't recht u optesluiten in z'n wagen, zoolang by
verkiest.
Welk individu zou zich zoo'n behandeling laten welgevallen
Niemand!
Nu, 't ,Publiek" w6l . De Rynspoor-directie steunende op die
onniacht van 't Publiek, op de zwakte der ~Iyemeenheid., durft
to doen, wat niemand zich zou veroorlooven omtrent 'n persoon,
en waar ieder persoonlyk zich beklagen zou over den voerman,
die misbruik maakte van z'n koetsiersgezag, gaat de weerzin van
't publiek krachteloos verloren in onnutten wrevel .
En als nu die onmacht blykt, zelfs dan wanneer al de leden
eener verzameling geleerde individu6n samenstemmen in ontevredenheid
- niem and zal beweren dat de bedoelde handeling
van de Rynspoor-directie hem behaagt - hoeveel te-meer is dit
dan het geval, waar de algemeenheid der goedkeuring van nieuwe
denkbeelden, tegenstand uitlokt . Tegenstand uit eigenbelang, uit
onkunde, uit vooroordeel, uit de verwaande begeerte tot het voeren
van 'n eigen viag . 0, zal men misschien zeggen, de waarheid
zal zegevieren, en wie anders wil overwinnen dan door haar, verdient
die zegepraal niet . Dit is zoo . De waarheid zal zegevieren,
nadat de leugen tijd in overvloed heeft gehad, zich to verzadigen
gelyke - den Heer CORNETS DE GROOT die nooit wet byzonders uitrichtte,
DERTIEN DUIZEND gulden 's jaars to bezorgen! En Havelaar's kinderen
lyden gebrek .
Ik zou er niet over spreken, als 't my maar niet belette to werken . Ddirover
klaag ik, en men zal begrypen, waarom ik Publiek, met of zonder z'n
toejuichingen of ,rrooi-vinden" veracht . Ik doe niets om mooi of leelyk to
worden ,,evonden . Pat, is 't, work van publieke vrouwen en van mannen die
&aarmee gelykst ,awt . (L864)

32 TDEEN VAN MULTATULT.
aan misbruik. Zeker zal 'n tyd komen, dat men met minachting
neerziet op den tegenwoordigen toestand, maar zy die daarvan
voordeel trekken ten nadeele van 't algemeen, zullen niet meer
citabel zyn voor de rechtbank, die dan uitspraak doen zal. Het
baat den Javaan weinig, of men eenmaal de Nederlandsche overheersching
zal afsehetsen als een droogstoppelig Jezuitisme . De
weinigen die zich vetmestten tenkoste van de algemeene nationale
eer, en met voorbyzien van de algemeene welvaart, hebben daardoor
geen grein verloren van 't gewicht, dat hun oneerlyke winst in
de schaal legt van hun oneerlyk gezag . Het baat der Natie weinig
of reeds nu deze en gene inziet hoe ze wordt opgeofferd aan de
goochelary van een zeer kleine clique zoogenaamde Staatsmannen .
Die ,staatsmannen" plukken intusschen de vruchten van wat zy
zaaiden, en de Natie levert daartoe gedurig bodem en bemesting .
Ja, zeker zal de waarheid zegevieren, zeker ! Dat zeide ook
gewis 'n enkele denker by 't zien verbranden van een heks .
Maar . . . . 't arme oude vrouwtj en is verbrand .
En de ,heeren van den gerichte" dier dagen zyn rustig gestorven
op hun bed.
I . Er ontbreekt veel aan het welzyn des Volks .
Deze stelling laat zich gevoegelyk beschouwen uit drie gezichtspunten
a.) Er ontbreekt veel aan den zedelyken toestand des yolks .
b .) Er ontbreekt veel aan den verstandelyken toestand des Volks.
c.) Er ontbreekt veel aan den stoffelyken toestand des Volks .
a.) Moreel. Hoe is de toestand van publieke eerlykheid ?De statistiek
der rechtbanken toont aan, dat zoogenaamd-kleine gluipende
lafhartige vergrypen toenemen. De misdaden waartoe energie,
moed, vaste wil, vereischt worden, nemen af . Kindermoord
is frequent, en men yst by 't denken aan het cyfer der vermoorde
kinderen, als men 't onbekende afleidt uit het aantal dagelyks
blykende gevallen. Het vinden van kinderlykjes levert een welkom
vulsel aan de couranten . En tevens bieden die kranten zelf,
in hare annonces, 'n goede gelegenheid tot waarneming van 't
peil der publieke zedelykheid . ,Geen gryze Karen meer ." ,Dit
middel geneest nog iets meer dan alle kwalen ." Tie dat boek niet
gel ezen heeft, heeft niets gelezen ." Enz .
Men lette voorts op den Loon van polemiek op staatkundig
gebied, van controverse in 't godsdienstige . Niemand acht den
tegenstander, en al zeer spoedig bemerkt men, dat die wederzydsche
minachting, gegrond is .
Er behoort vervolgens ter schatting van de publieke zedelykheid
to worden acht-gegeven, op de wyze hoe 't meerendeel des
Yolks zich vermaakt. Arbeid is noodzaak, uitspanning keuze . Die
keus geeft dus middelen aan-de-hand ter beoordeeling van zede-

IDER VAN MTTLTATULI . 33
lyke ontwikkeling of bekrompenheid . Dis moi comment to t' amuses
j e to dirai qui to es, zeg ik met wat verandering het bekende spreekw
oord na . Het Volk spreeakt niet, het wawelt of twist . Het zingt
niet, het lolt . - 't Is me om 't even of ik grof schyn in de keus
myner woorden, myn hoofddoel is waar to zyn, onverschillig of
die waarheid ruw of liefelyk klinke . De taken die ik behandel, zyn
ook niet fyn . - Het Volk wandelt niet, het slentert. Het Volk
vermaakt zich niet, het zoekt in luidruchtigheid, met of zonder
opwinding door drank, een middel tot verdooving . Want de doorgaande,
de normale toestand is : zorg . Ik zeg met voordacht
zorg, en niet : smart, omdat er tot het gevoelen van smart, zekere
vatbaarheid voor fynerr indrukken noodig wezen zou, die
voor 'n groot deel verloren is gegaan, zelfs in die mate dat het
oogenblikkelyk vergeten van de dagelyksche ellende, in de schatting
der lyders rang heeft genomen van vermaak.
Zeg my hoe ge u vermaakt, ik zal daaruit opmaken wie gy zyt .
Ik weet dat het een fout is, uit op zichzelf staande feiten al
to stoutmoedig to besluiten tot aigemeene conclusion . Maar ook
*) Ieder kan uit de voorafgaande en straks volgende regels van den tekst
beoordeelen hoe ik denk over de wyze waarop zeker gedeelte des yolks zich
op de kermis vermaakt . In-weerwil daarvan of juist daarom, verklaar ik
't afschaffen der kermissen voor wreed en dom . Er bestaat een rationeeler
middel om 't misbruiken van de kermis to fnuiken. Men hehoeft ze slechts
permanent to verklaren . Van zulken maatregel ware goede vruchten to wachten.
Van belemmering of afschaffing nooit ! Expellas furca enz .
Men had behooren intezien, dat de uitspatting een gevolg is van penurie
aan vermaak . De arme lieden die 364/365e deel van 't jaar hun kommerlyk leven
doorkniezen, zyn dol zoodra zy zich op then omen overigen dag opdringen
,pleizier" to moeten hebben. En dit zou dan ook, in zulke omstandigheden,
zonder den vervloekten jenever niet gelukken . Zeer kort nadat de niet
heel aanlokkelyke kermisvermaken op-den-duur werden toegelaten-waarom
niet, als er liefhebbers zyn ? - zou de nieuwsgierigheid naar tweekoppige
kalveren en dikke dames verstompen, en dan ware de tyd gekomen
om zorg to dragen voor uitspanning van beter soort . Dan ook zou die poging
slagen, en door den veranderden smaak van 't Volk zelf. En . . . . men voorkwam
den wrevel die thans hot zeer natuurlyk gevolg is van 't verbod .
Zoo-als men nu doze zaak behandelt, is er geen verbetering denkbaar .
Eerst de menschen krankzinnig to maken door onthouding, en dan door
nog meer, of zelfs volslagen onthouding hen to willen terugbrengen tot rede
. . . . 't is al to dwaas .
Zulke maatregelen zouden dan ook in niemands hersenen opkomen, indien
niet de geloovery de hand in 't spel had : „God" wil niet dat men zich vermaakt
.
Ik bezweer dat er geen vreugdhatende goden of gemeentebesturen noodig
zyn, om den arme to behoeden tegen weelderigheid . Men behoeft waarlyk
deze aarde niet kunstmatig tot 'n jammerdal to maken, om 't verlangen
naar den hemel levendig to houden . Met die taak belast zich voor 99/IOOe
deel onzer natuurgenooten, de nypende zorg voor 't dagelyksch brood, de
vreeselyke Kamp f urns Dasein . (1872)
IDEEN TI 3

34 IDEEN VAN MULTATULI.
zou 't een fout wezen, niet, to letten op schynbaar nietige voorvallen,
waar we zoo dikwyls zien dat belangryke waarheden door onbeduidende
verschynsels worden aan 't licht gebracht . Ik herinner
me by de behandeling van het thema : „de keus van vermaak,
een kenteeken van den stand der beschaving" eene opmerking,
die ik maakte by gelegenheid eener kermis to Amsterdam .
Men j oelde, verdrong zich, en . . . . maakte veel geluid. Dat geluidmaken
bestond in 't vry vervelend herhalen van twee of drie
maten tang. Om exact to zyn, mag ik niet zeggen dat men ,,liedjes"
zong . Het eentonig geschreeuw bestond in eene uitboezeming
de diepzinnige beschouwing der crinoline . Velen noemen het een
,,onzedelyk lied ." Dit is myns insziens onjuist gezegd, in then zin
namelyk, dat de ,onzedelykheid niet zoozeer is gelegen in zekere
zeer laffe toespeling op de geslachtsdeelen, als wel in de verwaarloozing
van 't schoonheidsgevoel. Niemand is slecht omdat by
blyk geef t to weten hoe de mensch gevormd is, vrouw of man
om 't even, maar wel is 't een bewys van zedelyke verlaging,
uitspanning to zoeken in 't onophoudelyk uitschreeuwen van dezelfde
waarheid waarnaar niemand vraagt, en welker herhaling
dus - op z'n zachts gezegd - overbodig is.
Over 't algemeen bestaat er een groote afdwaling van de waarheid
in 't schatten der zedelykheid . De nauwte van ons landje
en onzer woningen, de duurte der voedingsmiddelen, de moeite
om „aan den kost to komen dit alles heeft veroorzaakt dat
men by die schatting, teveel de geslachtsdrift wil to-pas brengen .
(366) Als 't kleeding, brood en vleesch regende, zou dat gauw
veranderen, en ons arm gemeen zou zeer spoedig uit zichzelf 't
pros sel van z'n liedjes flauw vinden . *)
Dat het gemeen, in afwachting van wat ruimte in spys en woning,
nu grof en smakeloos is, stem ik toe. En misschien worden
weinige ooren daardoor zoo onaangenaam aangedaan als de myne .
Ik houd niet van grofheid, en voel dikwyls myn smaak gekwetst
in heel andere gezelschappen dan er zingend loopen op straat .
Maar ik maak verschil tusschen 't beleedigen van den smaak,
en krenking van het hart . De straatliedj es noem ik vies en wal-
,gelyk . Het byblad van de Staatscourant noem ik slecht .
Naar myn gevoel - en ook naar myn gevoelen - is een minis-
*) Ik bedoel hiermede niet, dat de inhoud van een lied juist altyd iets
als weerklank geven zou van wat in 't gemoed des zangers omgaat. Dit is
eene algemeen verspreide dwaling . Hoogstens kan men daaruit eenigszins
- en nog volstrekt niet altyd - besluiten tot z'n smaak, en daarby speelt
de melodie, 't wysjen, een hoofdrol . Het invoeren of opdringen van zoogenaamde
volksliederen is onmogelyk . Zoo zyn er ook verzemakers die meenen
dat men legenden makers kan. En er worden kindergedichtjesgefabriceerd . . . .
altemaal onzin . Die dingen hebben wortels noodig, waaruit zy groeien . Ze
moeten ontstaan, en kunnen niet op kommando vervaardigd worden . Ik hoop
gelegenheid to vinden, op dit onderwerp terugtekomen (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 3 5
ter of ander staatsdienaar, die rang, inkomen en macht aanneemt,
zonder daarvoor terugtegeven eene evenredige hoeveelheid yver,
kunde en goede trouw, oneindig dieper to verachten, dan personen
die, uit armoed van ziel, zich schuldig maken aan grove toespeling
op 't geslachtsleven . 't Een is laf, plat, smakeloos . Het ander
noem ik misdadig .
Het klein gemeen vraagt en verdient genezing. Het groot gemeen
moet gesti-aft worden, en zonder genade . Want het is geen
geringe zaak een heel Volk to bederven . Dat 's wat erger, dan
't zingen van domme liedjes.
Nu, de kermistroep dacht niet aan byblad of ministers, en
zong zulke liedjes . Men vermaakte zich, en ik wilde dat vermaak
schatten, meten, wegen, beoordeelen . Ik werd in m'n studie
geholpen door 'n schreeuwende bende die eensklaps ophield met
het uitgalmen der natuurlyke historie van de crinoline, en bleef
stilstaan voor 'n koffiehuis .
Welk vreemd voorval was belangwekkend genoeg om 't vermaak
of to breken ?
Voor het koffiehuis stonden stoelen. Een heer zat daar, zeker
als aanschouwer van de kermispret . Misschien oak waardeerde
by 't gehalte der vermaken, en zie : die heer had z'n hoed algezet .
Dit was alles .
,,Ei kyk, 'n heer zonder hoed! M'nheer, je zal . ko -h vatten!
M'nheer, kom hier, ik zal je toedekken !" enz .
Het schandaal van iemand, die 't waagde een oogenblik daar
to zitten zonder hoed, was belangryk genoeg om het vermaak to
vergeten, of liever dat grootere vermaak verdrong gedurende 'n
paar minuten het kleinere . Wat moet men nu denken van de
11titspanning der feestvierders over 'N 't geheel, als er zoo weinig
noodig was om de heele uitspanning to vergeten ? En men meene
niet dat deze opmerking op zichzelf staat . Noch dat ze niet thuis
hoort in dee rubriek : toestand der zedelykheid . Ik herhaal, dat men
to veel gewoon is, by dat woord alleen to denken aan zaken die
in betrekking staan tot het geslachtsleven . Ik heb daarover geheel
andere begrippen dan de gewone en trachtte myn meening
kort en forsch to formuleeren door de uitdrukking : de eer van
den mensch woont boven den navel . Doch al is men dit niet met
my eens, al beweren sommigen - zeer ten-rechte misschien 1
dat ik hunne eer een to hooge plaats aanwys, dit Loch zal ieder
moeten toestemmen, dat er geen grooter onzedelykheid kan bestaan,
dan eene zoo ellendige armoede van ziel als men alom by 't
Volk kan waarnemen . Is onzedelykheid niet to vergelyken by een
ziekte ?En is niet by ziek, die uitgeput is, en zwak, en hongerend,
en verslapt ? Ligt er dus niet onzeddykheid in die totale absentie
van wil, geest, gevoel smaak ? Is die leegte niet onzeddyk ? 0 zeker,
men zou den man niet gezond noemen, die Teed aan een gelyksoortige
versterving van 't lichaam! Bloedarmoede, gebrek aan veer-

3 6 IDEEN VAN MULTATULI .
kracht in de spieren, uittering * ), verval van krachten, dit alles valt
lichter waartenemen. Maar de ziel, die zedelyke werking van 't
lichaam, zou verwaarloosd kunnen worden zonder gevaar ? Dit is
ongerymd . En ik noem de dwaling on yedelyk, die de zedelykheid
alleen zoekt in dingen van meestal conventioneelen aard . Kracht is
geest, energie, het scheppingsvermogen der gedachten, dat is niet conventioneel,
dat behoort tot de dagelyksche gymnastic van den
mensch. Waar wy die gymnastie zoo in het oogloopend zien verwaarloozen,
zou 't misdadig wezen, daarvan geen melding to
maken, daarop niet to wij zen als een verontrustend verschynsel .
Ieder is by machte het eenvoudig voorbeeld, dat ik aanhaalde,
to toetsen aan eigen ervaring . Het nietigst voorval op de straten
geeft welkome aanleiding om de gedachten aftetrekken van de
schrale werkelykheid. Een kip to-water is 'n schouwspel . Een
eenigszins vreemd kleedingstuk geeft stof tot gejoel . Een dronkeman
geeft ware feestvreugde .
Wanneer nu sommigen beweren, dat ik de laagte der zedelykheid
ten-onrechte noteer op de peilschaal van 't vermaak, vraag
ik of m'n opmerking niet ten-volle wordt bewaarheid, wanneer
men 't oog slaat op schynbaar ernstiger zaken dan vermaak . Schynbaar
. . . . want : all es is in ales. Genot en vermaak zyn evenzeer
integreerende deelen van 't mensch-zyn, als arbeid en inspanning .
Wie kan ontkennen, dat ons Volk laag is gezonken, als men
let op den lawmen toon, die er heerscht in 't zieleleven, toegepast
op zaken ? Waar is ondernemingsgeest ? Welke groote flinke dingen
worden tot stand gebracht ?
Zoo-even over vermaak sprekende, doelde ik voornamelyk op
de zoogenaamd lagere klasse, schoon ook de hoogere stof genoeg
zou leveren tot gelyksoortige opmerkingen . Waar van zaken
kwestie is, mag men de veerkrachteloosheid van den groothandelaar,
niet afscheiden van de lamme mismoedigheid, die den werkman
kenschetst. Ik laat nu in 't midden of handel alleen in-staat
is eene iatie to onderhouden, met wat zekerheid voor de toekomst,
doch dit nu voorbygaande, welke handel ' dryf t Nederland ? De
beide hoofdartikelen van den zoogenaamden Nederlandschen handel
bestaan in koffi en suiker, en die handel zal ophouden, zoodra
wy de tuinen missen, waarin wy die artikelen doen voortbrengen
op'zeer onzedelyke wys . En, de onzedelykheid der manier van
voortbrengen daargelaten, kan het handel heeten, dat kunstmatig
makelaarschap tusschen 't consumeerend Europa, en den tot
slaaf gemaakten Javaan ? Er is inderdaad aan handel, aan wezenlyken
handel, een zeer geniale zyde . Een der kenmerken van
*) Uittering. Zoo schreven de hh. D . V . & T . W. De bedoeling is nitt
eering. Z66 namelyk behoort 't woord geschreven to worden, en wel niet alleen
om redenen van praktyk - iets waarmee die heeren zich liefst niet inlaten
- dock ditmaal ook op gronden die in hun eigen schoolmeestery to
huis behooren. (1842)

IDEEN VAN MULTATULT . 3 7
zulken handel, is het opwegen, in zekere mate, der kansen van
winst door verlies . De verhouding tusschen die kansen - ik zeg
niet de gelykheid, want dan zou 't dobbelen zyn - veroorzaakt
zekere spanning, die moed, kracht, inzicht, kennis, energie vordert .
Welke energie of kennis is er noodig tot het verschacheren van
waren die' men. verkreeg tegen pryzen welke de kooper zelf vaststelde
naar willekeur ? Ben ik handelaar, als ik me beer maak
over 'n werkman, en hem dwing z'n werk aan my to leveren
tegen een prys beneden de markt ? Sluit dit niet alles buiten,
wat handel zou maken tot iets geestverheffends ? Moet niet
by die daarme6 zich hoofdzakelyk bezighoudt, vanzelf terugvallen
in een zeer onzedelyke apathie ?
Wees niet bevreesd voor de tegenwerping dat de materieele
zycle alles domineert, dat men niet ver komt met sentimenteele
politiek, want straks by 't behandelen van den 8tollelyken toestand
des Volks, zullen wy zien dat hier, gelyk veelal, zedelykheid -de
ware - hand-aan-hand gaat met welvaart, en dat het voordeel
van de weinige exploiteurs die zich handelaars noemen,
in-geenen-deele bet voordeel is van de Natie . 't Zou dan ook wel
heel ongelukkig wezen, als een Volk ontzenuwende handelingen
noodiq had om to blyven bestaan . Zoo'n yolk mag uitsterven
als de roodhuiden .
Handel ? Is de geestdoodende vrachtvaart van producten
z66 voortgebracht ! - b andel ? De overgroote meerderb eid onzer
reederyen staat in ondernemingsgeest beneden de aandeelhouders
in een binnan-trekschuitveer . Deze toch zyn onafhankelyk van kansen,
welker berekening eenige inspanning gekost heeft, terwyl d(,,
zoogenaamde groote vaart, met volkomen zekerheid hare inkomsten
vooruit ken vaststellen, of waar zy dit niet kan - zoo-als
byv. onlangs by de vrachtvermindering - geheel afhangt van
de willekeur eener party, en niet van den natuurlyken loop der
zaken . De mogelykheid bestaat dat 'n ministerie, Set zeer gemakkelyken
pennestreek, de vrachten terugbrengt tot Wrig bedrag
en daartoe ware slechts zekere invloed noodig, then A,,,-,-Y,herhaaldelyk
op zeer onzedelyke wys hebben zien influenceeren op de publieke
zaak . Alzoo is die dusgenaamde handel oeheel-en-al afhan -
kelyk van luim of eigenbelang der regeering, of juister : van de
weinige personen die tydelyk regeeren, en niet van een in de natuur
der dingen liggenden toestand . Welk zeer onzedelyk dryven
en pogen hieruit voortvloeit, behoeft geen betoog . Men verbeelde
zich 'n speeltafel, waar sommige personen de niacht bezitten, de
kaarten to verdeehen near goeddunken, en van die faculteit misbruik
maken ten--behoove van vrienden, of ten nadeele van tegenstanders
. Maar de onzedelykheid der reyeeriny hoort thuis onder
de fouten der staatsini-ichting . Dus daarover straks .
Handel, nog-eens ? Wanneer men het daartoe noodig kapitaal -in
economisch-juisten zin nit -- verdeeld heeft in . : kennis, ligging

38 IDEEN VAN MULTATULI.
en opbrengst van het land, hulpbronnen van verkeer, behoeften
van eigen yolk en van anderen, kortom in al de factoren, die 't
dryven van handel mogelyk maken, wie zal dan ontkennen dat ka
pitaal -in dagelykschen zin : geld - een hoofdingredient uitmaakt
van 't geheel ?
Welnu, waar zyn de kapitalen des Volks ? Waartoe worden
ze gebruikt ? De bezitting der kapitalisten steekt in papier, in
schuldbrieven. En de voornaamste handel bepaalt zich tot ,,weddingschap
op hausse of baisse" . Wie roode, geele of blauwe Grieken
koopt, wedt dat die papieren zullen stygen . Wie ze verkoopt
tenzy gedrongen door nood, en dit maakt de zaak niet schooner -
wedt dat Griekenland zal achteruitgaan . En waarop bazeert zich
dat wedden ? Op 't bestudeeren der omstandigheden van dat land ?
Op kennis van zaken ? Volstrekt niet. Een gril, een luim, een niets,
beweegt den effectenspeler tot koop of verkoop, en evenmin als
de dwazen to Homburg of to Spa, weet b y reden to geven van z'n
zet. Doch aan zoo'n speelbank is iets openhartigs by de zaak . De
speculant op rouge of noir zegt, na voordeelig spel : ik heb gewonnen .
Onze effectenlui zeggen, zeer onzedelyk liegende : ,ik heb verdiend !"
Is 't handel eindelyk, de oproepingen die we dagelyks vinden
van ,voorname" huizen aan 't publiek, om geld to schieten tot
een onderneming, waartoe men hoogstwaarschynlyk Publiek's geld
niet behoeven zou, wanneer ze zoo voordeelig waren, als die ,voorname"
huizen dat afschetsen ? Daarby behooren dan : namen. De
kommissaris is kommandeur van de een of andere kroon . Een der
directeuren is staatsraad in zekere - of onzekere dienst. De raad
van toezicht schittert van sterren en titels . Maar als later de geloovige
geldschieter zich aanmeldt by een van die heeren, om dividend,
om rente, om inwisseling a pari zelfs, van het verstrekte, dan blykt
er, dat de heeren die de oproeping teekenden, de onderneming
wel patroniceerden, maar volstrekt niet garandeerden. Het antwoord
ligt aor-de-hand, al spreekt men 't dan liever niet uit
,,Myn Mueie man . . . . dit begrypt ge toch . . . . als de zaak
zoo goed ware geweest als we zeiden . . . . zou ik niet uw geld,
maa .r m'n eigen geld daartoe gebruikt hebben ! * )
*) Dat een niet bemiddeld persoon gelden tracht byeentebrengen voor
eerie zaak die z'n eigen financieele krachten te-boven gaat, en by zulke gegenheden
buitengewone voordeelen toezegt, kan zeer wel overeen to brengen
zyn met goede trouw. Doch het aanpryzen van wistgevende ondernemingen
door vermogende personen of „soliede huizen" is altyd zwendelary. Het antwoord
dat ik in den tekst geven laat aan een bedrogen geldschieter, wy st
dit Wt.
Zoodra homers de voorgespiegelde winst hooger is dan de huurprys van
't geld by disconto, wisselprolongatie, beleening of hypotheek, ligt het in de
rede, dat het „soliede huis" of de vermogende persoon", de gelegenheid
niet zou laten ontsnappen oin zelf de winst to behalen, die by nu - al to
grootmoedig waarlyk ! - ten-beste geeft aan Publiek . Slechts eenmaal is

IDEEN VAN MULTATULT. 39
Onlangs las ik eon dusdanige oproeping in de nieuwsbladen .
Eenige heeren met vel.erlei titels -- de vrome ex-burgemeester
van Amsterdam stond boven aa,11 - raadden de lezers aan, geld to
schieten in eene internationale logement , -(`pzettery . - NB . (le
my eene negotiatie voorgekonien waarop deze bedenking niet van toepassiiig
was . Hot was by gelegenheid der pogingen oni kapitaal byeen to brengen tot
bet Bergen der lading van een schip - de LUTINE --- ht voor omstreeks
honderd jaar is gezonken, en rnillioenen scha~s aaii boord had . De oproepers
erkenden, dat de zaak een dobbelspol was, en dat er mogelvkheid bestond
de gestorte gelden to verliezen . Tegenover die kans stood natuurlyk groote
wirist . De nemers van action ivisten dus waaraan zy zich b lootstelden . l k
herhaal dat dit de geheel 66nige negotiatie van dien aard is, tegen welke ik
myne beschuldiging van zwendelary diet staande houd .
In 't voorbygaan noteer ik bier, dat ook de onlangs door 't Fransch Goitvernement
gesloten leening, alweder een der infami6n, is, die we dagelyks
ongestraft zien plegen door de dieven die zich fatsoenshalve financiers noemen .
De winst die er door de Fransche regeeringsmanneii ten-koste van la there
patrie -- het uitgemergeld Frankryk ! . . op die zedelooze manoeuvre behaald
worden, zou voldoende zyn urn 'n termyn der oorlogsschatting aan de
Pruisen to betalen . Ze bedraagt waarschynlyk een vy1de of een zesde der geheele
Leening. De brave THIERS teekende openlyk voor een millioen frankeil,
d. i. by maakte zich door 't storten van . . vier tonnen gouds tot schuldeischer
van den Staat voor byna vy/ ton . Van 't gestorte geld trekt hy, tegen vyf
procent over 't nominale kapitaal, ruim zes procent rente, en alzoo anderhalf
maal de marktwaarde. Hy kan des-verkiezende elk oogenblik zyne a(--ti6n
met twaalf procent winst van de hand zetten . Toch liet by in de couranten
zyn deelneirdng aan die schelniery uitkryten als 'n blyk van patriotismus
! To Parys beweert men dat by doze zonderlinge vaderlandsliefde, in
't geheim nog veel verder gedreven heeft . En de schatryke minister POUYER!
Ook doze heeft zich in zake ,vaderlandsliefde," niet onbetuigd gelaten .
Die POUYE R QUERTIER wordt voor con bekwaani financier gehoudeii .
Hy gaat door voor de Fransche VAN BossE . Sans comparaison met dezen
- then ik voor gewoon-onbekwaamm houd als de meeste specialiteiten . Zie
z'n becyferingen over de zoekgeraakte honderd en vyltiers miljoen - beweer
ik dat de Fransche minister crimineel behoorde to worden terecht
gesteld . De uitslag der door hem uitgeschreven Leening waarin by aandeel
nam, bewyst dat-i zyn arm vaderland schandelyker plundert, dan . . . . van
de onnoozele Communards beweerd wordt. Wie zal Frankryk redden van z'n
redders ?
Wat overigens de Leeningen aangaat, 't is altyd knoeiwerk . Hot leveren
van geld aan den Staat, moet uitbesteed worden aan den minstvorderenden .
Vat daarbuiten gaat, is uit den booze . Ik neem doze gelegenheid waar,
om to voorzeggen dat zeer vele leeningen nooit zullen worden afgelost . Het voorwendsel
tot afschaffing der staatsschulden zal te-zyner-tyd gevonden wordell
in den woeker waarmee ze werden aangegaan . Daarvoor zyn echter ook
redenen, die alle voorwendsels overbodig maken . Een dier redenen heet force
majeure.
Dit alles nu gaat op dit oogenblik Nederland nog niet aan . - Hot kan evenwel
by de behandeling van Nederlandsche toestanden zyn nut hebben, op
zulke zaken acht to geven . Ook ten-onzent bearbeiden de LANaRAND-Du-
MONCEAU's een al to vruchtbaar veld . (1872)
Onder de correctie dezer noot verneem ik, dat bet nianneke TRIERS eel-

40 IDEEN VAN MULTATULI .
vermoedelyke kapitaalskracht der onderteekenaars reikte waar-schynlyk
ruim toe, om de benoodigde som, zonder Publiek, byeentebrengen,
doch daarin bleken zy geen lust to hebben. - Dezelf de
bladen behelsden op 'n andere bladzy, een entrefilet : , men verneemt
dat de aandeelen in de internationale hotel-vereeniging,
op de beurs to Londen met eene premie van 7 , '~, a I t', oo worden
verhandeld !" De heeren dreven dus de edelmoedigheid zoo ver,
dat zy die winst welke to Londen terstond to behalen was, niet
voor zichzelf namen, maar die geheel belangeloos ter beschikking
stelden van ieder, die in-staat was zich 'n aandeel aanteschaffen
van 25 pond sterling .
Zyn zulke kwakzalveryen zedel yk ?
Is er moraliteit in 't speculeeren op de onkunde van de menigte
die voortgaat aan zekere namen en titels eenige waarde to hechten ?
Hoe 't overigens gaat met zoodanige ondernemingen ! Ik ben
in de gelegenheid geweest, eene daarvan nategaan in wording en
lang een nieuwe leening zal uitschryven . De couranten verhalen - wat al to
naif vind ik ! - dat by deze aangelegenheid besproken heeft met z'n vriend,
den ryken POUYER . Dus zal 't wel goed zyn, meenen ze .
Eilieve wie 't proces van den prefect JANVIER DE LA MOTTE gevolgd heeft,
en acht sloeg op de zonderlinge rol die de Minister van Financien POUYER
daarin speelde, zal 't eenigszins vreemd vinden, dat men de ruggespraak met
then man aanvoert als blyk van zorgvuldige behartiging der belangen van het
Land.
Na 't proces van JAN VIER, was dan ook de financier POUYER een onmogelyk
personage geworden als minister . 't Was al to grof .
Doch . . . . als vriend van THIERS en als bevoegd tot het beoordeelen van
particuliere financie-belangen schynt by nog altyd bruikbaar to zyn . En dit
ontken ik niet . De minister viel, maar de beursspeculant bleef staande,
en is, na en door Frankryks ellende, ryker dan ooit . Niet minder dan vroeger,
blyft-i alzoo geschikt tot complice van nieuwe schelmery .
Frankryk kon en wilde de nog aan Duitschland to betalen drie duizend
millioen, door vrywillige gi f ten by-een-brengen . De geestdrift was algemeen .
Wie heeft dit plan tegengewerkt ? Wie heeft die geestdrift gesmoord ? Wie
heeft zelfs 't beproeven belet, waarmee Loch niets gewaagd werd ?
Dit deed het presidentje TxIERS, die met z'n makker POUYER op-nieuw
wat verdienen wilde aan 't schacheren met 'n leening !
Dat die leening met de noodige mise en segne van Regeeringswege, terstond
zal volgeteekend worden, is buiten twyfel . Maar afgelost wordt ze
NOOIT ! THIERS, POUYER en de medeplichtige bankiers - daaronder is oak
'n Banque des Pays-Bas ! - zullen wel zorgen, de aanstaande non-valeurs
van de hand to zetten, voor de uitbarsting van de algemeene Europeesche
bankbreuk.
Ikzelf heb daar in 'n prullekast, 'n paar honderd duizend franken liggen,
in assignaten van een der vorige knoei-republieken ; \\ ie wil, kan ze kome :n
zien . En zelfs ben ik bereid ze op aanvrage ter bezichtiging to zenden . Zal
't yolk dan nooit wys worden ?
Na achttien eeuwen goddienery, na vier a vyf eeuwen ridderschap en adel,
nu ten-laatste in de handen van bankiers to vallen . . . . onze verlichting is
van zonderlingen aard ! (Juli 1872)

IDEEN VAN MIULTATULT . 4]
voortgang . Een bankierskantoor stelt, de negotiatie open, en
begint met 'n speculatie op de dubbele beteekenis van het woord :
goed . Een goed huis, dat is zoodanig 76ais, welks handteekening discomptabel
is by de bank, heeft meermalen die renomm6e van goed,
dat is : solide ter verplichte betaling, solvent, to danken aan 'n
reeks van handelingen die volstrekt niet goed zyn . Hot bankiershuis
waarvan ik sprak, was zeer solide. Of 't goed was in moreelen
zin, zal straks blyken . Op aanpryzing van het,,goede" huis, waren
de veertien of zestien ton die er tot de bedoelde onderneming
noodig waren, spoedig by-elka&r . Ret goede huis vergat niet,
de behoorlyke administratiekosten of to trekken . Indien . het dit
verzuimd had by doze en vorige gelegenheden, zou immers het
huis onmogelyk zoo ,goed" geweest zyn .
Na 't verwerken van de hoofdsom, bleek er - of althans men
gaf voor - dat er fouten waren ontdekt in de raming . De aandeelhouders
werden genoodigd tot suppletie . Hot mes word op
de keel gezet : ,om niet alles to verliezen, moest er 50% by."
Velen deden het . Anderen, onmachtig, verkochten de aandeelen
in het hoofdkapitaal voor 12 a 15 % . Van die aldus verkochte
aandeelen, kwam het grootste gedeelte in-handen van het ,goedc',
buis . Na eenige jaren arbeids, deed zich een force majeure voor,
die volgens de circulaire van het ,goede huis" de zaak zeer beleminerde,
en alle vooruitzicht den bodem insloeg, tenzy men voorzag
in eene nieuwe suppletie van fondsen. Wederom daalden de
aandeelen . Hot huis bad. geen concurrent in 't opkoopen, en
maakte daarvan een ruim gebruik, met gevoig, dat eindelyk
een bedrag van circa drie miljoenen gestorte fondsen, of wel de
voor dat bedrag verkregen rentable arbeid, in het bezit is geraakt
van het juis" dat daarvoor niet meer dan 9 a 12 %, of circa
drie tonnen heeft uitgegeven . Hot verschil drukt het verlies lilt,
dat geleden word door vele ay m ei? . Ik weet van zeer naby, dat 'n
otide keukennieid, dienende by de familie van het „goede huh"
haar spaarpenningen by die speculatie heeft ingeschoten .
Is dit zedelyk 9
Ik sprak van couranten en hare betaalde entrelilet8 . Is 't zedelyk,
dat ze een verraderlyk : ,men verneemt" laten drukken voor
een kwakzalversbetoog, en aldus op hare beurt misbruik maker
van de lichtgeloovigheid der naive lezers ? Hoe overigens de
nieuwsbladen in elkaar worden gezet, heb ik gekarakteriseerd
in m'n eerste brochure over Vryen-Arbeid .
En als er nog bewys noodig ware voor de verregaande onzedelykheif-1
der voorlichters van de publieke *) opinie hebben we nict
*) A 1s er nog bewys noodlly ware . Men lette eens op de geheel versebillende
wyzen waarop de couranten't compte-rendu geven van eene Kamerzitting, van
cone redevoering, van 't verhandelde by andere gelegenheden . Wordt niet
alles op de meest onbeschaamdc wyze verwrongeu, verknoeid, verdraaid,

4 2 IDEEN VAN MULTATULL
nog onlangs gezien t) hoe een zoogenaamd liberaal blad zich aan
eon tegenstander verkocht ? Is dat zedelyk ? Wat moot men zeggen
en denken van lieden, die jaren lang voorgaven zekere opinie
to zyn toegedaan, en eindelyk na veel groote woorden van : principes,
overtuiging, vaderlandsliefde, gehecb theid aan het ware en
goede, die - nh dat alles - hun invloed, hun talent, hun orgaan,
weggeven voor 't bod des tegenstanders, opdat-i zyn invloed, zyn
talent, zyn orgaan daarvoor kunne in de plaats stellen, om later,
wie weet ! - dat alles weer to verkoopen by een convenabel bod ?
Is dit zedelyk ?
Is 't zedelyk dat een predikant - onder toejuiching nog-al!
z'n gemeente verwyt, dat ze dom en lichtgeloovig was in 't aannemen
van de leugens, die by vroeger verkondigde voor loon,
en dat by nu onbeschaamd voortgaat, dat loon to ontvangen,
schoon-i betaald wordt voor 't bespreken van 't tegendeel ?
Dat-i nu 't yolk bedriegt op twee6rlei wys, de geloovers door een
walgelyk laffe klanknabootsing van de oude taal Kanahns, de half -
denkers, door 't noemen van 'n waarheid hier-en-daar ? Dat-i voorts
zich aanstelt als hadde by die waarheden ontdekt, hy, en niet de
velen, die lang voor hem ze luide hebben verkondigd, en daarvoor
scheldwoorden en laster inoogstten van hem en z'n geestverwanten
? Ik spreek hier uit persoonlyke ondervinding .
Is dat zedelyk ?
Gy begrypt dat ik in dit vluchtig schryven minder betoog dan
aanstip . Het is my minder to doen om volledig to zyn, dan waar .
Ik zou nog veel to zeggen hebben over de scholen, over de kroegen,
over de schouwburgen, over de kerken . Over de schandelykheid,
welke er gedoceerd wordt in die inrichtingen . En over veel meer,
dat ik nu oversla om 't bestek van dozen brief niet te-buiten to
gaan . Ook zal ik op veel punten terugkomen by 't behandelen
van den intellectueelen en stoffelyken toestand, daar alles zoo
nauw in-elkaar grypt, dat splitsing moeilyk is . Voor ik evenwel
afstap van de vluchtige opsomming der feiten, die over 't algemeen
den staat van onzedelykheid der natie staven, wil ik nog
even terugkomen op den zoogenaamd geringen stand . By den
workman bestaat niet de minste gedachte, dat er door yver en inspanning,
mogelykheid is tot ,vooruitkomen" . Hot blyft de vraag
of die gedachte, als ze bestond, hem gelukkiger maken zou, en
of niet de vruchteloosheid zyner begeerte hem meer zou grieven,
clan thans zyn slaperige, onbewuste apathie, schoon 't aan den
anderen kant zeker is, dat alle moreele en materi6ele vooruitgang
onmogelyk blyft, zoolang by daartoe geen begeerte voelt .
v, ,rvalscht naar den eisch der party waartoe het blad behoort ? Is dii suet,
als de rest trouwens, in hooge mate onzedelijk. (1872)
t) In den Haag namelvk, waar het ,Dagb1ad" van den beer MON Z'11
tagenstander met huid en haar opslAte . (1872)

IDEEN VAN MULTATULI. 43
Onze vrachtvloot is voor 'n zeer groot gedeelte, ja uitsluitendbyna,
bemand met Denen, Noren, Zweden, Jutten en Oostzeeduitschers.
Het Nederlan .dsche Volk, zoo by-uitnemendheid zeevarend
naar men zegt, vaart volstrekt niet ter-zee . Er staan veel
schepen geboekt op naam van Nederlandsche kantoren, dit is alles .
De noodige energie -- toch zoo groot niet --- om dienst to nemen
aan boord van een koopvaardyschip, schynt to ontbreken, en dit
is to meer in 't oog vallend, wanneer men let op 't verschil tusscbeil
de voeding van den matroos en van den ambachtsman, een vetschil
dat menigeen naar zee rnoest lokken, naar 't schynen zoit
aan ieder die geen acht slaat op 't treurig, zeer onzedelyk verschynsel,
dat zelfs honger niet in-staat is bet, yolk wakker to
schudden.
Is die toestand zedebjk ?
We&r moet ik aandringen op 't besef der onzedelykheid van de
dwaling, die zedelooshei*d by uitsluiting zoekt in bet geslachtsleven .
Dat hebben de heeren moralisten gemakkelykshalve ingevoerd
om door 't prediken van ,onthouding" zich den schyn to geven
van boetprofeten. Het, is zeker lichter de heel passieve deugd
van onthouding to preeken, dan voorschriften to geven hoe men
behoort to handelen. De ware zedelykheid is werkend, niet lydend .
Deugd is : geluk geven, en geven is 'n hand cling .
Hoe is 't uit dit oogpunt beschouwd, gesteld . met de zedelykheid
van 't yolk ? Wat'is, om nu by de dusgenoemd lagere klasse
to blyven, de vader voor den zoon ! De man voor de vrouw ?
Tat zyn de kinderen voor de ouder-,, ? Hoe volbrengen die individu6n,
van we&rszyde, in 't algemeen de verplichting, die wy zoo
treffend vinden in een boek, maar zoo zeiden aantreffen
in de wereld ? Klinkt bet niet byna als een ongerymde vordering,
dat menschen inderdaad menschen zyn ? Geidt niet in 't spraakge -
bruik, de uitdrukking : , by drinkt niet" als 'n lofspraak ? Zyn wy
aiet reeds tevreden, als er van een workman wordt gezegd : "by
is oppassend" alsof dit genoeg ware ? Alsof 't voldoende was, da,t
1-1
by geen reden geeft om to worden weggejaagd uit winkel of werkplaats,
en alsof z'n zedelyke minderheid zoo wordt aangenomen
als van algemeene bekendheid, dat zelfs de rorderixy van iets
hoogers ons voorkomt als ongerymd ?
Ligt er niet in de laagt,e der eischen, die we gewoon zyn to stelle-11
aaii den geringeren stand, een bewys, dat er over 't geheel van de
zedelykheid in then stand weinig verwacht ~korclt ?
Van then stand ? Wat wil 't zeggen van then stand ? Is de
scherpe afzonclering der standen, zooals die in Nederland wordt
gehandhaafd, zedelyk ? Ik trek geen party voor den onttroonden
adel der middeleenwen, maar zyn we zooveel verder. met ooze
kruieniershoogheid ? Met onzen boerentrots ? Met de morgue van
onze parvenu's ? Met de insolentie onzer vT-y-arbeiders ., contractanten,
concessionnarissen, effectenprinsen, eti hoe al 't yolk lieetetj

44 IDEEN VAN MULTATULL
m oge, dat'n onevenredig deel inslokte van de algemeene welvaart ? *)
Welk nut heeft 't Volk getrokken van de fransche revolutie,
als de plaats der ci-devants overal wordt ingenomen door ander
canaille ? Drukte de belasting, die men in ontzag, goederen en bloed
bloed moest opbrengen aan gemeene ridders, zooveel zwaarder,
dan die,'r nu wordt opgebracht aan fatsoenlyk gemeen ? Is 't zoo'n'
voordeel, dat wy de wolven hebben verruild voor vampiren ?
Wonden en snellen dood, voor tering en langzaam sterven ?
Wat beduidt overigens, die gelykheid in kerk of loge, de broederschap,
die we hooren preeken, binnenskamers, maar die
terstond schynt to vervallen, zoodra de broeders zyn teruggekeerd
in de maatschappy ? Wat helpt het of men een God heeft, die als
algemeene vader heeft to fungeeren, als i zyn gezin zoo ongelyk
behandelt, voedt, kleedt en huisvest ? Of als de beter bedeelde
broeders op de anderen neerzien met minachting ? Zou 't ook
hier zyn : un lrere est un ennemi donng par la nature
Is die afscheiding van standen zedelyk ?
Meen niet dat ik gelykheid predik . Volstrekt niet. Zooveel als
de maat van myn kleeding verschilt van de maat die 'r past aan
m'n kleinen jongen(50) zooveel ook is er groot verschil in zedelyke
waarde, in verstandelyke ontwikkeling, in gepresteerden dienst,
en dus in aanspraak . Volstrekte gelykheid is ongelykheid, en
daarom onbillyk . Maar 't verschil van, stand wordt niet aangewezen
door verschil in bezitting . Hoe ? M'heer die of die wist
miljoenen by elka&r to zuigen uit de bron, die alien moest ?amen
. . . . anderen hebben to weiniq wat by to veel genoot . . . .
en men zou hem by 't onwettig leeuwendeel, dat-i wist to verzame -
len, nog eerbied en onderdanigheid bewyzen bovendien ?
Is dit stellen van een premie op 't byeenschrapen van fortuin,
niet laag en laf in wie ze aanbiedt, oneerlyk en laag in wie ze vordert
of ontvangt ?
Is die toestand zedelyk ?
Ik erken, dat de lamzalige onderdanigheid van middelstand en
armen my meer stuit dan de trots der anderen . Als ik kiezen
*) Dit is op zichzelf reeds erg genoeg, maar de zaak blykt nog treuriger,
als men bedenkt dat de aldus verkregen weistand de sporten levert,
waarlangs men de Volkstribune en den ministerszetel beklimt. Vooral met
betrekking tot Indische zaken is 't ergerlyk, juist zulke personen 't hoogstee
woord to hooren voeren, die op 't bankje der beschuldigden behoorden geplaatst
to worden . Men zie hierover o . a . de laatste bladzyden van Eew-en
ander over Pr. en Ned. en eene passage in 528. (1872)
t) De iiiiddelstand vooral maakt zich ten-onzent schuldig aan eene karakterloosheid
die alle begrip te-boven gaat . Ik zou meermalen genoodzaakt
zyn de hulp van notaris en getuigen in to roepen, orn de voorbeelden
die ik hiervan ban aanhalen, geloofbaar to maken voor m'ri Vlaanische
lezers .
Een paar nit zeer veleii . Een gezagvoerder van 'n koopvaardyschil)

IDEEN VAN MULTATUU . . 45
moest tusschen een kalf en wie er voor knielt, kies ik 't kalf .-
Het beest is stom, en kan niet zeggen : besteed j e tij d en j e knie8n
beter.
Gelykheid `? 0 neen ! Geen twee bladen aan een boom zyn ge-
wenschte z'n zoontje op zekere school to doen . Toevallig verneemt by
dat zich onder de leerlingen dier school een zoon bevindt van den boekhouder
zyner reedery, die tevens mede-eigenaar was van 't door onzen
zeeman gevoerd schip . Dit standpunt kwam dozen - de man was overigens
'n achtenswaardig persoon, en behoorde zelf door afkomst, familie
en relati6n, tot den zoogenaamd deftigen stand - zoo verheven voor,
dat by z'n kind niet naar de school zond, zonder daartoe heel ootmoedig
verlof to hebben gevraagd . Do aanraking der beide kinderen ,mocht
misschien den heer patroon niet aangenaam zyn!" De beer patroon stond
de zaak genadig toe .
In zeker restaurant to Amsterdam maakte een beschonken jongmensch
spektakel. Na vruchtelooze vermaningen , gaf de eigenaar diet inrichting
aan de bedienden last den levenmaker buiten de deur to zetten. Ik
heb then maatregel door eenige gasten hooren afkeuren, niet omdat bet,
gedrag van den beschonkene to verontschuldigen was, maar : ,de restaurateur
W . had toch moeten bedenken dat by -- de verwyderde kwaejongen ---op
de Keizersyracht woonde !"
Een derde voorbeeld . Zeker makelaar to Amsterdam, verklaarde my eens,
in bet heetst van den zomer, dat by zoo gaarne een lichten strooien hoed
zou dragen, doch dat die vrypostigheid hem zeer kwalyk zou worden genomen
door heeren patroons. De man durfde bet niet doen . Zoo'n verregaande
emancipatie zou hem zyn to staan gekomen op It verlies van
z'n broodwinning !
Niet waar, vlaamsche lezers, dit alles komt u als 'n sprookje voor ?
Ik heb in al deze voorbeelden, die ik met honderden zou kunnen vermeerderen,
de zuivere waarheid gezegd . En velen die dit zouden kunnen getuigen,
hebben misschien oorzaak myne geloofwaardigheid to doen betwyfelen.
Daarom wensch ik nog een paar andere bewyzen aantevoeren,
van andere soort, gedrukte, onloochenbare .
Het eerste ontleen ik, voor de hand weggrypende, aan bet ,Nieuws van
den dag ." Het is eene advertentie :
„De ondergeteekende in zijne zaken en oingeving last hebbende van eenige
lasterlijke geruchten ten zijnen opzigte in on-loop, oordeelt, dat hij ter zijner
rechtvaardiging niet Wei , kan doen dan doze advertentie to doen plaatsen,
verklarende degenen die deze geruchten verspreid hebben, voor gemeene,
vuige lasteraars .
Omstreeks de maand Februari 1871 werd ik lid der Smidsvereeniging Regt
q)oor Allen, op verzoek van den gezel J . SCHOENMAKER . Ik kwam op eene
vergadering, maar kon daar niet blijven zonder lid to zijn . Uit een zekeren
trots als zoon van een Smidsbaas, meende ik dan liever Donateur to moeten
worden, dan mij als eenvoudig lid onder de gezellen to mengen. Deze hoogmoed
kostte mij Drie Gulden per jaar, waarvan ik betaalde Een Gulden,
en aldus nog Twee Gulden schuldig bleef .
Daar hoorde ik dingen die my niet zeer bevielen, en sprak daar niet, zoo als
somrnige lasteraars my naar het hoofd werpen. Ik oordeelde dus niet meet
ter vergadering to moeten koinen, en ben daar niet meer geweest,
zooals onderst,aande liandlo ,,keningen getuigen, beide van gezellen die echter
joist, dachten zoo-,ils 1 1,;, hoi de daar gehouden speeches tegen de hestaande

46 IDEEN VAN MULTATULL
lyk. Geen twee bladen zelfs in de heele natuur . Geen twee stofjes.
Neen, geen gelykheid !
Er is verschil, en groot verschil tussehen een mensch en een
orde van zaken streden, en ook uit genoemde vereeniging gegaan zijn .
Nu geloof ik, daar de wet meldt dat men binnen drie maanden niet betaald
hebbende geroijeerd zal worden, niet Internationaal to zijn, to meer
daar juist op de vergadering waar ik verscheen, de aansluiting aan de Internationale
aangenomen werd . JEAN, RICHARD, DE GRAAF ."
De kinderachtige kibbelary die in dit stukje behandeld wordt, hebben wy
gelukkig nosh to begrypen, noch to beoordeelen . Ik gaf bet in z'n geheel,
om de meening to voorkomen, dat misschien het weggelatene iets als vergoelyking
bevatten kon van de zinsnede die ik aanvul . Wat dunkt u, * liberale
Vlamingen, van 't manneke dat zich tegenover z'n medewerklieden zoo plomp
durft beroepen op z'n trots als zoon van een smids . . . . baas ?"
Beeft MONTMORENCY, EGMONT, TREMOILLE, BREDERODE, HABSBURG
WASSENAAR en BOURBON beeft, en borgt wat zotten geslachtswaan
van den jonker uit de smedery !
En meent ge dat de vazallen van onzen blaasbalg-dynast protesteerden
tegen dien toon ? Neen ! Hierin ligt juist de bewyskracht van het door my
gekozen voorbeeld . Met verlangen zag ik naar de volgende nummers der
courant uit . En, zie twee, drie dagen later, werd me voor den honderdsten
keer 't verwacht blyk gegeven, hoe zot het is in Nederland van liberalismus
to spreken. De kameraden van onzen hertog zetten den twist heel kranterig
en met de gebruikelyke hevigheid -- „logen, laster" enz . -- voort . Maar
zelfs uit hun wrevel putten die ,democraten" het besef niet, aan welke incrongrulteit
zich de prins van den smidsbloede schuldig maakte, uit 'n democratisch
oogpunt. Nog-eens, wat dunkt u hiervan, myne vrienden van
't CROMBRUGGHE's Genootschap ?
Democratie in ware beteekenis bestaat in Holland niet ! En hierop doelde
in de noot op blz . 30, myn uitval tegen al de democratische vereenigingen
die sedert 'n paar jaren als paddestoelen uit den grond schieten . In-stee
van de zeden to verbeteren, zoekt men alles in verandering van den vorm der
Regeering . (190-192) Het ware republicanisme heeft met dien vorm niets
to maken . Geen land was ooit zoo bespottelyk aristocratisch, als de oude Republiek
der Vereenigde Nederlanden, en dit verandert niet by 'n Wet .
Als ware het om deze bewering to staven, komt my onder de correctie een
N . Rotterdamsche courant in handen, waarin wy de volgende opmerkelyke
mededeeling vinden .
Rotterdam, 30 Juni . In het Handelsblad komt een ingezonden stuk voor,
waarin de geest van uitsluiting wordt afgekeurd, die by de samenstelling der
Amsterdainsche Thorbecke-commissie geheerseht heeft . O .a .wordtdaargezegd:
„In deze negatieve eigenschap, in dit v o o r b ij g a a n, was de candidatenlijst,
door de meerderheid opgemaakt, onberispelijk . Met onverbiddelijke
volharding keurde zij in den voorhof des tempels hem, die in hare schatting
het heiligdom niet mochten binnentreden. De teergevoelige goudschaal
der maatschappelijke preutschheid werd ter hand genomen en niet ter zijde
gelegd, eer het gehalte tot zelfs van den laatste proefhoudend was bevonden .
Aan alle eischen, die het gevoel van s t a n d in den waan van sommigen stelt,
werd goedgunstig voldaan . Het kenpierk der voordracht was : stelselmatige
uitsluiting van den breeden zoom van ingezetenen, wier maatschappelijke
stelling, hoe onberispelijk overigens ook, den denkbeeldigen ridderslag van
het aanmatigend publiek niet ontvangen zou .

IDEEN VAN MULTATULI. 47
mensch. De waarlyk brave man, die 't goede wil, die 't beirachtte,
die daaraan zyn leven wydt, daarvoor zich opoffert als 't noodig is
o, by staat niet gelyk met den ellendeling die onder schyn
„Consequent was die opvatting . Bedenkelijk is zij tevens . Aan d i t veldteeken
heeft Thorbecke voorwaar zijne volgelingen niet gewend . Nu de maarschalksstaf
aan zijne handen is ontvallen, worde hij niet tot richtsnoer genomen
. De voorbereiding eener zaak, die zijn naam tot middelpunt heeft,
mag niet alleen een type vertoonen, achtenswaardig op zich zelve, doch
geenszins uitsluitend achtenswaardig . Ook in andere rijen der stedelijke bevolking,
ook in den kleinhandel, ook order des arbeiders kiel leeft het nationaal
bewustzijn, klopt het Neerlandsche hart, stelt menig ontvankelijk geinoed
de zegeningen der zelfregeering uit Thorbeckes hand ontvangen, op
prijs."
Ik noemde deze mededeeling opmerkelyk . Geenszins om den inhoud -
dat standverschil en die uitsluiting van ondeftigheid, is de bekendste zaak
der wereld - inaar om de moeite die de inzender zich geeft, dit alles to brandnlerken
als iets nieuws . Meende by dan, dat THORBECKE en thorbeckery iets
to maken hadden met waar liberalismus ? 't Is ,waarlyk al to onnoozel .
THORBECKE was een der minst liberale personen, die men ooit op publiek terrein
to zien kreeg . Tot liberalismus is vocr alles : hart noodig, en hoe 't hierinee
by dat afgodje gesteld was blykt o . a . uit z'n onsmakelyke geschriften .
Ditzelfde geldt ten-aanzien zyner vereerders . Wat brachten ze voort ?
De Amsterdamsche voorgangers die by deze gelegenheid hunne liefde voor
de „liberale party" wilden to luchten hangen, waren door 't buitensluiten
van blouses, petten en vereelte hand en, volkomen trouw en aan hun fetisch -
zie z'n kieswet ! - hn aan hun party . Dat THORBECKE z'n ,volgelingen niet
zou gewend hebben aan 't veldteeken" van zulke bekrompenheid, is onwaar .
Z'n heele zoogenaamd-staatkundige bemoeienis - het afschynset van z'n
dorre persoonlykheid - had de strekking oin de kleingeestigheid onzer
zeden to yken tot 'n stelsel .
Ik betwyfel zeer of armen en geringen zullen uitgesloten worden van 'n
byeenkomst ter evereering der nagedachtenis van den ultra-behoudenden,
anti-revolutionairen, orthodoxen heer GROEN VAN PRINSTERER . Ook to Rome
worden de armen toegelaten by den paus . Maar 'n paus van 't nederlandsch
liberalismus - nu ja, dat is 'n wezen van veel fatsoenlyker gehalte !
Het doet me genoegen, door dat ingezonden stuk de onliberale strekking
van de thorbeckery zoo in flagranti to kunnen betrappen . En . . . . pour la
bonne bouche de opmerking hoe de zeer thorbeckiaansche schryver zel f, de
zwakheid van z'n eigen liberalismus verraadt, door ,achtenswaardigheid"
to stellen tegenover „de andere ryen der bevolking, kleinhandel en arbeiderskiel
." Pit is karakteristiek .
Wdar liberalismus bestaat in Nederland niet ! En juist hierom zy n de door
THORBECKE, uit andere landen, met onoordeelkundige verminking overgeuomen
stukken en brokken grond- kies- en gemeentewet, prulwerk voor
ons land . Hy stond niet boven z'n tyd niet alleen, wat van iemand op zyn standpunt
to vorderen ware - doch zelfs beneden de gewone dagelyksche praktyk,
die dan toch voorschryft dat men te-rade ga met terrein en omstandigden
. Zielkunde, kennis van 't Volk, was den uitgedroogden wettenfabrikant
een gesloten boek . Waar iets to doen viel, stonden z'n handen verkeerd. Zie
o .a . de door hem zoo yverig beschermde veepest, en den nooit praktisch bestreden
watersnood . llaarvan stolid niets in de boekjes die by van-huiteii
kre lF . ( 1872)

48 IDEEN VAN MULTATULIL
van nederige bezigheid, zich alleen bezighield met het mesten
van zyn ik, met rusten zonder ooit to hebben gearbeid. CURTIUS,
die in den kuil sprong om Rome to redden, staat niet gelyk met
'n verrader, die z'n medeburgers in den kuil gooit om zich-zelf
to bevoordeelen. Ik sta niet gelyk met DUYMAER VAN TWIST .
En zulk verschil van stand wit_ en zal ik handhaven met alle macht .
In dat verschil ligt ook de natuurlyke add, die nooit kan worden
weggecyferd, al heeft men ten-rechte den maatschappelyken
onnatuurlyken perkament-adel beroof d van alle prerogatief .
De ware adel zit in 't hart, en plant zich voort in de harten .
Ten-allen-tyde zal 't een kind aangenaam zyn to hooren, en een
spoorslag wezen ten goede, dat men hem zegt : uw vader dacht
en handelde - goed. Die adel blyft bestaan. G-evolg van feiten,
is hyzelf een feit .
En er bestaan ook andere verschillen . Verschil in ontwikkeling
van denkvermogen, toon, beschaving, ontwikkeling, smaak . 0
zeker, dit alles scheidt de menschen in soorten en klassen . En
ikzeif erken, zeer aristocratisch gesteld to zyn op het handhaven
van dat onderscheid, en daarom dan ook afkeerig van veel
omgang *) . Maar dit alles wettigt de afscheiding van standen niet,
zoo-als we die waarnemen in onze maatschappy, en die belachelyk
wezen zou, als de gevolgen niet zoo treurig waren . De groothandelaar
acht zich verheven boven den tweedehands koopman . Deze
boven den makelaar of winkelier. De winkelier in die straat, boven
z'n collega in een andere straat. Deze weer boven den uitventer
op den publieken weg. Hot getal afscheidingen is eindeloos, en
er hoort een microscopischen blik toe, om al de verschillen waartenemen
. Ik ben er dan ook dikwyls mee in de war, en verwys
u, als gy gesteld zyt op juistheid in de classificatie, tot meester
PENNE WIP .
't is treurig zeide ik . Ja . Want de zoogenaamd hoogere klasse
leert do lagere niet kennen. De broederschap openbaart zich alleen
in tyden van gevaar. Dan is de arme of minder welvarende broeder
goed voor schutter, conscrit, pypgast, of nummer zooveel
*) Wie gelykheid predikt, en tegelykertyd anderen van schelmery en
domheid beschuldigt, geeft zichzelf een certificaat van laagheid . Het besef
van eigenwaarde behoort optewekken tot aandringen op ongelykheid . 1k
ben zoo vry. Naar myne meening behoort de leus van den waren volksvriend
niet to zyn : ied er 't zelfde, maar ieder het zyne . En by de beoordeeling der
vraag : wat ieder het zyne is, moet men van hooger standpunt uitgaan dan
politiseerende clubmannen gewoon zyn. Het is niet waar, dat 'n huurkoetsier
of karrevrachtryder dezelfde aanspraken heeft als byv . een schrynwerker .
't Is niet waar, dat deze zou gelykstaan met 'n teekenaar van modellen . . . enz .
En ook in een ander opzicht is gelykheid onzin . De straffen die de Wet
uitspreekt, werken zeer ongelyk door 't verschil van positie, graad van ontwikkeling
en karaktcr der veroordeelden . Wat de een voorkomt als 'n klcinigheid
zou den ander vervoeren tot wanhoop . (1872)

IDEEN VAN MULTATULL 49
op de lyst van choleralyders . Dan zakt de hoogheid een beetje,
en verwaardigt zich tot kennisname van 't bestaan der lager
geplaatste broeders . Overigens blyft ze, zelfs waar menschenliefde
't pakjen aantrok van uithangbordige philantrophie, op 'n
afstand, grootsch, styf, vormelyk, en wreed. Zonder in 't
minst party to trekken voor verjaarde toestanden, beweer ik, dat
de verhouding tusschen adel en gemeen, tusschen slavenhouders
en slaven, over 't geheel, meer lichtpunten aanbood, meer liefelyks
bevatte, dan er in onze maatschappy wordy ge -vonden in
de relatien van armen, burgerlui en ryken . En dit nog : de ryken
zyn 't ergst niet. De middelstand, '
de ,heele fatsoenlyke" middel-
stand drukt veelal met z'n half bakken fatsoen nog zwaarder op
den armen werkman, dan de ryke wiens hoogheid - niet betwist
wordt en die dus, eenmaal 't gouden kalf vertoonende, althans
in z'n rol is door kalverigheid .
Ook de verhouding tusschen patronen en cli6nten to Rome was
schooner, dan wat daarvoor in de plaats zou moeten zyn by ons .
En zoo geheel anders was de opvatting van den band tusschen
meester en slaaf by de oude Romeinen, dat we in onze moderne
talen het woord jamilie" hebben overgenomen ter aanduiding
van bloedverwantschap, terwijl dit woord oorspronkelyk het huigezin
beteekende : met inbegrip van lljleiqenen. Dat men oudtyds
z'n slaven mishandelde is waar . 't Is even waar als dat er
tegenwoordig zooveel kinderen mishandeld worden door de ouders .
Maar uit alle geschriften blykt, dat de verhouding tusschen mees -
ter en knecht, tusschen aanzienlyk en gering, in vroeger
tyd inniger was dan by ons, en misschien ware 't niet onjuist het
woord familiaar to vertalen met : zoo-a18 een dienaar (famulus) tot
z'n heer spreekt . Zoo kan er verwyt liggen in spraakgebruik, en
soms moet men de taal verkrachten om leugenachtige zeden to
verschoonen . Van ons woord : 81echt, dat in maatschappelyken
zin beduidde : onaanzienlyk, niet voornaam, heeft de meisjesachtige
preutsheid van die zeden een neus-optrekkend michant gemaakt .
Kerel = 'n manbaar persoon, een volwassen sterk, dapper man
- misschien even als 't woord kracht, van den sanskritwortel
kr = werken, maleisch : kerdja - is vastgegroeid aan : gemeen .
Ja, 't adjectief heft er niet eens by . De beteekenis daarvan is
opgenomen in 't hoofdwoord . Wie werken kon, wie sterk was,
flink, dapper en bekwaam om z'n handen uit to steken, moest 'n
gemeen persoon wezen. 't Was ,onfatsoenlyk" dachten de meisjes
van de kostschool, die 't menschdom bezoekt sedert een eeuw of
vier . 't Woord zelfs hoort gebeel by deze opmerkingen .
Gommun, communis, ke-- of gemein, common overal heeft
die klank nu de beteekenis van zekeren degradatie, terwyl Loch de
oorspronkelyke zin alleen doelt op ontstentenis van rang. 't Woord
dief - Saksisch theof -- beduidt nict : iemand die steelt . 't Is
een dienstknecht, een volgeling, een lyfeigene, iemand van lagen
IDEEN II .

50
IDEEN VAN MULTATULI .
rang altoos, maar geen misdadiger daarom . Het denkbeeld
rnisdaad, oneerlykheid, schande enz . is, in al die woorden een uitvindsel
van 't ploertig fatsoen der eeuwen . * )
Maar genoeg van taal . Is 't in onze maatschappy zedelyk, dat
de armen en gemeenen op zoo verren afstand worden gehouden ?
De ryken en aanzienlyken zyn of beschaafder, verstandiger,
beter dan de geringen, en in dat geval zyn ze wat meedeeling
schuldig van den zedelyken schat, then zy bezitten . Of ze zyn
dat alles niet, en dan vervalt hun aanspraak op onderscheiding .
Maak evenwel uit dit alles niet op, dat ik de geringen zedelyk
hoog stel. Integendeel, ik vind het gemeen meestal zeer gemeen.
*) Reeds HORATIUS maakte de opmerking hoe de woorden van beteekenis
veranderen, en ook ik doelde daarop in 498 . Uit 't oogpunt van taalstudie is
(lit verschynsel niet onbelangryk, dock 't blyve hoofdzaak to letten op de fisiologische
aanleiding daartoe. De vraag kan byv. gedaan worden, waarom
de woorden gemeenlyk dalen in rang, en zelden of nooit in aanzien klimmen ?
De laatste zinsnede in den tekst geeft daarvan eene gedeeltelyke opheldering,
doch er is meer. Behalve zekere fat soenlykheid die telkens iets laags of onteerends
meent to vinden in 't geen vroeger voor behoorlyk doorging, lydt
onze maatschappy aan zekere armoede van geest, die zich achter hooggegrepen
woorden tracht to verbergen. 't Gevolg is dat zoo'n klank - want
sneer dan klank is 't gewoonlyk in dit geval niet - weldra via kollegiekamer,
krantengeschryf, salon, societeit, kroeg en bordeel, vry gehavend in de keuken
en op straat terechtkomt. Ik doelde daarop meermalen, en o .a. in myne
Specialiteiten . De professers die ,'t eerst schermden met ob- en subjectief,
met concreet en intens, hebben reden tot verbazing over den weg then hunne
Kra f tausdriicke in korten tyd aflegden .
Is dit 'n blyk van beschaving ? Neen, neen, neen
Ilet bewys alleen dat het praat- en schryfplebs zich aan een academischen
klank tracht op to hyschen . En dit gelukt niet . Zonder de minste verheffing
van eigen peil halen zy 't opgevangen jargon uit hooger sfeer naar beneden,
dat dan ook den consument kleedt als 'n gestolen jas .
De schuld ligt grootendeels aan de voorgangers . Indien zy denkbeelden
onder 't Volk brachten (218) zouden hunne terminologische nouveaute's
- lood om oud yzer gewoonlyk ! - zooveel aftrek niet vinden . Thans echter
moot men zich by mangel aan gedachten, wel vergenoegen met 'n woodd -
geenszins in den zin van een mot, een bon mot als bedoeld wordt in 28 -
met de eenigszins anders klinkende benaming van zaken of begrippen die
men to voren ininstens even goed wist to omschryven, aanteduiden of uit-
Wdrukken .
En al ware (lit laatste zoo niet, al bestond er in „de wetenschap" inderdaad
behoefte aan eene nieliwe uitdrukking, men wane niet dat doze, afdalende
onder de gemeente, hare waarde behoudt. Noch ook dat zy de „wetenschap"
zelve populariseert . Zoolang v akmannen niet zullen geleerd hebben hunne
meerdere kennis op verstaanbare wyze to uiten, kunnen zy verzekerd zyn
niet de minste eer inteleggen met hun frazen. Ik heb - om 't voorbeeld
by do bewering to voegen -- de ,intieme fictie" dat menigen professor iii
Staathuishoudkunde, in de Reehteu, in Bespiegelende wysbegeerte, de baron
rouden to-berge ryzen, als by getuige was van de mishandelingen waaraan
de troetelkinderen zyner bespiegelenul ; ~ welspr4comidheid by zekere gelegenheden
zyn blootgesteld . (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 5 1
Alleen beweer ik, dat de ongemeenen verantwoordelyk zyn voor
de laagte waarop hun gemeene broeders staan. Als ik 't straatgezang
hoor, dat me zoo walgt, ben ik verontwaardigd, ja, Maar
in dit gevoel is beklag van de zangers, aanklacht tegen de voorgangers.
Tegen de voorgangers in de raadzaal en wettenfabrieken,
op kansels of katheder . Op hun hoof(] komt de liederlyke smakeloosheid.
van 't Volk . 't Is de witharige wysheid van 't fatsoenlyk
canaille, dat aangetast moet worden over den toestand der armen .
En dat voor then toestand boeten zal, als ik nog wat leef, en gelegenheid
heb om to werken . De maskers van gehuichelde deftigheid
moeten afgelicht worden . Het Volk moet weten : eerst hoe laag 't
zonk, daarna hoe 't door gelool, staatkunde en latwen, met grondwetten,
kiezerybluf en dagbladen, met witte dassen en keizersgrachtery,
met bybels, tractaatjes en een ,Heer" tot die laagte
gebracht . i s .
Een Heer ? Zeker . Ik mag myn hoofdstuk over de zedeloosheid
des Volks niet sluiten, zonder melding to maken van den godsdienst
die zoo'n ellendige hoofdrol speelt in onze maatschappy . (428,
429, 436, 437) In gods naam stuurt men de kinderen naar ka -
techisatie of biechtstoel. In gods naam naam Mat men ze biologeeren
door 'n geestelyke . *) In gods naam verwaarloost men verstand,
hart, karakter, wilskracht, eergevoel
In gods naam maakt men den Javaan tot slaaf, en idioten van
de Hollanders
Och, de aarde zou zoo leelyk niet wezen, als men zich minder
liet bedriegen door al 't ontuig dat z'n zes schellingen vraagt
voor 'n boodschap uit den hemel . (443)
Voor ik overga tot de beschouwing van den intellectueelen
toestand van 't Volk, moet ik u nogmaals herinneren hoe deze
brief door myzelf wordt gehouden voor zeer onvolledig . Meermalen
zag ik kans, een regel daaruit, to maken tott tekst van 'n heele
preek. Gy weet, dat ik maar aanstip, en staat-maak op den rykdom
uwer eigen opmerkingen, en die van andere lezers, om aan -
tevullen en uittebreiden wat ik voorbyging of vluchtig noemde .
Voor ik verder ga heb ik evenwel 'n andere opmerking. Straks
in de tweede en derde afdeeling van dit b oofdst-uk, zal 't u wellicht
toeschynen, dat ik ten onrechte sommige punten behandel als ver-
8tandige /outen, wyl ze thuishooren op stoffelyk gebied. Misschien
ook zal ik aan andere zaken plaats geven onder de afdeeling :
materieele toestand, die ten onrechte zouden behooren bij de beschouwing
de zedelykheid . Welnu 't is me om 't even . 't Moge u
een bewys to meer zyn, dat ik ditmaal vluchtig schryf, meer doelende
op wakker-maken (tan op overtuiging, meer op alarm roepen,
Wat de cretiniseerende werking van den godsdienst aangaat, beroep
ik my alweder op den kommentaar van 't stuk over T'rye-Studie in den Iffit
bundel . (1872)

52 IDEEN VAN MULTATULI .
dan op wegwyzen of aanvoeren. 't Ontwaken moet elke verbetering
van richting voorafgaan. Gelukt het my een Bind to maken aan
den loggen slaap waarin Nederland verzonken is, dan scheelt het
me weinig of deze en gene opmerking in dit schryven op de rechte
bladzy staat. Bovendien, gy weet het, ik ben zeer tuchteloos . En
dit wil ik blyven, vooral ook omdat ik zoo weinig goeds zie doen
door de lui die tucht hebben naar hun zeggen .
En, eilieve, is 't wel waar, dat deze of gene opmerking -niet op
de juiste plaats gesteld is ? Bestaat er wel een juiste plaats voor
opmerkingen, die alien in-elkaar grypen ? Had ik ook wellicht
beter gedaan, elke verdeeling weg to laten ? Zou 't ook misschien
ordelyker wezen, alles dooreen to plaatsen, juist om aan to toonen,
hoe alles in-verband staat ? Mischien wel .
Nu, zoodra ik weer zoo'n brief schryf, zal ik de kiezery laten
volgen op de voeding, de straatliedjes op de preeken, de veerkrachteloosheid
van den werkman op 't plichtverzuim van regeerders,
en dat alles onder dit eene hoofd : verrotting ;
Maar nu ik eenmaal begonnen ben met in drien to preeken als
'n domine, zal ik zoo voortgaan . Ik ben genaderd tot
b. Intellectueel. Het onderwys is slecht. De kinderen en jongelui
leeren over 't algemeen juist genoeg om to geraken tot 'n
broodwinning . En zelfs-dat ter-nauwernood . Professor DE GELDER
klaagde, dat men hem zooveel studenten op z'n colleges zond,
die niet bedreven waren in de vier hoofdregels der lagere rekenkunde
! En spreek eens met jongelui, die schoolgaan, of de
scholen reeds verlieten. Merk eens op, hoe weinig ze weten, en
hoe nog dat weinige verward dooreen ligt . Hoe oppervlakkig
meestal de kennis is, die ze hebben van de meest gewone zaken .
van zaken, die ze toch noodig hebben to weten . Op hooger- en
lager scholen wordt een en ander onderwezen, dat meestal later
blykt eigenlyk meer to zyn opgenomen onder vakken van onderricht.
om zeker soort van leeraars aan den kost to helpen, dan om
die leerlingen tot practisch-bekwame menschen to vormen . (340,
341) Dit geldt voor den werkman zoo goed als voor den zoogenaamd
geleerde. Het lezen en schryven van den eerste, baat
hem even weinig, als de klassieke schoolgeleerdheid den ander .
Oefening in het denken - beter buiten dan in de school - wordt
meermalen eer onderdrukt dan aangemoedigd, en de blyken daarvan
zyn menigvuldig. Het zeer gemakkelyk autoriteitsgeloof
neemt de plaats in van zelf oordeelen, en de oogst zou zeer schraal
wezen, als men de oorspronkelyke denkbeelden byeensprokkelde,
die er sedert lang gegroeid zyn op Nederlandschen grond . *) In
*) Het gebrek aan oorspronkelykheid (337) is een der gevolgen van 't
schoolgaan . De karakters gaan verloren, en : geen karakter, slecht karakter
Le mauvais earactere est de n'en point avoir .
1tlaar dit schoolgaan is nu eenmaal een treurige noodzakelykheid . We

IDEEN VAN MULTATULI . 152
requisitoren en vonnissen beroept men zich brutac I - "!Cm op ju
risprudentien van It een of ander hof, dat is : op de meening van
In paar onbekende ouwe heeren, die lang genoeg leefden om raads -
heer to worden . Het heeft er veel van alsof men zeide : zoo was
't gevoelen van apostel die of profeet die. En aldus worden er
vonnissen gegrond op opini6n van personen, die aan spoken geloofden,
en niet wisten dat de aarde draait . Dat noem ik de theologie
van het recht .
fk- herinner me, in Indi6 eenmaal kwestie to hebben gehad
over de vraag, of zeker meisje, dat ten-huwelyk aangeteekend was
en trouwen wilde zonder den by de --- toen nieuwe - wet
bepaalden ouderdom to hebben bereikt, al of niet mocht huwen ?
De heeren van de rechten brachten er JUSTINIANUS en HUGO DE
GROOT by to pas . . . . of to on-pas . Ik liet het kind by my komen,
zag duidelyk zonder DE GROOT of JUSTMANUS to raadplegen,
dat ze onder de nude wet voorsehot had genomen op de nieuwe,
en trouwde haar.
Schryvers wedyveren in onbeduidendheid en zouden nog onopgemerkter
voorby gaan dan het geval is, wanneer zy niet onderling
d titre de revanche elkander verhieven door ]of, of - wat byna
op 't zelfde neerkomt - deden in 't oog vallen door tegenspraak .
In het algemeen is de niveau van hen die 't Volk voorgaan
in kennis, geleerdheid en oordeel, zeer laag, en er ware een heel
dagblad to vullen met de dagelyksche vermelding alleen, der
anecdotische nietigheid van de Schriftgeleerden . Zie als 'n staaltje
in m'n IDEEN, de aanhaling van PROFESSOR Muurling, die in z'n
formulier ter inzegening van 't huwelyk, den predikanten uitdrukkelyk
voorschryft, het huwend paar geen opstaan to bevelen,
wanneer dat paar niet geknield ligt, noch de gemeente
toe to spreken als de gemeente niet tegenwoordi g is, enz . enz .
't Verzamelen van dergelyke staaltjes moge den lachlust der
lezers opwelcken, het is een treurige arbeid, en wie I t, in den grond
wel meent inet 't yolk, geeft daarover zyn sarkasyne diet zonder
smart.
Vat is er to denken van den intellectueelen toestand der mind
eren, als we byvoorbeeld in een krant-artikel lezen, dat het publiek
ministerie in een rode . . . . den dood eisehte,
gelyk onlangs in de Rotterdamrner. "'elk denkbeeld heeft zoo'n
schryver van sierlylcheid, van,,den dood eischen" en van misdaad ?
AVat moot men gelooven van de verstandelyke ontwikkeling
nioeten dus door de riefititig van 't onderwys deze kwaal zooveel mogelyk
neutraliseeren. Gepaste onthouding behoort hierin een voorname rol to spelen .
In den kommentaar op 'rye-Studie heb ik gewezen op de gewone hoofdfout, :
opdringery van een beetje zoogenaamde wetenschap, waardoor 't zelfstandig
denken wordt belemuierd, en (!at Cie vatli .-aarbei(i tot leeren na 't verlaton
van de school, vevtorript (1872)

54 IDEEN VAN MULTATULIL
eens Volks, waar een minister van financien niet weet wat 'n
bankier is . Zoo-als onlangs bleek .
Kort na de koncessie voor 't doorgraven van Holland op z'n
smalst namelyk, zei de Heer BETZ, dat die zaak toch zeker goed
was „want by wilt van goeder-hand, dat er Londensche bankiers
waren, die hunne bureaux wilden openstellen voor de inschrij -
ving" . Dat is : er waren in Londen wet menschen die zonder
eenige risico, 5 % van 18 milj oen wilden verdienen, En er was
niemand in de kamer, die opstond om den minister to vragen,
welke bewyskracht ten voordeele van de verleende consessie er
in zyne mededeeling gelegen was ?
Ik denk, dat de Londensche bankiers ook wel genegen zyn -
tegen 5 % altoos - gelden to ontvangen om een spoorweg naar
de maan to maken, als ze maar niet gehouden zyn hun geld daarin
to steken, of meetereizen .
Wat heeft men to denken van de intelligentie eens Volks, dat
na zoo moeilyken barensnood by 't kiezen, voorgelicht en geholpen
door zoovele kiescollegien en dagbladen, niets anders weet
byeen to brengen dan de zeventig heeren, die 't vertegenwoordigen,
die 't zoo vertegenwoordigen als we dat dagelyks kunnen lezen
in 't byblad ? Van zoogenaamd-staatkundige partyen spreek ik
nu niet. Ik spreek van bekwaamheid, van talent, van kunde .
Dat alles toch ware to vorderen in menschen die ondersteld worden
de elite der natie to zyn. Misschien zelfs zou er spraak behooren
to wezen van genie, in mannen die geroepen zyn kennis to hebben
van alles . Doch zonder de eischen zoo hoog op to voeren,
welke uitstekende mannen heef t ons parlement opgeleverd sedert
1816 ? En vooral sedert 1848 ? * )
Een aandachtige beschouwing van de Nederlandsche parlementaire
geschiedenis, geeft aanleiding tot zeer bedroevende
opmerkingen . (Vergelyk, wat ik daarover zeg in myn eerste brochure
over Vryen-Arbeid, alsmede myn uitval in dat boekje
tegen de dagbladschryvers . )
En de Ministers, de Regeering ! Afwisselend behoudend en libe-raal,
blyf t zy zich standvastig gelyk in onbekwaamheid . De stuk -
ken, die de ministerieele bureaux verlaten, munten uit door ge-
*) Ik ontwaar dat de dagbladen tegenwoordig vry wel met my eens zy im,
dat de Volksvertegenwoordiging beneden kritiek is . De wyze waarop byv . do
N . Rotterdamsche verdlag geeft van de zittingen, is - met uitzondering
natuurlyk van het oordeel over den heer aandeelhouder FRANSEN VAN DE
PUTTE, wiens redevoeringen altyd uitstekend zyn - geheel in overeenstenlining
met wat ik sedert jaren over onze Tweede-Kamer schreef . Welnu,
ik begryp die overeenstemming niet, in een blad dat tot de liberale party
behoort . Die party heeft ons met de Kieswet gedoteerd waarvan de Tweede
Kamer een uitvloeisel is . Hoe kan rnen dan toestemmen dat het met die vergadering
zoo ellendig geschapen staat ? Ze moesten volgens de Kieswetmannen
uitstekend zyn . (1872)

IDEEN VAN MULTATULT . 55
brek aan styl, door slechte redactie . Nog niet zeer lang geleden,
werd dit in de Kamer erkend door partyloopers van 't betrokken
ministerie zelf, en ook zonder die erkening zou 't moeilyk wezen
het tegendeel vol to houden . Wat dan ook nooit beproefd wordt .
Ik hecht aa,n welsprekendheid en aan 't kunstje van schryven,
niet de waarde, die daaraan wordt toegekend door 't algemeen .
Maar zy die wel hechten aan de wyze van citing, op welke schitte -
rende voorbeelden hebben zy to wyzen ? Waar blykt het, dat die
kansten welke volgens my leiden tot parlage en verbiage, maar
die door anderen worden toegejuicht, ik zeg niet op hoogen, maar
zelfs op middelmatigen trap staan in ons land ? Waar is in ons
parlement, GTETIZOT, THIERS, JULES FAVRE, BERRYER ? Of OM
terug to gaan, welken DANTON hebben wy 9 welken ROBESPIERRE ?
welken BARNAVE ? En vooral welken MIRABEA -U? Ik spreek nix
met van staatkundige richting . ik spreek alleen van talent .
En onze rechtbanken en balie ! Telkens als er 'n lid sterft van
rechtbank of hof, zegt de president by 't installeeren van z'n
opvolger : dat die overledene nu juist zoo byzonder knap was .
Zoolang de man leefde wist niemand iets van die knapheid .
Althans men bemerkte er niets van in de rechtspraak . 't Is een
gewetenstillende regel geworden, dat de uitspraak der justitie
niet zoozeer ten-doel heeft het recht to handhaven, als wel : op
wettelyke wyze een eind to makers aan kwestien . *)
Ach . . . . die opmerking behoorde in m'n afdeeling : zedeloosheid .
En als de couranten verslag geven -- welke verslag, lieve hemel
1 - van 'n terechtzitting, heeft de advokaat die of die altyd
zoo byzonder mooi gesproken . Eilieve waar is onze DUFAURE,
CREMIEUX, CHAIX D'EST-ANGE, LACHAUD, JULES FAVRE alWeer,
en BERRYER alweder, en vooral waar is onze PAILLET ?
Ja, zegt men welsprekend zyn ze niet ten onzent, maar . . . .
't zyn zulks knappe juristen ." Och! Dat zei men ook van den
procureur DUYMAER VAN TWIST!
Onlangs las ik 'n memorie van verdediging . gesteld door zoo'n
knappen jurist. 't Ding was geredigeerd op 'n wyze, die 't maakte
tot een memorie van zelfbeschuldiging . De ,knappe jurist" liet
eerst z'n cli6nte een paar punten ontkennen, en daarna ,god
almachtig" aanroepen by 'n volgend punt, alsof ze zoo'n prachtig
woord by de vorige ontkenningen niet durfde gebruiken, en die
alzoo introk . De heele verdediging gaf daardoor den indruk van
schuldbekenteni8, vooral wyl de zinsnede, waarin god voorkwaiii
als geciteerde getuige a decharye - of -i gecompareerd is, weet
Precies dug; als de beslissing by meerderheid van stemmen . (7) Maar
zeer aangenaani voor 'n veroordeelde of iernand die een civiel proces verbest,
is doze opvatting der plichten van een Rechter niet ! (1872)
1) Men han als vry zeker stellen dat de benoeming tot zoo'n 1 ,byzonder
koap jurist" eon wanhopende poging is om ientaud in de hoogte to stplen,
tian wieu niets ttitstekmds t ,,, z,, vam T-alt . (1872)

56 IDEEN VAN MULTATULL
ik niet - zoo kronkelig gesteld was, dat meer de plants naar,
dan 't feit zelf scheen bedoeld to worden, waarom 't dan Loch
om de schuld to beoordeelen, to doen was .
En intelligentie op ander terrein . De voorbeelden heb ik voor 't
grypen . Is niet VAN DER PALM de prins der kanselredenaars, bybeluitleggers,
enz . ? lees eens die bybeluitlegging, en als ge niet verbaasd
zyt over de diepte zyner opmerkingen, over deze byv . : 1 ,dat
onder 't woord beddekens - als kind las ik altyd de~ens - moot
verstaan worden groote bedden en kleine bedden" dan zoudt ge
verdienen ten eeuwigen dage to slapen op zoo'n klein bed .
Wilt ge iets van later tyd ? Onlangs kocht ik postpapier, en
las 't gedrukte blaadje, waarin 't gewikkeld was . Ik vernam daaruit
dat de wyn, die Jezus wonderde to Kana, ,van zoo byzonder
goede hoedanigheid was . Premier crit' zeker. En hoe wist de schryver
dit ? Wel, heel eenvoudig : ,de hofmcester van den huize had
het verklaard, en die was een de8kundige." Ge begrypt, dat ik
den naamm wilde weten van den voorganger des Volks, die zooveel
- en zulk ! - licht verspreidt . Ik vraagde er naa .r : de man
heet NoNHEBEL, van beroep : schriftgeleerde .
Wilt ge meer staaltjes ? Voor eenigen tyd had Domino KOETS-
VELD ontdekt, dat er in den bybel zooveel vieze dingen staan .
Met het bekende slendertje : ,het woord gods is in den bybel,
maar de bybel is gods woord niet" beloofde by een nieuwe en verbeterde
editie to bezorgen van dat boek . ,En, stond er in 't program
zyner onderneming : ik zal de paarlen zuiveren van zand
en slyk." Groot rumoer in de gemeente .
Protesten, demonstration, deftig bezoek van een kommissie by
Domino KOETSVELD, om to reclameeren tegen zyn ,slyk en zand . "
De man scheepte de klagers af, met de verzekering, dat by ze zou
tevreden stellen . Maar het program was nu eenmaal in de wereld .
De inteekenaars hadden recht op gezuiverde ,paarlen" . En aan
de vromen had de man toegestemd, slat er geen zuivering noodig
was. De toestand was moeilyk maar niet to moeilyk voor 'n intelligenten
voorganger der gemeente . De bybel naar de beschryvinghe
van Domino K . verscheen, en in 't voorbericht kan jong
en oud deze tevredenstellende woorden lezen : ,Met hot slyk
heb ik bedoeld : hot slyk der zonde . Het zand is de zandlooper des
tyds ." Vrage : hoe zand een zandlooper wezen kan ? Vrage : wat
zoo'n uitlegging to-pas komt by 't in z'n program verkondigd
voornemen de vuiligheden der hoogheilige schrift to supprimeeren ?
Vrage o allerlei vragen ! Maar is niet alleen deze genoeg :
Wat heeft men to denken van de intelligentie eens Volks, dat
gediend is met zulke voorgangers ?
Intelligentie? Welke uitvindingen zyn er gedaan in Nederland,
op 't gebied van techniek, van industrie, van natuurkunde ? Wat
hebben we den laatsten tyd opgeleverd in sterrenkunde, geologie .
botanie, chemie, landbouw . zeevaart, natuurkunde ?

IDEEN VAN MULTATULL 57
0, men werpe my geen ) , enoiwv,(-e.s d cloches tegen . ?Vat of
wie inderdaad lets beduidt, breekt baan over de grenzen, en zeker
is de eenige persoon in on ,~ land die, sedert ERASMUS, HUYGENS,
BOERTIAVE en DE R-jYTEa, bogen kan op Europeesche bekendheid,
Dr . P . BLEEKER . die ongelukkiplerW3TS als 'n echte Hollander z'n
roem heeft gezocht benoden de oppervlakte van de zee, door zich
to waken tot den UzNAEUS van de vi,-,scben .*)
Wat men hier of daar vermeld vindt over europeesche vermaardheid
van deze-a of genen Nederlander onzer dagen, is veelal -
j a, ik geloof byna altyd - broedersehap en camaraderie a titre
de revanche. Zie 't Jeruzalem, waarvan domine ten KATE verlost
is in 't Hollandsch . Men heeft weten to bewerken, dat er een stuk
in de couranten geplaatst weed, vol italiaansche verrukking over
nederduitsche welluidendheid . Domine TEN KATE is tot ridder
geslagen, alsof -i TANCRIET) of GODFRIED zelf was, en zeker zal do
italiaansche verrukking ook beloond worden . En dit zal billyk
wezen. Want ik vind het makkelyker een paar duizend verzen
saemtelymen in 't hollandsch, dan daarover verrukking to voelen
in 't italiaansch . Dit moet veel inspanning gekost hebben, en in
Holland zelf heeft men 't dan ook zoo ver niet kunnen brengen .
ills men my mocht tegenwerpen . dat MOLENSCHOT to Turyn, en
KERN, die to OXFORD beroepen werd, . Nederlanders zyn, antwoord
ik dat die beide heeren in Nederland geen plaats vonden naar
verdienste, en dat dus hunne beroeping naar den vreemde, pleit
tegen de intelligentie der Natie, Toch zal men later MOLESCHOT en
KERN opnemen onder de beroei-nde Nederlanders 1') zoo-als men
nu doet net ARY SC IIEFFER, tot wiens ontwikkeling, room en
welvaart, Nederland niets heeft bygedragen . Hier had men den
man belet verf en paneel to koopen, en by zou gestikt zyn uit
ergernis . (36 0) By 't .- l erste schoone stuk van zyn hand, had men
hem uitgemaakt voor 'n onverlaat . Van domine TEN KATE heb
ik nooit iets kwaads gehoord .
De eenige man, die er ooit in slaagde, recht populair to worden
en to blyven in Neder and, is de laffe, vuile platte vader Cats
die nota bene zes geslachten lang voor 'n dichter is aangezien .
Holland heeft twee e : uwen noodig gehad, om HUET voorttebrengen,
die den algemeenen vader - en 't kroost er by, dat help
't vaderschap opdroeg -- ontkroostte en ontvaderde met 'n flinken
oorveeg. Ik ben er waarlyk grootsch op, dat ik als kind reeds
then lammen liederlyken godzaligen rymelaar heb veracht . Maar
toen durfde ik 't niet zeggen .
*) Later bleek my dat ook Prof . DONDERS inderdaad beroemd is in 't
Buitenland . Ikonderstreep dit,,inderdaad'' omdatvelenerden slag van hebben
door opdracht van boeken -- die in zoo'n geval niet gelezen worden - of door
relatie met het personeel der gezantschappen, reclames to plaatsen. (1872)
t) Inplaats van beroemd to worden, is KERN op dit oogenblik hoogieeraar
to Leiden . De tvd zal leeren of die twee zaken zich verdragen . (1872)

58 IDEEN VAN MULTATULL
Die CATS was ook een voorganger in z'n tyd, een heel fatsoenlyk
persoon met ringkraag, pruik, deftige relatien, buitenplaats,
geloof, en verder toebehooren van fatsoen. Als by nu leefde werd-i
zeker lid van de Kamer . Zulk soort van voorgangers hadden
en hebben wy velen, al makers ze geen verzen . Maar wat is er to
zeggen van 't eigenlyke Volk? Van de ongeleerde laffe aristocratie,
van den ploertigen middelstand, van den werkman, van den ar. me ?
0, ik weet dat de statistiek in Nederland een hooger cyfer dan
elders aangeeft, voor 't getal lotelingen of bruidsparen, die hun
naam kunnen teekenen. Is dit intelligentie ? Maar dan is de
Chinesche natie de intelligentste van de wereld, want elk Chinees
kan lezen en schryven. 1k heb meermalen opgemerkt, dat het
onderwys daarin de ontwikkeling van het denkvermogen eer
belemmert dan bevordert. Lezen, als hulpmiddel om gedachten
van anderen in zich op to nemen, die to verwerken, to beoordeelen
en daardoor to geraken tot het vormen van eigen denkbeelden,
werkt zeer beschavend. Maar client het lezen den werkman tenonzent
daartoe ? Wat leest by ? Verstaat by wat-i leest ? Blykt
het uit de ontwikkeling zyner denkbeelden, dat het lezen waarlyk
vruchten draagt ? Ik geloof hot niet .
Hoor een Nederlandschen workman iets verhalen, en oordeel of
by een zoo geregelden gedachtenloop heeft, als byv . de Franschman,
die niet leerde lezen ? Naar myne ervaring is dit zoo niet,
en zeker heeft nooit een vreemdeling, by 't waarnemen van de
geestontwikkeling onzer landgenooten, de opmerking gemaakt
er blykt me dat ik my in een land bevind, waar de statistiek
van lezen en schryven gunstiger is dan by ons" .
En zy die lezen kunnen, lezen zy inderdaad? Zoo neen, waartoe
dient het ? Zoo j a, wat lezen zy ? Wat werkt het uit ? Ik ontdek
er nets van, en weet, dat het boeken-debiet hier to lande --- met
uitzondering van de godzalighedens, maar die worden minder gelezen
dan gekocht - in zeer ongunstige verhouding staat tot het
bevolkingscyfer. De vraag moot zyn : hoeveel wordt er gelezen, wat
wordt ex gelezen, en met welk resultant ? Begrypt men 't gelezen :?
Meestal neen . En dit gaat niet den geringen man alleen aan. (95)
Ik weet er zoo iets van ! Na de meeste moeite om my duidelyk uitte
drukken bemerk ik gewoonlyk niet geslaagd to zyn . Myn stryd
tegen hysterie byv . is gelezen alsof ik party-trok voor dat monster .
Als-of ik ontucht predikte, en zelf-bederf ! Een schryver heeft zelden
bekwaamheid genoeg, om zich to verplaatsen op de laagte
zyner lezers. En in-plants van natedenken over de kwestie : wat is
waarheid ? moet by zich voortdurend tot afmattens toe, inspannen
tot het beantwoorden der vraag : hoe zal ik de waarheid uitdrukken,
dat ze geen leugen schyne door verkeerde opvatting ?
Dit is zeker, dat in weinig landen, de lagere klasse niet alleen,
maar ook de zoogenaamde middelstand, en zelfs de hoogere
klasse des Volks, zoo weinig weten van de Staatsinrichting, van

IDEEN VAN MULTATULI . 59
algerneene belangen, van volkswelstand, enz. als by ons. Menig
paryzer concierge zou daarin, wat zyn land betreft, een beschamend
voorbeeld kunnen geven aan veel Nederlanders, die zich in ontwikkeling
ver boven hem verheven wanen .
Ik acht bet geenszins wenschelyk, bet ras der politieke tinnegieters
uittebreiden. Maar volslagen onkunde baart onverschilligheid,
en 't is die onverschilligheid, welke aan de weinige raddraaiers
die ons rechtstreeks of indirect regeeren, de gelegenheid
geef t, ten algemeenen nadeele, beer to spelen over de natie .
Op 't platteland, in de provinciesteden althans, is de middelstand
iets meer ontwikkeld dan in de hoofdplaatsen, maar hier
is 't dan toch ook zeer erg . Als onderwerp van studie is 't belangryk,
de gesprekken aan to hooren, zoo-als die gewoonlijk worden
gevoerd in de kof f ihuizen, en men staat meestal verbaasd over de
verrassende onwetendheid en de nietigheid van die heeren . * )
Gewoonlyk komt by my 't denkbeeld op : dat zyn de lui die den
Javaan willen beschaven, verlichten, tot mensch maken, enz .,
en onwillekeurig doen we de vraag, of 't niet tyd wezen zou eene
aziatische zendingszaak in 't leven to roepen, tot beschaving en
verlichting van den Nederlander ? Daartoe ware by den oosterling
slechts noodig zekere geest van proselytisme, die 't angelsaksisch
ras schynt to kenmerken, en die meermalen zucht tot
verovering bedekt met 'n voorgewende blyde boodschap . Wy weten
overigens dat in de overzeesche bezittingen de inlanders 't minst
beschaafd en 't diepst verdorven zyn op de plaatsen, waar ze 't
meest in aanraking kwamen met Nederlanders . De intelligentie
onzer natie schynt zich dus 't best to openbaren in bet meedeelen
van bederf, of misschien wel daarin alleen . f)
c .) Materieel . Alles is in alles . Alles hangt samen in-verhou ;
ding van oorzaak en gevolg . Of wel, er bestaat 'n soort van zusterschap
tusschen alle omstandigheden, door geboorte uit dezelfde
oorzaak . De toestand van 't Nederlandsche yolk in materieelen
zin, is zeer nauw verwant met den lagen trap, waarop intelligentie
en moraliteit staan. We" kunnen nu in 't midden laten of gebrek
aan genot - in wysgeerigen zin gelykstaande met gebrek aan
deugd - oorzaak of gevolg is van onvoldoende voeding, slechte
woning en verdere gebreken of schraalte in den materieelen toestand
. Ik denk dat en 't een en 't ander wel waar zal wezen .
*) 1k geef daarvan een voorbeeld in 71,8, en breng daar de hebbelykheid
om genoegen to nemen met zinledige en dus zinnelooze praat, in-verband met,
verkeerd lezen en gebrekkig schryven . Ook bier geldt : dis-moi comment to
t'amuses : je to dirai qui to es . Mag men zoo boos worden over laffe crinolienliedjes,
als de zeer fatsoenlyke firma SPOORZAGER & ZAAGSPOOR zich vermaakt
met even zouteloos gehabbel, waaraan nog hovendien de zangdeun
on tbreekt ? (1872)
t) Zie : Nog eens Vrye-Arbeid, b1z . 54. (1872)

60 IDEEN VAN MULTATULI .
Fen volledige schets van de ellende des yolks op stoffelyk terrein,
zou 'n zeer groot werk vullen, en by strikt-nauwkeurige
behandeling jaren arbeidens vereischen . Ook zou daartoe noodig
wezen, wat ruimte en geldelyke middelen, want het Volk is
beschroomd en achterdochtig. Het geeft namelyk z'n openhartigheid
niet gaarne om-niet . Er wordt tot het volbrengen van zulk
werk nog meer gevorderd, dat ik niet bezit, maar nu voorbyga,
wyl ik in dit schryven geen aanspraak maak op volledigheid .
Het zal voldoende wezen straks eenige hoofdpunten aan to stippen .
Vooraf 'n paar aanhalingen uit het schoone werk van LE PLAY,
Les ouvriers Europeans, aanhalingen, die zeker menigen hollandschen
werkman zullen doen watertanden, en niet alleen den werkman.
Men zal er uit zien, dat zelfs de Nederlandsche middelklasse
in reeel welzyn, staat beneden den half-nomadischen Oural-bewoner
in Oost-Rusland . .
1k verzoek u uit den toon en verdere byzonderheden van LE
PLAY'S werk, to beoordeelen met welke nauwgezetheid de schryvers,
die daaraan meewerkten, hun onderwerp hebben behandeld .
Het is na oplettende inzage, onmogelyk to twyfelen aan de juistheid
der opgaven die overal het eigenaardig kenmerk dragen van
de conscientie der wetenschap. Bovendien, by elke opgaaf staat
de naam vermeld van 't huisgezin, dat tot type gekozen is . Men
zou kunnen tegenwerpen, dat het navragen niet gemakkelyk is,
wyl vele opgaven den toestand betreffen van gezinnen die ver-af
wonen, en niemand er licht toekomt, zich naar Rusland of Noorwegen
to verplaatsen, om 't werk van LE PLAY to controleeren .
Ik heb hierop veel to antwoorden
V ooreerst. Hy levert insgelyks vele opgaven over den toestand
van gezinnen, die niet veraf wonen, en omtrent welke 't onderz*,-)ek
dus gemakkelyk is.
Ten tweede. Wat ver wezen zou voor 'n particulier, ligt onder
't bereik van de Staatsbesturen en der diplomatie . Het schoone
werk van LE PLAY is gedrukt op de keizerlyke drukkery . In Frankryk
namelyk, dat zoo vreeselyk despotisch geregeerd wordt,
bemoeit zich de slechte keizer met den toestand van 't Volk, en de
pogingen om daarin verbetering to erlangen, worden ondersteund .
Dit is nu wel zeer tyranniek, onvry, onhollandsch en infaam, maar
't is zoo, en de arme Franschen moeten zich schikken . Ten-gevolge
van zulke schandelyke ondersteuning, is dan ook dat werk tot
stand gekomen, waaraan misschien wel 'n millioen franken zal
ten-koste gelegd zyn . Dit alles brengt mede, dat LE PLAY's arbeid
de waarde heef t gekregen van een staatkundiq f eit, dat niet mag
geignoreerd worden door de europeesche diplomatie, of door de
officieele economisten onder de ministers van alle landen, waar
't bestuur tyranniek genoeg is om to willen wezen : wat het Volk
eet, hoe 't zich vermaakt, hoe het leeft . Daar men nu van de juist-

IDEEN VAN MLTI, r rATULT. 61
heid der opgaven uit eerie nissische of deensche provincie, zich
to Petersburg en to Kopenhagen even goed kan vergewissen, als
to Parys van de accuratesse der donn4s uit 'n fransch departement,
is 't niet to veronderstellen, dat le PLAY zich zou hebben darven
blootstellen aan dementi.
Ten derde. De medearbeiders aan 't work van LE PLAY hadden
geen thesis to verdedigen. Zy pleitten niet . Wanneer ik, die
begon met den toestand des Nederlandschen Volks ellendig to noemen,
straks of later een paar budgetten geef van Nederlandsche
gezinnen, kan men denken, dat ik de truffels, die de Nederlandsche
werkman gebruikt, uit m'n opgaaf weglaat uit rechthaberei, dat ik
de pates de loi gras verzwyg uit ra)zcvne, omdat ik my to beklagen
heb over de Natie . En men ral dus weldoen myn opgaven na to
rekenen, waartoe ikm .y aanbeveel. Maar LE PLAY en z'n medearbeiders
werden, zoover ik weet, in hun vaderland nooit mishandeld,
en hebben dus geen aanleiding tot dubbelzien by 't kyken
naar de menage van een Rus . Ook beweren zy niet, dat de toestand
elders beter of slechter is dan ten-hunnent . Zy noemen 't
goede en 't kwade zooals ze dat vinden, en laten de conclusion over
aan lezers en . . . . regeeringen . Dat zy voorts den Keizer niet trachten
to vleien met verzonnen welvaart, blykt uit de schets der ellende
in de Soissonnais en elders, in Frankryk zelf .
In-weerwil van dit alles erken ik, dat sommige cyfers my to
hoog voorkomen . Maar ik schryf daarover aa,n LE PLAY, en zal
de justificatie meedeelen zoodra ik kan .
En ik voorzie nog een opmerking, want men is vindingryk in
't aanvoeren van bedenkingen, als er beweerd wordt dat Nederland
geen modelstaat is . Men vraagt : is dan alles in 't buitenland
beter dan by ons, ? Op die nuchtere vraag antwoord ik even nuchter,
dat ik dit niet beweerd heb, maar alleen dit beweer, dat er
ten-onzent veel leelyks is . Ik denk, dat men hier-en-daar in 't
buitenland regeeringen zal vinden, schuldig aan flog onverantwoordelyker
plichtsverzuim, werklui en armen, n6g ellendiger gevoed
en gehuisvest dan by ons . Maar doze ontdekking verschoont
6ns bestuur niet, voedt 6nzen arbeider niet, en maakt het krot, dat
by bewoont, niet tot een menschelyk verblyf . Het gedurig beroep
op den ellendigen toestand elders, bewyst juist de gegrondheid
der klachte, en doet denken aan SLYMERINGS theorie, die vond,
dat HAVELAAR ongelyk had, zich zoo to bekommeren over LEBAK
- W yl. Dat . Alles. Te. Tjiringien. Nog . Erger. Was .
Nu volgen eenige aanhalingen uit LE PLAY'S werk
Herder -Baschkirs in Oost-Rusland .
I' Dans tous les cas, l'abondance des moyens de subsistance rend facile le
soulagement de ceux qui tombent moment an6ment dans la d6tresse . . . .
Er staat uitdrukkelyk by, dat in die streken geen inrichtingen

62 IDEEN VAN MULTATULI.
zyn van liefdadigheid. Ze zyn er niet noodig. In 't voorbygaan zy
gezegd, dat niets meer den lagen trap aanduidt van algemeene welvaart
en zedelykheid, dan 't groot getal inrichtingen van dien
aard.*) Ons woord „godshuizen" is karakteristiek . Waar liefde ontbreekt,
komt terstond in daad en woord een god voor den dag. En
als men de herkomst van die godshuizen opspoort, zal er blyken,
dat ze een bydrage leveren tot de opmerking, hoe verkeerd de kapitalen
verdeeld zyn . Honderd welvarende gezinnen zouden geen
gestichten van dien aard noodig hebben . Waar zoo'n ding is opgericht,
kan men aannemen, dat de welvaart van negen-en-negentig
is opgeslokt door een . Er zouden weinig oude vrouwtjes of weeskinderen
onder dak komen, als de roovers het aardsche slyk konden
meenemen naar hun hemel. Als ze sterven moeten, koopen
ze hun lieveheer om, door hem een deel to bieden van den buit,
om daarmee de joyeuse entree in de zaligheid to betalen. Er zou
geen voordeeliger betrekking wezen, dan die van god in een Staat
waar veel armen zyn, als-i maar wat meer kon rekenen op z'n
administrateurs . Godsdienst en menschenliefde staan lynrecht
tegenover elkander .
Een Javaansch hoof d vraagde my eens hoe 't kwam, dat er
in Nederland zooveel weeshuizen waren ? ,Zou men anders een
ouderloos kind laten omkomen" ? vraagde by
Nu weer naar Rusland
,,Chaque habitant peut couper tout le bois de f eu, necessaire a sa
consommation . . . .
„Les droits de chasse, de peche et de cueillette sont a la disposition
de tous
„les jours de fete on mange de la viande, rOtie dans de la graisse,
ou dans le beurre de vache . On prepare quelquefois un mets nomme
bichbarack, compose de viande hachee, d'orge, d'oignon et de legumes
assaisonnees de sel et de divers aromates
„les jeunes gens s'amusent une foil par semaine au jeu de balle, a la
lutte, a la course, et se disputent les prix institues a cet effet par les notables.
Its se livrent aussi au chant . . . .
„Un repas copieux termine toujours certaines journees de travail . . . .
*) Ik houd over 't algemeen Liefdadigheid - 't is een uitvloeisel van den
godsdienst -- voor eene fout . In een goed georganiseerden Staat komt ze niet
to-pas . Zonder thans deze stelling toetelichten, wil ik even opmerkzaam maken
op de ongerymdheid der internationale liefdadighedens . Chicago brandt of
. . . . Holland komt to hulp . Straks ligt Holland onder water --'t wordt tyd
dat de zotte rivierdyken eens weer doorbreken - America moet bystaan .
Eilieve is dit niet 'n roekeloos wegsmyten van dubbele onkosten der remise ?
De oproepingen by zulke gelegenheden zyn komiek, en leveren stof . . . .
Neen genoeg daarvan voor heden . Lief dalggheid verd ien t een mononrafietje
dat ik H .Ed . by dezen plechtiglyk toezeg . (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 63
Voeding van een Baschkir-huisgezin, uit den laagsten stand
aedurende een iaar. Twee mannen, twee vrouwen en vier kinderen .
Tarwe, rogge, gerst, haven
Boter en room
.Illelk, kaas, eieren
V l eesch en visch
!~/l~Mi'~M DM On+l//'ilf'OM
voorts zout peper kaneel, koek, thee, suiker en honig.
1443 kilo
63
3866 „
226 ,,
274
Dit alles werd genoten door een arm gezin in het barbaarsehe
Rusland ! En in datzelfde land verbruikte
.
Een gezin van karrevrachtryders (tien personen, waaronder twee
k~,nderen beneden de vier iaar) in de stevnen van Oremburc
Tarwe, rogge, enz
7,177 kilo
Boter, vet en olie . . . .
123 „
%VI elk, eieren, enz
1,060 •„
Vleesch en visch
642 „
Groenten en vruchten . .
1,724 „
Zout . honia . 'vever, enz .
135 „
Diverse aeaiste dranken
10 .060
A nm .hn,7;,nnen. ii,;t, T,-P PT .A V'c nwrk
„daps ces occasions - op fcestdagen -- on mange une grande q uaiitit
de mets, six a huit par repas : des soupes de viande aux navets,
au vermicelli, des viandes froides a la gelee, ou des pates farcis ; des
r6tis de boeuf, de mouton, de cochon de lait, de poules, de canards,
d'oies, et de dindons : des boudins au gruau ; beaucoup de gruaux
diversement assaisonnes de lait, de creme, de beurre, d'oeufs, de miel ;
des palettes, des bouillies frites ; des flans, diversement assaisonnes do
beurre, d'ocufs, de creme, de miel . . . .
En zulke feesten komen gewoonlyk negen-en-twintig malen
in 't j aar voor !
Dat barbaarsche Rusland ! Nu weet ik wel, dat de menschen
daar toch niet recht gelukkig kunnen zyn, omdat ze 't ware geloof
niet hebben, en geen Kieswet als wy, maar toch betwyfel ik of
ze zouden willen ruilen . Ik denk dat ze verblind zyn door ind .igesti
P va,n wP I va,re n
Ons strafwetboek is altyd in de maak - Toch straffen de rechtbanken
maar altyd voort. Hoe durven zy dit to doen, als zy
zeif erkennen, dat de bepalingen op 't straffen niet deugen ? --
Nu, hoe zou 't wezen als we in de nieuwe wet vaststelden, dat
hoofdmisdaden zullen gestraft worden met verbanning naar de
steppen van Oremburg ? Of zou misschien die strafbepaling
den Nederlandschen hongerlyder verlokken tot misdaad? 't Is,
moaelyk en zelfs waarschynlyk .
Lastdragers-schuitenvoerders in Centraal-Rusland. Twee mannen,
vier vrouwen en een kind van negen jaren, gedurende een jaar .

64 IDEEN VAN MULTATULT .
Een man gedurende een half faar,en een man in tachtiq dagen, gebruikten
to zamen
Haver en gerst 6,502 kilo
Boter, room, vet en olie 95 „
Melk en eieren 1,286 „
V l eesch en visch 328 , ,
Groenten en vruchten 1,088 „
Specery en toespys 153 ,,
Gegiste dranken 7,300 „
Aanhalingen uit LE PLAY'S werk
„les membres de cette famille appartiennent a la ~ .lasse la plus mnodeste
„les jeunes filles se reunissent assez souvent dans la belle saison, pour
se livrer a la danse
„les recreations principales sont les fetes de mariage, les reunions de
travailleurs, et surtout les repas copieux pris dans ces occasions, et dans
une multitude de fetes et de reunions .
Smid en Kolenbrander in Noord-Rusland . Sterkte : man en
vrouw met, vyf kinderen, 19, 11, 9, 7, en 1 j aar .
Tarwe, gerst, haver, enz 2,027 kilo
Boter en olie 22 „
Melk en eieren 2.243 „
Vleesch en visch 285 ,,
Groenten en vruchten 763 „
Toespys en specery 55 „
Gegiste dranken 16 „
Het waken van dergelyke specifieke uittrekse]s uit het book
van Lie PLAY zou my verder leiden dan in dit schryven past .
Wel ware dit belangryk, maar het zou to huis behooren in een
uitvoerig werk, dat geschreven werd om de oogen van 't Nederlandsche
Volk to openen, en ik stel my voor dit to doen, zoodra
ik in staat zal wezen geregeld to arbeiden . Nog eenige korte aanduidingen
zullen voldoende zyn voor m'n tegenwoordig doel .
Opgave van het gebruikte aan vleesch o f visch in een jaar, door
de gezinnen van een
Smidsgezel to Danemora (Zweden) 420 kilo
Werkman by de kobalt mynen to Buskerud (Zuid-Noorwegen
489 „
Smid to Samakowa (Turkye) 172 „
Landman in Middel-Hongarye 443 ,,
Gieter by de zilverwerken to Schemnitz (Hongarye) . . 191 „
Schrynwerker to Weenen 72 „
Kolebrander in Carinthie (een persoon) 44 ,,
Arbeider in de kwikmynen to Carniola (Oostenryk) . . 31 „
Mynwerker in den Opper Hartz (Hannover) 85 „
Werkman by een yzergietery in Pruissen 77 „

TJ)EEN VAN MITLTATTJLI . 65
_41-beider in een Wapentabriek to Solingen 314 kilo
W ever in Pruissen 73 „
Horlogiemaker to Geneve 153 „
„
(een ander gezin) 148 „
Boerenarbeiders- anilie in Castilie 62 „
]Iijnwerker in Galicie (Een persoon gedv.rende 210 dayen)
.fit is alleen e.isch 1I „
W erkman in een messenjcriek° to Londen 297
W erkman to Sheffield 208 „
t chr ynwr1cer to Sheffield 217 , >
W erkman in een yzergieter y ( Derbyshire) 240 „
1)aglooner in de wynbergen to Armagnac 171 „
Daglooner to Morvan (Deze klasse van menschen gebruikt
slechts eenmaal 's jaars vleesch . Hun toestand wordt dan
ook beschreven als peer ellendig .) 4 „
Daglooner in de Maine (Opmerking als boven) 4 „
Daglooner in Nedet -Bretagne . (Opmerkinq nagenoeg als
boven) 13 ~,
Maaier in de Soissonnais . (Opmerking als boven) . . . . 5 „
Zonder nu to willen beweren, dat alleen het gebruik van vleesch
de krachten der bevolking voortbrengt en regelt, verdient het toch
aandacht, dat er zooveel huwelyken in de laatstgemelde provincie
onvruchtbaarr zyn . Ik vind in zeker dorp van de Soissonnais,
op 73 huisgezinnen slechts 98 kinderen opgegeven .
ffet oordeel van MALTHTJS over de verhouding tusschen bevolking
en voedingsmiddelen is bekend . Maar minder bekend is de
opmerking, die ik geloof to moeten maken, dat men by die verhouding
niet alleen behoort to letten op 't cyfer der bevolking, maar
tevens wel degelyk op 't gehalte . 't Ware to wenschen, dat het
gebrek aan voedingsmiddelen in Nederland, zich openbaarde
in minder geboorten, maar dan van een antler soort. *) Onze bevolking
neemt norrnaal toe, maar . . . . 't is er ook na of naar !
Gietersgezel in de Nivernais 106 kilo
Hynwerker in Auvergne 13 „
fever to Mamers (S arthe) 17 „
Hoefsmid in de Maine 35 „
C) Een allerbelangryslkt, desideratum ! Ik hoop het to behandelen naar
aanleidink van 't Engelsche werk dat ik vermeldde in de noot op 202 . Het
gewoon wanbegrip out elke ryzing van 't bevolkingscyfer voetstoots als
gunstig verschynsel to beschouwen, rnoest nu hebben uitgediend . bat byna
immer betrekkelyke of stellige achteruitgang, een ongunstig kenteeken is
gee f ik toe, doch de waarheid van het tegendeel dezer stelling is afhankelyk
van zeer veal bvkonnende onistandigheden die nauwlkeurig moeten geanalyseeent
worden, voor men recht heeft zich zoo to verheugren, als officieele
verslaggev ers gewoon zvn . (l S72)
11,r .FN 11 . 5

66
IDEEN VAN MULTATULI.
Waschman, blanchisseur to Parys 341 kilo
Voddenraper to Parys . (Het gezin van dezen man bestaat
slechts uit man, wow en een dochtertj e van 13 jaren .) 33 „
Ik gelbof de aanspraken van den Nederlandschen werkman
niet to hoog to stellen als ik voor hem vorder : minstens gelykheid
met een voddekrabber . 1k zal daarom hier eenige aanhalingen
Eaten volgen uit het werk van LE PLAY, die den toestand van zulk
een industrieel voldoende blootleggen, om then to kunnen vergelyken
met het bien-titre van den smid, den timmerman, den schrynwerker,
den fabrieksarbeider ten-onzent, lieden die in hun bedryf
Loch alien een zeker kapitaal meebrengen van kennis, van handigheid,
bekwaamheid en kracht, terwyl de voddekrabber geen
andere bezitting inlegt, dan oogen, beenen, een haakstokj e, en
wat relatie met 'n opkooper van z'n straatoogst .
„La famille fait regulierement deux repas par jour . La petite
fille emporte en outre a l'ecole un troisieme repas . . . .
Het dejeuner bestaat uit koffi met melk en suiker, en brood . De koffi
is vermengd met 25% chicorei . Het diner uit : soupe a la graisse et au
pain, een schotel linzen of witte boonen, ryst of vermicelli . Eens in de
week vleesch - dit wordt toebereid gekocht op de markt St . Honore -
met aardappelen of uien . Eenmaal 's weeks : fromage de Brie . . . .
,,Quelquefois en outre on ajoute a chacun des mets ci-dessus indiques,
du fromage de Brie, des pommes de terre, ou des oignons frits . . . .
„Pendant trois mois de fete, une f ois par semaine, on achete de la
viande de bceuf ou de vache, chez le boucher. On en mange le premier
jour une partie bouillie et chaude, puis, le deuzieme jour le reste froid
avec de l'huile ou du vinaigre ; on mange deux autres jours de la soupe au
pain, et de la salade ; pendant les trois autres jours, diverses sortes
de legumes, achetes ordinairement dans le temps ou ils abondent,
parfois aussi en temps de primeur
En temps de primeur Verbeeld u j onge doperwten !
En onze Nederlandsche werkman ?
Maar ik spreek hier niet van een werkman, ik spreek van een
vodderaper . LE PLAY noemt hem uit beleefdheid of ter bekorting
ouvrier en dit moge juist wezen in wetenschappelyk-economischen
zin, op den maatschappelyken eeretitel van werkman heef t de
vodderaper geen aanspraak .
„l'ouvrier prend quelquefois en rentrant le soir, un morceau de pain . .
„1'enfant emporte chaque matin en s'en allant a l'ecole, deux tartines
faites de pain tendre
Pain tendre f yn witbrood een voddekrabberskind !
Ik gun het aan 't meisjen, o ja ! Maar . . . . wat krygen de kinderen
van onze werklui mede naar school ? Ik herinner me hoe eens
to Brussel een dienstmeisje weigerde roggebrood to eten, dat
ik als zeldzaamheid had meegebracht uit Holland. Ze zei : c' etait
pour les chiens et les ehevaux . Ik beweerr niet dat dit meisje daarin

IDEEN VAN MULTATULI. 67
geiyk had . Ik haal 't maar aan om to doen zien welke pretentien
er in het buitenland gemaakt worden door personen uit den
geringen stand. Al keurt men nu die aanspraken af, er blykt uit
aan welke pretentien ze gewoon zyn, welke aanspraken hun toestand
blykt to veroorlooven . 't Is er ver af, dat wy den werkman
ten-onzent zouden behoeven to berispen over to groote keurigheid .
Maar ik erken, dat dienstboden vaak lastig zyn . Ze zyn bedorven
door to nauwe aanraking met halve fatsoenlykheid, of fatsoenlyk
onfatsoen .
Wit brood, en
„dlli pain tendre, et une compote de fruits . . . .
Compote de fruits een voddekrabberskind ! Zeer goed. Ik
gun het dat meisje nog-eens, en hartelyk, maar . . . . de kinderen
van onze werklui, wat krygen zy meP naar school ?
„la fainille mange une grande quantite de fruits, et elle fait coiiuiie
jouissance, quatre repas copieux chaque annee . . . .
l'habitation situee a un deuxieme etage, consiste en une grande chanilire
(six metres sur trois) ayant vue sur un j ardin . . . .
le lnobilier est proprement entretenu ; it est simple, sans indiquer
le-denument ; quelques . objets, tels qu'un fauteuil, une montre, une bibliotheque,
indiquent une tendance au luxe bourgeois . Les v6teinents de's
deux epoux sort propres . Ceux de la petite fille ont meme un certain
degre d'elegance
Een bibliotheek . . . . elegance in de kleeding van bet kind ! En
onze werklieden ?
Nu volgt het hoofd : recreation : uitspanning van 't gezin des
voddekrabbers .
De schryver erkent dat dit door hem gekozen voorbeeld geen
type is van 't geheel . Dit zou ook ongerymd wezen . Het voorbeeld
heeft niet ten doel to bewyzen : hoe de vodderapers to Parys leven .
Het toont aan : hoe 't leven to Parys voor een vodderaper mogelyk is .
„Les principales qualites de l'ouvrier, le developpement de l'esprit
religeux, l'habitude de la reflexion, et l'amour de la faznille, se revelent
dans le choix de ses recreations . Toutefois celles-ci se ressentent aussi
de la penurie .
du menage
Een penurie die den Nederlandschen werkman zou voorkomen
als weelde .
„sa distraction habituelle est de s'entretenir avec sa-fille, et de lire
a haute voix la bible, ou un autre livre religieux . .
De man hoewel van geboorte Italiaan en katholiek, beef t
neiging tot het protestantisme .
,,en accompagnant cette lecture do reflections et de commentaires,
souvent empreints d'une profonde connaissance de la vie, et du ceeur
humain . . . .
Men vindt dit veel by menschen, die een zwervend ]even leiden .

68
IDEEN VAN MULTArr1JLT .
Herders, bedelaars, Cbalde6n, AvoestvnbeA , o tiers, Zigeuners, nomaden,
volkeren of individuen zonder vaste woonplaats, schynen
uit hun omdwalen iets eigenaardigs optedoen. (3 78) De man,
van wien hier sprake is had veel gezworven . Onder anderen was by
in z'n jeugd to Harderwyk geweest, en werd daar aangenomen ais
Nederlandsch held . Het schynt, dat die betrekking hem niet aanstond
. Althans by Rep weg en is dus aan den Nederlandschen
Staat z'n handgeld schuldig . Maar ik vind beter dit niet terug to
vorderen schoon het een prachtig onderwerp wezen zou voor Kamerspeeches
en geleerde diplomatieke verwikkelingen . Ik beweer,
dat de man z'n handgeld ruim vergoedt door de gelegenheid,
die by ons geeft, om den toestand van 't Nederlandsche Volk
to vergelyken met den toestand elders . Mocht ons braaf ministerie
hem lastig vallen om die schuld, dan stel ik m'n lezers voor,
dat gezamelyk voor hem to betalen . Het zou m'n geweten bezwaren
als ik 'm door myn schryven in ongelegenheid bracht .
Wat overigens dat lezen aangaat van bybel en godsdienstige
boeken, niet dAArdoor is de man van goed gedrag, niet ddArdoor
weet by zich in z'n lage maatschappelyke betrekking to verheffen
tot een denker. Juist andersom . De man is een denker, by houdt '
van onderzoek, dat en z66 is by geworden door loopbaan en
neiging . Z'n lezen is ge , rolq, geen oorzaak van zyn zedelyke hoogte .
Hy zoekt waarheid, en als-i ten-slotte bemerkt dat die niet to vinden
is in z'n lectuur, zal by z'n bybel wegwerpen en de verloren
inspanning betreuren, tenzy deze hem den weg wees naar betere
bronnen van kennis, of de behoefte daaraan opwekte .
Wie de juistheid van myn oordeel over bybelsche lectuur betwyfelt,
lette op de liederlykheid, neen op de smakeloosheid
van onzen geringen stand, die zooveel tractaatjes leest . Al die
crinolienzangers hebben bybels in huis .
'Iles plus grands plaisirs de la famille sont les quatres repas des jours
de Noel, du Mardi-gras, de PAques, et de Pentec6te . Le mets composant
ce repas, est un macaroni au beurre et au fromage . On y ajoute un litre
de vin .
L'ouvrier ne frequente point les autres familles des chiffonniers
it ne boit jamais avec eux . Huit fois par an, it va faire un petit repas
a la barri6re, avec sa femme et sa fille . 11 rrAche les bouts de cigares
qu'il ramasse dans la rue. La femme ach6te du tabac a priser . L'un des
plus grands plaisirs des parents est de faire de temps en temps un petit
cadeau a leur enfant . . . .
Ik stap voor ditmaal of van het werk van LE PLAY, dat een
gezette studie overwaard is . Het geeft stof tot vergelyking en diep
nadenken. Ook tot op- en aanmerkingen . Die alien to voorzien en
to beantwoorden zou my te-ver leiden. Bovendien, veel aanmerkingen
maak ikzelf. Wat een Franschman soupe noemt, is dikwyls
slechts een lauw zout watertje met wat broodkruimels . Hy geeft
vaak mooie namen aan onbeteekenende dingen .'t Woord biblioW-

TDEEN VAN MULTATULL 69
(pte moet Nva,ar-schynlyk vertaald worden met bocke) -el.je- Compote
aax fruits zal wet beduiden yekneusde appelen, meer niet, enz .
Doch Nat ons zien wat bier-to-lande wordt gebruikt. In
Nederland is volgens officieele opgaven -- die ditniaal juist zullen
Avezen, wjjl de cyfers moeten overeenstemnien met de ontvangen
accyns - in 66n jaar aan rundvleesch gAruilct voor veertien
millioen gulden . *)
Dat is dus gemiddeld ruim vier gulden per hoofd .
Dit cyfer is welsprekend . Hier is geen sprake van cc eelde, van
overdaad . Hier helpt geen godsdienstige afkeer van alles wat lykt
naar vroolykbeid . , pret, wereldseben zin. Hier wordt gesproken
van 't noodige.
Wy beklagen hier den werkman, niet oindat-i verstoken is
van Oostersche pracht, van parysche verfyning . . . . 't is hier on -1
vleesch to doen, om vleesch, dat in ,:,y)i weiden groeit . Vleesch van
de runderen die by ziet grazen, die by loeien hoort in 't veld .
Vleesch, dat-i ziet to koop hangen in de winkels der sJachters .
Vleesch, dat-i ziet wegvoeren naar Engeland
Vleesch, dat by overal ziet of waarneemt behalve op ,z'yn
tafel, behalve op zyn schotel, behalve in zyn maag .
Vleesch, dat-i noodig heeft om gezond to zyn naar ziel en lichaam
. Om let werk to verrichten, dat van hem geeischt wordt .
Vleesch, dat zich in hem zou behooren on -i to zetten in spieren
en bloed, met evenredigen levenslust, wilskra,clit en energie .
Is 't niet treurig ?
-Alen heeft op dit. cyfer van vier gulden 's-ja, ,trs per hoofd deze
beide aanmerkingen gemaakt :
De opgave van 14 millioen gulden aan qe8lacht rundvleesch,
berast op den geboekteii accyns . Er kanyesloken z yn .
Ja, z6ker is e -,: gesloken . De hatelyke accyns wordt zooveel
niogelyk ontdokeii . Wie durft het wraken ? Maar aannemende,
dat let geslokene 10 pet . bedraagt van 't aangeoeven cyfer -
ni66r zal men toch niet durven stellen - dan verhoogt dit de
waarde van 't door 66n persoon 's jaars genoten rundvleesch, tot
op nog geen f 4 1 ,', Verandert dit iets aan de zaak ? Bovendien, de
vraag is niet, of de arme, de werkman - jazelfs de middelstand
voor een groot deel - of by voor vier gulden per hoofd aan vleesch
gebruikt, dan wed voor vier en een halfj ? . . . . de treurige waarheid
is : dat at die personen geen vleesch gebruiken . Dit immers volgt ult,
de opmerking, hoevelen er in die veertien initlioen deelnemen
voor vyftig gulden, voor honderd, t ,weelionderd gulden 's jaars
enn ineer.
Een tweede aanmerking was deze :
De yeringe man yebrvikt by voorketir of spek.
*) Het doet my leed dat 1k my iiiet, iwwr hei-1111101 , (M-11r uvelk jaar deze
opgaaf loopt . 't Zal '62 of o3 geweest zpi-

70
IDEEN VAN MULTATULI .
Varkensvleesch eet by weinig . Het is to duur . Spek gebruikt
hy, wanneer-i dit betalen kan - straks zullen we zien of en in
hoeverre dit het geval is - maar by gebruikt het niet by voorkeur.
Volstrekt niet. Althans niet by-voorkeur van smaak. Evenmin
omdat by zich bemoeit met berekeningen over voedingsvermogen
of verwarmingskracht van 't vet . Dit laatste zou boven -
then 's zomers geen reden zyn om spek to eten .
Het gebruik van spek by den arme, heeft 'n andere reden . Hy
heeft vet noodig om aardappelen to slikken . Wat het vet in de, maaU
uitwerkt, gaat hem niet aan, by gebruikt het voor de keel . Scheikundigen,
die in filanthropie doen - ik bedoel dezulken, die by
hun wetenschap gezond verstand kunnen gebruiken, en niet uit
boekerigheid afkeerig zyn van de onornstootelyke waarheid der
feiten - worden uitgenoodigd eens de voedingskracht to ontleden
van 't maal dat b yv. de amsterdamsche werkman gebruikt .
Daarby is van vleesch geen spraak . En zelfs meestal niet van vet .
Het surrogaat daarvan is ,, Kattenburger doop" namelyk : water en
azyn .
Men zou 't den soldaat niet durven voorzetten. Jazelfs den ge
vangene niet . En men bedenke, dat de werkman arbeiden moet,
dus meer behoefte heeft aan goed voedsel, dan gevangenen of
militairen.
Wie officieel in den kost is by den Nederlandschen Staat
door misdryf of conscriptie dan - heeft aanspraken . Hy kan
reclameeren . Dit kan de workman niet, naar 't schynt . En daarom
doe ik 't voor hem, by dezen. Men schynt to meenen, dat de
arbeider geboren is tot onthouding, verdriet, geloof, vermoeienis,
tweet, hongerlyden en berusten. Ik geloof aan vooruitgang. Tot
alien vooruitgang is beweging noodig . Die beweging ontbreekt in
Holland . De arme teert zwygend weg . Hy heeft de geestkracht
niet om verbetering van z'n lot to vorderen, en juist datzelfde
lot belet hem om to geraken tot geestkracht . Dit alles loopt rond
in 'n fatalen kring, die verbroken moet worden . En dit kan wel,
Ik zal 't beproeven .
Ik wil hier 'n opmerking tusschenvoegen, die geheel thuishoort
op economisch terrein, en die ik dringend aanbeveel in de attentie
van heeren filanthropen. Hoe komt het, dat een slagl in Oost
of West - v66r de afschaffing*) - geldswaarde had, en dat het
Nederlandsche individu Been geldswaarde heeft .
*) Dat de slaverny in Nederlandsch-Oost-Indie geheel-en-al zou afgeschaft
zyn, geloof ik niet . Zonder hiervan bericht ontvangen to hebben, kan
ik berekenen dat er nog altyd op zeer vele plaatsen - byv . op de eilandengroepen
benoorden Celebes - slaven zyn, onder de benaming van orang
beroetang, d.i . schuldpandelingen. Of de afsehaffng daarvan wenschelyk,
oorbaar, of zelfs mogelyk is, zou ik niet kunnen beslissen .
Maar wel durf ik beweren dat bet loskoopen van Niasser gevangeneil,

IDEEN VAN MULTATULT. 71
-
Een slaaf kon door matig werk de kosten opbrengen van z'n
onderhoud . Men was door eigenbelang genoopt - en waar dit
zweeg, door de wet gedwongen -- hem to onderhouden . De meester
verschafte hem deksel en voedsel, beiden in overeenstemming
met z'n behoeften . Jazelfs was 'n eigenaar den slaaf ondersteuning
schuldig, in-geval van ziekte of verwonding. Al deze uitgaven
konden bestreden worden uit de winsten, die de arbeid van
den slaaf af wierp . En bovendien werd uit die winst gedekt : de rente
en, risico van 't voor inkoop van den slaal betaalde kapitaal .
Eilieve, welk kapitaal zouu men durven uitgeven voor een
werkman ten-onzent ? Wie zou hem ---- onder verplichting r(tv
behoorlyk onderhoud -- durven
koop gesteld warden ? Niemand .
koopen, ik',anneer by mocht to
Een afrikaansch Bier van 't genus : homo, had geldswaarde .
De eigenaar eener negerin die verloste, deed winst.
Een Nederlandsch dier van dat genus, heeft Been waarde .
Elk kind dat bier ter-wereld komt, is 'n lastpost .
Glinds brachten de geboorten rykdom aan . Hier vermeerderen
zy de arnioede . Daar stal men kinderen en menschen . Hier legt
men ze to vondeling. Gemeenten en armbesturen kibbelen en
procedeeren om 't eigendomsrecht van zich afteschuiven .
Hoe is dit, filanthropen, christenen, were] dbeschavers ? Hebben
al uw bemoeienissen niets voortge-bracht dan dit ? Niets dan
dat gy op uw ei gen pryscourant den mensch hebt gebracht beneden
de waarde van een rund .
Hoe, die zwarte slaverny was zoo afschuwelyk, hebt gy gezegd
dat verkoopen en koopen van
I
niewsclien streed tegen uw
gevoel, wyl de koopwaar word gel ykgesteld met paarden, kalveren
onder verplichting van schuld-verdienen, eerie jitenschelyke zaak blyft .
Nias namelyk-een eiland even benoorden de linie, ten westen van Sumatra
gelegen - is zeer bevolkt. De stammen in 't binnenland, waar wy
Ni -einig of geen invloed hebben, zyn voortdurend met elkander in oorlog, en
vermoorden hunne gevangenen, wanneer niet de Nederlandsche gezaghebber
op 't kust-etablissement Goenoeng-Setoli die ongelukkigen vrykoopt. In
myn tyd zond men de alzoo gelosten -- paiidelingen heeten ze dan --- naar
Padang, de hoofdplaats van Sumatra's Westkust, waar zy door eenige jaren
arbeids in dienst van partikulieren of van de Regeering, hunne schuld aflossen
. Gedurende then tyd werden zy behoorlyk gevoed, gehuisvest en gekleed
. Of dit alles nog zoo is, weet ik niet . Ik spreek van (lertig jaren geleden .
1)e ethnologische oorsprong dier Niassars ligt, naar ik meen, nog altyd iii
hot duister . 't Is zelfs de vraag of ze, toch zoo naby 't maleische Sumatra
gelegen, van maleisch ras zyn ? Zy hebben lets in neus en oogen, dat aan
rnongoolsche afkomst doet denken, en hunne gelaatskleur is geeler dan vats
den Sumatraan . De speed waarniee de lieden, kort te-voren nog in nagenoeg
wilden staat in dee bosschen levende, betrekkelyk beschaafd worden, grellst
;tan 't wonderbare . In een onimezien tyds vorui)en zy zich tot handige ainbaoUslieclen,
eii zelfs, ale de weester dit, verkiest, lot . . . nitizilcaflt,eTI . 00k
A,, huisbed'en(leti eve zy weir gezoehf, (1872)

7 2 IDEEN VAN MULTATULL
of ander vee . . . . en gy ziet het koelbloedig aan, dat in ons land
in 't land der witte slaverny, uw eigen landgenooten ver beneden
dat vee staan ? Het stuitte u nooit, dat de eigenaar van een kalf
waarde ontvangt voor z'n beest, en dat in uw land niemand eigenaar
zou willen wezen van een mensch, dan onder schadeloosstelling
voor den last van het bezit, Het hindert u niet, dat een
neger of koebeest bate was of is, en uw arme landgenooten schade ?
Het kalf plus, de mensch minus ?
Hoe is dit filantropen ?
Het afschuwelyk, menschenslachten in Dahomey strydt niet
tegen myn beweren, dat de waarde van 't neger-individu, in 9conomischen
zin, boven die van den blanke staat . Dat slachten zou
ophouden als men then koning - koning ! - geld bood voor z'n
offers. Maar geld bieden voor een mensch foei ! Slachten, en
toelaten dat-i geslacht wordt, is veel t),ienschelyker, niet waar ?
Vat overigens die afschaffery van 't slavenstelsel aangaat,
herinner ik my een voorval, dat de hartelyke innigheid kenschetst
van de uithangmannen by zulke bewegingen .
Voor Lien of twaalf jaar woonde ik, in een ma(,-,onnieke loge, de
receptie by van iemand die naar Berbice of Demerary zou vertrekken
. By 't gezellig onderhoud, dat er volgde op de ceremoni6ele
handeling der zaak, vraagde en kreeg een oud advokaat
het woord. Hy ,broederde" vreeselyk, en had tot tekst zyner
toespraak gekozen : de slaverny. Nu weet ik niet of 't wel to-pas
kwam - want ik meende, dat de slaverny al lang was afgeschaft
in de kolonie waarheen de nieuwe ,broeder" vertrekken zou
maar hoe dit zy, a]. had dan de jonge metselaar de toespraak
niet noodig, de spreker had de slaverny noodig om z'n toespraak
to houden. 't Duurde lang . Het was een peletonsvuur van woorden
als : vertrapt menschenrecht, allemaal gods kinderen, rechten
der natuur, beschaving, zedelykheid, broederschap, en wat er verder
by zoo-iets hoort. Hy waarschuwde den broeder, by smeekte
den broeder en by dreigde den broeder. Alles in 't belang van de
arme negers. De wyn verschaalde er van, en ik denk, dat de nieuwe
broeder - als ten-minste z'n hart goed was - zich voornam
zyn slaven nooit to straffen met zulke lange toespraken .
Na den toast - of de preek - zei ik, niet als speech, maar
zooals men spreekt in gezelligen kring, dat ook ik de slaverny
afkeurde, maar dat er dikwyls iets liefs werd gevonden in de verhouding
tusschen slaaf en eigenaar . Ik vertelde hoe ik eens een
klein slavejongetje had hooren zeggen tegen een vrijen loonbediende
: hood je stil, zwyg . . . . jy moogt niet mee8preken . . . . ik hoor
by m'nheer, ik ben z'n eigen kind (saya toewan poenja anakh sendiri,
loe tjoema orang-sewah) jy bent maar een huurmensch . En ik
haalde eenige feiten aan, waaruit bleek, dat er - by al die gruwelen,
die er door slaverny ontstaan - Loch nu-en-dan iets goeds
kan voortvloeien uit het stelsel, al deugt dan ook dat stelsel zelf

A
IDEEN VAN LIULTATULI . 73
iiiet . Ik iiieejide onptu-tyclig to oordeclon, dti,ar ik zelf nooit slaven
bezeten had, nooit la nger althans dan n ,- -t 't koopen noodig was tot
vrygeven .
Alaar zie de advokaat werd boos . Nu onderging ik een speech, die
hierop neerkwam, dat alle menschen, die eon groot deel van hun
]even hadden doorgebracht in linden waar de slaverny bestond,
verdorven waren van hart, verstompt van gevoel, enz .
Tk droeg myn lot geduldig . En toen 't uit was vraagde ik bet
woord, ditmaal vormelyk .
Tk zeide, dat ik geroerd was door de toespraak van den broeder .
Dat ik inzag geen behoorlyk Nederlandsch hart to hebben . Pat dit
my zeer speet . Pat ik verging van i\ , roeging over de smetten van
in'n Wed. Dart ik alles toostemde, wat de brooder daarover en over
de slaverny, had georeerd, of oreeren zou . Pat ik -berouwvoelde . . .
Hier haalde ik m'n portefuille uit en vraagde een bla, , idje of bord .
-dat ik m'n beroiiw toonen tiff ilde
Tk nam wat I)ankp ,,.,pier en legde dat op bet blaadje .
.,dat ik naar myn vermogen wilde nieeNA ,w(-rken tot bet vrykoo .
pen van slaven
Ik bood den brooder het bord aan . -De man was ryk .
,,en dat ik niet twyfeldee of de brooder, die zoo schoon gesproken
had
1)e ,broeder" was opgestaan en zoeht z'n hoed
Ik be],) 'in nooit wec~rgezien.
Nog-tens, filanthropen, hoe is dit ? Wa .-,it-oni Loch hebt gy-elf
de slaven niet vrygekocht ? AV'aaroini taa,t, ge ow mealsellenheid,
betalen door den arine (lie inie~ J .)AT(lr , i,agt tot. bet budjet, wa,arop
de afkoop geaffecteerd is ?
De zwarte slaverny was inderdaad in beginsel eon gruwel,
nia,ai zy was openlyk, oprecht, frank . En : de slag- f werd
I)csrhermd door de wet .
Me beschernit den witten slaaf ? Wie verzacht of geneest den
kanker van de blanke slaverny ? Ook dat is een gritwel, filanthropen,
en een gruwel met toe t)ehooren van hulebelary en vaIsheid .
De, invoering eener yereylementeerrIe slaverny met verplichting
a,,in den leant des ineesters, om z'n elgendom behoorlyk to onderbouden,
zou voor zoo men ig -Nederlandsch werknian een weldaad
N,i, ezen als ze bestaan kon . _NI_a(, tr niemand zou iets durven
bieden N, oor 'n blanke, en daarom is 't onniogelyk . Daarom, en niet
oindat onze zeden zowlen verheven zvn boN-en de begrippen, die
slaverny dulden . Integendeel, ze staan daar beneden, en bedekken
haa,r zelf zucht ig terugdeinzen voor de verantwoordelykheid van 't
patronaat, met 'n va Isch kleursel van eerbied voor menschenrecht .
De christelyke besehaving is fvn en slim in hare berekeningen .
Zy zegt : gy moogt met t, erkoch worden ze meent : ik wil u
niet koopen. Zy zegt : ik wit niet dat ge sla.a l zyt ze meent :
ik wil UNV cigenvar nit Nvezen . Zy zegt : behoudt uiN , 'vaardc als

74
IDEEN VAN MULTATULL
mensch . . ze meent : ik wil myn kapitaalswaarde niet verliezen . Zy
zegt : geen vernedering voor u . . . . ze meent : geen schade voor my .
Want de werkman in onze maatschappy is slaaf . Z'n maag levert
hem gebonden over, aan ieder die hem 'n maal aardappelen met
azyn betaalt . Hy is slaaf, minus 't recht op onderstand, minus registratiekosten,
minus gezegelden koopbrief, minus rente en risico .
Ja, zonder risico . Want als-i ziek wordt, ongeschikt om to ar-
I)P.iclpn- mid- oP.T)rp.kL-ig- - - - wp.lnli- dan Timirt, men een nipmwen
slaaf, die weiken kan-, en betaalt hem als z'n voorganger met
'n Maft] aar(lannPlen da'aas----
Moeten dan de fabrikanten hun betaling verhoogen, de werkbazen
hun loon ? Volstrekt niet. Dit kunnen ze niet . Die betaling
is geregeld door de verhouding van vraag en behoefte. Er kunnen
evenwel maatregelen genomen worden om die verhouding
gunstiger to maken. Althans men kan zich die vraag voorleggen .
Maar dit behoort in de volgende aldeeling, of liever ik zal later de
kwestien over tariel en vryhandel - want op dit terrein hoort
deze zaak voor een groot deel thuis - afzonderlyk behandelen . 't Is
heel eenvoudig gelyk alles, wanneer men maar in oprechtheid zich
voorstelt : wat de vraag is, en niet met infame bruggemanstaktiek
byten hakt, om wat to verdienen aan onnoodige plankjes . (340)
Weinig vraagstukken zyn onoplosbaar, en 't zou wel heel
ongelukkig wezen, als 't zoeken naar voldoend levensonderhoud
onder die weinige kwesti6n behoorde . Zoo-als nu de zaken staan,
noem ik den toestand van ons Volk 8chandely7c . Zeven-achtste
deel der gehuwde mannen, moeten de vruchtbaarheid hunner
vrouwen verwenschen, en zeker zouden de vogeltjes die zoo vroolyk
spys zoeken en rinden voor hun jongen, met minachting
nerzien on 't verwaand menselidom- As ze wisten hoe schra,al de
t,,-tfp,l bnrpid i .q- waarnm 't aan7it
Ik zeide, dat er in Nederland door6,6n sleclits voor vier guides
's jaars aan rundvleesch wordt genoten door elk individu . Of
liever, dat zoo ?, , elen in 't geheel geen vleesch eten . En ik heb reeds
eenige opmerkingen beantwoord, die ik op deze me&deeling
verwachtte . Nu zal ik dezelfde treurige waarheid eens betoogen
langs anderen weg . Stel dat de opgaven der accynsen onjuist
zyn . Dat er veel wordt gesloken, zooveel zelfs dat er in Nederland
niet voor veertien millioen giilden 's jaars, maar voor Lien of
.,
twintig malen meer aan runderen wordt geslacht . Waar blyft dan
dat meerdere vleesch ? Wie koopt het ? Wie gebruikt het ?
De werkman ? Immers neen, want al berekende men dat er
lionderdmaal meer vleesch ter-sluik werd ingevoerd en geslacht
dan aan9In egeven is, dan blyft het toch altyd waar, dat de betaling
daarvan de middelen van den werkman te-bovengaat .
Stel verder - maar 't is zoo niet - dat by liever schapenvleesch
gebruikt, of spek . Neem zelfs aan, dat die spyzen gezonder
zyn, voedzamer, meer warmte ontwikkelend .

IDEEN VAN MULTATULL 75
Dit belet dan Loch niet, dat oak (lit schapenvleesch moot betaald
worden met 25 it 30 centen, en varkensvleesch met 35 h 40
centen het pond
Vanwaar bekonit (to ~krerknian die centen, die stuivers ? Vanwaar
vooral bekomt by de quldens, Ai , aartoe ze aangroeien als men
relent by week of Tnaand ..
Tk geef u bier de be grooting van een hoilandsch huisgezin .
Later hoop ik meer to publiceeren, en ik zal ze den Koning
voorleggen, opdat by wete hoe de arme drommels gevoed worden,
die zoo schreeniven en geestdriften als by Amsterdam bezoekt .
Kan de Koning 't lielpen . . . . vraagt ge ? Dit beweer ik niet .
Maar we] beweer ik, dat een Koning zulke dingen weten moet, en
dat de ministers behooren weggejaagd to ANord-en, die hem onkundie
laten van den toestand des Volks .
Budjet van een huisye-zin to Amsterdani . Inkomen zes gulden
in de week, vrye woning en cry brand,sto/ . Sterkte : ntan, vrouw,
drip N.ndprpn van 7 tot 10 4o-en .
De man was vroeuer by de kavallerie, en heeft z'n paspoort
bekomen wegens expiratie van verplichten dienst .'Hy heeft daarop
z'n vorig beroep hervat, en dient nu sedert veertien jaren als
knecht op 'n houtzaagmolen . Z'n patroon legt loffelyke getuigenis
of over z'n Ledrag . ,H -v drinIct niet" en duet goed z'n werk .
Aan brood
UITOUVEN
A an hooldspy8 voor 't middaq?naal
Dit bestaat uit 5 kop aardappelen of 2 kop
erwten, of 2 pond meet .
.=fan tout
boter ons daags
vet, ons daags
peper, azyn, mosterd, meet voorsav,s
koffi, 2 ons in de week
ye.brande stroop id
melk, l/., kan dams
karnernelk . eens in dee week,
4 kan, . . . .
f 0,10
3 ons meel
1 ' 2 ons stroop ---,06
- ---,04
,20
olie voor licht in de week
zeep, sty lsel, blauwset, droogwat
garen, band, sajets'
contributie aan 't begravenislonds
schoolgeld voor een kind
taba,k- , sell ercn, en ,;on?,s een (71a,,3
id .
id .
id .
id.
fonever
'I'ota .,--d
("Oltell, In de week
d , l ass -
22 t ., f 1,57'
20 - 1,40
5
5
3
,07'
,35
,35
,15
,26
,03
,21
' 09
,20
,20
' 18
,10
40
15,77' /2

76 IDEEN VAN MIULTATULL
Uit dee overschietende 22 1 x., cent in de week, nioet betaald worden,
Heeding, schoeisel, onderhoud van de meubelen, geneeskundige
hulp . . . .
Het spreekt vanzelf, dat die 22 1 ,'., cts . daartoe niet voldoende
zyn. Mocht echter de welvarende lezer die geneeskundige hulp
onnoodig achten, en tevens den post : onderhoud van meubels (!)
willen schrappen, dan blyft toch altyd de behoefte aan kleeding
bestaan. Het schoeisel vooral is zeer duur .
1k heb my geinformeerd waaruit dit gevonden wordt, en daarop
't volgend antwoord bekomen :
,,Als er byv. een hemd noodig is, wordt dit gekocht op Zaterdagavend.
Dan moeten de daarvoor uitgegeven 90 cts . worden bezuinigd
op de voeding van de volgende week . In plaats van 5 kop aardappelen
worden er 3 kop daag8 gebruikt. In plaats van twee kop
erwten, 1 1 ,"., kop, in plaats van 2 pond en meel, 1 F " 2 pond. Dit moet
zoolang worden volgehouden tot het to kort aangezuiverd is .
Gevraagd : Gebeurt het dikwyls' dat op die wyze de dagelyksche
begrooting moet verminderd worden om 'n uitgaaf van Zaterdagavond
to verevenen ?
Antwoord : Ja, er is altyd iets noodig . Als ik of een der mynen
een jas, broek of antler kleedingstuk moeten hebben, gebeurt het wel,
dat ik f 10 of f 12 voorschot vraag van den patroon . Dit moet dan
worden aangezuiverd door inhouding van 50 centen 's weeks . Deze
inhouding gevoegd by de wekelyksche uitgaaf voor kleeren en schoenen,
maakt dat wy, zoolang die aanzuivering niet algeloopen is,
moeten hongerlyden . In zulke dagen eten wy droog brood en 's middags
aardappelen of erwten met zout, zonder boter of vet .
Gevraagd : Gy hebt op uw begrooting 40 centen 's weeks gebracht
voor sigaren, scheren, borrels en tabak
Antwoord : Ja . Maar zeer dikwyls doe ik deze uitgaaf niet . R
gebruik zeer zelden en dan nog weinig jenever . Veel zou ik ookk niet
kunnen betalen . Maar ik beken, dat ik soms voel eene opwekking
noodig to hebben om niet moedeloos to worden . *)
Gevraagd : Kan uwe vrouw niets verdienen?
Antwoord : Als zy kan, gaat ze uit schoonmaken t) en verdient
*) Ik beveel de lezing aan van het werkje : Is NEERLANDS MOED JE-
NEVERMOED, DAN YIVAT DE JENEVER, voor 20 Centen to bekomen by K . RIS,
buiten de Utrechtsche Barri&e, Noorder-ZaagpoortYY 141, to Amsterdam .
Het is een hartig stukjen, en geschreven door een werkman . Zoo'n stem uit
het Volk is veel belangryker dan de gemeenplaatsen van de zedepreekende
afschaffers. Ikzelf ben zeer tegen sterken drank, maar . . . . ik ben v66r
vleesch, v66r welstand . De beste afschafler is : biefstuk .
Men zal zich die geringe uitgaaf niet beklagen, en door 't boekje in groogetale
to bestellen en to verspreiden, tevens een goed werk doen . (1864)
1) Voor m'n Vlaarnsche lezers bier de opmerking dat dit ,schoonniaken"
een hollandismus is voor reinigen (kuischen) poetsen, schrobben, schuren,
dwylen, boenen, inlet water morsen . 't Gebruik in dezen zin van 't, woord

JDEEN VAN MULTATTTLI . 7 7
dan acht stuivers. J1a,ar daarop kan niet worden gerekend, omdat er
niet altyd ,huizen zyn, en ook omdat zy zich overwerkt hee/t, en bovendien
geplaagd is met rhumatiek .
Gevraagd : Wie zorgt voor uw eten als uw vrouw uit schoonmaken
gaat '?
Antwoord, Dat niaakt ze den vorigen avond gereed, en ik zet
het op 't vuur, als ik van den molen kom .
Gevraa,qd : Wie zorgt voor uw kinderen als uwe vrouw uit is :
Antwoord : De kinderen zyn op school, en krygen een boteram mee .
Vraag : Hoee is over 't algemeen de gezondheidstoestand van
uw gezin ?
Antwoord : Slecht . M'n kinderen zyn zwak. Myn dochtertje van
elf jaar lydt, nit zwakte, aan witten vloed . De dokter zei, dat ze versterkende
middelen moest gebruiken
Bouillon, biefstuk ? Zeker, dat zou goed zyn . . . . maar
. . . . by zei er niet by in weike apteek, die to verkrygen zyn .
Gevraagd : Doet gy we] eens uitgaven om uzelf, uwe vrouw,
of kinderen eenig genoegen to verschaffen ?
Antwoord : Ik ,weet niet waarvan ik 't betalen zou .
En ik deed nog meer vragen, welker mededeeling het bestek van
dezen brief to buiten gaat, doch waarop ik zal terug komen by
latere behandeling van dergelyke toestanden.
Vie nu aanmerkingen mocht to maken hebben op de begrooting
van then werkm--an, wordt verzocht optegeven : hoe die begrooting
dan zou hehooren ingericht to zyn ?
Het is daarme6 als met de 1000 millioen gulden die er in Indi6 verloren
gaan onder 't bestuur van een Gouverneur-generaal, die z'n
plicht niet doet. Velen vinden dat cyfer overdreven, omdat ze,
zoo-als vaak gebeurt de kracht der vermenigvuldiging niet kennen.
Welnu, men rekene uit, hoeveel er dan in vyf jaren tyds op
onwettige manier wordt afgenomen van de veertig-millioen onderdanen
daarginder, en nerve daarby tot ma,atstaf de feiten in den
,,Havelaar" en de opgaven- in de,,Minnebrieven" . Die opgaven zyn
nooit weersproken, wat ook niet doenlyk is . Wil men nu door verandering
in de rauttiplicatie (Minnebr . pag 1-04, volgg .) tot 'n
tinder resultant komen, tot 800, tot 500 millioen ? Tot 200, of
zelfs tot 100 millioen ? My is 't voorloopig wel, schoon ik de juistheid
myner eyfers staande houd . 't Komt waarlyk niet aan op
"Sehoon" is karakteristiek . Ook is 't eigenaardig dat zoo'n vrouw iverkster,
werkvrouiv genoemd tii7ordt, oindat naar burgerlyk-huishoudelyk begrip,
het ,werken" by-uitneuiendheid bestaat in 't plassen met water. En
ten derde : zoo'n werkster of schoonmaakster heet in de taal van : Burgerstand,
III, 7, a, 01 , b9, (Pp) een ,mensch" .
Ziedaar de beteehenis die door zekeren stand in zeker landje gehecht
wordt san de begrippert : schoati, arheiden eji mensch zyn. Dat verraderlyk
spr, takgebrek ! (IS72)

78 IDEEN VAN MULTATULT .
een paar millioen meer of minder, als slechts het f eit geconstateerd
is . Debat over nauwkeurigheid in slotsommen volgt later . En ik
ben nieuwsgierig naar 't resultaat van hen die my beschuldigen
van overdryving. 't Zou waarlyk komiek wezen then VAN TWIST
to hooren beweren
MULTATULI heeft overdreven . Ik kan narekenen en bewyzeii,
dat er onder myn bestuur maar vyf millioen zyn verwaarloosd
of geroof d j azelfs, heel stipt genomen, is 't nog drie gulden
minder, en dus
Zoo gaat het veelal. Voorgewend wantrouwen in een cyfer
wordt gebruikt om de waarheid aan to tasten, die door zulk cyfer
bewezen wordt, en die waarheid blyven zou, al kon men iets afdingen
op de vol komen juistheid der opgave . Hier nu, byv. de begrooting
van den werkman . Ik noemde 't woord hongerl yden.
Nu is niets gemakkelyker dan met VAN TWIST of anderen, die zoo
goedkoop tot rust komen, uit to roepen : overdryving ! Maar ik
vraag hoe men dan die begrooting zou inrichten, zoodat de man
geen gebrek lydt met z'n gezin ?
Kom-aan, filantropen, en gy vooral, die uw eigen welvaart
neemt tot maatstaf om 't geheel to beoordeelen, gy die vindt que
tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles, schryft
eens voor hoe een werkman, die zes gulden in de week verdient
--- en al waren het twaalf ? - z'n uitgaven behoort to regelen,
om niet z'n bestaan voort to sleepen in ellende, zooals nu 't
geval is.
Zes gulden in de week voor een huisgezin ! Eilieve, ik zie in
't verslag van het Fonds ter aanmoediging van gewapenden dienst,
dat er gedurende 1863, voor 84 verminkte en infirme militairen
in 't invaliden-gesticht to Leiden is uitgegeven / 21 .950 . Dit bedraagt
vyf gulden per hoofd in de week. Hoe kan dan een werkman,
die kracht noodig heeft, die arbeiden moet, met zyn gezin
bestaan van zes gulden ? Bovendien er worden voor zulke gestichten
veel zaken in 't groot en dus goedkooper ingekocht, terwyl
de werkman alles ten duurste betaalt .
Hoe woont overigens de arme, de minvermogende, ten onzent ?
Jazelfs, hoe woont een groot gedelte der burgerklasse ? Meermalen
heb ik daarop bedoeld (401, 429) en zal nu geen beschryving
geven van de woningen der armen . Ik ben realistisch genoeg geweest
in de laatste bladzyden en naar myn smack zelfs to veel .
Myn pen is moe van walg .
Maar over dat wonen, toch eene vraag, en 'n mededeeling .
De vraag is deze : zouden de heeren, die onlangs fondsen van
anderen trachten by-elkaer to krygen, om hotels op to zetten
voor reizigers, niet beter doen hun eigen geld to gebruiken tot
het bouwen van woningen voor armen ? Maar geen kazernes .
Dit bereikt het doel niet .
Ik begryp dat burgemeesters-filanthropen, als ze gereisd hebben

IDEEN VAN MULTATULT . 79
veel aannierkingen maken op de europeesahe logementen, en voorat
die in Nederland. Maar als ze een tydje hadden doorgebracht
in een kelderwoning to Amsterdam, geloof ik, dat ze die logemen
ten bovenal de moeite van het hervormen zouden waardig keuren .
En nu de mededeeling . Ik geloof, dat ze treffend is ! Er bestaat
in Nederland eene Maatschappy tot Nut van 't Algemeen .
Die Maatschappy houdt j aarlyks algemeene vergaderingen . De
afgevaardigden der departementen hebben 't recht voorstellen to
doen natuurlyk moetende strekken : tot nut van 't algemeen .
In de laatste vergadering werd door het departement Franekeradeel
voorgesteld
;,den departementen aantebevelen, elk in zyn kring zooveel
mogelyk onderzoek to doen naar de gesteldheid der woningen
voor den geringen stand, armen o f behoe ftigen ; o f zy schadelyk
zyn voor de gezondheid en den welstand, en daardoor nadeeligen
invloed uitoef even op het huiselyk geluk, en oorzaken zyn van
kwyning, achteruigang, zedeloosheid, onverschilligheid, verdierlyking
. . . .
Ge ziet dat ik niet alleen sta in m'n oordeel over den invloed
van het wonen op de zedelykheid .
„en plaatselyke maatregelen to behroeven ter verbetering ten
d eze .
Zoover 't voorstel van Franekeradeel . Nu de behandeling in
de fitting volgens de gepubliceerde verslagen
,,Het voorstellend lid licht zyn voorstel nader toe, en wil zel f s
by de regeering, policie- of andere maatregelen hebben uitgelokt
om het voorgesteld e doel to bereiken . . . .
-Elet domme departement Franekeradeel . 't Verdiende waarlyk
geschrapt to worden van de ledenlyst der maatschappy :tot nut
van 't algemeen .
Het lid ARUM acht het een onbereikbaar ideaal
Spoedig een eikenkroon voor dat lid ARUM . Ik zei ten-onrechte,
dat er geen uitvindingen worden gedaan door ons yolk . zie
ARUM eens ! Hy heeft idealen weten to ontde kken - en onber.
eikbare nog-al ! ---- in dingen, waarin ikzelf ze niet gevonden zou
hebben, en ik, de droomer by uitnemendheid ! En ARUM vindt
nog meer uit. Dat dichterlyke lid beweert
„dat het onderwerp in kwestie niet ligt op den weg der
maatschappy tot nut van 't algemeen . . . .
Ik vraag, wat ligt er dan op then weg ? Tractaatjes ? Bybels ?
Histories van brave Hendrikken ? Ik zou 't een schoonen weg vinden,
die tot nut van 't algemeen leidde naar behoorlyke woningen .,

80 1 DEEN VAN__ MULTATULL
al struikelde men dan meet op die wandeling over bundels preeken
en verhandelingen. Maar ik schyn dit mis to hebben . Althans naar
't oordeel der afgevaardigden van onze maatschappy - tot
nut van 't algemeen, vergeet dit niet ! -had. het dichterlyke
ARUM yelyk, en 't praktisch domme FRANEKERADEEL ongelyk :
,,Het voorstel werd by acclamatie verworpen :
Is 't niet bedroevend ? Gy begrypt, dat er onder die acclantecrende
afgevaardigden veel dominees zyn . Moesten ze niet in natte
kelders worden gestopt , om daar door nauwte en vuil, door vocht
en stank wat menschelykheid . to leeren by hun godsdienst, of liever
in-plaats daarvan ?
II. Veel van 't verkeerde is to wyten aan onze Staats-instellingen .
Algemeenheid van grieven lokt uit tot het bedenken van specieuse
antwoorden . Een byzondere klacht eischt een verklaring,
die op de zaak past, maar zoodra een grief herhaaldelyk en aan alle
zyden wordt ingebracht, componeeren de betrokkenen een adagio
dat de verantwoordelykheid schynt to dekken . Als gy of ik een
brief verliezen, die ons werd toevertrouwd ter bezorging, zouden
we verdriet voelen over dat geval . We zouden ons moeite geven
om den klager tevreden to stellen door 't opgeven der redenen
van het verlies, en door de -meest mogelyke inspanning om 't
verlorene terug to vinden . Maar by de postkantoren, waar herhaaldelyk
brieven zoek -raken, heeft men 't gemakkelyk geoordeeld
eens-vooral 'n paar frazen to bedenken, waarme6 alle vragers worden
afgescheept .
- M'nheer als de brief waarnaar ge vraagt bier is aangekomen,
is by bezorgd. Klager exit.
- M'nheer, als uw brief bier op de post is gedaan, is by verzonden .
Klager exit .
- M'nheer. kunt gy verzekeren, dat het op8chriIt
luidde zoo -aI8
ge zegt ? Men kan zich vergissen in 't schryven van ' een adres . . . .
Dat is waar : Klager exit.
Zulk een algemeen geldend antwoord - ik zeg, dat zulke antwoorden
a18 repel niet gelden - zoo'n dean is er ook uitgevonden,
om alle klachten over den toestand des yolks to smoren, wanneer
men die in verband brengt met onze Staatsinrichting . Dat antwoord
luidt :
Dit is de zaak niet van de Regeering .
Het yolk is zedeloos en onzedelyk dit is de zaak niet van
de Regeering .
Het Volk is dom dit is geen Regeeringszaak .
Met Volk lydt honger, 't Volk woont ellendig, 't is uitgeput,
malingre, moedeloos . . . . geen zaak van de Regeering .
Al die dingen liggen niet op den weg der Regeering, om to spreken
met ARUM en met de heele nuts -maatschappy, behalve 't nobele
FRANEKERADEEL .

IDEEN' VAN MULTAITIA .
wat ligt et- dan loch «,61 oh den `vet; `' \Vat in 's lienielsuaam,
gnat dan der Regeering wA-1 aan ? Of gaat haar niets aan,
ligt er niets op haar weg, dan 't kibbelen over een plaatsje voor
dozen of genera staatsrnan
Waarlyk de heele Regeering lykt op een spoor weg -maatschappy
die vergeten zou de treinen to doen loopen, om zich alleen bezig
to houden met het benoemen van conducteurs . Ik kom daarop terug .
\Vat men in Nederland vryheid noemt, is niets dan een lafhartig
en wantroirwend -verdeelen van verantwoordelykheid . Zie
doarover m'n 11DEEN 5, 6 . 7 1 8 1 9 1 119, 120, 121, 135,
326, 329, 330, 332, 333, 334, 335 .
Uit vrees voor tyrannic heeft men alles zoo ingericht, dat het
lydende Volk zich op niemand beroepen kan . Een grondwetkoning
is zoogewtairid onschendbaar, dus : niet aansprakelyk .
Hy is verantwoord, wanneer-i zieh stipt houdt binnen de beperkingen
van zoo'n instrument, en wel genoodzaakt, one_ niet
nieineedig to Nvorden, verstand, oordeel, hekwaaniheid, goeden
-wil, hoogere IMIchten, alles wat in hem is, voor 'n groot deel te,
besteden as 't bestudeeren van militaire modes . Pit is zoo
erkend, dat reeds by de opvoeding en opleiding van aspirantkoningen
. alle wordt geregeld op 'n wyze die ze vatbaar maakt
voor latere onbeduide -ndheid (117)
Dat koningen sores gaarne ivat meer en wat anders doen, i~ ;
onlangs gebleken by den hollandsehen watersnood. En men ziet,
diee aandrift oral toch ook eens iets to mogen wezen of to doen
zonder verlof van den minister . overal by brand en dergelyke
ongelukken . Altyd is daar 'n koning of grins by . Wel loopen ze
dikwyls in den weg, maar mag dit worden kwalyk genomen, als
men nagaat, dat zoo'n voorval een der weinige gelegenheiden aanbiedt,
die hun den mood geven tot ('cole, buissonniere ? Laat ons
billyk zyn, en zacht oordeelen over personen die - alleen onder
a l hun medeburgers ---- verstoken zyn van 't recht zichzel/ to wezeil .
Een koningszoon moet, om eenmaal zyn beroep goed waar te,
nemen, z'n karakter dooden, z'n geest u .itblusseheD, z'n wil onderdrukken
. Cam wat to wezen, moet-i niets zyn . he grondwet
leert, dat-i eenmaal zal to teekenen hebben wa men hem voorlegt,,
en dat z'n hoogste verdienste of bekwaamheid wezen ml,
goon bekwaaniheid of verdienste to bezitten .
Waar individueele verdienste bestaat - on men ziet dit nicest
al by vorsten die niet werden opgovoed als troonopvolgers --- is
hun hoofdstreven, to verbergen dat zee minder onbeduidend zyn,
dan de grondwet voorschryft . Ze moeten dan hun I)eki ,,,aamheid
verstoppen, als 'n sch-uchter meisje haar gevoel .
Niets zou dan onbillyker wezen dan een grondwet-koning
aansprakelyk to houden voor de ellende des Volks . Hy mag zich
zelfs niet benioeien iiiet, do pul -)Iiek - e zaak, en staat this be-ned-en
ieder ander. AN' ,inneci' by v . cen koning de zaken inza,g tils ik,
IDEEN II . 6

82 IDEEN VAN MULTATULL
zou by 't recht niet hebben daarover openlyk to klagen als ik .
Zyn plicht zou bestaan in 't nalaten van wat myn plicht my voorschryft
to doen. De ministers en liberale bladen zouden terstond
hem terechtwyzen :
- Met uw verlof, Sire . . . . wees zoo goed to zwygen. Gy zyt
gedoemd tot onbeduidendheid. Volgens de grondwet zullen wy
terstond ophouden met roepen : leve de Koning! zoodra ge bewyzen
geeft niet dood to zyn. Uwe taak is, niets to doen . Uwe
roeping is, geen roeping to hebben. Uwe zorg is : alle zorg over
to laten aan anderen .
Aan anderen ?
Aan wien ? Aan wie?
Dit moeten wy vragen. Natuurlyk. Want, als dan de koning
volgens z'n grondwets-instructie zich niet mag bemoeien met
de taken, spreekt het vanzelf, dat by geheel-en-al buiten verantwoordetykheid
moet gesteld worden, zooals dat ook bedoeld
wordt door 't woord onschendbaar.
Wanneer dus anderen belast zyn met beslissen en handelen .
dan moot ook de verantwoordelykheid by die anderen gezocht
worden.
Er moet toch een domicilium citandi wezen, waar 't Volk zich
kunne aanmelden om recht to vragen, als 't verdrukt wordt, of -
zooals by ons - verwaarloosd. Neem eens aan, dat samenscholing,
oproerig geschreeuw, brandstichten en plunderen, wettige
en zedelyke dingen waren voorr wiens huis moet het Volk
samenscholen, wiens naam moot bezongen worden in oproerliedjes,
wiens glazen moeten worden inguegooid, wiens huis geplunderd '?
Dit weet ik waarlyk niet. En -dat w'eet niemand . Doze onwetendheid
is de triumf van het parlementair stelsel, en 'n gemakkelyk
bedkussen van gewetenlooze regeerders . Als er klacht is,
heeft niemand het alleen gedaan . (326)
De ministeri6ele verantwoordelykheid is een leugen . Die heeren
zyn zedelyk verantwoordelyk, ja - als ieder ander individu -
maar overigens zyn ze inderdaad onschendbaar .
Een koning staat te-recht voor de geschiedenis . En al beleeft
by z'n vonnis niet, de moqelykheid bestaat, dat by er aan denkt
met belangstelling, En zelfs de benoeming zyner ministers -
naar den uitslag van I n Kamerstemming! - is in-zooverre onderworpen
aan eenige pudeur, dat hy, wat dan ook die Kamer
gestemd hebbe, toch z'n paard niet zou mogen benoemen tot
consul, zoo-als men vertelt van CARACALLA. Ook heeft een koning
soms de eer op to houden van z'n geslacht . Ook by heeft achtteslaan
op populariteit . Hoe ontmand ook door de grondwet,
het k6n zyn dat'n vorst zich den loop der zaken aantrok . 't Is
zeldzaam, maar er zyn voorbeelden van . Zie HENDRIK den Vierden,
die z'n koninkschap beschouwde als 'n roeping om to zorgen
dat z'n onderdanen goed gevoed werden, en elke week een hoentje

TDEEN V.XN MULTATULT, 83
in den pot konden steken . Ook zyn er voorheelden in de Geschiedenis,
dat een Volk dol wordt, alles vergeet, z'n koning doodslaat
of hem wegjaa.g t met z'n familie, en die voorbeelden zouden
misschien dezen of genen koning kunnen opwekken tot belangstelling
in de publieke zaak .
Maar . . . . de ministers ? Eilieve, wat hebben zy to vreezen
Hoe bereikt hen de afkeuring der geschiedenis, de vloek van den
tlydgenoot ? Geslachts-eer hebben ze niet op to houden . . . . h e t.
Volk kent hen ternauwernood, en de geschiedenis heeft wel wat
anders to boeken, dan de namen der onbeduidendheden die elka6r
opvolgen aan de groene tafel . Wy hebben sedert twaalf of veertien
jaar, byna honderd van die heeren versleten . 't Is in Nederland
een distinctie geworden, geen minister to zyn geweest .
Ministeri6ele verantwoordelykheid ? Onzin . Heeft VAN MAANEN
de kosten betaald van den tiendaagschen veldtocht ? Zullen de ontelbare
ministers die oorzaak zyn van 't toekomstig verlies onzer
bezittingen in Tndi6 een nieuw Insulinde weergeven aan Nederland
? Zullen zy voorzien in een nieuw equivalent van een nieuw
batig saldo ? In een nieuwe koffi - en suikervrachtvaart ? Waar zyn
nu al de ministers, die jaa -r-in jaar-uit gelden aanvraagden voor de,
marine, en daa.rmee niets tot stand brachten dan de algemeene
erkenning dat die marine in sleehten staat is ? Zyn de gelden, welke
dan toch de Natie gedurig opbracht, zoo slecht besteed geworden ?
Wie of wat waarborgt dat de fondsen die nu worden toegestaan ',
beter resultaat zull.en opleveren? *) Als over tien jaar het tegendeel
blykt, zal de tegenwoordige minister ver to zoeken wezen,
zooals nu zyn voorgangers .
Welke minister za,l de ellende boeten, of herstellen, waaraan
't Volk ten prooi is ? Wie zal 't genezen van het bederf der vochten,
dat natuurlyk gevolg van slechte voeding.? Welke minister
is aansprakelyk gesteld voor den sch,andelyken watersnood van
1862 ? Tot welke civiele of crimineele actie geeft het plichtverzuim
eens ministers, wettelyke aanleiding ? Hoe moet die actie
geinstitu.eerd worden ? Waar beteekend ? Door wien ?
Enquete in de Tweede Kamer ? Eilieve, de leden dier Kamer
zyn immers juist de personen met wier hulp de minister staande
blyft. Zoodra by in die Kamer de meerderheid- verliest, treedt by
*) Ditzelfde vraag ik nu weder, en met to nicer aandrang, omdat thins
ieder wel erkennen moet dat deze vraag in 1864 met grond gedaan werd .
Niemand byv . durft party trekken voor den toestand waarin Leger en Vloot
zich bevinden . Toch zyn daaraan ook sedert dat jaar alweder groote sommen
ten-koste gelegd . Het organismus van ons bestuur is hetzelfde gebleven .
De ministers zyn by voortduring onschendbaar, daar zy zich telkens door 'ii
eenvoudig verzoek om ontslag aan alle verantwoordelykheid onttrekken .
De Tweede-Kamer werkt belemmerend, als altoos . Wat zou er sedert '64
kunnen verbeterd zyn ? Zoolang wy het kinderachtig stelseltje van een zoo
begrepen parleirientarismus niet laten varen, in alle herstel onmogelyk . (1872)

84 IDEEN VAN MULTATULL
af, trekt zich terug, en is vergeten . Het zou een curieus ding
wezen, die Kamer to hooren vonnissen over de daden van 't
afgetreden ministerie . Maar daartoe komt, het nooit, want de lieden
du jour hebben 't zoo druk met 't vast houden aan 'r gezag van
heden, dat ze meestal geen tyd hebben om de fouten en misdaden
van gister to behandelen . Bovendien, de mannen, die op 't
kussen zyn, hebben een eigenaardige goedwilligheid voor de verkeerdheden
hunner voorgangers . Het tegendeel mocht eens gewoonte
worden, en hoe dan, als ook hun opvolgers lastig werden ?
't Is daarmee als met advocaten, die elkander sparen . . . . ten
koste van de respectieve cli6nten . Die elienten zyn in dit geval :
het Nederlandsche Volk.
De heele inrichting van ons bestuur berust op leugen. Die geheel
onverantwoordelyke, onaantastbare ministers zyn 't product
van de stemmingen eener Kamer, die zelf 'n leugen is . Die
Kamer is niet gekozen door 't Volk . Ze is het voortbrengsel van
krantengeschryf . Wie dat voortbrengsel wil leerenkennen, ga naar
den Haag, of leze 't byblad . Als men 't een to ver vindt, en 't
ander to vervelend, dan verwys ik naar 336, waar ik een kort
levensbericht heb medegedeeld van ons parlement, dat meteen
kan gelden als portret .
Onder de dagbladen hebben die kranten 't hoogste woord en
den meesten invloed, welke in den aanvang gesteund door kapitaal,
den tyd hadden, door Hoff-advertenti6n en Holloway-annonces,
zich to maken tot ,'n veel gelezen blad ." Een gezelschap
raddraaiers, dat een paar ton wil ten koste leggen aan de verspreiding
van een goedkoope courant, kan zeker wezen, na weinig
jaren het uitgeschoten kapitaal met woeker terug to ontvangen
en den Staat to regeeren. Naast en tusschen de annonces over
revalenta of haar-groeimiddelen, geven ze den lezer hun politiek
brouwsel in. Wien het geneest door 't middel van dokter
die, zal baatvinden by 't stemmen van m'nheer die . Als dat
lid in de Kamer komt, verdwynen de sproeten . Honderd certifieaten
uit vreemde landen, dat m'nheer die 'n ware liberaal is,
en dat z'n staatkundige loopbaan alle kinderen geneest van engelsche
ziekte . Likdorens zyn onmogelyk voortaan, als m'nheer
die een plaatsje krygt op 't binnenhof, en 't stamelen zal mythe
worden, zoodra m'nheer die aan 't woord komt in den Haag .
Longtering en opcenten . . . .
0 genoeg, arm rachitisch Volk met uw pillen en kranten, en
poeiers en kiescollegien .
Moet er niet een algemeene oorzaak zyn, die Nederland gebracht
heeft tot den staat waarin het verkeert ? Byzondere gevallen
hebben, gedert de zoogenaamde restauratie, geen plaats gevonden .
Doch als we teruggaan naar de 17e eeuw, toen de ,compagni8n
van verre" winst begonnen of to werpen, waardoor van-lieverlede
alles wat niet ,verre" was, werd verwaarloosd en bedorven, vin-

IDEEN VAN MULTATULI . 85
din wy misschien eels der hoofdoorzaken van 't later verval .
De geschiedenis van 'n yolk biedt meermalen punten van
vergelyking aan .met de lotgevallen van cen individu, en 't zou
nie t ongepast wezen, den nadeeligen invloe,-] van den kunstmatigen
compagnie's handel to vergelyken by loterywinst, waarop
Been zegen is, zooals 't Volk zegt, en ten rechte misschien .
Want zulke winst maakt lui, onachtz-aani, onbekwaam om na
't verliezen van dien rykdom, op nienw aan 't werk tegaan .
:Mar oin nu alleen to spreken van lateren tyd, welke reden
is er, dat onze natie achteruit gaat ? Sedert 1816 zyn er geen
algemeen werkende catastrofen gebeurd . De treurige twist met
Belgie is onbeduidend, als men die van een geschiedkundig standpunt
beschouwt. *) De uitgaven voor wapening -- jaren lang, en
to lang -- na den tiendaagschen veldtocht, haclden ruim kunnen
gedekt worden uit dee paten van Tndi6, als 't, goed bestuurd was
geworden . -- In 't voorbygaan zeg ik ii, dat Indie oneindig meer
kon opbrengen . Het zoogenaamd batig saldo bedraagt geen tiende
gedeelte van wat daar wordt verwaarloosd . Aan koffi alleen wordt,
naar raining der ambtenaren van 't bintictilandseb bestuur,
evenveel weggeworpen -),Is ingeleverd .
Watersnood was in de laatste vyftig jaren niet frequenter,
noch belangryker, dan overeenstemt met den doorslag-norm
van zulke onverantwoordelyke gebeurtenissen. Ook vroeger bouwde
men dyken - dat is verkeerd - en ook vroeger maakte men
die, van zand, dat slecht is . De onbekendheid en 't gebrek aan
doorzicht onzer dagen, bestonden vroeger evenzeer op dat punt .
Cholera of andere ziekten heerschen in de laatste jaren niet
meer noch heviger dan andere kwalen van then aard in vroeger
tyd. Oorlog hadden we niet . De eeuwigdurende vechtpartyen op
de indische btiltenposten raken niet aan 't hart der natie, dat
is : niet aan koffi . Ik zwyg van bloed nu, ik spreek van zaken .
Welke zaken kunnen te-weeg brengen dat alles is, zooals 't is
Dit is hoofdzakelyk to wyten aan 4echf best?o,r .
*) Ja wel treurig was (lie twist ! Is de in 1830 geslagen wond nog to genezen
? Kan de zoo baldadig gespleten Nederlandsche stain weder tot 66il
krachtig geheel wordeti vereenigd?
Zeer dikwyls heb ik m *y ernstig met dit vraagstuk beziggello tide] i en ook
anderen dachteii daaraan . Zolfis werden er ---- v66r 1866 ! - pogingen aangewend
oni to geraken tos 'ii begin van uitvoering . Ze stuitten of op . . . . overiii,tat
van gewoonheid in persoiien welker standpunt andere hoedanigheden
vorderde . De geschiedenis derjaret) '66 on '70 zoit waarschynlyk een anderen
loop genoinen hebben, indieii . . . .
't Kan nog ! Allamitigeii, 't Kan nog
Alaar . . . . aan beide zy(ten nioet men een-en-ander leeren, en . afleeren .
Als dit geschiedde, zouden we ons orn 't Buitenland niet behoeven to bekommereii
. Elke iiatio --- oii ivy, Nederlanders zyn een natie, wat men van
veel politieke aggloinprafi("*ri iw~l zeggen kaii (Ake natie is sterker dan It,
gro c) t s t t , lege r . ( I8 ; 2)

86
IDEEN VAN MULTATULL
De ministers, die zich terugtrekken op hun buitenplaatsen-, als
de boel verkeert loopt, regelen, beschikken, benoemen, bevorderen
of ontslaan naar 't hun lust . *) A pM3 eux 16 deluge, dat is : waters -
nood . . . . of andere nood . Wij hebben dAAraan, in medeplichtigheid
met de kiezery, een stel regeerders en bestuurders van land
en stad to wyten, dat treuren doet of lachen, al naar men gestemd
is, maar in iederge val minachting en verontwaardiging opwekt .
Vandaar dan ook dat men nergens den minsten eerbied bespeurt
voor de ,Overheid" . Meestal zelfs is er iets vyandigs in den toon,
waarop men hoort spreken over regeeringsdaden of bestuurders .
Van innig verband tusschen Regeering en Volk is geen spoor .
Zooveel de wet maar eenigszins toelaat, onttrekt zich ieder aan
't vervullen van burgerplicht . Belangstelling in de res publics
is een onbekende zaak geworden. Kan het anders ? Waar men
't oog vestigt op de handelingen van bestuur, stuiten we overal
op onkunde, op inertie, op gebrek aan bekwaamheid. De kunst
van regeeren en besturen moet geleerd worden . Daartoe is aanleg
yver en studie noodig, en waar 't Volk dit alles ziet ontbreken
op-den-duur, kan er geen ontzag bestaan voor bestuur of regeering.
Let eens op de staatpolicie in onze groote steden . Het wyzen
daarop zal voor ons tegenwoordig doel genoeg zyn, schoon 't
niet onaardig ware, eene reeks van zaken aan to voeren, die myne
bewering staven. Ik zou van de anecdotische onbekwaamheid
der ministers kunnen afdalen tot schynbare nietigheden toe . Ja, tot
het plankje van 't frankeer-raampjen in 't postkantoor, dat door
I
n schrenier-gleuf in tweee**n is gedeeld, om toch vooral den spoed
to verhinderen, die bevorderd worden zou door 't eenvoudig wegstryken
van terugbetaalde pasmunt. Men is nu genoodzaakt
stuk voor stuk op to nemen . Er wordt vaak geklaagd over de postbeambten
en deze klagen op hun beurt over de lompheid en de
exigentie van Publiek . PUBLIEK is lomp, maar in z'n eischen op
vlugge dienst heeft het recht . Als echter de dienst slordig - en
met tydverlies - wordt verricht, is dit meestal niet zoozeer de
schuld van de beambten, als van de ellendige domme organisatie
van 't postwezen . Nog-eens wil ik wyzen op iets zeer eenvoudigs
opdat ieder kunnen mee-oordeelen . Zou men niet meenen, dat de
*) Deze uitdrukking in zooverre onjuist, dat de ministers veel to afhankelyk
zyn van de eischen hunner halfslachtige positie : en dus in dit opzicht
niet willekeurig kunnen to werk gaan niet alleen, maar zelf veel to weinig onafhankelykheid
bezitten . Doch de belemmering in hunne machtsoefening
vloeit niet voort uit het besef der verantwoordelykheid, noch voor de rechtbank
van 't geweten, noch voor de vierschaar der publieke meening . Zy behoeven
slechts hof to maken aan de meerderheid- der Kamer. Hierin slagende,
achten zy zich van alle verdere aansprakelykheid voor de gevolgen van hun
wanbestuur ontheven . En ook wanneer die meerderheid zich tegen hen ver-
.klaart, zyn zy oogenblikkelyk door 't aftreden tegen alle veroordeeling gedekt.
Dit is inderdaad al fe geiiiakkelyk ! De font ten (leze wordtaaiigewezen
in 334 . (1872)

TUEEN VAN MUL7' .kTIJLI . 8 7
amhtetiaar, die belast is net do frankatuur, met aanteekenen,
met debiet van postzegels, z'n zitplaats nloest hebben by de guichet
? Me dunkt dit zou nog al in de rede liggen . Zoo-als 't nu goregeld
is, doet de man zyn dienst loopende en legt geheel onnoodig
alle dagen eenige siren gaans af . Reken maar na . Icy is langer op de
been dan de briefbestellers zelf, die toch op loopen gehuurd zyn .
`Tie dus voor zoo'n venstertje zyn tyd staat to verstampvoeten,
duide hot niet euvel ann de schraal-betaalde ambtenaren . Deze
kunnen er niet aan doers, of althans niet veel . De fout ligt in de
verregaande onbekwaamheid hooger-op . * )
Aiaar, evenzeer willende vermyden to wyzen op voorbeelden,
die zoogenaamd hoog liggen, als op veel wat nietig schynt, zoek
ik iets, dat geen vat heeft op niet-ontvankelykheid, noch door
schynbaar verhevenheid, noch door evenschynbare laagte van terrein
. Ik wil niet dat -men zich incompetent verklare door 'n lamzalig
: dat is m.q to hoog . of door 'n onjuist : dat is my to nietig ..
Daarom gryp ik iets uit hot hidden, en kom terg ug op de straat
policie. De schoone studio der petite voirie blykt by elken voetJstap'n
onbekende zaak to wezen . Teder schreerlwt, timmert, handelt
op den publieken weg, alsof 't z'n winkel of werkplaats
ware . Behoorlyke markten, zoo-als in andere groote steden van
Europa, zyn er niet . Alignement van huizen of stadswal is 'n
onbekende zaak . De reinheid ---- behalve op de hoofdgrachten -schynt
niet to hooren onder de punten van bestuur . Regels op
't wonen, in dien z in, dat er zooveel kubiek ruimte zy voor zooveel
individuen, bestaa .n er niet . In de achterbuurten hoopt zich
alles op elkaer en deelt, elkander mee, wat or zooals mee to deelen
vale in die buurten . . De mnannen van de regeering ignoreeren
dedaigneuselyk alle kennisnanie van die vuiligheid, en zeker
zouden de bewoners eener groote stad er veel by winnen, als men
friesche of noordhollandschc boeren snot hot bestuur belastte,
Ik teem deze gelegenheid waar otti voortestellen, bet geheel debiet
van frankeerzegels aan de postkaid,oren, afteschaffen . I- tet neemt veel tyd
weg, en stretttt den toegang tot de gscichets . De adntinistratie behoorde de
zegels in hot grout en tegen -rabid verkrygbaar to stellen, in welk geval ze weldra
in alle kleine winkels zouden gedebiteerd woolen . Dit is thans uitzondering
onrilat de winkelier beschr ootild is opcennte-rz t e vorderen, (tat dan ook op de
zeer kleiiie zegeltjes taut zoo ktnineii geschieden . En Loch kan men van derv
kleinltandelaar iiiet verlangen dat hyzichmet, doze transactie belast zonder
winst. Door den voorgestelden ii aat,regel condo tevens bet bezwaar nit deii
weg gerrnnid zyn, tat then des avonds, of op zekere ltien van deft Zon&t;
cett brief niet frankeeren . katt, wanneer men verzititttd heeft zidt in-tyds vast
eett zegeltje to voorzieu .
\Cat hot to verleenen rabat aangaat, bet zou minder bedragen dan de geldswaarde
van den tyd, die thans verloren gaat aan 't afleveren der stempeltjes,
gewoonlyk juist op oogenblikken kort voor 't vertrek der post, en dus
zeer ten-nadeele van de andere w-,rkzaa,mlareden die groote nauwkeurigheid
vereischen . (1872)

88 IDEEN VAN MULTATUL1,
mits ze zich verbonden hun geadministreerden to behandelei) als
vroeger hunne koeien . Ik geloof niet, dat een rechtgeaarde koe
er in berusten zou, to logeeren als nu drie-vierde deel van de
bevolking to Amsterdam .
Maar dit gaat het bestuur niet aan . Dit alles liyt niet op den
weg van 't bestuur .
En by 't klagen daarover, stuit men alweder en altyd op dat
vo6rheerschend kenmerk van 't parlementarisme : op gebrek
aan verantwoordelykheid .
Als een pikant staaltje van de wyze hoe er bestuurd wordt,
hoe de bestuurders hun roeping begrypen, wys ik op 't volgende .
WY weten nu eenmaal, dat het Volk geen vleesch eet . Voor
n oogenblik aannemende, dat het bestuur daaraan niets doen
kan, zal 't toch waar blyven, dat zoo'n feit belangstellende aandacht
verdient. Ziehier hoe de Gedeputeerde Staten van Friesland
zich van hun plicht daaromtrent kwyten . Wy lezen in 't verslag
van die provincie over 1661 :
Wij moeten nog wijzen op 't verbliidend ver-schijnsel,
dat de invoer van Smeer
de, ,Nederland,3che Industrieel" voegt bier zeer gepast by :
,,dat is : de a/val van ons naar Engeland gezonden vee ."
. . ._8meer, een artikel zoo nitnemend geschikt om bij de
geringe volkskla88e het gernis van vleesch to vergoeden, in de
beide laatqte jaren weder klimmende is."
Het is moeielyk by zulke mededeeling niet bitter to worden .
Men vraagt zich wat de overhand heeft by die heeren Gedeputeerde
Staten, de domheid, de onverschilligheid, of de wreedheid ?
Of zou er ironie liggen in dat verblyden over 't verruilen van
versch vleesch tegen oud smeer ? Zou 't een geestigheid wezen ?
Laat ons het zachtste oordeel kiezen en dus de zaak houden voor
domheid. We kunnen daarvoor de minder domme opinie teruggeven
- niet als verblydend verschynsell helaas ! - d at 'n vlucht
uilen, ,zoo by-uitnemendheid geschikt wezen zou om H .H .
Gedeputeerde Staten van Friesland to vervangen .
Als ik wilde toegeven in den lust om zeer veel voorbeelden
van then aard aan to halen, was er geen eind aan . Beter zou 't
gezegd zyn : als ik den walg kon overwinnen, die my dat aanhalon
veroorzaakt. In 't groote en kleine, in stads- provincie- en landsbestuur,
overall dezelfde onbekwaamheid van een onverantwoordelyk
: ,niet alleen gedaan ." Partant . . . . overal 't zelfde gebrek
aan geweten .
In Januari 1862 haalde ik in m'n Vry-Arbeid SHAKESPEARE'S
woorden aan : er is verrotting in den Staat. Weinig tyds daarna
herhaalden vele dagbladen van verschillende richting dat woord,
en niemand sprak het tegen . Kort daarop erkende de minister THoR -

IDEEN VAN MULTATULI 89
BECKE - let wel, toen by optrad, en dus al 't gowiclit van de beschuldiging
kon werpen op z'n voorgangers ,,dat er een conta,qium
heerschte in den Staat"
Besmetting dus . Het ware nu, na twee jaron thorbeckery,
voor 'n afgevaardigde de moeite waard then minister de vraag
voor to leggen : wat by gedurende zyn be .stuur verricht heeft,
om die besmetting tegen to gaan ? En 't ware to wenschen, dat er
een aannemelyk antwoord kon worden gegeven op die vraag .
't schynt, dat de besmetting terstond is geweken by 't
optreden van den heer THORBECKE zelf, en dat er niets noodig
was dan 't vertoonen van zyn ziektewerend gelaat aan de ministerieele
tafel, om gezond to maken wat ziek was, om ar--
M()Pr1f1P filo cTPrbpPrPn in rATIMOM in i,.Ilonrloc in -qliolip.irl
We zullen zoo vry zyn niet to gelooven aan then omkeer, zoo
I .-, 1-f, -,H, hhift hot 1,dt
Weer moet ik'hior terugkomen op den leugen den Vertegenwoordiging.
Al was er niet zooveel geknoei in 't kiezen door de
weinigen, die 't recht hebben zich daarmee to bemoeien, of die
van dat recht gebruik maken, dan nog zou de heele zaak leugen
zyn want . . . . het hongerlydend gedeelte der Natie spreekt niet
merle . De niet-etende workman heeft evenmin stem by de behandeting
zyner zaken, als de koeien zelf, die by ziet wegvoeren naar
Engeland. Het is niet waar dat doze of gene vertegenwoordiger
is gekozen door 't Nederlandsche Volk. Kleine stedelyke of provincial°
cliques vaardigen in hun belang dezen of genen of naar
den Haag . Een p-,aar overigens onbeduidende couranten, of in
soldy van 't bewind, of in hoop op soldy van 't volgend bewind --want
oppositie is meestal hofmakery aan de toekomst - zoo'n
paar kranten verheffen deze of gene nulliteit tot 'n orakel . Een
man van wien vroeger niemand iets wist, wordt op eenmaal voorgesteld
als 't non plus ultra van welsprekendheid, kennis, onbaatzuchtigheid,
vaderlandsliefdc . . . .
Neen, vaderlandsliefde niet . Dit moet men die kranten als
certificaat van betise nageven, dat ze meestal by-voorkeur de
districts-liefde pryzen van hun candidaat, als om een belaclielyk
zegel to zetten - huns ondanks natuurlyk, en uit domheid -op
de treurige waarheid, dat m'nheer die of die van plan is, z'n
stadje en omliggende dorpen to vertegenwoordigen en niet het
Volk van Nederland . Aldus blykt do leugen onzer verkiezingen
uit de naive bekentenis zelve dergenen, die den mond vol hebben
van onze onschatbare grondwet, van con stitutioneele on twikkeling,
en diisdani-ye woorden moor_
Eens was ik in Friesland, buiten myn weten, candidaat gesteld
voor de Kamer. Ik las in de Provinciale Friesche Courant, dat men
my onder anderen ook dd6.rom aanbeval, ,wvl ik een Fries was",
1k haastte my die dwaling to releveeren, en werd niet gekozen,
nattiurlyk. Nu, dit zou inisschien toch niet geschied zyn, maar

90 IDBIEN STAN MULTATULI.
de aanbevelingen in de friesche couranten- hielden terstond op .
De oorzaken die tot verkiezing leiden, zyn allerzonderlingst,
en - met het oog op de gevolgen - meer dan zonderling .
Het grenst aan misdaad . Ja, "t is misdaad. Onlangs in Deventer
waren er personen, die aan DUYMAER, VAN TWIST de kandidatuur
wilden opdragen . De man bedankte met wysheid, zelfkennis
,en rustliefde. Als-i de onbeschaamdhelid had gehad bet aan to
nemen, zou ik my vernederd hebben tot concurrentie, om eens
to weten hoe ver die onbeschaamdheid gaan zou . Tegelykertyd
hadden de winkeliers en leveranciers eener andere stad, een districtlievend
persoon ontdekt in een gewezen bataviaschen tokohouder,
die waarlyk niet in staat is een redelyken brief to schryven .
De man had met thee -laten -maken en rvstleveren - ook die
ryst wordt den kinderlyken Javaan afgekocht voor weinig geld,
meestal op 't veld nog drie maanden later is er hongersnood
op die wys had de man rykdom verzameld en by wist then rykdom
to doen aanzien voor bekwaamheid, voor kennis van Indi6 !
,,Die man was zoo byzonder knap in indische zaken" zeiden de
eenige, kiezers welke hem aanprezen op 'n manier die HOFF beschaamd
maakt. Men zeide, dat byzelf die ronflante artikelen
schreef. Dit was laster . De man is er niet toe-in-staat . Toch scheelde
't weinig of by was Lid van de Kamer geworden . *)
Over 't geheel openbaart zich de ,besmetting" 't duidelykst in
de schatting van personen . Ten-allen-tyde was rykdom een middel
tot bedervenden invloed . Maar ik geloof, dat zelden die inv .1oed
zich zoo onbeschaamd deed gelden als tegenwoordig . Welke
aanspraken had de beer FRANSEN VAN DE PUTTE, om gekozen
to worden tot volksvertegenwoordiger, tot minister ? Wat had
by verricht ? Waaruit was gebleken, dat by bekwaamheden bezat,
groot genoeg om die verheffing to billyken ? Als de beer
FRANSEN VAN DE PUTTS bekwaamm was voor z'n betrekking
eene mogelykheid, die wel door hem zelf zal erkend worden -zal't
een bloot toeval wezen . Noch zyne opleiding, noch z'n levensloop
leidden daartoe . En al hadde by zich geoefend in kennis, wetenschap,
studie der publieke zaak, dan nog is Tyne verheffing onverantwoordelyk,
wyl in dat geval die oefening zoo in 't geheimm
zou geschied zyn, dat niemand daarvan ooit iets gewaar werd .
Diet Nederlandsche Volk wi.,;t van den beer VAN DE PUTTS dit
alleen dat by in Indi6 nog spoediger was ryk geworden dan vele
anderen, en ik zou juist hierin een reden vinden om by-voorkeur
hem uit to sluiten van allen invloed . Ook op den Javaan maakt
*) Later werd by dit inderdaad, en by is het nog ! Dagelyks spreekt by
sans vergogne mee over indische toestanden, bescherming van den Javaan,
Nederlandsche en andere plichten, en water alzoo verder by die zaken behoort .
En de Kamer luistert naar dat gepraat ! En de Ministers antwoorden op de
vragen van then man! En de couranten geven verslag van zyn speeches
En . . . . het Volk meent vertegenwoordiqd to zyn . ". Is ergerlyk . (1872)

IDEEN VAN MULTATULL
het; een slechten indruk, dat er in Nederland premi6n worden gosteld
op snellen geldoopst . Ik weet wel, dat, men bier to lande rykdom
verwart met verdienste, maar 't zou good wezen dit niet
zoo duidelyk to toonen, want de Javaan zal daardoor alien mood
verliezen tot openba-ring, zyner krachten . Immers, by moet nu
gaan denken, dat het minste verzet tegen heeredienst of levering
van koelies, de minste weifeling in 't zoo bitter nadeelig diseompteeren
van z'n oogst, hem later zal worden betaald gezet, wangeer
de persoon waarmee by daeht to doen to hebben als speculant,
aan 't hoofd van 't bestuur komt te-staan! Wanneer de handelaar,
contractant of vryarbeider, juist door 't aldus gewonnen
geld, zal zyn opgeklommen tot gezag 1 We z-x,,n immoreel, laag en
gemeen, maar eilieve, laat ons dit niet yken als maatstaf . 't Zou
goed zyn den Javaan in de meening to laten, dat uitzuigen en
afpersen en snel ryk-worden private liefhebberyen zyn, en geen
off icieele deugden .
Ik geloof, dat de beer VAN DE PUTTE bekwamer is dan over
't algemeen kan verwacht worden van lieden, die zoo byzonder
bedreven zyn in 't geldverdienen . Of liever, ik houd hens voor
vlug en handig genoeg oral ooze Tweede Kamer bezig to houden
met ,duitenplatery" . Cc n'est pas juror yro8 . Zie de grappige uitweiding
over 't kadaster op Java, waarvoor alle wezenlyke belangen,
die aan dee orde van den dag behooren to zyn, worden terzy
gesteld . Doch al ware de beer VAN DE PUTTE inderdaad bekwaam,
al had by kennis van indische zaken, dan immers nog is 't een
ongerymdheid, in tyden van kwestie over Vrye-Arbeid en cultuur-contracten,
iemand aan 't hoofd van koloni6n to plaatsen,
die juist met, en door die d-ingen I fortuin gemaakt, en hoo9qt-
waarscbynlyk nog altyd belany beeft by de wyze van exploitatie
der Javanen .
.Roewel ik me persoonlyk heb to beklagen over den beer VAN
De PUTTE, die van 'n zonderling verblyf op den ministerzetel
gebruik beeft willen maken om my voor den gek to bouden, en
onedelen spot to dryven met myn eervollen armoed - zooals
troetelkinderen van stom geluk gewoon zyn - gaat toch deze
uitval niet hem aan. Myn opmerkingen betreffen de inrichting
van den Staat, die zulke zotte benoemingen mogelyk maakt,
en zelfs frequent, of --- erger nog - die ze onmisbaar ten-gevolge
hebben moet .
In-verband met de KarnerkDoeiery had de beer DioRBECKE
-- na 't aftreden van den inderdaad bekwanien, zeer inteyren, zeer met
de indisch,e huishouding bekenden minister UHLENBECK - iemand
noodig, die paste in 't lystje dat onze regeeringskarikatuur omvat .
De vraag schynt niet geweest to zyn : Wie is bekwaam ? Wie toonde
op de hoogte der zaken to zyn ? Van wien kan men yver, kunde,
en goede trouw met grond verwachten ?
De vraag was deze : welke persoon kan geacht worden, kame-

92 IDEEN VAN MULTATULL
raden genoeg to hebben onder de septuaginta, o , )n _-'n 1)cyrootinyen
to doen doorgaan ?
Daar nu de beer VAN DE PUTTE een joviaal mensch is, aangenaam
in den omgang - och dat, is zoo makkelyk als men niet
wordt neerge drukt door zorg -, ik kan ook zoo vroolyk wezen, als
m'n kinderen schoenen hebben ! -- daar by zich ,goed voordoet'~
en de gaaf heeft om onkunde to verbergen onder woorden -
juist andersom als UHLENBECK, die uit gebrekk aan woorden z'n
kunde niet kon toonen - zie, daarom moest de Heer VAN DE PUTTE
minister zyn. Hy is dit, niet in 't belang der zaken alzoo, maar
opdat THORBECKE minister blyven zou .
Dit zyn de eischen van ons Regeeripp8tel8el . lk tast Been personen
aan . Ik tast bet stelsel aan, dat zfilke personen noodig
heeft, om zich overeind to houden .
Ik vraag niet of 't billyk is dat van de PUTTE minister is, terwyl
ik moeite heb bet papier to betalen, waarop ik myn IDEEN
sjhryf! lk vraag niet . of 't billyk is, dat we ternauwernood de
kans ontliepen een gewezen ryst-opkooper-tokohouder-theelatenmaker
in de Kamer to zien - een man, die niet behoorlyk sebryven
kan, en 't in de rekenkunde nooit verder bracht, dan nu reeds
m'n kleine Max - terwyl ik m'n gezin niet kan onderhouden,
omdat men my I t arbeiden onmogelyk maakt ? lk vraag niet :
of 't billyk is, dat HAVELAAR wordt bespat door de modder
van Slymeringen en Droogstoppels ? Ik vraag : Of 't STELSEL
goed wezen kan, dat zulke toestanden gedoogt en ze118 teweegbrengt ?
Ik vraag, wat er moet gedacht worden van de wyze, waarop
andere belangen worden behandeld, als z -hlke voorbeelden van
schandelyk onrecht mogelyk zyn ?
lk vraag, hoe zich de arme, de werkman recht zal verse haffen,
als 't my niet gelukte tot-nog -toe, my, then men Loch altyd eenigs -
zins , ontziet ,omdat ik zoo mooi schryf" . Want zie, eenmaal
Loch zal ik 't zoover brengen, dat ik een plaatsje vind om rustig
to werken, en dan begrypt men toch dat ik de macht hebben
zal rekenschap to vragen op andere wys, dan door ,mooi schryven"
alleen .
Hoe zal de mishandelde arme zich doen hooren ?
DAArvoor zal ik optreden en dit schryven is een begin . *)
*) Met terugziebtopdenotenonderbldzz .30 en 46, moetik bier erkenliell,
dat de wyze waarop men zich sedert 'n paar jaren in zekere schryvende en
sprekende kringen heeft meester geinaakt van quasi-staathuishoudkundige
1clanken, my in 't volbrengen der aangevangen taak zeer beleinmert . Do werkman
wil maar niet inzien dat zyn goddelyk recht gegrond is op z'n waarde
als arbeider, en dat by dit recht verliest, zoodra by zich tot prater verlaagt .
Wat zouden wy gewonnen hebben by 't wegjagen of verbeteren onzer ellendige
Kamers, als werklieden 't metier van parlementeeren gaan voortzetten
? Babbelen en fzazenmaken brachten de ellende des Folks voort .
Meent men die nu to genezen door frazen_en gebabbel ?

IDE,EN' VAN -NIULTATULL
I )e turae vomit met vortugen~N'oor(14-'d ? \k'eint-1 . van heden
of hen i z ( - o vertegem , , oordiger van dim arme. De Regeering
draagt geen kennis van de behoeften des yolks `? 1k zal
haar die behoeften doen kennen .
En als de tyd d6A-r is, zal ik haar bericht doen van de eischen
des Volks .
De arm-e die stom was, zal voortaan 8preken . De hongerlydende
bevolking van Nederland zal niet ]anger zwygend hongerlyden .
-- 117y willen eten., waarlyk leven, yenieten . Wy willen yelukkiq
zyn.
Ziedaar de eerste . zeer onparlementaire, redevoering, die ik
namens den arme, den werkman en de grootste helft der burger -
k1,asse, richt tot de Regeering van Nederland .
Vat- , aa,iigaa,at, de andere redevoeringen, gehouden door de
othcieele vertegenwoordigers, ze zyn ! ,eugen . Leuyen tegen de
meening dat die sprekers hekwaam zouden zyn om goed to spreken
. Leugen tegen het standpunt waarop ze zich lieten plaatSeD
als mannen van talent, van studie, van belangstelling in 'Hot
des Yolks . Le?tfje??n tegen hun mandaai .
Diee heeren waxen niet afgezonden naar den Haag, oni to redekavelen
over stelsels, meeningen en parlenientaire spitsvondj,Q,hed-en
. Het Yolk eischt velwaart, bien-itre, genot, geluk,
en 'tt is de plicht van wie een mandaat aannam, diem. eiseh to
doen hooren, diiArover to spreken, en de Regeering to n open
-- desnoods to dminyen -- zich dAArmede to bemoeien.
De ieugens moeten ophouden . Het Yolk eet z'n droog brood
en z'n aardappelen, met of zonder vet dan . in waarheid . Het,
heeft dus ook recht op Aivaarheid in 't noemen van die zaken .
De verslagen van gemeenten en provincieD zyn leugenachtig .
De rapporten der beambten moetenn k1oppen met den geest van
de clique die op 't kussen zit . De mededeelingen nit lndie zijn
Zoodra mogelyk hoop ik de ,sociale kwestie" monografisch to behandelen .
Daartoe echter is ineer lolsir noodig dan my gewoonlyk door de oinstandigheden
gegund wordt. Ook vrees ik dat het our eene~r onbloedige oplossing
verstrekeii is . Indien men in 1864 naar myne Avoorden had willen luistereii,
ware (lit - voor -TIN- ederland althans - nog mogelyk geweest . Ik heb gedaan
wilt in m n vermo(mi was . In de laastemaanden des jaa,rs 1867 --- kort voor
aftreden van 't ministe6, TIEE -NISKERK, VAN ZUYLEN, SCH11M1ELPEN'-'-P'-'C1i
AVINTGENS, HASSELAIAN--stoud ik op hot punt coil Joel to bereikell, dat
waarscliynlyk aan den stand der zaken coil geheel antler aanzien zoo "' ,egevell
hebbei) . Hot verhaal der Nvyze waarop myne po"ingen misluliten, ZOO lily
to ver leiden . Ook long k daarover met, u1tweiden, onidat bet openbaren
van de ineeste daartoe behoorende byzOnderheden ml met vrystaat . Indien
de zaak my-zelf alleen aanging, had ik ze lerstond publieh gemaakt . Mocht
zich eene gelegenlieid ter verandering In . den geest die ons reyeert, weder voordoen
-- het is mogelyk ! dais zal k nog-eens beproeven, al zv dan de leans
op gooden uitslag diet verbeterd sedert I dion tyd . (t872)

94 IDEEN VAN MVLTATITLI .
leugenachtig. Ter-zelfder-tyd als men publiceert, dat daarginder
alles rustig en tevreden is, moet men ter beteugeling van
opstand en oproer, z'n verdedigers zoeken tot in Altona en
Afrika toe . De troonrede die de ministers laten uitspreken, is
een jaarlyks terugkeerende leugen . En 't antwoord insgelyks .
Nooit laat men den Koning zeggen : ,Heeren, 't Volk lydt gebrek
. " Nooit antwoordt men : ,Sire, 't Volk heeft honger ."
En zoo toch z ou. e r moeten gesproken worden, als er naar waarheid
gestreefd werd .
Hoe kan men haar ook verwachten, die waarheid, van personen
die 't recht van spreken alleen to danken hebben aan een
zoo leugenachtige fictie als onze Kieswet ? Zou niet bijiia ieder
lid der tegenwoordige vergadering als-i aandrong op waarheid,
in zekeren zin een zelfmoord begaan ? Zou by niet v66r alles
de hekentenis moeten afleggen -: geen vertegenwoordiger van
't Volk to wezen ?
Het belang dat de vertegenwoordiging schynt to stellen in de
, I kleur" van 't kabinet is, met het oog op haar mandaat, al
we6r een leugen . De principaal - het Volk - droeg zynen gemachtigde
niet op strydtevoeren tegen dezen of genen minister . Het
Volk verlangt welvaart, loon voor geleverd werk, levensgenot, voedsel .
En nu zegge men'niet, dat de ,kleur" van 't kabinet in-verband
staat met deze wenschen des Volks . Geenszins. 0 't ware inderdaad
de moeite waard, een staatsdienaar to verwyderen, die 't
't yolk deed hongeren, om hem to doen vervangen door 'n ander,
onder wien 't behoorlyk zou worden gevoed . Maar dit geschiedt
niet. Het Volk lydt gebrek, en onder zoo genaamde behouders, en
onder zoogenaamde liberalen, en z66 ver gaat de gewoonte,
van 't wegdringen der waarheid, dat men zich zelfs de moeite
niet geeft, de eenige wezenlyk ernstige partyleus : 's Volks welvaart
to gebruiken tot uithangbord . Hierin staan , onze regeerders nog
beneden een ouderwetschen kroeghouder die door 'n gekroond,
I' Landswelvaren" tracht z'n jenever in en aan den man to brengen .
De welstand van 't Volk ,Iigt niet op den weg der Regeerinq ."
Vry-arbeid, nog liever Kadaster - ik denk, dat de minister
j of vrouw Z1PPERMAN gesproken heeft, of 'r schoonzoon . . . . waar
't so tochtte" - vry-arbeid in Indi6, staatsspoorwegen, doorgravingen,
afschaffingen van tiendrecht, tariefsherziening, alle deze
meer of min belangryke onderwerpen worden met half of kwart
talent gebruikt als banier om iets to schynen, om to poseeren als
man van ,principe" van,,opinie," van ,kleur" maar voor de heel
eenvoudige zaak van voeding komt niemand op . 't Ware to wenschen
- zonder scherts, ik spreek in treurigen ernst - dat er
in de Kamer een vleesch-party opstond. Hierin lag misschien een
behoedmiddel tegen ,opstaan" op andere wyze, ,opstaan" eener
andere party en buiten de Kamer ditmaal, eener party, die -

IDEEN VAN MULTATULT . 95
god-bewaar-ons' ---- later in de Geschiedenis den naam zal dragen
van kaas en broodvolk . Zoo-als we dat meer zagen gebeuren en zullen
zien gebeuren, omdat het ligt in den almachtigen acrd der dingen .
Een vleescb.party in de Kamer ! 0, zeker zou die party we
zoo belangryk wezen als nu de e6teriFn van liberalen van behouders,
van juste milien, richting, van kakelttars over Cbristelyk-
`
historiscbe standpunten, of der halfwyze Nrereerders van een
goddelyk recht . . . .
Er is een goddelyk recht . Dat is 't reebt des Volks om brood to
eischen voor arbeid. Hot recht omm niet to sterven van honger,
of in leven to blyven met moeite, in een land, dat ruimsehoots
't noodige opbrengt, maar welks voedende kracht door wanhestuur
ten deele wordt weggeleid naar 't buitenland, ten deelee
misbruikt om eenige weinigen to overladen met gunst .
De spitsvondige, sebynbaar diepzinnige redeneeringen over
tarieven en vryhandel worden niet gevoerd met hot plan om to
geraken tot waarheid. Deze is -- het kan niet to dikwyls gezeg(I
worden - eenvoudig, als altoos .
'Vryhandel ? zeker' Vrye handel, geen belemmering van uitvoer,
geen bescherming, die traag maakt en vadsig en onhekwaam,
maar . . . . ook geen bescherminq van den vreemdeling .
Tk zal die zeer gemakkelyke kwestie afzonderlyk behandelen in
m'n IDEEN, en spreek daarover nu alleen oin ze op to nemen
onder de dingen waarmee men in den. Haag zich bezighoudt,
als 't Volk gelooft, dat er gesproken wordt over wezenlyke vraag-
stukken . De zaak is belangryk, maar 't gekibbel daarover hoort
%
thuis in den malade imayinaire van MOLII+,_RE, waar twee geleel-den
zich in vuur zetten over de vraa9, , of men zeggen moet
la figure of la forme Xun chapeau .
De hoofdzaak voor de ellende des Yolks Hat in zulke ,duitenplatery
." Als men 't byblad leest en na elke redevoering de
vraag doet : ,,geacht lid, heeft uw lastgever u opgedragen aldus,
of dAirover, to spreken `? 11 of : ,meent gy to zyn afgevaardigd met,
de bedoelling, dat ge zoo, of diiArover spreken zoudt ?" Zeker, dan
zou 't antwoord altyd neen wezen .
'Mar er was tot-nog-toe niemand omm die vraag to doen, op .
'n wyze, die dwingen zou tot antwoord en beterschap . Dit zou
anders wezen, als de leugen van de verkiezingen had opgehouden,
als er in de raadzalen der Regeering mannen zaten, die inderdaad
door 't Volk waren daarheen gezonden . Door 't Volk, dat dan
letten zou op de handefingen en redevoeringen van z'n lasthebbers
. Het Volk, dat eindelyk zou ophouden eerbied to koesteren
voor diepzinnigheid, -,A ,aar ze niet to-pas komt, en leeren zou dee
dingen, die 't aangaan, to begrypen .
Tk ben tegen 't parlementair stelsel . Maar als men dit nu eenmaal
houden wil, behoorthet in oprechtheid to worden toegepast - ,
en niet met de fiuiebelarv van een I)evottelyken revs?v? .

96 IDEEN VAN MULTATULT .
Vrye en algemeene verkiezingen, dat is - nu we eenniaal me&varen
in 't schuitj e van de eeuw - 't eenige middel oin dat vaartuig
to doen aanlanden in goede haven, en vooral om to beletten,
dat, reizigers en bemanning al to erg worden uitgezogen .
De lyders der constitutiekoorts willen, dat het yolk meespreke .
Welnu : dat dan ook 't Volk mee8preke ! 't Is valsch en schandelyk,
hot in den waan to brengen, dat er gezorgd wordt voor z'n belangen,
als dit inderdaad niet, geschiedt .
Vrye en aluemeene, verkiezingen, ja . . . . maar om die verkiezingen
vry to doen zyn, moet de invloed der holloway-dagbladen
worden gefnuikt, die juist omdat het eigenlyke yolk niet leest -
waar blyft de zegelwet, o, ministerie ? - dagbladen, die juist
digrom, en a1166n daarom, invloed hebben zooveel als noodig is
om een kiescollege to doen triumfeeren met 'n onbeduidenden
candidaat, tegen de candidatuu.r van 'n andere onbeduidendheid .
Algemeene verkiezingen . Ja! Men zou wel gedwongen zyn to
letten op de publieke zaak, als 't Volk daarin nie&sprak . De
scherpte van den toon, welken de honger geeft, zou ook anderen
wakker~maken, die nu hun recht tot kiezen niet waardeeren ,,omdat
het Loch niet helpt ."
Er zou beweging komen in ons politiek leven, en al ware sours
die beweging onordelyk, al raakte ze aan de grens waar roering
begint, of zelfs schandaa-11 . . . . welnu, dit alles ware to verkiezen
boven den tegenwoordigen doodslaap .
We zouden mannen in de Kamer krygen, die, om to voldoen
aan de opdracht van den lastgever, zich wel moesten onthouden
van voorgewend ingewikkelde kwesti6n, op straffe van 't verliezen
der goede meening hunner principalen, die hen hebbende
afgevaardigd om iets to doen, geen genoegen zouden nemen met
onbegrepen gepraat . Niet liberale of behoudende beginselen zouden
op den voorgrond staan by 't beoordeelen van candidaten, men
zou zich afvragen : wat heeft die man verricht ? Wat geeft ons de
hoop, dat by iets ten algemeenen nutte verrichten zal ?
Het Volk is eenvoudig in z'n eischen en begrippen . Het heeft
voedsel en levensgeluk noodig, en zou dus verlangen, dat het aanschaffen
van voedsel en levensgeluk mogelyk werd ., tegen pryzen,
die 't betalen kan. In-allen-geval zou 't vorderen, dat men zich de
vraag stelde : of er aan den algemeenen toestand niets valt to verbeteren,
in-plaats van zoo-als nu, brutaal, insolent, wreed en lui,
zich van alles of to waken met het praatje : dat is geen Regeeringszaak
.
Thans, zooals 't nu gaat met de verkiezingen, zyn er van de
zeventig
't Volk
heeren in den Haag hoogstens drie of vier bekend by
. En dit is natuurlyk . De eigenschappen, die er noodig
waren om in een provinciaal of stedelyk clubje to worden aangezien
voor zoo ,,byzonder achtenswaardig" zyn geheel iets
anders, dan wat er vereischt wordt om een volksman to worden,

TDT]EN V,', -"T M'TTM',kTTTTj . 97
en onze beele kiezery is gelyke dwaaslieid als or liggen zou in de
I)enoeming tot admiraal, van ieniand then men zoo aardig had
zien spelevaren in 'n sloot. *)
Waar zyn de admiralen, vraagt ge 'e Die zullen verschynen,
zoodra er near admiralen wordt uitgezien zoodra er by algemeene
verkiezingen, algemeene hoedanigheden zifflen ', noodig wezen . Tot
zoolang is 't degradeerend en vervelend, to concurreeren niet
dorpsrenomm6en.
De heer VAN HALL is bekend . De heer ROCHUSSEN is bekend .
1)e heeren GROEN, VAN HOEVELL, THORBECKE en nog 'n paar
anderen zyn bekend. Overigens bestaat ons parlement - met
ap- en dependentie van "ex-leden, rentree leden in spe, in-langniet-vertoond
leden en dergelyken - uit cogs de village .
En al ware er iemand by 't Volk bekend als publiek persoon
van eenig belang, les hommes ne. manquent jamais aux circonstances.
(Zie myne brochure over Vry-Arbeid, bl . 17) Er zullen
mannen opstaan, zoodra er vraag naar mannen is . 't Gaat daarmee
als met fosfer, die vroeger duur en zeldzaam was, en later
toen de behoefte aangroeide, goedkoop word en overvloedig .
De huishouding van Staat had tot-nog-toe geen lichtstof noodig,
en daarom is de sociale fosfer op dit oogenblik zoo duur . Ze zal
te-geef worden, a18 ermaag naar is.
Algemeene verkiezingen dus . Afschaffing van den census, die
bespottelyk is, en in principe en in toepassing.
In Principe. Zooveel veronderstelde welvaart geeft recht om
invloed uitteoefenen op de welvaart . Dus de arme drommel, die
juist zoo hoognoodig had om tot welvaart to geraken, wordt
uitgesloten . Hebben schipbreukelingen, die aan-boord zyn van
't zinkend wrak, minder recht op hulp-roepen, dan die half of
heel gered zyn ? Mag iemand die meer honger heeft dan een ander
niet meeroepen om voedsel ?
In toepassing . Heeft de beschaafde man, die zich intellectueel
ontwikkelde, maar juist dAArom misschien op geldverdienen zich
niet toelegde, minder recht van bemoeienis met de publieke zaak,
dan de kastelein van een meisjeswinkel ? Staat de eerlyke arme
- arm misschien omdat-i eerlyk was - boven den gelukkigen
gauwdief, boven den woekeraar ? Moot 'n dokter in de letteren,
een wysgeer, de man van studie, lager staan dan een schacheraar ?
Is 't voorts billyk dat menig kleinhandelaartje op 't platteland
mag meestemmen, en de met hem gelykstaande winkelier in
I n stad niet, omdat er voor de woonplaats van den laatste een
hooger census is voorgeschreven ?
En eindelyk : waarom kiezen de vrouwen niet mee ? Als de
ministers het geld van de Natie wegsmyten, zoodat de belastingen
hoog blyven, lyden zy toch ook onder then druk . Als we
VA de geschiedenis van jonker WRITS in de Specialiteiten .
IDEEN II . 7

98 IDEEN VAN MULTATULI'L
door slecht bestuur oproer krygen, of oorlog, of watersnood,
lyden zy toch ook onder die rampen .
De zotterny der bepalingen op 't kiezen, springt overigens
terstond in 't oog door dit enkel staaltje : dat er minder wordt
vereischt om lid van de Kamer to wezen, dan om kiezer to zyn .
Dit alleen is voldoende om de diepte to peilen van de inzichten
der heeren - THORBECKE bovenaan die Nederland zoo grootmoedig
met de kieswet doteerden .
By algemeene verkiezingen zou men niet telkens nulliteiten
of erger -- zien verheffen op den ministerstoel, want het beter
gehalte der Kamer zou andere tegenspraak vereischen of andere
toelichting, dan er nu meestal wordt gegeven aan de groene tafel .
Zou een BETZ, minister van financien - van financier ! -hebben
durven terugkomen, na flink to zyn uitgelachen over zyn
onkunde ? Zou THORBECKE kunnen volstaan met z'n am bigulteiten,
als er tegenover hem mannen stonden, die de puntjes wisten
to zetten op de i's . Zou 'n Kamer, die wat beduidde, zich later
afleiden van de behandeling der toestanden in Indie - die voorziening
vereischen ! door langgerekte verhalen over 't kadaster,
waarnaar niemand vraagde, welke met then toestand niet in
't minst verband staan, en over 't geheel pure nonsens zyn
De verkiezingen zooals ze thans geschieden, waarborgen byna
altyd de zegepraal van middelmatigheid . De middelmatigheid
is misdaad in mannen, die in rang, geld, aanzien en gezag, betaald
worden voor wat anders en meer. Non omnibus licet . . . .
zich aantestellen als een bceotier .
Hoe overigens de verkiezingen zouden moeten geregeld worden
om ze to maken tot waarlyk vry en algemeen, hoort thuis in een
nieuwe Kieswet, die 'k nu niet schryf. Thans is ze ellendig ! En deze
opmerking is ten slotte voldoende voor 't doel van dezen brief .
Onder voorbehoud om later op veel punten terug to komen, en
bepaaldelyk op de middelen ter verbetering, resumeer ik
I. Het yolk verkeert stoffelyk, zedelyk en verstandelyk, in een
ellendigen toestand .
II . Het is voornamelyk to wyten aan de inrichting van den
Staat, wyl niemand zich aansprakelyk houdt voor die ellende .
De Koning niet, o?ndat-i voigens de grondwet, onschendbaar
is, en daardoor met den besten wil, onmachtig .
De ministers niet, wyl ze - bon an, mal an - om de twee, drie
jaar aftreden, en zich dan ni et bekommeren over de latere qevolqen
van de wyze waarop zy bestuurden .
III . Die toestanden zyn 't onvermydelyk gevolg
Voor een deel van 't Parlementair Stelsel in het algemeen.
Voor een ander deel - en voornamelyk ! - van de wyze waarop
dat Stelsel in Nederland is voorgeschreven door de Wet en wordt
toegepast in de daad .

IDEEN VAN MULTATULL 99
1k eindig voor ditmaal met den catonischen uitroep : Ik voor
my, ik blyf er by, dat de ellende des VA8 moet worden uitgeroeid !
Zorg dat ge welvaart, laat uw kleinen jongen zich vooral
toeleggen op 't 1ran8ch *) en tot-ziens .
.,Myn volkje thuis is wel, en kleine Max heeft 'n pt-ix d'excellence
gekregen. Sakkerloot . . . . als-i een ,knap kind" wordt onterf
ik hem . Dat zou 'n plaag wezen . Myn ouders waren heel gezegend
op dat punt . Adieu !
452 . A an den Uitgeeer . Ik zie dat ge Inyne filippica tegen
THORIBEcKF, hebt geannonceerd, (.) en daarna de zaalbergery. My
wel, maar ik heb 't erg druk met WOUTERTJE PIETERSE . En om
u de waarheid to zeggen, die kleine jongen ligt nader aan myr
schryvershart, dan . . . . dan . . . . dan anderen . Ik ben niets gestemd
tot aanmerken en vitten, en zou waarachtig wel wenschen
dat MR. THORBECIcE en Ds . ZAALBERG op eenmaal veranderen
in iets degelyks, om my de moeite van correctie to besparen,
typographiptement parlant, natuurlyk . Want m'n oogen zyn
ontstoken.
Maar ik zal u niet in den steek laten met It `w aankondiging .
Och, druk 't ding maar, dat ik voordroeg in de club . Er is 'n
verhandelingtoon in . . . . goed ! Dat poseert 'n mensch . Laat do
zetters bier-en-daar tusqcbenvoegen : ,geachte boorders" en
nu-en-dan een regel wit laten voor suikerwater en neussnuiten .
Overigens kan 't zoo blyven . Men zal daaruit wel ten naasten-by
begrypen wat ik bedoel . En zoo niet, dan zal ik bett later nog-eens
.
,
*) Na de gebeurtenisset -i van '70 schynt (it, studio iii het duitscli d4, voorkeur
to verdienen . (1872)
4) Onitrent het nu volgend Auk tegen den heer THORBECKE -- altoos
in zyne publieke hoedanigheid van auteur en minister -- inaak ik in zekeren
zin dezelfde opmerking, als op 't vorig nurnmer (noot op blz . 30 .) Vraagi .
men my of de wyze van bewerking my bevalt ? Neon ! Doch wel houd ik
staande dat ons armm landje behoefte heeft aan een geheel andere soort van
inarmeD, dan waartoe de heer THORBECKE, blykens z'r, n doen en niet-doer
getoond beeft to behooren, en dat de slotsommen die ik uit z'n schryvery
haal geheel overeenkomende trouwens met zyne handelingen als Staatsman
correct zyn. Hy is op dit oogenblik weer minister, en Nederland, dat
aan groote mannen zoo dringend behoefte heeff, blykt met de zeer kleine
tevre-den to zyn . Maar dat hot dan ook tevreden zy met de qevolgen der slordigheid
waarmee 't z'n gunsteling kiest . Heeft de invloed dien de heer THOR-
BECKE sedert 1848 uitoefende -- - by trad nii-en-dan af, maar z'n hoofdgewvrocht
: de Kieswet, b166f - - gunstig of ongunstig gewerkt ? Zyn we met
en door then man vooruit gegaan of achteruit ? Wie deze vragen naar waarheid
beantwoordt, zal moeten erkennen, dat ik then Staatskunstenaar juist
beoordeeld heb, al grondde ik dan myn oordeel op een nietig boekje. Is 't,
myn schuld dat de antevr THORBECKE Been belangryker werken geschreven
heeft ? Men moet zich t evreden stelleD met de bronnen die er zyn. (1872)

1 00 II)EEN VAN MULTATIJLI .
toeliehten, zoodra ik WOUTER heb heengeho .ipeli door ad, ap-ud,
ante, en de rest.
„Ik voor my ik blyf er by dat de ellende des Volks moet worden
uitgeroeid !"
Gy hebt naar ik hoop, die woorden, welke jk van deze plaats
voor acht dagen tot u sprak, teegejuicht in uwe hasten, en ik
vertrouw, dat gy, meer nog door eigen aandrift tot het goede,
dan bewogen door myne toespraak, uzelven beloofd hebt, daartoe
meetewerken naar uw vermogen .
In christenkerken spreekt men van broederschap . „Zoo wat ge
den minsten myner broederen gedaan hebt, dat hebt ge my gedaan,"
zegt JESUS . In het oude testament, dat velen onder ons
ten zedelyk wetboek is, staat voorgeschreven : „gy zult uwen
naaste liefhebben als uzelf, ." - Veel christenen beweren, dat
JESUS dit het eerste heeft gezegd. Ze kennen dikwyls hun eigen
bybel niet. Het staat in Leviticus 1X, maar komt bovendien
voor in veel andere geschriften, van ouder datum dan 't begin
van dat zoogenaamd christendom . - En ook de vrymetselaren
noemen zich broeders en prediken liefd .e .
De wysgeer maakt liefde jegens den naaste niet tot een gebod.
Hem is 't oorzaak tot handelen, geen bevel waaraan men gohoorzaamt,
noch doel dat bestreefd wordt . Wie waarheid zoekt,
gevoelt dat hyzelf een deel is ---hoe klein dan ook, een deel
toch - van 't geheel . Dat broederhaat zel/moord is, en lauwheid
voor 't welzyn van zyn naaste, eigen verwaarloozing . In dien zin
is eigenbelang de hoogste, ja, de eenige deugd. En dit is een he-
wys to meer voor de stelling dat algemeen en byzonder r belang
ineenvloeien . Zekerlyk zouden nooit zulke voorschriften van
zedelykheid of godsdienst ingang gevonden hebben, wanneer zy
indruischten tegen ons bewustzyn, dat wy behoefte hebben aan
verbroedering .
Evenals duizend gulden samengenomen, grooter kracht nitoefenen,
dan duizend verspreide guldens, zoo ook voelen we onze
waarde verhoogd, we voelen ons gelukkiger, beter, naarmate wy
met meer yver en ernst de plichten vervullen, die ieder onzer
maken tot 'n schakel aan den grooten keten der menschheid en
van de oneindige wereldgeschiedenis.
Indien dit al waar is in 't algemeen, hoeveel te-meer is het dan
in acht to nemen, waar onze begeerte tot helpen en steunen kan
worden toegepast op hen, die onze genooten zyn in 't Land onzer
inwoning, op 't Volk waartoe wy behooren, bet Volk welks voorspoed,
ook in den meest rechtstreekschen zin, ooze voorspoed is .
Geachte hoorders, wy hebben in vorige byeenkomsten gezien .
hoe er aan de welvaart van dat Volk veel ontbreekt, en ik heb
u voorloopig opgeroepen, my to steunen in de pogingen die ik
wil aanwenden tot verbetering.

II)r+:EN VAN MULJI'A'rUI,I . 101
V66L- alles echter is uoodig, dat we 't eons zyn Ill ()ordeal over
den algemeenen toestand . Ik zeide a reeds, (tat, enkele regels
uit, de opsomming der verkeerdheden, die 't onderwerp uitmaken
nlyner beide laatste voordrachten, gevoegelyk stof zouden leveren
tot geheele verhandelingen . Ik heb tot nog toe slechts teksten opgegeven,
Been precken gemaakt .
Om evenwel aan to toonen, dat ik niet lich.tvaardig myn 0ordeel
geuit heb, wil ik heden a vond een byzonder punt tot onderwerp
myner beschouwingen maken .
(may weet hoe ik herhaaldelyk gezegd heb, (tat vela der verkeerdheden,
waaronder 't Volk gebukt gaat, zyn toeteschryven
aa.n ons .SYtaatsbestuur. Tot die moaning wil ik a traehten te brengen,
door eene eenigszins nauwkkeuri, e beschouwinq van den geest,
dic er by dat bestu-ur sehunt to h.eerschen. Dit zal dus hot o) , ndc--r •-weir
vVPzen van myn voordracht, e11 als ?'ocfrWer J) ter beoordeeling,
kiezen zy voor hedenav011(1 hot cerste stuk till, den b1lrldel
torisehe schetsen" van den tegenwc)olrctigell Irliilistel ., den heer
J . R . TIORBE('KE .
lk wenschte
ten eerste, to reeht vaa,i •digerl onze kecrs i.rit rh it erken des. heel - ell
THORRFCOKE, als punt van riit,gang 0111 den f/Pest du Regeering
to doen kennen,
tcf t u'eedc, met u na to gaan, wa .t. NN e ii) (lio' wei ei) '- inden, ell
voorat wat we er nut in vinden, emn
tcrt la.a t.,te, ons aftevragc n, of we niet aan onze landgenooten,
aan onszelf, aan onze nazaten verseh_Ialdigd zyn, aante-dringen
op r'eranderincl in den geest die ons regeert .
Maar vooraf daze opmerking . Mocht het, iI sonis toeschynen,
(tat ik, in 't beoordeelen van den staatsdienaar . die ons regeert,
de broederlyke liefde (tie 't beginsel onzer daden behoort to zyn,
tilt, het oog verlies, dat ik dus in tegenspraak sehyn met de
inclrukken, waarop ik zelf zoo-even een beroep deed . . . . 0, Ineln
bedenke,' dat JEzus sprak van .,den minste ryner hroederen"
en niet van welvarende en tevreden hoogepriesters . Men hedenke .
(tat joist zyn voorliefde voor de armen en verdrukten, hem do
krachtige vervloeking tegen verdrukkers en ryken in den mond gaf .
Liefde en hulp . . . . ja ! M.aar voor hen, die lyden, voor de armen
van geeste, voor hongerigen, voor nooddruftigen . Gcen liefde,
g6en hulp, geen inschikkelykheid, gce-n steun, voor opgedrongen
wereldsche grootheid, die armoede, honger en nooddruft teweeg-brengt,
onderhoudt en bestendigt .
Zulke steun zou medeplichtigheid wezen aan nnisdaad .
1 . De rechtvaardiging onzer keus van eon yedeelte der werkon

1 02 I:DLEN VAN M.ULTATULIL
van den beer rIHoRBEC1KE, als maatsta f ter beoordeelivg van den
geest onzer Regeering .
Zekerlyk, die keus moot gerechtvaardigd worden . De mogelykheid
bestaat, dat eene Regeering niet mag worden beoordeeld naar
'n dun boekjen, of naar 'n gedeelte daarvan, dat eenmaal werd
begaan door een van hare leden . Wanneer we byv . het ministerie
Guam onder Louis PHILIPPE zouden waardeeren naar de inleiding
die deze staatsman schreef in 't werkje van Miss NIGH-
TINGALE, over Ziekenverpleging, dan zouden wy voorzeker onrechtvaardig
zyn . 1\iisschien werden wy verleid tot afkeuring
van de spaansche huwelyken, door die in-verband to brengen
met het hoogstgewichtig voorschrift der liefdezustery : dat men
geen krakende laarzen moet dragen in 'n ziekenkamer, en dat
men niet moet schudden aan 't bed van iemand die hoofdpyn
heeft . Wat GUIZOT schreef in een oogenhlik van sentimenteele
ingenomenheid met liefdezustery de ware liefdezuster is de
vrouw, die de man en de kinderen gelukkig maakt, het meisje,
dat de laatste levensdagen van haar ouders opvroolykt, en daartoe
hoeft men niet naar de Krim to ga,an --- wat GUIZOT in zulke
stemming schreef, beef t niets to maken met z'n staatkundige
waarde . . . of onwap.rde . Want wat GUIZOT, en ,-- ja, THTER ook
eigenlyk hebben verrieht, weet ik niet Dit kan liggen aan xnyn onkunde
of nlyn gebrek aan begrip . Ik heb lange redevoeringen van
die heeren gelezen, onlangs, byv . die van TRIERS over de Mcxicaansche
expeditie, en ik heh er niets uit geieerd, dan dat hy,
't'IIERS, die expeditie afkeurde, omdat-i er de oorzaken niet van
wilt. Ik gis, dat Napoleon zal vergeten hebben hem die meetedeelen .
In 't algemeen zou ik u aanraden de geykte somm iteiten op elk
gebied eens nauwkeurig to beschouwen, en vooral op 't gebied
der staatkunde . Ik houd my overtuigd dat gy meermalen u zult
verwonderen - als by den tafeldans - niet over 't dansen van
dat meubel, maar overr de mogelykheid oni zoovelen in den
waan to brengen dat het danste. Waarschynlyk zult ge, na
byna elke beschouwing, u versterkt gevoelen in ongeloo f .
In het algemeen dan meen ik, dat men ter beoordeeling
iemand moet beschouwen in zyne daden, zoo-als die zich aaneengeschakeld
voordoen . Niet een daad maakt het karakter duidelyk
. De slechte kan iets goeds doen, de goede iets slechts .
De wyzen kan dwalen, en de zot iets waars zeggen . 't Is daarnnee
als met woeker, dronkenschap en menschenliefde. Men is
niet daarom 'n dronkaard, omdat men eenmaal beschonken was.
Niet by is een woekeraar, die in zekere omstandigheden, by uitzondering,
zich z'n geldelyke hulp laat betalen boven den rentekoers
. En zeker zal niemand den titel van menschenvriend schenken
aan 'n persoon, die eens by-Coeval wat goeds deed . Il faut
titre coutumier du fait om er de eerr of de schande van to hebben .

IDEEN VAN MULTATULL 1 0 3
C'otdamier Ja fait, vats de load . hJoist. Nii, deden vats den
leer THORBECKE hebbenn wy voor 't oogenblik niet veel, en ik
vrees als we daarnaar zooliten, dat het ons gaan zou, als met
den absenten tafeldans .
By-gebreke van (laden, zoeken wy naar woordev, naar betuigingen,
naar eene belydenis des geloofs . Zekerlyk, waar de vraag
on.beantwc-ord blyft : wat Debt 9-y ged.aan ? Volgt het onderzoek :
vat hebt gy verzekerd, geopenbaardals nleening ? Welkeil cathechhNikuts
volgt gy, of beweert gy to volgen ?
Op die vraag zou GUIZOT waarschyiityk atitwoorden : ik ben
ductrinair van staatkiindig geloof, en in leegen tyd schryf ]k
inicidimfen voor krankbezoeksters . (75, 76, 77) Zou de heer TaoR-
BEC'.KE een even helder, een even bevredigend antwoord kunne,11
geven ? Zou de heer THORBECKE kunnen zoggen : ik ben Jibe raal
Velen meenen (lit . Dan zou altyd de vraag overblyven : -Wat is
Iliberaal ? Waarin versehilt een liberaid van andere 'Iaucasiers,
van andere Saksers, van andere Kaninefaten of Kennemers
( -
en Friezen '? Is politick liberalisme een bewys van hberaliteit ?
. Is jar -zeggeil op zoo I ,
I
n wet, of neon op 'n andere, naar de maa,t dei ,
geheelitheid aan de voorstellers, een bewvs van liberalisme ?
[Vat is liberah8me ?
Bestaat het inischieii in 't weggeven van millioenen spoorwegconcessien,
in-stede van tonnen kultuur-concession ? Of is 't
liberalisme, de ledenn van de stembureaux
hun brood]e met 'a
kop koffi to misgunnen, tot styving ' der gemeentekassen, en tot
onsterfelyke eer van Nederland ?*) Is 't liberaal, op 't capitool
to beraadslagen of smeerkaarsen moeten worden gewogen en
geschat ? Of men de krenten gelyk met de rozynen behandelen
zal! (315, 319) .
Kortom, wat is toch eigenlyk liberalisme ? Wy moeten die vraag
wel doen, wyl 't antwoord daarop ons den maatstaf zal aangeven,
waarmee wy den heer THORBECKE behooren to meten . En, geachte
hoorders, als de vraag onbeantwoord bleef, zou 't 'n oogenblik
schynen of de heer THORBECKE geen maatstaf had, en alzoo behoorde
tot de incommensurable grootheden .
Liberalisme is is o gelukkig, wy behoeven dit voor
ons doel van heden avond niet to weten . En al wisten wy 't, het
zou ons niet baton, want . . . . de heer THoRBECKE is niet liberaal .
Ik bedoel hiermee niet, dat by een liberaal bekrompen mensch
wezen zou . Dit ware moeilyk to bewyzen, omdat de meeste daden
van den heer THORBECKE gelyk we reeds opmerkten, den betooverenden
stempel dragen eener totale onbekendheid . Neen, do
heer THORBECKE i,5 Been liberaal, in dezen zin : dat by niet be-
hoort tot de liberale party .
*) Met zulke voddery heeft zich inderdaad de beroernde Staatsnian beziggehouden
. 't Is by hero altyd geweest : de magnis non carat Praetor. (1872) .

104 TDEEN VAN MULTATULT .
We hierin myn zegsman is? IIyzell. ]By 't aanvaai- den van
zyn ministerie heeft by in-stee van 'n program van richting, in
plaats van een belydenis des liberalen gelools, verklaard niet to
behooren tot eene party . Precies als ik dus : ,m'nheer, net m'n idee!"
Juist . . . . maar zonder versleten kemelsvel, Mr. THo -RBECKE !
Hoe by z'n afval goedmaakt by de kiezers, die hem in de Kamer
brachten - by FONGERS van Haarlem, onder anderen - begryp-ik
niet recht. Ik vind, men moet z'n afkomst niet verloochene'n.
Ook begryp ik niet, hoe alle zoogenaamd liberale bladen
er genoegen me6namen, dat hun hoofdman wegliep, zoodra er
een plaatsjen open was, dat hem beviel. En dat ze voortgaan
zich to houden, alsof by nog aan hun hoofd stond . *)
In Italic was eens 'n roover, die reizigers schrik aanjoeg door
mannequins achter boomen to plaatsen . Men meende 'n heele
bende voor zich to hebben, werd bevreesd, en gaf toe in de vorderingen
van den 66nen man, then de reizigers zeer goed hadden
kunnen gevangen nemen, als men maar geweten had dat-i a lleen
*) Ik wacht nog altyd op inlichtingen . In-weerwil van TH's - my nagesproken
- verklaring, ,dat-i niet behoorde tot de liberale party", bleef
die party hem tot z'n dood toe, als hoofdman beschouwen . Het is dan ook
in die hoedanigheid, dat men hem dezer dagen wil bestandbeelden .
Wie dit ontkent, wie beweren moelit dat de vergoding van den overledene
gegrond is op de diensten die by 't Land bewees, op de degelyke verbeteringen
die by tot stand bracht, wordt verzocht die diensten en die verbeteringen to
noevz en, en wel als't niet to veel gevergd is : met eenigen eerbied voor WAAR-
HEID .
leder weet dat de N . Itotterdamsche Courant in-geene-deele een partyblad
is. Die Courant verheft dus onzen THORBECKE niet als partyman, doch one
z'n verdiensten, en gaf trouw alle toe- en aanspraken ten-beste, waarin men
verwachten kon die verdiensten to zien in het licht gesteld . By die verwaclitilig
is 't dan ook gebleven. Wat TH . verricht heeft ten-voordeele van 't "Yederlandsche
Volk, schynt alto aanbiddelyk, on , zoo niaar Urbi et orbi verkondigd
to worden. Wat my betreft, ik heb uit de aangevoerde preuves for canonisatio
van onzen held, niets geleerd dan dat by :
zoo'n byzonder schoonen styl schreef,
een braaf huisvader was, en
in God geloofde .
Het laatste werd onder overlegging van een briefje verzekerd door Mr .
JOLLES, een van TH's ambtgenooten, die 't dus wel een beetje doet voorkomen
alsof dat geloof een niet gemakkelyk kunststukjen is .
En dan die fraaie styl ! En 't huisvaderschap .!
Nederlanders, voelt ge niet, hoe alle moed om iets goeds voort to brengen,
uitdooft in een land dat zooveel gejuich ten-beste geeft aan prullige middelmatigheid
? Met welk recht straft men den doodslager wiens vergryp slechts
66n slachtoffer eischte, indien de Voorgangers des Volks zoo onbeschaamd
het gezond verstand der menigte vermoorden ? 't Is ergerlyk .
Zal men dan nooit inzien, hoe dit alles den hoogmoed en de eigenliefde
kittelt van wie door zoo'n Volk worden miskend en rnishandeld ? Reeds om
deze reden alleen behoorde men iets keuriger to zyn in 't uitreiken der brevetten
van uitstekendheid . (1872)

IDEEN \'"AN MULT TFLI . 1 05
was . Nlaar hier is de zack jiaist andersonl . De, dag blad-nm,annecluins
zetter. ci'n man vooruit, €fn man, die xiict tot hen behoort,
(lie hen niet kept, die hen verloochent, en toch wordt door
den onnoozelen voorbyganger --- - hier : 't Nederlandsche Volk
de gevorderde schat ting betnald .
,,De her TnORB ECK E dan, heef t uitdru kke l yk verklaard : ni et, to
behooren tot de liberale party . Wat moot de man een bitterr verdriet
hebben van de kranten, die hem Loch gedurig liberale kamerleden
toezonde(i ' . By 'li eerstvolgende gelegenheid moest
men hem tevreden stellen door 't ophemelen van m'nheer VOLLEN-
RO V E N , onzen burgemeester, of van den heer S (--.!x W ARTZ, den j odenbekeerder.
Na do ruiterlvke verklaring van den heer 'rHORBECKE,
is 't waarlyk to bejammeren, dat geen enkele kruistochtridder
heeft vergeten to sterven. doo'n middeleeuwsehe geweld-aanbidder
zoo 'n. goed figuur maken by 't afgezworen liberalisme van den
.-Leer 'hHORBECKE .
Of zou die afzwering van 't liberalisnlc, een /raze geweest zyn
309, vol.gg . )
Wat de heer T -ii, gedaan heeft in 't; algeineen belang ? D it
gaa,n we nu voorby, omdat bet tot nog-toe alleen gesehreven staat
in 't on uitgegeven werk der toekomst.
Vlaar eilieve, als dus de heer THORBECKE niet is to kennen uit
daden, die niet geschied zyn . . . . als by viet mag beoordeeld
worden naar den politieken katechismus een(-,r party, waartoe by
verklaard heeft niet to behooren . . . . wat adders blyft on.s over dan
zyne geschri ften ?
Ja, mits ter-zake-dienende geschriften . (seen introduction van
liefdezusters, of albumversjes uit de jeugd . . . . die ik trouwens
van MR. THORBECKE nooit gezien heb .
Welnu, er bestaan, geschriften van den beer THORBECKE . Opgang
hebben ze niet gemaakt . 1k durf u vragen of gy ze gelezen
hebt, en ik ben overtuigd, dat de meesten ewer de vraag met
neon zullen beantwoorden .
, . Er zyn van 1834 tot 1860 - dat is : in een t ydvak van 24- jaren
-- eenige stukjes van den heer TIIORBECKE verschenen, die samen
genomen een dun boekdeeltje vormen . Dat is de arbeid van een
kwarteeuw . Ais men nagaat, dat de heer THORBECKE niet gedrukt
ging onder knellende zorgen voor levensonderhoud - de Natie
heeft hem altyd behoorlyk betaald -- als men beseft, dat de beer
II noRBECKE ongedeerd, ongelasterd, niet gepynigd door vuilc
kwa:idaardige zielemarteling - zoo-als anderen ten-deel valt,
die wel iets deden - dat-i zich altyd vryelyk kon overgeven aan
de inspraak van z'n gemoed, aan de vlucht van zynen geese, dan
zal men de hoeveelheid van 't geleverde gering vinden .
Maar de hoedanigheid ? Dit zullen wy zien !
,,Hoe de inhoud van dit bundeltj e zy, wy hebben recht then to
houden voor do staatkundigc openbaring, voor 't publiok Evan-

106 IDEEN VAN MULTATULIL
gelie van onzen regeerenden minister, en ik beroep my te-dienaanzien
op de woorden, waarmee hyzelf zyn vroeger verspreide
stukjes by 't Nederlandsche publiek inleidt . Hv zegt : dat ze met
den politieken levensgang van den auteur in nauwe natuurlyke gemneenschap
staan ." (Inleiding der „Historische Schetsen ." )
Ik meen aldus to hebben aangetoond, dat wy bet recht hebben,
den beer THORBECKE naar doze zyne „Historische Schetsen"
to beoordeelen .
Dewy] nu de meerderheid der Tweede- Kamer, dien man aanhangt,
dewyl voorts de overige ministers door dien man werden
gekozen en gesteund worden, dewyl onze Koning en den
Heer THORBECKE en die andere ministers benoemd heeft, mogen
wy naar ik geloof, tot bet besluit komen, dat er uit de geschriften
van den Heer THORBECKE mag worden geconcludeerd : tot den
geese onzer geheele tegenwoordige Regeerin .g, en deze slotsom wordt
iuct ivedersproken door do feiten . Wy zullen daarvan overtuigd
nu in de lie plaats, nagaann, wat we in die werken vinden, en wat wy
daarin niet grind en.
Voor heden avend zal de beschouwing van bet eerste en niet
hot minst uitgebreide der stukken, voldoende wezen .
En niett bet minst uitgebreide . . . . godbewaarme, dat ik boeken
zou meten met de el, of geschriften by 't pond ! Maar 't verdient
toch opmerking, hoe err in eon bundel die de vruchten bevat van
-!-ier-en-twintig wren arbeids, in (-en work, dat wegens de uitdrukkelyke
verklaring des schryvers, „in nauwe natuurlyke gemeenschap
staat met den politieken levensgang van den auteur" . . . .
een werk alzoo, dat we mogen aannemen als logboek van do
reis zyn.er staatkundige begrippen hoe er in zoo'n werk
slechts gewyd worden, aan
,,Johar, de Witt" 19 blz .
„Onze betrekking tot Duitschland" 4- (!) „
„Mr . G . Wittwaal" 1 5
de ,Schets eenerr geschiedenis der provinciaal-burgerlyke wet- „
geving in de Republiek der Vereenigde Nederlanden" . . . . 28 (!) „
,,Simon van Slingeland's toeleg om den Staat to hervormen" 18 (!) „
„bet hedendaagsche Staatsburgerschap" 13 (!) „
„R . J . Schimnlelpenninck en S . I . Wiselius . .
3•i
„ Ro ell's onderhandeling to Parys in 1809 en 1810 :
Denk cons na by die j aartallen . . . . doordrin,gt u van 't belang
der zaak haalt u 't napoleontiseh Wereldryk in de gedachten
. . . . bet opslokken onzer Republiek, eerst onder 'n Koning, die prefect
was, later onder prefecten die koninkje-speelden denkt aan
aan 't continentaal stelsel . . . . aan Frankryks wrok . . . . aan Engelands
baatzucht . . . . aan de plannen van inval . . . . aan de bataafsehe
marine . . . . aan 't kamp to Boulogne . . . . aan de spanning
tusschen NAPOLEON en . . . . Louis, . , . aan de tank van RoELL . . . .

IDEEN VAN MULTATULL 107
aaii 't belang der onderhandel-iiigeti over dat Ales, en nu
't is geen verp;sing als ik a zeg, dat de beer THORBECKE (lit alles
behandelt -- zegge natuurlyk niet behandelt --- in . . . . drie bladzyden
. Daarop volgen een pair stukjes, getiteld : ,Karel Hendrile
Ver-Huell en Rutger Jan Schimmelpenninek", ,Bi ,i bet pertret
van Guizot" en ,Anton Reinhard ?alck."
. Ik heb my de vervelende inoeite getroost u de opschriften
letterlyk meetedeelen om u good to doen begrypen wat de beer Tx .
beweert to geven in zyn boekje . Hy zegt niet : ,iets over Jan
de Witt" niet : ,eene opmerkincq over onze betrekking tot Duitsehland."
Neen . fly geeft flinkweg aan z'n opstelletjes, titels die
voegen zouden aan werken van zeer grooten omvang. Dit - gevoegd
by de logboek-professie -- verschaft ons bet recht, de
stukken die wy voor ons hebben, to beschouwen en to beoordeelen,
zoo . . . . als wy de vryheid- zullen nemen heden avond to
doen . Wy duiden 't niemand euvel als by weinig weet, of weinig
uitriehtte. We moeten ieder de vryheid laten onbeduidend
to zyn . Maar wy verzetten ons tegen zulken pretentieusen schynn
van beteekenis als de heer TuORBECKE zich aanmatigt.
En zelfs dht zouden wy voorbygaan met stilzwygen, als niet
de schyn door velen word en wordt opgevat voor 't wezen, en
als niet doze dwaling zoo noodlottig invloeide op den loop der algeineene
zaak . Waarlyk er is verband tussehen de sehrale voeding
van den arbeids-werkman, en de schraalte van den arbeid,
dien de beer THoRBECKE ons wil opdringen als werk. Ook z66 alweder
is a1le8 in alles ! Zoo proeven wy den onvoedzamen aardappel
van den arme, in 't vruchteloos zoeken naar wat voeding
voor den geest, in 't armoedig boekje van den minister . Z66 voelen
wy de rifling van winterkou by 't bladeren in zulke koude geschriften
. Z66 vatten we, by 't achtslaan op den toestand des Volks,
het verband tussehen vuile smakeloosheid beneden, en hartelooze
, onzedelykheid omhoog . Z66 begrypen we, hoe alles samenwerkt
. . . . hoe voor den wysgeer en den dichter -- die 66n zyn !
alle versehil tusschen hoog en laag wegvalt . . . . hoe iemand die
joist, voelt, alles met denzelfden blik overziet . . . . alles vergelykt . . . .
alles doorsehouwt met 66ne inspanning . . . . altos samenvat met
66n greep . . . . alles teekent tot een beeld : waarheid .!
Ik betwyfel zeer of JAN DE WITT zich gestreeld zou hebben gevoeld,
als men hem had kunnen voorspellen, dat een soort van
opvolger hem zou bedeelen met slechts negentien bladzyden
druks, in een werk, dat den politieken levensloop - of levensgany,
zooals de man zyn onbeduidend aanzyn noemt --- van then opvolger
heet to schetsen . Negentien bladzyden octavo . . . . dat is
in den boekhandel een waarde van drie of vier stuivers .
Laat ons eens zien wat Nederland ontvaiigeti Ileeft voor z'11
twintigu centen .

1 08 IDEEN VAN MULTATULI.
Zonder in'tminst den Dortschen pensionaris hoog testellen, erken
ik toch dat 'n beschryving van z'n leven en daden - als er beschryvenswaardige
daden in dat leven voorkomen, wat ik eigenlyk betwyfel,
vooral na 't bestudeeren van Mr . Thorbecke's opstel
dat zoodanige beschryving belangryk wezen kon door 't verband
met andere zaken . Maar ziet, er blykt reeds by den eersten opslag,
dat de naam : Johan de Witt, niets was dan een uithangbord . Het
stukje handelt eenvoudig over 'n werk, dat Mr. SIMONS in 1835
heeft geschreven over JAN DE WITT . Ik zou evengoed dit deel
van m'n voordracht, door 'n valschen titel, kunnen voorstellen,
als ,beschryving der res gestae van Mr . SIMONS," omdat ik 'n
opstel behandel, waarin iets over Mr . SIMONS gezegd wordt .
Wy merken hierby al terstond op . hoe omzichtig men wezen
moet, met geloofslaan aan titels en programmen van boeken en
Regeeringen, en wy hebben 't recht to vragen of de verklaring
van den minister, by de aanvaarding van zyn bewind : dat by
't algemeen belang zou bevorderen, en niet dat van eene party" moet
worden opgevat met dezelfde stiptheid, als de titels der werken"
van den beer THORBECKE . *)
De styl is slecht . Of juister :
de wyze van uitdrukking is zeer
gebrekkig, want styl bezit de heer THORBECKE niet. Hy schryft,
als velen . . . . de jufvrouw na . (Minnebrieven, blz. 68 en 95 .) Van
styl, van lien weerschyn der aandoeningen der ziel kan geen
spraak zyn in zull&e ziellooze voortbrengsels . Wy moeten lager
zoeken om grond to vinden tot lof en berisping, heel laag zelfs,
en daarom ben ik wel genoodzaakt om to letten op fouten van een
soort, als men anders zoo gaarne vergeef t aan wie blyken gaf
verheven to zyn boven kleine onvolkomenheden .
Niets, volstrekt niets ontheft den heer TH. van de verplichting
*) Wie meenen mocht, dat ikzelf een dergelyke oneerlykheid beging,
door aan m'n Havelaar den ondertitel van ,koffiveilingen" to geven, bedriegt
zich . Ik weet dat er zyn die dit gelooven, omdat ze, als de schryver van een
stukje in de „Deutsche Jahrbicher fur Politik and Literatur" niet aandachtig
hebben gelezen . In dat tydschrift vinden wy in de aflevering van Maart 1862
"Max Havelaar, of de Koffiveilingen op Java (sic) door Multatuli.
Das interessante Buch ist bisher, so viel wir wissen, ins Deutsche nicht
ubersetz worden, obgleich Uebersetzungen in mehreren Sprachen vorbereitet
werden . Von ,Kaff ee-Auktionen" enthalt es kaum ein Wort : dieses Aushdngesehild
schien in Holland nothig !"
Volstrekt niet ! Ik ga nooit langs omwegen. Ik heb dat boek genoemd
Koffiveilingen, wyl 't inderdaad daarover handelt . (lie blz . 256) . Het boek
is een epigram, Nederlanders, en misscbien weet ge, dat men 't zwaartepunt
van zoo'n stuk moet zoeken in den laatsten regel . Later zal men erkennen dat
die titel van 'n verdrietige juistheid is .
De schryver van 't stuk in de Deutsche Jarhrbucher, heel t niet aandaclrtiger
gelezen dan de inenschen . Hy komt, na zeer uitvoerige, inaar oppervlakkige
behandeling van myn week, tot do coriebisie : (Le,t vry-arbeid zoo'1i
scleootie za,ak ie ,. Anne SAi1JAx . (18(14)

I'DEU-14 VAN ,ATJLTATUTJ, 1 09
tot vlekkeloosheid in 't nietige . Welnu in-stet,, van . vlekkeloosheid
vinden we, na een komma-punt, uitdrukkingen ale deze :
,,maar het eigen wezen van den tijd aan wells hoofd DE WITT Inet .
weinig anderen stond, van een tijd, then hij gemerkt heel t inet zij n naam,
to teekenen, naar dez( , belofte wil dee anteur (Mr . S11mons) zijn werk beoordeeld
zien."
. . . . gemerkt heelt met z'n naam to teekenen, naar deze belofte .o
hoe vindt ge I t ? Sommigen zullen begrypen wat de bedoeling is
van dezen zin . Ook ik begryp wat de heer THORBECKE zeggen
wilde . Maar yezeyd heeft-i 't niet in die kakografie. (58)
Wij laten onze aanspraak vallen . . . .
Dat ,Iaten vallen" van In ,aanspraak" vind ik jammer . Ik vind,
men moest niets laten vallen en vooral geen ,aanspraak", die
In aanstaand minister misschien later kan to pas komen by 't
openen van de Kamers, of by 't leggen van 'n eersten steen .
. . . . orn den heer S . to volgen
Waarin, denkt go ? In 'n schaapskooi ? In een herberg ? In de
witte societeit ? In de besognekamer ? Neen
. . . . in hetgeen by geef t . "
Ik vind in dit diepzinnig plan geen verschooning, voor dat slordig,
,Iaten vallen" van de ,aanspraak" .
. . . . vervulde by -- Jan de Witt -• een rol in de bestelling . . . .
van pakjes, brieven of boodschappen meent ge ? Mis
. . . . in de bestelling van . . . . Europa .
Ziedaar Europa besteld door JAN DE WITT! Gefrankeerd ? Aan
wiens adres ? Aan Jupiter . . . . vii, Bosporus `? Met protest terug
misschien, omdat ze gecompromiteerd was ?
,,JOHAN DE WITT aav .vaordde 't gemeenteb( ,st . . . .
De heer THORBECKE laat ons in 't onzekere, of die aanvaarding
geschiedde onder voorrecht van boedelbeschryving . We zullen
er 't beste van denken .
"Wie dit niet, dat is, in verband met let vooralyaande : die puntev
van uttyany - met de gansche reeks hunner, elkarider doorkmisendee
gevolgen, volkomen in heeft, overziet den werkkring niet, enz .
Hier moet men, one een werkkring to overzien, punten van uitgang
in-hebben. Neen, mooier nog, men moet die punten volkomen
,,in" hebben . Er mag geen staartje van al die punten buiten blyven,
of er ontstaat 'n vreeselyke leemte . Die acme Mr . SIMONs
had, -,Tolgens den heer TfT. niet genoeg punten in-genomen, of
genii volkomen punter, of by wes er we6r van ontlast . Hoe dit
ZY, SUMONS' (over-Mg de WITT'S ni ;,tar line! miserabc-1 .

1 1 0
IDEEN VAN MULTAT ULL
Straks zullen we zien, wat de heer THORBECKE zolf ---met of
zonder volkomen punt-gebruik -- van then werkkring overzien
heef t .
Hy schynt byzondere voorliefde to koesteren voor punten . Althans
een beetje verder lezen we
"Die vraag wen] . . . . beslecht . . . .
Een twist wordt beslecht. Vragen : beantwoord of opyelcist .
„Die vraag word . . . . beslecht; op eene wyze, welke . . . . het keerpuiit
geworden is."
Eene wyze ,welke" 'n keerpunt geworden is ? Wat men toch
weinig kan staatmaken op de toekomst ! BARNEVELD had gelyk
,,o god, wat komt er van" . . . .'n wyze !
genomen worD den, natuurlyk .
dit punt moet weer 'in-
„Men behoefde slechts de hand der generaliteit, welke den evenaa r hield,
to verkrachten, en de schaal van Holland haalde, door zyn natuurlyk gen-icht,
de andere provincien, ieder afzonderlyk en alle to zamen, van zelfs . .
Zel fs . . . . sic . Maar dat kan een drukfout wezen .
,,vanzelfs over ."
Pit is curieus van onzin. Wanneer een der schalen van eene balans
zwaarder is dan de andere, „door natuurlyk gewicht"
de heer TH . schynt ook onnatuurlyk gewicht to kennen -- dan
valt er niets to verkrachten, om die zwaarder schaal to doen overhalen.
Er zou juist verkrachting noodig wezen, om haar niet to
doen doorslaan. De heer TH. schynt to meenen, dat natuurlyke
dingen moeten gevioleerd worden . Zoo verkracht-i ook - we
zyn in voile schoolmeestery, geachte hoorders - de se-.,-e van 't
woord „schaal" dat vrouwelyk is. Ik denk dat-i zulks geleerd heeft
van mynen baker .
„Alles hangt van het kompas af, waarop de schryver koers zet ."
Ik heb redelyk veel gereisd, ook ter-zee, en kan betuigen nog
nooit to hebben gezien, dat men koers zette op een kompas .
„Onder deze omstandigheden moest de Iijn van gedrag der Republiek,
ten aanzien van Westelijk Europa, voor het vervolg beschreven worden .
Wij zien niet . . . .
Hoe gelukkig, dat DE WITT die lyn had to beschryven voor
't vervolg. Verbeeldt u, wat zou de man in angst hebben gezeten,
als-i na de,,aanvaarding van 't Gemeenebest" had moeten beslissen,
beslissen hoe men zich verleden j aar gedragen zou . „Die lyn moest
voor 't vervolg beschreven worden" alzoo, en . . . . volgt daar
onmiddellyk op
,,Wij zien niet, dat de schrijver -- die armie Mr. SrMONS -- van hun wezen
en verband eenig begrip gegeven heeft ."

IDEEN VAN M.-ULTATULL III
HUN 2i)ezen cit i;erba.nd .P' Eenig begrip geqei-en? Wy zien niet,
dat, de heer TjiORBECKE eenig begrip heeft gegeven van 't wezen
en 't verband des woordekens : hun . Een prysvraag : Welke
Hun wordt hier bedoeld ? Zou 't ATTILA wezen ? Jk moet met,
schaamte betuigen dat die persoon de eenige Hun is, then ik
de eer heb by-name to kennen . 1k kan this niet me6raden, met,
wat leans op treffen .
. . . . gelijksoortig aan die, waarin Lom,,wi.jK XIN' haa,r, ten aanzien
van Frankrijk to brengen dacht ."
Ik geloof,, dat hier onze schryver heeft in het duitsch to schryven
en het hollandsch op een styve manier to verdraaien, gemeend .
11 1,ODEWIJK onderhield den oorlog nicer, dan dat hij deel nam aan een
krijg gedurende welken Frankrijk zich ongehinderd voorbereidde tot den
overval der Spaansche Nederlanden, in Mei 1667, terwijl dc'. Republiek on
Elngoland nog tegen elkander streden, volvoerd ."
Wie wil ALEXANDER spelen by dezen knoop ? Men moet veel
,,piinten" in-hebben, om den ,k~ring" van zoo'n fraze to overzien .
,, De W ITT sto rid op een scherpen post, ."
1k weet wat scherpe patronen zyn . Ik ken de scherpte van
't zwaard des hongers . Ook weet ik ten-naaste-by wat scherpe
kritiek is . . . . maar scherpe ,posten" ken ik niet . En daar 't iets
schynt to wezen, waarop men staat, denk ik dat deze zinsnede
doelt op 'n goocheltoer, then DE WITT verrichtte ter uitspanning .
Of om-den-broode missehien, toen er niets meer viel to verdienen
als besteller. We willen hopen, dat de man zich niet bezeerd
hebbe, en dat-i later op 'n prettiger manier z'n brood heeftt kunnen
verdienen .
Z'n brood hebbe kunen verdienen . . . . oef
Eilieve, geachte hoorders, meent niet, dat ik myn schryven
goed vind . Ik heb daarop veel aanmerkingen, en voel inderdaad
vrees voor de kritiek, waaraan ik myn eigen werk zou onderwerpen
(42, 58, 61) als ik my niet ontslagen rekende van de verplichting
orn schoolmeesterig om to gaan met myzelf. Ik ben zoo vry
to gelooven, dat ik 'n beetje recht heb op 't, maken van fouten .
En dat ik gebruik maak van dat recht ? Ziet eens, in m'n zeeziektevertellino
, (229) laat ik een Groenlander reiken van 't puttingwant
tot naby 'n sloep, langs-zy van 't vaartuig. Er zal bedoeld
zyn : putting-yzers. 't Was een lapses calami. Ik zie dat ik
voor weinige dagen schreef -- neen, dat ik heb laten drukken (pag .
33) geschreven had ik 't niet --- ,welke middelen daartoe moeteii
worden aangewend" zonder vooraf to hebben gezegd : wAkrtoe
? 't Woord : ,,verbetering" was voorafgegaan, en uitgevallen
by correctie .
Maar, ook zonder zulke verontschuldigingen, ik maak veel
fouten, en ze vervelen my zoo, datt ik nit ergernis daarover, niet

1 1 2 TDEEN VAN MULTATULL
eons geabonneerd ben op m"n IDEEN . Want ik wil m'n humeur
ni et bederven .
Wie uwer in 't bezit is van wat menschkunde, zal begrypen hoe
ik my geweld moest aandoen om zoo lang uit to weiden over nietigheden.
Geloof t toch, dat ik u en my daarboven zou verheven
achten . . . . als ik niet ditmaal ware genoodzaakt geweest to wyzen
op 't kleine, op 't ambachtelyke . Waarlyk, het zou me niet in 't
hoofd komen to vitten - zooals ik nu erken gedaan to hebben,
omdat het moest --- wanneer de schryver had blyk gegeven de hoedanigheden
zyner fouten to bezitten, en daardoor in-staat to zyn,
die fouten lostekoopen met 'n koninklyk rantsoen van genie.
Wy zullen zien, hoe 't met dat loskoopen gelegen is .
De negentien bladzyden over ,JOHAN DE WITT" zouden tenrechte
moeten heeten : ,Mislulct betoogje, dat Mr Simons niets van
de zaken wist ." En - om nog 'n reden aantehal.en ter verontschuldiging
van myn Loon - ik verzeker u, dat de heer TH. zyn patient
niet genadiger behandelt, dan ik de vryheid neem hem to doen .
Maar ik twyfel of by daartoe hetzelfde recht had. Want . . . .
die Mr SIMONS maakte geen aanspraken. De man had een werk
geschreven - veal belangryker althans, dan 't kwart-eeuw-product
van Mr . TH. - en daarmee uit . SIMONS liet zich nooit benoemen
tot eminentie . Men moet de personen beoordeelen near de aanspraken
. . . . die ze niet lieten vallen .
Na eene klacht over de onvolledigheid van 't werk des heeren
SIMONS, nadien'schryver to hebben verweten, dat by ten-onrechte
z'n boek doopte met den naam van : Johan de Witt en zijn tijd
klacht en verwyting die gek luiden in den mond van iemand die
voorbeeld geeft van veel grooter onvolledigheid, van veel brutaler
titelroof - geeft ons de heer Th . zoo verward, styf en kromsprakig
als-i dan gewoon is zich uittedrukken, iets als antwoord
op de vraag, wat we van hem hebben to wachten, wanneer hyzelf
eenmaal het leven van JAN DE WITT zal beschryven
„Het karakter dus van den tijd, althans in zoo ver D . W . er mede in
aanraking gekomen is . In groote omtrekken, of uitvoerig : dit zij in des
scbrijvers willekeur gesteld ; maar het eigen wezen van den tijd, aan
welks hoofd DE WITT met weinig anderen stond, van een tijd then hij
gemerkt heeft met zijn naam, to teekenen, naar deze belofte wil de
auteur zijn werk beoordeeld zien . Welk een tafereel ! De feiten der,, -
hoestbui van den spreker - „ en diplomatie, in vrede en oorlog, inaken
er slechts een klein deel van uit ; de toestand, zelf, waarin zij voorvielen,
het geheele samenstel van het bijzonder zoowel als openbaar
leven der europeesche wereld in zijne verschillende takken en algemeen
verband, dit alles om een persoonlijk middenpunt
Dit is, by 'n welgeschapen mensch, de navel . Onze auteur zal
bedoeld hebben : om een persoon als middelpunt. Die punten,
die punten !

IDEENT VAN MUTL ATTJLT . 113
Ill Penn persmniilijL l1lidderlpilnt, gescllaar(I, ;gal oii,s, welligt i1a(t
de k oust Van eon vour heft nog gebuieht wouuden .
Nly we] . Ik ben er zeei , benieuwdd naar. Onze auteur zal inzien
dat-i dan moot heginnen met tienmaal 'n kwarteeuw oefening in
nauwkeurigheid van denken en zeggen . (10, 11, 12, 13) Of misschien
ziet by 't niet in, joist omdat hem to l - iiog-toe die oefening
I en-eenenmale ontbrak .
Maar ik hoop, geachte hooi'der_s, dat u zooeven een woord ontgaan
is, een post op den ,,taat der desiderata . Ik heh gehoest waar
ik nog niet verstaan Won wo den, en vond bet, aardig uwe nieuwsgierigheid
naarr de ooiuza,ak myner verkoudheid eenigszins to spannon
.
De voorgelezen tekst, met inbegrip van 't, v -oorhygehoeste, is
een kostbare bydrage tot do kennis der politieke levensriehting
van den beer THORBECKE .
AL- gy of ik bet leven hadden to beschryven van een voornaani
piersoon, en ran zyn tyd, zouden we zeker de belangrykheid gevoelen
van zulk'n opgave, en terugschrikken voor de verantwoordelykheid,
die w e op ons laadden door zoo'n program . Maar de beer
Tx. die de eischen der Historie zoo hoog opvat, naar z'n zeggen --en
als-i 't meende zou ik hem gelyk geven - doet nuu zelf aan
't work, den heelen Jan de Witt a/, in 19 bladzyden '
Hy verwyt den beer SIMONS, dat doze slechts een verhaal
geeft, van wat er met ons vaderland ten tyde van DE WITT is
gebeurd" - ik vind dit nog al wel . Wat had de man dan moeten
vertellen ? - en de criticus-zelf geeft in z'n opstel, dat dan toch
,JOHAN DE WITT ' getiteld is, volstrekt -nets daarvan.
Het heele opstel handelt over - zie hier de rede myner verkoudheid
van zoo-even -- over . . . . staatkunst. Hot woord staatkunde,
kunde, kennis van den Staat, komt by den beer THORBECKE
niet vour, en reeds by 'n vorige gelegenheid heb ik de opmerking
geuit, dat dit zeer karakteristiek is .
Vroeger schreef men de geschiedenis van Koningen bet
Volk was niets . Van kroon- en zwaarddragende roovers . . . . bet
Volk was niets . Sedert lang reeds is die 1 isloire bataille veroordeeld
. Welnu, vour nu eens eindelyk 't V of k schynt aan de
beurt to komen, bet wezenlyke Volk, de ware bestanddeelen
waaruit bet menschdom is samengesteld schynen wy 'n
soort : histoire-ministre to moeten doorloopen, de geschiedenis
van de staat-kii.nst, van do staat-ku .nsten. van de staats-kustenaars
en wat dies meerr zy. Ik kan om goed begrepen to worden, niet
to dikwyls herhalen, dat de Heer THORBECKE dit bundeltje geeft
als spiegelbeeld zyner politielre ontwikkeling . Welnu, naar de
fotografie to oordeelen. leven wy au bean milieu van staats-kunstenmakery.
Wy, gy, ik onze vrouwen eii kinderen, zyn de biljardballen
waarmee de heelen in den Haag carambole maken . Wy zyn de
IDEEK II . 6

1 1 4 IDEEN VAN MULTATLTLI .
volants welke door liberalen en behouders --- en door nl'nheer
THORBECKE ook, want by speelt sedert z'n avenement mee, al
zy 't dan ditmaal zonder partykaartje - aan elkander worden
toegekaatst . Wy, gy alien en ik, zyn de schaakstukken, waarmee
de heeren zich vermaken, en wie 't gewone schaakspel mocht
afkeuren, omdat het voor wetenschap te-veel op spel gelykt, en
voor spel te-veel inspanning vordert, zal zeker dit schaakspel to
erger verfoeien, naarmate het als vermaak ten-koste van een
Volk, to wreed, en als onzedelyke iaagheid to weinig vermakelyk is .
Wy zien dan in ons stukjen overal diplomatie en staatskunst
op den voorgrond, ,Voorgrond" is onjuist gezegd, want achtergrond
is hier niet .
Overal vinden wy meer of min diepzinnige beschouwingen
over de verdeeling van macht en gezag : wie 't best caramboleerde .
Over knoei-finesses tusschen de onderscheiden provincien : wi ec
den volant het best wi,4 terugtekaatsen . Over 't al of niet begeven
van ambten en,waardigheden : of men den prins van Oranje koningin
wou laten halen . Over ,verkrachten van den evenaar" . . . -
aan dit laatste zou ik den naam geven van on-fair pat-zetten,
in de spelletjes die de heeren speelden, en waarin des heeren THOR-
BECKE'S staatskunst zich vermeit, precies zooals wy 'n party van
ANDERSEN of MURPHY napluyzen .
Ik zal de vryheid nemen, eenige voorbeelden aantehalen ter
staving van myn beweren .
„Hij --- Johan de Witt -- was bet hoofd eoner staatspartij, e» de
braafste, trouwhartigste, staatsdienaar . . . .
Ei, Mr. Thorbecke ! En toen 't in uw kraam to-pas kwam, hebt,
gy gezegd niet to zyn 't hoofd eener party, niet to behooren tot
'n party ? Gy zeidet - precies m'n idee ! -- dat dit niet geoorloofd
was. Dat men 't algereen belang moest behartigen . Kortoin
ge hebt gesproken alsof ik 't was. Het kon niet beter. Maar
hoe rymt dit in U, Mr . THORBECKE ? Ge neemt immers niet
kwalyk, dat ik uw historische (!) schetsen in ,naauw" verband
breng, met den politieken levensgang van den auteur ? ,Bedenk
toch dat gyzelf uw boekjen hebt aangeprezen als handleiding
daartoe . Of hadt ge er op gerekend, dat weinigen kunnen lezen ?
„I)e generale =Kegeering had onder meer andere, drip voorname ta,kken
Vleesch, visch . groente ? . . . . Voedsel, deksel, woning ? . . . .
Welvaart, zedelykheid, geluk ? . . . . Geloof, hoop, liefde ? . . . . Ocli
neen . De droge takken van m'nheer THORBECKE dragen niet
zulke sappige vruchten. De takken van de generale regering onder
then braven DE WITT, waren tot neerbuigens toe beladen met
.,het maken van verbonden, van vrede of oorlog, het defensiewezeii,
en de f nanci ele middelen ten behoove der verdediging ."

[DEEN VAN MITINATULL 115
1k tel daaruit vier takkeii, maar -aan een boom zoo vol geladen"
komt het op een tak niet aan . Let eons op, hoe de financii.,ele
middelen alleen worden to-pas gebracht als bestuurszaak,
en volstrekt niet in-verband met de krachten, de belangen en 1 ,.et
\N, (,- Izyn der betalenden. Die financie-tak schynt dus aan den boom
t(, groeien voor 't privatief genoegen van den tuinman .
Men meene niet, dat ik de opgegeven zaak onbelangryk aclit,
als onderwerl)en van. zorg voor de Regeering . Volstrekt niet . De
za,ak is maar, dat de heer T-u . slechts die of dusdanige, onderwerpen
schynt teo kennen . Fly brengt het geheele Volk, at z'n belangen,
wenschen hoop en rechten, terug tot dit eene : besturen, regeeren,
heerschen . En dit alles, niet ten-I)ehoeve van (lit Volk, maar geheel
alleen met het oog op de belangen of 't verinaak der heeren die
van dat besturen, enz . een vak makers, 'n qutspanninq, een me'tiel `
. .
't Zs de gescbiedenis vart de spoorwegdirectie en haar conducteurs .
't Publiek --- bier het Nederlandsche folk ---- telt, niet me6. (pag . 32)
„Men hehoefde slechts (le, hand der Generaliteit to verkracliten, en do
schaal van Holland haalde, door zijn (sic) natuurlijk gewicht, de amlel-e
provinei6n, ieder afzonderlijk en alle to zainei), van zelfs (sic) over .
Ziedaar 'n zinnetje, dat ik reeds besehoawde als voorbeeld
van gebrekkige uitdrukkingswyze n'est pas auteur qui vent, Mr .
THORBECKE daar hoort rn66,r toe en dat ik nu herhaal als 66n
grondtype, ads voorheerschend kenmerk van Tn's staatkunstige
liefhebhery. Weh is hier : alles in alles . De wanordee in 't teekenen
van 'n denkbeeld, komt hier geheel overeen met de wanordelyke
vermenging van belang en plicht . De schryver die ,natuurlyke"
zwaarte ,verkracht tot d66rslaan" is de minister, de staatskunstenaar,
die z'n kunstjes waardeert, uitvoert, en aan-den-man
brengt op 'n wyze, die duidelyk aantoont hoe in zyn gemoed de
evenaar verkracht is, waarmee 't belang des Volks behoort bewogen
to worden . In al de werken (!) van den heer TH . vinden we
een sterksprekende voorliefde voor dingen als clat geknoei over
rnacht, gezag, prerogatief . Over volkmelvaart geen woord. Ju,
nti-en dan iets er van, maar slechts wanneer 't - als b ,ijZaak --te-pas
komt by de spelletjes van de heeren in den Haag . (4y
ziilt zien :
De invloed van Holland kwarn in de plaats van het algemEen gezag,
dat oorspronkelijk aan al de provinei6n in onverdeelde gemeenschap
behoorde .
Aan dit belang was een andere vraag, die ineii, latere tijden ri -let deze
verwarrende, gemeenlijk vooropstelt, ondergeschikt . . . .
Welke andere ,vraag" zou (tat wezen ? We6r vraag ik : Zou
er nu waarlyk kwestie zyn van iets degelyks, i n 't eind ? Misgeraden
Hieraan was ondergeschikt :
"(1ee vraag on treat (le NN-edervervullin g, van ate :ilgenwene elm ptoviliciale
ambten (lei, prinsf~n vane Oranie .

1 1 6 IDEEN VAN MULTATULI .
Dat is hoogst interessant ! Wat zal 't vleesch goedkoop geworden
zyn, toen die vraag beslist was !
"In dezen geest hervormde de groote vergadering . . . .
Dat wil zeggen : in den geest van zekere heel diepzinnige knoeiery
met then evenaar
"in then geest hervorrnde zy het stelsel van de republiek ; en tot uitvoering
van dit stelsel, tot beleid van de groote . . . .
Groote . . . .
. . . . door al de leden van het staatswezen zich verspreidende . . . .
Groote . . . . door al de leden van het staatswezen zich ver,3preidende
. . . . prachtig ! Nu : tot ,beleid" der mirobolante
,,gevolgen van dat stelsel . . . .
Dat is - o, Cambronne ! - van eigenlyk niemendal . . . .
. . . . werd J . DE WITT aan hett roer geplaatst . . . .
Eindelyk I Nu, 't doet me veel pleizier, dat de man een baantje
heeft en we hopen, dat z'n betrekking van stuurman hem beter
moge bevallen, dan dat staan op iets scherps, of z'n vroegere
functie van besteller. Maar let-op, hoe die benoeming van DE
WITT tot roerganger, 't slot is van een climax. Dht . . . . dht . . . .
dht . . . . en dht . . . . bleef aarde, hemelen, juicht : de Witt is yeplaat8t
!
Dat is : overghe88t synde in de jaerspraeke van van-daag
THORBECKE is klaargekomen met 'n conditie - N.B . Er zal
meer op betaling, en vertoon van Wichtigkeit, dan op lat8oenlyke
behandeling worden gelet .
Geachte hoorders, het walgt me u al de bewyzen voorte * lezen
van de ,,verkrachting" waaraan onze staatskunstenaar zich voortdurend
schuldig maakt, by 't ,wegen" der belangen van Volk
en regeerders .
En . . . gy zoudt kunnen vragen, of ik ook misschien zulke gedeelten
van z'n werk oversla, waarin gesproken wordt over
andere dingen, dan die voddige twisten der mannen en place, op
den pre aux clercs, hunner liefhebbery. Ik bid u, koopt het voddig
boekje. Leest de stukjes, en als ge ergens blyk vindt, dat de
belangen, de wezenlyke belangen des Volks - -ik zeg niet, :
't hoogst stonden in de schatting van onzen minister, neen !
als 't u blykt, dat de man ooit op het denkbeeld is gekomen, zich
daarme& to bemoeien, daarop to letten of die belangen -- al was
't maar zydelings - optenemen in den punt-kring zyner kleine
beschouwingen . dan . . . . dan . . . . ja, wat ? Ik beloof u ,griffermeerd"
to worden als juffrouw LAPS, wanneer ge 't vindt. Meer
kan ik niet zeggen dunkt me .
1k zeide reeds, dat bet woord staatlc-unst. niet van my is . De

IDERTN' VAN MULTATULT . 1 1 7
heer THORBECKE kwalificeert aldus de hoedanigheid, de eigenschap,
de verdienste, de gaaf, of wat dan de ,,kunst" wezen mag,
die hem eigen is, of die by meent to bezitten .
Ik erken, dat er kunst noodig is om goel to regeeren, maar . . . .
kunde moet voorafgaan . En wel in dit geval de bepaalde kunde
die ons-in-staat stelt to oordeelen over de behoeften des Volks .
Staatskunst komt nooit to pas . Etymologisch is dat woord onzin .
Maar als en/ant terrible is die zeer gebrekkige uitdrukking van
groote beteekenis . De onbekweramheid van den auteur verklapt
den toekomstigen minister . Ja . Want wy lezen in 't boekje van
den schryver duidelyk, hoe de regeerder iv spe, den Nederlandschen
grond beschouwt als 'n kermisplein, waarop hy : "zoodra
JAN DE WITT aan 't roer zal staan" z'n kunsten wil vertoonen .
Maar van half-geld of vrybiljetten is geen spraak . De belastingen
zyn en blyven hoog. En dat zou niets wezen -- ik ben voor
hooge belastingen, hoe-meer hoe-beter ! -- doch . . . . de middelen
oin die belastingen op to brengen zonder to groote inspanning, inoeten
daarmee in evenredigheid staan . En vooral : de Reyeerinyen
zyn daarvoor aan de inyezetenen SCHULDIG' Pene evenredige mate
van WELVAART, VAN GENOT, VAN GEL -UK .
De heer TH . verwyt Mr SimoNs gedurig, dat-i niet genoeg
aantoont, hoe de be8twurszaken in elkander zaten . Eens heeft
S.imoNs - o. gruwel verzuimd to zeggen :
"Of er dan in de overige provincien buiten h olland namelyk geen
Gecommitteerde Raden of Gedeputeerde Staten aanwezig waren
Hebt ge ooit gehoord van zoo'n infaam verzuim ? Verbeeldt u,
dat men over twee honderd jaar iets vergeten zou to vertellen
van onze friesche Gedeputeerde Staten! (blz . 91) Wat moet er in
I s hemelsnaam worden van de menschheld, als de nazaat zoo
lichtzinnig heenstapt over de eerbiedwaardige overblyfsels van
de lui, die zorg-droegen dat er geen vleesch in 't land was, en
die zich zoo vermoelend verheugden over plaatsvervangend smeer!
On dank baarheid, uw naam is nageslacht .
"In hetgeen de schrijver van de biiinenlandsche aa,ngelegenheden
zegt, is everimin als in zijn verhaal van de
eenheid, zainenhang of begrip ."
Meent niet dat de klacht over gebrek aan me6deeling over
binnenland.,r,h,, aangelegenheden, doelt op welvaart, of zoo-iets,
van 't Volk . 0 neen! Van zulke nietigheden is nergens spraak .
Dat hoort niet thuis in de tent waar de kunst wordt vertoond .
Bemoeit zich de goochelaar inet den welstatid der toekykers P
Binnenlandsche aangelegenheden in den mond van den heer Tn .,
zyn kwestien over gezag, pr68jance-vraagstukken, kibbelaryen
tusschen provincien of de vertegenwoordigers daarvan . Kortoni,
bet geschryf van (ten beer T Fi . i s een handleiding ---- en zeifs
als zoodanig no', Maai , ' ti zeer onv(diedi9e lunidleiding -- vwt,

1 1 8 IDEEN VAN MULTATULI .
'n honderdtal personeti ., die- zoo -als dat. sedert agelyke onhee tyden
plaats-vond - hun carriere trachten to maken door den Nederlandschen
Staat in dienst to nemen .
„De inrichting der Republiek zal niemand leeren kennen uit het gebrekkig
bescheid van den heer SIMONS ."
Nu men verliest daaraan niet veel . De ontstentenis dier kennis
geeft ruimte tot weten en begrypen van iets degelyks . Waarlyk,
wie geheel op de laagte is van de ellendige bekrompenee
laffe finesses der bestuursinrichting van die tyden . . . . wie al den
oinslag weet to ontwarren, waaronder 't belang der wezenlyke
zaken werd gesmoord . . . . wie zich goed thuis-voelt in de kinderachtige
zotternyen dier dagen . . . . inderdaad, zoo-iemand zou
oni to veranderen in iets degelyks - zich inoeten haasten bevryd
to raken van then ballast . En wie zich beroemde op bedrevenheid
in wetenschap van die soort, zou verdienen benoemd to worden
tot familiekroniek-oudnicht .
Men ziet overigens, dat alle medelyden met onzen eminenten
patient vervalt, by 't achtgeven op de wyze waarop b y -zelf z'n
plak laat neerkomen op zyn slachtoffer .
1k bezit het werk van den heer SimoNs niet . Maar ik herinner
my, het in m'n jeugd gelezen to hebben, en als die herinnering
my niet al-te-zeer bedriegt, is die schryver niet zoo volkomen
onschuldig aan wawelende oudnichtery, als de heer TH . hem tenlaste
legt. Dat by naar den zin van onzen minister niet genoeg
bakerpraatjes meedeelt, wil ik gaarne gelooven, maar dat er in
't boek van SIMONS volslagen gebrek wezen zou aan vergetenswaardigheden,
houd ik voor laster. Doch dit daargelaten - .wv
hebben met THORBECKE, niet met SimoNs to doen - ik herinner
me iets uit dat werk, waaraan ik niet denken kan, zonder eenige
vreugd to voelen over myn byna doorgaande afwyking van nederlandsche
begrippen . Rond-uit gezegd, ik voel 'n beetje trots . . . .
anders to zyn, dan wat in ons land gemeenlyk wordt gehouden
voor : goed. (447) Het staaltje dat me uit SimoNs' boek in 't ge -
lieugen bleef hangen, moge u tevens een voorbeeld zyn van de
staatskuns',,enmakery der heeren diplomaten nit diee zoo geroemde
tyden van de WITT .
DE P-,UPI. TER had zich by de ,Heeren Staten" beklaagd over
de verplichting die hem was opgelegd, om by 't ontmoeten van
Engelsche schepen to salueeren, ook dan, wanneer hy, volgens
de gewone begrippen van marinebeleefdheid, het recht hebben zou,
dat saluut af to wachten van een mindere in rang . Zyn verzoek
werd afgewezen door de haagsche heeren, die toenmaal de bewakers
waren van de nationale eer. D E RUYTER, hollandscli admiraal
; moest en zou salueeren, antwoordden de kantoermannen,
die to beschikken hadden over de hoogte of laagte der Nederlandselie
vlag . Men weet, dat er by den zeeman, en vooral by den

lr)EEN VAN MITLTA.TU I i . 119
krygsman ter zee, eene eigenaardige prikkelbaarheid bestaat,
op 't punt van courtois ?e . I k laat nu onbeslist, of niet soms in zulke
gevallen karakter overgaat in kleingeestigheid . . . . dat is zeker, dat
het voor DE RUYTER, metal z'n dikwyls walgelyke onderdanigheid
aaan die „Heeren Staten" ---- kleine mannen, wier naam voor
n groot deci vergeten is ---- dat het voor de RTTYTER eene onaangename
zaak was . De man was niet .,tuchteloos" genoeg om to bedanken
voor't vo -:~ren van 'n admiraalsvlag, die 'm scheen gegeven
to zyn om gestreken to worden . Ik ken personen, die in zyn gevaal
geantwoord zouden hebben : lieve Heeren Staten : doet met
,t, w eer of onder, wat ge wilt . . . . neemt cry ii w lieder leelyke pruiken
of voor een Engelsehen schoenpoetser, als a we hoog-mogendheden
genoegen scheppen in zulke laagheid . . . . maar ik stryk myn
hollandsche admiraalsvlag niet voor 'n britschen schoener .
-- Maar DE RUYTER vol militaire courage, schynt zeer christelyk-lamlendig
geweest to zyn, zoodra by in aanraking kwam met
de godzalige ,Overheid" dies dagen . -Ditmaal evenwel scheen hem
de haagsche karakterloosheid wat a] to erg . Althans by klaagde
flog-eels, en verzocht : dan toch alleen in de Noordzee gedwongen
to zyn tot zulke slaafsche onderdanigheid .
Het antwoord op dat verzoek is curieus, geachte hoorders,
en doet ons een blik slaan in 't karakter van vergaderingen
Er kon volstrekt niet worden getreden in het voorstel van
den „lieven, getrouwen" admiraal, omdat Engeland zulke regeling
der zaak, zou aanmerken, als orkenning van z'n aanspra,ken
op overwicht in de Noordvee . . . .
Ik herinner my hierby een man, die, geslagen door z ' n vrouw
wegkroop onder de sofa, en op haar dreigend bevel z'n schuilplaats
to verlaten om 't restant van de hem toegedachte correctie
in ontvangst to nemen . . . . zich beriep op z'n karakter, om gehoorzaamheid
to weigeren . . . .
.J a, zco schoven die „Heeren Staten" onze nationals eer onder
do bank, en als heden, geachte hoorders, trachtten zy een belachelyk
tintje van staa-tskunst to leggen op de jammerl-,ykste
flauwhartigheid . *)
I , ) Hot relaas van al de laaghartigheden waaraait de llegeering %rail otis
Landje zich in die zoo hoog geroemde zeventiende eeuw schuldig nmaakte,
zou een groot werk vullen. Dit is evenwel met het oog op onze betrekkelyke
zwakte, niet zoo stuitend, als de blufferige ophef then wy inaken van heldenmooed
en verdere onvergelykelyke hoedanigheden onzer voorvaderen . «'icc
de zwakste is, snag in zekere gevallen zonder groote schande onderdocn,
maar vantardise is 'n leelyk gebrek . Wy steken in dat opzicht de Gaskonjers
naar de kroon. WTerken als Nederlandsch heldendaden ter-zee, e . a. zyn inderdaad
voor 'n waarheidlievend gemoed, ware braakmiddelen . Wie de Vaderlandsche
geschiedenis kritisch leest, wordt wee van al de snorkery .
Mien meene niet, dat er tot grondige beoordeeling der feiten zeer diehe
studio noodig is, of dat daarby joist altyd oinslachtige bronnen inoeten ge-

1 20 IDEEN VAN MULTATULI .
Fir zy n byn , de, fig ;fares, vertoopen, seder t ; ik het- werk van
Mr . STMONS, waaruit ik deze byzonderheid vernam, gelezen heb .
Nooit is de indruk uitgewischt, die ze teen maakte op myn jong
raadpleegd worden. 1)e vechtrapporle-n ryna gewoonlyk met zoo weinig talent
vervaardigd, zoo kinderachtig ingekleed, dat men zich ergert over 't succes
der al to plompe leugens . By 't behandelen vain de prille-prinshistorie (753)
gaf ik daarvan een voorbeeld, een uit duizenden . Ook elders woes ik herhaaldelyk
op de echt-hollandsche ondeugd van zelfverheffing, waarmee wy op
scholen en in versjes de jeugd bederven, en daarmee tevens het nationaal
karakter voor de toekomst . We inaken ons belachelyk in de oogen van ecru
vreemdeling, die toevalliger wyze - als byv . d e generaal VON GAGERN -
iets van ons geschryf to weten kolnt . Wy dryven den bluf zoover, dat we,
al bluffende, ons verheffen op ,oud-hollandsche eenvoudigheid, die zoo byzonderr
wars is van bluffery ." C'est le sublime du genre . Ik hoop op dit alles
eenmaal met aanhaling van feiten terug to kolnen. Voorloopig verwys ik Jul
naar 't sta,altjen in den tekst, en naar m'n stukjen over Waterloo, dat - inet
Hods hulp - in de f'erspreide Stukken is opgenomen .
Wie onze vaderlandsche geschiedenis niet anders kept, dan zoo-als die
hoot uit schoolboekjes of in rynlpjes geleerd word, staat verbaasd over de
verandering van tint der gebeurtenissen, zoodra men die, naar do bronnen,
heschreven, of analogisch ontleed vindt .
Zeer zelden worden wy door vreemdelingen geprezen, en waar dit geschiedt,
liggen de oorzaken der uitzondering duidelyk voor oogen . VOLTAIRE, SCHIL-
LER, MACAULEY, MOTLEY, PRESCOTTzyn wraakbare getuigen . Hot is van byna
alle die schryvers zeer to betwyfelen of ze Nederduitsch lazen . Van de meesten
liunner is met zekerheid het tegendeel bekend . SCHILLER byv. komt er heel
deenioedig voor uit . En VOLTAIRE verstond zelfs geen hoogduitsch . Doze preen
op goed geloof -- lnisschien zelfs met ongeloof - al wat niet Fransch was
pout' faire enrager ces Welches . Dat by ons, in-weerwil van eenige loftuitingen,
verachtte, blykt voldoende uit z'n canaux, canards . . . . en no, iets . Nit, do
verachting van then man is niet meer van beteekenis dan z'n lof. De zeer
brave SCHILLER was verzenmaker, romantiker, idealist, en daarom even onbekwaam
tot kritisch ziften als tot wysgeerig toepassen . MACAULAY, MOTLEY
ell PRESCOTT schreven als partymannen en . . . . als schryvers . Die heeren zyn
altyd iets als Orangist, Protestant, modern-constitutioneel of Republikein .
Nooit geven ze hunne beschouwingen zonder politieken bysmaak . Zy vermuelden
niet hot gebeurde, zy schryven de Geschiedenis niet, inaar leveren Noderlandsche
theses tot huisgebruik eener Engelsche of Amerikaansche Staatsparty
. Zoo fabriceerden anderen vryheidshelden uit BRUTUS, TELL, FIESKo
en MASSANIELLO, om door 't ophemelen dier opera-sujetten, ware of vermeende
tyrannie to bestryden, of . . . . om den tekst to leveren tot 'n boek, 'n ,mooi
boek.
Want - ik zeide het reeds - die heeren schreven : als schryvers . Sty],
talent, dramatisch effect, dat alles dringt zich zoo op den voorgrond, dat
or waarlyk niet veel plaats overblyft voor de behandelde feiten . 'Vie by elke
bladzy de nuchtere vraag doet : is dit waar ? of : hoe weet ge dit ? blyft gewoonlyk
onbevredigd, en weldra gaat de ontevredenheid over in wrevelig : dat
kan niet waar zyn, dat kon de schryver niet weten . De slotsom is alzoo, dat
men dieper inzage heeft erlangd in de methode van den auteur, om zich als
wel onderricht voortedoen, dan in de Geschiedenis die by ons meedeelen zoo .
Dat schry verstalent is eeii ware plaag . Wie imiiiers die daarmee niet be-

11)KEN VAN MTTLTAT[Tjj .
gemoed . En, hoorders, er is verball(1 tusseheri myti afiwer van
_Itee.ren Staten" die zelfs den cooed niet hadden laffiartig to
wezen, en myn walg van do thorbeckiamische klaebten over
Debt is, zoo, It in z)i hersons krygen de (ieschiedenis to sehrvven van een Volk
welks taal. b y niel, verst,wil ? Deze oudenwinitig zelve f)rengt, lint betwwys
vast onbevoegdheid mede . -]-) at, de meeste staakshikkeu, oiue geschiedenis
betreffende, die men Ican hebben geraadpleegd, geschrevenn warell inl lit
Spaanseli, Fransch, 1,,ng(,Is(-Ij- of Duitseh, leidt tot de uieening dat auteurs
die daaruit geput hebben, groot gevaar fiej)en in hun oordeel to dwalen, daar
het, juist de roeping van den kritischen Geschiedschryver wezell zoo, die
beseheiden door toetsing aann de werkelykheid to zifiveren van de onwaarlieden
die in officieele stukken schering en inslag zyn . Tot (lie toetsing nn,
is -- onder veel andere gegevons --- kennis van de t,aal des Lands een vereiselite
.
Dat ik aan de bedoelde geschiedschryvers ---- 't, klinkt vrecii)(I geiio(g
inissehien hun schryverschap verwyt, is bierop gegromld dat eon consetencie'lls
hiStOl'ielIS nooit eon Nierk over geselliedenis sehryveii kan, dat als literarisch
product, als voortbrengsel van belletrie, waarde heeft. De arbeid van den navorscher
is z66 zwaar, en 't legio beschouwingen die zich aan hells opdringen,
werkt zoo afmattend, dat (to, vorin hieronder lyden moet, . Waar nu die vot-111
literarisch goed is, mag men veilig aannenien dat de auteur zich wat al to gegemakkelyk
van dienn arbeidd en van het ziften dier beschouwiligen heeft afgerimakt.
Ook hier alzoo is de eisch der waarheid, het onvoAmdakte . (715) .
Niet als bewys, dochh om non bedoeling toetelichten, herinner k bier -- zon-
(ier vergelyking overigens - aan den door overmaat van talent I onbekivainen
leugenaar. ,Die mail spreekt to glad, zegt men zeer-terecht, ik vertroull -
hern, niet." Ik geef den lezer in overweging deze beschouwingen over Historieschryvers
in-verband to brengenn met 514, 515, 516, 517 .
Men begrypt, dat ik in deze noot niet kan uitweiden over al de zondei -
linge ineeningenn die er door Gesehiedschryvers ointrent, ons Landje zyn in
oniloop gebracht. Doeh zeker is het, dat myn oordeel over de weinige vreemdelingenn
die ons prezen, door Europa blykt gedeeld to worden . In-weer%vil
nainelyk der drie afgezaagde topics over den ,worstelstryd met Spanje"
over de ,ontwoekering aann het ziltig element" enn over onzen ,verbazenden
rykdom" zyn wy Nederlanders in het Buitenland niet geacht . Ik durf vragen
of niet steeds elke Hollander then 'n vreemd auteur gelieft optevoerenn in
roman, drama of kluchtspel, eene erbarmelyke roll speelt ? Van de drie genoeinde
schryvers-stokpaardjes laat men hem gewoonlyk alleen het laatste,
dock overigens herinnert zynn figuur bitter weinig, noch aann spaansche worstelingen,
noch aan then fametizen zoutwater-woeker . De buitenlandschel of
schynt dus geen ingang to hebben gevonden, en we mogen van geluk spreken
dat men geen kennis draagt van al de heerlykheid waarinee wy gewoonn zyn
ons binnen'slands opteschikken . Deze laffe hebbelykheid kon dan ook alleen
wortel schieten enn in levenn blyven, omdat men aan gene zyde der grenzen
onze taal niet verstaat, enn wy dus niet worden gewaarschuwd door bespotting
. Ik erken dat ook de Franschenn aan een dergelyk euvel plank gain .
Daar men echter hunne t,aal wel leest, wordenn zy wel uitgelachen . Doch de
spot bereikt hen niet, omdat zy weer op hunn beurt de taal der Buitenlanders
niet verstaan . Het getal der Franschen die Duitsch of Engelseli lezen -- zelfs
of vooral in de zoogenaarlid-geleerde wereld -- is zeer gering .
fiet fabula docet deter noot is : laat ons trachten waar to zyn . (1872)

1 22 TDETiN VAN MULTATULT .
SIMONS verzifini : iets te vertellen over JAcummitteerde rad.ell"
of dergelyke nietigheden . Ret was den,, Heeren Staten" van 17
vry onverschillig, wat er gebeurde buiten hun vergaderzaal,
tits zy slechts 't dekkend plaatsje onder de sofa behielden,
even-als thans de ware belangen des yolks geheel ondergeschikt
warden geacht aan 't handhaven in verkregen voorrecht, van
personen welke zich met die belangen moesten bezighouden .
Wie hiervan niet overtuigd is, sla de gschiedboeken van die
tyden op, en vergelyke de toestanden van vroeger, met den toestand
van heden . Dezelfde geest die onder DE RUYTER noodzaakte
tot 'n laagheid in dienst, welke by niet zou begaan hebben
a i ls, men8ch . . . . dezelfde geest, die 'm weinig jaren later, onvoldoende
uitgerust in den stryd jaagde, om hem to doen bezwyken
by Syrakuse . . . . die geest belet heden onze ministers, onze hoogniogenden
- godbeter 't ! --- in zulke infamie iets anders to zien,
dan nwterie ter homologatie ran zeer capable beslechting eener hooystepineuse
kwestie over 't jus gentium .
De kommies- van-staat die 't salutvraagstuk ineende optelossen,
door in 't uitzetten van de grenzen der schande, glimp van vergoeding
to zoeken voor verwaarloosde eer, is waarschynlyk beloond
geworden voor de webbige fynheid van zyn begrip . En als
(te man eens mocht terugkomen, ligt - onder onze ministers - z'n
fortuin gereed . Zulke personen zyn noodig . . . . in zulke toestanden .
Gy begrypt, geachte hoorders, dat de heer THORBECKE zich
niet bezighoudt met dusdanige opmerkingen . Al wat raakt aan
hart of karakter, is beneden de kunst van onzen auteur . Z'n
klacht is, dat men uit SIMONs werk de inrichting van de Republiek
niet leert kennen, dat is : de bureaukratische inrichting . . . .
de ambtenary .
Ik voel my zeer verplicht aan Mr . SIMoNs, voor die leemte -
verbeeldt u, myn geheugen is goed . . . . 't had kunnen wezen,
dat ik jets onthouden had, van die onnoodigheden - maar . . . .
zoudt ge nu niet denken, dat de heer THORBECKE u wel zal meedeelen
hoe 't huwelyk van diplomaat-juffrouw die of 't ontslag
van staats-keukenmeid die, eigenlyk in zyn werk is gegaan . . . .
dat is : dat by u iets gaat verhalen over die verkrachtings-inrichtery
van de Republiek?
Nu vreest niet, geachte hoorders, Zelfs al naamt gy de *moeite,
die vervelende dorre ,hi8tO,-i8che" schetsen van Mr . TH . to doorworstelen,
ik verzeker u, dat ge . . . . vermoeid wezen zoudt, ja . . . .
maarunietbezwaard zoudt gevoelen met overmaat van onnoodige
wetenschap. Uw gemoed zou rein blyven van staatkundige spinnekoppery,
en ik hoor zelfs, dat ge juist dit zult geleerd hebben
uit uw lectuur, dat er uit zulke lectuur, niet to leeren valt . Het
boekje van den heer TH . is, wat norm en inhoud aangaat beide,
een kostbare bydrage tot de groote verzameling van al 't geschryf,
waaruit men precies kan to weten komen hoe men niet

I I) EF.N VAN M i7L'I' .V'I'nla1 . 123
behoort to schryven (58) en als zoodanig is 't waarlyk veel nuttiger
dan de jenever-epopee, die ik aanprees op bl . "q.
Neen duizendmaal neen ! Op heel andere wyze ka,li ons
't (Inteursehap van den minister nuttig zyn
De misgeboren aloe-bloem van THORBECKE moet gereken .d.
warden onder de welda,digste voortbrengselen van 't tuintje der
hollandsche maagd, als we, by 't besehouwen van dat kwartbakken
product, ons voelen opgewekt tot zorg, dat er in dien
twin worde plaatsgegeven aan andere planten !En als zoodanig
zy)n we den heer THORBECKE dank schuldig, (]at by one zoo gul
fen staalkaart heeft gegeven van de algemeene heersehende zielet
r,aagheid, onkunde en kwade trouw .
Zou de man missehien een goed .e hedoeling hebben gehad,
met dat wyzen op z'n staatkundigen ,Ievensgang" ? Zou 't eein
waarschuwing wezen `? Zou 't. beduid_en : menschen, gy h.emelt me
zoo op . . . . weet, wat ge duet ! Ik hen niet bekwamer . (Ian ge uit,
die voddery kunt opmaken . Wilt ge my in weerwil daarvan toeh
volstekt benoemen tot J AN DE WITT . . . . tot eminentie . . . . tot
minister . . . . dat is uw zaak : I k heb gewaarschuwd . De gevolgen
zynD voor rekening ewer hlindheid . . . .
Kom-aan . . . . laat ons dit gelooven, geachte hoorders, en alzoo
itit: sues het aangenaamste kiezen. Dan scheiden we straks onder
den indruk, dat Holland een prachtig land is, waar men naive,
guile, kinderlvke oprechtheid beloont met min .istersrang . . . . en
waar zekerr de onnoozelee bronwer van Preston, die zyns-ondanks
den vyand op de vlueht joeg, ware benoemd geworden tot veldmaarschalk,
als-i one --- ter beoordeeling van . z'n militairen ,?even.'?gang"
--- een proefje had aangeboden van (?en ale. waaraan by vieren-twintig
jaar brouwens besteed heeft .
Voor we echter mogen berusten in de zekerheid, dat zulke ohvatting
van de hedoeling des heeren THORBECKE de juiste is, zullen
we gemakshalve ons houden als-of we z'n boekje niet aanzagen
voor een strydpaard, dat den bangen ruiter tot held maakte tegen
zyn wil . . Wyr zullen voortgaan to meenen, dat ruiter en paard een
wil hebben, en dat Mr THORBECKE juist even langzaam en juist,
zoo is vergroeid tot een staatskunstenaar, als z'n verspreide op -
stelletjes in vier-en-twintig jaren zyn saemgekreu.pel.d tot 'n
hoek .
far zou waarlyk Been eind zyn aan de aanhalingen, indien ik
u alles wilde voorzlezen, wat ons recht geef t tot de meening, dat
voor den beer THORBECKE staatskunde is : de kunst, bet kunstje,
om met zekere gegevens, zich zelve en eenige vrienden een plaats
to bezorgen, en zich daarop to handhaven . En dit zal to duidelyker
in 't oog vallen, wanneer wy nu in de tweede plaats nagaan
wat er in 't boekje van Mr . THORBECKE niet wordt gevonden.
Ik hoop, dat de onderwerpen, welke tot deze cathegorie
behooren, iets aantrekkelyker mogen zyn, dan de zaken, die onze

1 94 IDEEN VAN MULTATULI.
minister wet behande.lt, of zich verbeeldde to behandeleii . * )
Ik houd niet van utopien. Een HARDEN AL RASCHID, die verkleed
rond gaat onder 't yolk, om recht to doen, is niet van onzen
tyd, on . . . . van geen tyd. Eon heerscher, die aldus handelt, verwaarloost
z'n plicht, en toont dat by dien al-lang verwaarloosd
heeft . Want zyn tack is niet : nu-en-dan eons recht to doen, uit
luim . . . . maar to zorgen : dat er doorgaand recht geschiede . 't Zou
wel ongelukkig wezen, als 'n verongelykte moest zitten wachten
op zoo'n koninklyk bezoek.
Ook wensch ik de staatkunde niet onderwezen to zien in do
school van FENELON, die TELEMA .CHUS door MINERVA laat voeren
tot koning IDOMENEUS, om hem door dien wyzen vort st to doen
onderrichten in de kunst, hoe men een Volk gelukkig maakt .
Evenmin ben ik de meening van SOCRATES toegedaan, die AL-
CJB1ADES ongeschikt achtte tot het vervullen van een hoop staatsambt,
omdat-i - onverwachts gevraagd - hot juiste cyfer der
Atheensche inkomsten niet noemen kon .
Dus nosh . HARO E N, noch FENELON, noch SOCRATES . Ik heb naar
ik meen, beter zegsman, dan die heeren . 1k beroep my op uw oordeel .
1k noemde zoo-even hot woord : kunst om een Volk gelukkig to
,makers . Wy erkennen reeds, dat hierin inderdaad een kunst gelegen
is, waneer men maar niet hot woord opvat, als diplornati-
$ehe kunstjes,van d : ~ soort als waarop wy gewezen hebben . Dock
aannemende, dat er in 't hooge doel van qeluk geven ., kunst ligt,
aannemende, dat die kunst, als alle andere kunsten, de Natuur
tot, voorbeeld behoort to nemen do Natuur, die veel vrylaat,
en weinig dwingt, haar die zich ineestal openbaart in 'n weldadig
laisser-allerdit alles aannemende, en tevens alzoo dat kunde
die kunst behoort vooraf to gaan . . . . dan zal niemand ontkennen,
hoe er voor alles onmisbare behoefte is aan : het beset van de noodzakelykheid
Bier kunde .
Dit besef nu ontbreekt in de schetsen van den heer THORBECKE,
ten-eenen-male ! Ik daag uit wie wil, my in 's mans werken eene
zinsnede aan to toonen, waaruit blykt, dat de heer D4 . er ooit aan
gedacht heeft, dat de toestand des Volks den staatsman moot terharte-gaan,
of dat by ooit zich op cenige studio daaomtrent heeft
toegelegd .
De man is zoo verdiept in zz'n sta:atskunst, dat by tot-nog-toc
verzuimd heeft om to zien naar de minste kunde van den staat,
naar kennis van 't Volk, dat by regeert, naar de hinderpalen, die
*) Noot order de correctie .
By 't voorlezen van de aanhaling uit THORBFCK E'S boekje, was de verveling
der toehoorders blykbaar . En ik-zelf nioest nie inspannen, tot hot nitspreken
van al die gordiaansche frazen . Men seine er de proef van, en leze
aan een gewoon ontwikkeld persoon de brokstukken voor, die ik aan zyn geschryf
ontleende. Men zal ondervinden dat ik ondervond : kramp in de keel,
en iets als niedelyden met den hoorder . (1864)

VAN MATLTATU[J . 1 2 5
(wzei- welvaai-t, en onzer ontwikkelti)g in denn weg staan . In 6611
noord : by heeft \ ,erz(jinid zich bekwaam to inaken : tot hot f1c .tien
van geluk .
Men meene vooral niet, dat ik dit woord gebruik in ziekelyk-sentimenteelen
zin . Ik wil van Nederland geen Arkadi6 maken --w,
aartoe 't ook to koud is - ik wil onze ineisjes, niet berscheppen
in herderinnen met korte rokken, of rosieres met lange gezichten .
A wil niet dat onze jongelingen Grandissons worden, of Melibceon
. . . . ook daartoe is hier alles to koud . Vreest evenmin,
dat ik den beer THORBECKE wil- zien optreden in ball-etkostnum,
met byenvlerken en roosklewige kousen . . . . to koild, to kotid,
to koud !
Neen, niets van dat alles
1K WILDE DAT HET VOLK BROOD 11 AD . . . . BROOD, VLEESCM EN
1J,'VENSLTTST!
.I k wilde, datdc, man, (lie by zyn optrediDg a] Ie, vorige besttiren
en niet geheel ten-on,recli to! ---- zoo'n f lij.iken slag in 't aangezicht
gaf, door to zeggen : dat cr een bederl heerwhtc in den Staat . . . .
ik wilde, dat (lie man blyk-gaf, althans lets to willen doen ter geiiezing
. Tk wilde, dat by pewees, ', 't geed to meenen met bet, Volk,
((plat, we Diet eindelyk tot de slotsom geraken, dat ]let, heele
bederf waarop by doelde, niets was dan spyt, dat zyn eminent"iCe
met op 't kussen zat!
En van dit alles is n-jets gebeurd . Zoo-weinig men in de gescliriften
van dien man blyken vindt van belangst-el .ling in de
publieke zaak, zoo-weinig ook bleek diee helangstelling uit zyne
daden. Zoo-min er in Nederland- 66n stuk brood meer is gegeten,
ten gevolge der kunstjes van JAN DE WITT, zoo-min ook is er,
tot-nog-toe 66n stuk vleesch meer genoten, door do kunstjes van
Mr . JAN RUDOLF THORBECKE .
Voor zulke eenvoudige belangeii, zyn do heeren kunstenaais
te- veel kunstemakers . Ze schynen van hun kermis-triteau niet to
kunnen afdalen tot de eenvoudige werkelykheid . Een tournooi
tegen den heer GRoEN . . . . wat gekibbel over do vraag, of zekere
diplomatieke depkhe moot worden beschouwd als al of niet , ontvangen,
zoo-lang ze niet is ingenomen op de agenda *) . . . . zulke
dingen nemen de plaat8 in van nuttige bezigheden, zulke voddery
vordert al de kracht, al de 8tudie, al 't genie van de heeren die 'n
winstgevend spelletje spelen met Nederland .
En zondelinger nog --- moot ik niet zeggen : misdadiger nog ?
is de afdwaling van plichtbesef . Voor ruim 'n jaar hebben wy
op 't punt gestaan, to jouisseeren van do aftredenig eons ministers
omdat-i met den heer THORBECKE verschilde van gevoelen over
hot toe] aten . . . . van een boekekraa , mpjen op 't plein in den Haag.
*) De scherpzinnige lezer zal in ,nners wel begrypen dat doze en dergelyke
toespeling actualiteiten waren, toeii ik ze schreef ? (1872)

1 26 1DEEN VAN MULTATULL
De diepzinnige kwestie kwam hierop neer, geloof ik, of 't verlengen
der vergunning - dan wel het wettigen van lange gewoonte
door verguning, - afhing van binnenlandsche taken,
of van koloni6n . . . .
Z66 kopieert. men de WITT . . . . en dan nog op 'n zooveelste van
de ware kleinte ! In 16-1700, werd er gegoocheld met het politiek
evenwicht van de provinci6n . . . . van Spanje . . . . van Munster . . . .
van Lodewyk XIV . . . . met allerlei evenwichten meer . . . . in
18-1900, is 't - met of zonder verkrachting dan - om de balans
to doen van gezag, in het weren of waren van 'n armen boekej ood .
En . 'n . . . 1900 als in 1700 : het voLK VAN NEDERLAND BETAALT
HET SPEL .
Wat we niet vinden in de werken van den heer THORBECKE
Niets, volstrekt niets van wat wy zouden zoeken by iemand,
die 't w6l meent met de publieke zaak. Geen schyn van aandacht
wydt by aan 's Lands welvaart . De toestand des Volks is
hem een gesloten . book, en nergens blykt zelfs z'n begeerte, dat book
to openen Zulke begeerte zou dan ook moeten voortkomen uit
het, hart, en hoe dor 't geschapen staat met dat ,persoonlyk
middelpunt" - of ovaal-brandpunt, als ge wilt --- des ministers,
zyn we gewaar geworden uit den styl van den auteur .
En hoe openbaart zich dat gebrek aan hart in de handelingen
der Regeering ? Als-of 't zoo behoorde ! Alsof de doorgaande verwarring
van denkbeelden, en 't gedurig vooropzetten van klein
eigenbelang, ten-koste van groot algemeen belang, GOED WAS !
Ik kan natuurlyk niet op een avend al de kamerzittingen behandelen,
die plaats hadden onder dit ministerie . Zittingen, waarin
dan Loch de belangen van het Volk zouden moeten ter-tafel
gebracht zyn, en waar men - als in THORBECKE'S werken -gedurig
wordt bezig gehouden met iets anders . Ik noem die verzaking
van plicht, zedeloos, en op zoo-iets doelde ik, toen ik onlangs
zoo'n zacht vonnis uitsprak over ,gemeene liedjes ." (pag. 35)
De Kieswet - ook dat ding is 'n gewrocht van den heer
THORBECKE, en van den geest, die ons regeert - waarborgt hem
en denzulken, de toejuiching der middelmatigheid . De wet is
er op ingericht, de besmetting voorttebrengen, welke THORBECKE
- na my altoos - geconstateerd heeft, door het Volk z66 to
doen vertegenwoordigen, dat het niet vertegenwoordigd wordt .
(119,12 0, 121, 138) Die districtskiezery sluit alle karakters en alle
bekwaamheid uit, en ik geloof my to mogen beroepen op 't geykt
gezegde over de moeilykheid om proleel to wezen in z'n vaderland,
als ik beweer, dat zeer zelden iemand van eenige waarde genade
zal vinden in de oogen zyner districtskiezers . Wy kunnen aannemen
als vasten regel, dat de meerderheid van suffrage in de
buurt die men bewoont, een certificaat is van onbeduidendheid. *)
*) Vgl. Duizend en eenige hooldstukken over Specialiteiten .

IlEEN VAN \IU UFATULJ . 127
Och . . . . men wreekt- zich zoo spoeidig door laster en verdaehtmaking,
op iemand, die uitsteekt boven zyn districtsgenooten !
Zou JEZUS gekozen zyn in NAZARETH ?
Alzoo is de heele strekking der Kieswet : het verzekeren der
n merieke meerderheid aan de middelmatigheden, om to kunnen
d ienst-doen als bondyenooten en hul ptroepen van ind ivid u eel e mid -
delmatigheid, in dit geval : van Mr . 'rHORBECRE .
Door zulke kunsten houden d le ministers zich staande . Want . .
bet natuurlyk gevoig van de, wyze der- verkiezing is, dat onze
'I'weede-Kamer zwyyend de yespeelde kunstjes aanziet, ja daurin
1riieespeelt ! Het is zoo'n trionif voor (lorpsnietigheden, ook eens
'n eenvoudige zaak tee naogen loaken tot een „bedenkelyk" geval,
tot 'r7 doornige vraag, die studie eischt, en voorzichtigheid, en
rhetorica, en suikerwater . (Vi -y-Arbeid, pag . 59 .)
Dit alles ware niet zoo geinakkelyk to pas tee brengen by nlotien
a,ls deze :
„1K VOOE MY, IK STEM ER VOOR, DE ELLENDE DES VOLKS TER
'(AF EL '[`E BRENU EN !"
Er zou dan door de heeren sprekers worden ingezien, dat het
VOLK acht-cyaf op den uitslag der stemming over zoo'n voorstel .
En dat het niet tevreden wezen zou, als er belemmerende amendementen
werden voorgesteld, vol ,verblydend" sm,eer, of smorende
motieen van orde, o vervol van niemendal .
Wat de kunstige ministers gek zouden opzien, zoo op eeninaal
(-to dingen to hooren noemen by den waren naan . .'
Wat'n vreemdheid zou 't wezen een lid der Vertegenwoordiging
to hooren protesteeren tegen alle onnoodige diepzinnighedens,
byv . b y de tariefskwestie
Of . . . . als eens iemand recht eischte voor den Javaan, en veer
den man, die daarginder zich opofferde voor de nationals eer .*)
Of . . . . als men toonde geen genoegen to nernen met de bratale
vervalsehing van stukken, zooals in de zaak van den beer
'4TIELTJES gebeurd is.
Ja wat zou 't een vreeniheid wezen, in zulk eene Kamer
eens to hooren aandringen op recht . Recht in alles, en voor alien
ook voor den arme. Hetzy dan voor den arme der straten . . . .
hetzy voor den arme die 't slachtoffer is van duur fatsoen . . . . hetzy
voor den arme, die arm werd omdat by niet meeloog, niet
aueeknoeide, niet mee . . . . stal .
Wat zou dat alien; vreemd afcteken by de staatskunsten van
*) 1k neem er acte van, dat de beer GEVEEs na z'n terugkonist uit Indie,
in de Kamer heeft verklaard dat MULTATULI de waarheid had gezegd . Of
liever - want ik heb 's mans getuigenis niet noodig--diArvan neem ik acte,
slat die Kamer alweer gezwegen heeft op die verklaring . Ms-of fir dan op ztulke .
getuigenis niet iets moest •volgen ! (1864)

1 28 TDREN VAN MULTATTTLI,
den beer THORBEOKE, zooals wy die waarnamen in z'n boek, en . . . .
in zyne regeering !
En wat zouden er by zoo'n verandering'n jufvrouwen flauivvallen
. . . . en ministers !
III. Ons rest de beantwoording der vraag : o/ wy niet aan
onze landgenooten, aan ons-zelf, aan onze nazaten, verschuldigd
zyn, aantedringen op verandering in den geest die ons regeert.
Moet die vraag inderdaad nog beantwoord worden ? 1k hoop
peen, geachte hoorders . (269) Ik hoop niet noodig to hebben, u
to herinneren, dat wy ons te-goed rekenen, om - hier in byna
letterlyken zin - de speelballen to zyn van de kaatsvirtuozen
to 's Gravenhage . Het mannelyk gevoel verzet zich tegen zulke
miskenning onzer menschenwaarde .
Hoe onze voorvaderen zouden de vryheid der burgers verdedigd
hebben tegen adellyke roovers, en zy lieten ons die vryheid na !
Zy streden tegen Spanje, veroverden hunne onafhankelvkheid,
en lieten ons die na! In 't eind der vorige eeuw ontworstelden zy
zich aan de macht der would-be aristocraten, die stad en provincie
beschouwden als familie-eigendom, en ook dezen trium
erfden wy! Zouden wy al then stryd nutteloos maken door nu ons'
t
to buigen onder zeer onddel lyke, onder zeer trzviale heerschappy van
een gezelschapje staatskunstenaars, die zich niet eenmaal kunnen
beroepen op kracht van wapenen als PHILIPS, niet, op kracht van
prestige als DE WITT, niet op kracht van geboorte, traditie of Historie
als ORANJE, niet op kracht van vooroordeel zelfs, als de
zoogenaamde patrici6rs der 17e en 18e eeuw . . .
Zouden we ons dAironder buigen ?
Wat zullen wy den vreemdeling alltwoorden, als by ons vraagt,
welke eigenschappen wy in de plaats stellen van do verloren
energie onzer voorvaderen.
Wat zullen wy den arme antwoorden, den Nederlandschen
werkman, als deze ons vraafft : waarom by met harden arbeid
niet in staat is, den zynen het noodige to geven ? Waarom by z'n
aanwezen moet voortslepen in ellende, veroordeeld tot onbe-
,schermde slaverny ? Waarom z'n kinderen bleek zien ? Waarom
z'n vrouw schrikt by de ontdekking, dat er weldra een mond
meer zal verschynen aan den nu reeds al to schralen disch ?
Waarom by gedoemd is tot eeuwigdurende tantaluspyn, by 't
denken aan wat vriendelyk geluk ?
Hoorders, ik wenschte, dat wy ons geereed maakten tot antwoorden
op die vragen.
Of zou 't misschien beter zyn, to wachten tot dat antwoord
zal worden gegeven door 't Volk zelf, op brutalen toon, zooals
Parys in 1848 heeft geantwoord op 't pedante niets-doen
van de Thiersen en Guizots, dier kleine mannen welker staatskunstigheden
oorzaak waren van Louis PHILIPPE'S val ?

IDEEN VAN MTV LTATULL 1 29
Ook zy verzijimderi. 't groote voor het klein.e. Ook die heeren
meenden, dat hun mimsterschap hoo/dzaak was, en VOLKSGELUK
by7,aak .
Ook zy brachten laffe ' onnoodige finesses mee, in hun ministers
werkplaats, by gebrek aan bekwaamheid .
Ook zy wisten niet to puttee_ uit die eenige bron van goede
edele gedachten, van grootsche daden : uit het HART .
Ook zy geloofden wonder -wat to hebben verricht, als ze een
nietig knoeierytje hadden geleid tot 'n diets afdoend einde . De
spaansche huwelyken! Er ware voor GT31ZOT heel wat anders to
doen geweest, dan een dochter van Spanje aan den man to brengen
of een kind van z'n patroon tot de spaansche infantuur . Er is
aan 't huwelyk van MONTPENSIER meer tyd, papier en bekwaamheden
verspild, dan noodig wezen zou om good voedsel toegankelyk
to maken voor ieder .
Het is inderdaad zeer karakferistiek hoe die lust in 't behandelen
van byzaken, als liefhebbery, zich openbaart in de keus van
uitspanning, zoodra die liefhebbery hoofdzaalc geworden is . Gui-
ZOT-minister beknoeide 'n paar huwelyken . GUIZOT-auteur beschreef
. . . .
. . . . den toestand van 't fransche Volk ?
Volstrekt niet : by maakte onder den titel : ,un mariage royal"
een diplomatiek romannetje, inhoudende de mjsaventurC8 des
prinsen van Wales, die in gezelschap van den gemeenen Bo-
LINGBROKE, 'n blauwtje liep to Madrid .
Aldus levert de soort der uitspanning van den seer GUIZOT
n bydrage tot de kennis der redenen, waarom de minister Gutzo
,r niet in staat was z'n plicht to doen : ,Dis-moi, comment to
t' amuses, je to dirai qui tit es ." (blz. 34)
Ik ben benieuwd naar de vruchten van het otium des heeren
THORBECKE, als by eenmaal weer zal optreden als schryver .
Maar ik vrees, dat die vruchten draderig en onvoedzaam zullen
wezen . Ook is 't -met het oog op den tyd, dien-i schynt noodig
to hebben tot voortbrengen - de vraag, of 66n onzer de pretense
rypheid dier producten zal beleven .
Geachte Hoorders, er is thans groote beweging op het terrein
van den zoogenaamden godsdienst . Ik voor my geloof . . . de ware
godsdienst is : zorg to dragon, dat het onzen broederen wUgaat .
Om daartoe to geraken, is in de eerste plaats noodig dat wy de
waarheid weten. En onze byeenkomsten zulle daartoe dienen,
naar ik vertrouw . Als ge uw geest en uwe inzichten niet verwant
voeldet met myne inzichten en mynen geest, zou ik u hier niet
voor my zien. Ik beweer niet de waarheid gegrepen to hebben,
maar ik meen to hebben bewezen, dat ik naar waarheid streef.
En ik heb, dat niet gedaan door 't schryven van een boekj* e .
Ik heb dat gedaan door handelingen . Wat ik schreef was slechts
IDEEN U. 9

1 3 0
IDEEN VAN MULTATULT .
de bekendstelling van die handelingen, van leiten dus . . . . diee nooit
we6rsproken zyn.
]k haal dit aan, om 't - moeilyk veroverd recht to handhaven,
niet to worden verdacht van by-oogmerken, van ordinairee
eerzucht, van jacht op eigen belang .
Vat overigens myn eerzucht aangaat, ik ben eerzuchtig . Zoozelfs,
dat ik hoop my-zelf to blyven, enn rond-uit gezegd . . . .myn
hoogmoed vind ongerymdheidd in de meening, dat ik zou kunnen
winnen by verandering. (107,108,113, 220-223, 246 en Minneb.
pag . 68)
Ik streef naar waarheid. Ik zal u wenken geven, die ik verder
aan uw eigen beschouwing overlaat . De toepassing moge volgen,
zoodra er weder zal moetenn gekozen worden voor stads-raad,
provincie-bestuur, of volksvertegenwoordiging . Dan zullen wy
misschien wakker genoeg wezen om acht to geven op de onwaarde
der aanbevelingenn van kiescollegien en dagbladen . Dan zullen
wy weten wat het zeggen wil, als deze of gene wordt uitgeroepen
als zoo byzonder achten8waardig . Dan zullen wy begrypen hoe verkeerd
we deden, door onze droomerigheid al to gemakkelyk spel
to geven aan de politieke escamoteurs . Dan zullen wy inzien, dat
onze nazaten eenmaal 't recht zullen hebben, onze daden te beoordeelen,
zooals wy dat doen van onze voorvaderen .
Nog-eens, ik beweer niet de waarheid to bezitten . Maar w6l
hoop ik u op to wekken tot het overdenken myner woorden, opdat
gy, zoo-al geen vruchten me6nemende van deze plaats, evenwel
de kiem met u me6.draagt, waaruit vrucht zal kunnen voortkomen.
Is 't niet zoo, dat ge, na myn beschouwing van eenn gedeelte
der werken van den heer THORBECKE, voortaan niet meer zoo gereedelyk
zult aannemen als bewezen, dat die man zoo byzonder
eminent is ? Zal 't niet later, wanneer iemand wordt aanbevolen
om kleverige gehechtheidd aan thorbeckiaansche beginselen, als
vanzelf voor uwen geest staan, hoe eigenlyk die zoogenaamde
beginselen met de ware Volkswelvaart nets to makenn hebben ?
En zult gy dan niet uitzienn naar andere aanspraken op onderscheiding,
om to geraken tot wat zekerheidd dat er op andere wyze
worde gearbeidd aan vooruitgang in zedelyk, verstandelyk en Stolfelyk
welzyn.
Zult ge niet, na onze byeenkomst van heden avond, aan de
vereerders van 't tegenwoordig bewind, de eenvoudige vragen
voorleggen :
Wat heeft dan Loch eigenlyk de man die aan 't hoofd staat,
verricht ?
Is 't Volk, verlichter, zedelyker, ver,4andiger, welvarender
Zyn de belastingen verminderd. ? Of juister : is er iets gedaan
om to bewerken, dat de zeer hooge belastingen kunnen worden
opgebracht zonder al to groote inspanning ?

IDEEN VAN MULTATUM,
Maar anderen bleken to goeder trou" , te he -bben nie6gegeten
van de taartjes . Ze waren slaperig als 't yolk-zelf .
Dat noem ik domme, maar cerlyke pastoibakkers .
Eenigen luisterden naar de opmerkingen der chemisten en zoehten,
zochten naar 'n surrogaat voor den feuilleteerenden
slaapstroop. Intusschen gingen ze voort met verkoopen van de
taartjes . . . . zonder ooit d aarVaD. to proeven .
Dat waren niet zeer eerlyke pasteibakkers .
Een hunner verklaarde z'n geweten bezwaard net, wroeging
over 't verkoopen van ongezond voedsel . fly waarschuwde z'n
publiek, en zeide dat hy voortaan geen taartjes zou verkoopen,
dan aan wie uitdrukkelyk verklaren zou, die to begeeren, en dan
nog met zoo weinig slaapstroop als maar eenigszins m.ogelyk was,
al zou by ook gedurende den tyd dien-i daardoor overhield, zich
moeten bezighouden met heel ander werk . Ja, al zou-i een courant
samenstellen, mits zonder papaver-feuilletc_'o of leading-articles . *)
Fen kraut, alleen van deeg . Dit lukte vrywel, schoon 't eigenlyk
geen arbeid was voor iemand, die werd opgeleid tot pasteibakker .
Maar do man was hoogst bekwaani en schikte zich in . zyn lot .
Dat was *n eerlyke en flinke pasteibakker .
Weer 'n ander haalde z'n uithangbord geheel in, verklaarde
ronduit, dat-i geen taartjes meer bakken zou . En dat het hem leed
deed, ze zoo lang gebakken to hebben . fly schudde 't meet van
z'n kleederen, baadde zich driemaal, en hop weg naar 'n stad,
die onlangs afhrandde fl en waar-i me6hielp aan 't opbouwen .
Dat was een zeer eerlyke, een zeer flinke pasteibakker .
Alzoo deed een gedeelte der bakkers watule is7ilde eenden doen,
als men er op schiet . . . . ze vlogen her-en-der. En een ander
gedeelte deed wat de uilen doen, alsmen er niet op sehiet . . . .
ze bleven zitten en verdraaiden hun oogen, on trokken malle
deftige gezichten .
Haar 66n uil
Dit is een groote Pout. Ikzelf heb gezegd, dat men een vergelyking
niet to lang mag voortzetten, en doe dus verkeerd me
langer bezig to houden met uilen en eenden. Ik wilde iets vertellen
van pasteibakkers, en daarby moet ik blyven .
Een pasteibakker dan, overlegde in z'n hart, hoe by z'n belang
zou over-eenbrengen met den loop der zaken, en hoe by z'n
taartjes-winkel zon kunnen aanhouden, zonder strydvoeren tegen
de wetenschap der chemisten, en zonder verlies van klanten
*) De Haarlenische . (181- 2)
t) Enschede .
133

1 3 4 IDEEN VAN MULTATULL
Ja zelfs, by berekende, hoe by to handelen had, om z'n clientele
uittebreiden, door al de lui tot zich to trekken, die voor 'n gesloten
deur kwamen by zyne eerlyke collega's, of afkeerig waren geworden
van de waar der anderen .
En meer nog : zyn plan was zoo overlegd, dat-i ter-zyner-tyd
zou kunnen meedingen naar de medaljes, die eenmaal zullen
worden toegekend aan wie zich verzet hebben tegen de slaapstroop-bereiding
.
Dat was een berekenende pasteibakker, van alle markten thuis,
naar ik meen.
Hy begon met al z'n klanten by elkaar to roepen en to zeggen,
dat het niet to pas kwam taartjes to bakken met opium .
Ja zelfs by verweet hen, dat zy er zooveel hadden gekocht en
en gegeten . Maar 't geld, dat-i had ontvangen voor z'n vroeger
baksel, gaf-i niet terug .
Hierin toonde by to zyn, wat men op de beurs zou noemen
een ,goede" of ,soliede" pasteibakker .
En van de scheikundigen, die de taartjes hadden afgekeurd lang
voor hem, en die by daarom had genoemd met grove namen, zoolang
er niet to voorzien was, dat het yolk zou geloofslaan aan
hun wetenschap, zie van die heeren sprak by niet . Of,
fraaier, nog, b y zeide, dat-i met die mannen niets to maken had .*)
Gy begrypt, dat z'n bedoeling was, z'n klanten in den waan to
brengen, dat hy-zelf zoo'n bekwame chemist was, en zoo'n eerlyke
bakker.
Wel beschouwd was by dus een valsche pasteibakker .
Daarop vertelde by den volke, dat de amfioen in de taartjes
niet alleen onnoodig was, maar zelfs dat de gebakjes lekkerder
zouden wezen, als men ze bakte zonder heulsap .
En als een proefje gaf by er zestien, die inderdaad aan velen
redelyk smaakten . Onze bakker had gezorgd het uiterlyk to
doen gelyken op dat der vorigen, want by wist dat menschen,
die pasteitjes gebruiken - en anderen ook -- veelal smaak putten
uit gewoonte .
Dat noem ik een handige pasteibakker .
En velen, die niet begrepen hoe men slaapstroop missen kon
in de bereiding, onderzochten het nieuwe gebak . . . . en vonden . . . .
slaapstroop als to voren, maar ditmaal vermengd met rottekruid .
Dat was een infame pasteibakker .
De kwalificatie, en het nu volgend Auk waarin ze geadstrueerd wordt,
staan almede in-verband met 451 en 452 . De geest die onze eeuw be-
*) ZAALBERG werpt uitdrukkelykI6 alle verwantschap met de manners van
den Dageraad van zich af . (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 135
heerscht, blykt evenzeer nit het knoeien mot geloofssaken, als uit de
ellendige zoogenaarnde politiek . 01) beid'~ terreinen ontbreekt het eerie
noodige ; oprecht streven naar Waarheid . In-plants van zich de vraag
voorteleggen : wet is ? kunstelt men svsteempjes waarin de beteekellis
der zieh openbarende feiten meet wordea van pas-gewrongen . De pogingen
om de mystiekery, van 't oude geloof overeeritebrengen niet
hedendaagsche standpunten, is even belachelyk -- en rnisdadig ! -
als 't schermutselen met „politieke beginselen" die geen wortel hebben
in 't gezond verstand, omdat men daarby voortdurend verzuitrit
met d e f eiten lo-rode t o gaan . (1872)
454 . Reeds in 1 .51 heb ik gezegd, zoodra mogelyk alle buitenissigheden
to willen laten rusten . Er valt zooveel optemerken aan
dingen die zyn, dat het waarlyk j ammer schynt, studie ten koste
to leggen aan dingen, die niet zyn . Maar 't gekibbel over niet bestaande
zaken, is Been buitenIssigheid, en 't bestryden van den
nadeeligen invloed der twisten over nietigheden, blyf t noodig .
(138, 417-437)
Wel is 't zeker, dat eenmaal de stryd over de ware natuur van
JEZUS, belachelyk zal voorkomen, pennewipperig en lapsiaansch,
maar intusschen wordt die stryd gevoerd, en de ware belangen van
't menschdom lyden daaronder, zoo-als de school wordt verzuimd
door 't knaapje, dat den langsten weg zoekt tot korting
van den tyd, en zich onder-weg ophoudt om to weten of 't hoen
dat to-water vloog, een haan of een kip is .
Deze vergelyking is onjuist . Zoo'n kind verwaarloost z'n tyd
om iets to weten, waarvan de kennis maar overbodig is . Wy menschen
verwaarloozen tyd, kracht, alle waarde, om 't nasporen der
eigenschappen van niets.
Ik meng me nu en dan in den stryd, niet om daaraan deeltenemen,
maar om, zoo mogelyk beide partyen weg to dringen van
den akker, waarop de stryd gevoerd wordt. 't Is me om winst of
verlies der partyen niet te-doen, maar om wat ruimte voor 't
opschietend graan, dat zoo plomp vertreden wordt door de theologische
vechtbazen .
„JEzus maakte zulken goeden wyn" (blz . 58) goed, heeren, best !
Het doet me genoegen voor hem en z'n tafelvrinden, . Gebruikt
gyzelf er van, zooveel u lust benevelt u, zooveel u aanstaat
. . . . maar, eilieve . . . . maakt niet myn broeders dronken, myn broe .
ders, de MENSCHHEID die to arbeiden heeft, en geen tyd tot uitvieren
van wondergeloovige haarpyn.
„JEzus zweette druppelen bloed . . . . goed, heeren, my wel, als
gylieden dit noodig oordeelt tot heil uwer ziel . . . . ik heb er
niets tegen . . . . mits ge slechts die vertellingen niet gebruikt als
middel om bloed to doen zweeten door myn broeders : de MENSCH-
HEID .

1 36 IDEEN VAN MULTATULY.
„JEZUS voer ten hemel . . . . best, heeren, wy wenschen hem
hartelyk goeie-reis, en zyn benieuwd, of-i QuIRINUs heeft ingehaald,
die zeven weken voor hem, langs denzelfden weg vertrok .
Alles zeer goed . . . . volgt hem, hem en de velen, die even wolkerig
verdwenen . . . . vliegt mee op, allemaal . . . . indien soortelyke lichtheid
u dringt tot zoo verheffende locomotie . . . . maar och, laat
myn broeders omlaag, myn broeders : het MENSCHDOM, dat werken
moet op de velden beneden .
„JEZUS was half -god, kwart-god, heel emaal god . . . . mooi, schoon,
heerlyk, prachtig, al wat gy wilt ! Verknoei, verdraai, vervorm,
verbak en verkracht z'n natuur, zooveel maar eenigszins mogelyk
is, of onmogelyk, . . . .maar, ik bid u - dat is : in naam der
heilige waarheid beveel ik u ! - houdt op met verdraaien, verkrachten
en verknoeien van de natuur myner broeders : van 't
MENSCHDOM .
„JEZUS was mensch, van gelyke beweging als wy . . . . zegt ge ?
Welnu . . . . misbruik dan niet zyn voorbeeld als middel om myn
broeders - de MENSCHHEID '; - to verderven, en to doemen tot
redeloosheid, door uw liederlyk onderricht in onanie van de ziel .
„Precies m'n idee !" zei domine ZAALBERG, en by heeft die
preciesheid uitgebakken in zestien taartjes . (De godsdienst van
JEzus en de moderne richting . Christelyke toespraken, enz . )
Ik heb my voorgenomen dat baksel to analyseeren .
Onlangs sprekende over dit voornemen met iemand, then ik
houd voor een eerlyken dienstknecht in den hof der waarheid,
wend de meening geopperd, dat het streven van de ,modernen
niet zoo afkeurenswaardig was als ik beweerde . En, werd er gezegd,
er was over dat onderwerp zekere brief geschreven, waarin
men party-trok van de eerlykh-eid of voor de mogelykheid van
eerlykheid, der nieuwmodische heeren . Ik vraagde, of dat stuk
gedrukt was ? ,Neen." Of ik 't mocht inzien, uitgeven en behandelen
? „Ja" .
Ik acht het nuttig dit eerlyk stuk publiek to maken, wyl ik
geloof, dat vele •weldenkenden - die echter niet juist denken,
in dit geval (18) - daarin weerklank zullen vinden van hun
oordeel over de nieuwerwetsche behandeling der theologische
kwestie, en ik alzoo door de beantwoording van 't welmeenend
schryven, dat nu volgt, die kwestie of doe op 't terrein, waar ze
door de besten onder ons gebracht is .
Het stuk is gericht aan zekeren kerkeraad . Ik hoop, dat de gegemoedelyke
toon, die daarin heerscht, aangename afwisseling
moge bieden, na al de bitterheid, die er stroomde uit myn pen,
voortgedreven alts ze was en is door de indignatio van JUVENALIS.

Wel i, erwaarde Heeren
IDEEN VAN MTTLTATULI . 137
lk heb met belangstelling do brochures gelezen, door UEerw . uitgegeven,
als tegenhangers van Ds . A . PIERsoN's ,,Onverdraagzaamheid,"
doch na do lezing, voel ik ndj genoopt bet, woord op to vatten, niet om in
de byes to springen voor Ds . A . PIERSON, aan wiens welversneden pen eigen
verdediging beter is toevertrouwd, maar om, in het algerneen, een
woord in to brengen ten gunste der liberale rigting .
Hot nicest pijnlijk heeft mij getroffen de door Ds . SCHWARTZ zoo onveiholen
uitgesproken beschuldiging van onoprechtheid . Hot is nzij niet
ingevallen, Eerw . Heeren, oan 1TE . goede trouw to twijfelen . Ik weet
dat giji. voor uwe overtuiging, miskenning en vervolging hebt geoogst, ja,
dat de Eerw . SCHWARTZ zelfs in levensgevaar heeft verkeerd . *) Gij zijt in
gemoede overtnigd, dat de Bijbel-boeken hot refine, onvervalschte woord
van God bevatten, en dat de he uwe kerken als grondslagen heerschende
leerstellingen, overeenkomstig do Heilige Schrift, als de eenige ware
siting van den geest Gods zij n aan to zien . Maar waarom nu is volgens
UEerww ., anderer overtuiging van hot tegendeel, niet, ook ter goeder trouw?
Toen gij, Eerw. Heer SCHWARTZ, u van bet kerkgenootschap, waartoe
gij vroeger behoordet, hebt a .fgescheiden ~f ), lrobt go toes, in de oogen
uwer vroegere geloofsgenooten, niet ook Bone : ,doctrine etrange" verkondigd,
en heeft hot ii steeds niet onaa .ngoonaain moeten aandoen,
wannoer uw,ve denkbeelden aan bijoogmerkon werden toegeschreven, omdat
die denkbeelden niet die van de ineerderheid waren
Maar hoe handolt nu de orthodoxie?
Niet zoodra treedt een Leeraar op, die na rijp ondorzoek tot de overtuiging
is gekomen, dat aan de traditie niet dat onvoorwaardelijk gezag
moot worden toegeschreven . wat er tot nu toe aan gehecht word, en die,
even als gij, Eerw . Heeren, b ; ',i-1' 1 zvnor overtuiging heeft en zeg openlijk
urtspreekt, of een anathema woi It + .tilingerl tegen zlilken „loup Bans la,
bergerie" du Seigne -Lir. In Parijs is hot COQvERIOL, in Haarlem BUSKEN
HUE T, in Amsterdam PEVILLE, in de Kaapstad Col . NZO, en is het nu
niet wat sterk onr deze nlannen van kwade trouw to beschuldigen, ja, to
vragen: hoe het, met him goweten is overeen to brengen, dat zij als predikanten
den cooed hebben oin to vorklaren, dat lmnne overtuiging niet de-
*) De beer SCHWARTZ trachtte gelyk z'n plicht was de Joden to Amsterdam
to bekeeren . Een jodenknaap van zyn kant overdreef z'n plicht, en trachtte
den straatprediker met een dolk to vermoorden .
Eenigen tyd daarna word de beer SCHWARTZ tot predikant to London
beroepen. Daarvan sprekende, zeg ik ergens : by nam die beroeping aan,
waarschynlyk gedreven door den geest Gods en . . . door verhooging van
tracteinent. Doze uitdrukking schynt in-stryd met de hoogachting tivelke ik
erken schuldig to zyn aan ionrand die in levensgevaar verkondigt wat by voor
waar houdt . Myn oordeel daarov er blykt voldoende in 704 .
Hoe die plichtsvervulling van den beer SCHWARTZ to rymen is met hot courtiseeren
van den mammon, rnoge hyzelf verantwoorden . Juist na den
moord-aanslag imm(, rs, Hook er moor dan ooit, dot do Joden to Amsterdam
behoefte hadden aan 't Evangelium dat alle zedelke kwalen geneest . Een
waarheid is 't, dat by 't verplaatsen van dominoes, slechts zeer zelden de
Geest Gods do voorkour gooft aan vermindering v,,a tract.enment, iets wat my,
inet bet oog op de volslagen onwaarde van aardsch slyk, allerzondorlingel,
voorkomt . (1872)
1') Do beer SCHWARTZ is nanielyk vane geboorte con Israeliet . (1872)

1 3 8 IDEEN VAN MULTATULL
zelfde is, als die in de kerkformules is vervat ? Mijns inziens zijn veeleer
diegenen ter kwader trouw, die om aan de gemeente to behagen,
anders spreken dan zij meenen .
Maar als, a priori, reeds ieder woord door eenen predikant gesproken,
in strijd met de traditioneele formulieren, wordt aangemerkt als misbruih
van positie, en als poging om de gemeente to verleiden (blz . 43 der
brochure), dan is de beschuldiging toch zeer gegrond, dat met de orthodoxie
niet valt to twisten, aangezien deze zegt : „Wij zien in Christus
den weg, de waarheid, het leven," en het dus bij haar als eene ongerijmdheid
wordt aangemerkt, om ook maar aan dwaling harerzijds to denken,
daar zij andersdenkenden, apodiktisch, dwalenden noemt *) en zich dus,
wel niet bet monopolie van de wetenschap, maar toch dat der waarheid
toeeigent, en bet bij haar niet opkomt, to gelooven, dat er, behalve hAre
overtuiging nog eene andere, opregte, ter goeder trouw kan bestaan .
Wij willen niet eens tot uitersten overgaan . Tusschen de geloofsbelijdenissen
bijv . der Hervormden, Evangelisch- of Hersteld-Lutherschen, Doopsgezinden,
Remonstranten, de vrije Schotsche Kerk, de gemeente onder
't Kruis, enz . bestaan verschillen, die mij, van mijn onverschillig
standpunt, ongeschikt voorkomen . Maar van bet standpunt van UEerw .
is geen dogma ondergeschikt . Ieder dogma toch is in uw oog, een wel
niet onfeilbare, maar toch zoo goed mogelijk-geformuleerde uitdrukking
van bet wezen en den wil Gods . Nu kan de wil of bet wezen Gods, u uit den
aard der zaak niet m.eer o f min ongeschikt voorkomen, en ieder onzer zal
consequent moeten bekennen, dat de geloofsbelijdenis van ieders kerk, hem
voorkomt de meest juiste to zijn . Nu kunnen toch niet Hervormden en Remonstranten,
Lutheranen en Mennonieten, alien evenveel gelijk hebben, en
volgens uwe eigene consequentien, moet dus uitsluitend een van alien de objectieve
waarheid hebben, en de andere gemeenten in dwaling verkeeren . t)
Wanneer iets nieuws geleerd wordt, in strijd met bet oude, en dat
nieuwe wordt, zooals bij Ds . SCHWARTZ (blz . 23), zonder omstandigheden,
doch ter goeder trouw, met den naam „nieuwerwetsche dwaling"
bestempeld, met welk regt mag zich dan Ds . CHANTEPIE zoo afkeurend
uitlaten over LEO X, die in LUTHER van zyn standpunt uit, ook slechts
nieuwerwetsche dwalingen bestreed ? §)
*) Van hun standpunt zeer terecht . In dit voetstoots veroordeelen van
andersdenkendcn ligt juist bet raison d'etre van de orthodoxie, en tevens is
dit een criterium van hare oprechtheid . Een rechtzinnige die my iets minder
toewenscht dan de hel, is 'n ellendeling . Wie in 't bezit is van rechtstreeksche
-- lieve lezer, vroeger schreef ik rechtstreeke, zie me nu die orthodoxe
spelling eens aan ! - wie directe berichten van God ontvangt,
moet zich houden aan z'n lastgever . Schipperen, modderen, transigeeren, is
kwade trouw jegens z'n principaal . Leven de orthodoxen !
Of liever, weg met hen ! Want zie, ook zy, de Hervormers der XVie eeuw,
wierpen wat weg en hielden wat aan, ook zy speelden in hun tyd de moderniseering-komedie
. Leven de katholieken !
Of liever, weg met hen ! Want zie ook zy geneeren zich niet om nu-en-dan
naar bevind van zaken wat to geven en to nemen, niet zonder ietwat voorkeur
voor 't laatste . . . .
Weg alzoo met de goddienery, en leve bet gezond verstand ! (1872)
t) Wel zeker ! waartoe zou eene openbaring dienen, als men daarna nog
i n twyfel bleef ? (1872)
1) De mieux en mieux ! Al dat I,afkeurend uitlaten" is vice-versa volkomen

IDEEN VAN MULTATULI . 1 3 9
Er is nog iets . De orthodoxe is op een makkelijker en aangenamer standpunt
geplaatst, dan de liberaal *) .
Gene behoeft slechts aantenemen, deze moet veel verwerpen. Gene meent
gevonden to hebben, deze zoekt, en, wat vooral den liberaal in het nadeel
stelt : de orthodoxe heeft zijn standpunt eerlijk, nnaar zonder slag of stoot
ingenomen . De liberaal heeft dikwijls eerst na hevigen zielestrijd, zijn
standpunt verworven .
Of acht gij, bijv . den strijd gering, then de Augustijner monnik had door
to staan, eer hij Dr . MARTINUS LUTHER werd .
Het grootste voordeel van alles bestaat echter daarin voor den orthodoxe,
dat hij, (ieder in zijn eigen kerk) de (men vergeve mij het woord) ,,of -
fcciele" waarheid heef t, en dat hunne predikanten zich altijd kunnen laten
voorstaan op hun good regt, om to verkondigen hetgeen zij voor waar aannemen,
omdat het geschrevenn staat ; terwijl de liberalen hunne geloofsovertuiging
Diet ongehinderd mogen uitspreken, waarvan voorbeelden to-over
zijn, en waarvan ik reeds eenigen aanhaalde .
Ik verhief mij dan ook minder tegen het protesteeren der drie Ouderlingen,
dan wel tegen de authorisatie, die zij daartoe uit hun beroepsbrieven
putteden. Wat nu aangaat de vraag of de liberalen of de orthodoxen het
rijkst en magtigst zijn, zoo inoet ik hier eene zinsnede releveeren, die z66
hatelijk klinkt, dat zij V, Eerw . Heer SCHWARTZ, zeker uws ondanks uit
de pen is gevloeid . Ik bedoel de berekening dat, daar er 's jaars f 24,000,000
aan jenever worden uitgegeven, de niet-orthodoxen rijker zijn, dan Ds . PIER-
SON meent. Nu zal mij wel een ieder toegeven, dat de rnindere klasse de
meeste jenever drinkt, en dat die klasse door hare uit den aard der zaak
Diet wetenschappelijke opvoeding in zaken van kerkelijk gebied meest
orthodox is, zoodat dan volgens eenvoudige logica, het argument zich tegen.
Ds . SCHWARTZ zou keeren, en uit diens redeneering, (het zij zonder hatelijke
bedoeling gezegd), zou blijken, dat de Ineeste jenever door orthodoxen
werd gedronken . Ook de geijkte tirade over comedies en concerten,
laat ik voor wat ze is .
Het is echter volkomen waar, dat het geld tot stichten van liefdadige
iustellingen, gaarne gegeven wordt aan de orthodoxie . Immers de orthodoxie
is : de kerk, de officiele meening, en als zoodanig : corporatie . De liberalen
staan buiten de kerk t) of zoo zij er in staan, dale is het alleen als de wolf
in de schaapskooi, zij zijn uit den booze . Uit den aard der zaak, is de or-
gegrond, en dit is eon natuurlyk gevolg van 't wederzydschp geschipper.
Geopenbaarde zaken behoorden onwederlegbaar duidelyk . . . . geopenbaard
to zyn . Het legio meeningen en opvattingen bewyst doodeenvoudig dat er
Diets geopenbaard is . (1872)
*) Dit blyft slechts waar, zoolang de liberaal niet . . . . liberaal is, Diet inderdaad
vryzinnig . Dat het standpunt van iemand die leugens halveert om
ze tot waarheid to maken, Diet gemakkelyk is, spreekt vanzelf . Halfheid
leidt tot valsche positie . (1872)
1) Hier moot ik den welmeenenden leek tegenspreken . De zoogenaamdliberalen
hebben zich zeer orthodoxelyk een officieel erkend plaatsje weten
to veroveren, en beginnen ook in financielen invloed met de ouwerwotsche
staats- en fatsoenskerk to wedy veren . Er is to voorzien dat zy weldra voorgoed
op 't kussen zullen komen. Niet de modernen worden door de officiele
wereld in den ban gedaan, het zyn slechts de radicale vrydenkers die Diet
ongesmaad met bun gevoelens voor den dag kunnen kommen . (1872)

hot slot van 521
1 40 IDEEN VAN MULTATULI .
thodoxie aristocratisch §) en telt dus de voornaaniste in den lande onder
hare vanen en met hen, het zij tot hunne eer gezegd, het machtige, tot weldoen
gaarne bereide geld .
De liberale banier wordt doorgaans slechts opgestoken door de vrijmoedige
leden der onafhankelijke, hoogere burgerklasse, die door eene
beschaafde opvoedings in staat zijn, een betoog op wetenschappelijk gebied
to volgen, en die zelfstandig genoeg zijn, om hunne rneening to durven
belijden .
Op blz . 20 en 21 beschuldigt Ds . CH . Ds . P. van overmoed
„Wat zou u weerhouden, roept hij uit . Onze taal isoleert ons van het
,,overige Europa . Buitenlandsche kritiek hebt gij niet to vreezen, en in het
vaderland vormt gij eene coterie, die zich het wetensehappelijk monopolie
hee f t toegeeigend .
Nog eens, ik ben niet zoo onbescheiden, om als verdediger van Ds . P .
optetreden, maar Eerw . Heer CHANTEPIE, ik vraag u in gemoede, of
E . RENAN of D . F . STRAUSZ geene binnen- ofj buitenlandsche kritiek hadden
to vreezen ?
Of niet beiden, met vervolging, met ontzetting uit ambt en waardigheid
zijn gestraf t, voor hun cooed ? En of niet zij dus ook smaadheid hebben geleden,
om hun geloofswille ? Eindelijk, of die beiden in hun vaderland ook
eene coterie vormen van wetenschappelijk monopolie ?
Gy zult die vragen ontkennend moeten beantwoorden .
En nu vraag ik verder : Wanneer alzoo noch eer, noch voordeel, die
Heeren heeft bewogen . . . . Wat dan ? Immers niets dan hunne overtui-
ging ? En is het nu een onredelijke eisch, wanneer de liberalen aan de orthodoxen,
die zooveel op hen vooruithebben, vragen : ,Gij bekent verdraagzaam
to zijn op Godsdienstig gebied . . . . welnu, weest het ook op
kerkelijk gebied . Bestrijdt onze leer, gelijk wij de owe bestrijden . Maar
gunt ons het regt van bestaan . Loochent niet zoo apodiktisch, ook maar
de mogelijkheid van waarheid onzer overtuiging ."
En hoe is die vraag nu, en vroeger, beantwoord ? Moeten wij herinneren
hoe reeds Arminianen en Gomaristen in het, nauwlijks van gewetensdwang
bevrijde vaderland, elkander bestreden ? En hoe de strijd eindigde met een
dogmatische beslissing op hoog bevel ? Wat men den Spanjaard met het
zwaard in do vuist had afgedwongen, werd den brooder geweigerd . En
het is smartelijk, rnaar waar, in onze dagen is het niets beter .
Elke leer, anders dan die der traditie, elk kritisch onderzoek naar do
bronnen van den Bijbel, wordt verketterd . Alle deugd en zedelijkheid
aan de liberale rigting ontzegd . , Blinde leidslieden, adderengebroedsel, gij
zel f gaat niet in het koninkrijk, en belet anderen daarin to komen ." De text
klaarblijkelijk tegen ,huichelaars" gerigt, wordt toegepast op de liberale
,,dwalenden" waarmede gij ,diep medelijden" hebt . Het is this zeker dat
de liberalen dwalen ? . . . . De orthodoxie zegt het en . . . . zij moet het
weten . Hoe laag moet gij niet nederzien op niet-Protestanten, Roomschen,
Toden, Turken en Heidenen .
De liberalen kunt gij altijd nog beschouwen als gevallen Engelen, maar
§) De welmeenende leek is hier in schynbare tegenspraak met zichzelf,
daar by in de vorige alinea juist de allerlaagste klasse't meest orthodox noemt .
Er bestaat misschien hier onnauwkeurigheid in de uitdrukkingen, dock
waar is het dat de steil-bybelsche rechtzinnigheid zoowel in de hoogste Standen
als by het grauw in eere is . Wat daartusschen ligt, is gewoonlijk uit den
moderne. Ik heb daarop menig maal gewezen, b yv . in
. (1872)

IDEEN VAN MTTLTATULT . 141
wat moet uw oordeel zijn over lieden, die in alle opregtheid, zonder
twijfelingen, en met ijver en nauwgezette naleving eene leer ornhelzen,
zoo geheel and ers dan de uwe, en nog wel eene kerkelijke leer. (De heidenen
natuurlijk uitgezonderd .)
Pat ge hen als verdoeniden beschouwt, wien het uw pligt is to redden
van den eeuwigen dood, bewijzen uw zendelingen, die ik eer, maar waarmede
ik niet sympathiseer. Maar gelooven U .welEerw. i n gemoede, dat het
eeuwige geluk of ongeluk van eenen rr!eDSch afhankelijk is van zijn opvatting,
van ver,,verping of aannemon van leerstellingen P Ik acht ieder
even hoog, onverschillig hoe hij over erfzonde, verzoening of voldoening
door hot bloed des kruises, de driedenheid, de sacramenten, enz . denkt,
traits : hip blijke ter goeder troum to zijn . *)
En dit is zoo grievend voor de liberalen, dat de orthodoxen hen, ore hunne
dogniatisclie o1watting aehting ontzeggen, en hen verketteren . Gij zegt
dat Jr,,zus nooit tegen doginatische dwalingen beeff . geijverd, orridat de
Isra6lieten, door droevige ondervinding geleerd, sedert den terugkeer uit
de Babylonische leer. vilsche goden hadden gezocht, en
dat het dus niet iiuod
;egenn dwalingen die niet bestonden .
Maar gijl . geeft cNardoor IL :. 1"' bijna toe, idat
Jezus geene dogma's heeft gecre-
6erd, en dat doe leerstellige opvattiny van JEZUS woorden dus feilbaar
menschen-werk is .
-Als godgeleerden zal hef, u . niet onbekend zijr), hoe hoofdzakelijk op de
Kerkvergadering van Nicea, over den bijbelschen canon is beslist, en
tenzij gijl . aannoemt, dat ook die kerkvaders den Heiligen geest hadden
ontvangen, dan is, over het al of niet zyn van Gods woord, bij meerderheid
van menschelijke stemmen besloten !
Gij zult op elk wetenschaT.jpelijk gebied den mensch het regt toelcennen,
our door eigen onderzoek naar do waarheid to trachten, en zelfstandig
to zijn . Maar op kerkelijk, of liever 11-1heologisch gebied wilt gij de rede gevangen
nemen, onder het geloof. Dat is : ieders geest is vrij op elk gebied,
maar op godsdienstig gebied poet ieders geest zich bukken under het gewicht
der objectieve waarheid, die ?xij verkondigen, en die v;ij alleen bezitten
."
Die eisch is to zwaar . Op die grondslagen kunnen wij geen vredesconferentie
houden .
A.Maar trots de oorlogsverklaring van Ds . CHANTEpm, bieden wij u de
broederhand, en vragen u als grondslag voor de oriderhandeling : weest niet
zoo exclusief, maar weest liefderijk . Bcstraft ons, waar wij het niet zijn,
maar laat het einde van den strijd v - ezeji, &.if wij alien onze harton gevangen
geven onder he t gebod :
Hebt God lief boven alles en den naaste alsu, zelven .
War is iets beminnelyk in dit stuk van 'n leek, die 't geloof
niet wit opgeven aan de oprechtheid der half-denkers . En wellicht
heeft by ten-deele gelyk . Misschien zyn er onder de I'modernen"
- wat 'n woord ! -die ter-goeder-trouw hun weg gaan,
in de meening, dat die weg leidt tot waarheid .
En gewis oordeelt de leek juist, dAAriD. dat het den orthodoxen
niet voegt, ieder voetsstoots to veroordeelen, die den moed
I
*) Precies m'n idee ! loch juist daarom moet die goede trouw onder-
-I zoelit worden . En dat doe ik in 'i - volgend stuk . (1872)

1 42
IDEEN VAN MULTATULT.
had of to wyken van hun geloof . J- ) Dit, gemoedelyke awadlift oni
party-te-trekken voor de -inogidykh.eid van eerlyke nasporing der
'waarheid, in hen die daartoe een anderen weg kozen dan den
gewonen, trof my. En als de schryver van den brief, dien ik meedeelde,
inderdaad is, zooals schynt to blyken nit dat schryven,
dan geloof ik, dat by welhaast om nh to Aaan aan het,,koninkryk
der hemelen" niet zal behoeven to kiezen tusschen oud of nieuw,
tusschen orthodox, liberaal of modern . . . . maar dat-i zonder
aansluiting aan eenige richting, dat koninkryk weldra zal vinden
in z'n eigen hart .
Want : geloof in 't goede, is goed . Vertrouwen op adel is adel .
Strevennaar waarheid is waarheid . (276, 443)
Verder dan dat, kunnen wy 't niet brengen . (1)
En, gelukkig ! Het menschdom is als 'n kind, dat voor z'n
pleizier reist, en wiens vermaak een Bind neemt by 't aankomen .
Het stoppen aan de station : waarheid, zou de waarheidd terstond
doen veranderen in leugen . Want ophouden van beweging is
dood, en dus onmogelyk, ongerymd, onwaar, juist omdat het zyn
uit beweging bestaat, beweging is .
Maar dit alles is hier de vraag niet. De vraag is niet of ieder
't recht heeft zyn weg to kiezen, op de groote reis naar waarheid . . . .
de vraag is : of 't geoorloofd zy, voortegeven dat men waarheid
zoekt, wanneer die voorgevers a la recherehe zyn van iets anders, ?
JEzus nam zyne beelden waar by ze vond, en dezelfde vryheid
nemende, kom ik terug op de vergelyking met 'n spoorweg .
Het staat iedere directie vry, hare treinen to doen loopen waarheen
ze goedvindt. Maar 't staat haar niet vry, reizigers aan to werven
voor 'n toertje rechts, als ze inderdaad van plan is hen links-uit
to sturen .
WY zullen zien, of de moderne domine ZAALBERG ons brengt
naar de plaats, die gedrukt staat op z'n biljetten .
Misschienzal, na dat onderzoek, deze en gene liever op eigen
beenen wandelen - wat ik trouwens aanraad in elk geval ook op
ander terrein - dan zich toetevertrouwen aan een conducteur,
die belooft zuid- en noord-op, to sturen te-gelyker-tyd. Zoo'n
trein kan nooit te-recht komen. Het gemiddelde van richtingen
voert to-water of naar de pool, maar we niet wezen moeten . (IL20)
Er worden in de stukken, die ZAALBERG heeft gepubliceerd,
veel zaken by den waren naam genoemd . En - dit in 't voorbygaan
- er komen daarin genoeg blyken van talent voor, om
to doen betreuren, dat de man z'n gaven niet beter besteedt,
dan over het geheel genomen, 't geval is. Maar we hebben niet met
het talent van den heer ZAALBERG te-doen. Hy werd nooit
t) Met verwyzing naar de noot op blz . 140, trek ik deze woorden in . De
orthodoxen mogen geen genoegen nemen met modieuse verandering . Sit
ut est aut non sit ! (1872)

IDEEN VAN MULTATULL 1 43
als de nietige schryver then we ter-loops behandelden in ons
vorig nummer-benoemd tot jets uitstekends, en er valt dus
ditmaal niet to decanoniseeren . Bovendien, er zyn inderdaad
zeer schoone stukken in ZAALBERG'S werk . 't Geheel is slordig .
Men weet reeds, dat we hier bedoelen de zestien preeken, verhandelingen
of voordrachten, die onlangs versehenen, en die by
getiteld heeft : ,de Godsdienst van Jezus en de moderne richting."
Die titel zelf is z6.6r modern . La France et la Pologne . . . . Le
Pape et la Diplomatie . . . . La Sainte Bible et Mr . Renau . . . . le
ceci et le cela . . . . het dit en de dat . . . . de dht en het dit . . . . datten
en ditten . . . . kort-om :
,Ilk kan u verzekeren, dame, dat die kleur veel gevraagd wordt,
tegenwoordig
,
Zoo spreekt n goed-afgerichte winkeljuffrouw, als ze zich
\vil afhelpen van 'n verschoten lapje .
En de dame, die geloovig luistert naar zulke praatjes heeft
kans heel modern gefopt teo worden . Want . . . . al was er veel vraag
naar die kleur, en al was ze niet verflenst, dit bewyst nog niet,
dat zulk blauw, geel of groen voegen zou aan hi6r .
Tk ben redelyk oplettend, en vooral op de zoogenaamde kleiiiigheden,
die aan velen de moeite van 't bestudeeren niet waard
schynen, en juist daarom zeer dikwyls iets verklappen, wat
verborgen blyven zou, als men 't zocht in de vermeend belangryke
zaken, die w6l overdacht zyn . Welnu domine ZAALBERG'S
keus van den titel - iets van ondergeschikt belang, meent ge
- geeft my, in zekeren zin, den sleutel tot de fabriek, waarin zyn
book gemaakt is . Dat kunstelend moderniseeren van iets ouds,
is
I
niet zonder beteekenis, en ik geloof waarlyk - wanneer ik
n boek to schryven had, als tegenhanger - dat ook ik me nu
Myna zou verleid voelen door de mode, en onwillekeurig dat
boek een naam geven, als byv . . . . de nieuwerwetsche pasteibakkers
en . . . . 't een en ander, dat ik nu nog niet weet, maar dat
me wel zal to binnen schieten voor ik tot het schryven van zoo'n
boek overga.
Ja, ZAALBERG zegt veel wiirs . Daar ik nog altyd verkeer in
m'n verhandelings-bui, zal ik dat kortelyk aantoonen in de
eerste plaats.
ten tweede, zullen wy onderzoeken, of dat zeggen van iets waars,
in dit geval de waarheid is ? Daartoe hebben wy acht to geven :
op andere zaken, die by evenzeer als waarheid geeft, op den
Loon van z'n spreken, zyne wyze van uitdrukking, op de plaats
waar-i z'n rneening verkondigt, en op nog een en ander meer .
lVe millen vervolgens, :
ten derde, by benadering oordeelen : of de (,'eniqe eerlyke uiaarheid
gediend wordt, door 't zeggen van iets waars op de wyze van ZAAL-
BERO . En daarby zullen we tevens misschien gelegenheid vinden,
tot antwoorden op then brief aan den orthodoxen kerkeraad .

1 44 IDEEN VAN MULTATULI .
't Is we] mogelyk, dat ik onder 't scbryven m'n preek anders
inricht dan ik hier voorstelde . In dat geval verzoek ik m'n lezers
myne schets to veranderen naar goeddunken of zelf de
preek to waken, waartoe ieder in-staat zal zyn die opgelet heeft,
hoe ik 't ding maak.
ZAALBERG zegt, dat ten-allen-tyde iedc-rr die wat nieuws verkondigde,
is beschuldigd van ,beroering"
„Toen ELZA nieuw godsdienstig leven in Israel kwam opwekken, voerde
ACHAB hem op zekeren dag toe : Zijt gij daar, beroerder Israels ? Doch
ELZA antwoordde : ,niet ik heb Israel beroerd, maar gij en het huffs uws
vaders !"
Toen LUTHER het diep vervallen Christendom herscheppen wilde,
weergalmde gansch Europa van den kreet : Hy beroert de kerk . En 't
waren voor een goed deel zeer welmeenende en vrome menschen, die dat
zeiden . Niet enkel monniken en priesters riepen : Anathema ! maar ook
achtbare godgeleerden, Godvruchtige moeders, en zelfs zachte jonkvrouwen
maakten het teeken des kruises, en zeiden : Anathema .
Maar wat spreek ik van ELZA en LUTHER, daar ik van JEZUS to spreken
heb ? Hij kwam Israels godsdienst tot wereldgodsdienst hervormen, en
wat was zijne ontvangst ? Zij zeiden : „Hij beroert het Yolk !"
En wat bewijst dit nu ? Op zichzelf nog niets voor de moderne richting ;
inaar toch z66veel, dat alle godsdienstige hervorming van oudsher als
rustverstoring begroet is . De waardigheidsbekleeders der kerk verklaren
plechtig dat zij geergerd zijn . De heerschende godgeleerdheid doet de
nieuwe denkbeelden in den ban . Vrome zielen heffen klagelijke klagten
aan . Het yolk grijpt ligt naar slijk en steenen, . . .
Precies ! En niet het yolk alleen . Ik kan betuigen dat ZAALBERQ
hier niets gezegd heeft dan de waarheid, al zeide by alles niet.
Hy zweeg nog van Taster en verdachtmaking, die onder beschaafde
volkeren zoo byzonder geschikt zyn om 't ,slyk en de steenen"
der onbeschaafden to vervangen met voordeel .
Lets verder vraagt onze domine, hoe de bybel voorziet in de
behoeften des geestes van den armen daglooner die 's avonds
vermoeid thuis komt .
„Moet hij beginnen met GENESIS, en voortgaan tot de OPENTBARING toe .
Zal hij avond aan avond in 't leezen uit LEVITICUS van de kleeding, spijsen
offergeboden der priesterschap Israels, den troost zijns levens zoeken ?
Moet hij zijne tong vermoeien door 't leezen . . . .
Alle goeie geesten . . . . ZAALBERG ! Hebben wy geen overbodigheden
genoeg in onze spelling ? Sedert lang doe ik myn best,
wat ballast over boord to gooien - om ruimte to winnen voor,
lading, weet ge - en daar begint gy nu to leezen !
Vat ik u bidden
mag, schryf een zeventiende preek, om den Volke to verkondigen,
dat ge tot die spelling niet waart gedreeven door den geest . Anders
krygen wyy weldraa ooveral die duuplicaat onnoodigheedens .
Er zouden veel schoone, gedachten zyn uittedrukken met de letters,
die nu in elk boek zeer overcompletelyk de plaats innemen
van gedachten .

IDEEN VAN MULTATULI . 1 4 5
Moet hij zijn tong vermoeien door 't leezen van vele hoofdstukken, uit
GENESIS en NUMERI, uit JOZUA en REGTEREN, uit ESRA en KRONIJKEN,
met bijna niet dan reeksen van onuitsprekelijke namen gevuld ? Zou ook
EZECHIEL, denkt gij, door die moeder worden verstaan, Of ZACHARIA uitgelegd
aan 't kind, door den vermoeiden vader ? Dan ga ik ook eens luisteren,
als hij den RoMER-brief verklaart, en na 't, geschrift van JUDAS nu
eindlijk ook het laatste boek, die verborgenheid der OPENBARING opent .
Voorwaar gij woort wel zuur verdiend, gij dagelijksch brood der godsdienst .
„ . . . . maar als men nu aan dat boek der boeken gebonden wordt, zooals
myn orthodoxe m-neester wil, gebonden in gedachten en overtuiging, in
woord en gevoel, in leer en leven, waar is dan nu, DIVn JEzus ! de zachtheid
van uw juk, --- de ligtheid van uwen last ? . . . .
Neen, 't is me onmogelyk my to houden aan verdeeling van
ZAALBERG' S schryven in waar of onwaar, en misschien toon ik
myn : , wat to bewyzen was" het duidelykst aan, juist door die
onmogelykheid. Straks zal ik andere regels aanhalen, waaronder
ieder denker gaarne zyn naam zetten zal, al ware het dan ook
met de noot : ,dat wisten we al land ?"Maar nu . . . . die klacht
over de onvoedzaamheid des bybels lezer, zoudt ge 't
kunnen gelooven, dat er op Bezel fde bladzy waar de arme drommel
beklaagd wordt, die z'n zuur-verdiend dagelyksch brood der godsdienst
moet gahren uit de verborgen openbaring des bybels, woorden
worden gelezen als deze
„Want dat stichtelijk gebruik des bijbels zal voortduren, zoolang er godsdienst
op aarde is, zelf reik ik immers daartoe den bijbel aan de armnen
nit . . . .
Arme armen !
„ . . . . en in mijne laatste uur moge op dit dierbare heerlijk boek mijn
matte hoofd nog rusten . . . .
Daarop volgt onmiddellyk de reeds aangehaalde zin : „Maar
als men nu aan dat boek der boeken gebonden wordt" enz. Dus
't mag wel gebruikt worden als kussen voor een mat hoofd
och, 't hoofd dat zoo gemakkelyk waar en onwaar te-gelyk herbergt,
hoeft niet to worden voorgesteld als zoo byzonder mat !
Wel als kussen alzoo kan men den bybel gebruiken - straks
zult ge zien, dat by er pis-que-pendre van zegt - maar als band
schynt by niet to deugen . Men kan er op rusten, maar als voeding
is het : zuurverdiend brood." Dkt noem ik : menager la chevre
et l e chou . . . .
Komaan, dit spreekwoord helpt me van myn preek af . Geit
en keel sparen ! Ik wist wel, dat ik niet in-staat was tot preeken,
eens-vooral, lezer, als ik u dreig met zoo-iets, denk dan maar dat ik
driftig was, en 't zoo kwaad niet meende . M'n heele preek komt nu
veer op 'n paar etaaltjes van :
Kool
wat de geit krygt, en : wat kool is .
„Zegt niet : Verbiildteiiis ! van Lilies ti~aarvan dit yolk zegt : 't is eerie
10
IDEEN II .

146 IDEEN VAN MULTATULI .
verbindtenis ! En vreest htnuie vreeze niet, en wordt niet verschrikt (Jesaias
VIII, vs . 12)
„Gy nu, zwanger wordende jonkvrouw, uw kind zult gij inogen noemen
T MMANUEL - God met ons . - Ja waarlijk : „IMMANUEL -- God is met
ons" - roept de ziener uit . Want alzoo heeft Jehovah tot inij gezegd, met
een sterke hand
Hier schynt Jehova doofstom . Precies m'n idee ! Maar ik
geef de kool in haar geheel, en heb geen tyd elk blaadje to verlezen
. Alleen moet ik betuigen, dat ik 't indecent en geloovigonbeschoft
vind, 'n jonkvrouw lastig to vallen met praatjes,
terwyl ze bezig is met zwanger to worden .
„En is 't niet al to veel van uwe lippen gevergd„ -- misselyk ! - konit,
bidt dan nu zingende met mij en voor mij
-c1)/ bat Hw (lee& ben teeraar e6terf/
,bet leget iette op at jt)rt Tnert/ enz. 't Vervoig in 364 .
Nu iets voor de geit
„Van dat kind" - namelijk : van de moderne godsdienstige richting
„ping echter de vorige eeuw reeds zwanger, en gelijk elke groote hervorining,
had ook dit verschijnsel voor lang 7ijn herauten en wegbereiders . . . .
Die uitgescholden werden door de Zaalbergen .
„Bij de reuzenontwikkeling van wetenschap cn beschaving, werd, vooral
sedert de laatste helft der vorige eeuw, bij het denkend gedeelte der Christenheid,
de breuk tussehen de wereldbeschouwing der schrift, en die des
ilieuwen tijds, hoe langer zoo grooter . De platte aarde des Bijbels inoest
voor den aardbol der nieuwere wetenschap wijken . . . .
Ja en de platte hemel ook .
„Het scheppingsverhaal van Genesis week voor do ontdekking der natuuronderzoekers
in den schoot der aarde, waarin de Almachtige Schepper met
eigen hand, in inergel en steenkoollagen, in versteende planten en dieren,
eene gansche andere geschiedenis der aardsche schepping schreef, dan de
dichter van Genesis kende ."
Hier heeft de geit reden tot klachte . Er is to veel voor de kool
gedaan . Die ,eigen hand des Almachtigen Scheppers" is, geologisch
gesproken, onzin . Ook passen die mergel en steenkool en versteende
planten, in 'n scheppingsverhaal, als 't nieuwe paleis voor volksvlyt
in TACITUS' boekj en over de Germanen . De geit klaagt, dat de
domine zich 'n eeuw of wat vergist misschien, j a waarschynlyk
: millioenen eeuwen . Versteende planten, enz . zyn,
om nu de taal van den dag to spreken, zeer modern . Dit kan een
kind begrypen . Ir moet al veel gebeurd zyn na zoo'n dusgenaamde
Schepping, een heel onwetenschappelyk woord ! -- voor
er wouden bestonden . Veel meer nog, voor ze ovvergingen, in, steenkool
.
Hoe grappig dikwyls de uitkomst is, als men wetenschap en

TDIECEN VAN MULTATMI . 1 4 7
geloof wil door elka6r knoeien, kan men zien in 't schoolboekjen
over natuurkunde van VAN DEN BURG, waarin de deftige opmerking
wordt gemaakt, ,dat het y8 des winters de rivieren vloeibaar
houdt ." Sakkerloot als er dus g66n ys was . . . . zouden ze
bevriezen, dat is k1aar!
Vervolg geit :
"Waar was de heineltent des ouden Hemelkonings, nu de reuzenkijker
der sterrenkunde in then uitgespannen hemel een eindelooze wereld van
zonnen en starren, in nevelvlekken starrehoopen, in stippen zonnestelsels
deed vinden ?"
Ja waar was nu die tent ? Dat is de vraag. En ZAALBERG,
die de oude tent wegredeneert, en tech blylt volhouden, dat er een
tent is, moest ons dat ding kunnen wyzen . Wie er my naar
vraagt verwys ik naar 424 .
I' Maar waar was nu ook het doodenrijk van Israel, die school in de diepte
der aarde, en waar nu het vuur van den helschen poel, en wdar nu bij 't
verdwijnen van dezen, de satan met zijne engelen des afgronds ?
Ik denk, dat ze moderne katechiseermeesters geworden zyn .
En wdar zoo veel, zoo ontzaggelijk veel, dat bij de geheel andere natuur-
en wereldbeschouwing der oude Oosterlingen, in hunne verbeelding
het aanzijn kreeg ? Genoeg, de gansche voorstelling van Israel omtrent God
en de wereld, hing natuurlijk zarnen met de heersehende zienswijze dier
tijden, omtrent zigtbare dingen . . . .
Juist . Maar ik vind dit nog makkelyker to geven, dan 't borduren
van tafreeltjes over onzichtbare dingen, zoo-als wy straks
zullen aanhalen onder de rubriek : kool .
"De gansche bijbelsche godgeleerdheid was een kind van 't Oostersche
denken en voelen
Toch legt men matte westersche hoo/den . . . . ter ruste op dat
oostersche kind !
. . . . een gebouw opgetrokken op een grondsiag die by 't licht der nieu-
11
we wetenschap wegzinken moest in 't niet . . . .
Toch reikt men then weggezonken grondslag . . . . aan de armen
Uit !
Geit :
"Wat baatte voor een tijd het wanhopig gekunstel oin de Schriftuur
wat natuurlijk, en de natuur wat Schriftuurlijk to maken ?
Watt dit baatte ? Wet 't gaf een middel aan de hand om geit
en kool beiden to behouden . Om geloofd to worden door de vromen,
en niet al to erg geminacht door de verstandigen. Hoe
kunt gy vragen, ZAALBERG, welke baat er to vinden is by ,,wan .
hopig gekunstel ?"

1 48 IDEEN VAN MULTATULT .
Voor de geit
„Nu wil de orthodoxie dat wij onze moedertaal een weinig verleeren,
om to bidden in de tale van Kanaan .
Kool
Voor iemand, die z'n moedertaal niet wil verleeren voor de „taele
Kanaans" vind ik dit nog al wel .
,, . . . . Jonkvrouw, als gij moeder zult worden, noem dan uw kind IM-
MANUEL ! Neen, neen, zegt de schare, verschrikt en bewogen, noem het
veeleer IKABOD, - weg is de eere ! Verbintenis, verbintenis . Ziet, de Syriers
rusten op Efraim. De fondamenten worden omvergestooten . Jeruzalem
zal vallen. De tempel stort in . . . .
„En waarom dan Loch, gij zeer verschrikte menigte ?
Dat is, waarom al die bereddering in den Haag, over den naam
die 'n onbekende jufvrouw zou geven aan 'n kind, dat niet eens
nog geboren was ? Eilieve, als 't nu eens 'n meisje was ? Wat dunkt
U van IKABODINA ? Of IMMANUELLA ? Maar ik beken, dat ik volstrekt
niet aan namen hecht . Voor myn deel mag 't kind, dat
domine ZAALBERG introduceeren wil by z'n haagsche gemeente,
heel ouwerwetsch GRIETJE heeten, als ze maar geen moderne nonsense
vertelt.
Na aldus gevraagd to hebben, waarom de gemeente to 's Gravenhage
zoo verschrikt is over die keuze van 'n naam, en over
al de dingen, die 'r gebeurden met Jeruzalem, met de fondamenten,
met den tempel, met de Syriers en met Efraim, komt er weer
iets voor de geit
,,Omdat het nu blijkt dat de godgeleerdheid der kerk sedert eeuwen
van verkeerde voorstellingen heeft geleefd, en het vuur der wetenschap
nu al dat hout, dat stroo en die stoppelen verteert ?
't Is waar, het blijkt nu dat de geest der kerkhervorniing twee eeuwen
lang is miskend . . . .
Hier raken we aan de koolzy . Want daarin ligt iets, of de klok
van 't verstand op de groote kerk to Dordrecht, nog juist Rep
in 1618. Er is hier waariyk kunst in 't mengen van de bestanddeelen
. Men is in twyfel of papaver of arsenicum de overhand
heeft.
Geit
„Het blijkt nu . . . . dat de Schriften des ouden en des nieuwen verbonds,
een anderen oorsprong hebben, dan het kerkgeloof dacht .
Halt : Apostelen staat er . Dit hoort weer by de kool .
„Dat . . . . de boeken van Moms eerst duizend jaren na Moms afgewerkt,
en de Evangelien, in hunnen tegenwoordigen vorm, eerst na den dood der
apostelen . . . .
,, . . . . eerst iia den dood der Apostelen, en dus niet door oor- en oog-

IDEEN VAN MULTATULI . 1 49
getuigen geschreven zijn. Dat PAULUS anders dacht, dan PETRUS en JA-
COBUS, en dat de ware geschiedenis van JEzUS, even als bet leven van
alle hero6n der nude menschheid . . . .
Lees : der jonge of jongere menschheid
. . . . oinkleed is met hot bekoorlijk toovergaas der legendedichting,
pier poezij, der verbeelding. Dat, en zooveel sneer is gebleken, geboekstaafd,
I)eqveze ,n, . Met dit alles heeft de oude theologiee heron doodsteek ontvangen .
Met uw verlof : domine ZAALBERG . Die oude theologie is
springlevend, en heeft juist zoo-even daarvan een bewys gegeven,
door 't bywonen van een gemaskerd bal waarop ze door weinigen
herkend is . Maar ik ben ondeugend genoeg haar to verklappen .
Ze draagt een,,modern" manteltje over 'n arlekynspak, dat sa&mgelapt
is uit steenkool, geloof, halve wetenschap, onbekende jonkvrouwen,
die op 't bevallen staan., Tkabods, nafauronkunde en .
allerlei.
[fool
,Ilk wil u onderwijzen, van stuk tot stuk, en zegt alleeii niet, ,Verbiritenis
!" want by God, dat is zoo niet, . . . .
Het woord ,verbintenis" schynt in de een of andere taal eene
vieze beteekenis to hebben . Aithans ZAALBERG wordt telkens
boos, als-i er aan denkt . Misschien beduidt het kritiek .
"Genoeg, breekt gijlieden dozen tenipel af, door niet to dulden dat hij
verniettwdd en gereinigdd worde, zij" --- de moderne godsdienst, geloof
ik -die gij van tempelsehennis beschuldigt, zij zal u in den naam van
JEZUS binnen Brie dagen een anderon bouwen, die niet met rnenschenhanden
gemaakt is, een nieuwen tempel van geloof, van hoop, en van liefde
een tempel des Heiligen Geestes, waarvan de oneindigheid de omtrek . . . .
en altijd aWidd weder, JEZUS CHRISTUS de leveude hoelsteen, ('11 't beeld
van den Gekruiste de glorie zal zijn .
Dus die ,moderne" tempel komt in de plaats van de tent die
door de ,wetenschap" was weggeredeneerd . De nieuwe tempel
heeft, volgens ZAALBERG, tot joepeldak" . . . . en blauwen hemel .
Tot ,?,loer" . . . . de met bloemen bezaaide aarde . . . .
Och or wordt nog veel meer verteld over de constructie van
then tempel, maar ik heb geen lust het nateschryven, omdat
ik denk aan al de arme drommels, die 't zoo hongerig en koud
hebben op then vloer, en wien de blauwe hemel zoo guur is !
Geen platter proza dan valsche poezie, o ZAALBERG ! En . . . .
meen niet echte poezie to vinden buiten de waarheid . (263) Er
valt niet to tempelen . Het Volk heeft honqer . De eenige-noodige
tempel op 't oogenblik, i ,c eon goede niet al to dure restaurant .
Vervolg kool .
II Mijne vrienden in CHRISTUS!"
Dat wil zeggen : iv 't, yeheel Been vrienden . Precies als - ,God

1 50
ID1EN VAN MULTATULI .
weet het" beduidt :
er is geen hulp .
niemand weet het. „God alleen kan helpen"
Ik heb voor deze opvatting een bondgenoot in Wamba, den nar
van Cedric den sakser, uit den Ivanhoe. De zeer fatsoenlyk godsdienstige
WALTER SCOTT verklapt daar een geheim uit de school
van 't geloof . Ik vergeef . . . . u als christinne . . . . zegt ROWENA tot
REBECCA, 't edel jodenkind, dat Loch vooral wat gif van 't waar
geloof moest meeslikken, by 't innemen van de andere vergeving ;
,,als christin - roept Wamba, de nar, dien de schryver meer
oprechtheid meedeelt dan hyzelf den moed had to bezitten -
als christin? Nu, dan mag ze oppassen ! , Het doet denken aan
de geestig-menschkundige saillie uit den Gilblas : On nous reconcilia,
nous nous embrassdmes, et depuis ce temps nous sommes ennemis
mortels.
Ik verhaal of betoog zelden iets nieuws . Ieder wist wat ik zeg,
of althans ieder voelde het . Veelal had men slechts verzuimd,
dat gevoel to rangschikken tot gedachte, tot meening . (2 6 7) Ik
vraag 't u, lezer, zoudt ge ooit iemand voor uw vriend hebben gehouden,
die u naderde met de betuiging : ik ben uw vriend . . . . in
Christus ? Is dit niet iets als : neef . . . . van-adams-wege, dat is
geen neef ?
Kool
Verdraag mij een weinig in mijne onwijsheid . . . .
Deze wensch van domine ZAALBERG is niet volstrekt onverklaarbaar.
Doch 't is de vraag niet, of de haagsche gemeente
zyne onwysheid zal verdragen . De vraag is, of ze moet voortgaan
hem daarvoor to betalen als-of 't wysheid ware.
„De heerlijke zon der Godsdienst breekt hare stralen in zeventigmaal
zeven kleuren, en iedere reine traan van 't menschenoog glinstert gelijk
een dauwdrop op de bloemen in dat eeuwige licht . Daarom zeg ik met
PAULUS . . . .
Wat-i nu met dien Paulus zegt, is me waarlyk geheel onverschillig
. Ik vraag maar of 't niet al to bescheiden is, alle kennis
der taal van Kanaa n to loochenen, wanneer men zulke monsterprismatische
blyken geeft dat idioom vlot to spreken, als 'n geboren
Kananiter ?
Vervolg kool
De wettige zonen der Hervorming, en erfgenamen in de regte lijn van
JEZUS CHRISTUS, den Genius der Godsdienst, dat zijn wij, dat moeten wij
zijn, strijdende den strijd des geloofs . . . .
Hoe rymt dat geloof met de steenkool ? Hoe, die strydende
stryd voor iets zeer onwetenschappelyks, met de wetenschap ?
zoekende naar de toekomende stad, grijpende naar't eeuwige leven
Maar dan ook iederen dag ons gedompeld
Hu!

,, . . . . tot zeveninaal toe ons gedompeld . .
IDEEN VAN MULTATULT. 101
Vreeselyk ! Men moet zelf van Kanaan we .zen, om niet to
schrikken .
„ . . .' in het bad der wedergeboorte, en der veritieuwing des geestes .
Dan inogen wij gaan tot de levenden . . . .
Lezer, ik raad u eon Kanaanitische gramnlaire to koopen, als
ge 'r prys op stelt to woten wat domino ZAALBERG zoo-al weet
to zeggen in een taal, die by beweert niet to verstaan . Dan na
=i i dat baden, mag men dus gaan tot de levenden, en
,, . . . . en zegenend zien otis de at ervenden aatt . .
Waarom toch ? Omdat men zich zevenmaal gebaad hec,.f t. ?
„ . . . . eli tusselien de dooden en levenden in, staan we . . . .
Alweer vraag ik: waarom toch ?
„ . . . . en heffen de oogen op . . . .
Lieve hemel . . . . dzarvoor zoo'n bereddering to maker ! Maar
ik erken, dat het volgende moeilyker is, en wel zeven dompelbaden
waard :
. . en profeteeretl de hope der heerlijkheid, de 66ne k tidde ender
eenen Herder . . . .
Dat centralisatie-begrip schynt iets aanlokkelyks to hebben .
Ik vind beter, dat het arme vee zich wat verspreidt . Een wei is
zoo spoedig kaal gegeten . Maar nu 't vervolg van dat profeteeren .
,, . . . .de toekoinst waaritt God in alien, inaar data ook alien alles zal zijn .
My wel . Ik hoop, dat dan met-een 't vleesch wat goedkooper
wordt, anders heeft de arme- en middelklasse bitter-weinig aan
al die veranderingen.
Vervolg kool
,,Maar al ware 't inogelijk dat bijna alien heengingen, door zooveel
,,goddeloosheid" verschrikt, en dat er bij al de invloeden die bier lei, stede
werken . . . .
_De onderstreeping is van ZAALBERG . Welke invloeden zouden
dit Loch zyn ? Zou de antichrist in 't spel wezen ? Die personage
hoort by zulke praatjes . Nu, al bleef er : na dat heengaan aan en door
die invloeden
11 . . . . slechts eon seha.ntel kuddeken over
Let op, hoe 't echt-kanaanitisch zalf-dialect zich openbaart
in de diminutiva . Bed, beddeken . Kind, kindeken . Kudde, kuddeken .
Nu a] bleef er dan Maar een klein troepjen over - maar zeer
weinigen namelyk, die geologie kunnen gebruiken in geloof, of
geloovery in scheikunde - zie, dan nog zou ZAALBERG

1 5 2 IDEEN VAN MULTATULI .
,, . . .vast verzekerd van de toekomst aan deze wedergeboorte des Christendoms,
ook in ons midden bereid, vol moed het Pinksteren beiden, het
Pinksteren met zijn 3000 nieuwe gedoopten, gedoopten - zij 't niet door
mij, dan door anderen en beteren, - maar gedoopten in deze richting met
heiligen geest en met vuur ."
Nu weer iets voor de geit
,, . . . . Eischt nu de zaligheid van my, dat ik elk wonderverhaal der
Schrift geloof? Moet ik, die uit Gods Schepping weet, dat deze aarde
door allerlei gedaantewisseling heen, in millioenen jaren haar tegenwoordig
gelaat ontving, met GENESIS gelooven, dat God in zes dagen de wereld
schiep, en op den laatsten werkdag rustte? Moet ik, die zeker weet,
dat de zon nooit om de aarde voer, nu toch ter zaligheid gelooven, dat
op de stem van JOSUA de zonne stilstond in Gibeon, en de maan in 't dal
van Ajalon? Moet ik, die van JEzus heb geleerd
Daar is wat koligs in .
,, . . . . ik die van JEZVS heb geleerd in God den eeuwigen geese to eeren,
nu toch gelooven, dat God in zigtbare gestalte verschenen is, en uit den
hemel nederkwam om Babels toren to zien . Kan ik geen geloovige zyn,
zonder to gelooven
Neen domine ZAALBERG, ziehier de heele zaak door u zelf genoemd
by den waren naam . Zoo is het ! Gy kunt Been geloovige
zyn, zonder to gelooven .
,, . . . . zonder to gelooven, dat EVA uit ADAMS ' rib gemaakt werd, terwijl
die ADAM sliep ? Dat Cherubim met vlammenden zwaarde den armen
mensch terugdreven van den boom des levens, den NU verboden boom?
Dat de engelen, de zonen Gods, de dochteren der menschen aanzagen,
dat zy schoon waren en uit haar schoot een geslacht van reuzen verwekten,
geweldige mannen, mannen van name? Dat NOACH in eene ark, van
alle, alle dieren van lucht en land, een paar, of zeven paar vergaderde en
voedde, den ganschen 15 maanden langen zondvloed door? Dat de Heere
God in ABRAHAM'S tente kwam, en SARAI's koeken at ? . . . .
Neen, domine ZAALBERG, gy kunt geen geloovige zyn, zonder
dat alles to gelooven. Gy hebt, gelyk ieder, het recht al die vertellingen
weg to werpen in den hoek waar ge, op zestien-, achttienjarigen
leeftyd, de bakersprookjes uwer kindsheid wegwierpt,
maar ge hebt niet het recht, jongeling en kind te-gelyk,
man en jongeling to-gelyk to willen zyn. Ge moogt niet voortgaan
u een geloovige to blyven noemen, de voordeelen to blyven
genieten die er verbonden zyn aan then titel, en ter-zelfdertyd
openlyk verklaren dat ge niet gelooft .
Uw vraag : „ Kan ik geen geloovige zyn zonder to gelooven dat . . . .
dat . . . . dat ?" enz . is 'n theologische zelfmoord, en 't eenvoudig
: neen ! dat ieder moet uitspreken op die vraag, is een korte,
maar vry krachtige lykrede op het graf uwer dominees-eerlykheid.
Ik herinner me uit een griekseh leesboekjen, een vertelling

IDF,E'N VAN MULTATULT . 153
van 'n Syrabiet die krain p of buikpyn kreeg als-i zag werken .
Ik ben geen Sybariet, zie gaarne arbeiden en ikzelf werk graag .
Maar ik meet bekennen sybaritische kramp to voelen by 't
aanschouwen van de nioeite die ZAALBERG zich geeft, om, nietyeloovi,qe
toch yelooviy to blyven, en den titel to blyven behouden
na 't verwerpen van de load die aanspraak geeft op then titel .
Ik heb geen lust de zestien preeken geheel to ontleden, en
geef dit werk als een aardige taak op, aan jongeren die meer
tyd hebben . 't Is niet moeielyk . Alleen een beetje vervelend en
omslachtig, omdat in ZAALBERG'S werk de zorg oin 't qeitje to
sparen, hier-en-daar zoo dooreen gekluwd is met de begeerte
om vooral de kool niet to verliezen, dat er soms oplettendheid
noodig is, tot nauwkeurig onderscheiden en afhaspelen .
Ik denk dat men my, - na de staaltjes die ik aanhaalde uit
slechts de eersle twee preeken, - zal gelooven, wanneer ik betuig
dat ik met gemak een groot aantal voorbeelden daarvan zou
kunnen by-een brengen, als ik my de moeite getroostte, al die
stukken to analyseeren . Maar dat hoeft nief . Vie naar waarheid
zoekt, zal m'n opmerking ten-voile bevestigd vinden, ook zonder
verdere aanwyzing van myn kant . En slit geeft my ruimt~,tot
andere beschouwingen .
De teksten ! Eilieve, hoe rymt ge het niet-yelooven, bet wegwerpen
van den bybel, als boek van yezaq, met die lange preeken
over stukken uit dien bybel ? Hoe brengt men 't minachten der
tale Kanadns overeen met de behandeling van brokstukken,
z66 kanadnitisch, dat LANGENDIJK'S KAMACHO -- jae, miester
JOCHEM zeif", zeggen zou, dat : ,,hongt nosh kat het niet verstaen
kan !"
Ik vraag u, teat heeft iemand, die niet gelooft, to maken met
dingen als : , Ikabod ? Wat heeft de Haagsche gemeente -,,die
ontsteld is in een tweetal gestalten . . . . zoo staat er - wat heeft zy
to maken met : ,JERUZALEM ?" bevende voor REZIN, en voor
PEK.Aci-i, den zoon van REMALJA ?" Nog eens, het stiAt er zoo .
Wat beduidt de dubbele tekst van preek IV, LUKAS XXIV :50-52
en Handel . I : 9- 12 in welke gezegd wordt : „En En het geschiedde
. . . . dat . . . . wend opgenomen in den Hemel . . . . en , A Is by dit
gezegd had, werd by opyenomen . . . . en een wolk nam hem weg van
voor hunne oogen . . . . wat beduiden die teksten in een preek,
waarin voorkomt : ,Lieve Gemeente, ik ge1001 NIET dat JEzus
van den Olylberg zigtbaar ten hemel is opgevaren, evenmin als ik
aan de opstandi'liq van zyn lichaam gelooven kan ?" Waarachtig,
zoo staat er. Wat beduidt het preeken over MARK . 1 : 14, 1 .5 (,,de
tyd is vervuld en het koninkryk Gods is naby ; bekeert u en geloolt
het evangelie") als men zoo even heeft aangetoond, dat er niet to
rekenen valt op de echtheid van al die vertellingen . Want, dat
stAAt er. Wat is de bedoeling van den tekst over die tongen van
vuur, over den Heiligen Geest, over dat spreken van allerlei talen .

1 54
IDEEN VAN MULTATULL
(Hand . II : 1 4) in een preek, die betoogt dat deze dingen heel
anders geschied zyn, dan de ,,lieve gemeente" tot-nog-toe geloofde ?
Want, dat staat er. Waartoe dien tekst : „Zoo dan, indien iemand
in CHRISTUS is, die is een nieuw sch_ epsel ; het oude is voorbygegaan
. . . . enz . (2 Cor-V : 17 - VI :2) ? „Waartoe : „Zalig zyn de armen
van geest enz . (MATT . V :3 - 12) ? Ik vraag : waartoe dienen
die, en zulke teksten uit den bybel waaraan men niet geloo f t ?
Want, voor de laatste maal : dat stcidt er !
Voor ik antwoord op die vragen - want ik meen daarop to
kunnen antwoorden, moet ik nog even terugkomen op ZAALBERG's
oordeel over dien bybel, opdat ook de lezer zich gedrongen voele
tot de vraag : waarom preekt by dan uit dat boek ? ZAALBERG
spreekt, en wy beamen
,, . . . . Is dat nu - de bijbel, namelijk - mijn God! Uw woord, uw eigen,
heilig woord?
Gij - nam . : de gemeente - beklaagt mij? Gij prijst welgelukzalig de kinderkens
die alien gelooven, en de mannen, die hun verstand onder de gehoorzaamheid
des geloofs gevangen geven . Ei, dan stel ik mij nu op dat
standpunt uws geloofs en zwijge dus van al die bovennatuurlijke verhalen,
to meer, daar ik er later opzettelijk van spreken rnoet . Ik onderwerp
inijn denken voor een wijle aan uw geloof, maar ik bid 1i,
wat moet ik nu gelooven ? Daar zijn in de 6 3 gewijde boeken, zoo
vreeselijk veel tegenstrijdigheden, berigten, die elkander tegenspreken
meeningen, die elkaer weerleggen . Gij, veel geloovende, wat
moet ik nu gelooven? Met het eene stuk uit GENESIS , dat het ABRA-
HAM was, die zijne SARAI bij ABIMELECII den koning van Gerar, voor zijne
zuster uitgaf, of met een ander stuk uit datzelfde boek, dat ISAaK het
deed met REBEKKA? Met het eene biad van SAMUEL, dat DAVID reeds
voor SAUL de harp gespeeld had, eer hij den GOLIATH dooden kwam, of
met het andere biad, dat SAUL hem toen voor 't eerst ontmoette? Met de
Koningen, dat DAVID door God werd opgewekt om zijn yolk to tellen,
of met de Kronijken, dat het niet God, maar Satan was, door wien hij
werd aangepord? Met JOB, dat Satan in den raad des hemels zit, of met
JOHANNES, dat hij den afgrond bewoont? Met den een, dat God niet liegen
kan, of met den anderen, dat hij MozEs leerde PHARAO om den tuin
to leiden, en de Egyptenaars door bedrog to berooven, Met MATTHEUS,
dat JozEF en MARIA met het kind JESUS uit Bethlehem twee jaren lang
naar Egypte weken, of met LUKAS dat zij na den veertigsten dag onmiddellijk
wederkeerden naar Nazareth? Met MATTHEUS, dat beide de kwaaddoeners
JEZUS lasterden, of met LUKAS, dat de een hem gezegend heeft?
Met de drie eerste Evangelien, dat PETRUS den Heer bij KAJAPHAS verloochende,
of met het vierde, dat het reeds vroeger bij ANNAS heeft plaats
gehad? Met de drie eersten, dat JEZUS joist op het Paaschfeest gekruist
is, of met den vierden, dat JEZUS niet op maar vbbr het feest is gestorven?
Met MARKUS, dat JEZUS reeds op den dag der verrijzenis werd opgenomen
in den hemel, of met LUKAS, dat hij eerst op den veertigsten
dag ten hemel voer?
Moet ik nog verder gaan? De stof vloeit er voor over, en zoo gij u van
de geschiedenis tot de leer wilt wenden, dan ga ik even dringend vragen,
Moet ik met den 119den psalm mijnen vijand ijselijk vloeken, of met JEzus
mijne vijanden zegenen? Moet ik met JOB en menigen psalm, de on-

IDEEN VAN MULTATULI. 1 55
sterfelijkheid erkennen, of naar hot Evangelic des N . I , . op eeuwig levee
hopen ? Moot ik met PAULUS alle spijzen geoorloofd achten, of met, JA-
KOBUS rnij van blood en 't, gestikte onthouden? Moot ik met JAKOBUS
de rechtvaardigheid zoeken in do werken, of met PAULUS alleen in 't geloof
? Moot ik met i Petri gelooven, dat de ivereld reeds 18 eeuwen geleden
vergaan zou, of met 2 Petri, dat zij na de eerste eeuw riog wel eeri
tyd kon voortbestaan ?
Ik vraag niet meer . Ja toch, nog even dit cone : In de gesehied enis ver-
wart gij u, de geloo fsleer spant u strikken: en hoe staat gij nu met de ze-
deleer, gij strenge wachters op Sions ? Gij geeft mij eenen Bijbel als'I,
\-Voord van God, en nu zal ik niet alleen alles en alles gelooven moeten,
maar nog veel meer, dat woord ook doen. Och, gij die anderen leert to gehoorzamen,
waarom gehoorzaamt gij zelf dan met ? Dat woord gebiedt
de heiliging van den 7den dag der week, en nergens spreekt dat woord
van Zondagswijding. Toch arbeidt gij op Zaterdag en houdt op Zondag
rust . Dat woord gebiedt, aan de vrouw haar hoofd gedekt to houden, en
aan jonge weduwen abet aan hertrouwen to denken . En nogthans verheugt
gij u met, de jonge weduw-bruid, en vieren uwe dochteren met on
gedekten hoofde de bruiloft me&. En ale u de Prediker in datzelfde 1-)(-w k
gebiedt : , ees niet alto rechtvaardig ! en hood ii niet al to wijs !" gij, die
in elk woord der Schrift Gods Woord will. vinden, wat klaagt gij dan no"
aIs de menschen jegens u niet al to rechtvaardig en eerlijk zijn ?
D e orthodoxie niaakt tnoede, en ik wil rust . Gij mannen van het midden,
die, ofschoon to vrij om orthodox to zijn, ons nogthans toeroept
,,Och ! wordt Loch niet modern!" zoo bid ik a dan nu, edele mannen! zegt
gij niij, wat do waarheid is ! Wat moot ik nu zeker vasthouden, oni veilig
iii 't geloof to staan? In twee dingen zijt gij 't da.ti Loch tens, to weten, dat
gij 't oneens met -, do rogtzinnigon zijt, en alley de modorne rigting schuwt .
Tegen de eerste verklaart gij, dat Gods WW roord niet de Schrift zelve is,
tegen de laatste waarschuwt, gij, omdat zij Schriftgezag ontkent . Maar
wat is dan in die Schrift wel, wat niet Gods Woord? Behoof ik niet alles voor
waar to houden, en mag ik nog minder aan alles twijfelen, zeg dan nu kort
en bondig, hoever moet hot geloo f , hoever slechts t tvijf el gaan ? Eilacij !
gaat gij twisters? Gij zoudt ntij zekerheid en ruste geven, en z66voel hootdon,
zooveel zinnen in uwen geeerden kring . A gaat eon inijlpaa,l ver,
eii schudt hot hoofd oin B, (lie tot den tweeden voortschrijdt . B vindt A
vv ri j bekrompen, maar waarschuwt C . voor den derden paal. En C . die 't
met de angsten van A en B niet vinden kan, vindt D zeer roekeloos, on-
-(tat hij tot den vierden goal -, . Hier is or een, die bij 't verhaal der Evangelisten
orntrent de verschijning van MozEs en ELTA op den bergkruin
zweert, maar intusschen de verschijuing van Satan in Judea's woestijai,
door de drie zelfde Evangelisten niet minder uitvoerig beschreven, ale
onhistorisch ter zijde schuift . Dear is een ander, die de steminen uit den
heanel betwijfelt, inaar in 't geloof van Engelverschijning een hoofdstuk
der godsdienst ziet . Ginds is een derde, die wonder t:ij wonder natuurlijk
verklaart, maar onderwijl in toorn ontsteekt, wanneer eon ander dat
duet Met iets, waaraan hij nog als wonder vasthoudt . lets verder beroept
zich iemarid op 't gezag der Aposteleii, als get uigen van 's Heeren herleving,
maar wraakt datzelfde gedrag, als zij, cii (tat . nog veelvuldiger, de
zigtbare wederkoinst des Heeren verkondigen. Dat do Hebreerbrief niet
van PAULUS, maar rnisschion van APPOLLOS is, wordt met nadruk gezegd
door eeri Man, die erg vertoornd is, onidat een ander aati den Johanateischeii
oorsprong van 't vierde Evangelie twijfelt . En onder die verdeelden staat

15 6 IDEEN VAN MULTATULL
een Man, ondenkbaar tegen zich zelven verdeeld, waar hij met PAULUS
woord : jndien er geene opstanding der dooden is, zoo is ook CHRISTUS
niet opgewekt!" tot heftig wordens toe de geestelijke opvatting der opstanding
van JEzus bestrijdt, en op datzelfde oogenblik de, in hetzelfde
vers door PaULUS als noodzakelijk met die van CHRISTUS zamenhangende
gepredikte, opstanding der dooden zelf in geestelijken zin verklaart !
Due ZAALBERG preekt, doceert, vermaant, troost, helpt, steunt,
profeteert, enz . uit een boek waarin alles, of byna alles tegenstrydigheid
is. Waarom ?
Komaan, er moet antwoord wezen op die vraag!
Welnu, ik meen dit antwoord to vinden in de slotsom der berekening
van den pasteibakker die den ouden vorm gaf aan z'n
nieuw baksel, omdat-i wist hoe menschen die taartjes - en
preeken ! - gebruiken, smack putten uit gewoonte .
Als bewys voor die meening, verzoek ik u to letten op het slot
van ZAALBERG'S pre&ken . Hy laat z'n klanten altyd vertrekken
met 'n naklank van ouderwetsche godzaligheid in de ooren, een
galmm van den geloovigen voortyd . Wilt ge een paar staaltjes ?
Ziehier :
. . . en riep, de nu verschrikte menigte, als altijd oordeelende naar
h ei "uiterlijk aanzien, dan triomfantelijk uit : ,waar is toch nu hun God!"
0 moeder! die mij uw kind blijft toevertrouwen, nog zou ik goedsmoeds,
ja nog zoude ik ook dan geloovig tot u en uw jongsken" - hollandsch : jongetje,
mannetje, kereltje . Zie de opmerking over de Kanadnitische dirninutiva
jot u en uw jongsken zeggen JMMANUEL - GOD MET ONS"
Hebt gy gelet op dat : ook dan geloovig" op 't eind van 'n
pre6k, van dezelfde pre6k, waarin by uitdrukkelyk vertelt
to gelooven ?
Ziehier 'n ander slot :
niet
,Js er zulk een godsdienst? Ja, en zij is geen nieuwe, maar de vernieuwing
der oude. De wedergeboorte der eenmaal in Palestina geborene. De
wederkomst in den geest van JEZUS met zijn liefelijk, vertroostend, goddelijk
woord : ,komt herwaarts" enz .
Z66 oudmodisch-klinkend eindigt alweder de pre&k, waarin
nota bene de woorden voorkomen : ,Maar als men nu aan dat
boek der boeken gebonden wordt, zooals myn orthodoxe meester wil,
gebonden. in de gedachte en overtuiging, in woord en gevoel, in leer
en leven, waar is dan nu myn JEZUS, de zachtheid van uw juk,,
ligtheid van uw last ?
de
Ja, dat vraag ik ook, en vooral vraag ik door welk wonder
op eenmaal die last zoo licht is geworden, en dat juk zoo zacht,
by het einde van de preek ?
Ander slot :
"Ja, bovennatuurlijk of natuurlijk
leven . . . .
van oorsprong, godsdienst is ons
Die vrye keus tusschen natuur en onnatuur is handig. Wie
daarme6 niet tevreden de kerk verlaat, noem ik lastig .

godsdienstl is oil,
T , T1,KN VAN MI-TLTATIT .111 . 1,57
Ik vind, dat er veel hilder dringend werk is. 't Is waar, dat
daarby geen dominees kunnen gebruikt worden.
godsdienst is ons leven, en dat levee in God, is levee uit God ."
In . . . . uit ? Komaan nog een paar voorzetsels . . . . en zie verder
de d icht-oefeni.n g van KLAASJE VAN DER GRACHT, met z'n spiegel-kroon-balansen
. Ook m'n bakerpre6k kan gevoegelyk dienen
ale vervo1g .
,10 God, mijn . God . . .,
Lezer, 't staat er zo Als dat gegod u verveelt, 't is myn schuld
niet . Bedenk, dat ik bezig ben u den klank to laten hooren, waarme6
de predken eindigen . Daarom is 't hier to doen . Straks zal u
blyken wat daarvan het zeer moderne doel is .
,10 God, mijn God, ik zoek in u den dagera ,.td . . . .
Hier wordt niet bedoeld het tyd.schrift . ZAALBERG zegt uitdrukkelyk,
dat by met de mannen, die daaraan meewerken niets
to maken heeft. Ik vind het nogal ondankbaar, zoo to spreken
over personen, die de waarheden al byna vergeten hebben, welke
ZAALBERG nu pas begint to leeren, en die by verkoopt als ,peren
uit, zyn tuin." (219) Hy zoekt God in den morgenstond . Waarom ?
Het is om den klank, der finale.
I' Mijne ziele dorst naar U .
Let op : ziel . . . . E . Die E is 't etiket van 't zalfpotje .
,,Des avonds is mijn hart onrustig, tot dat het in U ruste" - rust . . . .
E! - ,vindt . Zie, Eeuwige, hier zijn wij, wij strekken de arnien uit, en zeg-
I,,en net JFzus : herder ! . . . . onze Vader
Alweer gaat de gemeente naar huis, met iets als de oude stichting.
Een ander slot :
IN raden wij ook vruchteloos naar de onzienlijke wereld, wij gevoelen
haar nabijheid, wij genieten hare geuren . . . .
Hoe zoo'n valsehe pokie in 't zotte loopt ? Wat blykt er uit
die fraze ? Dat de neus der geloovers beter ingericht is dan hunne
oogen of hun verstand. Ze ruiken wat ze niet kunnen raden of
zien.
't Heeft iets van de honden .
Nonsense, zegt ge . Juist. Maar er is KLANK noodig. Na 't ,genieten
van die geuren" zien wy :
,,van den Olijfberg des geloofs naar het nieuwe JERUZALEM Op.
De man gelooft niet, maar zoodra er spraak is van een olyfberg"
- een klinkend woord - van 'n geloofberg met olyven
alzoo, verandert de zaak .

1 5 8
IDEEN VAN MULTATULI .
"En wij staan daar niet alleen . Met de gemeente van achttien eeuwen
vereenigd, zien wij uit alle geslachten der menschheid de nieuwe geloovigen
opklimrnen . Zij dringen om ons heen . De twaalve" - v . . . . E! - ,worden
twaalf maal twaalf duizenden. De menschheid verzamelt zich . In alle
talen en tongen klinkt daar hot hemelvaartslied der groote gemeente, en
13, o Vader der geesten, U zij de heerlijkheid in die gemeente, door CHRIS-
TUS JEZUS" -'niet : Jez. Chr. Er is zalving noodig! - ,in alle geslachten,
tot in alle eeuwigheid . Anien ."
Ander slot :
110 dag van Pinksteren! wordt in ons verVL11d! Breek heen door do
nevelen des tijds, breek door, gij groote en doorluchtige dag des Heeren .
en och, of al het yolk van God profeten ware . . . .
Wie zouden parterre maken, als ieder meespeelt ?
11 . . . . dat God Zijnen Geest op alien gaf?"
Ik vind, dat elke ouderwetsche domine zoo kan eindigen zonder
z'n allerkromste rechtzinnigheid to schenden. Een ander slot :
"Gerneente des levenden Gods! Verhef u en zeg net tongen als van
vtiur: ,Al zou de zon veranderd worden in duisternis, en de niaan in
bloed, de groote en doorluchtige dag des Heeren koint ."
"En wat dan, zoolang die dag nog beidt, wat zal ons geschieden? Wat
ons en onzen kinderen, bij de teekenen die de aarde beroeren kunnen?
"Ecii iegelijk . . . .
Let wel : ,een iegelyk" Kanadnitisch, voor : ieder
de. .
Een iegelijk die den naam des Heeren aanroept, zal zalig wor-
Onze vriend HELLENBROEK, de bedienaar des H . Evangeliums
to Rotterdam, wiens ,Voorbeeld der godlyke waarheden" voor me
ligt, zou 't niet beter kunnen zeggen . En domine SCHWARTZ,
die door den Geest . . en door verhooging van tractement, denk
i - naar Londen geleid is, ook niet . Ander slot :
"Zoo waarachtig God belt en uwe ziele" - I . . . . E jeeft, een biddend
leven is een onsterfelijk leven, 't geloof in God do ontdekker der
nieuwe wereld . . . .
1k weet wel, dat ZAALBERG hier niet doelt op COLUMBUS of
Amerika maar 't is moeilyk to zeggen, wat-i w6l bedoelt . Nu
dit doet er niet toe . 't Is nu alleen OM KLANK to doen.
. . . . der nieuwe wereld, het sterfbed der vromen eene poort des heine
'i s en de laatste gebedstroost een gezigt van het vaderland ."
Ander slot :
,,0, zalig wic van de bergen komen . . . .
Blykens 't voorafgaande wordt hier bedoeld ,de berg der zaliq-
/tedcn" - heden sic . Ik had dus ongelyk in 387 -- „de berg des
gebeds, de kruisberg. GOLGOTHA." 't Is opmerkelyk, hoe ZAALBERG

IDEEN VAN MULTATULT . 159
telkens met 1('i qen in de ~v, eer is. De meesten zyner preeken eindigen
op 'n berg. .Dit is de gewone valsehe poezie van menschen,
die een vlak land bewonen en weinig gereisd liebben . Een berg .
bony . dieht by de
zil!*)
l ucht . . . . by den hemel . . . . dat moet mooi
,,Zalig wie van do to rgeti koinen . Met God verzoend zynde, llebben
zy eeuwigen vrede. Ja, en indien ietnand in CHRISTUS is, die is een nieuw
schepsel . . . .
Als 't waar is, wou ik dat de oude stumperd die my m'n ontbyt
brengt, in CHRISTUS raakte . Ja, en ik-zelf ook . Want m'n oogen
liebben vernieuwing noodig, na 't lezen van die preeken vooral .
,, . . . . een nieuw schepsel . Het oude is voorby gegaaa . Ziet, het is Mlles
nieuw geworden . Amen ."
0, CAMPFHUYZEN ! 0, LODENSTEIN ! 0, HELLENDOORN ! 0,
SCHWARTZ ! En nu - tot slot van al die sloten - dit nog
„En vast verzekerd van den kostbaren geschiedkundigen kern der
Evangelien . . . .
Ei . . . . vast verzekerd ? En niet gelooven toch ? . . . . Maar genoeg
kommentaar . Men leze dit slot van de VIIIe preek aandachtig, en
vergelyke den toon, den Hank, den galm, het dialekt van Kanaan,
dat we daarin waarnemen, met de voorgewende moderne verlichtheid
van onzen preekheer, of wel - dit komt over-een uit -- men
vergelyke z'n wetenschap ,welker vuur al dat hoot, en al die stoppels
der oude theologie verteerd hee ft" met de onverteerde en onverteerbare
stoppels, die by hier z'n gemeente mee naar-huis geeft
„En vast verzekerd van den kos tbaren, geschiedkundigen kern der
Evangelien, en onder dell doorzigtigen sluijer der overlevering, den waren
JEZVS van Galilea en Jeruzaleni, den bode van Gods vaderliefde,
den Heiland van armen en zondaren, den stichter der ware Godsdienst,
den lijder vol heerlijkheid erkennende, buigen wij onze knie eerbiedig,
voor den Gekruisten Koniug der nenschheid . Van Hem gelooven wij al
«vat, goed is . In Hem aanschouwen wij het ideaal van ons eigen leven, en
dien oversten Leidsrnan tot zaligheid, lien Voleinder des geloofs, met innige
liefde aanhangende, zeggen wij met de drie eerste Evangelien: deze JEZUS
is de CHRISTUS, de Zaligmaker der wereld! En met het vierde : Hij is het
Licht der wereld, het Brood des Levens, de Goede Herder, de Ware Wijnstok,
de Deur der Schapen, de Weg, de Waarheid en het Leven, ja de
Zoon van God, en de Opstanding en het Leven der menschheid ."
Zoo staat er . . . . oef ! Ik vraag verlof tot ademhalen .
Het einde van elke preek alzoo, en de teksten van die preeken
zyn KANAANITISCH. Dat wilde ik aantoonen .
En nu keer ik my tot den welmeenenden leek, die zoo gaarne
wilde blyven gelooven aan de mogelykheid van oprechtheid, en
*) Ik zeg daarover lets in de MILLIOENEN-STUDIEN .

1 60
IDEEN VAN MULTATULI .
vraag hem of dit kkn worden toegeschreven aan toeval ? Of 't
een toeval wezen kan, dat de kop en de staart overal moeten worden
gerangschikt onder de rubriek : kool, en dat er slechts een gedeelte
van 't overige gegeven wordt aan 't arme geitje ?
Zonder talent is ZAALBERG niet . Hy bezit althans het talent der
klanken . Ik bedoel hiermee niet, dat ik al z'n klanken even mooi
vinden zou. Dit zy verre. Maar er zyn blyken genoeg, dat onze
preeker, die 't onzichtbaar koninkryk der Hemelen laat ruiken
door de geloovigen, dat koninkryk zou doen vinden op 't geluid
af, als hem de taak ware to-beurt gevallen, burgers, boeren, en
buitenlui binnen to roepen . Zoo heeft ieder z'n specialiteit, en
ieder kiest een byzonder zintuig tot bondgenoot in 't geven van
den indruk die later gelden moet als opinie . (267)
Nu is de theologiae doctor ZAALBERG voldoend gesehoold om
den schoolregel to kennen - dit maal trouwens gebazeerd op de
Natuur - dat het zwaartepunt eener verhandeling, van een betoog,
of van 'n preek, behoort to liggen : in het slot . Daarin vat
men te-zamen, men resumeert de denkbeelden die men wenschto
to verbreiden, de overtuiging welke men in anderen trachtte overtegieten
.
Men kan de natuurlyke toepassing van dezen regel vinden by
elke gelegenheid waar iets betoogd, beweerd of bewezen wordt .
In de wiskunde - die schoone logica met cyfers en lynen, de
plastiek, der waarheid - is altyd het ,quod demonstrandum
Brat" de zegenspraak waarmee de bevredigde waarheidzoeker de
kerk van 't gezond verstand verlaat .
Wat is nu by ZAALBERG de thesis? Welk denkbeeld vervulde
hem by 't zestienvoudig ,optreden" ? Wan welken aard was de
gloed, die hem verteerde ?
Die thesis, dat hoofddenkdeeld, die gloed was : ongeloovig,
kritiseh, skeptiek, modern . . . .
Indien een vriend hem gevraagd had : wat gaat ge doen ? zou
hy, onvoorbereid moetende antwoorden, gezegd hebben : ,ik ga
hun vertellen dat die oude sprookj es onwaar zyn . Ja, zelf s voorbereid,
by zegt dit in z'n preeken .
Die aandrift beheerschte ZAALBERG, en volgens de wetten der
Natuur - ditmaal tevens de regelen der School - had by telkens
zyn gemeente moeten laten vertrekken, onder den indruk
van ontevredenheid met vorige leer .
Dit doet by niet ! En vraag ik u, of er dus niet studie ligt
'n leelyke studie ! - in dat overmatig bezalven van de staartjes
zyner preeken ?
Ja . . . . en van de koppen ook . Tekst en slot zyn overal onmodern
. De arme leek die 't verstand heeft in z'n ooren, komt
tevreden thuis en zegt aan vrienden en buren : „Die domine

1DEE-N VAN' -!VfTJLT,XT(TL1 . 161 .
ZAALBERG is zoo slecla viet a18 ze zeyrjeii, want by hee It yesproken
van IMMANUEL, van IKABOP, van CHRIS TUS -J EZUS ' den ' ZOON
van God, van yoed.e Iterders, van ware wyn8tokk- en en van ' schapendeuren
. . . . precies als 't 1)(!hoort in 'n lat8oen lyke preek . De man is
bela8terd.
1k bewys niet gaarne . Liever wek 1k op tot onderzoek en nadenken,
opdat ieder-zelf de bewyzen vinde . Ik geef u na al het opgemerkte
in overweging de preeken van domine Z . to toetsen
aan wat ik zeide, en ben overtuigd, dat gy, als ik, de verrn .oeienis
van then Sybariet zult leeren kennen .
En nu de martelarv van domine ZAALBERO ! Heeft de man z'n
overtuiging geboet met armoede ? Heeft-i vrouw en kind zien
hongeren, omdat by waarheid verkondigde ? Is-i gesteenigd,
verbrand, gevierendeeld ?
0 ZAALBERG, ge kunt nog langen tyd moderne liederen zingen
op kanadnitische melodic, voor gy weten zult wat het ze119 y en wil,
overgeleverd to zyn aan het geloofsgericht der Nederlandsche
Droogstoppels ! Zelfs 't weinige, dat JEZUS leed, en Huss, en zoo
v6len die maar stierven, hebt ge niet ondervonden . Gy haalt
Russ aan, gy spreekt van GALILEI als om de gemeente op to
wekken tot medegevoel voor uw leed, als orn to wyzen op den moed
then by noodig had, om . . . . niel, de -waarheid to zeggen . Tot het
ondergaan ewer kansen op marteling, o ZAALBERG, leende ik zonder
angst m'n kleinen MAX uit, als ik maar zeker was, dat ik hem we6r
kreeg zonder zalf, zalving, bezalving, zalvery . . . . hoe heet het ?
En dan uw nuttig desavoueeren en neusoptrekken by 't aanhalen
der mannen van den Dageraad!
0 ZAALBERG, onder deze mannen zyn er, die ten-koste hunner
dierbaarste belangen - hoort ge ! - waarheid verkondigden, lang
voor gy school gingt en toen ge nog niet eenmaal op 't denkbeeld
waart gekomen, dat er andere waarheid bestond dan die ge -
tot ,nh den broek over 't , buisje" - to leen kreegt van uw baker !
En moogt ge nu, inziende, dat er verandering zal komen in
,,den geest die ons regeert," moogt ge nu de vonkjes die gy slaat,
doen voorkomen als flambouwen ? De takjes, die ge aandraagt,
als een woord ? De kleine dagtaak, die ge verricht hebt als een
levensarbeid? Uw kinderwimpeltjes, als een legervaan ? Uw onmoedig
laf geschipper, als heldhaftigheid ?
Moogt ge uw twee linker-liandschoenen uitventen als 'n
paar? (2)
Moogt gy steenkool mengen onder uw theologie, om deze to
doen gelyken op wetenschap? Ikaboddery enn hemelsche schapedeuren
onder uw wetenschap, om ze to doen lyken op geloof ?
IDEEN It . 11

162 IDEEN VAN MULTATULI .
En vooral, moogt ge u aanstellen als-of gy de banier der
WA ARUEID opstaakt, gy, in dienst en soldy der Kerk, gy die met
vleermuizige voorzichtigheid uw heil zoekt joist by de grootste
vyan din van het WARE, by H ALFEEID ? ( 140 volgg. 17 9, 2 71, 2 7 6) .
Moogt gy dat Idles ?
Gyzelf lokt uit tot beslissing dier vragen . Als wist ge, dat hierin
't criterium ligt uwer officieele dominees-eerlykheid, legt ge uzelf
- en ons - de formule voor, die wy nog eens, als de eenvoudigste
vorm waarin de kwestie kan worden voorgesteld, herhalen
Ge vraagt telkens : „ben ik geen geloovige, omdat ik niet geloo f . . . .
dat . . . . dat . . . . en dat ?" (Preek II . )
Daarop, en op al de vragen die ik stelde zoo-even, is maar een
antwoord mogelyk : NEEN ?
Dit eenvoudig neen is uw vonnis, o ZAALBERG . En tevens is
't een antwoord op den brief van onzen welwillenden leek . (* )
455 . 't Was vyf December . . . . ST. NIKOLAAS ! De moeder
strooide zoetigheid, en zorgde dat de „kleintjes" niet zagen waar
al dat lekkers van-daan kwam, om de pret van 't grabbelen to
verhoogen - naar ze meende - door 't prikkelen van de nieuwsgierigheid
.
De moeder meende 't goed. Maar ze had ongelyk in haar veronderstelling,
dat de kinderen zich zouden bezighouden met onderzoek
naar de wyze waarop SINT-NIKOLAAS suikergoed kon
werpen door de muren, die dik waren, of door 't venster, dat gesloten
was. Want kinderen houden meer van ulevellen dan van
wetenschap .
's Avends laat, toen de „kleintjes" naar bed waren, beluisterden
twee der ,grooteren" de moeder, die zeide
Ik heb meer genot van 't strooien, dan de kinderen-zelf
van hun grabbelen .
*) Wie de aanmerking maken mocht, dat ik in dit stuk slechts de onoprechtheid
der moderne begrippen van domine ZAALBERG heb aangetoond,
en niet die der moderne richting in het algemeen, passe myne wyze van behandeling
op andere studie-exemplaren toe. Ik ben overtuigd dat men
overal tot dezelfde slotsom zal geraken . Dat ik ZAALBERG diet poseeren,
geschiedde omdat by een der meest geruchtmakende apostelen van 't nieuwe
theologische snufje geweest is . Ook MEYBOOM wordt door sommigen op den
voorgrond geplaatst . Dezen bedacht ik met 'n paar woorden in 271 en 435 .
Inconsequentien als die van RENAN behandelde ik in 139-142 . Zie bovendien
over dezen kunstenmaker, de noot by 482 . Dat die man opgang maakt
in 't onwetende Frankrijk - waar de vodjes van DUMAS fils worden aangenomen
als wysgeerige orakelspreuken - laat zich begrypen . Maar dat ook
elders, in Duitschland en in Holland, sommigen zich tevreden toonen met
zulk geknoei . . . . 't is ergerlyk! Men voelt zieh verlegen met z'n brood, in
landen waar zulke pasteitjes aftrek vinden . (1872) .

IDEEN VAN MULTATULI . 1 6 3
Een der grooteren, die een goed hart had en eerl!jk was, zeide
den volgenden dag tegen zyne moeder :
- Lieve Moeder, ik weet nu dat gy 't zyt en niet SINT-NIKO-
LA As, die op vyf December zoetigheid strooit . Ook heb ik nu vernomen,
dat het geven een genot was . Ik wilde voortaan me6
doen met U die geeft, en niet ]anger met de domme ,kleintjes"
die nemen . Ook zou ik hun gaarne willen zeggen dat die NIKOLAAS
een doode man is, en dat wy - gy en ik - levend zyn en geven.
De moeder keurde dit plan goed, en zoo zou 't wezen, een volgend
jaar.
Maar de andere groote, die me6geluisterd had toen de moeder
betuigde dat ze genot vond in 't geven, overlegde by zich-zelf :
- Ik zal me houden of ik blyf gelooven aan SINT-NIKOLAAS .
Anders zou myn wysheid my misschien to staan komen op verlies
van recht tot me&grabbelen . . . . en zelfs zou ik kunnen genoodzaakt
worden tot betaling van myn d-eel in de kosten van het feest .
Ik vind die berekening niet edel, en meen dat men z'n genot
moet zoeken of in geloovig grabbelen, 6f in edelmoedig oprecht
meCdeelen . Maar 't hoeft niet altyd suikergoed to wezen.
456 . Neen, niet altyd suikergoed! Het kan kleur ook zyn .
Dit blykt uit de volgende vertelling .
Een kind meende, dat er verf was to verlixygen uit (ten regenboog,
en daar 't hemzelf wat v6r scheen, verzocht-i een ouder
broeder, die verf voor hem to halen. Hy beloofde daarvoor ten
loon, de helft van van zyn speelgoed .
De ouder broeder ging op-weg, en vernam al zeer spoedig, dat
goon kleursel to ga6ren was uit nevel . Maar by nam zich terstond
voor, die nieuwe wetenschap geheim to houden voor z'n broertje,
om niet z'n deel to verliezen aan het speelgoed .
Hy vond 'n stukje verweerd glas . Dit maakte by vochtig en
zeide den kleine, dat deze vochtigheid de verf was, die by had opgevangen
van den regenboog .
Het kind, de kleur van 't glas nemende voor die van 't vocht,
was teleurgesteld . Want mooi zyn zulke verweerde kleuren niet .
Maar Loch betaalde by 't beloofde loon, wyl z'n broeder -- naar
diens zeggen - de verf had gehaald van zoo ver .
457 . Welk soort van verf de dominoes by de Gerelormeerden,
by de Remonstranten, by de Doopsgezinden, enz . enz . beloven me6te
brengen van den nevelboog der oude theologie, weet ik niet .
Zeker is 't dat men hun geen tractement toelegt om verweerd
glas to leveren. Maar ik ben in 't bezit van 't ordinatie formulier
per Evangelisch Luthersche gemeente, en wat de hoo/d-zaken
aangaat, zal de instructie der andere heeren wel nagenoeg overeenkomen
met de belofte die 'n Luthersch predikant aflegt, voor

1 64 IDEEN VAN MULTATULIL
hem 'n deel wordt toegezegd van 't speelgoed der gemeente .
Die belofte luidt aldus
Ik ondergeschrevene verklaar bij deze opregtelijk : dat ik tot de Evangelie-verkondiging
in de Nederlandsche Evangeliesch-Luthersche Kerk
toegelaten, de belangen van het Christendom in het algemeen, als van
het Nederlandsch Evangelisch-Luthersch Kerkgenootschap in het bijzonder,
door leer en wandel, zorgvuldig zal behartigen ; dat ik de leer,
welke, overeenkomstig met Gods Heilig woord, in de aangenomen Symbolische
Boeken der Evangelisch-Luthersche Kerk is vervat, ter goeder
trouw aanneme en hartelijk geloove, dat ik Christus en Christendom
getrotiw en naarstig zal prediken naar de Schrift ; dat ik op de bevordering
van godsdienstige kennis, christelijke zeden, orde en eendracht mij
met alien ijver zal toeleggen, verbindende ik mij bij deze mijne handteekening,
tot al het voorgeschrevene en om, zoo ik bevonden mogt worden
tegen eenig gedeelte van deze verklaring en belofte gehandeld to hebben,
deswege mij to zullen onderwerpen aan de uitspraken der bevoegde kerkelijke
besturen .
Is dit duidelyk ? My dunkt j a !
Ik neem voor ditmaal afscheid van de zaalbergery, met de
woorden, die de eerwaarde predikant LUDWIG LENTZ den theologiae
professor LOMAN toeroept
II Niemand zwingt dich, das Predigt-Amt in unserer Kirche zu begehren ;
kannst du, definer Ueberzeugung gemasz, Christum and Christenthum
nicht predigen nach der Schri f t, sondern nur nach „den eischen van hoof d
en hart der thans levenden" also nach dem Winde des stets wechselnden
Volks- and Zeitgeistes, geht seine Stroming auch gegen das biblische
Christenthum, wohlan! so suche dir einen Wirkungskreis ausser der Kirche,
die bis jetzt noch den ebenen Grund der Propheten and Apostel,
da Christus der Eckstein ist . Eph . II : 20), den schwindelnden H ohen der
sogenannten Wissenschaft vorzieht ."
458 . Ik kryg daar een brief van JAN DE WITT . De man is
boos, omdat ik, naar by beweert, in 45 2 hem verward heb met
' n . . . . nicht - geloof ik -die burgemeester-pensionaris van
Dordrecht geweest is . Ook zegt-i dat ik veel fouten maak van
then aard, onder anderen in 135, waar ik den heer THORBECKE
laat afvaardigen door KRALINGEN . Dit moet, geloof ik, URK of
SOHOKLAND wezen . Ik beken myn verregaande onwetendheid, en
zou geheel verlegen zyn als ik byv, den naam moest noemen van
den Staten-bode, die, op 21 Juni 1672, des avends to half elf
DE WITT vergezelde, toen deze, by 't verlaten der vergaderkamer
van de Hollandsche Staten, werd aangevallen door CORNELIS
DE BRUYN, PIETER DE GRAEFF, en ADOLF BORREBACH . Ook weet
ik den naam niet van den beul, die 't vonnis uitvoerde - onthoof -
ding', - dat, ten-zoen van dit - feit, onder DE WITT'S invloed,
werd uitgesproken tegen JAKOB DE GRAEFF, den broeder van een
der daders . Er is veel, zeer veel, dat ik niet weet. Ik kan zelfs aan
't nageslacht niet meedeelen, hoe de dragonders heetten die ge-

IDEEN VAN MULTATULI . 1 65
durende de heuchelyke Novemberfeesten van 1866 in last hadden
den heer THORBECKE to beschermen tegen a] to nadrukkelyke
uiting der volksliefde . Ook is 't my onmogelyk die behoefte aan bescherming
over-een to brengen met de populariteit van iemand,
wiens aanzien 't product wezen zou van de kieswetterig uitgedrukte
vox populi. Eens-voor-al ik erken zoo weinig to wezen . . . .
dat ik me byna ryp voel voor hollandsch minister, of voor schryver
van staatskunstige auteurs-levensgangen. Dus : THORBECKE is
nia van KRALINGEN, en de burgemeester van Dord of Schiedam
- ik weet niet recht - heette CORNELIS, of zoo-iets, en de
andere oudnicht hette JAN . Nu weten wy 't eens-voor-altyd
hoop ik.
Het vleesch is nog altyd zeer duur .
459 . Kunst -- in hoogen zin - is een der krachtigste middelen
tot het opwekken van schoonheidsgevoel . Dat is : ter veredeling.
Dat is : tot oefening in de bekwaamheid om to genieten .
Dat is : om deugdzaam to wezen . Dat is : to naderen aan geluk.
Regeerders, die meenen dat kunst Been regeeringszaak is * )
taken 't regeeren tot 'n kunstje .
460 . Er zyn weinig fouten -- ja, misschien geene die niet
voortkomen uit luiheid .
"1) Dit namelyk was door deal heer TRORBECKE beweerd . Missehieii heeft
by zich aiiders uitgedrukt dais z'n bedoeling was, schoon de dorheid dezer
neening geheel strookt n et. d e wyze waarop by zich in andere opzichten
deed kennen .
Floe dit zy, ik beweer geenszins dat de Kwnst by den Staa t in den kost
uroet besteed worden . Officieele broeiery houd ik voor iiadeelig ((;40,
630) . M-laar wel is 't de plicht der regeering hunst en schoonheidsgevoel optenenren
in den kring van staathuishoudkundige yeyevens . Pit wordt ook
door de economisten to veel over het hoofd gezien, en 't is wet treurig dat
men naast den boor die 'n aardappel heeft . . . . laten groeien, zoo heel nederig
een plaatsje vragen moet voor een artist, die Jan tool ook waarde
heeft voortgebracht. De enorme prysverhooging die 'ri stuk yzer ondergaat
door het to veranderen in horlogeveeren, is bekend . Toch is de daaraan
besteedde arbeid grootendeels slechts van fabriekmatigen aard . Ik dring
aan op den staathuishoudkundigen eerbied voor de inspanning van den kunstenaa.r,
in wiens voortbrengsels het verschil der waarde van grondstof en
hei~ , erkt artikel veel grooter is .
En ook in andere opzichten is de barre opinie vary den heer TH . to veroordeelen
. Geest, smack, kunstgevoel, genialit .eit -- 't woord wordt hedenten-dage
allertreurigst misbruikt ---- en zelfs genie . . . . al die hoedanigheden
hevntden zich tegenwoordig waarlyk niet in bloeienden toestand . Mag ran
'n minister zyn otlicieel standpunt rnisbruiken, om eon nninachtend stempel
to zet-ten op de veroordeelen der Kappellui ? ,Kunst is geen Regeeringszaak''
zegt gy - koffi en suiker wel, niet waar ?--,A, elnu, Mr . THORBECKE, ik
hiehl altyd het regeeren voor iets zeer moeielyks, dock naar de wyze waarop
gy u afrnaakt van die teak, komn ik tot de overtuiging dat uw regeeren -- zoo
regeeren -- geen kunst is . (1872)

1 66 IDEEN VAN MULTATULI .
461 . De traagheid der Natuur is onwil om to veranderen van
beweging, of om daarmee optehouden. De traagheid van onzen
geest is gewoonlyk onwil om to bewegen .
462 . Niet begrypen is 'n verkeerde gewoonte .
463 . Meer-weten en minder-weten liggen zeer naby elkander .
(462) Maar er is groot verschil in het toepassen van 't weinige,
dat wy weten .
464 . Missehien weten wy allen juist evenveel. Er zal wel iets
als horror vacui wezen in ons gemoed. Doch gewoonlyk wordt
dit vacuum gevuld met onnoodig vulsel . Toen ik 'n kleine jongen
was, kende ik al de namen der koningen van Juda en Israel . Nu
weet ik waar de drukker woont, die straks dit IDES zal op de
pers leggen . Dat wist ik toen niet . ARISTOTELES wist dingen,
die MAx niet weet. Maar MAx weet waar de beste taartjes tekoop
zyn, en hoe by z'n moeder moet belezen om er een to krygen.
Dit wilt ARISTOTELES weer niet. CICERO wilt niet wat er na z'n
dood gebeuren zou met z'n hoofd . Nu weet dit elke latynsche
schoolj ongen, die weer op zyn beurt niet veel weet de of ficiis of
de oratore, en waarschynlyk heel verlegen zou hebben gestaan
tegen-over VERRES . Later, als by iets weten zal van plichten,
redenary, en van landvoogden die ter verantwoording moeten
geroepen worden, zal-i misschien weer vergeten hebben waar de
beste taartjes to koop waren .
Ik vrees, ik vrees, dat wy maar ruimte genoeg hebben voor
een bepaald quantum.
Als dit waar is noem ik 't zeer verdrietig . Maar 't is een spoorslag
te-meer, om nauwkeurig to letten op hoedanigheid, rangschikking
en gebruik der goederen die we inslaan in 't bekrompen
magazyn.
465 . - M'nheer, ik ben 't niet met u eens . . . .
Ik dank u. Ik dacht wel, dat ik de waarheid zeide . Maar
't is aangenaam daarvan nu-en-dan een nieuw blyk to vinden .
466 . - M'nheer, ik ben 't niet met u eens . . . .
Zyt ge in Egypte geweest ? . . . .
Neen.
Waarom niet ?
Wel . . . . ik ben nooit daarheen gegaan .
Juist . Als gy den weg hadt afgelegd, then ik heb afgelegd,
zoudt ge in Egypte geweest zyn . Tot zoo-lang, is uw opmerking
dat ge daar niet geweest zyt, vry onbelangryk .
467 . M'nheer ik ben 't niet met u eens . . . .

IDEEN VAN MVLTATULI . 1 67
- Heel natuurlyk . Gy zyt, het eens" melt de meerderheid .
-Draagt ge 's nachts een slaapinuts ?
__ Ja . . . .
-Met 'n piaim
- Ja . . . . een groote! M'n vrouw zegt, dat-i me byzonder
goed staat . . . .
Ziedaar de reden, van uw ,niet-eens" zyn met my . Ik draag
geen slaapmuts, weetge . En gy hehoort tot de eenszynige klasse
der velen, die wel mutsen dragen . . . . met of zonder pluim dan .
468 . - M'nheer, ik ben 't niet met u eens .
- De oude heer KAPPELMAN ook niet. (73)
469 . M'nheer, ik ben 't niet met u eens . . . .
- Waarlyk ? Nu ik wensch u - en myzelf vooral! - continuatie
van on-eensheid .
470 . -- M'nheer ik ben 't niet met u eens . . . .
Vreeselyk ! Zoudt gy 't met my 66,ns willen zyn . .e
0, volstrekt niet !
Welnu, dan hebt ge.'niet
to klagen. Verheug u in 't bezit
eener opinie die u past .
'
471 . - M'n heer, ik ben 't niet met u eens
Afschuwelyk! Zoudt gy 't met my eens willen zyn ?
Gaarne! Als ik maar begreep
Zeer goed . Gy wilt begrypen . Dit is eene edele wil, want
begrypen is genot, en genot is deugd. Welnu, om dan to beginnen
met
- Excuseer, ,ik moet naar de beers . . . .
„ik moet naar Artis . . . .
„ik moet naar de societeit . . . .
„ik moet naar de kerk . . . .
„ik ga m'n hond dresseeren . . . .
I A heb 'n alspraak met den jongen Kappelman . . .
dus later! Au revoir . . . .
- Neen : adieu!
472. - M'nheer, ik ben 't niet met u eens . . .
- Yselyk ! Zoudt ge 't met my eens willen zyn ?
- Zeer gaarne . Als ik maar begreep . . .
-- Zeer wel . Ge wilt begrypen. Dit is 'n edele wil, want begry -
pen is genot en genot is deugd . Welnu, om dan to beginnen
met . . . Maar voor-af dit : als ge zult begrepen hebben, wat ontvang
ik dan voor uw ,Ah . . . z66 . . . ei ?"
Wat ge er voor ontvangt ? Moet daarvoor betaald worden
Door u, ja ! En vollen prys nog wel . Want anders vrees

1 6 8 IDEEN VAN MULTATULI .
ik dat gy met de waarheid zult doen, wat er geschiedt met entrees
de f aveur van een schouwburg. Ze worden door Jan-Rap
op straat verschacherd tegen kwartgeld, en dat deprecieert ,het
Auk" Ik houd u voor iemand die 'n discipel van JEZUS zou geworden
zyn, alleen om wat to verdienen aan 't uitventen van
zyn bergrede du jour . „Burgers, boeren en buitenlui . . . ziet-hier 't
nieuwste nieuws dat de dwaas van Nazareth gezegd heef t !" En
als de man gezwegen had, then dag, zoudt ge in-staat zyn uw
eigen nieuws in de plaats to geven, liever dan neen-verkoopen .
473. M'nheer ik ben 't niet met u eens . . .
Nog iets ?
Ja . . .Ik kom u verzoeken dat to laten drukken, met m'n
naam er by.
Wat ? Dat ge 't niet met my eens zyt ?
Ja, M'nheer. Ziehier waarom . Myne moeder bakt oliekoeken,
en ik denk dat ze veel of trek hebben zal, als men verneemt
dat ze een noon heef t die 't niet met u eens is . . .
Is uw moeder arm ?
Haar grootste rykdom bestaat in 'r kroost, en ik ben haar
eenig kind . . .
Arme vrouw ! M'nheer, ik zal doen wat ge vraagt. Mag
ik uw naam weten ? Die moet er by, anders helpt de true niet .
-- Myn naam is KAPPELMAN, m'nheer .
Van de familie KAPPELMAN die ik wel-eens ontmoet heb,
hier-en-daar ?
Ja, m'nheer.
Ik heb juist zoo-even allerlei brieven van uwe ooms, vaders,
neven . Benz. gekregen. Ze vragen allemaal wat gy vraagt. Er schynen
veel oliekoek-neringen in uw f amilie behoef to to hebben aan
reelame .
474 . -- M'nheer, ik heb my bedacht . Zou, 't voor het debiet
van m'n moeders baksel ook misschien beter zyn, als u - met
m'n naam er by altoos, want daarop komt het voornamelyk
aan - als u schreef, dat ik 't wet met u eens was?
Lieve KAPPELMAN, dat kan niet. Dan verlies ik meer aan
reputatie, dan uw mama by 't meeste succes kan winnen op 'r
oliekoeken?
475 . Krygskunde is lafhartigheid met rang van wetenschap .
Om de waarheid van dit InEE to betoogen, zoude ik eene ,Geschiedenis
van den Oorlog" moeten schryven . D'ici-ld beveel ik het kritisch lezen van
alle vechtrapporten ten-zeerste aan . Ze dragen den stempel der onwaarheid
op 't voorhoofd . Zie daarover de noot op blz . 123 van dit deel . Niet door
- zeer onpraktische ! -,,Vredebonden" an de oorlog worden voorkomen
of zeldzaam gemaakt . Dit euvel moet bestreden worden door oe-

L1)EEN VAN MULTATUL1 . 1.69
fening in lezen. Zoodra ieder lezen kan, zullen de vechtrap porten Met meer
zoo onnoozel als waar worden aangenomen, en dais is 't met de militaire
glorie gedaa.n . (1872)
476 .
Takken, likdoorns en harten groeien tegen 't mes in .
477. Wie niet werkt, zal niet eten zei 'n apostel . En by at .
Maar dat was ook al 't werk dat-i deed .
478. Wie niet werkt, zal niet eten zei 'n economist. En 't hongerlydend
yolk antwoordde : ,wie niet eet, kn-n niet werken .
479 . Wie' niet werkt, zal niet eten zei 'n staatskunstemaker .
En by beschreef z'n politieke loopbaan .
480 . Wie niet werkt, zal, niet eten zei 'n minister . En de arbeiders
die leeg-liepen antwoordden : Wie 't werken RELET ., evenmin ."
481 . Ue fleet werkt, zal niet etcn zei 'n inoralist in effecten .
En b y kocht integralen .
482 . Op zeker veld zag 't 'r woest uit . Err groeide niets dan
doornen . Daar kwamen mannen, die de moeite van zwaren arbeid
niet schuwden en niet bevreesd waren voor de wonden die hun
de dorens reten in bet vleesch . Zy arbeidden in dat veld met ploeg
en spade, en wisten 't na veel inspanning zoover to brengen, dat
or eindelyk iets bruikbaars groeide op 'n terrein, dat vroeger niets
opbracht . Of altans, er was nuhoop dat er weldra iets groeien zen .
f )nder den arbeid waren ze lastig gevallen door de voorbygangers,
die boos waren over de vlyt der arbeiders, omdat daarin
naar ze meenden ik vind dit ook -- een stomme veroordeeling
lag van hunne traagheid . Haar dat zy de wi- erklui hinderden in
hun arbeid, wordt verklaard, dock niet gerechtvaardigd. door
die meening . Veel-min nog dat ze met steenen wierpen, en met
allerlei. Want niets-doen, en dan nag lastig wezen voor anderen
die_ wel wat doers- , is 'n dubbel kwaad .
,ti adat alzoo nle arbeiders in bet veld zich hadden afgetobd
nit bestwil . . . . nadat ze zich hadden verheugd in 't vooruitzicht
weldra vrucht to zien van hun werk . . . . nadat ze zelfs besloten
hadden een deel der opbrengst of to s taan aan de menschen-zelf
die hun arbeid hadden bemoeilykt door smaad . . . . zaten ze op
zekeren avond, na volbrachte dagt-aak, to rusten. Ze wischten
zich het zweet van bet voorhoofd, en zagen een man naderen,
die voor z'n pleizier reisde .
Hy zag de arbeiders niet . besefte niet hoeveel inoeite er noodig
was geweest, oni 't veld dal b y naderde, to brengen tot den staat,

1 7 0 IDEEN VAN MULTATULI.
waarin by 't vond, maar . . . . wel bukte by zich, en plukte 'n boter .
bloempje, dat zeer dicht by den weg op 't geploegde veld groeide,
en zonder inspanning to vatten was met de hand .
Hy riep allen die by ontmoette by-elkaer, toonde hun 't onnoozel
bloempje, en zei, dat het de groote Victoria regia veritatis
was, waarnaar zooveel botanisten al lang zochten .
Het yolk geloofde hem terstond, omdat het een leugen was .
Of liever, omdat-i de leugen zeide op 'n aangenamen toon . En hyzelf
geloofde misschien, dat by de waarheid sprak, want zeer sterk
in de botanie was by niet .
De ware naam van 't bloempje was :
,het leven van Jezus"
en die pleizier-reiziger heette : ERNEST RENAN, dilettant-botanist
van beroep .
De namen van de arbeiders waren : JEAN MESLIER, Rous-
SEAU, VOLTAIRE, DIDEROT, D'ALEMBERT o, zeer velen die
braaf hadden meegewerkt, vroeger en in onzen tyd* )
En, lezer, ook in ons land ligt zoo'n veld . Ook ten-onzent worcit
er gearbeid. Ook in Nederland worden de werklieden gesmaad
en belasterd . In de noot onder deze bladzy vindt ge meerendeels
vreemde namen . Maar SPINOZA geldt voor velen! Ook bevat die
zeer onvolledige lyst, voor 'n groot gedeelte, namen uit vroeger
tyd. 't Is myn schuld niet, dat ik niet leefde in 17 - of 1800, om
toen to verkondigen wat eerst nu begint erkend to worden door
't beste gedeelte der menschheid, dat namelyk die mannen zich
hebben verdienstelyk gemaakt omtrent het menschelyk geslacht .
*) Voor de hand weggrypende, en zonder aanspraak to maken op volledigheid,
of chronologische orde noem ik
Uit Frankryk: MONTAIGNE, DESCARTES, GASSENDI, LA METTRIE, ST . LAM-
BERT, HOLBACH, HELVETIUS, BOULANGER, SYLVAIN MARECHAL, FRERET,
DULAURE, Dupuis, VOLNEY, NAIGEON, LALANDE, DE POTTER, J . SALVADOR,
REGHELLINI, GUEPIN, BOUVIER, CLAVEL, COHEN, LARROQUE, CH . POTVIN,
PAUL RENAND, A. ERDAN, POULIN . . . .
Uit Enqeland : BLOUNT, TOLAND, BOLINGBROKE, HORBES, WOOLSTON,
ROBERT TAYLOR, ROBERT OWEN, ROBERT COOPER, HOLYOAKE, BRAD-
SHAW, DE FLEURIhRE, LOGAN MITCHELL, W . J. BIRCH, BROOKSBANK . . . .
Uit Duitschland : LESSING, C . F . BAUR, LUTSELBERGER, GHILLANY, DAU-
HER, VENTURINI, STRAUSS, BRUNO, BAUER, SCHOLL, RADENHAUSEN, BRAUN,
NORK, NOACK, RUMPF, BALZER, UHLICH, H . HAU, REIMARUS, FEUERBACH,
SCHOPPENHAUER, E. M . HEILBUTT, (schryver, van de : Geschichte des RABBI
JESCHUA ben JOSZOF HANOOTZRI ? . . . .
Uit Amerika : THOMAS PAINE, J . S . HITTELL, PALMER, JOSEPH BARKER .
Uit Holland : SPINOZA . (Zie VAN VLOTEN'S BARUCH D'ESPINOZA .
En ik vergat nog MOLENSCHOT, CZOLBE, \TOGT, HUDSON, TUTTLE,
B UCHNER . . . .
0, die lyst zou lang worden . . . .
Of ik alles eens ben met die manner ? Dit is de vraag I det . I k bent 't mete
lien eens, in zoo verre als ze den moed hadden, to ontderzoeken ., en de vruchteu
van dat onderzoek to toonen . (1864)

IDEEN VAN MULTATULT . 171
Nlaar w6l kan ik den nazaat ter-hulp koinen als-i onderzoekt
wie in onzen tyd, in on8 land, zorg-dragen olie to gieten in de lamp
die de menschheid verlicht .
En al is niet altyd die olie sa6mgesteld uit de tranen en verzuchtingen
van den martelaar *) toch vloeiden er druppelen zweets
in de schaal, t, ,-)ch was er moed noodig om die omhoog to houden
in 't gedrang der menigte, die liclit begeert, maar haat voelt en
vyandschap openbaart tegen wie dat licht ontstaken .
Ik wil met eerbied de namen noemen van sommigen onder ons,
die smaad verdragen om den wille der waarheid . En ik doe dit
te-liever, omdat onlangs een theologiscliee kunstenmaker met
halve wetenschap en kwart geloof, op die mannen heeft gezin -
speeld met mislukte verachting .
Ik noem ARAMALDI, ALEXANDER D . M ., H, J. BERLIN, S.
BRAKEL, F. GUNST, LACH74t, Mr . A . J . NIEUWENHUIS, Dr . S . P.
SCHELTEMA, Mr . A . F. SIFFLE, TIMOTHEUS, TITUS, THOMAS, VAN DE
DER VALK (gewezen zendeling), Dr. J VAN VLOTEN, VAN DER VOO,
QUINTILIANUS, RUDOLF CHARLES, (R . C . MEYER, myn uitgever,
ten-rechte : R . C . D' ABLAING VAN GIESSENBURG .) Ik vraag vergeving
aan de velen die eene eervolle plaats innemen in dit legioell,
maar wier namen ik oversloeg om niet al to uitvoerig to wezen .
En uw naamm breng ik in herinnering, breeder DAG, JUNIGHTTHN,
geoloog, botanist, denker ! t)
En wie meenen mocht, dat er gebrek aan bloed blykt uit het
verbergen van namen onder pseudonymen, bedenke eerstens : dat
die pseudonymen voor 't meerendeel leuzen zyn, die wel verre
van iets to bedekken of to verbergen, juist dienen tot hoog-gehouden
vaandel, waarop de vyand mikt . Ten-andere : dat velen,
dier stryders vrouw en kind hebben, welke niet als myn vrouw,
niet als myn kinderen moed en kracht bezitten tot hl to zware
ontbering . En waar dit ontbreekt, is het misschien to vergeven --begrypelyk
zeker! -- dat men 't plicht acht z'n gezin te beschermen
tegen de auto-da-le"s, die de wereld gereed houdt als kwaadaardig
loon voor ontvangen weldaad .
Vat overigens moed aangaat vrouwen en meisjes gaan u
voor, gy half-mannen met knevels , en ringbaard! MARIE ANDER-
SON - gewezen leerling van den schipperenden ZAALBERG --geeft
haar geachten naam onbeschroomd en pi^iture om getuigenis
to g aeven even van haar eerlyk ongeloof. En er staan v6le meisjes, v661
plenrs et wo., soupirs soot l'huile de la lampe
Qve Dien vovs fail porter devoid Chumanite !
1)E LAMARTINF-
t) Men leze zyne Ltcht- en &haduwbeelden uit de binnenlanden van Java,
uitgegeven by GUNST, thans verkrygbaar by H . 11 . HiTISTAIAN, to Amsterdam .
JUNIGHUHN heeft ook belaugr0oo geologische weaken geschreven . (1872)
1 1 1

172 IDEEN VAN MULTATULI .
vrouwen, gereed om openlyk to protesteeren tegen 't kinderachtig
maar oprecht gefabel van vroeger . . . . tegen 't oneerlyk 'geknoei
van van-daag . Ze worden niet weerhouden - als mannen
gewoon zyn - door vrees voor 't noemen van de waarheid, maar
door schr, oom, dat ze wellicht zich zouden blootstellen aan kritiek
uit 'n oogpunt van letterkunde . En zoodra ik 't noodig oordeel
zal by velen die schroom wyken voor de aandrift om openlyk
to worden meegenoemd onder de personen, die in onzen kl einen
tyd durfden streven naar iets grooters .
Er zouden boekdeelen to vullen zyn met kommentaar op dit nummer,
vooral naar aanleiding van al de namen die ik noemde in de noot op biz .
176 en 177 . Uit plaatsgebrek bepaal ik my tot een paar opmerkingen.
By het nagaan van den weg dien de meeste arbeiders op het veld van
onafhankelyk denken hebben afgelegd, heeft men reden tot verwondering
dat byna alien, na eenmaal zich z66 ver to hebben verwyderd van 't gebaand
pad, niet nog eenige stappen verder durfden gaan . Zelfs van den
achtenswaardigen SPINOZA komt het my niet uitgemaakt voor, dat by
een doordenker was, gelyk by door DR . VAN VLOTEN genoemd wordt . Ik
erken evenwel dat by al z'n tydgenooten, en de meesten zyner opvolgers
verre voorby streefde .
JEAN MESLIER, de pastoor van Estrepigny en But, is minder bekend dan
by verdient. Ik beveel de lezing van zyn Testament du cure MESLIER, dat
naar 't honderdjarig handschrift voor 't eerst werd uitgegeven door de
firma R . C . MEYER to Amsterdam, ten-zeerste aan . 't Is een litterarische en
antitheologische curiositeit . Men zal daaruit o .a. ontwaren hoe VOLTAIRE
dien man geplunderd heeft . Ook als historische bydrage is dat Testament
belangryk, wyl daauit blyken kan wat er in sommige gemoederen omging,
v66r 't uitbreken der Fransche Revolutie . 0, wanneer eens al onze dominees
zoo'n uitersten wil nalieten !
RENAN heb ik met een nootje bedacht by 140, en ik kom hier slechts op
hem terug, om to klagen over de verdrietige hebbelykheid waarmee wy
onbeduidende voortbrengsels van de vreemde pers verheffen, met terugzetting
van Nederlandsche arbeiders op het gebied der gedachte . De oorzaken
van die zeer oneerlyke fout zyn vele . Het doodzwygen komt veelal
voort uit kleinsteedsheid .
Onder andere redenen - die ik nu voorby ga, doch waarop ik hoop terug
to komen - wys ik ter-loops op zekere eigenaardigheden onzer dagbladsclhryvers,
wier luiheid, onbekwaarnheid, afgunst en gebrek aan moed,
voor een ,root deel oorzaak zyn dat die infarnie tenonzent zoo welig tiert .
Om met zekeren schyn van eruditie melding to maken van buitenlandsch
gesehryf, behoeft men slechts wat kritiek - en reclame ! uit vreemde
bladen overtenemen. De beoordeeling van een Hollandsch werk zou . . . .
oordeel vereischen. Het onlangs verschenen boek van Dr . FERINGA, Democratie
en yl'etenschap, een werk waarin de auteur zich als onafhankelyk
denker openbaart, en dat dan toch eene ample bespreking overwaardig
is, wordt op zeer weinige loffelyke uitzonderingen na, door de Nederlandsche
pers geignoreerd .
In-plaats eener flinke beoordeeling dier belangryke publicatie, worden
wy dagelyks onthaald op de mededeeling dat de beer John LEMOINNE
iets verzekerd heeft, dat de heer LOUIS ULBACH betoogt, dat de heer RIEN-
DUTOUT beweert, dat de beer NOBODYRNOWS voorspelt, dat de heel , NoEs-
NADA uiteenzet, dat de heer GARNICHTS hoest, en dat de heel' ENIENTE

IDEEN VAN MULTATVL1 . 173
inisschien van voornernen " .on kunnen zyn z'n neus to snuiten . . . .
Al die onbekendo grootheden hebben de tai tst,-kend"' , verdienste van een
doode : ze staan onzen daghladschryvertjes en tydschriftmannen niet
in den weg . (657) .
Pat eindeloos citeeren en behandelen van buitenlandsch product biedt
nog 'n ander gemak aan. Men hehoeft by 't aanhalenn der hoest- en niesbuien
van den vreemdeling niet zoo angstvallig to onderzoeken of de verkondigde
tiitwerp-,els ive.1 behoorlyk passen in 't lystje der party van het
"blad" . Zip-,-Iam' ILIHIH-1, onbekwaamheid, Wade trouw, afgunst ! Is 't
niet armzalig ? (1872)
483 . Een kapel zweefde hoog, hoog in de lucht . . . .
- Lieve FANCY, ik ken die vertelling . (261)
-- Ik geloof het niet . Luister . Een kapel zweefde hoog, hoog
in de lucht. Ze genoot hare vryheid, haar schoonheid, en vooral
verlustigde zy zich in 't aan8chouwen van alles wat onder haar
was . Ze riep hare zusters toe om-hoog to komen, maar deze weigerden
wyl ze den honig niet wilden verlaten, die beneden was .
Doch zy wilde niet dalen omdat zy vreesde vertrapt to worden
door lompe hoeven. Daar ze evenwel gelyke behoefte had aan honig
als andere vlinders, vloog ze naar een berg waar schoone
bloemen groeien, en die to steil is voor ezels ' . Hier fladderde zy
vroolyk en ga6rde veel honig, en was dankbaar, dat het ryzen
der bloemen haar 't verdrietige dalen bespaard had . En als
ze een harer zusters beneden al to dicht zag naderen aan het
spoor op den weg, waar zooveel gezonken vlinders worden vertrapt
. . . . dan trachtte zy to waarschuwen zooveel ze kon, door
trilling van haar vlerkjes .
Maar dit wend niet opgemerkt. Jazelfs, de vlinder op den berg
werd in 't geheel niet gezien door hare zusters beneden, omdat
dezen zich alleen bezighielden met hot gaeren van honig in de
laagte, en niet wiste -ri dal, er ook bloemen groeiden daarboven,
484 . Honig ? Zoetioheid ? Heb 1k zoeten honig verzameld eii
gegeven in de laatste blade_ ? Was 't niet alsem veeWer ?
Ja, bitterheid . . . . omdat het inoest . Is 't myn schuld ?
Kan ik het helpen, dat er zooveel giftplanten opschieten om
my been ? Planten, die Ltitgerukt moeten worden met den wortel
als 't mogelyk is . . . . op 't gevaa,,r af, beschuldigd to worden, van
lust in uitrukken ?
Is de landman, die den akker zuivert of tracht to zuiveren
van onkruid, eon vriend van dat onkruid .
En als-i de uitgetrokken stoppels verzamelt en tot bossen bindt,
om die to verbranden, ligt er dan wreedheid in zyn yver ?
Is niet veel-eer z'n vernietigings-oorlog tegen Avoekerplant en
onkruid, hlyk van betamelyke zorg voor 't graan.

1 7 4 IDEEN VAN MULTATULI.
Is niet stryd tegen dwaling stryd voor waarheid ? Oorlog tegen
't kwaad, bescherming van het goede ?
Zoo meen ik .
En wie zich door 't nalezen der 69ste bladzyde van myn ,VRY-
ARBEID"tot getuige maakt van den stond, waarop myn gemoed
werd bevrucht met de „IDEEN" zal inzien, dat ik niet anders schryven
kon, niet anders schryven mag .
Toch verlang ikzelf naar jets liefelyks . Maar we hebben geen keus
van indruk . Ik wil u daarvan een verdrietig voorbeeld meedeelen .
Eenige dagen geleden, na myne middagwandeling thuiskomende,
meende ik gereed to zyn tot het opschryven van de vertellingen
over WOUTER, die FANCY my had voorgezegd. Voor ik m'n kamer
bereikte, ontmoette my een vriend, die my vraagde
Zou 't waar zyn ?
- Wat ?
Dat eten van levende diern en op de kermis ?
Er was namelyk vroeger daaroverr gesproken, als iets onmoge -
lyks, iets ongerymds . 't Zou 'n goochelary wezen . . . . een kunstje
. . . . een grap, meenden wy .
Ik wil 't weten, riepen wy to gelyk .
En we gingen naar den focus van 't melankoliek pleizier des
yolks, naar de Botermarkt .
Daar in die tent moet het zyn . . . . als 't waar is !
Ja, daar moest het zyn . Want boven die kermistent was een
zeil gespannen, waarop iemand had getracht een wilde to schilderen.
't Had ook 'n INCA kunnen verbeelden, Of MONTEZUMA . Het
levensgroot portret had een duff in de hand . En voor de tent stonden
manden met duiven . In een dezer korven was een konyn . . . .
Nog veinsde ik hoop, dat er gegoocheld zou worden ! En by 't
passeeren van die arme dieren, mompelde ik een gebed om vergiffenis
voor 't binnengaan. „Ik ben student in menschkunde,
zei ik zacht tot het konyntje, en daarom moet ik wel, arm dier !"
Myn vriend en ik traden binnen. De vertooning zou terstond
beginnen . Ja, natuurlyk ! Waarom zou men langer wachten ?
De tent was immers vol, eivol !
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Welnu, 't was zoo ! Wat we zagen, wat we ondergingen, wat
we gevoelden, ga ik voorby . Ik zou 't beschryven onzedelyk vinden,
en ik kan het niet !
Dat had men niet gedacht van myne pen ? En ikzelf dacht het
niet. Maar waarlyk, myn moed schiet-to-kort by die afzichtelykheid .
Myn vriend en ik beiden, voelden ons onwel . en my was 't
tot op dit oogenblik toe, onmogelyk opteschryven wat FANCY
my had voorgezegd over WOUTER.
Maar wel heb ik den volgenden morgen deze beide brieven ge-,
schreven

Den Weledelgestrengen .Heer
HOOFDCOMMISSARIS van
POLITIE
to
AMSTERDAM,
IDEEN VAN MULTATULI . 1 75
Atust, , rdaru 1 > Septeinher 1864.
Weledelgestrenge Heer ! Ik beschouw het als myn burgerplicht U .W .
E.G . opmerkzaam to maken op een feit dat by gelegenheid der kermis hierter-stede,
elken dag plaats heeft, en dat, myns inziens, ten-rechte behoort
to worden gerangschikt onder de rubriek : ,attentat aux moeurs ."
Een zoogenaamde wilde verslindt ten aanzien van kermisgasten - die
voor hun genoegen uit-zyn -- levende dieren. Onder 't publiek dat z'n
tent bezoekt, zyn kinderen.
Ik ben overtuigd, mynheer de Hoofd-Kommissaris, dat ik geen woord
behoef toetevoegen aan deze mededeeling, om IT.W.E .G . to moveeren
ten-spoedigste een Bind to maken aan zulke grove, barbaarsche schending
der wetten van goeden smaak, van gevoel, van publieke zedelykheid .
Ik heb de eer, enz .
Amsterdam, 15 September 1864 .
Den Hoogedelgestrengen Heer
OFFICIER VAN JUSTITIE by de
ARRONDISSEMENTS-REGTBANK
to
AMSTERDAM.
Hoogedelgestrenge Heer ! Waarschynlyk ten-overvloede, geef ik my
de eer, U .H .E .G. hierby aan to bieden afschrift van een biljet, dat ik
zooeven de vryheid rim to richten tot den Heer Hoofd-Kommissaris
van Politie . S
U.H.E.G . beleefdelyk verzoekende, deze myne handeling alleen toeteschryven
aan myne begeerte, om in den kring myner vermogens meetewerken
tot het goede, heb ik de eer, enz .
Wat my later blykt gevolgd to zyn op deze brieven, zal ik
zoodra mogelyk mededeelen . En daarby zal ik tevens antwoorden
op de vragen eener lieve hollandsche schryfster in Frankryk,
over 't juist begrip van het woord : ZEDELIJKHEID .
Dit laatste is nog altyd in de pen (noot by 423) . Wat die barbaarsheid
op de Kermis aangaat, ik wil gelooven dat ze nu heeft opgehouden, vooral
omdat ik herhaaldelyk gezien heb dat men in andere landen zulke vertooning
verboden heeft. Zeker is het dat myne pogingen in September 1864
vruchteloos bleven . De tent van den wilde werd niet gesloten . Misschien
vonden de betrokken ambtenaren het vreemd, dat men zich met hun
zaken bemoeide. In geen land is 't begrip van burgerzin, burgerplicht en
hurgerrecht zoo weinig ontwikkeld als in Nederland . Hierom dan ook
is onze constitutie een onding . (189, 190)
Zonderling is het, dat stadsbesturen die de kermissen willen afschaffen
wegens de onzedelykheid waartoe zy aanleiding geven, zulke gruwelen
geduld hebben. Altyd de oude geschiedenis van kemelen en muggen ! (1872)
485 . Stipte terminologie in wetenschap is onmisbaar . Stiptl
Reid van terminologie buiten de wetenschap, is pedant .

1 7 6 IDEEN VAN MULTATULI.
486 . Als in dat ander deel der Natuur, de stof (16) is elke
indruk, iedere gedachte, en elk gevoelen, deelbaar tot in 't oneindige.
Niets is bepaald : zoo . Alles is zoo . . . .zoo . . . . en zoo. Wie
te-veel zoo's samenvat, is ruw, slordig en cassant. Wie te-veel
zoo's onderscheidt, wordt subtiel, specieus, ungeniessbar .
487 . Talen zyn vogelvry . Elke uitdrukking is 't eigendom
van wie 'r vangt .
Wanneer nu iemand kraaien verzamelt, en ge vindt z'n verzameling
leelyk, geef ik u gelyk . Maar dat doe ik, niet omdat
ik 't verzamelen afkeur, maar wyl ik niet van kraaien houd .
488 . Er zyn weinig talen en zeer veel dialecten .
De ve gelykende taalstudie is sedert een dertigtal jaren zeer vooruitgegaan,
en wy hebben recht tot de gissing dat ze ons nog veel verder
dan thans zal terugvoeren tot zekere eenheid van oorsprong, die eenig
licht werpen kan op 'n deel der Geschiedenis van de Mensheid . Hoogstwaarschynlyk
bevaf dit deel slechts 't ontstaan van eene der nieuwere
beschavings-perioden die, wat Europa aangaat, 'n aanvang nam met
de tyden welken door de historici luk-raak in CECROPS, DANAUS, PELOPS
en CADMUS gepersonifieerd zyn . Deze tot naamgevers van gebeurtenissen
uitgevonden personen kwamen ,Uit het Oosten," liefst uit Egypten, het
Hessenland der grieksche Batavieren . En Egypte ontstak z'n licht aan
Indie, waaruit ook de Germaansche wouden zouden bevolkt zyn . Hoe
de ruwheid der zeden van de Germanen kan overeengebracht worden
met de afstamming van zeer beschaafde volkeren - die toch uit de taal
blykt ---- is my een raadsel . Het is jammer dat de achtenswaardige TACITUS
zoo weinig berichten omtrent de spraak der barbaren gevraagd of bekomen
heeft . Als ik my wel herinner, is 't woord glas - ales staat er naar ik meen,
en daarmee schynt barnsteen bedoeld to zyn - het eenige Germaansche
woord waarvan by melding maakt. Ook dat latiniseeren der eigennamen is
to betreuren. Den waren naam van CLAUDIUS CIVILTS kennen wy niet
eens, zoo min als van z'n brooder PAULUS, of van then CRUPTORIx die zoo
gecompromitteerd werd door 't sparen zyner hoeve. Indien de romeinsche
legerhoofden, by eenige kennis van het grieksch, litterarisch tastgevoel
hidden bezeten, zou hun de overeenkomst in het oog gevallen zyn, zoowel
van de telwoorden als van de eensylbige benamingen der lichaamsdeelen,
die steeds tot de oudste elementen eener taal behooren. Dit had hun wellicht
de verwantschap doen gissen, waaraan zy niet blyken gedacht to
hebben . En . . . . dan ware misschien dit 488 achttien eeuwen vroeger
geschreven . (1872)
489. - Zoudt ge wel gelooven, dat de man, die daar loopt,
van de familie is der LUSIGNAN' S, de koningen in partibus van
Cyprus ?
Inderdaad by ziet err niet naar uit .
Toch is het zoo . Hy is een DU PUY DE MONTBRUN, verwant
aan 't huis van SAVOIE. Men kan de familien vry nauwkeurig
verdeelen in twee soorten : vervallen hoogheid en geklom,men
laagheid . Wat leert ge hieruit ?

IDEEN VAN MULTATULT . 1 7 7
- Dat adeltrots gek is .
- Ja en meer nog. Dat de schoolmeesters verkeerd doen hun
neuzen al to hoog op to trekken voor : ismen. Want bet is met
de talen als met de famili6n gegaan .
Een voorbeeld uit duizenden . Het woord mew - of menscia
dan, als ge then staart noodig oordeelt - is van 6.6n familie
met bet latynsche mew -- verstand . De gemeenschappelyke
stamvader is 't sanskritsche man, dat is : denken .
Maar ik erken, dat de grondbeteekenis vry algemeen verloren
is gegaan.
490 . Wat beduidt bet woord god?
Ik zeg : weten. Myn vriend VAN DER TUUK, de orientalist, zal nasporen
of ik gelyk heb, en dan zal ik u uitleggen langs welken weg
ik gekomen ben tot die conjectuur, voor ik wist, dat ons woord
weten zuiver sanskrit is . *) Er is veel to leeren uit taalstudie .
Jammer dat zoo velen daaruit niets leeren dan taal . . . .
*) Myne gissing wordt bevestigd door de nadere bepaling der beteekenis
van den wortel . Daarin ligt het begrip van heilig weten, het weten van
verheven zaken, 't, PrIlesterlyk weten. Met then wortel is dan ook het woord
cedah verwant, en misschien avesta, dat wy dan in ons imperfectum wisten
bewaard hebben . Ik houd ons woord god, goden, voor 'n anderen vorin
van Wodan --- de verwisseling van g en w is frequent - en in dat woord
bleef de oorspronkelyke vorm vry wel behouden . Ook ons wet is waarschynlyk
van denzelfden stam . (1872)
491 . Qui bene di8tinguit, bene docet . Juist . Wie onderricht
geeft, moet scheiden en onderscheiden, om den leerling bet geheel
to doen vatten by gedeelten .
Maar de wysgeer -- o6k 'n leerling altoos ---- die geroepen is
tot bet verkondigen van algemeene slotsommen, moet samenvatten
om to begrypen en to oordeelen .
Wy beginnen met distinctie, analyse, antithese . Wy behooren
to beginnen met synthese en conjunctie .
Als men den loop onzer studie trachtte voor to stellen in zichtbaren
vorm, zou die vorm gelyken op platvisch . 't Begin en 't
einde puntig, en wat breedte in 't midden . De meesten onzer zyn
en blyven tusschen kop en staart .
Ms we zoo ver komen! Velen blyven zeer specialiteitiglyk ver van den
hop . Het tegendeel schets ik kortelyk in 664 . Ook in myne Duizend-en-een
/loo ldstukkew, wordt die plicht oin samentevatten behandeld . (1872)
492 . Ik zat met Fancy op 'n bank buiten Haarlem . Daar in
de verte strompelde een vrouwtje . Ze bukte telkens, en raapte
wat op, en verzamelde iets in haar voorschoot. Och 't waren kleine
stukjes bout, die ze zocht. - .
Wat een arm-oede dacha ik . En ik berekende, dat ze straks ko-
I UEEN 11 . 12

1 7 8 IDEEN VAN MULTATULL
men zou in de nabyheid der bank waarop ik zat, en ik wierp een
stukje geld veer, dat ze 't sprokkelen zou .
En ik verheugde my by elken stap, then ze nader kwam aan
't geschenk, dat ik haar wou laten geven door het toeval .
Maar, sprokkelende vrouwtjes en kometen zyn twee . Deze
komeet beschreef een andere baan dan ik berekend had, en ik
vreesde . . . .
Vrouwtj e !
He ?
Je zoekt zoo yverig . . . . ik geloof, dat daar iets ligt . . . .
Ze kwam niet en ging voort met sprokkelen . Heel natuurlyk.
Ze zocht hout en takjes onder de boomen, en wat ik haar wyzen
wilde, lag op 't voetpad . Daar was geen hout, naar ze begreep .
Misschien dacht ze dat ik haar bespotte .
- Waarlyk, wezenlyk, waarachtig . . . . vrouwtje . . . . kom dezen
leant uit. Ik geloof, dat daar iets ligt . . . . j a . . . .'t lykt wel geld . . . .
Nou . . . . as j e dat docht, had j e 't zel f wel opgeraapt !
Toen nam ik 't geldstukjen, en bracht het haar, en was bedroefd,
dat die oude vrouw zoo weinig goede menschen had ontmoet
in haar lang leven .
493 . Men kan de leugens verdeelen in algemeene en byzondere .
Of juister misschien, in organieke en speciale .
Veel ouders en opvoeders, die hun kind streng berispen over
't zeggen van een onwaarheid, schamen zich niet 'o -ver den eenen
grooten leugen der geheele opvoeding . Ze nemen - kwalyk, dat er
een distel groeit op 't veld dat zyzelf maakten tot 'n wildernis .
Er bestaat - als tusschen deugden en deugd - groot verschil tusschen
onwaarheid spreken en onwaar zyn. Zeer oprechte menschen zullen soms
iets onwaars zeggen, terwyl anderen zoo slinks het uitspreken eener stellige
waarheid weten to vermyden, dat hun geheel zedelyk bestaan den
menschenkenner voor oogen ligt als een doorgaande leugen. Dit laatste
is, helaas, het kenmerk der Maatschappy, zoo als zy zich vertoont in Kerk,
op de School, in Politiek, op de Beurs, in de Dagbladen, in Letterkunde . . . .
overal ! Niemand zou willen te-doen hebben met 'n individu die zich
schuldig maakte aan de karakterloosheid van : ieder-een. „Men" is slecht .
Dit is dan ook de hoofdoorzaak der sociale rampen waaraan wy lyden .
Herstel is onmogelyk zonder terugkeer tot WAARIEID. (1872)
494 . Wat velen hun kinderen vertellen over zedelykheid, is
voor 'n groot deel een organieke leugen . De uitroep : 't was heel
mooi ! by het verlaten van kerk of schouwburg, of na 't lezen van
een boek dat de liefelykheid der deugd schildert - of zelfs van
wat ten-onrechte meestal voor deugd doorgaat - is byna altyd
een onwaarheid. Men zou z'n kinderen zeer spoedig terughouden,
wanneer ze dat mooie wilden navolgen .
In kinderboeken -'n mal • woord . . . . is er kinderbiefstuk
ook ? in kinderboeken begint dat gelieg al . ,Jantje gee ft z'n

TDEEN VAN MULTATULI . 179
ontbyt aan 'n bedelaar ." 1)at is „heel mooi van 't lnodeljantje .
Maar als EUGENE of HENRI dat model willen navolgen, zal men
hun zeggen, dat . . . . dat . . . . dat . . . . kortom allerlei, hierop neerkomende,
dat in een geregeld huishouden ieder z'n eigen boterham
moet opeten . Ik erken dat dit waar is . Maar waartoe dan
't leugenachtig voorbeeld ?
495 . Het toejuichen in een schouwburg is leugen . Hetzelfde
publiek, dat in de handen klapt over 'n deugdheld, speelt onverbeterlyk
de verraders-rollen in de wereld . En 't heeft er veel
van of wy 't schoone ---- en wat daarvoor doorgaat toejuichen
als prys voor het recht oni het leelyke to doen .
Ik heb schurken en extase gezien by wonder-eerlykheid op
de planken . I k heb kuisheid en zulke dingen hooren app laudi -
seeren door publieke vrouwen, of door anderen die lager stonden
dan publieke vrouwen .
Dikwyls by 't hooren roemen van iets edels, voel ik de verwytende
gedachte in my opkomen : ,Dus wisT ge 't!"
Het eenvoudig verhaaltje, dat ik gaf in 492, zal „lief" worden
gevonden door dezelfde menschen, in wier midden de arme vrouw
---- die zoo weinig goede menschen ontmoette ---- geleefd had .
496 . Een grysaard de olympische spelen willende zien, kon
Been zitplaats vinden . - Waar-i zoekende langs ging, werd by bespot
en uitgelachen over z'n verlegenheid . Eindelyk naby de plaats
komende, waar de Lacedaemoniers zaten, stonden alle kinderen en
veel mannen op, en boden hem om stryd hun plaatsen aan . Het geheel
,, Publiek" der Grieken was getro f fen door deze beta-melyke daad
van handelen, en toonde, door algemeen handgeklap, hoe men daurmel
was ingenomen .
De grysaard zeide zeer bedroe f d : „O Goden, men ziet wel dat alle
Grieken weten wat betamelyk is, maar dat alleen die van Lacedaemon
h pt b efrireinkp d n(,;n "
Dit is eene vertelling, die aan de schoolbanken herinnert, en
aan 't
() -,r,6
.-roe, waarover we altyd zoo'n pret hadden, omdat het
zoo gek klonk, vonden we.
Maar by dat versehil tusschen handklappen en doen, is meer
optemerken dan ons geleerd werd op de school, waarr zooveel was,
dat we niet leerden .
Myn : dus WIST ge 't? en de verdrietige opmerking van den
ouden man, bevatten eene beschuldiging van oneerlykheid .
Ik laat nu daar of men moet plaats-maken voor elken grysaard .
Ik zeg peen. Ik ken veel personen, die lang leefden, en then ik
het recht niet toeken een jong hondje to derangeeren.
Maar, eens aannemende dat het opstaan voor grysaards onvoorwaardelyk
goed is, zoo-als de Grieken schynen gemeend to

1 80 IDEEN VAN MULTATULI .
hebben, mochten zy die bleven zitten, niet door toej uiching zich
meester maken van den schyn als-of ze hadden deelgenomen
aan 't goede dat geschied was .
Niet to weten wat betaamt, is of to keuren .
Dit wel to weten en niet to doen, is erger .
Maar 't ergst van al is, na dat alles, zich door openlyke goedkeuring,
to willen doen doorgaan voor geestverwant van hen
die 't betamelyke deden, v6or ze wisten dat Grieken en anderen meer
besef van deugd hadden, of hebben, in de handen dan in de harten .
Het „mooi vinden" van den Havelaar is de rechtvaardiging
myner verachting voor Publiek .
497 . Niets is gewoner dan een entomoloog in verrukking to
zien, by 't aanschouwen of beschryven van een schynbaar onaanzienlyk
beestje. Zoo is voor den psycholoog elk exemplaar, van
't menschenras - al ware 't dan ook een gekorven exemplaar, j a
misschien de sterk gekorvenen 't meest - zeer belangryk . Hy leest
een boeienden roman, in gemoederen die onbeschreven - of
,,niet mooi" beschreven - voorkomen aan de velen die zich niettoelegden
op de schoone kunst van ontcyfering .
498 . De wetenschap heeft meer verplichting aan de leeken, dan
leeken aan de wetenschap .
499. Er is een aanhoudende wisseling van dienst tusschen
wetenschap en empirie. Veelal bestaat de functie der eerste alleen
in 't formuleeren van wat de laatste gevonden heeft .
Het zou niet moeielyk zyn dit IDES en 't vorige met tallooze bewyzen
to staven, maar 't komt me onnoodig voor .
Ook buiten de dusgenaamde eigenlyke Wetenschap, is 't opmerkelyk
hoe er voor menschen die een bepaald vak beoefenen, voordeel ligt in het
letten op oordeelvellingen van personen die - overigens begaafd met
gezond verstand - in dat vak onbedreven zyn . Men zegt dat de, by flauwe
koelte - v66r den wind, zoo nuttige lyzeilen door 'n vrouw werden uitgevonden
. 't Zou dan ook daarom zyn, dat die zeilen by de Franschen
bonnets genoemd worden . Die naamsafleiding nu bewyst niet veel, doch
waar is het, dat nadenkende onwetendheid dikwyls goeden raad geef t
aan berustend half-wtten. Een fabrikant, een koopman, een staatsman,
behoorde van tyd-tot-tyd zyn vermeende bekwaamheid to toetsen aan 't
oordeel van onkundigen . Juist ten-gevolge van 't voortschryden in kennis,
verliest men sommige fondamenteele waarheden uit het oog, die niet
worden voorby gezien door minder vergevorderden, wier blik niet beneveld
is door routine . Zelfs - of misschien vooral - kinderen kunnen
door hun onbedorven primitiviteit, nuttige wenken geven . Vandaar dan
ook het legio „knappe kinderen" . Wie z'n jonkske voor iets buitengewoons
aanziet, vergeet,meestal dat die verbazende knapheid nets is dan maagdelykheid
van oordeel . Des to meer jammer dat me zich zoo haast dat
oordeel to bederven . We moesten door gepaste onthouding zorg dragen
dat er uit al die knappe kinderen, knappe menschen groeiden . Zie hierover
myne beschouwingen over 't ONDERWIJS in den III bundel, en het
stuk over Specialiteiten. (1872)

IDEEN VAN MUUfATULI . 1 8 1
500. -De stryd om voorrang tusschen praktyk en theorie, berust
- als v6.61 stryd - op misverstand. Theorie die in de praktyk
faalt, is : gebrekkige valsehe theorie . . . . dat is : Been theorie .
Al wat de theoriemenschen ten-laste-leggen aan de praktyk, gaat
verkeerde praktyk aan . En wat de practici afkeuren in de theoristen,
komt voor rekening van would-be-theoristen .
501. ,Die twee verstaan elkander niet" beduidt in ons spraak-gebruik
: Ze liggen overhoop, ze twisten, ze zyn oneenig . Dit is
zeer goed gezegd, en wie de uitdrukking : elkaer niet verstaan,
het eerst heeft gebezigd om tweedracht aan to duiden, was een
denker. Er zou minder oneenigheid zyn, minder twist, ja zelfs minder
vermeende ongelykheid van gevoelen, als men zich juist wist
uit to drukken, en . . . . als 't juist uitgedrukte ook met juistheid
werd opgevat . Daarom schreef ik 10 . Er ligt lielde in dat IDEE.
502 . Ik ken zeer weinig menschen, die lezen kunnen .
Dit Inns staat in namv verhand met 162 . 't Had (laarop moeten volgen .
(1872)
503 . .Ales ondergaat aandoening . Maar niet alles ondergaat
die met bewustzyn, hetgeen op zichzelf ook aandoening is . En de
individuen die bewustzyn hebben van de affectie, verschillen in
de maat, in de logische continuiteit, in 't beset" van dat bewustzyn,
in macht en bekwaamheid tot regeling van de aandoeningen .
Zeker zyn er nog meer verschillen, maar die heb ik hier niet noodig .
Men kan zich elke eenheid, van 'n denkbeeldig atoom of *)
tot den mensch toe, voorstellen als een -werf -depot, waar zich
voortdurend recruten aanmelden .
By sommige depots Is de boel zoo slecht ingericht, dat er niemand
notitie neemt van 'n nieuweling .
By andere individuen of eenheden, uit stof-individuen samengesteld
-- worden de recruten aangenomen met onverschilligheid .
En de maat van het bewustzyn is moeilyk to bepalen . Hiermee
bedoel ik het opvangen van aandoenigen door planten en sommige
dieren .
Wat hooger weer ti7orden de recruten ingeschreven, geboekt . . .
maar niet in een behoorlyk register . Ook wordt er geen zorg gedragen
dat de bruikbare recruten in dienst blyven . Als ze
verlokt door hooger premie, door meer attractie of affiniteit
(172) - neiging heb-ben zich elders to verbinden, is er niets dat
hen we6rhoudt .
By 'n andere soort van werf-bureaux worden de aandoeningen
die zich voordoen als recruut, w6l opgenomen met bewustheid,
w6l ingeschreven, w6l verplicht tot blyven, maar . . . . men verzuimt
ze afterichten tot soldaten, of - erger nog --- men richt
ze verkeerd at .

1 8 2 IDEEN VAN MULTATULI .
Het ideaal van volkoinenheid is : veel flinke gezonde recruten
to ontvangen, aantenemen, in to schryven, aan zich to verbinden,
to vormen tot goede krygslieden, en daarna hen to gebruiken in
een rechtvaardigen en goed bestuurden oorlog .
De naamm van den recruut, die zich elke seconde by ons aanmeldt
is gevoel . Het is onze plicht hem opteleiden tot flink soldaat,
dat is tot : gevoelen, meening, opinie .
*) Ik zie dat de chemici weder beginnen to spreken van atomen . Ik zeg :
,weder, want het is 'n revenant-verschyning . Zy mogen dit niet, en elke slotsom
waartoe ze - met behulp van aether, nota bene! -- geraken, na to
zyn uitgegaan van iets ondeelbaars, is fantazie, als 't punt van uitgang zelf .
Komiek is 't dat ze aan die atomen den bolvorm toekennen . Een bol heeft
omtrek, middellyn, middelpunt. Men kan hem snyden, deelen, kubeeren,
enz . Dit alles veronderstelt : uitgebreidheid. Een chemisch atoom is dus -
't moet naar den zin des woords, ondeelbaar zyn - eene uitgebreidheid zonder
uitbreiding . En dan die kinderachtige aether, de stof die geen stof is maar
toch de stoffelyke functie verricht van 't vullen der ruimten tusschen
de atoom-bolletjes ! 't Is al to gek. De heele zaak is dan ook slechts de on6prechte
omschryving van een graag vermeden : nescimus . Niet weten is nader
aan de waarheid dan verkeerd weten .
Het woord ,denkbeeldig" in den tekst, behoorde eigenlyk pleonastiek
gevonden to worden . Ik durf het evenwel niet weglaten. Uit het bovenstaande
ziet men, dat er veel voorzichtigheid noodig is. Het woord atoom
is 'n uitdrukking die alleen in bespiegelende wysbegeerte mag gebruikt worden .
Voor den scheikundige blyve het een kettersche klank . Hy is dit verplicht
aan de eer van z'n wetenschap, die aan scheiden haar naam ontleent. Wie
aan atomen gelooft, moet eo ipso genoegen nemen met halve, lcwart, enz .
atomen, waaruit blykt dat z'n geloof ongeloof is . (1872)
504. Velen geven hun recruten voor soldaten uit . (267) . Dit
is aftekeuren. Maar dat zeer dikwyls soldaten zyn geslagen door
recruten, is waar. Dit geschiedde echter niet omdat 'n recruut
sterker is dan een goed soldaat, maar wyl recruten met hart, meer
beduiden dan soldaten wier hart weg-geexerceerd is door domme
of nalatige instructeurs .
Die instructeurs zyn wyzelf . Er was veel to doen met de indrukken
die wy opvangen, als we ons de moeite gaven ze goed
to gebruiken .
505 . Niemand schathoog genoeg wat-i kan zyn. Niemand
laag genoeg wat by is.
506 . Ondankbaarheid is eene uitvinding van valsehe weldoeners.
507 . Klacht over egoisme is egoisme .
508 . Niets is meer beschreven en minder bekend, dan de liefde .
Wie er iets van weet, ergert zich over de vertellingen, diee schry-

IDEEN VAN MULTATULI. 1 83
vers daarvan opdisschen . Meestal voelt men dat de , auteur 'n
land beschryft, dat by nooit heeft gezien .
Zyt c; y in dat land geweest ?
-- Ja !
Geef gy ons dan de beschryving . . . .
Ik deed het gaarne waarachtig ! Maar . . . .
Er schynen bezwaren to zyn . Misschien iets als delicatesse ?
Inderdaad ik voel bezwaren, maar niet van zulken aard.
Juist de kieschheid zou me dwingen tot schryven . Want voelt ge
niet hoe het my hindert, telkens to hooren vertellen dat er ysbeeren
zyn in Italie ? Ik zou het juist delicaat vinden, die beesten
to plaatsen waar zy hooren. Myn schroom heeft 'n andere reden .
Ik ben bevreesd, dat . . . . gy niet lezen kunt . Ik ben er aan gewoon
de poezie der waarheid to hooren opvatten, alsof 't de grofheid van
de leugen ware . Daartoe leent zich FANCY niet, en ook myn fancy
is er to goed voor . Tracht beschaafd to worden, oefen u in oordeel
des onderscheids van den smaak . Dan misschien zal ik eenmaal u
verhalen, wat ik zou kunnen verhalen over lief de .
Maar wel wil ik nu reeds dit zeggen : beminnen is goed zyn .
Dit is een ysbeer teruggej aagd naar 't Noorden
509 . Niets is grooter dan 't goede . Wie climax zoekt in woorden
als : hoog, groot, grootsch, verheven, edel, enz . verspreekt zich
als wie zeggen zou : ronder dan 'n bol .
.
-
WOUTER PIETERSE redivivus . Groote verandering in de familie . WOUTER's
benoeming tot lyfpoeet van Juf frouw Laps. De bergen in _4 zie, gebruikt als
behoedmiddel tegen europeesche verwaandheid .
510. Ik denk, dat jufvrouw PIETERSE een erfenis had gekregen .
Want de PIETERSES verhuisden op eenmaal naar 'n fatsoenlyker
buurt" en de j onge -j of vrouwen kenden geen enkele meer
van de meisj es waarmee ze waren „op naaien" geweest . Zulke
dingen hooren by erfenissen, of by verhuizen met „verbetering" .
En er waren nog andere blyken . LEENTJ E word plechtig uitgenoodigd
haar verleden-deelwoord,,gezeid" to veranderen in : ,gezegd",
want juffrouw PIETERSE had opgemerkt, dat de ,mevrouw van
hier-naast" zoo conjugeerde . Dus zou 't we] . good wezen . En STOF-
FEL zei, dat by 't al lang geweten had
Maarr moeder dan moet uwe ook niet zeggen : remplizant
't Is pla, moeder . Denkt uwe maar om plaats .
Remplaats . . . .
- - NEB moeder, pla . . . . plas . . .
T 'ufvrouw PIETERSE zei, dat het lastig was, zoo op alles to mopten
letten . Ze zou het heele woord dan niaar liever niyden, dacht,
ze . Maar 't zou moeilyk wezen, want er was juist zoo'n gedoe
over do „militie" en ze vet telde gaarne :
was haar zoon to rompl . . . .
„hoe ze heel good iii-stao

1 84 IDEEN VAN MULTATUIA .
- Ne, moeder, uwe remplaceert LAURENS niet
Och, wat 'n gemaal ! Ik meen maar dat de mevrouw van
hier-naast gezeid heeft
Gezegd, moeder.
Ja, juist . . . . hoorje LEENTJE . . . . je mot zeggen : gezegd .
Onthou 't nou, en laat ik 't nou niet weer hoeven to zeggen . . . .
en snuit j e neus .
WOUTER had 'n jasje gekregen met 'n kraagje zoo-als nu palfreniers
dragen . De garricks hadden afgedaan, en cloaks waren
er nog niet. 't Gaat hiermee in de mode, als in de zoologie . Meest-al
vindt men van die overgangs-soorten, omdat de Natuur en kleermakers
geen groote sprongen doen . *) En 't spreekt vanzelf, dat nu
*) Behalve zekere Ur-klanken die naar ik gis in alle talen bewaard bleven,
vinden wy misschien nergens zoo duidelyk zekere betrekkelyke primitiviteit
terug, als in de kleeding . Ik spreek nu niet van opschik, ofschoon ook
daarin minder afwyking plaats heeft, dan men oppervlakkig denken zou .
Halskettingen, oorhangers, versierde gordels, vingerringen, dit alles zal blyven
bestaan, omdat het, z'n oorsprong heeft in den vorm van ons lichaam .
Wat echter de eigenlyke kleeding aangaat, wys ik op de zeer korte en
geleidelijke geschiedenis die 't gewaad van een Alfoer heeft to ondergaan,
om to veranderen in een habit frangais, den hedendaagschen frak .
De bewoner der Menadosche binnenlanden bedekt gewoonlijk, en niet
altyd zeer zorgvuldig, alleen de schaamdeelen . Hy is to onbedorven om
van die zaken zooveel mysterie to maken als wy . Met dat toilet evenwel
houdt by zich niet voor gekleed, en die meening is vry gegrond . Ziehier
nu, hoe by zich w6l kleedt . 's Avonds zit de gansche familie - of de familien
die tot een dapoor behooren, d . i. die onder een dak wonen, en gezamenlyk
eene stookplaats hebben - byeen, en houdt zich bezig met . . . .
kauwen van bamboe . De murwgebeten houtige vezel wordt tot 'n vry dikken
draad ineengedraaid en daarvan weeft men iets wat ik geen lap noemen
mag, omdat het daartoe wat styf is . Nu, een plank is 't niet, dit is 't
slapste wat ik er van zeggen kan . Zoo'n voorwerp is, naar ik gis, drie voet
breed en acht voet lang . Juist in 't midden snydt onze kleermaker 'n gat
van een voet middellyn, waardoor by 't hoofd kan steken . Het gewaad is
klaar, en de Alfoer volkomen tevreden. Zoodra z'n kleed hem in z'n arbeid
of in 't gaan hindert, legt by het af, en by voelt alzoo geen behoefte daaraan
iets to veranderen .
Elders evenwel werd die behoefte wel gevoeld . Het slingeren van zoo'n
styven lap belemmerde het gaan. Men naaide daarom, beneden de oksels,
de zyden aan elkander, en de hierdoor ontstane armsgaten noodigden uit,
daarin mouwen to zetten . Doch tevens werd nu 't aantrekken moeielyk .
Men vond zich genoopt den voorkant doortesnyden . Toen slingerden de
voorpanden . Vandaar eerst de gordel, toen de knoopen, weldra de opspelden,
en ten-laatste het afsnyden van de schuinsche slippen. Deze radicale
maatregel gaf 't aanzyn aan den tegenwoordigen frak, op welks achterpanden
nog altyd de knoopen staan, die vroeger tot het vasthouden der omgeslagen
slippen van den v66rkant gebruikt werden .
In 't voorbygaan stip ik hier aan, dat in Europa de kleeding, wat de
byzaken aangaat, zeer dikwyls gewyzigd werd naar militaire behoefte .
Nog thans wordt een pet in 't Fransch casqu-ette = helmpje genoemd, en de

I DEEN VAN MULTATULI . 18 1")
't buisje boven den broek was geraakt . „'t Stond al to kinderachtig,
hadden de j onge-j of vrouwen gezegd, voor ' n j ongen die
al rymen kon."
Want, dat WOUTER rymen kon, vertelde men aan ieder die
't hooren wou . Eigenlyk was 't nog-al valsch, roem to oogsten van
't feit, dat zoo kwalyk werd genomen aan de persoon zelf, die
't verrichtte . Dit bewyst alweer hoe ydelheid een groote rol speelt .
Ook zorgde men wel, dat WOUTER niet to weten kwam, hoe men
zich on zvne talenten verhief . Men snrak daarover slechts als
by er nief by ,wc,,
Het hues PIETERSE handelde hierin als veel natien gewoon
zyn . Meermalen trachten ze tegenover den vreemdeling zich to
verheffen op deugd en genie - och, ook dat is een ! - van
mannen, die men wreed en dom pennewipte toen ze ,er by waren"
dat is : zoolang de mannen leefden . WOUTER zou inderdaad
grootsch geworden zyn, wanneer by alles had kunnen hooren,
wat men van hem zei, als-i niet tegenwoordig was . Jazelfs, ik
ben niet vreemd van 't denkbeeld, dat by zou uitgeroepen zyn als
wonderkind, wanneer-i voor die zotterny niet ware bewaard
gebleven door z'n ,kinderachtigheid ." STOFFEL namelyk trok
den neus op voor 't jongetje, dat nog altyd zakjes naaide voor
z'n griften, met 'n yver en 'n inspanning als-of-i nooit verzen
had gemaakt . En ook de jongejuffrouwen hadden WOUTER onnoozel
gevonden, by gelegenheid eener kraamhistorie in de buurt .
WOUTER had zonder fluisteren gevraagd : ,wat het was ?" Nu . . . .
„zoo'n groote jongen moest toch weten dat men fluistert by zulke
veleaenheden."
Het beeld van lange CECIEL was uitgesleten in WOUTER'S
hart, en ook de kleine EMM A was vergeten . Zelf s OMIKRON moest
van-tyd tot-tyd haar gelaat toonen in de sterren, om 't kind aan
z'n liefde to herinneren . En zelfs, als by den avendhemel zag,
als by werd aangedaan door dat onuitsprekelyk verlangen naar
het goede . . . . dan nog bestond WOUTER' S aandoening niet zoozeer
in het denken aan OMIKRON, dan wel in 't onbewust ondergaan
van liefelyke herinneringen . Er bestond reeds in z'n twaalfjarig
leven een mythische voorwereld, zoo moeilyk to scheiden van ge-
klep heet visiere. Ook onze wyze van groeten dagteekent van de riddertyden
. Het afzetten van den helm, desheaumer, en 't uittrekken van den -
yzeren - handschoen waren blyken van vredelievende gezindheid .
Ik hoop eenmaal op dergelyke byzonderheden terug to komen, en die
in-verband to brengen met Darwinismus . De thans geheel onnoodige knoopen
op de achterpanden van een frak, hebben voor ieder die 491 begrypt
dezelfde beteekenis als de tepels by mannelyke zoogdieren, en de rudera
van kieuwen by wezens die van longen voorzien zyn . Alles wyst duidelyk
op geleidelyke wording, die 't scheppen tot eene ongeryindheid maakt . Men
ziet hieruit alweder hoe weinig er wordt opgelost door DARWIN'S natural
selection . 1-toksknoopen paren niet . (1872)

1 8 6 IDEEN VAN MULTATULI .
schiedenis, en niet ongelyk aan de groote geologische of voorgeologische
waarvan FANCY scheen gesproken to hebben. In den
grooten droom, dien 't kind droomde, was verwarring tusschen
zyn en niet-zyn. Hyzelf wilt niet meer met juistheid to bepalen,
welke beelden hem waren voorgeteekend door nuchtere werkelykheid,
welke door zyne fantazie, die trouwens evenzeer werkelykheid
was . De kleuren der teekening vloeiden in-een, en na lang
staren, na vermoeiend zoeken, na vergeefseh pogen om helder
to zien in z'n eigen hart, voelde by iets als afmatting en moedeloosheid
. Als-i ouder geweest was, zou by waarschynlyk slechte
verzen hebben gemaakt, met tranen er in, en onmachtig verdriet .
Maar daar 't hem ontbrak aan de handigheid om weemoed to
verkoopen by de maat, zweeg de arme j ongen, en droeg-i heel
alleen de ergernis over de wanorde van z'n gevoel .
Zelfs wist-i niet dat by verzen maken kon . Hy geloofde heel
goedig dat zyn rooverslied beneden kritiek was, en groette
KLAASJE VAN DER GRACHT, met 'n soort van eerbied .
Och, by wist zoo weinig van WOUTER ! Zoo weinig dat niemand
minder dan hyzelf in-staat zou geweest zyn de geschiedenis to
schryven van z'n eigen hart .
Maar dat-i verzen waken kon, hoorde by van juffrouw LAPS .
't Was hem een pure revelatie .
't Mensch ,had aanstaande week 'n oom jarig ." En ze legde
een staatsie-bezoek of by de PIETERSE'S, om to vragen of WOUTER
een ,aardigheidje" wou waken voor die gelegenheid .
Ze had er 'n ons ulevellen voor over . * )
Maar, juffrouw PIETERSE, uwe moet hem zeggen, dat het
godsdienstig moet wezen, en dat m'n oom 'n weduwman is . t)
*) Met den naam ulevellen duidt men in Holland zekere suikertabletjes
aan, die in Belgie, meen ik, caramellen genoemd worden, waarschynlyk
ten-rechte carmellen of carmeliten, naar de kloosterorde die zich met
het maken van die dingen voorbereidde tot het eeuwige leven .
Met FRiTS op blz. 3 van den Havelaar, geloof ik dat men, als 't er wat
op aan kwam, uhlenf eldt9 es zou behooren to schryven, omdat volgens de
traditie, net gebruik van zulke suikerplaatjes door zekeren UHLENFELDT -
ik meen dat by Deensch gezant in den Haag was - zou ingevoerd zyn. Ziedaar
alzoo een diplomaat die z'n naam op onschuldige wys heeft weten to
vereeuwigen. Zoetigheid zy zyner assche . . . . neen, vloek over dien man !
Tot de eigenaardigheid dier pastilles behoort dat zy in papier gewikkeld,
en van een devies voorzien zyn . In myne kindsheid reeds ging dit gebruik
voor zeer oud door, en 't bestaat nog . Dis-moi comment to t'amuses je to
dirai . . . . wat de Nederlandsche verzemakery is. Deze industrie bestaat
voor 'n groot deel in 't opzamelen en samenlymen van die UHLENFELDTpoezie
. Daarom trok ik zooeven m'n zegen in (1872)
1) Een oom jarig hebben . . . . een weduwman . . . . ik zal immers myn Vlaanische
lezers niet behoeven to verzekeren dat deze en dergelyke uitdrukkingen
amsterdamismen zyn, uit de regioenen van Burgerstand, III, 7, a of b, . PP ?
Weduwman = homo of vir viduus is overigens zoo kwaad niet .

IDEEN VAN MULTATULI . 187
Ziet u, dat moet-i er in brengen . En ik wou't graag hebben op
de wys van psalm 103, dan kan 't gezongen worden, want m'n
oom heeft die psalm op 'n liertje .
De begaafde lezer begrypt, dat juffrouw LAPS niet sprak van
APOLLO'S her. Ze meende zoo'n draaiding dat 'n jingelend geluid
geef t .
Juffrouw PIETERSE zou 't Wouter zeggen als-i van school
kwam, maar overlegde met STOFFEL hoe ze haar verzoek of bevel
zou inrichten, dat WOUTER daarin geen grond vond tot zelfverheffing
. „Want, dat haatte ze als de dood . . . . in 'n kind."
Ik ook, als 't ongepast is, en dus oneerlyk . En dan wind ik 't
zeer of to keuren maar niet alleen in kinderen .
-- Heb je je les gekend, WOUTER ?
Neen, moeder . Ik moest dertien bergen in Azie opnoemen,
en ik wist er maar negen .
Dat gaat niet met je. Ik betaal schoolgeld voor niemendal .
Denk je dat het geld me op den rug groeit ? Wat moet er van je
worden ?
Ja, dat zeg ik ook. Wat moet er worden van iemand die niet
weet hoe allerlei bergen heeten, welke by nooit zal hoeven to
beklimmen ?
511 . Op de scholen worden by voorkeur dingen onderwezen,
die de taak der onderwyzers bepalen tot het ,overhooren" van
lessen of 't keuren van ,schriftea ." Als voorzitter eener commissie
van onderwys heb ik daarop nauwkeurig gelet, en ik herinner
me kurieuze staaltjes van die waarheid . Zekere school was beroemd
om de historie-vastheid der leerlingen, en 't schoonschryven
en teekenen. Ik erken dan ook, teekeningen van discipelen
dier school gezien to hebben, welke moeilyk to onderscheiden waren
van staalgravures.
llet doet my Teed, niet altyd juist to weten welke woorden of uitdrukkingen
den Vlaaulschen lezer vreemd zyn . Gaarne zoude ik daarvan telkens
eerie verklaring geven, maar ' k ben bevreesd dingen uit to leggen die geen
uitlegging behoeven . Er is in die cis- en citra- Moerdyksche idiotismen iets
zeer eigenaardigs . Wanneer ik naga hoeveel uitdrukkingen van Vlaamsche
schryvers in Holland niet begrepen, of met afkeuring vreemd worden gevonden,
moet ik vreezen dat ook myn geschryf voor de Vlamingen sozns
onverstaanbaar is. Deze gedachte is my zeer onaangenaam, vooral daar ik
erken dat er van onze Zuidelyke stamverwanten veel kan geleerd worden .
Van de tien Hollanders zyn er negen die CONSCIENCE een middelmatig schryver
vinden, omdat by iemand de oogen ten hemel doet ,sturen" . Sturen namelyk
heeft in Holland, behalve als scheepsterm, sedert 'n paarhonderd jaar
by-uitsluiting de beteekenis van expedier . Nu, verba, valent usu, als men
slechts ruimte genoeg van blik"behoudt, orn to begrypen'dat eerie ons ongewone
uitdrukking correct kan zyn,, en dat het onbesuisd afkeuren bekrornpen
is . (1872)

1 8 8 IDEEN VAN M ULTATULI .
Eens op 'n examen lag de Geschiedenis aan de beurt . De onderwyzer
had me een boekje ter hand gesteld, waarin ze gewerkt
hadden." Zoo was de term. En ik werd verzocht dat boekje to
nemen tot leiddraad by 't ondervragen .
De kinderen wisten alles precies . Och, ik was zoo bl y, dat ik
maar behoefde to vragen. Want, zie . . . . als ik had moeten antwoorden,
zou de machtigste examinator boos geworden zyn over m'n
verregaande onwetendheid . Die kinderen wisten alles ! Ze noemden
het geboortjeaar van ALEXANDER, alsof ze kandeel hadden
gedronken in de kraamkamer van mevrouw PHILIPPUS . Den tyd
der stichting van Rome, alsof ze meegesticht hadden . Het jaar
der hemelvaart van ENOCH, alsof ze 'm hadden zien afryden . En
zelfs den ouderdom der aarde, wisten ze optegeven met minutige
juistheid . . . . als ten-minste de schoolklok niet voor of na
was. Want dit weet ik niet .
Kort-om ik voelde schaamte over m'n onkunde, en byna ware
ik opgestaan om de plaats to verlaten, waarop elke dreumis toonde
meer recht to hebben dan ik .
Voor ik evenwel myn nederig : wit je niet liever hier zitten ?
geuit had, sloeg ik 't boekje dicht .
Zeg eens, mannetje . . . . NAPOLEON stierf in 21 . . . . j uist . . . .
Ja . . . . den 5n Mei, m'nheer .
Ja, j a, precies ! Wie was NAPOLEON.
Geen antwoord .
- Nu . . . . wie was NAPOLEON ?
Stilte.
--- Kan niemand het my zeggen ?
Eindelyk
-- Mynheer, NAPOLEON was bekend door zyn goede karakter .
(letterlyk ! )
Er waren j aartallen genoemd, die in betrekking stonden met de
Hervorming . 't Concilie van Kostnitz, LUTHER'S geboorte, z'n aanplakken
der thesis to WITTEMBERG, z'n verblyf op den WARTBURG.
E+ en en ander van ZWINGLIUS, van CALVYN, enz . Ze wisten alles .
Eilieve, wat beduidt dat woord Hervorming ?
Na lang wachten, ontving ik dit antwoord, weer letterlyk :
Mynheer, de roomschen waren slechte menschen .
Een der oudere leerlingen had een plaat, viermaal vergroot,
overgebracht in crayon . Het was de bekende voorstelling eener
moeder, van smart krankzinnig op 't graf van haar kind . De
vergroote kopy was schoon .
Zeg eens, wat stelt deze teekening voor ?
Een vrouw met groote oogen m'nheer ! ( letterlyk)
ik weet wel, dat het niet overal even erg is, maar 't hoef t
ook niet zoo erg to wezen om heel erg to zyn .
Kan een onderwyzer, die dertig, veertig kinderen op z'n school
heeft, al die kinderen opleiden tot denkers ? Neen, dat kan by niet.

\'AN MULTAT(.Ihl . .1 8 9
;Mar daarom dan ook n oem ik die sch olen verderfelyke inr_ ich -
tingen . (15, era de stukken over Onderwys, in den IIIn bundel . )
WoUTEU's eerste les in verzemakery, en z'n 1001e in nederigheid . Belangryke
ontmoetinq van 'n wasehbrouw en haar dochter . Onderricht in 't
alleen zaligmakend geloof.
512 . De opd.racht om 'n vers to maken streelde WOUTER.
Jufvrouw PIETERSE en STOFFEL hadden zich to vergeefs beyverd
hun goede meening ointrent zyn talent, to omzwachtelen met
geringsehatting . De arme j ongen schrikte van genoegen, by de
ontdekking, dat men hem „voor iets aawag" . Hy had zoo vaak
gehoord, dat-i eigenlyk niemendal was, en nooit iets worden
zou . . . . dat by nu ternauwernood lette op al de pogingen die z'n
rn oeder en broer in 't werk stelden, om hem to doen gelooven, dat
de heele commissie eigenlyk een straf was voor z'n onkunde in de
namen van bergen. „Ja, zei STOFFEL
Ja, ik kan je verzekeren, dat het by my op school niet gebeuren
moest . . . . maar nu moet je letten op behoorlyke afwisseling
van liggende en staande regels . . . .
- He ? vroeg Wouter .
Wel zeker . . . . weet je dat nog niet eens ? Heeft meester
PENNEWIP je dat niet geleerd ? Of heb je weer niet opgelet ?
Kyk . . . . zoo !
En STOFFEL wilde voorbeelden bedenken .a , Maar 't lukte niet .
-- TRUI, geef me je gezangboek . Kyk, WoUTER : hoog, omhoog,
het hart naar boven . . . . dat 's liggend, zieje. En : bier beneden
is het niet . . . . dat staat, weetje ? En dan moet je er wat inbrengen
van God . . . .
- Ja, en dat-i wewenaar is, voegde de moeder er by .
- Haar oom . . . . v erbeter. d e STOFFEL . En alle regels moeten
even lang wezen .
- En je krygt ulevellen . . . . en als je 'r niet mee terecht
kunt, zeide moeder, vraag dan inaar aan STOFFEL.
---- Wel zeker ik zal je telkens zeggen wat ryrnt . 't Is heel makkelyk
. . . .
WOUTER had er wel zin in . Hy ging naar de achterkamer,
nam een lei en schreef er op . Maar mooi was 't niet . Ook kon-i
maar niet verder komen dan : Een weduwnaar van God . . . .
0 God, een weduwnaar . . . .
Zou dat nu staan of liggen ? dacht-i . De arme j ongen beet de tanden
slee op z'n grift, en 't grift tot gruis . . . . maar och, 't ging niet .
Hy was een oogenblik verwaand geweest, en werd daarvoor zwaar
gestraft, want nu begon by to gelooven, dat z'n moeder gelyk had,
toen ze zeide : ,dat er van then jongen nooit iets komen zou ."
Hy vraagde aan LEENTJE, of zy wist wat liggende en staande
regels waren ? En daar zy 't ook niet wist, besloot by ,morgen

1 90 IDEEN VAN MULTATULI .
eens weer to probeeren . Misschien zou 't dan beter gaan ." Dit
vond LEENTJE ook.
My wel, zei de moeder, maar denk er aan dat je me niet
veraffrenteert voor juffrouw LAPS . . . . want ik heb gezeid, dat .
j e 't kon . . . . en de man is j arig woensdag acht dagen . . . . dus
veel tyd heb j e niet .
WOUTER ging naar de aschpoort, zocht het brugje, en begon
daar bitter to schreien .
Ga eens kyken wat dat jongetje scheelt, hoorde by 'n
vrouw zeggen tot een meisje van veertien, zestien jaren, 't kind
heeft zeker iets verloren .
Heb j e wat verloren jonge-heer ?
WOUTER zag op en schrikte . Want het was hem, alsof i dat gelaat
herkende . 't Deed hem del:en aan FANCY.
0, nu is alles goed . . . . nu gy daar zyt ! Ik heb zoo naar u
verlangd . . . .
Naar my, jonge-heer ?
Ja, j a, j a ! Ik wist niet, dat ik verlangde . . . . maar nu
weet ik het. 0, zeg het my toch spoedig . . . . wat staande regels
zyn, en hoe ik m'n vers moet maken ?
Het meisje, dat met hare moeder waschgoed to bleeken legde
op 't gras, keek WOUTER gek aan . Ze liep terug naar de moeder,
en zei niet to weten wat dat kind mankeerde . Maar dat er iets
aan haperde was zeker .
Hy ziet er uit, of -i geschrokken is, zei ZE .
En daarop haalde ze uit 'n klein huisje, in de buurt, wat water
dat ze WOUTER toereikte in een theekopje . W0uTER-zelf begon to
begrypen, dat-i zich vergist had . Maar er was iets zoo goedaardigs
in het voorkomen en in de wyze van doen van het meisje,
dat by zich tot haar voelde aangetrokken, al heette zy dan maar
FEMKE . Zoo noemde haar de moeder . En bovendien deze naam
deed hem denken aan FANCY, dat al veel was.
FEMKE wees WOUTER 'n omgekeerd mandje aan, en noodigde
hem uit, haar to vertellen wat de oorzaak was van .n zyn verdriet .
WOUTER deed dit zoo goed by kon, terwyl moeder en dochter
zich bezig-hielden met haar ,bleek ."
Misschien kan ik j e wel helpen, jonge-heer . . . . zei de moeder
Want m'n man heeft een aangetrouwden neef, die wewenaar is . .
Ja, juffrouw . . . . maar die liggende regels ? En er moet van
God inkomen .
Precies, jonge-heer. Och, 't is 'n heele historie . Z'n vrouw
was m'n mans nicht, weetje, want we zyn roomsch, en ze deed
haar geloof goed . . . . leg 'n steentje op die asseldoekies *) FEMKE,
I Zegge : okseldoekjes . Het zyn de vierhoekige stukjes lynwaad die
aan de onderzyde der armsgaten, op 'n wyze die de speling van 't bewe

KEEN VAN MULTATULI . 191
anders waaien ze weg . . . . ja, jonge-heer, 't is een heel ding met
zoo'n bleek, je heb 'r geen begrip van, zoo'n ding als 't is . . . . nu, ze
onderhield haar godsdienst, en daar deed ze goed aan, want - dat
zal je ook wel weten jorige-heer. - als 'n mensch z'n godsdienst
ii jet duet, is er niet veel aan, maar by . . . . trek dat hemd wat na
je toe, FEMKE, de mouw liangt in de sloot . . . . maar by gaf er
niet om, en zei, dat 't allemaal gekheid was . . . . maar toen ze stierf
en by zag hoe ze bediend werd . . . .'t was paten JANSEN, die 'r
bediende, jonge-heer, je zal hem wel kennen . . . . by loopt alty d.
met zoo'n zwart stokkie, en raakt er nooit mee aan den grond . . . .
De vrouw zag WOUTER vragend aan . De arme jongen zat op
't omgekeerde korfie, met de ellebogen op de knie, en de kin in
beide handen . Hy luisterde met open mond, en spande zich in om
to begrypen hoe die vertelling zou ne6rkomen op verzemaken .
Maar van pater JANSEN en diens aarde-verachtend stokje had by
nooit gehoord . Dit moest-i bekennen .
- Nu 't was pater JANSEN, die 'r bediende . En toen m'n mans
neef dat-zag . . . . giet niet bezyen, FEMKE, dan spat er de modder
zoo op . . . . ja, toen-i zag dat 'n mensch toch niet sterft als 'n
stom beest, toen had-i 'r weet van, en naderhand heeft-i z'n paschen
gehouden als 'n ander en toen-i verleden jaar z'n been brak,
want by is schilder *) weetje, toen heeft-i negen weken lang dertien
stuivers van de armen gehad . . . . zoodat ik maar zeggen wil,
dat ik ook een w6wenaar in m'n familie heb . En nu moet je
opstaan van je mandje, jongeheer, want ik heb 't noodig.
WOUTER stond haastig op alsof-i bevreesd was onbescheiden to
wezen in 't gebruik maken van de gastvryheid . En de vrouw ging
heen, na een ernstige vermaning aan FEMKE, om goedd op de bleek
to passen enn haar to roepen, als 'r kwa6jongens kwamen . Want
dat gebeurde wel eens, zei ze.
- Ben je weh beter, jonge-heer ? vraagde de vriendelyke
FEMKE .
- 0 ja, antwoordde Wouter, maar ik begryp niet hoe ik dat
alles zal to-pas brengen in m'n vers .
Weinig lezers zullen zonder myn hulp, hier op 't denkbeeld
komen, dat WOUTEPR moed noodig had om z'n gebrek aan begrip
to erkennen . We zyn zoo gewoon aan het niet begrypen, dat we
daarin uit traagheid berusten. En 't gedurig waarnemen van die
berusting in anderen, maakt ons beschaamd over onze stompheid,
waarmee wy meenen alleen to staan . Waarlyk, er is moed
noodig om alleen dom to wezen, en hierdoor is de wysheid der
gen toelaat, de niouwen verbinden inet het hemd. Hoe in case zulke lapjes
op eigen gelegenheid werden te-bleek gelegd . . . .
Ik gis dat de auteur 't woord assel heeft willen plaatsen, om een bewys
to geven hoe aandachtig by 't volksdialect bestudeerde . (1872)
*) Schilder, amsterdamisme voor verwer .

1 92 IDEEN VAN MULTATULL
menigte meestal niets dan commanditair wanbegrip . Laat een
schryver, een spreker, een redenaar, die zich verheugde over algemeene
toejuiching, den indruk onderzoeken then z'n arbeid
gemaakt heeft op elk individu, dan zal by meestal ontwaren, dat
de algemeene goedkeuring de som is van7persoonlyk onverstand,
en dat men niet hem heeft toegejuicht, maar zichzelf een certificaat
gegeven van gelyke scherpzinnigheid als men, nog-al gewaagd,
in alle andere veronderstelde . De meeste schryvers, dichters,
wysgeeren van naam, hebben daaraan hun roem to danken.
Hoe dit zy, WOUTER was oprecht, en zei ronduit aan FEMKE,
dat z'n vers hem nog evenzeer bezwaarde als vroeger .
- Je moet bedenken dat het rymen moet, FEMKE, dat alle
regels even lang moeten ' zyn, dat ze moeten liggen en staan . . . .
want dat heeft m'n broer gezegd, die zelf schoohneester is .
FEMKF, peinsde, en op-eens :
- Ken-je latyns ? vraagde zy, of WOUTER dan geholpen was .
- Ach neen . . . .
- Nu 't doet er niet toe, riep ze, 't hollandsch staat er naast . . . .
ik zal je helpen. Wil je even op de bleek passen ?
WOUTER beloofde het, en FEMKE liep naar huis .
Daar naderden een paa'r jongens, die met steenen wierpen .
WOUTER in het diep besef zyner verantwoordelykheid voor de
bleek, riep hun toe daarme6 optehouden . Nu werd het erger .
Zy naderden en plaagden onzen kleinen bewaker, door op het
waschgoed to loopen . Hy had 'n gevoel of-i FEMKE zelf zag mishandelen
en, vloog dapper op de bleekverstoorders in . Maar by
was de sterkste niet, en alleen tegen twee, zoodat-i waarschynlyk
zou bezweken zyn, als niet z'n dame tydig was we&rgekomen .
Deze verloste hem, en verjaagde de ondeugende aanvallers .
Toen zy zag, dat WOUTER bloedde aan de lip, gaf ze hem een zoen .
Het hart van den knaap tintelde . Zyn ziel groeide op-eenmaal
tot ongekende hoogte, by voelde we&r -- voor 't eerst in langen
tyd - dat prinselyke waarme6 by LEENTJE eens zoo verschrikt
had. Z'n oogen flonkerden, en den armen jongen, die zoo-even
geen vers wist saemtelymen, doorschoten op-eenmaal de stralen
van gevoel, van verbeelding en van moed, die den mensch maken
tot dichter .
- 0 FANCY . . . . FANCY . . . . sterven voor u . . . . sterven met zulk
een kus op de lippen . '
Het speet hem, dat de jongens weg waren . Ja, al waxen er tien
geweest, by had lust in ongelyken stryd .
En FEMKE, die nooit dichterlyke uitboezemingen gehoord had,
begreep hem terstond, omdat ze een onbedorven meisje was, en
dus in 't bezit van de rouerie, die de Natuur ten bruidschat geeft
aan onschuld . Zy voelde WOUTER's ridderlykheid, en tevens
dat ze een dame was, die ridderlykheid beloonen kon .
- Je bent een lieve, lieve, jongen, zei ze, en greep zyn hoofd

met beide harden, en kuste hem weer, en nog-eens . . . . op 'n
wyze alsof ze 't meer gedaan had . Wat toch niet waar was .
- En nu moest je eens kyken in dit boekje, waarin verzen staan .
Misschien zal 't je helpen voor je tante . . . .
Ze is m'n tante niet, antwoordde Wou , rER, inaar 't boekje
wil ik wel zien .
Hy legde 't op de leuning van de brug, en begon to lezen .
FEMKE grooter dan hy, had den arm oin zyn hall geslagen .
en wees hem met de andere hand, wat by lezen moest . Een lie ve,
schildery ! *)
- Zie, die regels zyn even lang, zei 't meisie,
- Ach j a . . . . maar ze rymen niet .
En WOUTER las :
Allerreinste moeder,
Allerzuiverste nioeder,
Ongeschondene trioeder,
Onbevlekte moeder,
Machtige niaagd,
(xoedertierene inaagd,
Getrouwe inaagd,
Geestelyk vat,
Eerwaardig vat,
Schoon vat van devotie,
Geestelyke roos,
Toren van David,
Ivoren toren,
Dour des hemels . . . .
- Maar FEMKE, hoe kan ik dat gebruiken voor myn vers ?
1k begryp er niets van .
Nu moet ik erkennen, dat FEMKE-zelf er ook nets van begreep .
Sedert vier, vyf jaren las ze dagelyks in dat boekjen, en was altyd
tevreden geweest met de maat van haar begrip. Maar nu ze
door WOUTER'S onnoozelheid in mor6 gesteld werd, reden to geven
van haar geloof, bemerkte zy voor 't eerst, dat zy even onwetend
was als hy. Zy voelde schaamte hierover, en sloeg 't boekje dicht .
- Maar ken je dan 't geloof niet ? vraagde zy, alsof hun beider
domheid het gevoIg kon zyn van die byzondere omstandigheid .
*) Voor 't byna ondenkbaar geval, dat onze schilders een oogenblikje
tyd vonden, na 't afwerken van hun heiligen, binnenhuizen, stillevens of
den eeuwigen : 66n heer,met 46n hond en 66n haas, ben ik zoo vry hun myn
WOUTERTJEN allereerbiedigst aantebieden . Ik weet wel dat het gewaagd
is, by den Lucullischen rykdorn aan denkbeelden, waarvan onze schilderytentoonstellingen
getuigenis geven, op de behandeling van een nieuw onderwerp
aantedringen, rnaar 't k6n eens zyn, dat de weelderige inspiratie van
richting veranderde . Nu voor alsdan geef ik den heeren kennis, dat FEm-
KEN een Amelander kap .~,4raagt . Quaerttur : hoe koinen de vrouwen van dat
eiland aan een hoofdtooisel dat meer met het Noordhollandsche uit de buurt
van Alkmaar, dan met bet Friesche overeensternt ? (1872)
IDEEN II .
IDEEN VAN MULTATULI . 1 9 3
13

19 ID VM
-Z66 niet, zei WOUTFr, . Ik heb 't anders, geleerd .
- Maar je gelooft toch aan Jezus ?
- 0 ja, dat is de zoon van God. Maar ik wist niets van die vaten
en torens . Hoort dat by 't geloof ?
We] zeker ! En je kent de Heilige Maagd toch ? Dat is Maria.
ZOO ? MARIA ? Ja, dan weet ik het .
En 't vagevuur ?
Daar'weet ik niet van .
En de biecht ?
-Gut n6 . . . .
Maar hoe maak jelui 't dan ?
Hoe meen je dat, FEMKE ?
Wel . . . . om zalig to worden .
Ja, dat weet ik niet, antwoordde WOUTER. Meenje, om in den
hemel to komen ?
- Wel zeker. Daarom is 't to doen, en dat kan niet zonder de
Heilige Maagd, en zonder zoo'n boekje . Wilje, dat ik je 't geloof
leer, WOUTER ? Dan komen we samen in den hemel .
Nu, dit wilde WOUTER wel . En FEMKE begon :
God schiep de wereld . . . .
Wat deed by v66r then tyd, FEMKE ?
Dat weet ik niet. Maar de menschen zyn slecht geworden
door een slang, en toen heeft de Paus de slang vervloekt, want
de Paus woont to Rome, weetje . En toen is JEzus gekruizigd,
om de menschen weer goed to maken dat is lang geleden . . . .
- Ja, dat weet ik wel, zei WOUTER. JEzus heeft het jaar veranderd
. Hy begon met nul by z'n geboorte .
Dit wist FEMKE weer niet. Zoo vulde de een de wysheid aan van
den ander, en Wouter was grootsch, dat-i toch iets wist van 't
geloof, al was het dan volgens FEMKE 't ware niet.
- Nu, JEzus heeft de menschen we6r goed gemaakt, en als, je
nu goed bidt uit zoo'n boekje, dan wordt je zalig . Begryp je 't
nu, WOUTER ?
- Nog niet geheel. Wat is eigenlyk een ivoren toren ?
- Wel, dat is zoo'n benaming van de Heilige Maagd . 't Is byvoorbeeld
alsof je . . . . pacer tegen den pastoor zegt . Daar heb je
nu . . . .
FEMKE zocht een voorbeeld .
. . . . daar heb je nu je moeder, hoe noem je die ?
Wel . . . . ik zeg : moeder .
Juist. Maar hoe noemt haar een ander ?
Dan zeggen ze juffrouw PIETERSE .
*) FEMKE wist niet to antwoorden op deze onnoozele vraag, en Wou
TER drong niet op verklaring aan . Ik evenwel stel aan de theologen dezelfdevraag,
en dring wel aan op antwoord . Men zie over die v66rscheppingsperiode,
564 en 565, (1872)

IDEEN VAN MULTATULL
Precies . Nu, als men de Heilige Maagd aanspreekt, zegt
men ivoren toren, juist zoo-als men je moeder jufvrouw PIE-
TERSE noemt . Als men roept : julrrouw Pieter8e . 1 dan is het, dat ze
luisteren zal, en zoo wil ivoren poort zeggen, dat men onder de
Heilige Maagd moet doorgaan, om in den fiemel to komen . Want
daarom is 't to doen .
- Maar FEMKE, wat is dat Loch eigenlyk . . . . een in aagd
FEMKE kleurde .
Dat is iemand, die npoit een kindje gehad lieeft . . . .
Ik ? vroeg WOUTER verbaasd .
Wel neen, malle jongen . . . . 't moet een meisje wezen .
Ben jy een maag(i ?
Wel zeker . . . .
FEMKE sprak de zuivere waarheid .
Wel zeker . . . . omdat ik niet getrouwd ben,
Maar MARIA was toch getrouwd en JEZUS was haar kindje .
Dit is nu juist het heilige van de zaak, antwoordde FEMKE .
En daarom heet ze ivoren poort . Begrypje 't nu, WOUTER '?
WOUTEPR begreep het niet, maar by vraagde verlof het boekje
mee to nemen om er in to studeeren . Dit kon niet, want FEMKE
moest het dagelyks gebruiken, zeide zv, en WOUTER berustte
hierin met te-meer spoed, omdat-i voor geen schatten oorzaak
zou willen zyn, dat er iets bedorven word aan FEMKE'S zaligheid-
Maar FEMKE noodigde hein uit, dikwyls weer to koinen. Ze wilde
hem altyd gaarne vertellen, wat zy van de zaak wist, en als er
iets haperde, zou ze't aan pastoor JANSEN vragen . Dan kon Wou-
TER heel gauw *) zoo knap worden als de beste .
WOUTER vertrok, ma FEMKE hartelyk gegroet to hebben . 1)e
ontmoeting met dat meisje, dat geheimzinnige boekje . 't zaligworden,
zyn gevecht met de bleekverstoorders, alles warde zich
dooreen met de gedachte aan 't vers, dat-i maken moest . En --zonderling
! -ook scheen er verband tussehen dit alles en zyne
droomen van macht en heerlykheid . Dit had hem dan ook we6rhouden
van veel vragen en tegenwerpingen, (lie z'n gezond ver-
*-) Ik betwyfel of inpi Vlaamsche lezers het woord yauw keuneu . De
beteekenis in gemeetizaam hollandsch, is : v1ug, snel, spoedig . Geheel ill
afwyking van anderen die gauwdiel afleiden van yamv, houd ik ons ganiv
voor 'n aanduiding van den spoed en de behendigheid waarnA een gauwdief
steelt . Dit woord nan - ielyk is 't hoogduitsche yawheb, a highwayman,
un voleur de grand chemin . De beteekenis van dit gau, beeft oorsprolikelyk
niets to niaken met spoed . 't S ,_)reekt vatizelf dat inallengeval die -,v overcompleet
is : drie Ws naast elkander ! Onze taalmeesters houden daarvan .
Van honved, de benaming der Hongaarsehe rnilitie, later scheldwoord als
iansknecht (lansquenet) schobbejak en pandoer maken zy : hondsvod . Dit
rehabiliteert de jufvrouw van den koekbakker, die clairvoyance tot ,,kloer
van jansen" oi, ,nknoeide . Ik vraag 'n professoraat ill de letterel) VoOr die
dame . (1872)
1 95

19 6 IDEEN VAN MULTATULI .
stand hem zouden hebben in den mond gelegd, by 't kort begrip
van FEMKE's theologie. Hy zou begrepen hebben, dat haar weten
ver beneden 't zyne stond, maar in zyn onbestuurd gevoel
veranderde alles van zin. Thuiskomende bladerde by in STOF-
FEL's boeken of daarin ook soms iets to vinden ware van heilige
vaten, ivoren torens, of allerzuiverste maagden . Maar, helaas,
by vond niets dan dorre schoolboekjes, die over allerlei dingen handelden,
maar niet over de zaligheid . WOUTER voelde neiging tot
zweven en z'n heele omgeving dwong hem tot kruipen .
Hy had aan FEMKE grvraagd, wat God deed voor by de wereld
schiep . Deze vraag namelyk had hem sedert lang bezig gehouden .
Hy kon zich 't niet-zyn niet voorstellen, en het verdroot hem,
niet to kunnen doordringen tot de eerste oorzaak der dingen .
Telkens als zyn ongeoefend denkvermogen stuitte op 'n onmogelykheid,
of afdwaalde op bypaden, bracht by zich met inspanning
terug tot zyn punt van uitgang, om op-nieuw to beproeven
of by een doortocht vinden kon naar 't ebne onbekende
de oorzaak van het zyn :
Meester PENNEWIP heeft 'n vader en eene moeder gehad,
zuchtte by . . . . goed ! En de oude heer PENNEWIP, die spekslager
was . . . . zou dat ook de reden zyn, dat SLACHTERSKEESJE . . . .
neen, ik wil niet afdwalen . Die oude heer PENNEWIP moet ook
'n vader gehad hebben . . . • . en die weer . . . . en die ook . . . . en die
weer . . . . ja altyd . . . . maar wie is de eerste PENNEWIP geweest ?
En wie zou de varkens geslacht hebben voor er spekslagers waren ?
En wat deden de spekslagers, toen er nog geen varken was ?
En waar is 't eere ste konyntj e van-daan gekomen ? En de
ee rste appel ? Of 't eerste pitj e ? En wat zou er eerst geweest zyn,
een appel of 'n pit ?
En God, toen by aan 't scheppen gang, moet by Loch een wil
gehad hebben . Wat deed by met then wil, toen er niets was ?
Ik begryp er niets van, en zou het toch zoo graag willen weten .
Ja, WOUTER wilde zoo graag weten, wat sedert menschen-bestaan
gezocht is door alle wysgeeren. 't Was hem niet kwalyk
to nemen, dat-i bleef vasthouden aan die kinderlyke neiging om
zich een begin to denken. En als veel anderen - ouder, maar niet
veel wyzer dan by - wanhoopte by niet . Eenmaal zo.u by 't
weten dacht-i .
Aan hen die WOUTER kinderachtig vinden, moet ik zeggen dat
ik hem niet veel dommer vind, dan PLATO, KANT en dezulken.
En voor deze heeren kan geen j eugd worden aangevoerd als
verlichtende omstandigheid, terwyl zy zich bovendien voor
hun onkunde lieten betalen, als-of 't wysheid geweest ware .
Eenmaal zou hy';dat alles weten, dacht WOUTER . Als-i maar zoo
gerust ware geweest over den afloop van 't vers, dat nog altyd
niet op stapel stond. Als dat maar eerst klaar was, meende hij,
dan zou by de eerste oorzaak der dingen ook wel to weten komen .

IDEEN VAN MULTATULI .
197
Intusschen droomde by van FEMKE, van haar blauwe oogen,
van haar vriendelykheid, en van die zachte lippen . En van de
stem, waarmee ze gezegd had : j e bent een lieve, lieve j ongen . . . .
- Zou zy 't wezen . . . . OMIKRON ? dacht hy .
Een zonderling hoof dstuk, dat echter in nauw verbannd staat met Wou-
TER'S geschiedenis . Mythe en Historie. Waarheid en leugen. De Nederlandsche
volksvertegenwoordiging en waarheid . Beminnen, wet en, stryden, de hoo fdnn.eigingen
van individu en snensheid .
513. Zoo droomde 't kind . En by den knaap, als in de ontwikkelingsperiode
der mensheid, werkten de krachten van de
driedubbele veer die ons voortdryf t, in eene richting .
Beminnen, weten, stryden ---- alles saemtevatten in : beweging
ziedaar de zielkundige analyse van 't doel, dat de jeugd aantrekt
en die tevens eenige opheldering geeft van de wereldgeschiedenis,
vooral uit de tyden, die we gewoon zyn duister to noemen, doch
die in zekeren zin helderder voor ons oog staan, dan de zoogenaamdstrikthistorische
.
Eenmaal aannemende, dat niets geheel waar is (1) zal men
moeten erkennen, dat zeer dikwyls het naderen tot waarheid
lichter valt by 't ontleden eener mythe, dan wanneer men ze
zoekt in de opzettelyke leugens der geschiedschryvers .
Maar, ook zonder opzet, de invloeden, die leiden tot vervalsching
der geschiedenis zyn velen . En de kans op verspreiding
van geloof aan die onwaarheden is grooter, wanneer ze ons met
deurwaardersdeftigheid worden opgedischt als 'n ,relaas van
wedervaren" dan als ze, zonder aanspraak op letterlyke juistheid,
het licht kenbare kleed dragen van kinderlyke of dichterlyke behandeling
. Niemand zal na 't lezen van PHAEDRUS of LAFONTAINE,
gelooven dat vossen en raven spreken kunn .en, maar wel verkeeren
nog altyd velen in den waan, dat WILLEM de ZWYGER zoo'n byzondere
vader was van het vaderland, dat nooit z'n vaderland
geweest is .
Zoo opgevat is er meer waarheid in GENESIS dan in de Historie,
en wat men leugen zou noemen in beide, is verschoonlyk
in de eerste, omdat de dichter niet kon voorzien, d at men eenmaal
z'n visioenen zou gebruiken als punt van uitgang, om 't menschdom
to overvallen met roovers-geweld, en in kluisters to slaan .
't Is waarlyk de schuld niet van den verteller, als de hoorder
van z'n versierd verhaal, byzaak aanziet als hoofdzaak (79)
of erger nog, wanneer deze als een gebeurd feit aanneemt wat
slechts werd gegeven als spel der verbeelding .
Maar meestal is dit laatste zoo niet . De dichter - in waren
zin, natuurlyk : van verzenmakers spreek ik niet - de dichter verzamelt
en rangschikt bouwstoffen, en by is slechts maker -
;rot ,)jr~,g - als de bouwheer, die materialen zoekt, uitkiest, by-

1 9 8 IDEEN VAN MULTATULL
eenbrengt, en op zekere wyze verbindt . Dichter en bouwmeester
geven den norm aan wat er werd verzameld in hun werkplaats,
maar de inhoud -- zin of ruimte - van beider werk, was niet
hun eigendom . Het maakte, lang v66r hen, een deel uit van 't
oneindige zyn .
Ja, ja, er is altyd waarheid in pokie (263) en waar wy ze niet
ontdekken, ligt de schuld aan ons. Het is een droogstoppels uitvinding,
poezie to wantrouwen, en om zich to hoeden tegen bedrog,
moet men juist zeer voorzichtig zyn met geloofslaan aan
proza. De staatsdienaar, de wysgeer, de filanthroop, de statisticus,
die vreugd noch smart laat doorschynen in betoog of eyferopgave
. . . . geloof my, zy hebben zoo weinig aanspraak op vertrouwen,
als de meest oppervlakkige beschouwer . Gevoel, verbeelding
en 2noed zyn onmisbare dryfveeren ter aansporing van
den man die weten wil. En daarom is wysbegeerte 66n met po6zie .
De waarheid met al haar eenvoud, is hartelyk, kleurig en beeldryk.
De leugen rechtlynig, afgepast en dor .
1k ben gewoon misverstaan to worden, en zelfs zyn er die ineenen
dat ik my toeleg op veroorzaken van misverstand . Dit is zoo
niet . Integendeel het doet my leed de gaaf niet to bezitten my begrypelyk
to maken voor ieder die my nu leest, maar wel troost
ik my met de gedachte, dat myn denkbeelden duidelyker voor
den geest zullen staan, van wie my later lezen zullen . Er zyn
voorwerpen, die men niet duidelyk ziet van na.by. (122)
Om aantetoonen, dat ik gaarne wil begrepen worden, zal ik
even stilstaan by de betrekkelyke kans op waarheid in pokie
en 't gevaar van leugen in proza.
PsucH.k nadert den slapenden Amor . Met behoedzamen tred
schrydt ze langzaam voort. Er is schroom in haar gang, vrees
voor struikelen, angst voor 't bereiken van haar doel . Maar al
die terughouding is in stryd met haar blik, die de ruimte doorboort.,
en vlammende tegenspraak uitstraalt tegen de traagheid
van hare voeten. Niet voor haar tred schiet de hoog-gehouden
lamp haar licht, maar op den Amor . Zyzelf treedt in 't duister .
Alleen op 't voorbeeld van hare begeerte kaatsen de stralen terug,
die eigenlyk dienen moesten om den weg helder to maken, welken
zy heeft of to leggen om dat voorwerp to bereiken . Daaraan
denkt PS -UCHk niet. Ligt er op den weg een hindernis . . . . zy
zal struikelen. Een afgrond . . . . zy stort er in . Als de onbekwame
maar hartstochtelyke zeeman stuurt ze recht-toe op de haven,
onverschillig of er klippen of rotsen liggen tusschen die haven
en zyn kiel . . . .
Ze nadert, nadert! En naby den sluimerenden knaap gekomen,
wekt ze hem. Door welluidend roepen ? Door liefkoozing ?
Door 'n zucht ? Neen . Dat had ze gewild, maar er was een wyde
kloof tusschen haar willen en haar durven . Zy meende dat zy den
knaap wekken zou . . . . o zeker ! Zoo dacht zy, v66r de afstand

IDEEN VAN MULTATUM . 199
tusschen zyn fiefelyk beeld en haar brandende begeet-te vje-s afgelegd.
Maar nu ? Nu ? Naby ? Zy schrikt voor het genot van "t
bereiken. Ze had kracht om to naderen, maar geen sterkte om to
blyven. ITitgeput door 't begeeren, ontzinkt haar de moed, die
noodig schynt tot het bezit, en geschokt door den tweestryd der
keuze tusschen vlucht en genieten, siddert de vermoeide hand,
die de lamp houdt . . . . A mor ontwaakt door de pyn van de bran dwonde
. . . .
Leugens zegt DROOGSTOPPEL.
Waarheid, waarheid! antwoord ik . Ja, waarlyk, z66 is het .!
Z66 inderdaad ontwaakt de lie fde, wakker gebrand, door de pyn
die 't gevolg is van de onhandig bestuurde eerste begeerten der
stoutmoedige ziel .
`War blyft uw leugen-proza by die waarheid, o nuchtere koopman,
die : elf, tien noemt, of : tier zeven, of : veel weinig, of : weinig,
alles, naarmate 't u dient in uw geschacher op beurs of in winkel .
Waar blyft daarby uw proza, o statisticus, die algemeene welvaart
boodschapt, terwyl 't grootste deel uwer medemenschen
wegsterft in ontberingen en kommer ?
Waar blyft by die waarheid der mythe, uwe waarheid, o geschiedschryver,
die met drogen ernst ons wat vertelt van prins
die, van koning z66, als-of er geen yolk stond onder, naast, boven
zoo'n potentaatje . ?
Waar blyft uw waarheid, o staatsdienaar, die in dorre deftigheid
u aanstelt als-of ge inderdaad geloofdet het ,per8oonlyk
middelpunt" to zyn van de mensheid ?
Waar blyft uw waarheid, godverkondigers, die winkeltje speelt
met vertellingen waaraan gyzelf niet gelooft ?
Waar blyft uw waarheid, preekers, babbelaar8, redevoeringhouers,
spreek- praat- redeneer- vertoog- pleit- verhandelkranen, h raison
van zooveel woorden in 't u.ur, van zooveel centen 't woord . . . . gy
splitters van gevoel, debitanten van wysheid, inn volzinnen groot en
klein, by den emmer en by het maatje . . . . waar blyft uw aller waarheid
by den diepen zin die 'r ligt in de dichtverhalen der jonge
mensheid ?
Ik begryp GENESIS niet. Maar zie, eer zou ik geneigd wezen
iets aan to nemen van de zonderlinge paradys-historie, dan geloof
to slaan aan de groote voordeelen die men behalen zal door zyn
geld to geven in die ,bank", in die ,nmatschappy ter ontginning",
in die levensverzekering" en dergelyke . Er is waarheid in den
roman van JOB, van TOBIAS, van de Makkab6en - een schoon heldendicht
! - maar er is geen waarheid in de redevoeringen van
onze Tweede-Kamer. Zoowel daar als in GENESIS worden de
feiten verkracht . Maar 't verschil ligt in de bedoeling . De oude
dichters brengen tegen hun wil de lezers in dommeling en tot
wanbegrip. De hedendaagsche prozalsten liegen met voordacht, en
betalen niet eenmaal het bereiken van hun doel, met de smarte-

200
IDEEN VAN MULTATULL
lyke inspanning, die noodig is tot groote conceptie . Een prozaleugen
kost niet veel, j a niets meestal, want men produceert ze
gewoonlyk door 'n onthoudend zwygen over de zaak, die genoemd
had moeten worden . Elk Kamerlid dat by de behandeling onzer
verwarde indische zaken, zwyt van de Havelaars-geschiedenis,
is een leugenaar . Elk Kamerlid, dat geen woord spreekt over
den ellendigen toestand des Volks, is een leugenaar . Elk Kamerlid,
dat, niet geloovende aan christendom, christelykheid, opstanding,
eeuwigheid, godsloon, genade, straf, enz., toch zonder protest
de begrootingen laat goedkeuren, waarop millioenen voor die
dingen zyn uitgetrokken, is een leugenaar . Elk Koning eindelyk
die in troonredenen spreekt van ,z'n geliefd yolk" en dat Volk
maar heel eenvoudig laat bederven en verarmen, is een leugenaar.
Maar ook in zulke dingen ziet men de omtrekken juister op 'n
afstand, en om dit besef op to wekken, wil ik een paar hoofdstukken
vullen met leugens die men nu wel als zoodanig erkennen
zal, maar die voor tachtig en minder jaren werden aangenomen
als de officieele waarheid . Wanneer ik geleefd en geschreven had
in then tyd, zou ik getracht hebben ze to ontmaskeren, als nu .
Maar evenals thans, zou ik overschreeuwd zyn geworden, door
't groot getal dergenen, die - ik moet dit wel gelooven ! - belang
hebben by 't verdedigen van onwaarheid .
Na alzoo eerst gewezen to hebben op de dorre officieele leugen
der Historie, zal ik, als tegenstelling, terugkomen op de kinderlyke
oprechtheid, die er doorstraalt in de legenden uit de jeugd
van ons geslacht, en daarna aantoonen hoe de knaap WOUTER,
even als 't kind : Mensdom, werd voortgedreven door'n driedubbele
kracht, door behoefte aan liefde, aan wetenschap en aan stryd .
Eerste hoof dstuk der historische bydragen . „)
514. WILLEM de Vyfde was een achterneef van den vader des
vaderlands, en bekleedde alzoo krachtens zyne geboorte, de eervolle
functie van vader. Ik heb hier niets tegen. Maar wat moet
ik nu gelooven van dat vaderschap, als ik de Publicatie lees van
16 Januari 1795, die door 't ,Committ6 revolutionnaire" van
Amsterdam werd aangeplakt ? Hier is ze
BRAAVE STADGENOTEN .
UWE MEDEBURGERS
GREGRORIUS CRUIS .
SAMUEL IPERUSZ. WISELIUS .
ISAAC JAN ALEXANDER GOGEL .
JACOB THOEN .
*) Ik ben bereid ieder belangstellende inzage te'geven van de onwraakbare
stukken, waaruit ik de mededeelingen die nu volgen zullen, geput
heb. Ik meen dat ze kurieus zyn. (1864)

IDEEN VAN MULTATULI . 201
DANIEL VAN LAER .
JURIAN ONDORP .
EDUARD VAN DER SLUIS .
P . B . DUIRVELDT .
JOHANNES WILLEM VAN HASSELT .
PIERRE JEAN BABTISTE CHARLES VAN DER AA .
Uitmakende uw Committe revolutionn aire, wenschen u met deze omwenteling,
Heil en Broederschap .
Thans zyt gy door de edelmoedige hulp des Franschen yolks, en het gepast
gebruik dat gy van uwe eigene krachten gemaakt hebt, vry .
Gy verkrygt daardoor alle uwe rechten, welke u gewelddadig ontvreemd
waren, en waarop gy alien, wie gy ook zyn moogt, een gelyke aanspraak
hebt .
GY ZYT VRY ! GY ZYT GELYK !
Uwe overheerschers zyn reeds door ons van hunne posten ontslagen .
Zy zyn gevlugt, of schuwen thans het licht !
Opdat nu de noodzakelyke bestiering uwer belangens in deze stad, met
de minste verwarring by voorraad zou kunnen voortgaan, tot dat het yolk
i n staat gesteld wordt eene eigene regeringsvorrri to kunnen verkiezen, bieden
way u op den voet der vrye Franschen, tot uwe Provisionele Representanten
de volgende medeburgers aan - in vertrouwen dat, Gy onze ernstige
pogingen zult goedkeuren, en verwwwagten, dat Gy, zo er iernand onder
mogt zyn, welke algemeen mishaagt, uwe afkeuring zult to kennen geven .
NICOLAAS VAN STAPHORST, koopman .
JAN PIETETERSE, koopman.
GUILLIEMUS POMPEUS VAN DER LEYDEN .
GUILLIEMUS (sic) TITSINGH, koopman .
ISAAC VAN Eys.
WILLEM VAN DER VUURST.
JACOB TEYSSET, Junior .
JAN WILLEM IRHOVEN VAN DAM, advokaat .
SALOMON Bos, winkelier.
GEORGE HENDRIK DE WILDE, koopman .
HERMANUS TEN KATE, dito .
KAREL D'AMOUR .
HENDRIK VAN GASTROP, advokaat .
RUTGER JAN SCHIMMELPENNING (ninq : sic) advokaat .
NICOLAAS BREUKELAAR, horologiemaker .
GERARD VAN DER ZOO, cassier.
DAVID VAN AKEN, koopman .
JACOB LUDEN HENDRIKS, dito .
MATTHYS VAN MAURIK .
JAN GOLBERG, assuradeur .
JAN VAN LANG, koopman.
Vindt gy, onze medeburgers, dat wy, uit u aller naam, de volmagt van
dezen uwen en onzen vertegenwoordigers teekenen ? - Om in den naam
van 't Volk van Amsterdam, al datgene to verrigten wat de tydsomstandigheden
zullen vereischen ?
„Wy wien alleen het algemeene heil ter hate gaat, wenschen u geluk
met uwe Provisioneele Vertegenwoordigers ! Op uwe burgertrouw en Vaderlandsliefde
staat makende, verwachten wy dat gy alien zult inedewer-

20 2
IDEEN VAN MULTATULI .
ken om Eensgezindheid, Rust en Orde to helpen hanhaven . Weet ook dat
de vrye Franschen, onze vrienden, alle ongeregeldheid en mishandeling
afkeuren . . . . Dat Deugd en Braafheid ! dan by ons alien steeds de ordre
van den dag zy .
Broederschap,
uit naani van het Committe revolutionnaire,
P . J . B . C . VAN DER AA .
Amsteldani, den 19 January
eerste dag der Hollandsche Vryheid .
Wie spraken hier onwaarheid, de ,medeburgers" die de heeren
en meesters van gister „lichtschuwende overheerschers" noemen .
of de dominees die den vorigen dag hun god hadden gesmeekt,
al die ,vaderen" van stad en land to beschermen ?
Het is opmerkelyk dat onder al die mannen die to Amsterdam
werden op den voorgrond gesteld, slechts een - die van SCHIM-
MELPENNINK - eenige vermaardheid heeft gekregen . Toen, als
nu, schynen de middelmatigheden opgeld gedaan to hebben .
Wy willen nu eens een ander stuk inzien . Het is van 20 Januari
1795, en van fransche redactie, maar 't hollandsch staat er naast
als in FEMKE'S boekje . 't Zou zoo jammer geweest zyn, als de
ongeleerde gemeente verstoken ware gebleven van al de waarheden
die 't bevat .
Ainsteldam, den le van Pluviose van
't 3e jaar van de eene en onverdeelbare
Fransche Republiek .
DE VERTEGENWOORDIGERS VAN 'T FRANSCHE
VOLK, GEZONDEN BY DE LEGERS VAN 'T NOOR-
DEN, EN VAN SAMBRE EN MAAS .
aan 't
BATAAFSCHE VOLK .
„De Dwingelandy tegen de vryheid der Volken saemgespannen, kondigde
ons den Oorlog aan, en ondernam ons to onderdrukken .
„Een weerspannige stadhouder (un statthouder rebelle) had zig meester
gemaakt van Uw Gouvernement . Hy trad in de goddelooze vereeniging
der Dwingelanden, en vormde met hun het zinnelooze besluit van een groot
Volk onder to brengen .
„Uw bloed, uwe schatten, wierden verkddst tot deze misdadige onderneeming
.
„'t Lot der wapenen heeft aan de Regtvaardigheid van onze zaak beantwoord
en onze overwinnende legers zyn op uw grondgebied getrokken .
„Bataven, wy konden niet denken, dat gylieden tot dit gruwelyk bestaan
medepligtig waart . Onze vyanden zyn ook de uwen .
„Het bloed der stichters van de Republiek der vereenigde Provintien
vloeit nog in uwe aderen, en in 't midden der gruwelen des Oorlogs hielden
wy niet op, Ulieden aan to merken als onze vrienden en bondgenooten .
,,'t Is op then voet dat wy thans in 't midden van TT zyn . Wy brengen
g€yen schrik, inaar 't vertrouwen .
„'t Is maar weinig jaren geleden dat een trotscb Ov rwinnnaar 11 wetteln
voorschreef . Wy geven TJ de vryheid weder .

IDEEN VAN MULTATULI . 203
„ Wy komen niet by U oni 11 onder ' E, j uk to brengen ; de Fransche natie
zal uwe onafhankelykheid eerbiedigen. De lagers v'xn de Fransehe Republiek
zullen de strengste krygstucht oeffenen .
„Alle baldadigheden, alle buitens r>orighedet t tegen de Inwoonders, zul .len
strenglyk gestraft wwworden .
„De veiligheid van personen en goederen zullen worden gehandhaafd .
„De vrye godsdienstoefening zal ongestoord lily vt n .
„De wet ten, gewoontens en gebruiken zullen vooralsnog gehandhaafd
worden,
„Het Bataafsche yolk, gebruik makende vats zyn oppergezag, as.l allee#i
kutnnen veranderen of verbeteren de Inrigting van zyne Regeering .
'ILLET .
~~ E1,1,EG,ARUF .
J . B . LACOSTE . l€tr ~37 ;RT.
"o-In'T1,, ( de l

204 IDEEN VAN MULTATULI.
Natuurlyk wie baas is, wil bass blyven, en wat daartegen strydt
is uit den booze. In deze Publicatie, die ik hier niet mag invoeren,
omdat ze to lang is, wordt het roepen van ,,Oranjeboven" bedreigd
met ,strenge geesseling en daarop volgende gevangenis van vyf
jaren, en daarna bannissement uit deze prbvincie ."
Zoo'n geesseling duurt maar weinige minuten . Die straf kan dus
toegepast zyn . Maar vyf jaar gevangenis ? En daarna bannissement
? Och, de waarheid van 4 Maart 95 duurde zoo lang niet,
evenmin als de waarheid geduurd had, die weinige dagen vroeger
op 't kussen zat . Welgezinden . . . . kwalykgezinden . . . . die woorden
veranderen telkens van beteekenis . Vandaag was Oranje-boven
een klaar bewys van diepe verdorvenheid . Morgen zou men infaam
zyn door Oranje-beneden. Want men meene niet, dat er by zulke
gelegenheden slechts spraak is van politieke verdeeldheid. 0
neen, in de Publicatie die ik aanhaalde, worden de andersdenkenden
flinkweg : misdadigen genoemd.
Ook zou 't verkeerd wezen, to gelooven, dat alleen de Patriotten
het privilegie hadden van lankdradige publicaties, en van 't oordeel
over deugd of ondeugd . Maar toch heerscht er een andere
geest in de staatsstukken van den Oranje-kant . Men ziet dat de
opstellers gewoon waren aan bureau-werk, en beter den officleelen
leugentoon wisten aantenemen . In de meeste publication
van die zyde wordt vermaand om toch niet, uit overdreven yver
voor de belangen van het huffs van Oranje, de andersdenkenden to
beleedigen of to mishandelen . Er moest uit die stukken, door een
glimp van inschikkelykheid, blyken dat de prinsgezinden 't sterkst
waren, wat Loch niet waar was . Want in '87 moesten de Pruisen
hun to-hulp komen, en in '95 lagen ze onder . De patriotten liegen
brutaal en plomp als menschen, die voor 't eerst liegen . De orangisten
spreken bedaarde f atsoenlyke ministerioele onwaarheid .
De patriot liegt als een boer . De orangist als 'n kommies . De stadhuiswoorden
van de stadhouderlyke party rieken naar de kanselary.
Die der patriotten naar winkel en werkplaats . Maar, beschouwd
op den afstand van zeventig, tachtig jaren, wekt aan
beide zyden de taal, die toen de officieele waarheid heette to
verkondigen, onze diepe verachting .
Het spreekt vanzelf, dat er twee Nederlandsche goden waren
in die dagen . Een die de Pruissen in 't land hielp, en WILLEM V
op den - zetel, een die dezen zetel omwierp en aan de Franschen
den weg wees over de rivieren . Later daagden er meer goden
op . Er was er een, die Louis NAPOLEON beschermde. Deze god
maakte plaats voor den : dieu des armees van den Keizer, die weer
op zyn beurt het veld van Leipzig en Waterloo moest ruimen
aan de privaatgoden van Rusland, Pruissen, Engeland, Nederland,
Reuss-Schleitz, Katzenellebogen, enz .
Maar we zyn nog zoover niet . Wy zyn in voile Republiek,
en ik zal voortgaan met het aanhalen van eenige uittreksels uit

IDEEN VAN MULTATULI . 205
de staatstukken dier dagen. De kommentaar blyft grootendeels
overgelaten aan den scherpzinnigen lezer .
PROCLAMATIE DER PROVISIONELE REPRAESENTANTEN VAN
HET VOLK VAN HOLLAND . 4 MAART '95 .
. . . . Dat sedert, den jare 1787 tot het tydstip toe, dat de Fransche
wapenen door het zichtbaar bestel der goddelyke Voorzienigheid begunstigd,
het yolk van Nederland in s taat hebben gesteld om aan het vorig
willekeurig bestier een einde to maken
Hoe rymt die vroomheid met de vroomheid van twintig jaren
vroeger, of twintig jaar daarna ? Streed die god onder fransche
vlag ? Onder Bataafsehe-Republieksvlag ? Was by orangist ?
Dominees, gy die u aanmatigt lets to weten van then god, gy die u
een bezoldigd beroep maakt van bet verkondigen zyner begeerte,
zegt gylieden my eens : wanneer loogt ge ? Loogt-gy in den Oranjetyd
? In den patriottentyd ? In den franschen tyd ? Of loogt ge
na Waterloo ? Diende uw God in 't leger van de Pruisen, toen ze
WILHELMINA kwamen wreken in '87, of was by in dienst der
Franschen van '95 ? Zyn wy Republikeinsch ge -worden met god, of
t6gen god ? Werden wy Fransch, Bataafsch, weer Fransch, en
Nederlandsch eindelyk, met uwen god of t6gen uwen god ? Komt,
antwoordt eens . dominees!
Ik heb recht tot die vragen. Want zie, in een andere Proclamatie
van die dagen lees ik weer dat god Republikein was, en toch had
Prins WILLEM hem, weinige jaren vroeger, tot voibloed orangist
benoemd. En z66 werd by ook gekwalificeerd door professor
OOSTERZEE, in November 1863 . Er moet een eind komen aan die
weifelende gods-politiek . Dat gedurig veranderen van party
schaadt aan zyn reputatie . Men zou 't zelfs kwalyknemen in een
minister die toch nog 'n soort van vrybrief sehynt to hebben tot
karakterloosheid .
Ik lees in de Proclamatie, die ik hier bedoelde, dat ,,de zoo
heuchelyke ommezwaai der zaaken in deeze landen, duidelyk door
de goddelyke Voorzienigheid is bestuurd" en iets dergelyks is er
to vinden in alle stukken van dien tyd . De ,Staten Generaal
der Vereenigde Nederlanden" vertellen ---- onder aanroeping van
God, altyd -- dat bet , vorig bestuur onder de prinsen van Oranje,
beneden kritiek was . Ik vraag, hoe 't kwam, dat die patriotische
god dat dan niet vroeger had verbeterd ? Het komt mee voor, dat
men er iets aan hebben moest, met zoo'n god geallieerd to zyn, en
dat de geloovers niet zoo zeker van hun zaak zyn als ze voorgeven .
Althans ze halen hun bondgenoot er eerst dan by, als de boel verknoeid
is. God is een soort van wonderdokter, die geroepen wordt
als de fatsoenlyke geneesheer den patient heeft opgegeven . "Baat
bet niet, 't schaadt toch niet" zegt bet yolk, en ondanks alle
vrome praat bewyst bet z'n ongeloof, door eerst dan van god to
spreken ', als de verstandige middelen tot herstel zyn uitgeput (909)

206 IDEEN VAN MULTATULI .
a, 't Oranj e bestuur was heel slecht geweest, zeiden de , S taaten
Generaal" en zy verklaarden daarom dat de regten vah den mensch
onbestaanbaar waren met het handhaven der 1 ,persoon of van het
buys des Princen van Oranie" in de minste waardigheid .
Wat 'n geluk voor die ,prince" en dat „hugs" dat zy een eigen
god hadden, die hun later al die waardigheden - en meer
zou teruggeven, met behulp van WELLINGTON, BLUCHER en nog
een paar heeren .
Er wordt in die Proclamatie van uitsluiting, veel gesproken
over de ,Regten van den mensch." Missehien zal ik eenmaal dat
stuk in z'n geheel uitgeven, en wie dann klaprenn mocht, na de lezing
niet veel wyzer to zyn geworden omtrent menschenrecht,
verwys ik naar het Joel waarmede i k deze stukken behandel :
de aantooning namelyk hoe men .ten-allen-tyde '
frazen heeft ge-
geven voor iets degelyks . Dat nu zal elk lezer erkennen by 't inzien
der documenten uit de tyden onzer grootouders, maar niet
zoo duidelyk blykt deze waarheid by 't beoordeelen der zaken
die naderby zyn . De staatsstukken van onzen tyd zullen eenmaal
worden ontleed van verre, en dann zal er blyken of wy zooveel
verstandiger waren, dan 't voorgeslacht . Ik beweer dat byv. de
relazenn der Kamerzittingen van onze dagen, aanleiding geven tot
dieper schaamte, dan de dolste Publicatie van '95 . Ik noemde de
patriotsche leugens boersch en grof . . . . welnu, de haagsche onwaarheden
van tegenwoordig, zyn nietig, klein, subtiel . In '95
heerschte de vermetelheid der onkunde, thans hebben wy met
lafhartige middelmatigheid to doen . Men durfde vroeger leugens
verkondigen . In onze dagenn heeft men den moed niet tot het
zeggen van de waarheid . En wat talent aangaat . . . . och, dat zal
wel nagenoeg hetzelfde zyn .
Alweder blykt er kort na de revolutie, dat de god die Nederland
hielp omwentelen, moeite had zich in z'n nieuwe politieke
positie staande to houden . Althans ik vind in een stuk van
de Amsterdamsche regeering (6 April 1795) een premie uitgeloofd
van ,drie duizend Guldens van twintig stuivers Hollands
ieder" aan dengeen, die zal weten to vertellen : wie ,Iaat8leden
Woensdag, den In April, op verschillende wyzen een beginsel van
oproer lieeft aan den daq gelegd."
Die onbekende oproer-beginselaars worden ,kwalykgezinden en
onverlaaten" genoemd, en de naam of naamen van aanbrenger
of aanbiengers zullen worden gesecreteerd ." Nu dit was lief van de
Amsterdamsche Regeering. Er ligt iets aandoenlyks in die vertrouwelykheid
tusschen 't stadsbestuuur dat / 3000 wil cadeau
geven aan 'n gemeen sujet, en den ,braaven" burger die geld verdient
door 't verklikken van den medeburger die 't eerst Oranje
boven had geroepen .
De stad moet ryk geweest zyn, meent ge, dat zy zoo hoogen
prys kon betalen voor zoo'n leelyken dienst ? 0 neen, de stad

IDEEN VAN MULTATULI . 207
was niet ryk . Vier weken vroeger had zy de negotiatie opengesteld
eener vrywillige leening van acht millioen . Daarin staat
uitdrukkelyk dat deze som binnen eene maand moest gestort
zyn, op poene van gedwongen helling.
't Geld was dus schaars. Maar er was genoeg in kas, om bespieding
en verraad to betalen . Wat 'n zedelykheid!
In de proclamatie van I Juni 1795 wordt gedecreteerd dat
de provisioneele Representanten van Holland op Woensdag
den 1711 Juni, zich en corps zullen begeeven naar eene openbaare
plaats, ova, den God van Hemel en Aarde to danken voor zyne Zegeningen,
aan dil, rt -yrjewordeit Gemeenebest beweezen ."
Weer durf ik dat stuk niet in z'n geheel to geven, omdat het
to lang is. Fen paar uittreksels :
Wierden wider het voorig bestitur onze keetens vaster gesiueed door
eene, Alliantie met dat trotsch Engelseh Gouvernernent, hetwelk steeds
ondankbaar was aan den edelmoedigen, zoo dikwerf door deze Republicq
'iari de Britsche natie verleeriden bijstand, en hetwelk overal de vrijheid
als hare niededingster vervolgt ; door eeno Alliantie waarbij men de b Iangens
van eenige weinigen en niet van de natie had in het oog gehouden,
gelijk de rampzalige gevolgen, helaas ! van rondom doze verschrikkelijke
waarheid bevestigen : thans is onze vrijheid bevestigd door een verbond
hetwelk naar de belangens der twee Volken berekend is, en welks daarstelling,
zonder eenige vreenide tusschenkomst, van Gouvernement tot
Grouvernement het verlie ven kenmerk van broederschap hoof t gedragen,
waarbij do alliantien der Koningen zoo koud zyn . J)at yolk is onze bondgenoot
geworden, hetwelk immer getoond heeft ons gemeenebest to betitinnen,
en nazelf zijn ketens verbroken to hebben, ons hot ijzeren juk heeft
helpen afwerpeu, in 46n woord dat groot yolk bij hetwelk uit eene onwrikbare
vryheidsliefde die voortreffelyke (laden zijn gebooren, voor welker
glans de oogen van Slaven sellemeren, en die voor hen fabelen en hersenschimmen
zijn. Gij weet het, yolk van Holland, toen de Franschen hunne
ketens verbraken, wierden die, welke wij droegen, ons ligter, en bij ieder
hunner voorspoeden, was het of wij in het land der slavernij een zuiverder
lucht inademden .
Ook deden de namen van vrijheid en gelijkheid, welke onder hen Weergalm-den,
welras de vorige Bestierderen, die zoo klein in himne gewaande
grootheid wareii, verbleeken, en ras, gedienstig, aan den wenk van eenen
stadhouder die ineester van zijne meesters wilde zijn, en wiens heerschzu
cht, Revoed door eerie trotsche vrouw, here naauwer verbond aan vreem -
de hoven dan aan 't Vaderland dat hens voedde, riepen zij ontsteld : to
Wapen, to Wapen, laat ons mede tegen dat Volk opstaan hetwelk zoo stout
is, e vrij to willen zijn ; laat ons mode die w6erspannigen helpen vernielen,
~er het verschrikkelijk licht dat zij verspreiden ook henendriilge, door de
donkere sluier welke onze iiiisdadige staatkunde voor het oog dos Volks
bedekt ."
Maar de God, die ooze Vader,uiet oiizee tyran is . . . .
Nu ja, die god schynt patriot geweest to zyn . Wat vender zeggen
de heeren Representanten, dat de verj aagde stadhouder :
in een leugenachtig manifest zijn looze staatkunde bedekte onder het

20 8
IDEEN VAN MULTATULI.
masker van groote trouw, regtvaardigheid en maatschappelijke orde, en
trachtte met bloemen den weg to bedekken, waarlangs men het yolk tot
den afgrond leidde
. . . . het is in den mond der republikeinen dat de waarheid, van waar
zij ook moge verbannen zijn, haar laatste schuilplaats zou moeten vinden . .
Deze heele Proclamatie is zeer gezwollen en toont aan dat de
patriotten hadden omgezien naar mannen van „talent," naar
„schryvers," naar ,stukkenmakers."
Grappig is de klacht tegen 't vorig bestuur, dat het „den eerdienst
van God tot een staatkundig spel verlaagde ."
. . . . met verontwaardiging en smart zagen wij Hem bij zoodanige en andere
gelegenheden (nam- . : by dank- en bededagen) van den predikstoel
a is een wreker, of als een weldadig Vader aan het oog des yolks aantoonen,
naar gelang der oogmerken welke bereikt moesten worden, ja uit deeze
zelfde Raadzaal (in den Haag) zoodanige ongerijmde schilderij van hem
opgehangen, dat indien dezelve waarheid gehad hadden (sic , gehad" )
de deugdzame vaderlander tot niets minder zou gebragt geweest zijn, dan
tot den verschrikkelijken wensch, dat die dus afschilderde God, niet bestaan
mogt . („a,f schilderde" sic .)
Verre van die brave Patriotten zulke snoodheid ! Neen, God
mocht niet meedoen . God moest neutraal blyven. God was buiten
spel, constitutioneel, onschendbaar . . . . precies als 'n koning . En
om daarvan een voorbeeld to geven, bepalen de representanten
dat ze „aanstaanden Woensdag" in 't publiek then God zuRen
bedanken voor 't genotene, en .,nieuwe Zegeningen van zyne
liefde voor dit Gemeenebest afsmeeken ."
Ik heb nog vergeten to zeggen dat er in dit staatsstuk wordt
verzekerd dat
de naam : Vrijheid, na den naam van God, in dit land de meestgekende,
en de meest geeerbiedigde zal zijn, en als de voornaamste schat, meer
genoemd zal worden dan die van vader, zoon en echtgenoot .
De styl der leugenstukken van then tyd werd met den dag,
bloemiger., kunstiger. De mannen van „talent" kwamen voor den
dag en raakten in dienst van stad en land . Of, juister misschien,
de mannen van 't schootsvel begonnen vertrouwd to worden met
de pen . Er schynt vraag geweest to zyn naar frazen . In een proclamatie
der Amsterdamsche regeering van 13 Juni, wordt gesproken
van ,het wimpelvoerend Y," en over „de jeugd, die bloozen
zou, als 't yolk zich overga f aan wangedrag, zedeloosheid o f
let op den climax - onbescheid."
Het Amsterdamsche bestuur schryft zelfs voor hoe men zich
kleeden moet
Bevallige tooij, door nette eenvoudigheid, dat cieraad van onze vaders
en moeders, bestuurd, zal de zoonen en dochteren der vrijheid op het
heerlijks onderscheiden van die Slaaven en Slaavinnen, welke weleer door
hunne opschik voor den Oranjen Afgod, zich zelven en de menschheid
onteer, den,

IDEEN VAN MULTATULI . 2 09
Ik begryp niet recht, hoe dan die vaders en moeders - de
„slaaven en slavinnen"' die zich Loch altyd gekleed hebben naar
modeplaatjes uit den tyd der slaverny - hun ,toov" hadden
kunnen „besturen door nette eenvoudigheid ." Men ziet, het talent
der officieele frazen-leveranciers liet to wenschen over.
Maar ze leerden vlytig aan . Als staal volgt hier een prachtig
stuk . De kommies, die 't gemaakt heeft, was prevot of maitre
d'armes op de pen . 1k erken echterr dat de man heden-ten-dage
niet zou kunnen voldoen . Er zyn nieuwe bottes uitgevonden . In
1796 loog men door versiering, tegenwoordig door afleiding . Toen
maakte men a tot : AAAaAAA . . . . tot 'n soort van klankguirlande
. Nu spreekt men de a uit, als : b of x . en zet er een droog
gezicht by . Er was minder scherpzinnigheid noodig, om de Aukken
van '95 en '96 terugtebrengen tot de wezenlyke onwaarde,
dan thans om allerlei doorgravings- en spoorwegknoeiery to ontdekken
in gedesavoueerd „liberalisme" en om to weten dat, het
woord kadaster *) eigenlyk beduidt bedrog, m ishandeling, afpersing,
roof en moord . Tegen den tyd dat ons geslacht zal geleerd
hebben de licentiae politicae der haagsehe heeren to vertalen in .
wat waarheid . . . . och, „de olifant, de koning, of zyzelf zullen dan
wel dood zyn." En er zyn buitenplaatsen waar men rusten kan .
VRIJHEID, GELIJKHEID, BROEDERSCHAP .
PROCLAMATIE .
Gecommitteerden van het Provintiaal Bestuur van Holland . Aan de Burgerij
der Stad Amsterdam
Heil en broedersehap !
Het aanzienlijk, het magtig Amsterdam, die schoone Parel aan Neerlandsch
Kroon - die steun van 's Lands Welvaart, Vermogen en Vrijheid, heeft
binnen zijne muren noodlottige gebeurtenissen gezien, die zijnen roem bevlekken,
de pijlers van zijnen welvaart hebben doen schudden en het Hart
van den waaren Vaderlander van weedom doen krimpen . - Eerbied voor het
gezag, ontzag voor de Wet, bedaarde zucht voor het gemeen belang, en ondergeschiktheid
aan het oordeel en beleid van een verlichten Raad, door
het Volk verkoozen, en met de macht des Volks bekleed, hebben plaats
gernaakt voor het toomeloos hollen van ziedende drif ten, van heiligschennend
oproer, van raazende muitzucht . - Binnen deze muuren van het agtste wae-
1`) Met de Kadaster-kwestie namelyk heeft de minister FRANSSEN VAN
DE PTTTE de Kamer bezig gehouden . Sedert een tal van jaren weet elke minister
een topic optedringen, waardoor de hoofdzaak wordt op-zy geschoven .
En geen lid der Kamer komt tegen dat gegoochel op! Niemand zegt : dat, dat,
dat is de vraag niet . De vraag is : of er in Indie onder oogluiking van ons
gezag, wordt geplunderd en gemoord ? In de noot op blz . 56 van $pecialiteiten,
die over dit onderwerp handelt, heb ik verzuimd melding to maken
van het laatst gebruikt, afleidings-middel . Dat was de reorganisatie der
Preanger regen tschappen . Het schynt nu uitgediend to hebben, en is weer in
den doofpot . Wat er thans aan de beurt ligt, zal de tvd leeren . Die VAN DE
PJTTTE is weer minister . (1_872) .
IDEEN ii . 14

2 10 IDEEN VAN MULTATULL
reldwonder is het Heiligdom der Wet handdadig aangevallen, en de Majesteit
des Volks opentlijk en geweldig geschonden, de Wet verkracht en het Recht
vertrapt geworden . - Baldaadigen overweldigen den Zetel der Wetgeving
daar Burgertrouw of Burgermoed scheenen to faalen : En de overweldigde
Arm der Gerechtigheid zeeg, ontzenuwd en moedeloos, met een gebroken
Zwaard op het verscheurde Wetboek neder !
Amstels Burgeren ! erkent aan dit akelig Tafreel, door nachttoortsen
verlicht, de gevaaren van uwen toestand ! uwe Raden en Rechters, aan de
woede ontkomen, bragten radeloos en met bevende lippen dien kommerlijken
toestand in den Vaderlijken schoot der Hoogstgeconstitueerde Macht
van Holland ; Zij kwarnen dien met gegronde en bittere klachten vertrouwelijk
schetsen, en lieten aan Haar de middelen over, om 's Lands belang
in Amsterdam to redden .
Die vergadering, verbaasd en ontzet, en gloeiende van verontwaardiging,
bloosde van schaarnte over de bedreeve spoorloosheden, voor de Eer van den
Patriottischen Naam : - Handhaafster van Wet en Recht, gevoelde Zij
al het gewicht van haaren Plicht ; Zij beloofde herstel en bescherming, besloot
en werkte ; Zij benoemde ons uit haar midden, om haare bevelen uit to voeren
; en Wij, getrouw aan de verplichting, ons door het Volk van Holland
in onze benoeming opgedragen, en bij onzen gedaanen Eed erkend en beloofd,
mochten ons aan dezen hoogstonaangenamen, ja, gevaarlijken last niet
onttrekken .
De Vergadering voorzag in onze veiligheid, door ons de middelen in hander
to stellen, welke hare bevelen kracht konden geven : met het gezag des gantschen
Volks bekleed, vermogten wij onze Persoonen aan geene beleedigingen
blootstellen, waardoor de Oppermacht des Volks zou geschonden zijn geworden
: Neen, wij konden ons niet waagen to midden in het oproer ! Hoe !
zouden wij zonder bescherming verschenen zijn in eene regeringloze Stad,
daar de Wet gehoond en zonder bescherming gebleven was ! - Burgers !
beantwoordt dit zelven : - wij kwamen, ja omstuwd met eene gewapende
macht, en onze voorhoeden waren reeds binnen uwe poorten, niet met den
trotsch van dwingelanden, of om Medeburgers to onderdrukken ; maar om
de Wet to doen spreeken, en onverlaaten to doen bukken voor den algemeenen
wil ; uwe verbijstering stelde U buiten staat, om dit onderscheid to gevoelen ;
- de opstand binnen uwe muuren bleef in kracht, en uwe overmande Raad
zond bezendingen, om ons den optocht to doen staaken : hunne krachtigste
beweegredenen waren de sterkste bewijzen van eene nieuwe schuld, en een
(te recht verdagt) voorgeven van hersteld gezag ; maar zij schilderden ons
met ontzettende trekken het onberaaden opzet van een geweldadige tegenstand,
die ijsselijkheden ten gevolge konden hebben .
Voorstanders van de Eene en Onverdeelbare Republiek erkenden dan niet
eens de werkelijke Eenheid van Holland ; in eene enkele Gemeente zou tegenstand
geboden zijn aan de Troupes van het geheele Bataafsche Volk ! - men
waagde het, deze onderneming to rangschikken bij die van eenen WILLEar
den 2den, en van eenen FDRDINAND van Brunswijk.
Misleide Burgers ! is dit uwe verlichting, wat zal dan uwe vrijheid zijn ?
- waandet gij uwe vrijheid to verdedigen, door misdadigen to beschermen ?
Genoeg wij deinsden terug op het enkel denkbeeld van onschuldig, van
verbijsterd Burgerbloed to doen stroomen, en, daar geen gevaar ons konde
keeren, werden wij door uw belang ontwapend : wij mochten, wij wilden U
op dezen toets niet stellen, die de nagedachtenis dezer gebeurtenis in de geschiedenissen
zou gebrandtekend, en mogelijk uwen welvaart den hartader
afgestooken hebben.

IDEEN VAN MULTATIM. 2 1 1
Ziet daar, Burgers ! genoeg, oin ons gedrag to beoordeelen, en U to doen
gevoelen, wat gij van ons to wagten hebt : w .;j Ionien nu ongewapend tot Ti,
om onzen last to volbrengen, onder de toevallige beveiliging van eene onzijdige
macht, die de rust en orde verzekerd : wij komen uwe Wetgeving herstellen
in haare Eer en gezag, het Recht in Working brengen tegen de schuldigen,
en uwe rust voor het vervolg to verzeekeren ; En, zo wiJ ons in het onderzoek
van het gebeurde mengen, zal het zijn, orn to zekerder de Wet tegen den verleider
to wenden, en de misleide werktuigen to spaaren.
Amstels Burgers ! keert dan weder onder de wet, beschermt als voorheen,
het Publiek gezag, en bedaart de gisting der gemoederen ; - Laat rust,
orde en veiligheid onder U heerschen, als weleer ; Laaten dezen uwen vrijheidsboom
omringen, omdat onder zijne schaduw, welvaart en vermogen tot TIT
wederkeeren, en dee bezorgde vreemdeling, gerust op de soliditeit van T"'we .
Beurs, en op de zekerheid van itwe Bank, gewaarborgd door de Hollandschfe
trouw, niet aarzele, zijne schatten in uwen schoot to blijven storten : Zoo
gnat het den Koopinan, en dan ook den Arbeidzaamen, wel! En, zo gij moedig
de wapenen aangrijpt, zo zij het dan, ter verdediging van Vaderland en Vrijheid
en tot handhaving der Wet : En Anisterdma is, ale weleer, het Cieraad
van Nederland, het Puikjuweel der Steden .
.4msterdam, den 28 Mey 1796, het Tweede Jaar
d,, r Bataafsche Vrij*heid .
M. TE.MMINCE .
ADS . HARTIEVELT .
R, VAN DEN Bosen .
D . VAN AKETN HENDZ .
J . DE JONG-11 VAN HEED] KIIF IZEIN .
C . J . VAN BRAKF15.
C . VAN FOREEST .
Is dit niet een prachtig stuk ? Is 't niet een kostbare bydrage
tot een verzameling van offici6ele effectleLigens ? Bedenk, lezer,
dat zoo'n vod toch eenmaal met quasi-ernst is afgekondigd, en
dat het hier-en-daar door een welwillend burger met wezenlyken
ernst gelezen is. Is 't niet verdrietig ?
Tweede hooldstuk vol oftWele leu(jens .
515 . By 't bladeren in de staatstukken van vroeger tyd, staan
we verbaasd over de onnoozelheid, waarmede onze grootouders
zich lieten bedriegen . Overal klank voor waarheid . En 't heeft
inderdaad zyn nut daarop to wyzen, om to be-,verken dat eenmaal
onze kleinkinderen ons voor lets minder dom mogen aanzien,
dan wy nu wel genoodzaakt zyn het voorgeslacht to doen .
Er liggen vole stukken voor my, waarin hot burleske om den
voorrrang strydt met onbeschaaw-dheid . Wie zou 't byv . gelooven,
dat in 1811, by gelegenheid van den verjaardag van NAPOLEON,
de geestdrift to Batavia zoo groot was, dat de Gouverneur- Gene -
raal JANSSENS de ingezetenen moest uitnoodigen niet to illumineeren,
wyl al te, veel Keizersgezindheid den prys der olie to hoog zou
opvoeren ? Pit belet niet, dat (Jeze1fde JANSSENS kort daarna

2 12 IDEEN VAN MULTATULL
Java overgaf aan de Engelsehen . De datum van of cieele geestdrift
en illuminatie moet toen op eenmaal veranderd zyn .
lets vroeger voelde de hardvochtigste mens zich gedrongen een
traan to wyden aan de angsten van den maarschalk DAENDELS,
die op den „2n van herfstmaand 1810" niet wist wie baas was,
en of men dus geestdriftig moest wezen of niet, en zoo ja, voor
wien ? Op lien dag namelyk was LODEWYK jarig, en reeds den
8n Augustus to voren was er officieele last gegeven tot geestdrift .
Dat was makkelyk geweest . Maar zie, tusschen 8 Augustus
en 2 September waaiden er geruchten over, dat de „dierbare"
persoon van den ,beminden" koning, geen koning meer was,
en dus ook geen dierbare persoon meer . Men mompelde van
abdicatie, van inlyving by Frankryk, enz . Op wiens gezondheid
moest nu de brave maarschalk drinken ? Welke persoon was nu
dierbaar ? Welke vorst bemind ? Och, die arme DAENDELS
Ziehier het verslag uit de officieele Bataviasche Courant van
7 September 1810, en men bewondere den bekwamen man die
,,kool en geit" wist to sparen, zoo goed als een moderne domine .
BATAVIA, den 2n van Her f stmaand 1810 .
De dag van heden was voor ons een dag van bijzondere vreugde : de geboortedag
van onzen geliefden Koning werd statig gevierd ingevolge
der bepalingen bij besluit van Zijnen Excellentie, den Maarschalk en Gouverneur
Generaal, van den 8sten van Oogstmaand voorgeschreven, en in
ons No . 33 medegedeeld .
Na gehoudene groote parade, ontving Zijne Excellentie de gelukwenschingen
van de Hooge Regering, van het gansche korps Land- en Zee-officieren,
van alle de Collegian en verdere Ambtenaren, als mede van eenige
Regenten der Jakkatrasche bovenlanden, van de officieren der Burgerij, van
de Kapiteins en Luitenants der Chinezen, en van den Majoor en verdere
Officieren der Mooren, welke alien op het zeerst de blijken van hunne
verkleefdheid aan den dierbaren persoon van Zijne majesteit, onzen beminden
Koning, en Hoogstdeszelfs Doorluchtig huis, aan den dag gelegd
hebben.
Bij den openbaren Eeredienst van heden is de bijzonderheid van den
dag ook pligtschuldig aangedacht (Sic.) : Voor een langgerekt genoegelijk
leven en de voorspoedigste regeering van den verjarenden Koning, we'd
in de Hervormde Kerk, door Professor Ross, eene hartelijke en ernstige
voorbidding gedaan, en is in de Roomsch Catholieke kerk met veel plegtigheid
het T e Deum gezongen geworden.
Des avonds gaf zijne Excellentie een prachtig soupe en bal waarbij twee
honderd personen aanwezig waren . De volgende gezondheden zijn bij
die plegtige gelegenheid door Zijne Excellentie ingesteld, en met enthusiasme
gedronken
1 . ZIJNE MAJESTEIT, de Koning van Holland, onze Heer en Meester,
aan ons allen even hartelijk dierbaar, hetzij Hoogst dezelve bliwe onze Souverein,
dan wel de Kroon van Holland mogte verwisseld hebben tegen den
Troon van een aanzienlijker gewest en gelukkiger klimaat .
Men lette op de regels, die ik onderstreep, en bewondere DAEN-
DEL'S vinding.

IDEEN VAN MULTATUIJ . 21 3
2. De Keizer NAPOLEON DE GROOTE, ons mede even dierbaar als broeder
van onzen Koning, of als onze aanstaande Souverein .
3. Het verdere huis der NAPOLEONS .
Alles even hartelyk dierbaar alzoo. De koning die 't smokkelen
begunstigde, en de man van 't continentaal stelsel . De nieuwe
keizer, en dee oude prefect. Is 't niet walgelyk ?
Als eervolle uitzondering op de cant dier dagen, citeer ik 't
stuk, waarin Lodewyk afstand doet van den Croon . Het is waardig
en eenvoudig .
AAtSTERDAAI, den Men van Hoohnaand .
LODEWIJK NAPOLEON, door de gratie Gods en de Constitutie des Koningrijks,
Koning van Holland, Conn6table van Frankrijk .
Allen den genera, die deze tegenwoordige zullen zien of hooren lezen,
Salut.
Hollanders! Daar ik overtuigd bon, dat niets rneer voor uw belang of
we welvaart door mij kan worden uitgewerkt, near integendeel mijzelven
aanmerke als een' hinderpaal, welke den goeden wil en be6ogingen van
mijnen broeder jegens dit land kon stremmen, heb ik mijnen rang en Koninklijke
waardigheid afgestaan ten behoeve van mijnen oudsten zoon
NAPOLEON LODEWIJK, en zijnen broeder Prins KAREL NAPOLEON .
Hare Majesteit de Koningin, van regtswege volgens de Constitutie Regente
van het Koningrijk zijnde, zoo zal, tot Hare aankomst, het Regentschap
in hander zijn van den Read der Ministers .
Hollanders ! nimmer zal ik een zoo goed en deugdzaain yolk, als gylieden
zijt, vergeten . Mijne laatste zorg zoo wel als mijne laatste zucht
zullen zijn voor iiw geluk . Terwijl ilk u verlate, kan ik u niet genoeg aanbevelen,
de Militaire en Civiele Beambten van Frankri k w6l to ontvangen .
Dit is het eenige middel ons zijne Majesteit den Keizer, van wien uw lot,
dat van uwe kinderen en dat van uw geheel land afhangt, genoegen to geven .
En daar nu kwaadwilligh~ , id en laster mij niet langer kunnen bereiken, ten
minste voor zoo verso tot u betrelcking heeft, heb ik de wel gegronde hoop,
dat gij eindelijk eene belooning zult vinden voor alle uwe opofferingen,
on voor alle uwe grootinoedige standvastigheid . --- Gegeven to Haarlem,
den 1st-ii vwt Uooitnaand 1810 .
N kPOLRON .
Den 20sten Februari 1811 was DAENDELS verlost van den
tweestryd . Wy lezen in de Bataviasche Courant van then datum :
Eindelijk zagen wij hier, na zoo lang verstek, nit bet vaderland zelve's
lands oorlogsbrik de Claudius Civilis onder bevel van den Opper-Luitenant
ter zee GEORGE ALEXANDER POOL, den 17n dezer ter reede aangekomen,
afgezonden met de stellige tijding der gewigtige staatsgebeurtenis,
waardoor ons dierbaar vaderland met het groote Fransche Keizerrijk is
vereenigd geworden . Des anderen daags gaf Zijne Excellentie de Gouverneur-Generaal
DAENDELS des avonds een aanzienlijk festijn voor 130
personen, waar bet eerst ter eere en op de gezondheid van onzen nieuwen
Souverein, Ziine Majesteit den Keizer NAPOLEON, plegtig werd gedronken .
Er lag sarkasme in de keus van 't vaartuig dat deze tyding
naar Indi6 overbracht. De (.1audius Civilis, de Bataaf by uitne-

214 IDEEN VAN MULTATULL
mendheid, moest komen vertellen, dat z'n bataafsche nazaten
Franschen waren geworden . Zonderling klinkt bovendien het
woord,,dierbaar vaderland" in een mededeeling die, weinige regels
verder, den feestdronk vermeldt op den man die dat dierbare
vaderland had ingeslikt . Woorden, frazen, leugens !
Het proces-verbaal der plechtige aankondiging van die gebeurtenis
in Indi6, is weer to lang om hier in z'n geheel to worden
meegedeeld . Maar 't is jammer, want daarin komen zonderlinge
beschouwingen voor . Onder anderen zegt DA ENDELS :
dat het door ons als eene bijzondere beschikking des Allerhoogsten,
in wiens hand het lot der volken is, moet worden aangemerkt, dat het Zijne
Majesteit den Keizer en Koning goedgunstig behaagd heeft, een oog van
medelijden op ons land to vestigen, en Holland een gedeelte to doen uitmaken
van die groote natie, welke een ieder over hare daden in verbaasdheid
en verwondering houdt opgetogen, van welk belangrijk evenement
wij de heilzaamste gevolgen zoo voor Holland zelve als voor deze Kolonie,
met vertrouwen op de vaderlijke zorgen van Hoogstged : Zijne Majesteit
onzen tegenwoordigen Souverein to gemoet zien .
Men weet hoe MARIE ANDERSON in de Dageraad zich uithet .
over nationaliteit . Heeft ze niet volkomen recht ? Is er 66n woord
to vuil, om zooveel vuiligheid naar behooren to karakteriseeren ?
Onder de regelingen, die 'n gevolg waren van den nieuwen
stand van zaken, behoorde ook :
Om, in stede van de, bij de op den 24 van sprokkelmaand 1807, gearresteerde
order van voorbidding in de respectieve kerken van Indi6, vermelde
Hoogste Magten in het Moederland, bij den openbare eeredienst van alle
Kerkgenootschappen hier to Lande, van nu voortaan to doen voorbidden
voor H. K . K . M . den Keizer en Keizerin der Franschen, en de verdere
Keizerlijke famillie .
Dus ,God" kwamm er weer by to pas . De vergadering, waarin
DAENDELS zich mir nichts dir nichts ontsloeg van den eed aan
Louis gedaan, zonder achtteslaan op de dynastieke rechten -van
diens zoons, was dan ook heel fatsoenlyk geopend met een gebed .
De fransch-hollandsche generaal JANSSENS liet zich in 1811
door z'n kommiezen in den mond leggen :
,,dat de naam- en geboortedag van onzen doorluchtigen Souverein, den
grooten keizer NAPOLEON, door de geheele uitgestrektheid van het magtigste
en luisterrijkste rijk der aarde, met geestdrift gevierd wordt, en dat
ieder gevoelt hoe men bij het vereeren van zijn Souverein, to gelijk hulde
doet aan den grootsten der Stervelingen .
De soort van mensen, die zulke dingen by elkaar fiegen, maakt
nu memori6n van budgets -toelichting, troonredenen, leading articles
over vry-arbeid, kultuurstelsel en kadaster, ministeri6ele
speeches . . . . 't 66n zooveel waard als 't ander . Ook graven ze
Holland door, zoo smal mogelyk . En ze vervalschen de stukken,
die men voorlegt aan de kamer, zoo onbeschaamd mogelyk .

I-DEENL VAN MULTATULI . 215
En ze houden de ministers op 't kussen, zoo lang mogelyk . En ze
bedriegen 't Volk, zoo brutaal mogelyk. En 't Volk dat niet lezen
kan verdraagt dat alles, zoo I-amlendig mogelyk .
Kort na die grootsten der stervelingen-parodie, vinden wy 't
reeds aangehaald verzoek van JANSSENS, om toch niet to illumineeren,
wyl de olie to duur zou worden . . . . z66 groot was 't enthousiasme!
Wy willen hopen, dat het gelukt zy, zich zonder
illuminatie van al die geestdrift to ontlasten. 't Moet om to stikken
geweest zyn .
Of heeft men z'n drift van geest, en z'n olie opgespaard tot
Nveinig jaren later, toen die dingen noodig waren voor den souvereinen
vorst ? Toen was weer die groote NAPOLEON een slecht
sujet geworden . Niemand bad voor hem, en er waren geen Gouvernements
Publication sneer noodig, om do olie to beschermen
tegen al to gloeiend enthousiasme . Het tydvak van 1815 tot
1-825 is ryk aan voorbeelden van publieke leugens . Na Waterloo
vertelden de deftige schryvers van den dag, dat ,die Corsicaansche
tyran volstrekt geen genie was, en dat het tot then
tyd toe maar scheei) . . . . omdat- ,i can den drank, wa,,° verslwald ."
Er was namelyk in zyn reiskoets die buitgeniaakt word op den
weg van Belle-Alliance, een flewhrum gevonden . Zie de Vaderland-
8che Letteroeleningen van die dagen. Neerlands god had dus eigenlyk
zoolang geworsteld met den god van Jamaica .
En, als slotstaaltje, twee regels die ik vond in de Euphonia,
een Tydschrift geredigeerd door domine DECKER ZIMMERMAN, met
collaboratie van , luivroi1w PETRONELLA MOENS :
[too niaakt het lioNN.AI.vnTl_ . :~ Good
!Fij vr~-t, laurieren, en zuiht blood !"
Wie 't 't leelyk vindt, verwys ik naar de Christelyke redactie
van dat tydschrift, een der deftigste in hot tweede decennium
onzer eeuw . 't Is vol goddienery en geloof, dat spreekt vanzelf .
- I)erde
boolldsht4-col pro/ essorale en proles.sioneele leugens .
516 . Fen -iaar j geIeden l vierde men hot halve eeuwfeest van
Nederlands Herstelling, zoo-als men dat noemt . 'Wat er eigenlyk
hersteld is, weet ik niet . Maar wie 't precies weten wil, koope
't bekende boekje van VAN DER PALM . Daarin zal welhaarfyn
worden uitgelegd welke zegeningen Nederland overstelpten
in 1813 . Er zi -n onlangs daarvan duizende exemplaren verkocht .
en ik - die 't niet heb gelezen -- vertromi, dat m'n lezers bet,
kennen. 't Ts zoo ,niooi" zegt men. Wel niogelyk . Ik weet slat
VAN DER PALM handig was, want ik herinner me hoe by de
straf van de slang in 't paradys wilt to doen rymen met 6ene-
-3is I, waar van kruipende dieren wordt gosproken . Er was ge-
- raawd hoe 'f , kruipen eon straf koi) v.y-n, daw , r fn , 11 reoct,
kropen was v66r tie, zonde ?

2 1 6 IDEEN VAN MULTATULI .
Lees voor kruipen : wriemeldn, voor kruipend gedierte
wriemelend gedierte . . . en de zaak is gezond, zegt de uitleggende
professer .
Men zie z' n aanteekeningen op den bybel .
Die man zou aan 't yolk vertellen wie God is !
Nu, 't schynt dat men juist geen appels gegeten hoeft to hebben
van 'n verboden boom, om vertrouwd to zyn met de wormbeweging
die kruipen heet . Altans VAN DER PALM, de deftige
redenaar by uitnemendheid, dezefde VAN DER PALM, die weinig
j aren later Nederlands herstel zou gedenkstukken, werd in 1808
belast met het leveren en uitspreken der openingsrede by 't
verjaarfeest der Orde van de Unie .
Het ding „wriemelt " van bombast, onnatuur, flikvlooiery . . .
en leugen . Ik zal er een paar staaltjes van meedeelen, doch houd
de meeste myner aanmerkingen terug . De lezer make die zelf
en verachte met my den man, die z'n slappen rug zoo diep wist
to buigen om 'n kruimpjen optevangen van de tafel der koninklyke
gunst. Laat ons betreuren dat by niet aanving met het
slot, waar-i heel komedianterig zegt : dat het „snikken hem
belet voorttegaan ." Wat 'n geluk dat die behoefte aan snikken
hem eerst aangreep toen 't uit was ! Men ziet dit meer by officieele
redenaars. Het schynt een voorwaarde hunner benoeming
to wezen, dat ze hun snikken weten to plaatsen waar 't to-pas
komt.
Hoe zou 't een redenaar gemaakt hebben, die Been kind
had verloren by de ramp van Leiden ? Altyd doorgesproken ?
Zoo is er zegen by ongeluk, als men z'n smart maar goed weet
to gebruiken . VAN DER PALM, de professioneele leugenaar, ,verwriemelde"
de nagedachtenis van z'n verloren kind tot 'n gedenkstuk
van walgelyke vleiery, en sausde het leugenoff er dat-i bracht
aan de goden van den dag, met de tranen van z'n verbryzeld hart .
Louis kan tevreden geweest zyn .
Of deze later, in z'n afzondering, het andere ,gedenkstuk"
heeft gelezen ? Dr . WAP, zal 't wel weten, die hem daar bezocht
heeft. Een onttroonde Koning moet een smartelyken indruk
hebben van de mensheid . . . .
Welnu, in April 1808 was LODEWYK nog niet onttroond, en
de man kan toen nog naif genoeg geweest zyn, om met aandoening
to luisteren naar de praatjes van den professer. Deze begon
dan met de verklaring : dat Louis „de Koninlclyke Order der
Unie had toegeheiligd aan alles wat groot., good en edel is" en op then
oneenvoudigen bluf volgt : ,dat deze eenvoudige spreuk . even ales
de oud-hollandsche acrd, onder een nederig voorkomen, de verhevenste
gevoelens uitdrukt ."
Wat verder verhaalt hy, dat : ,wy de Hollanders namelyk

IDEEN VAN MULTATULI . 217
- eenmaal onze reddinq, ons herstel, (tan Louis NAPOLEON zullen
to danken hebben ."
Dit nu is niet geschied, zoover ik weet . Maar VAN DER PALM
-- bedacht op 'n uitweg, voor 't geval dat 'zn profetie eens falen
mocht - maakt een conditie . Die red- en herstelgeschiedenis
zal plaats vinden als . . . . als . . . . raad eens, lezer .
„Als het de alrnachtige voorzienigheid behaagt, ons bestaan to doen
voortduren."
Kyk, dat is prachtig gezegd voor een officieelen welspreker .
De zieke zal in leven blyven als-i niet sterft. We zullen gered
worden, als we niet vergaan . En dat conditioneele redden zou
uitgevoerd worden door Louis
„Liefde tot het vaderland is de eerste van alle burgerlijke deugden ;
want uit haar vloeijen alle andere deugden voort ."
Dan is VAN DER PALM wel heel deugdeloos geweest, by die in
deze zelfde speech vry bnvaderlands den vreemdeling flikvlooit,
en diens „grooten broeder," door wien 't „vaderland" weldra
zou worden ingepakt . Maar ook voor de inlyving, was 't niet zot
- neen, huichelachtig ! - in den hybridischen toestand onder
Louis, van een vaderland to spreken ?
De slimme ,redenaar" schynt dit to hebben ingezien, en by
,,dekt" zich, door jets verder, waar-i weer hoog opgeeft van die
gloeiende liefde voor het vaderland, heel jezuitisch daartusschen
to smokkelen
„Ik bedoel niet liefde tot eenig staatkundig stelsel, waar liefde voor
onzen vaderlandschen grond ."
Nu weet men wat onze professer bedoelt met vaderlandsliefde .
Die aandoening is hem een soort van modderzucht, moerasliefde,
vuilwaterdronkenschap, onverschillig of die modder bebloed is,
of er slangen baas-spelen in die moerassen, en of dat vuile water
ongezond is . Volgens VAN DER PALM, kunnen hier Laplanders
ons de wet stellen . . . . 't doet er niet toe : het land blyft ons dierbaar
water . De Russen mogen komen, en ons de zegeningen meedeelen
van den knoet . . . . 't doet er niet toe : 't blyft VAN DER
PALM'S dierbare modder . De eerste de beste geweldenaar moge
ons den voet op den nek zetten, ons onze vrouwen en kinderen
afnemen, ons vertrappen, berooven, vermoorden ,zoodat de weeke
grond hygt onder 't wigt van wee !" . . . . het doet er niet toe : die
met bloed gedrenkte grond blyft het geliefd moeras van VAN DER
PALM en consorten.
Ook behalve myn afschuw van vaderlandsliefde in anderen zin,
moet ik betuigen verwonderd to zyn geweest over die uitlegging
van dat ellendig woord . Hy zegt dat : „ liefde tot het vaderland
d. i . in zyn mood, die ongeneeslyke moddermanie -- niet onder-

2 1 8 IDEEN VAN MULTATULL
scheiden is van de heilige, natuurlyke, onititroeibaree lie lde voor
eigen kroost . "
Wat zoo'n redenaar al rare dingen zeggen kan ! Eilieve, dan
moet ik terstond een ridderorde hebben voor vaderlandsliefde,
omdat ik veel van m'n jongens houd . En hoe maken 't dan de
mensen, die geen kinderen hebben, met hun vaderlandsliefde ?
Een advertentie in de courant : ,heden werd ik vaderlandslievend "
zou dan beduiden, dat je vrouw bevallen was ? Wat dromme],
dan wordt elke baker staatsraad, en elke vroedvrouw minister .
Hoe gelukkig, dat ik maar een eenvoudig mens ben en geen
betaalde lofredenaar. Want zie, als ik flat alles vroeger had geweten
- en geloofd! - dan zou ik verzuimd hebben myn kinderen
lief to hebben, ik die myn vaderland . . . . niet byzonder hoogstel.
Ik meende vroeger, waar-achtig ter-goeder-trouw, dat die
twee dingen volstrekt niet in verband stonden .
VAN DER PALM geeft in z'n walgelyk stuk, de necrologie van
veertien stuks 1 ,ridder-," die in den loop van dat jaar - of sedert
de stichting, dit weet ik niet - ontvallen waren aan de Orde .
Al die heeren waren voorbeelden van deugd, dapperheid, edelmoedigheid,
frans-hollandsche vaderlandsliefde, enz ., enz. Jammer
dat de namen van byna al die helden nu, na slechts vyftig
jaar, glad vergeten zyn . Of VAN DER PALM heeft gelogen - en
juist het bewys dAArvan lever ik door deze redeneering - of
dat vaderland is een zeer ondankbaar vaderland geweest . Ik zal
u een staal toonen, lezer, en ik laat u de keus in 't dilemma, :
Maar waarom moet ik hier aan U . M . het smartelijk verlies van 66n
harer Groot-Officieren, dat van then dapperen en edelen N .N . herinneren .
Door U . M . met het Groot-Kruis dezer Orde versierd en met een der aanzienlijkste
eereposten begiftigd, ja, 't geen oneindig meer zegt, met uwe
achting, Sire, met uw vertrouwen en met uwe vriendschap ver6erd, was
hij een zegen voor het nieuwe Vaderland, door hem aangenomen, gelijk
hij dat zijner geboorte tot sieraad en luister verstrekte .
Maar welke zijner deugden of verdiensten zal ik het eerst vermelden, om
aan zijne nagedachtenis regt to doen . Zal ik hem met mijne verbeelding
volgen, daar hij als krijgsman nauwelijks de loopbaan der wapenen intreedt,
of hij ziet zijn moed, zijn beleid, zijn standvastigheid met de heerlijkste uitkomsten
bekroond ! Zal ik hem vergezellen, daar hij in Marengo's velden
Frankrijks schoonste zegepraal door zijn bloed en wonden helpt bevechten ?
Of daar hij, na den vrede, welks verbreeking aan Europa zoo vele rampen
berokkende, in Amerika's afgelegene oorden, eene hem toevertrouwde
Volkplanting met onbezweken heldhaftigheid verdedigt ? Met een handvol
yolks biedt hij het hoofd aan een tienmaal magtiger vyand : geene herhaalde
bloedige stormen brengen zijn gevoel van plicht en eer aan het
wankelen ; schoon elk zijner brave manschap meer dan dubbel gewroken
valt, ziet hij nogtans zijne kleine bende verminderen en smelten, maar
weigert zich aan zijnen vijand to onderwerpen . Het noodlot zelf eerbiedigt
zijne standvastigheid : door de overmacht verplet, is zijne nederlaag
aan eene zegepraal gelijk, en de verbaasde Overwinnaar zelf doet hulde
aan zijne meerderheid! Of zal ik zijne regtvaardigheid, zijne wijsheid,

IDEEN VAN MULTATTJLI . 219
zijne zachtzinnigheid naar waarde pogen to roenien ! niet slechts in zijnen
rijperen ouderdom, in kaline tijden, maar ook in die dagen, toen Frankrijks
naam bijkans op hetzelfde oogenblik het afgrijzen en bewondering des
wereldronds was ; ook daar aan den dag gelegd, waar de hitte der geestvervoering,
de onrustige gemoederen deed gisten en koken ; doch wier
woede of door zijn verstandig beleid werd afgekeerd, of door zijne innernende
zeden bedaard, of door zijne onwrikbare vastheid van geest beteugeld
. Zal ik eindelijk de grootheid, de openhartigheid, de edehnoedigheid
zijns karakters malen, die in alle zijne betrekkingen, en zelfs in den dagelijkschen
onlgang, heir ieders eerbied, achting en liefde deden verwerven
Doch wie is er, wiens hart niet, gaarne instemnt niel de gevoelvolle lofspraak
van alien, die here kenden, die met de tranen van zijne bedrukte vrienden,
van zijne troostelooze echtgenoote, niet gaarne zijne tranen vermengt !
Sire dat in lengte van dagen geene verliezen gelij k dit, het hart van IT . M .
doen bloeden ! Dat de bescherming der Eeuwige Voorzienigheid, over
Haar uitgestrekt, ook alien, die de zuilen van Haren Troon zijn, met Hamheveilige.
Nlen ziet ik heb (Len naam opengelaten . :uls die man zoo'n
feniks was, lnoet men hem kennen, dunkt me . Welnu, dat pronkmodel
van volkomenheid, die sublime N .N ., heette . . . . VOGUES .
Kent ge hens ? _1k niet.
1r aar let op de gevatheid van den redenaar . .Kon by z'n tractement
als officieele vleier beter verdienen, dan door zoo uitteweiden
over iemand, die de gunsteling van Louis blykt geweest
to zyn ? (!'est le .sublime du genre . En by brengt die taal voor den
dag, weinige oogenblikken voor by van plan is to ,snikken over
't verlies van z'n eigen kind_eren ." De ellendeling wilt de tranen,
die by straks zou noodig hebben, binnen to houden, tot by ontlast
rvas van den honig lien by to leveren had, en leverde con amore
Als ik aarl god geloofde zou ik godslastering vinden in VAN DER
_PALM' S vleitaal . Maar om.dat ik, liever dan voor een god, party
trek voor het goede, poem ik hem schuldig aan laster van 't edelste
dat in ons is, aan verkrachting van den adel des gemoeds .
Ik ben misselyk van den professer en z'n speech, en sluit dit
hoofdstuk, iederen lezer uitnoodigende de speeches van onzen tyd
to toetsen aan de opmerkingen die ik over vorige dagen ten beste
gaf, want helaas ,dat alles i.s alzoo gebl even tot op dezen day !"
1i'aarheid in legende .
517 . ,Kinderen zeggen de waarheid." Deze uitspraak is van
volle toepassing op bet menselyk geslacht, welks algemeene
geschiedenis bet beste kan worden voorgesteld als een groot Faust
drama . De eerste mens --- dat is : het mensdom in z'n eerste
aandoening van zelf bewustzyn -- wilde weten. FAUST zich opdringende,
dat by man was, na het doorloopen der kinderschool van
allerlei logien, wilde weten. En ook de kleine W OUTER onbewust
ontwakend nit den slaap zyner eerste j wren, wi lde weten. W at
ADAM meende to plukken van een boom, wat FAUST dacht to

220
IDEEN VAN MULTATULI.
vernemen van MEPHISTO, onze kleine j ongen zou 't vragen aan
FEMKE, aan pater JANSEN . . . . om't even . Er was dorst naar kennis .
Die dorst moest gelescht worden, onverschillig aan welke bron .
Maar er is meer, dat aandryf t tot beweging . Onze zeden hebben
een gemaakten of schuw uitgevonden tegen geslachtsdrif t, en
zy veroorlooven eerder een opgedrongen leugen, dan 'n wysgeerige
waarheid, die niet „f atsoenlyk" wezen zou . Wie echter z'n
,,fatsoen" zoekt in de waarheid, erkent, dat hysterische aandoening
ten-allen-tyde een hoof drol speelde in de Geschiedenis van
mensdom en mensen. Men lette op den phallus-dienst, op 't
aanbidden van 't scheppend beginsel, op de liefde-maal.tyden der
eerste Christenen, op 't smachtend vereeren van den lieven JEZUS
door de nonnen, van de - altyd schoone en altyd jeugdige -
Maagd MARIA door de Monniken. Overal ziet men dat de zucht
tot liefhebben, tot aanhechten, tot eenzyn een hoofdrol speelt,
ook waar de vertooners-zelf slechts onbewust de werktuigen zyn
van die neiging .
Als de man de vrouw niet had liefgehad, zou 't
paradys-gebod niet overtreden zyn. De hoogdravende wenschen
van FAUST kwamen neer op 'n nog-al platte liefdesgeschiedenis .
WOUTER verwarde zyn hemelsche FANCY met de ordinaire FEMKE .
De zucht tot weten en kennen van den knaap, van den allerlei-dingen-doctor,
die met al z'n geleerdheid een kind was, en
eindelyk van dat allerdomste kind, dat in Azie voor duizende
eeuwen tot bewustzyn raakte van zichzelf, vloeiden in-een met
die andere hoof dvoorwaarde van ons bestaan : met liefde.
Kennen, beminnen . . . . nog ontbrak er iets ! Indien er voldaan
ware aan de zucht naar wetenschap, zou er verzadiging ontstaan
zyn, en de knaap, de geleerde, de mensheid, ware tot stilstand
geraakt.
"'Dit mocht niet . Of juister - want het zou schynen, als-of er
iets bepaald was : opdat wy bestaan zouden . Er is geen : opdat,
alles is : omdat - juister is het to zeggen : dat wy er niet wezen
zouden, als wy niet door de eigenschappen van ons zyn, werden
gedwongen tot voortbestaan . Wanneer de individu - en dit geldt
omtrent ons gansch geslacht - verzadigd wezen kon van kennis,
ware die verzadiging een doodvonnis . Zoo ook met liefde, met begeerte
tot toenadering, onverschillig of ze zich openbaart in een
zucht, in 't schenken eener bloem, in 't beklimmen van een venster,
in 't opsporen van een noorder doortocht naar Indie, in 't
bespieden der grondstof van een centraal-zon, of in 't verplaatsen
onzer verbeelding naar zoogenaamd hooger sfeer van bovennatuurkunde
. . . . overal is juist die brandende begeerte tot eenzyn
met het onbekende, de oorzaak onzer beweging, dat is : van ons
bestaan. Het spreekt dus vanzelf, dat ons bestaan vernietigd
werd, wanneer het bereiken van 't doel mogelyk ware. En deze onmogelykheid
stelt alzoo de derde soort van kracht daar, die ons instand
houdt : opstand tegen het verbod, behoefte aan stryd.

IDEEN 'AN MULTATULL 221
,
Dit wist MEPHISTO . Pit voelde de dichter van GENESIS . En dit
weet ik, die getracht heb de bitterheid to schetsen van WOUTER'S
gemoed, by die geen bybels mocht verkoopen op d'ouwebruq, by
die z'n beentjes niet mocht uitstrekken als er een ,bakers -oudj e"
aan 't voeten-eind lag, en niet eens permissie kon krygen om
een behoorlyke roovery optezetten in Italic .
Stryd! Waarom gaf ,der Geist der stets verneinte" den doctor
die weten wilde, een arm meisje to verleiden - verleiden is 't
woord hier . In de wereld komt het zelden voor - waarom een
meisje to bederven, in-plaats van 'n volmaakte cirkelkwadratuur ?
In-plaats van de oorzaken der wetten van de snelheid der vallende
lichamen ? In-plaats van antwoord op de vraag : water zyn
zou, als iets anders was dan 't is ? In-plaats van verklaring der
magneetkracht ? In-plaats van een lofrede op de milt, welker
hooge verdienste tot nog toe onbekend is ?
Waarom gaf MEPHISTO, in-plaats van dit alles, een meisje to
veroveren. Lets nietigs in-plaats van 't moeilyke, dat FAUST vroeger
toch scheen gezocht to hebben ?
Het antwoord op deze vraag ligt voor de hand. Ik geloof niet
dat de dramaturg G15TIlE verdienste heeft in 't behandelen van
dit onderwerp . Na den gezwo .Ilen proloog, had FAUST heel andere
dingen moeten begeeren, dan 't bezit van de onnoozele
GRETCHEN . Doch waar de schryver G6THE een fout maakt, speelt
de mens G6THE onwillekeurig 't en lant terrible van de waarheid.
MEPHISTO scheen beter to weten ' dan FAuST-zelf, niet wat
deze begeerde, maar wat by noodig had . GRETCHEN ? Volstrekt niet .
Stryd 6m GRETCHEN, en daardoor stryd met opgewekte zinnelykheid,
stryd met zichzelf ten eeuwigen dage . 0, de prikkel tot
weten zou spoedig verstompt zyn, na al to gemakkelyke voldoening
door duivelskunst ! Een cyfer hooger, een cyfer lager in de
schatting van afstand of uitgebreidheid . . . . wat nieer betrekkelyke
juistheid in de ontleding eener zoogenaamde grondstof . . . .
drie, vier, v66r-oorzaken meer by 't terugdenken aan de nooit
gevonden eerste oorzaak van het zyn . . . . och, dit alles had den doctor
niet bevredigyd . niet bezig-gehouden, niet in beweging althans,
en alzoo was de stryd then de duivel tot 'n zonderling loon gaf voor
de levering eener ziel, inderdaad de hoofdvoorwaarde, zonder
welke de ziel niet bestaan kon . FAUST begon met dorst naar
kennis, by werd afgeleid door behoefte aan beminnen, en als noodzakelyk
aanvulsel werd, zyns ondanks, z'n gemoed necrgeworpen
in de bloedige arena van een triviaal leven, dat was de stryd .
Of G6THE 't alzoo heeft bedoeld ? Hieraan twyfel ik . Maar
G6THE zelf is geen rechter over GbTHE'S werken . Hy, als de dichters
en zieners van vorigen tyd, zullen wel eens meer de waarheid
hebben gezegd, zonder dat ze 't wilden of wisten . Het staren
op de werkelvkheid prent verleidelyke voorbeelden in 't gemoed,
en by 't bestudeeren van schryvers, valt er dikwyls meer to leeren

222 IDEEN VAN MVLTATULL
uit onwillekeurige fouten, dan uit afgerichte volkomenheid . Hoe
onberispelyker de werkstukken zyn van PHIDIAS, hoe minder
z'n Apollo's en Venussen gelyken op Grieken en Griekinnen . De
eisch der waarheid is : onvo lmaaktheid en als zoodanig is G6THE'S
FAUST een schoon monument van de geschiedenis der Mensheid .
En nu weder ADAM . Even als WOUTER moet-i gevraagd hebben,
waar Loch alles vandaan was gekomen ? Wy lachen om de
stereotype tooneelfraze van eene heldin, die uit'n bezwyming ontwaakt
: o,4 8uisje ? Welnu -weer een bewys hoe er waarheid
ligt in de fouten der schryvers - juist die afgezaagde uitroep
is de natuurlyke vraag van ieder die tot zelfbewustzyn komt .
ADAM moet geroepen hebben : oit suisje ? Jazelfs : ciel o€ sui.3-je
d'oit vien.3-je ?
Zeker, de ciel hoort er by. Die is hoog, dus verheven. Van daar
komt het licht, dus ook de kennis . Daar zweven bollen - groot
of klein dan, in de schatting van 't verre voorgeslacht - die bollen
zyn niet onderworpen aan de aantrekkingskracht der aarde
althans ze vallen niet - dhhr, in de buurt dier onafhankelyke
bollen of stippen mocht macht, wysheid en gezag wonen Ja,
ciel past bij de bede om kennis . Is niet een der eerste vragen
van 'n kind : waarom de zon niet valt ?
ADAM wilde weten. Dit blykt uit den naam van den verboden
boom. De dichter achtte het onnoodig melding to maken van
ADAM's begeerte . Er is waarheid in dat verzuim . Het toont aan,
niet alleen, dat het zoo was, maar tevens dat het vanzelf sprak .
Verbeeld u een kinderverhaal, waarin de schryver me6deelt hoe
de moeder het snoepen der suiker verbiedt . Voelt ge niet, dat het
wyzen op den lust der kinderen, op hun begeerte naar suiker, overbodig
wezen ZOU ? 't Zou schynen als of die kinderen een byzonde -
ren smaak hadden . Hun snoeplust wordt verondersteld bekend
to wezen.
't Spreekt immers van zelf, dat ADAM begeerig was naar kennis .
Als legendaire figuur gelykt by evenzeer op de Mensheid in hare
eerste ontwikkeling, als op 't knaapje dat onverzadelyk is in
begeerte om to weten. ,Waarom beweegt zich dat water altyd
daarh66n ? Waarom vloog die drop van den tak naar den grond 9.
Waarom verdween by daar ? Waarom bewegen diebladen . . . .
wie of wat raakt ze aan ? Waarom vallen zy ? Hoe zullen er nieuwe
komen ? Wat is met my geschied, toen ik onlangs de oogen sloot ?
Och, er was niets to zien, alles was zwart geworden . . . . toes
heb ik even - een ganschen nacht dit weten wy nu - niet
gedacht, niet gevoeld, niet waargenomen, en toen ik de oogen
weer opende, was alles gekleurd en helder als vroeger . Slaap . . . .
wat is dat Honger, dorst, vermoeienis, voldoening, vreugd,
zorg, begeerte, ? ' smart, genot . . . . wat is dat alles ? Ik wil weten.
Hoe, ik de schoonste onder al deze dieren, ik die heerschappy
voer over de "visschen in de zee, over de vogelen onder den he-

IDERN v-AN MULTATULI . 22 3
met, en over at 't gedierte, dat op de aarde krulpt," 11i., k6en gegeven
is, ,al het zaadhebbend kruid op de aarde, en allerlei
vruchtbare boomen tot een spys" ik zou niet mogen wet ej??
Wanneer ADAM aldus gesproken had by kon niet, by gebrek
aan woorden, maar de indruk was er zoude by z'n broeders
FAUST, WOUTER en ons alien, maar -,n , at vooruitgeloopen hebben .
En aan hem, als aan alien, were, in de jeugd van ons verstand,
ten. antwoord gegeven : ,gy wilt weten ? Ziedaar EVA, ziedaar
GRETCHEN, ziedaar FANCY, FEMKE, of jets dergelyks . . . . ziedaar
de Lielde .
Is 't niet zoo ? En is er duidelyker aantooning mogelyk, van
't verband tusschen zucht near kenni8 en hysterie! Ik spreek nu
niet van de ziekelyke afdwalingen dezer driften, ik spreek van
gezonde aandrift om teo weten en to beminnen, en men zal inzien,
dat de lieve Natuur, die w6.1-1-3-andelen moet, op straffe van vernietiging
(198) ook hierin goed heeft gehandeld, door al hare
krachten aan to wenden in 66ne richting . Zon der de oorzaken
natesporen, was 't reeds voorlang by moralisten en psychologen
een erkende zaak, dat nieuwsgierigheid een hoofdbestandde ,,-l
was van de liefde. Maar zy dachten daarby aan zinnelyke fiefde
alleen, en de beide terinen van overeenkomst evenredig verheffende
tot hoogeren zin, beweer ik dat de edele weetlust een voortbrengsel
is van denzelfden bodem, waarop edele liefde groeit .
Doordringen, ontdekken, bezitten, besturen en veredelen, ziedaar
de taak en de begeerte van minnaar en natuuronderzoeker . Alzoo
is iedere Ross of FRANKLIN een WERTHEIPR van de Poolstreek,
en elk die liefheeft een MUNGO PARK van het gemoed .
Wel weet ik, dat overal vele PiZARRO'S vw, orden gevonden tegen
66n LAS CASAS . -,',Iaar deze treurige opmerking, treft de wyze van
uitvoering, niet den indru-'.k . Zy veroordeelt personen, niet de
aandrift der natuur . Tege-nover LOVELACE en FATJBLAS, staat ,
ST . PREUX. Tegenover astrologie, de sterrenkunde . Tegenover
MESMER en CAGLIOSTRO, ALEXANDER VON HUMBOLDT .
"Ziedaar EVA ' iw ,as 't eerste ant wvoord dat de feiten gaven op
de bede om kennis. ,Ge wilt ?veten bemin !" sprak de Noodzakelykheid
tot ADAM .
En terstond daarop volgde, by hem als elders, voorgewende
zonde als onmisbaar gevolg van een weldadig verbod, om hem
wegtedryven uit een paradys waar vrede en rust woonden, naar de
wilde streken die hem en z'n geslacht de gelegenheid bieden zouden
tot den stryd die 't voortbestaan der Mensheid verzekeren zou .
Weldadig was dat gebod . Gewis . Want de stoutmoedige dichter
kan niet verzinnen, wat er zou te-recht gekomen zyn van
FAUST, van ADAM, en alzoo van 't mensdom, als niet de Noodzakelykheid
- de god, die paradyzen sluit, omdat het voortbestaan
in paradyzen onmogelyk is - ons allen hadde voortgezweept
naar 't strydperk, dat leven heet. Nog heden-ten-dage bestaat het

224 IDEEN VAN MITLTATULI.
verbod : gy zult niet den van den boom der kennisse !" Ons leven is
juist altyd door : naderen tot dien boom, poging om daarvan de
vrucht to plukken, stryd met de hindernissen, die ons in den
weg staan, en die voortdurend aangroeien naarmate wy in 't wegruimen
slagen . Die stryd is ons leven. De opheffing van 't weldadig
paradysverbod ware ons aller doodvonnis, en alzoo heef t
de oude dichter van GENESIS wel gezien, toen by terugdenkend
uit het bestaan der Mensheid besloot dat eens-voor-al het onbegrensd
doordringen naar kennis moest verboden zyn, juist opdat
er alkyd iets to bereiken zou overblyven . Weer moat ik hier de
opmerking maken, dat volstrekte kennis niet verboden is ! opdat
wy zouden bestaan, maar : dat wy bestaan omdat volstrekte kennis
onmogelyk is . Hot leven is 'n raadsel, zegt men. Juist ! Maar
als 't raadsel opgelost ware, zou 't geen raadsel, en alzoo het
leven geen leven meer zyn . Hot zou niet zyn.
Als in de genesis-legende en in het drama van FAUST, moest
ook de weetgierigheid van WOUTER, samensmeltend met de aantrekkingskracht
die 'n onbeduidend meisjen op hem uitoefende,
het middel wezen om hem toe to rusten tot den stryd dien by zou
to voeren hebben. En dat was de zin myner meening, toen ik,
eenige bladzyden geleden, van myn onderwerp scheen of tedwalen,
door het wyzen op zooveel waarheid in poezie, tegenover de brutaal-domme
leugens der Historie .
518. -- Maar, WOUTER, lees je dan thuis geen boeken over
't geloof ?
Dit vraagde FEMKE aan haar vrindje, toen daze den volgenden
dag weer by haar zat op 't omgekeerde mandje .
Ja, maar ze zyn niet mooi .
Ken je niet wat van-buiten ?
WOUTER zei een vers op van een protestanterig gezang, dat geen
genade vond in den smaak van FEMKE. Maar wel vond ze dat-i
't mooi opzei .
Lees j e niets anders ?
WOUTER bedacht zich . Hy doorliep snel de bibliotheek van
STOFFEL : Werken van 't dichtlievend genootschap . . . . IPPEL, Aardrykskunde
. . . . V erhandeling over de spelling . . . . Reglement op de
brandwacht . . . . Geschiedenis van Joze f , door HULSHOFF . . . . De
brave Hendrik . . . . V ader Jakob onder zyn kindertf es . . . . Preeken
van dominee HELLENDOORN . . . . Kathechismu$ van idem . . . .
HooRNs liedeboek . . . .
Hy voelde heel goad, dat er van dit alles niets to-pas kwam
by FEMKE . Eindelyk
- Ik weet wel iets, maar 't is niet van 't geloof . . . . het is van
GLORIOSO . . . .

IDEEN VAN MULTATULI . 22 5
FEMKE beloofde to zullen luisteren, en WO LITER vertelde . Eerst
sprak by afgebroken, en met al de en toen's die niet gemist kunnen
worden by een holllandsch verhaal, maar weldra verplaatste
Ity zich in den toestand van z'n held, en verhaalde beter dan-i
gelezen had in dat -, - oddig boely . By elke schaking, by elk heldenfeit,
stond by op van z'n korf, en bootste de daden van z'n
held na, zoodat FEMKE er van schrikte. Maar prettig vond ze
't toch, en toen by eindelyk zweeg, was er een vonk van zyn
zonderling bestuurde m-aar oprechte geestdrift gevallen in haar
hart, dat als 't zyne klopte van verrukking over al 't schoone
dat zy gehoord had . Beider wangen gloeiden, en waarlyk als
er 'n trekschuit had gereed gelegen naar ltali6, ik geloof dat
FEMKE oogenblikkelyk ware me&gereisd om deeltenemen aan
zooveel gevaar, zooveel aventuren, en . . . zooveel minnary. En
't fraaist was, dat er nit WOTITER'S vertelling bleek hoe zuiver
zoo'n italiaansche roover in 't geloof is .
Weet je nog iets ?
Ja, zei WOTJTER die op-streek raakte. Ja nog iets . . .'t
staat in een klein boekje . . . een almanak, geloof ik .
En by verhaalde :
-- FEMKE, er was eens in een groot land een koning die
INCA heette . Al de koningen van dat land heetten INCA . . .
Zoo-als hier Oranje . . .
Ja, zoo-als hier Oranje . Maar daar in Peru - want het land
heette Peru, - waren de koningen uit de zon gekomen, en
als ze stierven, keerden zy terug naar de zon. En zy mochten
niet trouwen met 'n meisje dat niet uit de zon voortkwam .
Dat was zoo de wet in Peru . . .
- Is 't waarlyk gebeurd, WOUTER ?
- Het staat zoo in 't boekje, FEMKE . Nu was er een koning .
die drie kinderen had, eene dochter en twee zoons . De zoons
heetten TELASCO en Kusco, maar den naam van 't meisje heb
ik vergeten.
Zeg maar MARIE.
Dat is, geloof ik, geen peruaansche naam . Neen, LouiSE
is beter, of EMMA. . Of wil je dat ik FEMKE zeg 'e
- Wel neen, zeg maar EMMA . Anders weet ik niet of je met
my spreekt, of van die prinses .
- Goed : EMMA . EMMA was 't eenige zonnekind in heel Peru .
En niemand wist wie na den dood van den Koning, INCA worden
zou, want TELASCO en Kusco waren gelyk geboren . Gebeurt
dat meer ?
Wel zeker, dat zyn tweelingen . Een nicht van ons heeft er
drie te-gelyk gehad . . . dat kan heel goed .
- Nu, TELASCO en Kusco waren tweelingen, en de Koning
wilt niet wie hem zou opvolgen . Hy hield van beiden evenveel,
en ook het yolk van Peru had graag beiden tot INCA gehad .
IDEEN II. 15

22 6
IDEEN VAN MULTATULI.
Maar dat mocht niet, omdat er in de wet stond dat er altyd maar
een INCA wezen zou. Toen riep de koning alle priesters by el
kaer op een hoogen berg, om nader aan de zon to wezen . . .
want de zon zou beslissen wie koning worden moest .
Maar WOUTER, dat kan niet waar zyn .
Het staat zoo in 't boekj e, FEMKE. En . . . 't is lang geleden,
heel lang . Dat land Peru is een land van vroeger tyd, weetje,
net als de ivoren poort .
FEMKE was maar half tevreden . Maar, nieuwsgierig naar 't verhaal,
hield ze zich alsof WOUTER'S oplossing haar voldeed .
- Op bevel van den koning, maakten de priesters twee groote
brandstapels, en legden daarop veel groote kransen van bloemen .
Maar ze staken het hout niet aan . . . . dit moest de zon zelf doen .
Dat kan heel goed . . . . met 'n brandglas . . . .
Neen, zonder brandglas, want de Peruanen hadden geen
brandglazen. En bovendien het was juist te-doen om den wil
van de zon to weten. De kransen op den eenen brandstapel waren
gelegd of 't een letter T was, dat beduidde TELASCO . Op den ander
had men een K geschreven . . . . ik meen met bloemen . Die K
wilde zooveel zeggen als Kusco . Nu vie] de koning op de knieen,
en alle priesters ook, en zy zongen een gebed aan de zon . . . .
Dat was heel slecht, WOUTER. Men mag, voor niemand knielen
dan voor heiligen . En dat bidden mag ook niet . . . . dat is
afgodery .
Ja juist, 't staat ook in 't boekje dat die mensen in Peru
afgodendienaars waren. Maar, FEMKE, dat moet je nu zoo beschouwen,
zie . . . . 't is lang geleden . . . . en 't was een ander yolk . .
een heel ander yolk moet j e denken . Daar heb j e nu by-voorbeeld
. . . . in Frankryk . . . . daar noemen ze een vader pere . . . . dus
je ziet, dat ieder yolk zoo z'n eigen manieren heeft .
FEMKE knikte, als byna overtuigd .
Zy zongen een gebed aan de zon . TELAsco, Kusco en EMMA
zongen mee, want zy waren nog nieuwsgieriger dan de anderen,
dit begryp je wel, want al.s Kusco's houtstapel het eerst brandde
zou by INCA worden, en TELASCO bleef maar prins. En als TE-
LASCO's stapel 't eerst aanging, werd by koning, en niet Kusco.
Nu, voor EMMA was 't ook een heele zaak . . . . want ze moest
trouwen met den nieuwen INCA. Ze wou dus graag weten wie 't
' t wezen zou . . . .
Maar . . . . 't waren haar broers !
Wel j a. Dat moest zoo, omdat ze 't eenige zonnekind was .
Ze woonden in Peru, moet je denken, dat was alles anders dan
by
ons . . . .
- Ja, dat 's waar zei FEMKE, die bang was, dat to veel ongeloof
haar de vertelling kosten zou . 't Zal wezen als met GLORIoso
en die gravin . Zulke dingen gebeuren hier niet . . . . dat vind
je alleen in verre landen .

IDEEN VAN MULTATULL 22 7
- Ja . . . . of heel lang geleden. Nu dan, na lang bidden stak
de zon geen der beide brandstapels aan . . . .
- He! zei 't meisje verwonderd, want na al 't zonderlinge, dat
ze vernam, had ze zich gereed gemaakt nog meer vreemds to hooren
- Neen, de zon stak ze niet aan, maar riep den INCA en 't yolk
van Peru toe, dat EMMA kiezen moest tusschen TELASCO en Kusco.
Wie ze 't meest beminde zou koning zyn .
- Toen was 't gauw uit, dacht FEMKE, en dat zei ze .
- Juist andersom . EMMA wilde niet kiezen, De zon had haar
een maand tyd gegeven, om to bedenken. Zy peinsde en overlegde,
en kon niet tot een besluit komen . Of, als ze een oogenblik
meende to weten wien ze voortrok in haar hart, dan wilde
zy 't niet zeggen, omdat ze den ander to liefhad om hem to bedroeven.
Want zy wist, dat beiden haar beminden en dat haar voorkeur
van den een, den dood van den ander wezen zou . Zy vraagde om
raad by TELASCO . Deze raadde haar aan, Kusco to kiezen . . . .
- He ? riep FEMKE weer . En er was een vragende Loon in haar
uitroep . Zy meende niet goed verstaan to hebben .
- 't Was in Peru . . . . en heel lang geleden. En daarop smeekte
zy Kusco, haar to zeggen, wat ze doen moest . Kusco beweerde,
dat TELASCO haar gelukkig maken zou, en dat zy then kiezen
moest . Ook vond by TELASCO waardiger om INCA to worden,
dan zichzelf.
Alzoo vond EMMA by de broeders geen troost . En by de priesters
ook niet. En ook niet by den koning, die in 't geheel geen raad
geven wou, omdat het een zaak van de zon was, waarme6 by zich
niet mocht bemoeien . EMMA was troosteloos. Ze wist hoe lief
Kusco haar had . 's Avonds in het woud had ze hem beluisterd,
toen-i een lied zong, waarin by zeide, dat-i zonder haar niet leven
kon. Toen was zy hem om den hals gevallen, en ze ging naast hem
zitten op de zodenbank, en ze zei : lieve Kusco . . . . en ze legde
't hoofd tegen zyn schouder, en begon bitter to schreien, omdat ze
hem zoo erg lief had . Er is een plaatje by, FEMKE .
- Kun je 't boekje niet eens meAbrengen ? vraagde het meisje .
Ze wilde zoo gaarne, dat prentje zien .
- Ach peen, 't boek is van STOFFEL, en by heeft gezegd dat
ik nets mag wegnemen uit zyn kastje. Dit is zyn bibliotheek,
weetje, omdat-i schoolmeester is . Nu, zy weende van liefde .
En Kusco ook . . . . khn dat ?
- Wel neen !
- In 't boek staat het Loch. Maar hoor verder. Toen ze daar
zoo zaten, kwam TELASCO . Hy beluisterde hen - een oogenblik
maar - en trad opeens to voorschyn . Daarop viel by op de knie6n
voor Kusco, en zeide : ,heil u, INCA van PERU, de dochter der zon
heeft u gekozen . " En by boog z'n hoofd tot de aarde, en wilde
Kusco's voet op z'n nek plaatsen . Dat beduidde onderwerping

228 IDEEN VAN MULTATULIL
in Peru . Maar EMMA en Kusco stonden haastig op, en beiden
te-gelyk riepen zy, dat TELASCO zich vergist had . ,Zy heeft u
lief, broeder, sprak Kusco, aan a denkt zy, van u droomt zy,u
bemint zy, o TELA .SCO ! Gy zyt koning in haar hart en dus INCA
van Peru ."
TELASCO sidderde, want by had Kusco to lief, om to willen, dat
het waar was . Twyfelend zag by EMMA aan en nu werd het eerst
recht moeielyk voor hem, want nu viel ze hem om den hals en
kuste hem innig, en trok hem naast zich op de bank van zoden .
Maar terwyl ze aan de eene zyde TELASCO omarmde, trok ze met
de andere hand Kusco tot zich, en . . . . toen zat ze in 't midden
tusschen de broeders . En als ze TELASCO kuste, zuchtte zy : ,lieve
KUsco !" en als ze Kusco liefkoosde, fluisterde zy TELASCO'S
naam . . . . och, FEMKE, 't was zoo moeielyk .
Ja, zuchtte FEMKE, 't was een moeielyk geval .
- En ads TELASCO meende, dat ze iets hartelyker tegen Kusco
was, zeide hy : ,Gy moet kiezen EMMA !" in de hoop, dat ze Kusco
gelukkig maken zou. Maar by durfde niet aandringen op die keus,
als by meende to gevoelen, dat zy hem kiezen zou . Want by kon
wel z'n eigen smart dragen, maar by schrikte voor de wanhoop
van z'n broer .
En KUsco riep, ,Kies, EMMA !" als zy zich wendde naar TE-
LASCO'S zyde, maar by zweeg als EMMA's hoofd op zyn schouder
lag. Hy vreesde den dood niet -- want, FEMKE, by wilde sterven,
als-i niet leven kon met haar - maar by was bekommerd over
TELASCO'S jammer, als deze Emma's beeld zou moeten verdryven
uit zyn hart . Kun je dit alles begrypen, FEMKE ? Ik weet niet
of ik 't goed vertej, maar 't staat zoo in 't boek . . . .
- Ja, ik begryp het heel goed, antwoordde FEMKE. Ze waren
tweelingen, zieje, daar komt het van .
Nu moet ik als waarheidlievend gesehiedschryver getuigen geen
geloof to slaan aan FEMKE's begrip. Ik verdenk haar van ,schipperen"
met het . geloof aan WOUTER'S vertelling. Zy drong zich
het begrypen op, omdat zy zich voelde aangetrokken door de liefde
en offerzucht der drie helden van het verhaal . Ze was niet geleerd
genoeg om met spot neertezien op't verhevene, al werd het haar dan
dan ook meegedeeld op 'n wyze die hier-en daar barok schynt . De
jeugd- van individu en Mensheid alweer - is romantiek. Ze heeft
behoefte aan onmogelykheid, of wat daar naby komt, en nu
WOUTER eenmaal FEMKE zoo ver had veroverd, dat zy zich verplaatste
in zoo vreemde toestanden, vond zyne geloofwaardigheid
een sterken bondgenoot in FEMKE' S vurige begeerte om 't vervolg to
weten dier aandoenlyke geschiedenis . Zy had hem - met minder
moeite, want WOUTER was j onger, en bovendien onevenredig kinderlyker
- haar ,ivoren torens en geestelyke vaten" ingegeven,
nu zou 't hem weldra gelukt zyn haar het geheele zonnestelsel

IDEEN VAN MULTATULI . 229
to doen slikken. Maar de acme jongen wist dit niet . Om to ontleden
hoe zucht tot weten wordt afgeleid door behoefte aan lie/do, had by
eenige tientallen jaren ouder moeten wezen, en niet zelf de patient
van dit zielkundig verschynsel . De lezer zal wel zoo goed zyn myne
opmerkingen aftescheiden van WO -JTER'S indrukken en niet den
natuuronderzoeker verwarren met de kikvorsch die dezen tot
onderwerp diende van z'n galvanische proef. Wie to traag is om
de analyse to volgen van 'n mensenhart, abonneere zich op de
romans van , XAVIER DE MONTEPIN, PAUL F,--A7AL, PoNsoN DU
TERRAIL en dergelykei-i . Wie zich verheven waant boven de ontleding
van een gemoed, raad ik aan octrooi to verdienen op 't
uitvinden van iets belangrykers . En wie eindelyk myn werk afkeurt,
als iets onvolledigs, of myn slotsommen a~ls onwaar . . . . ik
zal hem dankbaar zyn voor terechtwyzing . Maar in dat geval
wenschte ik de blyken to zien van wat inspanning en studie, want
d at kost het my ook . . . . en nog iets. (30)
WOUTER vond het prettig, dat FEMKE de gedeeldheid van
EMMA's hart begreep, en tevens de edelmoedigheid der beide broers .
Wanneer by dat had moeten uitleggen, ware by moedeloos geworden.
Nu drukte FEMKE '-, snel begrip het zegel op zyn ingenomenheid
met de Peruaansche historie, en by vond ze schooner
dan ooit. Deze indruk maakte hem welsprekender dan-i tot nog
toe geweest was . Het word hem nu een punt van eer, FEMKE'S
goede meening to rechtvaardigen, en onwillekeurig overgaande
van den verhaaltoon tot dramatische voorstelling, voerde by zyne
personen sprekende in. Fr was een quousque tandem van tee(jerheid
in 't naspreken van TELASCO'S woorden :
. . Dochter der zonne, beslis! fly heeft u lief, Kif sco, myn brooder
de edele Kusco . Is er eon ree vlugger op 't gebergte . een lager
zekerder van zyn schoto eon held order de dapperen van . Peru,
vlugger, zekerder, heldhaftiger, dan b y ?
,,Dochter der zonne, beslis ! Hy heeft u lief, Kusco, myn brooder,
de edele Kusco . Zie ik \7erraste hem in den ,,,Iaap, en hoorde
hoe by droomend uw naani sprak . Hy strekto zyi .,e armen Tfit,
als orn u to zoeken, by klemc-1-c u vast aan zyn hart, en zyne lippen
bewogen zich als kussen ,Ie. Dochter der zoniie, beslis, en kies
den edelen Kusco !"
,,Niet alzoo, antwoordde Kusco . Ook ikheb'UELAScobespied,
den verhevensten telg van de INCA'S Hy schreef uwen naam, o
dochter der zon, met kunstigen knoop in z'n gordel *) en luid heeft
herinner my niet .net zekerheid of het knoopenschrift in Peru
dan wel in Mexico te-huis behoorde . Misschien was het gebruikelyk in heide
landen die, hoe ver ook van Oka& gelegen, eii hoee ook in sominige opzichten
van elkander versehille .r., de, toch ri,mv, , riva -fltsehap en gelykheirl
van klimaat zeer vele pititeii vii -i overce , ikom ,4 to hadden . Ooh 1~ ;
my onbekend hoe ver de nn : ,.est beschaafde Zidd-ArneriLiansche volkereii

230 IDEEN VAN MIILTATULIL
by dien naam geroepen in den stryd tegen de vyanden van Peru .
Zy vloden op then roep, als ware de beschermende zon zelve neergedaald
omim de belagers van haar kinderen to verdelgen . Kies TELASco,
den dapperen TELASCO . . . . o gy verhevene dochter van
't licht !"
. .Kusco kwam my to-hulp in den stryd. Zonder hem ware ik
verslagen . Hy heeft de pryzen behaald in alle spelen der j onkheid
van 't land. Hy worstelde, streed en overwon in uwen naam . . . .
,,TELASCO lief my de overwinning! Hy doodde zyn eerzucht in
uwen naam . . . .
„Kvsco heeft u bezongen in heerlyke gedichten . . . .
,,TELASCO heeft ze gezongen op goddelyke melodie
,,Bedenk dat Kusco sterven zal, wanner gy niet hem boven
alles bemint, hem alleen . . . .
het gebracht hadden in de kunst om gedachten door knoopen uittedrukken,
toen de Spanjaarden hen met een andere beschaving kwamen verrassen .
Het is uit ethnologische en f ilologische oogpunten zeer to betreuren dat
veroveraars zoo weinig tyd hebben zich met de humaniora to bemoeien.
Gewapende beschavers toonden gewoonlyk groote behoefte to hebben aan
eenige . . . . beschaving .
Met verwyzing naar de noot op 488 en als vervolg daarop, ben ik niet
vreemd van de meening dat de Romeinsche Legerhoofden in Germanie
en de Spanjaarden in Zuid- Amerika, onze kennis van den loop die de taal
genomen heeft, zeer zouden hebben uitgebreid, indien ze iets minder hoogmoedig
hadden neergezien op den Kultuurstaat der volkeren die zy tenonder
brachten. Misschien ware dan de gissing' dat' Amerika de bakermat
is der oud-indische beschaving, iets minder wolkerig dan ze nu nog altyd
schynt . Al zy het namelyk dat de taal van de Mexikanen en Peruanen der
vyftiende eeuw, niet die der oorspronkelyke bewoners was - beter : van
vroegere bewoners, daar het begrip oorspronkelykheid altyd relatief blyft
- dan nog moeten daarin altyd kenteekenen zyn bewaard gebleven, die
ons op den weg hadden kunnen helpen. Wat wy thans van Amerikaansche
talen vernemen, draagt veelal de zeer onwetenschappelyke kleur van Jo-
NATHAN'S humbug. En ook Europesche berichtgevers zyn niet to vertrouwen
. De lezer herinnert zich den blunder van den franschen abbe DoME-
NECH, die de geleerde wereld verheugd heeft met een palympsest, dat aan
ieder die platduitsch verstaat, gebleken is 't zakboekje van 'n slachtersjongen
uit Munster to zyn . De fide caute vitanda . . . . zeg ik met professor
OOSTERZEE na.
Hoe dit zy, de overeenstemming tusschen oud-Amerikaansche en byv .
sommige Egyptische monumenten, is onmiskenbaar. Men zie daarover
o . a. het schoone plaatwerk : Denkmaler der Kunst, zur Uebersicht ihres
Entwickelungsganges von den ersten kiinstlerisehen Versuchen bis zu den
Standpuneten der Gegenwart, door ERNST GUHL en JOSEPH CASPAR, uitgegeven
by von Ebner 4r Seubert to Stuttgart . Ook het bekende Handbuch der
Kunstgeschichte van Dr . FRANS KTJOLER kan met vrucht worden geraadpleegd,
ofschoon deze geleerde de meeste Amerikaansche monumenten
een vry modernen oorsprong aanwyst, en meer de vraag behandelt of de
Amerikaansche beschaving uit Azie weed ingevoerd, dan wel het omgekeerde
van die stelling. (1872)

IDEEN VAN MULTATULL 2 3 1
" Meent ge, dat TELASCO zou leven, zonder uwe liefde ?
Eindelyk sprak het meisje :
,Ilk heb u lief, TELASCO en u'Kusco, heb ik lief . Ik khn niet
kiezen, zoo waar ik eene dochter ben van het licht . Myne hand
beeft zoodra gy my aanraakt, o K -usco maar TELASCO, ze trilt
evenzeer als zy den druk voelt van uwe hand . Myn hart siddert,
by de gevaren des oorlogs, als ik weet, dat gy beiden vooraan
staat in de reien der kinderen van de zon, en ik khn niet beslissen
hoe ik den pyl richten zou, die bestemdd was 66n uwer to tref -
fen . . . . als ik veroordeeld was die richting to bepalen .
,,Als ik uw gezang hoor, o K -usco, dan voel ik al 't wee en al de
zaligheid van 'n liefde die my oneindig schynt, maar toch is er
in myn hart plaats voor 'n alles verterenden gloed, by 't inzuigen
der goddelyke tonen uwer muziek, o TELASCO, als zy de woorden
van Kusco begeleidt . Myn ziel leeft door 't genieten van u-%i,
beider bestaan. Uw beider namen hoor ik roepen door den tortel
in 't geboomte, door den wind als by suist of buldert . Uw beider
naam staat me in liefelyke kronkeling geschreven op de vlakte
van 't meer, in rangschikking van kleur op de blaadj es der bloemen,
in gloeiend schrift op de zon zelve, die vlekkelooze oorsprong van
ons bestaan. En, TELASCO, als ik neerkniel naast den INCA, OM
met de kinderen van Peru onzen god to bidden om zegen voor zyn
land, dan was myne bede een zucht : uw naam! En Kusco,
by 't danken voor de zegeningen die de oorsprong van het licht
schonk aan 't blinkend land van Peru, dankte ik, de dochter der
INCA'S, met dit 66ne woord : Kusco !
I' Daarom, o edele broeders, laat my vry van keuze, ik khn
niet . . . . ik khn niet !"
Aldus sprak de dochter der zon.
Maar TELASCO antwoordde :
"De zon heeft gesproken, en gezegd dat gy kiezen zoudt, Az-
TALPA . . . .
- H6 ? EMMA heette zy . . . .
- Neen AZTALPA, riep WOUTER, wien de geestdrift het geheugen
weergaf, ze heette AZTALPA. TELASCO zeide :
,,De zon heeft gezegd, dat gy kiezen zult . Zoudt gy 't gebod
der zon niet opvolgen ?"
1 ,Laat my sterven, TELASCO
"Neen, ik ik! . . . . riepen beide broeders tegelyk . . . .
Beslist gylieden wien uwer ik moet kiezen . . . . ik zal gehoorzamen
."
,,,Kies TELASCO riep Kusco .
"Kies Kusco! riep TELASCO .
Maar het meisje kon niet gehoorzamen aan beider gebod tegelyk,
en durfde niet ongehoorzaamm wezen aan 66n der geboden .
TELASCO bedacht zich .
,,Ik weet, ik weet ! riep hy . Hoor AZTALPA en gy Kusco, hoort

232 IDEEN VAN MULTATULL .
daar myn voorstel . Dat heeft my een god ingegeven ! Zyn niet
de vederen uwer pylen blauw, myn broeder ? Zyn niet de myne
rood ? Door-aan ! Morgen voor 't verschynen der zon, zullen wy
tezamen uitgaan naar 't jachtveld . Wy zullen ons in het kreupelhout
plaatsen . . . . gy, honderd schreden voorby den boom,
die AZTALPA's naaim draagt, door ons beiden gesneden in de schors .
Ik, honderd schreden aan deze zyde van lien boom. Daar zullen
wy het uitzicht hebben op den heuvel, waarlangs 't wild vlucht,
als het wordt opgejaagd door de jachtgezellen. Wy beiden leggen
aan op de eerste hinde die er opdaagt uit het woud. Als de vederen
van den pyl die haar dooden zal, rood zyn, wil ik dat AZTALPA
my kieze . Als 't uw pyl is, Kusco,die 't wild treft . . . . als de getroffen
hinde uw kleur draagt . . . .
De beide broeders bedekten zich het gelaat, als vreesden zy
iets to zien, wat uitslag spellen zou van den vreeselyken stryd
then TELASCO voorsloeg .
„Ik neem aan ! riep Kusco op eens, ja TELASCO, ik neem uwen
voorslag aan . Waarlyk, die straal van licht in uw hart was een boodschap
der goden. Ik neem aan, ik neem aan . . . . my zal zy kiezen
als de vederen blauw zyn ! 0 stem toe, AZTALPA, beloof,
dat gy berusten zult in den uitslag van TELASCO'S voorstel .
,,Zweer ons dat met duren eed, AZTALPA ! smeekte de andere
broeder.
En het meisje beloofde en riep daarby de heilige zon aan,
haar hart to richten naar de kleur der veeren van den pyl, welke
den volgenden dag de eerste hinde treffen zou, die er opdaagde
uit het woud .
Den volgenden morgen vroeg by 't eerste licht der zon, hoorde
TELASCO van verre, hoe de jachtgezellen het wild opj aagden
met trom, bekkens en geschreeuw . En daar recht voor hem lag
de kleine heuvel, waar gewoonlyk 't wild het geboomte verliet,
als het schrikkend wegvlood voor 't gevaarspellend geraas . Z8o
jaagde anders TELASCO niet . Zoo was de buit to licht gewonnen,
en zelfs kwam zoo'n jacht hem voor als verraad. En ook nu jaagde
TELAsco niet op die wyze, want zie z'n pylkoker lag naast hem,
en de hand, die den boog moest spannen ondersteunde het hoofd .
Toch greep by eindelyk langzaam de roodgeveerde pyl, toch
vatte z'n trage linkerhand den boog, om gereed to zyn tot misschieten,
al.s de eerste hinde zich vertoonen zou . ,Misschien heeft
de opmerkzame Kusco myn pylen geteld, by 't samen uitgaan,
dezen nacht" . Zoo dacht hy, en maakte zich gereed tot zorg, dat
er een pyl zou ontbreken aan 't getal . . . .
Het gerucht kwam nader. Weldra zou . . . .
Daar vloog een hert, hooggeweid . . . wilde buffels . . . . ruige
zwynen . . . . bevallige gazellen . . . . meer herten, meer buffels . . . .
zwynen weer . . . . o God, de hinde, de hinde . . . . daar was zy !

IDEEN VAN MULTATULL 233
Daar stond. het verschrikte dier hygend op den heuvel, blootgesteld
aan de wisse schoten der jagers . . . . neen, ditmaal beschermd
door TELASCO's en Kusco's edelmoedigheid .
Want TELASCO schoot in de lucht, en by volgde z'n pyl met
de oogen, maar sloot ze weer om zich voor to stellen hoe die pyl
hemzelf het hart doorboorde.
En ook Kusco doodde de hinde niet. Hy verborg z'n pyl in
den grond, en dekte then toe met wat aarde, en bet sebeen hem of
by daar zichzelf begroef .
Maar beide broeders staarden verwonderd op de hinde, die ongedeerd
vender vluchtte .
,,Gy hebt my bedrogen, TELASCO gy hebt niet geschoten!"
riep Kusco, die wild te-voorschyn sprong .
jk heb we] geschoten, broeder . Maar gy, gy hebt my misleid
Gy hebt misgeschoten met opzet !" antwoordde TELASCO, die
z'n broeder te-gemoet snelde .
jk zweer u dat ik niet heb misgeschoten met opzet, TELASCO.
En bedroefd keerden de twee broeders naar huis en verhaalden
aan AZTALPA wat er geschied was, Beiden klaagden zy over misleiding
.
Ditmaal viel er een straal van licht in Kusco's ziel . Hy zeide :
Wederom zullen wy ons tegen den daoeraad plaatsen in het
kreupelhout, TELASCO . Weer zullen de jachtgezellen het wild
opjagen naar den heuvel . Weder zal de kleur van de pyl, die de
eerste hinde treft, AZTALPA's keuze bepalen, maar . . . . TELASCO
zweer my, dat gy schieten zult, ditmaal !
,Ilk zhl schieten En gy beloof my, dat gy treffen zult .
,,Ik zhl treffen
„G y zult schieten zoo goed als een jager dat kan ? Met het
doe] om to raken en to dooden ? Werkelyk, de eerste hinde ?
,ja ja ik beloof dat alles . En gy, TF-,i.,Asco
"Rusco, ik beloof het u"
Den volgenden dag lagen de broeders in hinderlaag, als den vorigen
. Wel waxen ze nu inderdaad jagers, die begeerig loerden
op wild. Strak omklemde de linkerhand den slangenhouten *) boog .
Duim en voorvinger van de rechter weerhielden de pyl tegen 't
halfgespannen koord . Het cog staarde over den gestrekten duim,
zich richtend langs de punt van de schicht naar de opening van
*) Deze Zuid-anierikaanseha houtsoort waarvan ik den botanischen naam
niet weet, is zeer hard, en zoo z-waar to bewerken dat Europesche schrynworkers
er ongaarne itA to doen hebben, ofsehoon do daaruit vervaardigde
meubelen zich zeer, schoon laten polysten . Do kleur is bruingeel met
kleine donkere vlekken, eii hover sehryf ik hiemaii den naam toe, dan aall
de b . v . in Guiana heerschende uleening dat dit hout, van een boom konil,
waarom zich by-voorkeur slangen kronkelen . Of hot - echter vcerkrachtig
genoeg is oin tot boog to dienen, kan ik iiiet, verzokerpii . Misscliien is dif
een fout in den tekst, (18T2) .

234 IDEEN VAN MULTATULI .
het woud. 0, lang vobr de hinde den top des heuvels bereikt had .
zou zy ditmaal getroffen zyn ! Daar vloog een bison snuivend uit
de wildernis . . . . zwynen weer . . . . herten . . . . een hinde . . . .
Doodelyk getroffen stortte het arme dier neer . . . .
„Ik groet u INCA van Peru !"
Dit riepen TELASCO en Kusco te-gelyk, haastig te-voorschyn
tredend uit het kreupelhout .
,,Gy hebt verwonnen, Kusco . . . . 't was uw pyl !
,,De uwe, TELASCO ! 't Kan de myne niet geweest zyn . . . . myn
hand sidderde toen ik schoot .
,,Myn oog was verduisterd, toen ik aanlegde .
,,Heil u, INCA van Peru, TELASCO bemind door AZTALPA !
,,Heil u. INCA van Peru, Kusco den Reveling der zon !
11 Gy"
„Ik verzeker u dat myn pyl
,,'t Khn de myne niet geweest zyn
,,Den heuvel op !
Dit laatste riepen de beide broeders te-gelyk . En te-zamen
ylden zv naar de plek waar de hinde gevallen was
„Ik zie uwe kleur . . . . riep Kusco nog op een afstand .
,,Onmogelyk broeder . . . . de pylveer is . . . . blauw ! En 't moet
blauw zyn, want
,,Het moet rood zyn, want
Twee schichten hadden de hinde het hart doorboord . Beide
broeders hadden getroffen, maar beiden hadden geschoten met
verwisselde kleur .
Want 's nachts was Kusco, voorzichtig als 'n misdadiger, geslopen
in de woning van TELASCO, en by had een rooden pyl
geroofd uit den koker zyns broeders . En niet moeielyk was deze
diefstal, want TELASCO's legerstede was ledig . Er was niemand
ter bewaking van de wapens, waarmee by niet wilde overwinnen . .
Waar was de zorgelooze TELASCO, toen Kusco hem beroofde ?
TELASCO was ter-sluik zyns broeders woning binnen getreden,
om den blauwgeveerden pyl to stelen, waarmee by Kusco wou
maken tot AZTALPA'S uitverkorene, tot INCA van Peru. Begryp
j e 't, FEMKE ?
Ja, . . . .maar . . . .
Je moet altyd denken, 't was ver van hier, en !t is lang
geleden . Luister verder, Nu waren de beide broeders zeer bedroefd,
en AZTALPA ook . Ze wist niet wat ze doen moest, en bad aan
de zon . Dit deed Kusco ook, en ook TElasco. Maar de zon antwoordde
altyd hetzelfde : dat AZTALPA kiezen moest
Antwoordde de zon altyd, als men haar om raad vraagde ?
-- Altyd. 't Staat zoo in 't boekje 't was ver weetje . Nu
AZTALPA moest kiezen. Daar was niets, niets, niets tegen to doen .
Erg toch wou ze niet, en riep maar al dat zy liever sterven wilde,

IDEEN VAN MITL TATTTLT . 2 3 5
Toen kreeg'FELA4CO een liebt in zyn ziel, en by zeide -
-Verheven dochter van de zon, it geschiedde naar uwe begeette
. (11ly wilt niet kiezen, AZTALPA . . . . welnu, ge zillt, sterven .
0 God, riep FE-AnKE . . . .
Stil, FEMKE, luister goed . TELASCO rneende het niet -1, dat
zal je zien . Hyzeide, (]at zy sterven moest, en daar-i begreep,
dat AZTALPA niet zou gelooven dat by dit inderdaad bedoelde,
legde by haar uit, waarom :
,,(-',v moet sterven, AZTALPA . OM uwentwil zou er verdeeldheid
komen in 't land van Peru . leder die Kusco bemint, wensclit
dat ge my kiest, omdat men weet hoe 't den goeden Kusco
zou bedroeven, my verstooten to zien . En wie my liefheeft,
vordert dat ge aan Kusco uwe hand reikt, wyl men beseft hoe
It my zou smarten, gelukkig to zyn by zyn wanhoop . Gy moet
sterven, AzTALPA! Geen burgeroorlog mag "t gevolg zyn der
verdeeldheid van uw hart . Na uwen dood, als ge zult ( ;Pg ,) Va -
ren zyn tot den oorsprong van uw bestaan, zal er geen scheiding
wezen tusschen de offerwolken die u onze liefde boodschappen,
noch twe6rlei toon in de zangen des yolks van Peru . Eenstemmig
zullen onze gebeden opstygen, en er zal geen wanklank
van verdeeldheid zyn in onze lofliederen . Daai dhhr
daarboven, zyt ge ons beiden even naby, AZTALPA! Daar kutit
ge ons beiden gelyk deel geven in den oneindigen rykdom uwer
bescherming . Gy zult Kusco antwoorden in 't ruischen det ,
palmen, zonder slat ik te-vergeefs naar uw stem luister in de
in uziek van de zee . Hem en my zult ge verschynen in den drooin
. . en myn arm zal niet slap neervallen by de gedachte aan Kusco's',
verlatenheid, noch by bedroefd zyn door 't besef dat zyn genot
my de ziel verscheurt . Voor 'n liefde als de uwe, AZTALPA, is
almacht noodig . W66.s almachtig, gy kunt het, gy moogt het,
gy inoet het ! Dat is de wil der zon, die 't wist dat gy noch
Kusco zoudt kiezen, noch my, maar dood en verheffing tot
geest, omdat een mensenhart to nauw is tot bevatting van
zoo veel gevoel .
Sterf dus, AZTALPA, sterf, en verhef u tot licht . In uw hart
is geen plaats voor ons beiden, maar wel zal er plaats wezen
voor ons beiden op uw graf, als ge zyt opgevaren ten hemel . . .
Aldus sprak TELASCO.
Kusco zweeg .
En AZTALPA zeide :
"Broeders, ik ben bereid ."
'En kort daarna vergaderden de priesters en de koning, in
het woud op den berg, waar men gewoon was to offeren aan
de zon . En daar was veel yolks byeen gekomen om den rook to
zien, waarin AZTALPA zou opvaren . Want, nadat ze gedood
was, zou ze verbrand worden .

2 36 znEEN VAN MULTATULL
„Je weet, FEMKE, de rook gaat altyd naar boven . Dat is om
optestygen, weetj e ?
Ja, antwoordde het meisje, met 'n overtuiging als-of ze
VELLEDA zelf was . Och, ze had 'r boekje vergeten, en was ontrouw
aan al haar Heiligen .
0 God, WOUTER, 't doet me zeer ! Moest AZTALPA nu
waarlyk sterven ? 't Was wreed van TELASCO . . .
Wat zou jy gedaan hebben, FEMKE ?
Ik zou, ik zou . . . ik weet het waarlyk niet, WOUTER.
Zieje, 't was moeielyk . Nu, daar stond AZTALPA, tusschen
de beide broeders. Ze was in 't wit gekleed, en een witte sluier
hing haar over 't gelaat . Het yolk zong een treurig lied . Men
knielde . AZTALPA omhelsde haar vader, groette de menigte met
de hand, en riep
„Ik ben gereed. Broeders, geleidt my!"
Zy reikte aan beiden de hand, en trad fier naar den brandstapel
. Kusco's houding was gebogen en zyn tred was wankelend .
Maar TELASCO scheen moediger. 0, FEMKE, by wist, dat AZTALP A
niet sterven zou . . . .
Een diepe ademhaling verluchtte FEMKE'S gemoed. Met open
mond staarde Zy WOUTER aan, als wilde zy de vreeselyke ontknooping
opvangen met al de kracht van haar ziel .
Neen, zy zou niet sterven, en ik geloof, dat TELASCO het wist.
Hy trok den gewyden dolk, bad AZTALPA om vergeving . . . .
KUsco stond met de handen voor het gelaat . . . . AZTALP A kruiste
de armen voor de borst . . . . zy boog het hoofd . . . .
Daar viel zy eensklaps op de knieen voor TELASCO
„Broeder . . . . een oogenblik ! Eene bede ! ach laat my den dood
ontvangen van Kusco's hand!"
TELASCO slingerde den dolk weg, en riep
,, Geloof d zy de zon, zy heef t gekozen ! Volk van Peru, daar
staat uw INCA ! AZTALPA, vaarwel !"
Alle Peruanen bogen daarop het hoofd voor Kusco .
Maar toen deze zyn broeder zocht, was TELASCO verdwenen .
Men heeft hem nooit weergezien. Vindje 't niet mooi, FEMKE ?
- Hoor WOUTER, als dat meisje geweten had hoe TELASCO
haar verzoek zou uitleggen, had ze 't niet gedaan . Maar de vertelling
is mooi . Ik wou wel eens weten of zoo iets waarlyk gebeuren
kan ?
Ver van hier en lang geleden, FEMKE. In allen geval, 't
staat zoo in 't boekje . Maar nu moet ik naar huis, want ik heb
geen stuiver om den poortman to betalen, als ik binnen kom na
achten. *) Och, FEMKE, ik wou zoo graag dat myn vers al of was . . . .
in WOUTERS jeugd, en nog lang daarna, werden de poorten to Am-

MEEN VAN MULTATTTIA . 237
't Zal wel gaan . Denk maar aan TELA,','co . Die had ook iets
tnoeilyks to doen .
- Neen, ik zal denken aan 't meisje. Goeden avend, FEMKE . . . .
WOUTER kreeg een zoen, zoo hartelyk als by verdiend had met
z'n vertelling . En droomend van AZTALPA, die op 'n bleek paste,
stapte by door de aschpoort, en naar huis . De maan scheen helder,
en 't speet hem, dat-i niet nog wat by FEMKE had kunnen blyven .
Hy verbeeldde zich, dat by nu by 't maanlicht, beter nog dan anders
zou verteld hebben . Maar 't kon niet, om den stuiver, die-i
niet had .
WOUTER's Broom. *)
519 . - Moeder, WOUTER knypt me! riep LAURENS, den volgenden
nacht, en jufvrouw PIETERSE k1aagde, met recht vind
ik, dat die jongen" zelfs in den slaap z'n rust niet houden kan .
sterdamm gesloten 's avonds op uren die met de saizoenen wisselden. Welk
doel men eigenlyk met then maatregel beoogde, is velen een geheimgebleven,
vooral daar ieder die de kleine belasting betaalde, zonder verdere
contr6le word binnengelaten. Zonderling dat de ingezetenen zich zoo geduldig
schikten in eene plagery, die ingesteld scheen om de beschermelingen
der bestuursmannen aan eene betrekking to helpen . De poort werd gesloten
om 't openen noodig to maken . (340)
Die berusting blykt echter minder zonderling, als men opmerkt hoe ook
thans nog genoegen wordt genomen met wanbestuur . Inwoners van Brussel
zullen ter-nauwernood gelooven dat in Amsterdam door ratelwachts,
en to 's Hage door klepperlieden, nog steeds als in 1600, des nachts, - waarschynlyk
om dieven en straatschenders to waarschuwen - de heele en
en halve uren worden uitgebulkt . Ik meen dat dit ook to Rotterdam nog
,- Ityd het geval is. Dat deze antiquiteit in de kleinere steden bewaard bleef,
spreekt vanzelf. Er bestaat geen land, waar buiten de muzeen zooveel inummi6n
to zien zyn als in Nederland . (1872)
*) Sedert lang had ik my voorgenomen, by do eerste gelegenheid dat
ik 'n vers beging, de beschuldiging to behandelen, die door Vlaanische letterkundigen
tegen ons Hollanders is ingebracht, dat we geen,verstand hebben
van prosodie .
De noot die ik hiertoe gereed maakte, word to uitvoerig, en daarorn bepaal
ik my tot 'n vriendschappelyken groet aan den flinken JULIUS VUYL-
STEKE, en de erkentenis dat inderdaad het woord hofbou.wgrond goon dactylus
is . Maar . . . . is dit de eisch wel ? Behoort or niet hover gevraagd to
worden of wy, die nu eenrnaal gewoon zyn onze verzen to doen afhangen
van de hoeveelheid der sylben, en niet van de -- zeer vaak conventioneele
- waarde ons over spond6e&, dactylen, trochain, tribrachen, en hoe die dingen
vender heeten mogen, moeten bekommeren ? In zekeren zin hebben
wy slechts met de harmonic tusschen klemtoon en verscadans to doen .
Dat evenwel ons verwaarloozen van de uitspreekwaarde aanleiding geeft
tot groote onwelluidendheid, stem ik toe . De eerste regel byv. van 't zevende
couplet in 't versje dat nu volgt, was ,schandelyk" onuitsprekelyk, maar
dit vloeit niet voort uit prosodische oorzaken, doch uit de smakelooze opeenhooping
van consotiatiten, ook in de sylben die, prosodisch-gesproken,

23 8 IDEEN VAN MTJLTATULI .
Ziehier de oorzaak waarom WOUTER z'n broeder LA-t7RENS zoo
onheusch bejegende .
DAAR ZAT EEN SLAPEND MEISJE IN 'T GRAS . . . . OF 'T FEMKE WAS ?
Wat stond zich de maan to vervelen,
Dien . avend in 't luchtruim all een !
De sterretjes waren verdwenen,
Omdat zy to flikkerend scheen .
Het is voor zoo'n maan niet pleizierig
An lleen aan den hemel to staan .
Die eenzaamheid brengt aan het kniezen,
En helpt het humeur . . . . naar de maan .
Ze zocht bier en daar wat verstrojing,
En troostte wat smachtend gevoel,
En hielp een paar dichters aan verzen,
Maar bledf als die verzen zoo koel .
Zy straalde wat hoop in de harten,
En droogde in 't voorbygaan een traan,
Maar 't mooist wordt ten laatste vervelend . . . .
Ze had dit zoo vaak al gedaan .
Zy gaapte, en ze keek, en ze staard a . . . .
Vervelend was al wat ze zag .
,,Och, riep zy, als dat niet verandert,
„Dan neem ik als maan m'n ontslag .
,Ilk sta als een gek hier to schynen,
,,En schitter me kreupel en lam .
„Geen mens, die me er ooit voor bedankte,
,,Of die er notitie van nam .
„ Dat mensvol k is bitter ondankbaar
„ Voor 't zonnetje maakt men zich mooi,
,,Haar opent men deuren en vensters
Als ik kom . . . . dan gaan ze te-kooi .
,,Men moest daar beneden bedenken,
„Dat 'k nooit van m'n overvloed scheen .
,,Ikzel f sta in, 't kryt van m'n zuster . . . .
,,Die leent me . . . . sinds Genesis een .
't recht hadden zich 'n beetje breed-voortedoen . Ik verander daarom 't
schandlyk uit vorige editien, in bitter, en meen hiermee iets verbeterd to
hebben, schoon die woorden in de prosodie van gelyke waarde zyn . Of liever,
hieruit blykt juist, dat we eigenlyk met die prosodie niet to maken hebben .
De stomme e in bitter zou immers altyd kort blyven, al werd ze - wat
nu hier 't geval niet is - door een op dat woord volgenden medeklinker, eene
vocalis ante duo consonantes ? Maar, beste VUYLSTEKE, is de sop de kool
wel waard ? (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . `?39
„'t Is drukkend - vooral aan f amiel je -
,,Zoo'n schuld van 'n eeuw o f wat licht !
„I k schrik als de zon me komt manen,
.,Err, bleek wordt m'n manegezicht ."
Zoo pruilde op een avend het maantje,
En dit had de nachtwind verstaan .
Hy v;ond, dat ze recht had to treuren,
En was met haar droe f heid begaan .
En suizend begon by to jagen
Lanqs wegen en vaarten en wei
,,Hop . . . . hop . . . . al wat mee kan, aan 't dansen,
„ Wy geven de maan een party !
,,Hop, hop . . . . in de rondte . . . . naar boven . . . .
,,Omlaag weer . . . . omhoog weer . . hop, hop !"
Daar dansten de bladen in 't ronde .
O f schuif elden voort in galop .
Daar knakten de takken der boomen,
En zeiden de stammen zaarwel,
En zwierven als dansende spoken,
En speelden een wonderlyk spel .
Daar vlogen de pannen der daken,
En namen hun deel aan het f Best .
De schoorsteenen bogen deemoedig,
Als waren zy hof lug geweest .
De molens vergaten het malen,
En noodden de boomen ten dans .,
En walsten met hunne beminden
Op muren en wallen en schans .
,,Hop, hop . . . . in de rondte . . . . vooruit maw . . , .
,,Dien weg uit . . . . omlaag by de poort . . . .
„ Wat 'n aschlucht ! . . . . om 't even . . . . vooruit maar
„Hop, hop weer, en lustigj es . . . . voort !"
I)aar zat een slapend meisje in 't gras . . . . o f 't FEMKE was?
Daar naderde joelend de bruiloft,
En huppelde om 't slapende kind .
Haar bleekgoed reel op van de zoden,
En danste op muziek van den wind .
Daar neigden de hemden potsierlyk,
En boden elkaar hun manchet .
_Dar danste een pudiek chemisetje
H et ' n and erbroek een menuet .

2 40 IDEEN VAN MULTATULL
Daar lonkte de slaapmuts van passie,
En maakte haar pluimpje zoo mooi .
En drukte aan 't fladderend jabootje
Heel sentimenteelig de plooi .
De zakdoeken werden zoo dartel
En waagden zich boven hun stand,
En reikten aan nut fige kraagj es
Hun opengewerkten rand.
De slobkous, verliefd van complexie,
.Maakte aan een fichutje de tour,
En sloot het verrukt in z'n knoopen,
En zuchtte zoo innig : bonjour !
Daar walste een bretel met een vestje,
Een kindersok met een servet,
En 't windje gal lustig de maat aan,
En maakte Been Bind aan de pret .
En warrelde vroolyk daartuschen,
En joeg alles rond op de baan .
En suisde : „hop, hop . . . . a vos dames . . . .
„Wy geven een bal aan de maan !
Daar zat een slapend meisje in 't gras . . . . of 't FEMKE was ?
En dichter en dichter gedrongen,
Sprong all e8 om 't slapende kind . . . .
Daar fladderden wild haar de lokken
Omhoog, op muziek van den wind
Een glimlach . . . . een zucht . . . . en daar stond ze !
En ylings . . . . de stoet nam haar mee,
En droeg War . . . . o hemel . . . .
FEMKE . . . . FEMKE'
FEMKE, FEMKE ! riep WOUTER in den slaap, en greep naar
de verschyning, die in een wolk van kousen, sokken, onderbroeken,
hemden en halsboordjes, op weg was naar de maan
Het was by die gelegenheid, dat de letterzettende LAURENS
zoo geknepen werd, dat-i wel genoodzaakt was tot het nachtrumoer,
waarmee dit hoofdstuk zoo dramatisch begirt .
Het ,huis" PIETERSE vergaderde voor WOUTER'S bed. Daar
was de edele stamvrouw, gehuld in 't eerbied-inboezemend jak,
dat in breede plooien neerviel op den zwart-merinossen rok. Daar
was TRUITJE met haar domme blauwe oogen . MYNTJE en PIETJE . .
och wat zeg ik : zoo heetten de meisjes niet meer, na 't verhuizen .
TRUITJE was GERTRUDE geworden, zoo goed als 'n ongekeurde

IDEEN VAN MULTATULL 241
vorstin van Hessen, *) MYNTJE heette nu MINA, en wie haar
pleizier woft doen, sprak de a uit als e . Dat gaf zoo'n franschen klank,
vond ze . Maar haar onnoozel gezicht stond nog precies even
onbeduidend als voor de naamsverandering . En PIETJE heette
PETR6 . STOFFEL had gezegd, dat dit een fatsoenlyke naam was .
Hy zelf kwam ook voor 't licht, en verbaasde zelfs z'n moeder
die zooveel van hem verwachtte, door z'n deftigheid in gang en
houding .
Wat scheelt je dan toch, jongen ? riep ieder tot WOUTER .
0, moeder, moeder . . . . FEMKE!
De jongen is gek, was 't eenstemmig antwoord der PIETER-
SENS .
En heel ongelyk hadden ze niet . WOUTER ylde.
- Ze zouden haar wegdragen . . . . al draaiende . . . . altyd in de
rondte . . . . en ze sloot zich aan den rok, die opstygt . . . . dochter
van de zon, beslis . . . . hier is TELASCO . . . . neen, sterven zult
gy niet, EMMA, AZTALPA FEMKE, o god, blyf, blyf . . . .
ik zal op de bleek passen . . . . ik zal de hinde schieten . . . . blyf,
FEMKE, blyf . . . . een weduwnaar met god . . . . samen door de
ivoren poort . . . . daar gaat ze wek . . . . alleen . . . . omhoog . . . . Omi-
RRON, blyf !
- Als we eens den domine lieten roepen ? vraagde de moeder
aarzelend . Ze wist niet of er gebeden moest worden of gestraft . . . .
of beide.
En voor 't eerst van z'n leven misschien had STOFFEL een goede
gedachte :
-- Moeder ik geloof, dat er een dokter noodig is . . . . WOUTER
is ziek.
Zoo was het. De arme jongen was aangetast door een zenuwzinkingskoorts
. Dit was een geluk voor hem, want de geneesheer,
die hem behandelde, was een menschenkenner, die door lief -
deryke terechtwyzing een heilzamen invloed had op WOUTERS ge-
*) De in 1866 verjaagde Keurvorst van Hessen is morganatisch gehuwd
met de gewezen vrouw van een officier then by met een som gelds tot scheiding
bewogen had . Zy heet GERTRUDE, en werd zoo well door haar gemaal
als in de wandeling door 't Folk, TRUTCHEN genoemd . Zy en haar kinderen
dragen de titels van Furstinn en Prinsen van Hanau. De huiselyke geschiedenis
der Hessen-Casselsehe vorsten is, voor en na 't koninkryk Westfalen,
buitengewoon . . . . zonderling . En ook de korte regeering van JEAT&F,
past wat Chronique scandaleuse aangaat, vry wel in 't lystie van het Casselsehe
hof .
Het verjagen der kleine vorsten is waarschynlyk een vooruitgang, dock
men zou zich vergissen in do meening dat het veranderen van hofstaatjes
in presidentschappen,, onvoorwaardelyk gunstig werkt op de belangen
des Volks . Er zyn maren by, als altoos . Er bestond zeer dikNvyls tusschen
dip kleine potentaatjes en hunne onderdanen, iets hartelyks, dat thans in
in de uitbreiding der dorre anibtenarY, geheel is ond ,,rgega,an - Tk hoop hierop
eens terugtekomen. (1872)
IDEEN T1. 16

242 IDEEN VAN MULTATULI.
moed. Maar dit kon eerst later geschieden, want in den beginne
was de ziekte van 't kind gevaarlyk . Ook voor juffrouw PIETERSE
was de kennismaking nuttig . De dokter verhaalde haar tot 'r
groote verbazing, dat men z'n kinderen niet als pakgoederen mag
opstapelen in een bedstee . Dat er lucht, leven, licht, beweging,
gent noodig is tot ontwikkeling van ziel en lichaam . Dat straf -
f en - met of zonder Heer dan - niet to-pas komt. Dat haar
godsdienst best achterwege kon blyven by de opvoeding . . . . en
meer zaken van deze soort, die juffrouw PIETERSE nooit gehoord
had, en waartegen ze nog-al niet hef tig opstond, omdat de dokter . .
Gut, juffrouw LAPS, uwe moest eens maken, dat uwe hier
was, als-i komt. Hy schryft z'n receppies met 'n gouwe pen,
en z'n koetsier heeft eene bruine beer om z'n hals . . . .
Ja juist ! zoo'n gouden pen en eene beerehuid ! Och, als alle
menschen, die waarheid voorstaan, hun koetsier behoorlyk konden
kleeden, dan zou 't gauw gedaan wezen met veel vooroordeelen
. Maar meestal is dit zoo niet . Jazelfs, ik ken waarheidlievende
personen, die in 't geheel geen koetsier houden, met of
zonder beerevellen dan . En ook de gouden pennen zyn gewoonlyk
in verkeerde handen .
Ik wou maar, dat juffrouw SIPPERMAN eens kwam juist
als de dokter er was . Ga 't haar eens zeggen, SERTRUDE . . . . dat
WOVTERTJE ziek is, meen ik . . . . en zeg, dat we koffidrinken zoo
tegen twaalfe . . . . zoo laat kwam-i gister. En jy LEENTJE, ga eens
na de kommeny . . . . er moet toch zout wezen . . . . en maak 'n
praatj e . . . . 't is niet om to praten, weetj e . . . . j e weet, ik hou
niet van praterigheid . . . . 't is maar weetj e, om to weten of de
menschen 't gezien hebben ? En jy PETR6, denk er om dat je
me een schoone mus geeft als-i weerkomt, want 't is m'n 'n man
. . . . zoo'n dokter ! Ik ben der ontdaan van, zoo als-i sprak . . . .
en j e moet hem niet zoo aangapen, MINA, dat staat niet
maar ik ben benieuwd of ze 't gezien hebben in de kommeny .
Ik wou niet graag to hard oordeelen, maar waarachtig, ik geloof,
dat juffrouw PIETERSE schik begon to krygen in WOUTER's ziekte .
Er was iets voornaams in dat dokters-koetsje voor de deur
Alas, poor mankind !
W eer een avendje.
520. - Maar, lieve juffroUW PIETERSE, hoe moet het nu
met m'n oom ? Jelui bent allemaal gevraagd, en ik heb gezegd,
dat er een vers wezen zou.
,,Dat 's moeilyk, juffrouw LAPS. Je begrypt, dat het wurm
nu geen verzen maken kan. Wat denk je over STOFFEL ? Als
we 't hem eens vroegen ?
--- Ik heb er niets tegen, als er maar een vers is . Anders ben
ilk geskandeliseerd .

TDEEN VAN MULTATITL1 . 243
STOFFEL werd uitgenoodigd WOUTERS plaaiI -s to vervallen,
fty had er veel tegen .
- Moeder, uwe begrypt dit zoo iiiet, maar eigenlyk zou ik
te-kort doen aan 't respect . Want, ziet-u als men zoo omgaat
met de jeugd, dan is respekt nummer een, en zoo'n vers . . . .
Maar de jongens op school hoeven 't niet to weteD . . . .
't Woord komt altyd verder dan de man, m . oeder . Dat weet
uwe zoo niet. Op de diaconie-school was een kweekeling die ook
verzen maakte, . . . . en wat is er van gekomen ? Hy is naar de
Oost, moeder . . . . en by is me nog de helft schuldig in een kruik
inkt. Zieje, moeder, dat komt er van . Teder moet op z'n zaken
passen . Zoo'n vers . . . . dat is goed en wet voor een jougetje
als WO-UTER . . . . maar als men zelf onderwyzer is
En meester PENNEwip dan ? vroeg juffrouw LAPS .
Juist, riep STOFFEL, als-of deze aanhaling hem hielp in de
hewysvoering . Juist, zieje, meester PeNNEWIP . . . .
Ik heb een vers van hem gelezen, STOFFEL!
Juist . . . . je hebt een vers van hem gelezen . . . . dat is . . . .
dat komt . . . . hoe zal ik 't j e nu precies uitleggen, j ufvrouw LA Ks .
fe begrypt, by zoo'n vak als 't onderwys, heb je allerlei soort van
dingen. Daar heb je by-voorbeeld de aardrykskunde . Nu zal ik
maar eens zeggen : Madrid ligt aan den Manzanaras, begrypt it,
moeder !
Jaw6l, j aw - &I, STO FFEL, dat is byv . of j e zeggen zou . . . .
Amsterdam aan 't Y . Precies. En dan heb je weer heel andere
dingen, want jufvrouw LAPS, je kunt je niet voorstellen, wat
or alzoo by dat onderwys to pas komt . Een kruienier mengt z'n
suiker met wat anders, en dan moet ik kunnen uitrekenen hoe
duur by 't pond moet verkoopen, om geen scha6 to hebben,
verbeeld je eens ! En dan heb je nog de gezelschapsrekening, en
de breuken, en de werkwoorden . . . . maar nit moet ik weg, antlers
slaan de jongens den boel stuk .
STOFFEL ging then middag vroeger naar z'n school dan gewoon -
tyk, en liet jufrouw LAPS heel ongesticht achter . 't Mensch wou
maar niet begrypen, hoe Madrid en die kruienier met de breuken,
hinderpalen konden wezen voor STOFFEL's rymgenie of schoolmeesters-fatsoen.
Juffrouw PIETERSE praatte het goed, ik weet
niet hoe, en ze stuurde juffrouw LAPS naai- meester PENNEwii
zelf .
De man zag vreemd op by 't verzoek van 't vertoornde zoogdier,
maar was weldra gerust gesteld omtrent haar bedoeling .
Tot welke klasse behoort uw oom, jufvrouw ?
Wel . . . tot de klasse van . . . van . . . meent u weer iets van
oesterschelpen en eieren ?
-- Geenszins, j ufvrouw. Ik bedoel op welken trap by staat . .
ik bedoel . . . op welke hoogte . . . ik herzeg op welken trap .
als gy deze uitdrukking begrypt - het is eene beeldspraa~,

2 44 IDEEN VAN MULTATULIL
jufvrouw ---- op welken trap dan van de ladder der maat,schappy
?
--- In de granen, meester. Meent u dat ?
Dit is niet voldoende, juf vrouw LAPS. Men kan in de granen
zyn . . . als koekbakker . . . als broodbakker . . . als kleinhandelaar
. . . als groothandelaar . . . als tusschenhandelaar . . . en ook deze
bedryven hebben weder derzelver eigenaardige onderverdeelingen.
Daar hebt ge by-voorbeeld : JOZEF in Egypte. Deze
godsman - die door sommigen onder de klasse der Aartsvaders
wordt gerangschikt, ofschoon anderen beweren . . . doch dit
zullen wy onbeslist laten - zeker is het, dat JOZEF granen opkocht,
en op den bovensten trap stond, want, Jufvrouw LAPS,
wy lezen in Genesis X LI . . .
Ja, dat weet ik ook. Hy reed in FARAO'S wagen, en droeg
een witte zyden rok. Myn oom is fakter . Dat was m'n vader ook .
Z66 . . . o . . . o ! Fakter . . . ten-rechte gezegd : factor . . . ei
Daarvan zegt Genesis niets . . . en ik weet niet met zeker-heid
of deze klasse van personen . . .
. . Myn oom is wewenaar . . .
Ziet ge, daar hebt gy 't verschil reeds . Wy lezen uitdrukkelyk
dat JOZEF huwde met ASNATH, de dochter van POTIFERA,
den priester to On, en nergens vinden wy dat deze zyne echtgenoote-
of volgens sommigen, echtgenoot - reeds overleden
was, toen by zich toelegde op den graanhandel . Dus jufvrouw
LAPS . . . ik zou u raden, als 't u ernst is uwen oom to bezingen
in een godsdienstig lied, u to begeven naar een myner leerlingen
. . . KLAASJE VAN DER GRACHT .
En meester PENNEwIP beduidde haar, waar ze dat wonderkind
vinden kon . Weder moet ik vergeving vragen als myn
oordeel to scherp is, maar ik verdenk PENNEWIP van 'n leelyk
gebrek. Zie, ik Teen to weten dat hyzelf het gevraagde vers
zou geleverd hebben, als jufvrouw LAPS' oom een wit kleed
van den Koning had gekregen, of den Haag was doorgereden
in een Hofkoets. Maar 't bezingen van den „fakter" liet by over
aan 't genie van den ,vlegenden theeketel in de Peperstraat .
Dit was niet mooi van PENNEwiP . Kon die oom het helpen
dat-i nooit in 'n put was gegooid door z'n broers ? Dat-i niet
verkocht was aan Arabieren ? Dat-i geen droom kon uitleggen ?
En dat men tegenwoordig geen scherpzinnigheid beloont met
ringen, witte rokken, galakoetsen en onderkoningschap ?
Hoe dit zy, jufvrouw LAPS stapte naar de Peperstraat, en maakte
kennis met den ouden heer VAN DER GRACHT, die zich gevleid
voelde door 't bezoek .
Er werd plechtig besloten, dat KLAASJE nog dienzelfden avend
het vers kant en klaar zou maken. Hy zou 't den volgenden morgen
by jufvrouw LAPS komen opzeggen, en als 't waardig werd
gekeurd de tolk to zyn van hare gevoelens j egens 'r oom, zou

IDEEN VAN MULTATULL 245
KLAA S me6genood worden o p 't avendj e . En, had z'n vader gezegd,
dan zou by 'n witten das om hebben, met 'n opstaand boordj e,
- Ja, net als JOZEF,; zei jufvrouw LAPS . . . . ZOO zieje hoe de
Schrift toch alles vooruit wist .
En 't mens thuiskomende, las Genesis XLI na, en trachtte
overeenkomst to vinden tusschen JOZEF'S verheffing en de apotheose,
die KLAASJE VAN DER GRACIIT verbeidde. Zy droomde
dien nacht, dat ze een mantel in de hand hield .
De poeta laureatus meldde zich den volgenden morgen by haar
aan, en dreunde z'n vers op. Wy zullen het later hooren, als het
wordt voorgelezen op 't avendje, dat ons wacht, maar voor-af
moet ik melding maken van een voorval, dat then achtermiddag
ten huize van de PIETERSENS plaats vond .
WOUTER, zwak, maar niet ylend meer, lag to-bed . De dokter
had rust voorgeschreven. Het kind telde de bloemen van 't behangsel,
en dwong zich die anders to rangschikken in zyne verbeelding .
Hy liet ze over elka6r springen, in6envloeien . Hy zag er gezichten
in . . . . personen . . . . legers . . . . wolken . . . . och, alles leefde!
Xel was 't vermoeiend, maar by kon niet anders . En als-i zich
(-)Mkeerde naar de muur-zy, was 't nog erger . Die bieroglyfische
1krassen vertelden allerlei dingen die by niet noodig had to weten,
en overlaadden hem met onnoodige indrukken . Hy moest
de oogen well sluiten, maar vond geen rust . Het was hem,
of-i werd meegevoerd door de wilde bruiloft, en zyns ondanks
inoest deelnemen aan 't bal, dat de nachtwind aan de maan gaf .
Alles draaide en warrelde hem van binnen . Hy greep met beide
handen zyn hoofd, als om de afmattende slingering zyner gedachten
tot, stilstand to brengen, inaar 't baatte niet . Dat behangsel,
die gordynen, die muur, die bloemen, die dans, dat opnemen
van FEMKE door den wervelwind . . . . zyne poging om haar vasttehouden
. . . .
Het kind bersttte in tranen uit . Hy wilt nu, dat alles verbeelding
was, by wist dat-i ziek was . Hy wist, dat schoorsteenen niet
konden dansen, en dat geen meisje wordt weggewalst van de aarde,
oin de maan wat op to beuren in haar eenzaambeid . . . . maar
Loch
Schreiend riep by zachtkens FEMKE'S naam, zacht genoeg om
niet gehoord to worden door zyne verwanten, laid genoeg om
wat lucht to geven aan zyn beklemd gemoed
- Wat is dat ? . . . . riep by opeens, antwoordt ze ? Is dat
ook verbeelding ?
Inderdaad W01TTER hoorde zyn naam noemen, en 't was FEM-
KE'S stem !
- Ik wil weten of ik droorn, lei 't kind, en by richtte zich
overeind in z'n bed . Dat is een roode bloem . . . . daarnaast een
zwarte . . . . ik heet WOVTER . . . . LAURENS is op 't letterzetten . . . .
dit is alles juist . . . . ik droom niet . . . .

246 IDEEN VAN MULTATULL
En -hy,juisterde weer, en boog zich buiten de bedstede, eo
opende mond en oogen zoo wyd mogelyk, als-of long en gezicht
konden ter-hulpe komen aan zyn gehoor . . . .
God . . . . FEMKE'S stem ! Ja, j a, zy is het !
Ditmaal was by zeker . Hy sprong van 't bed af, de deurr uit,
rolde de trap af, en viel buiten kennis neder aan de voeten
van 't bleekersmeisje, dat in 't portaal beneden een harden stryd
voere de met het gezin der PIETERSENS.
FEMKE had WOUTER gewacht, den dag na die peruaansche
vertelling . Eerst meende zy, dat het om 't prentje was, waarop
AZTALPA de beide broeders omhelsde. Ze hoopte nog altyd, dat
WOUTER'S schoolmeesterlyke broeder we] . to bewegen zou zyn,
een uurtje afstand to doen van den almanak, die zooveel schoons
bevatte . En, ook zonder dat prentj e, FEMKE verlangde WoU-
TER weertezien . Om z'n persoon kon 't niet wezen - zoo'n kind !
- maar WOUTER vertelde zoo aardig . En misschien vloeiden
in 't hart van dat meisje WOVTER'S persoon in-een met de verhalen
die by deed . Analyseeren, verdeelen, is een hulpmiddel tot studie .
Qui bene distinguit, bene docet, ja, en zelfs : qui bene distinguit,
bene discit . . . . dit alles is waar, maar FEMKEverstond geen latyn
. Zy onders weer niet, en leerde niet, ze onderging slechts .
De Natuur, die niet studeert, en maar eenvoudig daarstelt, vulde
haar hart met allerlei aandoeningen door elkaar, en liet het over
aan dezen of genen professor in de ichthyologie, om uittemaken
hoe de vinnetjes in elkaar zaten, waarmee FEMKE - die lieve karper
! --- zou rondzwemmen in den vyver van haar zestien j aren .
(251)
Leg 't goed in de zon, riep haar de moeder toe . . . .
En dit vertaalde FEMKE aldus : zon . . . . Peru . . . . AZTALPA . . . .
Kusco . . . . WOUTER !
Jaag de kinderen weg . . . . ze gooien vuil op de bleek . . . .
FEMKE vertaalde : moedig in den stryd tegen de vyanden van
Peru . . . . by de edelste telg der INCA'S . . . . TELASCO . . . . WOUTER !
Och . . . . alles riep : WOUTER !
En by kwam niet ! Den eersten dag was zy bedroef d . Den
tweeden, ongeduldig, Den derden, ongerust . . . .
-- Moeder, ik wil gaan zien, waar dat j ongetj e blyf t, dat ' n
vers moest maken . . . .
Ga je gang, meid ! zei de moeder . En weet je 'm to vinden .
FEMKE antwoorde toestemmend, maar ze j okte . Zy wist niet
waar WOUTER woonde, doch voelde zekeren schroom om dit to
erkennen . Er lag moed in haar voornemen om 't kind op to sporen,
welks woning zy niet wilt, en lien moed wilde zy verbergen
. Waarom ? Dit begreep zy zelve niet . Misschien vreesde zy
't hoe mal ? dat zoo vaak ons weerhoudt van iets goeds . Er is
'n eigenaardige pudeur in liefelyke aandoeningen . Veelal verber-

IDEEN VAN MULTATULL 247
gen wy 't goede dat in ons is, en pronken liever met fouten . Dit
is huichelary a rebours .
Hot meisje kleedde zich zoo mooi ze kon, en nam het weinige
geld mode, waarover ze beschikken mocht . . . . eenige stuivers .
Ze liep met gej aagdheid onder de aschpoort door, en liet zich een
winkel wyzen waar men boeken verhuurde . Zeer natuurlyk kwam
ze terecht in de Hartestraat . De loop der straten, die in 't eerste
hoofdstuk dezer geschiedenis, onzen WOUTER onwillekeurig had
geleid naar de aschpoort, voerde nu FEMKE van die poort naar
den boekwinkel waar we onzen held het eerst aantroffen . Minder
beschroomd dan WOUTER - FEMKE was ouder, had meer omgegaan
met menschen, en dacht minder na - vraagde zy flinkweg
den onvriendelyken man van den winkel : ,om 't boek over
die gravin met den sleep ?"
He ? Hoe is de titel ?
Daar weet ik niet van, zei FEMKE. Maar 't is over een roover . . . .
de Paus komt er ook in . . . . of eigenlyk . . . . och 't is my to doen
om een jongetje, dat gelezen heeft in zoo'n boek . Ik wilde u vragen
waar dat jongetje woont . . . . en ik wil er graag voor betalen . . . .
- Kom je my hier voor den gek houden ? Denk je dat ik hier
zit om jongetjes optezoeken ?
- Maar m'nheer, ik wil er voor betalen, zei 't meisje, en zy
legde haar schat op de toonbank .
S cheer j e weg, meid, wat weet ik van j e jongetje !
Nu word FEMKE boos
Je hoef t me niet weg to j agen . als-of ik kwaad deed . . . . dat
laat ik me niet doen . Als je 't niet zeggen wilt, dan kun je 't laten
. . . . maar ik zeg j e, dat j e heel onvrindelyk bent .
En ze wilde vertrekken. Maar eensklaps
Dat kan er na wezen. Ik ken je niet . En wat wou je hebben ?
Ik vraag 't boek van den roover en Amalia, zei FEMKE .
0, zy verhief zich in rang ! Ze had ditmaal geen berichten to
vragen om-niet . . . . zy voelde zich klant nu .
Ik weet van geen roover en Amalia . Meen j e Rinaldo Rinaldini ?
Neen . Zyn er nog andere boeken over roovers ? Toe, asj
eblieft, help my . . . .
FEMKE zei dit op een Loon, die den man vermurwde . Hy verwaardigde
zich optestaan, en den catalogus ter-hand to nemen .
Vry spoedig noemde by GLORZOSO . . . .
-- Pat is het . . . . juist, dat is het! riep FeMKE verrukt .
Maar je moot pand geven, zei de man, terwyl by op con
trapje klom, om 't dierbaar boek to krygen .
Neen, neen . . . . ik heb 't boek niet noodig, ik wil maar
weten waar het jongetje woont, dat het gelezen heeft . Och, ik
wil er zoo graag voor betalen !
En ze wees op den schat, then ze offeren wilde . Maar dat hoefde
ijiet, zei do marl . „ H y was zoo niet, of h v wwr ilde wet eon dienst

2 48 IDEEN VAN MULTATULI .
doen, als men 't hem vrindelyk vraagde ." Och, FEMKE zag er
zoo lief uit, en ze had iets in haar stem dat stuursheid moeielyk
maakte .
De man zag na in 't register, waar-i spoedig den naam vond,
then FEMKE opgaf : WOUTER PIETERSE, met vermelding van de
woonplaats . Hy wees het haar, en wilde nu bovendien uitleggen,
hoe zy den kortsten weg nemen kon . . . .
FEMKE was al de deur uit, en had zelfs vergeten, haar neergelegd
geld mee to nemen . De man liep haar achterna om het
terugtegeven, maar-i had moeite om 'r intehalen . Zoo liep ze !
Aan de opgegeven woning gekomen vernam ze dat de familie
PIETERSE verhuisd was naar „een fatsoenlyker buurt ." 't Was
nog al ver, maar 't meisje liet zich niet afschrikken . By de PIE-
TERSENS aangeland, werd ze ontvangen met een barsch ,wat
moet j e ?" van de j onge-j of frouwen.
Och, jufvrouw, ik wilde weten, hoe WOUTER 't maakt ?
Wie ben je ?
Ik heet FEMKE, jufvrouw, en m'n moeder is waschvrouw . . . .
maar ik wou weten hoe het met WOUTER is ?
Wat heb jy met WOUTER to maken, vraagde nu jufvrouw
PIETERSE, die kwam aanloopen op 't gerucht .
- Och jufvrouw . . . . wees er niet boos om . . . . ik wou 't zoo
graag weten . . . . en m'n moeder weet er van, dat ik hier ben om
het to vragen . . W OUTER heeft my verteld van TELASCO, en van
dat meisje, dat sterven moest . . . . o god jufvrouw, zeg me of by
ziek is . . . . ik kan er niet van slapen . . . .
Je hebt niks to maken met WOUTER . . . . j e kunt heengaan . . .
ik zeg j e nu dat j e heengaat . . . ik houd niet van yolk aan de dear . . .
Om godswil, jufvrouw ! riep 't meisje en wrong de handen .
De meid is mal ! Duw 'r de deur uit, TRUI, en gooi die toe . . . .
TRUITJE begon dit bevel uit to voeren . MYNTJE en PIETJE
maakten zich gereed haar bytestaan, maar 't moedig kind hield
vol. Ze greep de leuning van de trap, en klemde zich vast .
Gooi er de deur uit, die brutale meid . . . .
0 god, jufvrouw, ik ben niet brutaal . . . . och, ik zal terstond
gaan . . . . zeg my maar of WOUTER ziek is? Toe, jufvrouw, zeg me
dat ! Dan zal ik gaan . . . . o, dadelyk ! Och, zeg my of WOUTER
ziek is, jufvrouw . . . . en . . . . of . . . . by . . . . sterven . . . . zal ?
Hier berstte 't edel kind in schreien uit. Alleen vrouwspersonen
van de soort als waarmee zy-te-doen had, konden ongeroerd
blyven, by 't aanzien van FEMKE' S smart . Maar de j of -
vrouwen PIETERSE hadden burgerlyke zielen .
FEMKE zou begrepen zyn geworden door lager gemeen, of
door adel . 't Is met gevoel, als met het goud der speelbanken .
Dat komt niet in aller handen. Daar zitten courtisanes en marquises
naast elkaer . De heele „fatsoenlyke menschen, die schoenen
verkochten uit Parys", komen daar niet .

IDEEN VAN MULTATULI . 24 9
Ik ga niet ! gilde FEMKE . . . . o god, ik ga niet ! Ik wil weten
of 't kind ziek is
Men hoorde boven aan de trap eene dear openen . WWOUTER
vertoonde zich, rolde de trap af, viel als een born op de strydenden,
en daarna voor FEMKE'S voeten in zwym .
Herej esis, die j ongen ! kermde de moeder, en de meisj es
stonden roerloos. Maar FEMKE nam WOUTER op, en droeg hem
naar boven. Men wees haar WOUTER's bed, en daar legde zy
't kind neer. Niemand had den moed haar to verj agen, toen
ze zich neerzette voor de legerstede, en als er op dat oogenblik
gestemd had moeten worden over voorrecht, rang, gezag . . .
o, aller stemmen waren op FEMKE gevallen . Maar zyzelve wist
niet dat ze groot was . Ze schreide en mompelde : ,,Och, neem
't me niet kwalyk, j of vrouw, maar ik kon er niet van slapen . . .
zoo dacht ik aan d at kind!"
521 . De avend is haar. LEENTJE past op WOUTER, en 't huis
PIETERSE is present by den j arigen weduwnaar . Jufvrouw L a Ps
hield de eer van den salon op .
't Is een raar geval, jufrouw PIETERSE, zei de jarige oom .
En wat wou ze eigenlyk, dat meisje ?
Gut m'nheer . . . dat weet ik niet . En ik heb al honderdmaal
aan SERTRUDE gezegd, dat ik er nets van begryp, Verbeelj
e . . . een vreemd schepsel, zoo maar baasspelen in j e huis . . .
en ik zeg al zoo tegen MINA ! gooi 'r toch de deur uit . . . en toen
zei PETRO . . .
Nou . . . ik had haar ter-dege beet, blufte de dappere PETRo
en toonde een blauwe plek aan den pols, waaruit ik zou besluiten
dat FEMKE haar had beet gehad .
- Ze moet weerkomen, riep GERTRUDE, ik zal 't haar verleeren.
En ik, zei MINA .
Zoo was ieder heldhaftig geworden, na den stryd. Dit gebeurt
wel meer. Maar zeker is 't, dat FEMKE'S naam nu niet zou getriumfeerd
hebben, als er ware gestemd geworden over zedelyke
waarde.
Een gemeene meid m'nheer !
Een heele gemeene meid !
0, zoo'n gemeene meid !
En hoe is uwe toen eindelyk van haar verlost ?
Ja, dat was moeilyk . . . . ik zei . . . .
Ne moeder . . . . ik zei . . . .
Ne, ik !
Ne, ik !
leder wilde wat gezegd hebben . Ieder wilde doorgaan voor
't middelpunt der gebeurtenissen die 'r werden verhaald .

250 IDEEN VAN MULTATULI .
Ik wou wel 'ns weten waar de jongeheer VAN DER GRACHT
blyft, zei jufvrouw LAPS. Ja, oom, er is 'n verrassing . . . .
't Was jufvrouw PIETERSE niet aangenaam, dat er werd uitgezien
naar iemand anders, als zy iets to vertellen had .
- Nu dan, wy zeiden . . . . j a wat zeiden we ook, SERTRUDE ?
Moeder . . . . ik zei . . . . dat het schande was .
Ja dat heb ik ook gezeid . Nu . . . . toen vroeg dat schepsel
koud water . . . . en toen we 't niet gauw genoeg gaven, stond
ze op en liep naar de pomp . . . . brutaalweg, net of ze thuis was !
En ze pompte . . . . en maakte een doek nat, en legde then op
WOUTER's hoofd. Ik was ontdaan over zooveel brutaligheid . En
ze huilde of 't haar j ongen was, m'nheer ! Nu, 't kind kwam by,
en toen gaf ze hem een zoen . . . . verbeelj e, daar we by waren
Ja, riepen de drie dochters, we waren er allemaal by !
En toen bleef ze nog wat zitten voor 't bed, en praatte met
WOUTER . . . .
Waar Loch de jongeheer VAN DER GRACHT blyft ? zuchtte
jufvrouw LAPS . 't Is maar, weet u, oom, omdat we 'n verrassing
hebben.
En eindelyk ging ze heen . . . . en ze liep als een princes .
Net 'n prinses . . . . betuigden de meisjes, die niet wisten,dat
ze waarheid zeiden.
En ze zei tot WOUTER, dat ze terugkomen zou. Maar je
begrypt, dat zal mis wezen . . . .
Daar ging de schel. Jufvrouw LAPS vloog op . . . . och ja, de
katechiseermeester VAN DER GRACHT stapte met zyn noon de
kamer in . Jufvrouw PIETERSE had er spyt van. Zy voelde, dat
de ster van haar discours verbleeken zou, voor de zon van 't vers
dat KLAASJE meebracht. En ook zonder vers, wat zagen die anderhalve
katecheseermeesters er def tig uit ! Wat 'n stap, wat ' n
houding, wat 'n stem . . . . en boven alles die witte das, en guillotine-boordjes
!
- Mynheer en jufvrouwen, de Heer schenke u Zynen onmisbaren
zegen op den avend van dezen dag ! Dit is myn zoon KLAAS . .
. . . . van wien u wel gehoord zult hebben. Hy is my to na om hem
to pryzen . . . . maar u begrypt wel . . . . als men vader is . . . . nu,
alle zegen komt van boven !
Ja oom, er is een verrasssing .
Juist, jufvrouw, een ware verrassing . De gelukwenschen aan
dezen heer . . . . op den heugelyken dag van zyn verj aren . . . . brengt
ons in de stemming van den Psalmist . . . . en ik verheug my door
de genade . . . . want mynheer . . . . alles komt van boven . . . . dat
zal uwe ook wel weten .
- Ga zitten man, ik dankje wel, zei de gastheer, die begreep,
dat er een felicitatie was uitgesproken, koud buiten ?
-- Ja, 't is frissies . Koud kan ik niet zeggen. 't Is wat je
noemt . . . . frissies, weet u. De Heer geeft het weer naar zyn wel-

IDEEN VAN MULTATULL 25 1
behagen . . . en daarom zeg ik maar : frissies . Alles komt van boven.
- Och ja! riep 't heele geze1schap en meende wonder verdienstelyk
to wezen. Verbeelje 't lot van een armen drommel die
in dezen kring had moeten verkondigen, dat sommige dingen
van beneden komen ? Gelukkig was men 't eens, ditmaal .
-- Wel oom, wat dunkt u, zullen we nu maar beginnen met
de verrassing ?
Ga je gang, nicht. Wat is het ?
Och een kleinigheid m'nheer, antwoordde de katechiseermeester.
Myn zoon is een dichter . Pryzen zal ik hem niet . . . .
want by is me to na . . . . maar 't is mooi, dat durf ik gerust zeggen .
't Is niet om to roemen, alles komt van boven . . . . neen,
roemen zal ik ni et . Als ik roem, mynheer,'' dan roem ik in den Heere .
Maar ik zeg dat het mooi is .
De dichter KLAAS maakte z'n mondje klein, als-of-i met z'n
lippen to drinken gaf aan een vogeltje .
Hy sloeg de oogen ne6r, en speelde met den ondersten knoop
van z'n vest . Z'n heele gezicht stond naar verzemakery . Er was
iets knoeierigs in then jongen, iets van een gekramden schotel . .
neen, by leek op 'n verfrommeld papier . . . . neen, op ongestreken
finnen . . . . neen, op 'n gebruikt servet . . . . neen, op ongaar
brood . . . .
Och, wat weet ik het, waarop die lummel geleek ! Ga naar
een christelyke jongelings-vereeniging . Daar vindt ge modellen
in overvloed van de soort, die ik bedoel, adept-clowns in de kermistent
des Heeren, pierr6t.9 van de onanie .
- Dus, mynheer, 't is niet om to roemen . . . . haal 't ma ar
voor den dag, KLAAS . AN vader, mynheer, moet ik u zeggen . . . .
't Is mooi ! Want ziet u, in de Schrift . . . .
KLAAS haalde z'n vers voor den dag .
. . . . in de Schrift wordt, om zoo to zeggen, niet gesproken
van weduwnaar . . . . de Heer zal daarvoor wyze redenen gehad
hebben. Wat doet nu de jongen ? Hy volgt Gods wenk, en heeft
een vers gemaakt vol weduwen . . . .
KLAAS legde 't vers voor zich op tafel .
. . . . Vol weduwen . Ja, ik zou durven zeggen, by heeft er byna
al de weduwen ingebracht, die in de Schrift staan .
- Reb ik niet gezegd, dat er eene verrassing wezen zou ! riep
jufvrouw LAPS.
-Lees jy maar op, KLAAS ! Er zyn er zeventig, mynheer .
zeventig weduwen ! Lees nu maar op, j ongen !
KLAAS stroopte z'n armen op, streelde z'n boordjes, en begon

2 52
IDEEN VAN MULTATULI .
Al de weduwen der Heilige Schrift
Worden bier tot een vers gezift ;
Ter verblyding op 't verj aren
Van godzalige weduwnaren ;
Juichend, bloeiend in den Heer,
Aan JEHOVAH lof en eer .
Dit is 't opschrift, lichtte de vader toe .
Ja, dat is het opschrift. Nu begin ik
In GENESIS XXXVIII, vers II kan men lezen
Dat 'n weduw in bet huis van haar schoonvader moet wezen ;
En EXODUS XXII, ik zeg 't zonder vrees,
Zegt in vers 22, beleedig weduw noch wees . . . .
Merk op, mynheer, dat het vers en het kapittel beide tweeen-twintig
zyn . Daarmee heeft de [leer zeker eene bedoeling gehad
. . . . want Gods wil is ondoorgrondelyk, en alle zegen komt
van boven . G a voort, KLAAS
Twee verzen later ontsteekt de toorn des Heeren,
Hy zal alle vrouwen in weduwen verkeeren ;
Uit LEVITICUS XXI, vers 14 blykt gewis
Dat een weduw geen goede vrouw voor een priester is ;
Een hoofdstuk daarna (maar een vers minder) doet ons weten
Dat een weeuw zonder kinderen 't brood van haar vader mag eten ;
En NuMERIE XXX, vers negen, wel geteld,
Zegt, dat de belofte van een weeuw ten hare laste geldt .
In DEUTERONOMIUM X, vers 18, betuigt de Heer met geschreeuw . . . .
--- He ? vroeg jufvrouw LAPS .
--- Ja, dat wil zeggen : majesteit, legde de Katechiseermeester
uit. Luister maar verder, jufvrouw . . . . 't is niet om to roemen . . . .
ik zeg maar : luister verder ! Ga voort, KLAAS
met geschreeuw
Dat Hy altyd recht doet en kleeren geeft aan wezen en weeuw ;
In DEUTERONOMIUM XIV, vers 29, worden wy gespoord
Om alle drie jaar iets to geven aan weduwen in de poort ;
Twee hoofdstukken later, vers II en 14 kunt ge lezen
Hoe men met de weduwen in de poort vroolyk moet wezen
In Hoofdstuk XXXIV, vers 12, staat vermeld
Dat men een schoof voor de weduw moet achterlaten op 't veld ;
In de twee volgende verzen wordt van de weduw geschreven,
Dat ze druiven en olyven krygt die aan den boom zyn gebleven
Kapittel XXVI, vers 12 en 13 zegt 't voort
Spreekt weer over de weduw die to eten krygt in de poort
Een hoofdstuk verder laat de Heer door MozES betuigen ;
In vers 19, dat men 't recht van de weduw niet mag buigen ;
Twee SAMUEL XX, vers 3, spreekt er uitdrukkelyk van
Dat Davids bywyven leefden als weduwen by 't leven van haar man . .
By . . . . wat?, vraagde jufvrouw PIETERSE.
Bywyven, jufvrouw, antwoordde de oude heer VAN DER
GRACHT. Uwe ziet hoe de jongen er alles inbrengt, wat in betrekking
staat tot weduwen

IDEEN- VAN MULTATULT . 253
De regels zyn niet even lang, klaagde STOFFEL . . . . en ze
liggen en staan niet om-en-om .
-- Hoor STOFFEL, daarin kan je gelyk hebben . . . . omdat je
schoolmeester bent . . . . maar dat kan my niet schelen . Ik vind
die by . . . . by . . . . by . . . . hoe zal ik zeggen ?
--- Jufvrouw PIETERSE, uwe moet niet vitten, ri ep jufvrouw LAPS .
--- .Tliiqt- 7,pi dpd kale hi~PPrman_ allp, zpven knmt vin bnvtn-
G'a voort KLAAS
--- Neen, z u I e dingen w i I ik niet hooren . . . . 't is om de meisj es .
Nu ja, de meisjes bekeken heel fatsoenlyk haar nagels. Dat
wil in zoo'n geval zeggen, dat men heel braaf is, niet weet wat bywyven
zyn, en in-weerwil van die onwetendheid, toch openlyk
betuigt nooit iemands bvw_vf to willen worden .
Ga voort KLAAS !
Volstrekt niet! Als ik geweten had, dat er zulke dingen
zouden worden gezegd, had ik myn meisjes thuisgelaten . . . .
___ Maar, jufvrou-w, 't staat in de Schrift! Uwe zal u toch niet
verzetten tegen't woord des Heeren ?
- N6 . . . . ik verzet me niet . Maar ik wil niets hooren, dat onfatsoenlyk
is . Myn man . . . .
- ___ Uw man verkocht schoene-,i, dat weet ik wel, jufvrou-w . . . .
nmar uwe zal toch niet tegen de Schrift
-- Ik doe niets tegen de Schrift . . . . maar ik houd niet van
cemeeniuheid. Kom . SERTRUDE . . . .
Men ziet, jufvrouw PIETERSE was fatsoenlyk geworden . Vroeger
was zy zoo prikkelbaar niet, en de jonge jufvrouwen hadden
wel erger dingen uit de Schrift geslikt, zonder de minste walging .
Maar 't verhuizen van een zystraat naar 'n hoofdstraat
en kinderen met fransche namen . . . . en 'n dokter met boat op
z'n koetsier . . . . och, 't is zoo moeilyk schrifturig-gemeen to blyven
als zooveel krachten samenwerken one ons to drvven on den fatsoenlyken
weg
Wills ik nu 'n roman schreet en dus vryhel- d had de gebeurtenissenn
to regelen naar myn zin, zou ik jufvrouw PIETERSE nogeens
laten erven, om den lezer to doen zien hoe ze door nog meer
fatsoen, weer terug viel in 't gemeene . De bybelwoede open.baart
zich 't duidelykst by groot en klein gemeen. De tusschenstand
schrikt terug voor 'n naaktheid van uitdrukking, die geoorloofd
schynt in straat- kansel- of hoftaal, maar die den moed to boven
gaat, van iemand wiens ,fatsoep" be?vys noodig heeft .
Erie niet to vies is, om waarheid op to vangen, al klinkt ze onschoon,
kan weten hoe 't gemeen een dagelyksch scheldwoord
rnaakt van 't burgerschap in een verbrande stad. Och . . . . 't is
con.4quence I Tk heb 't op straat hooren zeggen door en tot
klelnentei-8jes, die er toch volstrekt uiet aan dachten op hoeveel

254 IDEEN VAN MULTATULI.
manieren men zich kan bezondigen aan een engel . Zy gebruikten
dat woord nog wel zonder 't met „permissie" waarmee men anders
' n vuiligheid meent to ver. schoonen. Neen, „permissie" is niet noodig
in dien stand. De kleinste mondjes laten zonder scheuren de
grootste woorden door, en ook de kleinste oortjes vangen die op,
zonder veel pyn . Zoo'n bybelsch scheldwoord voelt zich thuis
op straat .
Wat hooger volgt de klasse van 't pietersensfatsoen, dat zich
to handhaven heeft in z'n niet onbetwisten rang !
Maar, nog hooger ? 0, daar verandert de zaak ! Men . staat den
Heere nagenoeg, om Zyn taal to spreken, en al gebruikt men die
niet tot scheldwoorden, de bybel biedt overdaad van gelegenheid
om zich to voorzien van 't allertriviaalste, ter inkleeding van orthodoxe
femelary. Het is een fout in 't portret van DROOGSTOP-
PEL, dat ik hem z'n dochtertje laat dwingen de geschiedenis van de
jufvrouwen LOTH voortelezen. Dat doet geen fatsoenlyke makelaar .
Zulke dingen hooren thuis in 'n steeg of in 't VooRHOUT, in pottekelder
of op de heele fatsoenlyke KEIZERSGRACHT . De middelstand
staat niet hoog genoeg, of acht zich niet hoog genoeg, om met
den Heer onfatsoenlyk to zyn, en toch rekent zich die stand tehoog
om gemeen to wezen zonder dien Heer . Ziehier dus een van
de vele errata die verbeterd moeten worden in den Havelaar .
De lezer gelieve die - en andere ! - to verbeteren in margine
der strafregisters van Marie en den auteur .
522 . Lezer, ikzelf houd my voor een der beste schryvers die
ooit bestaan hebben, j a . . . . voor den besten misschien . Denk
niet dat dit scherts is, met rang van vaste nederigheid . Niet, dat
het 'n andere soort van nederigheid is, die door zich ironice voortedoen
als hoogmoed, op geloof rekent waar ze schynbaar zich blootstelt
aan spot . Niet dat het een boutade is ter plaatsvulling. Niet,
niet, niet . . . . denk niet dat ik jets anders,bedoel dan ik zeg
ik houd my voor een der beste schryvers, ja misschien voor den
besten onder allen wier werk ge ooit onder de oogen hadt .
Maar voor ge my al to zeer bespot, lees ditmaal wat ik hier,-zeg,
en lees eens niet wat ik hier niet zeg . Ik leg, my toe op juistheid
van uitdrukking (10, 13, 14) en hoewel ik erken, die juistheid
nooit to bereiken, geloof ik toch eenig recht to hebben tot' de
vordering, dat wie my leest zich insgelyks toeleggeo' op juist lezen .
(99, 501, 502)
523 . Geen schryver is verstandig genoeg om de domheid zyner
lezers to begrypen.
524. Het gemiddeld peil der lezers, staat beneden 't gehalte
van den gebrekkigsten schryver .
525 . Al 't overige gelykstaande, is de kans op waarheid grooter

IDEEN VAN MULTATULL 25 5
in den man die iets zegt, dan in den hoorder . Grooter in schryver
dan in lezer.
Ik verwed 'n IDEE, dat 999 van de 1000 lezers -- zelfs na deze
weddingschap - niet letten op den onderstreepten aanhef van
dit IDEE .
En, lezer, als ge die weddingsehap aangaat, deponeer uw inleg
by 'n notaris . Ik wil geen bankroet lyden, als ik win .
En eischt ge zekerheid, dat ik betalen zal, als ik verlies ? Ziehier
myn inleg : i1c yelool dat ge u houdt voor lien ee.nen dqtizend8ten
lezer . Met dit IDEE zult ge wel tevreden zyn .
526 . Juistheid van uitdrukking . . . . o, 't is zoo moeielyk! Ik
zie nu reeds, dat ik in 522 niet juist zeide, wat ik bedoelde . Ik
beweer niet een der beste schryvers to zyn - of de beste - maar
geloof, dat er weinigen of geenen zyn, die ~!'zoo goed schryven als
ik, juist omclat ik geen schryver ben . De',:gil der moeder in dat
sprookje uit de minnebrieven, was ,,zoo mooi", juist omdat zy
geen actrice was. Zoo ,mooi" zou iedere welgeaarde moeder, gillen,
als ze haar kind in nood zag, maar ze zou 't weldra verleeren op
de planken, als ze gillen moest op de maat. En zonder gillen
want, onder ons, ik houd er niet van - zelfs de meest gewone
uitdrukking van 't dagelyksch leven, gaat het meest geroemd
schryverstalent te-boven in waarheid. Wie 't mina schryver is,
schryft het best, en m'n betuiging, dat ik zoo hoog loop met myn
schryvery, komt eigenlyk hierop neer, dat ik erken geeen schryver
to wezen. Die Havelaar - ik meen 't boek - is my een walg,
en ik kan dit niet beter uitdrukken dan -- zooals ik mondeling
meermalen deed --- hun die my verzekeren : dat werk ,met zoo -
veel genoegen to hebben gelezen" to antwoorden
- Dan ben je een ellendeling!
En waar een heel publiek zich schuldig maakt aan ,'t scheppen
van genoegen" in zoo-veel leed . . . . daar antwoord ik, zooals ik
deed in 't eerste werk, dat van my verscheen, nh then opgang
"Publiek, ik veracht u met groote innigheid ."
Die impressario uit het sprookje wachtte nog met z'n gemeen
mooi-vinden tot het kind gered was .
Hy stoorde de moeder niet in 't redden. Hy vergenoegde zich
met niet-helpen, met stompzinnige hardhartigheid . . . . en, apres
tout, by bood de vrouw wat aan, al was 't dan ook niet wat zy
noodig had . De man was alleen schuldig aan miskenning van gevoel,
en z'n wreedheid was maar dom .
Maar wanneer-i z'n bewondering over 't gillen gebruikt had
als beweegreden om moeder en kind onder water to houden
Indien by gezegd had :
-- Je gilt ,mooi" dus : verzuip, jy en je kind!

2 56 IDEEN VAN MULTATULI.
Hoe zoudt ge dat hebben gevonden, gy eene lezer ?
Nederlanders, als ge 't woord ,verzuipen" plat vindt - een
woord, dat nooit over myn lippen kwam, want ik ben zoo grof
niet -- bedenk dat ik tot u spreek, tot u, gy die erger dingen kunt
verduwen, dan gemeene woorden . Gemeene daden storen de digestie
uwer zielen niet, en daarop o. a . doelde ik in 338, toen ik de
Natuur bedankte voor de wyze regeling der spysvertering . Ik
leende u niet gaarne de maag van myn ziel .
leder ziet hier, dat ik geen schryv er ben . Een schryver legt
zich toe op behagen . Een schryver is coquet. Een schryver is 'n
hoer . En wie nu, als ik, zich toelegde op eenvoudige meedeeling,
van wat er omgaat in z'n gemoed, zonder to denken aan schryvery,
zou weldra „even mooi" schryven als ik . ,Greift nur hinein, in
's voile Menschent eben ! Juist, GoTHE !
Goed. Maar daarby behoort, dat men dat ingrypen dan ook
doe in oogenblikken waarin 't ons schikt, in stemmingen die ons
bekwaam maken om dezen of genen indruk optevangen en weertegeven.
Het zit niet alleen in de keus van ons onderwerp
dat voile mensenleven ! - maar tevens in ons ,grypen ." Daar
ik nu op eenmaal geen lust had langer to grypen in de volheid van
't avendje by den weduwnaar, laat ik hem, KLAAS, juffer-LAPS,
SERTRUDE en de bywyven van DAVID los, ga wat wandelen, en
geef u hier den indruk van een betoog der stelling, dat ik geen
schryver ben . Denk nu maar onder 't lezen, dat ik bezig ben met
vloeken tegen al de 999 lezers, die ook dat betoog alweer niet hebben
begrepen. Maar eenmaal zal men 't begrypen, en inzien, dat het
myn verachting rechtvaardigt . (122)
527 . (Overgedrukt uit den Tydspiegel van November 1860),
Max HAVELAAR aan MULTATULI. Waarde MULTATULI ! Neen,
dat zal niet gaan . . . . ik ben geen schryver : Te Brussel heb ik
een man gekend, die steenen zaagde voor grafzerken . Hy zaagde
acht uren daags, en dacht aan wat by wilde . Ik ben j aloers op
then man, maar . . . . een schryver ben ik niet.
Men biedt my geld aan, zooveel voor 't vel . Hoe bedoelt men
dit ? Die steenzager ontving, meen ik, dertien franken voor een
,,volwassen" zerk, en voor kinderzerkjes iets minder . Ook was er
versehil in de betaling naar de soort van steen, en die hing weer of
van de mast der treurigheid. Ik voel wat ge denkt . . . . gy meent,
dat de keus tusschen marmer en zandsteen bepaald wordt door
den rykdom van den treurder ? In zekeren zin, j a. Maar het gaat
niet geheel door . Armen, byv. of de zoodanigen, die den geheelen
dag noodig hebben voor de zorg om in 't leven to blyven, mogen en
kunnen niet treuren. Treuren is weelde. Waar getreurd wordt,
is geld . Geld voor marmer of hardsteen. Geld voor een buste of
'n kruis. Geld voor immortellen, haarschilderytjes, hoopvolle

IDEEN VAN MULTATTTLI . 257
citaten nit de Sehrift, of krullige bid-voor-de-ziels . De arme -zit
Or WALTER SCOTT op na, in zyn Oudheidkenner - de arme
heef t `Tel wat anders to doen dan to treuren om 't verlies van
broer, zuster, wader, nloeder, of geliefde . _1)e arme heeft geen broer,
geen liefde. fly heeft riiets van dat alles . Hy lheeft z y n leven to
onderhouden, anders diet .
Hot kind van den arme is een lastpost op 't budget . De man,
de vader, in 't gezin van den arme, is een blanke Javaan die
jenever drinkt, en saterdags zyn batig saldo komt storten . De
moeder is eene Amerikaansche naaimachine . Waar de vader sterft,
zyn zeven gulden 's weeks verloren . Waar een kind bezwykt,
is een pak kleeren over .
- Das en broekie fa me broertj e, weet-uwe, f6, me broertj e
da doot is . 1-j-is ferleje week gesturreve n-en leit op sint-entonies,
weet-uwe .
Zoo zei dat j ongetj e . Ik had schik in zyn ephelkustieke n . . . .
maar dat by zoo grootsch was op 't broekje van z'n broer
dat hinderdn mv_ ()eh_ dat arme hrnertie zonder brook 1 en tneh
Es muss dock ruhig sein,
Da unter Gras and Blumen,
Zu schlaten aanz allein !
Daar ziet ge weer wat verzen zyn ! Want ga eens kyken op dat
St . Antonie's kerkhof, en zoek Or naar bloemen ! Gy zult Or hoogstens
de gemeene bloemen vinden, die de natuur voor-niet geef t,
maar beschaaf de, f atsoenlyke, officieel-treurende bloemen vindt
ge daar niet. Ik lieg er maar by, in myn liedj en, om de maat .
Wanneer gy nu een zerk bestelt by dien man to Brussel, denk
er dan aan hem .uwe maat optegeven, anders blyft gy ongedekt,
tot veertien dagen na 't weerschryven. Ik verzeker u, dat by geen
hand aan de zaag slaat, voor by weet hoeveel plaats ge denkt inten
em en
- Nit woar menier . . .'k en mut tuch weten, of dien hier
loangk of kurt ies ?
En ik dan, MULTATULI ! Hoe kan ik weten wat de maat is van
de ziel der heeren die myn geschryf bestellen ? En al wist ik
die maat, . . . ach, 't zou Loch niet gaan ! Ik ben geen schryver
en gy ook niet . Ik heb daar juist een recensie van uw boek gelezen,
waarin veel waars voorkomt . Ik meen in de recensie.
Men zegt daar onder anderen, dat het een misgeboorte is . . .
nu bedoel ik uw boek, natuurlyk . De recensent, die ter goedertrouw
schynt to gelooven dat gy slechts een book hebt willen
schryven, heeft groot gelyk het als zoodanig een misgeboorte
to noemen. Ikzelf vergelyk het met een kalf met to veel staarten,
en zonder kop . De recensent kon niet weten, of kon voorgeven
niet to weten, dat er juist een kalf zonder kop of to veel
staarten noodig was . De memorie waarover ik u sprak in myn
I DEEN II . 17

2 5 8
TD EEN VANT MULTATULT .
vorigen brief *) - ik zie, gy hebt then laten drukken, zeer geed !
- dat stuk nu, was w&lgeboren, en heeft geen geluk gehad .
De misgeboorte die gy voortbraclit, het boek over koffiveilingen,
schynt beter in den smaak to vallen. Ik maak amende honorable
voor de verwyten die ik u deed over verzen uitschryven,
en uwe hevigheid. Gy hadt gelyk, voddery to geven waar voddery
noodig was. De uitkomst heeft u gerechtvaardigd, want
uw boek maakt fureur, en myn geschryf, zonder slechte verzen . .
helaas ! fl
Maar . . . meen nu daarom niet, dat ge goed schryft . Er is geen
enkel boek goed geschreven, en 't uwe het minst van al . Als ge
verwacht, op die wyze iets duurzaam goeds tot stand to brengen,
hebt gy gerekend buiten uw gebrek aan talent . Of liever
gy vergeet dat een ziel zich niet openbaart in woorden, allerminst
in gedrukte woorden . E6n slag op de tafel bewyst meer,
bewerkt meer althans, dan duizend frazen . CROMWELL was
de welsprekendste man ter wereld . Gy kent zyn redevoering,
Neem weg die prullen ! En by nam die prullen weg .
Waar gy op 't gevoel werkt, zyt ge komediant . Of kunt gy
ontkennen, dat ge by die aandoenlyke tirade - ik weet niet,
waar - zyt opgestaan om uwe sigaar aan to steken ? En waart
ge niet innig verdrietig, by 't schetsen van dat koddig tafereel ?
Was er niet studie, in 't naast elkaar leggen van ernst en luim,
van schaterlach en traan ?
0, meent ge, studie schaadt niet, studie is noodig, zonder
studie ware er niet goeds voorttebrengen . . . toegestaan ! Maar
Dit slaat op den Brief aan den heer DUYINIAER VAN TwiST, oud-Gouverneur
Generaal van NA ., die onder jndrukken van den dag" is opgenomen
in het tweede deel dezer verzamelde werken .
t) De verzen in den Havelaar zyn niet alien even slecht, doch dat ding
uit SJAALMAN'S jeugd had wel ongedrnkt mogen blyven . Het riekt naar
de Muzen-almanakken van 't jaar '30. Heel lang na die periode is 't dan
ook niet vervaardigd . lets dergelyks heb ik van de Bruid daarboven to zeggen,
schoon dat stuk toch altyd op z'n minst genomen zoo goed is als de meeste
andere voortbrengselen uit de larmoyante school, waartoe het, helaas, behoort
. Men zal 't my toch niet euvel duiden, dat ik dertig jaren geleden, my
nog niet had losgescheurd van alle litterarische traditien ? Indien de Bruid
daarboven verschenen en opgevoerd ware, terstond nadat ik dat stuk schreef,
zou 't ,zeer mooi" gevonden zyn . En dat is by velen wier smaak eenigszins
ndgaat, nog thans het geval . Ook is dat stuk, nu eenmaal 't vervelend genre
aannemende, niet geheel onverdienstelyk . De dialoog b yv. is goed, en dat
is meer dan men zeggen kan van velen zyner tydgenooten en opvolgers .
De hoofdfout blyft in myn oog ; dat het tot eene school behoort, welke dan ook .
Zulke dingen kunnen nooit andere waarde hebben, dan als bydragen tot de
kennis van den ,Ievensgang des auteurs" om met Mr . J. R . THORBECKE
to spreken . (1872)
Onder de correctie . Na 't schryven dezer noot, is De Bruid daarboven opnieuw
herdrukt . Ik heb er een narede by geschreven, waarnaar ik verwys .
(1872)

IDEEN VAN MULTATULT. 25 9
met studie ook niet. Zonder studie zyt ge slordig en dom . Met
studie, gemaakt en tooneeldchtig.
Als ik myn zin had, kwamen er geen andere boeken in de wereld,
dan handleidingen tot de grondbeginselen van deze of gene
wetenschap . Ja, vooral grondbeginselen . . . verder komen we
niet. Alleen boeken over de sciences exactes kunnen jets waard
zyn. Wat daarbuiten gaat, is leugen .
Zoudt ge wel gelooven, dat ik in vole dingen party-trek voor
DROOGSTOPPEL ? Ja zelfs, ik zou den man hoogachten om vele
zyner meeningen, als maar mocht verondersteld worden dat
by die to danken had aan redeneering, en ze niet aankleefde
uit gebrek aan ziel .
Gy wilt dat ik schryven zal, en verzekert my dat de Tydspiegel
zoo goed- zal wezen myn geschryf optenemen . Eilieve, hoe
zoudt gy staan to kykea, als men zeide : ,praat eens wat. daar
is een man die naar u luisteren wil, by zal u ruim betalen voor
nwe moeite." Beproef dat eens, on zie in den spiegel, of ge er
niet uitziet als de aanspreker tot wien men zeide : ,spreek my
cens aan ?"
Zonder geheel to deelen in hot gevoelen van hen die do uitvinding
der boekdrukkunst, een ramp noernen *) moet ik toch
bekennen dat die zoogenaanado kunst veel kwaads heeft toweeg
gebracht, vooral sedert men van boekenschryver eon boroep
heeft gemaakt . Men mag onderstellen van iemand die
v66r die uitvinding iets voortbracht dat do moeite van 't opof
overschryven waardig werd gekeurd, dat by werkelyk jets to
zeggen had . De kans is grooter althans, dan na ('OSTER en Gu'[, -
TENBERG. Maar sedert men bet schry -ven heeft verheven - of
v- erlaagd tot eon broodwinning . spreekt het vanzelf dat or om
het lieve brood, gedurig jets moet geleverd worden van weinig
'ehalte . 1.k wil eens de volgende berekening maken . 11c ben veer-
*) De boekdrukkunst is niet aitgevondon . In 't begin der 1,5e eeuw begon
zich de weetlust bier en daar to ontwikkelen in genoegzame mate, orn 't
versneld reproduceeren van geschriften tot een Avinstgevend beroep to inaken .
Do, stryd tusschen MAINZ en 11AAR.1,1111 is duitonplatery. De zoogenaamde
geleerden die zich bezighielden mot onderzoek naar persomi, ilaats of natie,
welke de kinderachtige eer zouden hebben jets to hebben uitgevonden wat
ieder wist, bedrogen 't yolk dat bun gelcerdheid betaalde . Maar opmerkelyk
is 't, hoe dat yolk bedrogen worden wil . Jeder heeft tool afdruUen gezioli
van roineinsche, grieksche, egyptische zegels ? En zonder die zegels, ieder
zal Loch wel eens afdrukken van voile handon of bernodderd schoeisel hebben
waargenomen ? Doch ook 'buiten dat, illes . . . , een bectio na(lenke .11- ! Mere
sehynt, oin die belmigryke kwestie uittem .01- vii, gewacht to hebbm op do
konist van den man die niet gez,cbt, was, eii geen witte baron had :,,1icve ineylsehen,
de heilige PTONYSIUS word noch to HAARLEN geboren, 110 1,11 to MAINZ . -
by was doodeenvoudig een ovor0opschietend voorthreiigs, ,l van de behoefte
dier iyder) ." G5 .) WA al w .t sh6d Is cr over
die nonsense-k-11'estie ! (1663)

26 0
IDEEN VIN MULTATULIL
fig jaar, en zou my kunnen bezig houden met schryven tot myn
zeventigste. Dit geef t - tien vel druks in de maand gerekend,
- over dertig jaar, vierdehalf duizend vel, zegge : zes-en-vyftig
duizend octavo bladzyden, zegge : honderd-veertig boekdeelen .
Daarvoor zou my worden uitbetaald . . . ik weet niet hoeveel
duizend gulden . Welnu, ik moet betuigen dat al wat ik weet,
to schryven is op een klein blaadje, en dat men een slechten koop
sluiten zou, als men daarvoor een braspenning betaalde .
Beschuldig my niet van hoogmoedige nederigheid, want myn
oordeel over anderen is niet veel beter. ik heb reeds gezegd dat
ik niet spreek over boeken, die exacte wetenschap behandelen,
maar denk eens aan dezen of genen schryver van beroep,
die fantazie-stukken heeft voortgebracht - liefst aan een veelschryver,
van wien gy alle werken gelezen hebt - en ik vraag
u wat ge derven zoudt, wanneer gy al dat geschryf niet gelezen
hadt ? Ik wil u terstond op de proef stellen, .d
antwoord snel . . .
zoek geen uitweg . . . wat hebt gy geleerd van WALTER SCOTT ?
Als ge nu voor my stond, zou uw stamelen bewyzen dat ik
gelyk heb.
- WALTER SCOTT? WALTER SCOTT ? Ja . . . WALTER SCOTT . . .
by is . . . by heeft . . . by schreef . . .
Juist ? Gy weet het niet ! Ge zoudt des-noods al zyn romans
kunnen opzeggen uit het hoofd, maar gy stutzt op de onverwachte
vraag : wat hebt ge van hem geleerd ?
Nu denkt ge my gevangen to hebben door de tegenwerping
dat ikzelf zoo even WALTER SCOTT aanhaalde om to bewyzen
dat de arme niet treurde .
Zeker, ik heb dit gedaan omdat ik ongelyk heb in die bewering
. De arme treurt wel. Ik haalde WALTER SCOTT aan, omdat
ik het tooneeltj en aan 't strand, waar die arme visschersweduw
haar netten herstelt, zoo lief geschetst vind, . . . . zoo lief, dat
ik me liet verleiden tot waarvinden van de pikante leugen,
die de schryver vastknoopt aan de verscheurde netten . Zie 't
eens na, of liever . . . doe wat beters .
Een schryver - iemand die van schryven een beroep m .aakt,-spreekt,
zonder dat by iets to zeggen heeft . Hy levert uitdrukkingen,
waar geen indruk is . Hy weerkaatst beelden die niet
bestaan. Hy j aagt op pikante tegenstellingen, en moet daaraan
de waarheid opofferen . Jazelfs, indien toevalliger-w yze
de waarheid pikant is, - zoo als hier-en-daar in uw boek, -
dan mag by die niet geven zooals ze is, eenvoudig en kort . Hy
moet ze rekken op ' t PROKRUSTUS-bed van den uitgever die
staat-maakt op zooveel kopy . Hy moet haar kleuren, opsieren,
aankleeden . . . dat is, met een woord, haar tot leugen maken .
Al het schoone dat JEZUS gezegd heeft, zou geen half vel druks
vullen
Ik deed eens een reis met een Fransch schip . De bevelhebber,

IDEEN VAN MULTATULT . 26 1
een zeer wetenschappelyk - man, had uitgebreide correspondentie
to voeren met geleerde genootschappen, en by gebruikte
daartoe een zyner scheepsofficieren, die eigenlyk geen zeer goede
opleiding gehad had - de man lag gedurig overhoop met Noel
et Chapsal - maar die zich byzonder duidelyk wist uittedrukken
. Ik sprak eens met then man over styl, en vooral over zyn
styl, die naar myn inzien uitstekend was .
- Mais . . . c'est tout simple. Avant de commencer, je me demande
ce que j'ai a dire .
Ziedaar, geloof ik, de heele taktiek van een goed stylist .
Maar . . . daaruit volgt dat er weinig to schryven valt, want :
on n'a pas toujours quelque chose a dire ! *)
En wanneer ge nu aan dezen taktiek-regel de meeste boeken
toetst, zult ge met my instemmen dat er weinig boeken goed
geschreven zyn . Wat doet byv. die steenzager na myn brief ?
Of dacht ik er aan, dat ik zoo spoedig een voorbeeld zou noodig
hebben van slecht schryven ?
Wie zich toelegt op goed schryven, kan nooit veel voor den
dag brengen . Ziehier myn tegenwoordigen epistel teruggebracht
tot den eenvoudigsten - d . i . tot den besten - vorm .
Waarde MULTATULI! Ik kan niet schryven .
M . B" .
Maar dan gelooft men 't niet . En men zou gelyk hebben my
diet to gelooven, als ik zoo schreef . Men wil omhaal, voorrede,
tusschenrede, narede, alles tegen de rede, en zonder reden. Van
wien ook weer die aardige satire op veelschryvery en breedsprakigheid,
naar aanleiding eener advertentie op den dood van
een koekbakker ? Daarin was oorspronkelyk vermeld : ouderdom,
aard en duur der ziekte, geloofsbelydenis, gronden van troost
voor de nablyvenden, voornemens over rouwen en niet rouwen,
en ik weet al niet meer. Jazelfs de Openbaring van Johannes
was er by gehaald. Een funk vriend zette (Ie scl -iazir er in, en de
a4vertentie kwam ten laatste neer op :
JAN . . . . Z66, is good.
De 'u_'-ed,uw blylt koekebalck.en .
Oat au de Opreclite flaarlemmer zoo-iets niet })rettig vindt,
I)it is 011ilIst, 1)IS voile al en"chenlebra o , en I-vert Glen denker
yd overvloedig stof tot opitterkingen, (a z66veel ht, men cfi) , , rby telkens
lw,rinnord ivordt . ,,an het laat.ste vers van't Evangelie van JOILXNNFS .'t G(`
bourt, echter vaak dat , nwi! zich niet niteii kan, 6f omdnt de aanwezige
hnnwstoffen niet behoorlvk z ' vii geratigsehikA (464) 6f om redeiien van itutteri6elen
aard, W . . . . nit inoedeloos1wid ! Ifet, lev'11 va"I den artist' beweegt
zieh in een Cj'ejjjS van jr),1:1),'-MIM",
Inoest hem z'11 14'!'71\ito
ik mid 'Irf-ln (t, ),) i. J tie (k)IIII-wid . Lip'
daarover 659 . (1872)

26 2 IDEEN VAN MULTATULI.
begryp ik .*) Maar de belangen van den Haarlemmer zyn niet altyd
in overeenstemming met het algemeen belang en den goeden
smaak, en dan moet de Haarlemmer wyken, dunkt my. Als die
flinke vriend by my kwam met zyn schaar, kreeg de Tydspiegel
geen kopy.
Ik zie 't u aan, dat ge beschaamd zyt over uwe bedremmeld-
*) Voor m'n Vlaamsche lezers hierover de volgende opmerkingen . De
Oprechte Haarlemsche Courant is een der oudste bladen van Europa, en dus
van de wereld, ja, ik meen : het oudste . Men voelt iets als eerbied, by de gedachte
dat onze voorouders uit die courant de overwinningen van DE RUYTER
vernamen . Hare oprichting dagteekent van 8 Januari 1656 . Sedert tweehonderd
en veertien jaren alzoo, houdt zij 't Nederlandsch Publiek op de hoogte
of laagte der gebeurtenissen van den dag, en - dit vooral is eigenaardig -
zy is niet meer met den tyd ineegegaan, dan volstrekt noodig was om hare
populariteit to behouden . Ze polemiseert niet, en geeft slechts berichten waarvan
de verantwoordelykheid op anderen valt . De thesis ware verdedigbaar,
dat er in dat blad nooit eene onwaarheid geschreven is, tenzy men die zoeke
in de advertentien . De Haarlemmer beweert niet, dat Parys in Frankryk
ligt. Hoogstens zou de Courant mededeelen dat zoo'n meening door dezen of
genen wordt verkondigd . Haar program is kleurloosheid of om 't jargon van
den dag to spreken : objectiviteit . Of ze hieraan stipt voldoet, mag betwyfeld
worden, en missehien is dit onmogelyk. By beperkte ruimte immers, eene
keuze inoetende doen tusschen zeer veel berichten en redeneeringen van anderen,
spreekt het vanzelf dat die keuze zich richt naar de meer of mindere
sympathie met de zienswyze der schryvers van wien zy iets overneemt .
In het overzicht der Pers van den dag, byv. wordt misschien eene onevenredig
groote plaats ingeruimd aan de orthodoxe stukken die de heer GROEN
VAN PRINSTERER ten-beste geeft, terwyl zy van publicatien die eene andere
richting volgen -- van mynen arbeid byv . - geen melding maakt . Maar . . . .
dit laatste doen nu eenmaal de andere bladen ook niet, eene handeiwyze
die in de noot van 482 eenigszins wordt toegelicht .
Hoe dit zy, zelf redeneeren doet de Haarlemmer Courant niet . Ik erken
dat myn oordeel over deze methode, sedert de laatste twintig jaren eenigszins
gewyzigd is . Vroeger zou ik misschien een blad geminacht hebben, dat
diet eens to beschikken had over den toch zoo goedkoopen pluralis majestatis,
die in de hoofdartikelen der andere Couranten zoo'n belangwekkende
rol speelt .
Na 't intiem kennis maken met al de wyen en onsjes die - sedert de afschaffing
van 't zegel vooral - gelyk paddestoelen opschieten, lees ik met
zekere dankbaarheid de Courant die my eenvoudig vertelt wat er gebeurd is,
en de toepassing of beoordeeling daarvan welwillend overlaat aan myzelf(338)
De Haarlemsche Courant is voorts in goed Hollandsch geschreven, en
gewoonlyk goed onderricht . In zeer veel kringen geniet zy eene populariteit
waaruit de wyen en onzen haar niet kunnen verdringen. Voor duizende
burgerlyk-deftige huisgezinnen is zy nog altyd gelyk in de dagen van DE
RUYTER : de Krant . Men heeft kunnen opmerken dat ik haar by PENNEwIP'S
klassif catie-sy steem, als onderscheidend kenteeken heb aangevoerd .
Dat ze by en door dit alles, zich verheugt in een soort van monopolie voor
advertentien, spreekt van zelf. Een echte Hollander is niet ter-dege geboren,
getrouwd of dood, voor by als zoodanig vernield staat in de OPRECHTE IIAAR-
LEMMER COURANT. (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 2 6 3
heid van zoo-even, toed ik u vraao ,,Ie wat 9~' y creleerd hadt van
e-I
WALTER SCOTT. Gy hebt nu een antwoord hedacht . Ziebier :
- De opgave is niet altyd, en niet alleen, iets to leeren. Die
lectuur heeft myn 8choonheidsyevoel ontwikkeld . . . .
Uwe bewering is verwaand, - en wat meer zegt - onwaar.
Ge zyt immers een Nederlander ? Een Amsterdammer zelfs, geloof
ik . Welnu, dan wil ik eens dat ontwikkelde schoonheidsgevoel
van naby bezien, en neem gemakshalve al uw stadgenooten
by elka6r . Zy allen hebben WALTER SCOTT gelezen, en Notre
Dame de Paris, en FREDERIKA BREMER en GRANDISSON, en den
braven HENDRIK . . . .
Gylieden ademt dampen in van vuil water . . . . het ziet zwart .
Toch zyn er in uw stad schryvers, die verzen maken, waarin
kristalbeekjes eeuwige liefde ruischen . . . . of murmelen, ik weet
het niet . Als er verband is tusschen helderheid van water, en
liefde - wat ik niet ontken : al het schoone is verwant - dan
ben ik zoo vry een evenredig verband to zoeken tusschen modder
en hatelykheid. Gylieden vat dit verband niet :
8choonheidsgevoel .
gebrek aan
Uw straten zyn krom, benauwd en morsig . Uwe dochters loopen
over die straat . Dit hindert u niet : gebrek aan schoonheidsgevoel .
Gy gaat uit met uwe vrouw . 't Is mooi weer. De kleine moet
in de lucht, en de bonne volt u met het kindje . Neen . . . . ge
laat de bonne voorgaan, om haar in 't oog to houden, want ge
ziet graag den kleine then ze draagt . Ook is 't noodig het dienstmeisje
to waarschuwen van-tyd-tot-tyd, voor aanrollende rytuigen,
kruiwagens en gedrang . . . .
- Steun het hoofdje wat ! roept uwe vrouw, en ze heeft gelyk.
Want die kleine kop is wat zwaar voor 't halsje . . . . en dan
die schokken van den tred . . . .
- Op-zy . . . . opzy . . . . myn hemel
Ja, op-zy! Op-zy voor een handkar . Op-zy voor een kar vol
jonge kalveren, op- en naast- en door-elkaft gesmeten, met de
koppen log heen en-weer slingerend over den scherpen kant van
de kar .
Die kalven zyn zoo oud, als uw kind, en men gaat ze slachten .
Dit hindert u niet : gebrek aan schoonheidsgevoel .
1k heb lust u eene kleine geschiedenis to verhalen, en sla over
coat ik zou to zeggen hebben over vele zaken, die ge dagelyks
waarneemt en die uw schoonheidsgevoel moesten kwetsen, als
alles waar was, wat gy beweert omtrent die lectuur . Ik zou u kunnen
spreken over vochtige kelderholen, suikerbroodige dames,
bedelaars in lompen, kraampjes en uitstallingen tusschen de inspringende
hoeken uwer kerken, advertenti6n in de couranten over
specifieke geneesmiddelen, opgeschikte vrouwspersonen die u aanroepen,
walgelyke inlichtingen voor . . . . ik zoek een fatsoenlyk

2 64 IDEEN VAN MULTATULI .
woord . . . . kort-om, ik had een gansche kyriel le gereed om u
naar 't hoofd to werpen, maar gy komt er goed af . Ziehier alleen
die kleine geschiedenis .
Ik wandelde met haar . Hebt ge verstand van liefhebben ? 0,
antwoord niet to snel ! Er zyn er weinig die 't recht hebben hartelyk
j a to zeggen op die vraag . Ze was myn ideaal, myn blyde
boodschap . TINE zou ditmaal ongelyk gehad hebben, zy die
altyd zegt dat de kleur der voorwerpen die ik zie, veelal maar 'n
weerschyn is van myne kleur .
FANNY - ik noemde haar FANCY - begreep me zoo goed .
Nooit vraagde zy, hoe leeft ge toch ? Hoe betaalt gy de huur van
uw kamer ? Wat eet gy ? Zy vergat dat alles, als-of ze ikzelf
was . En ook ik zag in haar geen persoon van vleesch en been,
met spieren, pezen, zenuwen . . . . geen aangevuld skelet . Maar
't duurde niet lang, gy heeren met uw schoonheidsgevoel !
We spraken - neen, spreken deden we niet - we dachten
samen aan onsterfelykheid en wederzien . Ik heb u vaak gezegd,
dat ik niets weet . Maar op lien avond - alleen met myn fancy
meende ik wat to weten . Althans het kwam my ongerymd voor,
dat ik ooit FANNY of myn fancy zou verliezen . Was zy niet ilc ?
Dachten en leden wy niet samen ? Was myn voortbestaan mogelyk
zonder het hare ? Wat zou er overblyven van myzelf, zonder
fancy ? En kon zy vergaan ? Neen, neen, duizendmaal neen . . . .
ik geloo f de !
Voor een spekslachterswinkel hingen twee varkens . Ze hingen
daar, opengespalkt, bloederig en nog bloedend, nog rookend .
De gespleten kop van het grootste stuitte op de vuile straat,
en boog zich ter-zyde met pynlyke wending
0 MULTATULI, lach niet ! Ik zou vloeken wie er om lacht . . . .
dat varken kuste het kleinere dat naast hem hing ! Ik heb het
gezien ! Zoo had ik FANNY gekust ! Ernstig, weemoedig, treurig
met gebogen hoof d . . . . zoo had ik FANNY gekust !
En toen ik haar aan 't hart drukte, ik, dwaas, die meende dat
ik een engel omhelsde, zonder vleesch of been . . . . een engel : die
gedachte is, en gevoel en lief de alles in geest alleen . . . . o, toen
had ik iets omarmd, als 't arme dier dat daar hing, en dat uit
zyn gekneusd lyk, zoo luid tot my sprak
- Ook ik heb geademd, geloopen, gespeeld . Ik heb, als gy,
begeerd, gevreesd, genoten . Ik had lief naar gaven en vermogen
. . . . zie wat ze gemaakt hebben van myne liefde naast my !
Zie in my, en beschouw uwe liefde van-binnen !
En er kwam een hond, die lekte aan 't druipende bloed, dat
zich marmerde in de modder .
En er gingen meisjes voorby, die lachten .

IDEEN VAN MULTATULI . '2 65
Maar toen -1k afscheid nam van fancy, noemde ik haar FANNY,
zoo-als ze thuis genoemd wordt door haar ouders en broeders,
die haar waren naam niet kennen . Ik had m'n/ancy veloren voor
langen tyd.
Ach, als ge werkelyk gelooft, dat romans ,en zulke dingen" gunstig
werken op schoonheidsgevoel, leg dan wat geld by-een met
uwe vrienden, koop een groote collectie van die boeken, en tend
ze aan de heeren die de stud uwer inwoning besturen .
Nog iets . Laat het voortaan by vonnissen tegen doodslagers en
geweldenaars, eens-voor-al gelden als verlichtende omstandigheid :
dat de beklaagde is opgegroeid in een stall, waar men, door het tentoonstellen
van opengehakte natiturgenooten, zich beyverd heelt hem,
van der jeugd a/, yemeenzaam to maken met bloedstorting .
Nu weer over schryven gesproken . Ziehier hoe ik, volgens
de les van then Franschen officier, de geschiedenis van 't geslachte
varken had moeten vertellen :
EENIG ARTIKEL . ER MOETEN ABATTOIRS WORDEN OPGERICHT
B-UTITEN DE STAD .
Maar zou 't gebaat hebben ? Waarlyk niet! FANNY moot
er by, en onsterfel.vkheid . . . fancy in 't eind .
Dit is wansmaak . Zeker! Mag ik daaraan toegeven ? Gy
deedt het in uw boek, en met goed gevoIg *) dit moet ik erkennen,
maar 't walgt my .
Volstrekt niet. De toestand van den Javaan is ellendiger dan ooit .
Een vaIsch liberalisme heeft de plaats ingenomen van 't behoud . De fouten
zyn bewaard, en we hebben de huichelary er by gekregen . Men duldt als
minister een man, wiens eenige aanbeveling was, dat by nog sneller dan anderen,
ryk werd door Javanen-arbeid, en onlangs heeft die fortuinmaker
I ,arnpel geconfereerd over bet tegengaan van misbruiken" met oud-raden
van Indie en oud-residenten ! Juist dus met de soort lieden die door HAVF-
LAAR in staat van beschuldiging zyn gesteld .
Dat de Nederlanders niet vatbaar zyn voor eenvoudige taal, is waar .
Maar dat men ze tot iets goeds zou kunnen bewegen door speculatie op hun
wansmaak, is niet waar . flet nationaal geweten is geld, geld en geld . En toch
is 't uurwerk van dat geweten in wanorde . Begrypt men niet, dat er schade
zal voortvloeien uit hot benoemen tot minister, van een man die zulke goede
zaken deed ? Het maakt den Javaan wakker en geeft hem alto duidelijke inzage
in de geld-moraal van NEDEPLA -ND . (1865)
Wederom noteer ik bier, dat heden -- 25 Augustus '72 - na eenige chassez-croisez
van Jiberaal" en ,behoudend" dezelfde man voor den tweeden
keen aan het hoofd staat van Kolonidn . Aan hem draagt de Natie de taak op
I'misbruiken" uitteroeieii! Zal men dan nooit inzien dat er geen grooter
inisbruik kan bestaan dan zoo'n benoeniing P Ook in de Kamer heeft de man
zooveel kwands ge .Oieht, als eenigszins niogelyk was. In z'n I-rhaaldo
discussion met den beer WINTGENS, pronkte by met ,Specia',Ilkennis van
Tndische zaken" op cone wyze die duidelyk aantoont, hoe weinig dee kai)-I(--,rled(,
Ti - die 't zonder protest aanhoorden -- geprofiteerd hebben van den
hun in den Spectator gegeven wenk : dat er uit myne ,Duizend-en-een Hoof dshikken
over Specialiteiten" voor hen iets to leeren vie] . (1872)

26 6 IDEEN VAN MULTATULL
Wat er voorvalt tusschen my en fancy, behoort my . Ik kan
dat niet weggeven, - niet verkoopen aIthans, - zonder onkuisheid
.
't Is waar . . . z66veel voor 't vel . . .
Maar begrypt ge niet, dat dan ook de veile deem in haar good
recht wezen zou, als zy z66veel lonken geeft voor zooveel geld .9
't Is voor haar moeder misschien . Ze onderhoudt haar broertjes
met 'r walgelyke winst . Dit is mogelyk, - en dan is zy -
engel of niet, maar diep gevallen z6ker - de weldoende engel
van haar gezin . . . . al doet ze niet w6l .
Flauwe woordspeling . . . ik lyk wel een Franschman . 0, als
gy de brieven laast, die ik aan FANNY schreef, v66r dat arme
varken! De brieven waren oprecht. Er was geest in, gevoel,
vuur, en dat alles met, eenvoud . Haar had ik lief, et j'avais quelque
chose a dire !
Maar brieven als aan FANNY kan ik u niet geven . Kan't meisje
dat zich verkoopt, u den glimlach geven, then ze lachte v66r
zy wist dat er wat to verdienen was met zoo'n lath ?
De schoonste regel die misschien ooit geschreven is - gy zult
vreemd opzien - staat in het duitsche versje, dat gy uit myn
pak hebt gehaald. Niet ik had then regel geschreven . Hy is van
kleinen MAx, een kind van vyf jaar .
- Moeder, als ik groot ben, zal ik u zoo lielhebben, dat ik- u een
ster Icangeven .
Ga er eens toe zitten en schryf eene verhandeling over de lie/dc.
Beproef of gy in honderdduizend regels iets kunt voortbrengen,
dat zooveel zegt over de kracht van liefhebben ? En zeg nu niet :
hoe komt een kind daaraan ? Juist een kind heeft veel grooter
kans iets goeds to zeggen, dan . . . . een schryver . Hot behoeft or
de Schrift niet op na to zien, om to voelen dat de liefde alle dingen
overwint .
Ik zal u een ander voorbeeld geven van good schryven . Er was
onlangs kermis to Amsterdam . . . . neon, vrees niet, er komt niets
in van do Westermarkt. Gy weet, dat ik veel van muziek houd .
Muziek is my een ware behoefte, en meermalen offerde ik myn
m-iddagmaal op, om een concert by to wonen . Maar in myn smaak
ben ik burgerlyk . Bravourstukken bevallen my niet, en een vol
orkest doet my zeer . Ik loop groote kunstenaars uit den weg,
en toen ik eens, half gedwongen, WINIAWSKY hoorde, wekte by
inaar 66ne gedachte by my op : wat zou die man met z'n snelvingerigheid
een carri&re hebben gemaakt, als zakkenroller .
Tk kan niet good beschryven hoe de muziek wezen moet om
my to behagen . En al kon ik dit, dan nog zou ik my daarvoor
wachten, om niet door alle dilettanten to worden uitgemaakt
voor een barbaar. Maar sommige meesters zouden my vriendelyk
toeknikken . Met zang gaat het my even zoo. Een nietige romance
zal my treffen, maar ik blyf koud by veel kunstig geluid . Koud

IDEEN VAN MULTATULI . 26 7
is het woord niet, want ik heb altyd innig medelyden met de mensen,
die hun klanken moeten uitpersen met zooveel moeite.
Myn eenige indruk by zulke gelegenheid is : arm schaap, ik scheniz
u die noot. Want ikk kan geen evenmens zien lyden zonder smart
to voelen, wat met andere woorden zeggen xil, dat ik pynn in de
keel voel by moeielyke nauziek . 't Is waar dat het publiek gewoonlyk
gekomen is, juist om de noot to hooren, die ik 't mens
schenken wilde . . . . maar ik blyf er by, dat het een zonderlinge
smaak is, de vox humana eerst dan schoon to vinden als ze tonen
voortbrengt, die men veel gemakkelyker en goedkooper kan hale a
uit een dwarsfluitje .
Ik was in 't Odeon, waar een talryk gezelschap kermiszangers
alle avenden een talryk publiek lokte, meestal juitenmenschen"
zoo-als de Amsterdammers iemand noemen, die ,meisje" zegt .
voor ,meissie ." Fatsoenlyke Amsterdammers met hunne meissies
gaan in kermistyd niet naar 't Odeon, dat ze dan ook - fatsoenshalve
zeker - Oodeon noemen. Ja toch jongelui . . . . dat
kan er even door .
Veel schoons werd er niet uitgevoerd . Men hoorde ' daar chan-
sons comiques, burlesque scene, heterogene potpourri's, saemgelapte
mozaik-brokken met geiisurpeerden rang van "fantasie" ge-
Wrangeerde meesterstukken . . . . kortom, het was een kermisvermaak.
En zie, daar zongen twee meisjes, waarop ik niet eens acht
had gegeven - want mooi waren ze niet - eene romance, die
my trof . Ik stond achter in de zaal, en kon dus de woorden niet
verstaan, maar voelde my liefelyk aangedaan door de melodie,
welke my iets vertelde van minneklacht en vroolykheid, van
zang en dood, van hartstocht en van rust . Later heb ik my kunnen
overtuigen, dat ik goed verstaan had en my niet bedroog als byv .
BOLIVAR, die de sentimenteele pastorale van zyn vriend den armen
student gebruikte - en met succes ! - als cen stormmarsch . . . .
In 't voorby 9 aan : wat al leugens in do muziek ! GEORGE in
de Dame blanche, zingt zyn heele ciel naar den kelder, en het fille
cUre! van ELEASAR, in de Juive, is een perfecte melodie voor
een drinkliedje, hoe platter hoe liever . Zing 't maar eens, en neem
or een glas by, en waggel een beetje
Laat ons drinken,
Laat ons klinken,
Laat ons vro . . . . ho . . . . ho . . . . lyk zyn
Men kan er de jenever uit proeven, en volgens den tekst van do
opera zou het toch kokende olie moeten wezen . Och, MULTA-
TULI, waarom hebt go DROOGSTOPPEL laten stikken ? Vat had
by met zyn nuchter verstand nog veel goeds kunnen uitrichten .
Tk houd van then man .
Welnu, in 't Odeon bedroog ik me ditmaal ausnahmsweise niet.
Al de aandoeningen, die de melodie der romance in my opwekte,
b ad de dichter waarlyk neergelegd in de woorden . Er was ditmaal

2 6 8
IDEEN VAN MULTATULI .
inderdaad overeenstemming tusschen die twee zusters in Apollo
poezie en muziek, toon en gedachte .
Maar . . . . er waren nog meer punten van overeenstemming .
De meisjes,zongen niet kunstig . Ze waren niet schoon, en maar
povertjes gekleed . Wel had de oudste een gevoelvolle of gevoelwekkende
alt ten geschenke gekregen van de natuur, maar dit
was ook byna alles . De j ongste had aan de natuur weinig to danken,
en haren muziekmeester niets, naar 't me voorkwam . Het
gebeurde dan ook dikwyls, dat zy door hare zuster bestraf fend
werd aangezien, met een blik, die zeide : lieve BERTHA, hoe zal
't gaan met onze ouders en onze broertj es, als j e niet beter leert
zingen ?
Want - dit vernam ik later - die gemeene kermismeiden
zongen voor haar ouders .
Al dat gebrekkige, dat onschoone, dat onopgeschikte, harmonieerde
met de romance, die geen, opschik gedoogde . Hier is ze :
Zwei Nachtigallen sangen
In einem Gartenraum ;
Auf hoher Tanne die Eine,
Die andere auf bliihendem Baum .
Das Lied der Einen war freudig,
War gliihender Liebeskusz . . . .
Das Lied der Andren war traurig,
Wie schmelzender Wehmuth ergusz .
Vom Bluthen-Baume steigt Jubel
Melodisch im lautem Klang . . . .
Von der Tanne wallte hernieder
Der Klage seufzender Sang .
Und lauter wurde das Jauchzen,
Und lauter wurde der Schmerz . . . .
Da brach die Wonne der Einen,
Die Wehmuth der Andren das Herz .
Da sanken die Nachtigallen
Hinab in den Gartenraum,
Und trauernde Zweige neigte
Ueber beide der blilhende Baum .
Und deckte mit fallenden Bluthen
Die Herzen so friihe verbliiht . . . .
Und es rauschten die Tannenzw eige
Den Sangern ein Schlummerlied .
Ik zal er geen noten by schryven, zooals gy myn vriend DRooa--
STOPPEL laat doen op dat „ding" van HEINE . Ik zeg, dat het
lief is, en wie anders meent, is zelf niet lief .
Ik drong door de menschen heen, en vraagde aan de meisj es of
ik 't lied mocht zien, dat zy gezongen hadden .
- Wy hebben het niet hier, mynheer . Maar als ge zoo goed

TD'P,EX VA IT V1_T_TT,T,A_T 11 LL 2 69,
wilt wezen morgen 1-6 ,~ i , ie koin-ii, wy het u geven . W
zuIlen . . . . myne zustej - }gel, voor a ititschryven! Niet we I°
BERTHA ?
- Becht yern, zei BEWFUTA, die nog e0n kind was .
De oudere kernliSlDeid diee jong was, maar geen kind meer,
scheen to gevoelen, dat de ', ,kleine BERTHA" dat ding voor my
moest uitschryven en niet zy .
Ik kende de gemeene duitsche meisjes to goed, om verwonderd
to zyn over die kiesheid. Gy weet, M -ULTATTMI, hoe ik
eenmaal rondzwierf met die Silesische zangersfamilie . . . . och,
't heeft my zwei Thaler boete gekost : omdat ik jeinen Gewerbschein"
had. 1ATat lachte ANNA, die my das Lied der Thrdne uitschreef
met dubbel onderstreept laatste woord : aulwiedersehn !
Gy, die u Multatuli noemt, ge hadt eens haar guitar moeten dragen!
Maar then avend in 't Odeon, was ik ontevreden over RIEK-
CHEN's aanbieding, om die nachtegaals-elegie voor my to laten
uitschrvven. Zoo had ik 't niet bedoeld .
Dat komt er van, als men zich inlaat met gemeen yolk . Primo :
ik moest nu den volgenden avend terugkomen, wat anders myn
voornemen niet was . Secundo : door 't aannemen van 't my toegezegde
afschrift, laadde ik 'n soort van verplichting op my .
Ge weet, dat zulke menschen, nets voor-niet doen . Tertio : ik
kwam daardoor in eene relatie, die . . . . die . . . . kortom, 't is niet
goed eene kapelsteeg in to gaan .
Maar ik was den volgenden avend in 't Odeon . BERTHA wenkte
my en gaf me 't beloofde .
Toen maakte ik twee verzen, 't eene ,heel grappig" en 't andere
,,met godsdienst" voor een paar dames, die my daarom hadden
gevraagd, one haar ouwelui to verrasssen by de aanstaande zilveren
bruiloft . Ziehier hoe dit toeging .
-- Niet waar, meneer, uwe is ommers meneer HAVELAAR
had. de meid gevraagd, die me scheen op to wachten op de stoep
van een huis, waar ik vaak voorby ging - mevrouw wou uwe
zoo graag es spreke, en de jonge-jufvrouw ook . . . .
Ce quee c'est la gloire . . . . och arm
Ten die beide dames my hare wenschen hadden voorgedragen,
verwees ik ze naar ONSTEE Of SCHENKMAN. Maar . . . . let
nu eens op, hoe de menschelyke lotgevallen in elkaft grypen . . . .
Na het aannemen van die romance, was ik aan die gemeene
kermismeiden iets schuldig . Gy weet, dat ik . . . . niet zeer ryk ben .
Ik meldde my aan by de mevrouw die een ,godsdienstig" vers
noodig had. Het zusje, dat een ,grappig" gedicht wenschte, was
present .
Ah . . . . m'nheer HAVELAAR .
Ik zag rond, en . . . . op de _,'tay&e stond nog de flakon, die me

270 IDEEN VAN MULTATULI .
by 't eerste bezoek was in 't oog gevallen . Het was eenn langelys,
gemonteerd met zilver
Mevrouw . . . . ge behoeft niet naar ONSTEE to gaan.
0, dat is heerlyk, riep ze, wilt gy het doen ? Maar . . . . godsdienst
. . . . weet u . . . . veel godsdienst !
En 't myne grappig . . . . heel grappig ! riep de kleine .
Ik stond in 't midden van de kamer . De twee zusters terweerszyde
. Ik voelde een lieve hand op elken schouder . De ineid, die
my had binnengeloodst by 't eerste bezoek, stond 'in de geopende
deur . Ze had iets triumfeerends in haar blik, als riep ze : then god
heb ik gemachineerd !
't Was een treffend tooneel, MULTATULI .
Mevrouw, ge zult uw vers hebben !
Goddank ! En wat veel . . . .
Godsdienst. Vol godsdienst, Mevrouw ! Uwe ouders zullen
schreien over al de godsdienst .
En ik, m'nheer HAVELAAR, ik ?
Jufvrouw, ge zult uw vers hebben !
En grappig ?
Vol grappen. Uwe ouders zullen schateren over de grappen,
de lieve menschen !
Ik kende ze niet .
Heerlyk, heerlyk, riepen beiden, en de handen verlieten
myn schouders om to klappen . . . .
Maar . . . . zei ik op een graf Loon . . . .
Schrik !
. . . . maar . . . . op een voorwaarde . . . .
0 spreek, spreek . . . . wat wilt- ge ?
De kleine meid stak haar lief dom gezichtje toe . De meisjes
meenen altyd, dat het om een kus to doen is, alsof 't leven een
pandspelletje ware . Mevrouw keerde zich ietwat af, maar niet
veel . Ik weet rriet wat aanlokkender is
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
: ge zyt met uw tweeen . .
Ja, ik en . . . .
Een blik op 't zusj e.
Juist . En deze flakon ?
Ik nam de langelys .
Is die flakon ook gepaard ?
Gepaard ?
Ja . . . . ik moet er twee hebben. Twee, niet hetzelfde, maar
op elkaer gelykend . Niet even groot, maar samen een stel uitmakend.
Niet gelyk gebloemd, maar beide aardig, lief, elegant .
Er moet harmonie wezen door 't verschil, symmetrie door afwyking,
overeenstemming door onderscheid . Mevrouw, ik moet twee

IDEEN VAN MULTATULL
flakons hebben, tot elkander in rede, als gy tot uwe zuster . . . .
als langelyzen tot pieterselie ! *)
Zoo sprak ik . En myn rode had indruk gemaakt . Zy zeiden iets
als ,pieterselie of sterven !" en ik ging naar huis om de verzen
to maken .
Den volgenden dag - ik bedoel natuurlyk den volgenden
avend, want het geheim van do verrassing moest bewaard blyven
- sloop ik het huffs in, met myn godsdienst en myn grappen,
on verliet hot - na wat pandspel - met twee flakons .
By 't uitlaten, vraagde my de meid om een brief op ryn), voor
iemand, die tydelyk in het Kamp to Millingen logeerde . . . .
HULTATULI, wat hebt ge van my gemaakt!
Ik pakte de twee flakons in een reglement op den garnizoensdienst,
schreef or een kort briefje by, met een paar taalfouten -bah,
die kermismoiden ! -- en gaf een-en-ander den knecht in
't ()d6,on ter bezorging. Deze zocht my op in de zaal, en zeide
___ De jufvrouwen laten u bedanken,en zullen u schryven .
_I)aar heb je 't a], d-acht, ik . Verzen gemaakt, pandspel, flakons
met zilveren dop . . . . on waarom dat alles ? Om er of to zyn. En
zie . . . . nuu ben ik or niet of !
Ik verwacbtte, een briefje als : Waarde Her ! IVy wonen in de . . . .
z66-straat, numnier z66veel . Of althans iets, dat de strekking had
om de relatie aan to houden met iemand, die zulke fraaie geschenken
gaf . 't Is waar, dat picterselie was wat verbakken, en de !angely8
waggelde . Ook was 't monteersel vry dun . Maar had ik clai,
allos dan niet dour genoeg betaald ? Was do straf niet zwaar genoeg
? Twee . . . . verzei) en welke verzen, hove hemel! En 't
pandspel-in`? En Millinflen. ? Foei, foci . . . . had ik dht, verdiend ?
Ik zat
2 7 1
angst voor den volgenden avend, en toch . . . . weg-
Myven durfde ik iiiet . Zy zouden in staat zyn my optewachten,
nateroepen, to dagvaarden . . . .
Do knecht, gaf me werkelyk den volgenden avend eon briefje .
Ik heb ii een voorbeeld beloofd hoe men goed .vhrylt . . . . ziehier
Sehr geMirter Herr!
\lit groszem Vergniigen-i empfingen wir 1hr sch6nes Geschenk .
\','ir sagen Ihnen tinsern herzlichsten Dank : aber um so mehr Froude
inacht es uns, da wir in eiiiigen Tagen Holland verlassen werden, cud Ihr
liebes Greschenk ffir uns eine atigenehnie Erinnerung bleiben wind .
Achtungsvoll grdszen,
RIEKOHEN and BERTHA L .
*) Voor de onhigewijden diene, dat ,pieterselie" de, benaining is, voor
zekere soort van bloemsel op Chineesch porselein . ,Langelyzen" zyn de
va,atjes en pulletjes waarop uitgerekte jufvrouwen staan . Ik was niet geleerd
genoeg dit to weten, niaar verneeni het van myn hospita die een zoon
in Indie, en dus grondig verstand heeft van oostersche zaken . (1860)

2 7 2 IDEEN VAN MULTATULI .
Ik noem, dat briefj e schoon, MULTATULI ! * )
Toen heb ik de meisjes opgezocht, en ik voelde me zeer vereerd,
dat ze my wilden ontvangen . Twee dagen daarna begeleidde ik
haar naar de spoor, en by 't afscheid heb ik ze hartelyk gezoend .
Wie 't afkeurt, keur ik af .
Den volgenden nacht droomde ik, dat ge my een vischhaak
in 't hart had geslagen - zooals ge wel meer doet - en daarby
zongt ge een liedje op de scheepswyze van : ho . . . . ho . . . . hoi
. . . . hoi . . . . ! By elken hoi een ruk . De tekst van uw zang was
ko . . . . ko . . . . kopy . . . . py!
Ik schreef naar Keulen
Lieve meisjes ! Daar gy getoond hebt zoo uitmuntend otntegaan met
de pen, en myn innige vriend MULTATULI . . . . ai !
Daar gy getoond hebt zoo uitnemend uwe gedachten in korte woorden
to kunnen uiten, en myn zeer waarde MULTAT . . . . ai !
Kortom, daar gy bewezen hebt de kunst to verstaan, de meest delicate
zaken samen to vatten in weinige regels, en de heer MULT ai !
Zoo verzoeke ik u . . . . ai ! . . . . om kopy . . . . ai ! voor den T. ydspiegel
. . . .ai!
Ik heb de eer to zyn . . . . ai !
Vcor ik wakker werd, ontving ik het volgende antwoord
Sehr verehrter Herr !
Wir Bind nicht gewohnt zu schreiben, wenn wir nichts zu sagen haben .
Hochachtungsvoll . . . . enz .
Beste MUL, riep ik . . . . verlos me van uw vischhaak .
MAX IIAVELAAR .
Arme Max, dat zal ik doen. Ik vertel zelf liever een paar geschiedenissen,
die ik eens gehoord heb . . . . van m'n bakes .
I: erste geschiedenis . (Toen ik heel klein was .)
PIET HEIN had veel bygewoond, en veel geleden . Hy was koks-
*) Deze gevolgtrekking zou nets beteekenen, als de verteiling verzonnen
was . Welnu, ze is wdAr . Ook de historie der beide verzen is vry nauwkeurig
gecopieerd naar m'n doorgaand model : de werkelykheid .
Schryverig gelogen is slechts 't verband tusschen die twee aventuurtjes.
Ik had me van de naive dames, die haar ouwe lui ,godsdienstig" en
,,grappig" wilden verrassen, geene belooning bedongen, maar kocht heel
eenvoudig de flakons by 'n uitdrager, en liet ze monteeren by 'n zilversmid
in de Kalverstraat, die 't zich nog wel herinneren zal .
Het zou me veel waard zyn, lezers to hebben, die in-staat waren de kiesche
fynheid in 't Briefje dier beide meisjes op to merken . Maar . . . als ik zulke
lezers had, zou er veel anders zyn. Dan ware ook byv . een FRANSEN V . D .
PUTTE, geen minister van Kolonien !
Och, 't is zoo verdrietig, schryver to zyn in een land waar men niet
lezen kan ! (1872)

IDEEN II .
IDEEN VAN MULTATULT. 27 3
-,-mi
, at geweest, en matroos, en had meege6nterd en meegevochte i -i .
Jazelfs had by kousenn gebreid one zyn wader in 't leven to houden,
toen deze, als by, krygsgevangen was op de engelsche pontons .
De arme jongen had 7.ich overal, by elke gelegenheid, dapper gedragon.
Maar . . . . als by, ontslagen uit gevangenschap, of terugkeerend
van een krygstocht, wek aan wal stapte in 't vaderland,
,7,oette niemand den flinken PIET HEIN .
Later werd by adrniraal . Hy kon 't niet helpen, dat-i zoolang
leefde, en had genoeg zyn best gedaan, om 't nooit zoover to
brengen. En zie, daar komt een konvooi spaansche schepen hem
verzoeken om de eer door hem genomen to worden . Uit goedhartigheid
. - misschien wel uit vrees voor onaangenaamheden
neemt by 't aanbod aan, en brengt die schepen, met wat er op
en in was behouden in 't vaderland .
Toen werd PIET HEIN door 't vaderland bevorderd tot held .
Maar by schudde 't hoofd over die prornotie .
Tweed, e qescliiedeni,s. (Toen ik een beetje grooter was .)
Een alchymist verstond de kunst, afgestorvenen in 't leven terug
to roepen. Ik bezocht hem, en v ond . in zyn kabinet vele personen,
die ik lang dood JNTainde, en van wier terugkeer ik nooit gehoord
had . Ik zag &iar LUTHER, CAMBRONNE, VAN SPEYK, CURTIUS,
On D'AsSAS .
Myn vriend de Alchymist versmaadde uit kiesheid bet goudmaken,
en zette een zo6logie-winkel op, met een ecri.teaut . - specialitY.
d'hommes .
Een groot man verzocht zyn assortiment to zien . Die man
heette : PUBLIEK .
- Ik Tecommandeer u dozen beer, zei 't winkelmeisje . Hy
alleen namm hot op tegen de grootste macht , der aarde . . . . tegen
bet Pausdom . 't Is de ech.te LUTHER, mynbeer, en niet duur . . . .
Hm! zei m'nheer -PITBLIER .
Dezen VAN SPEYK kan ik u laten voor weinig geld . . . .
is renaissance van oude helden. Hy ,deed meer fl zoo als ge
tweet - by offerde zyn ]even, en stierf met roem . . .
- Hm. ! zei m'nheer PtTBTTEY. .
-) Men heeft itivop [wspotlelvke wys geprezen over 't sehryveil van een
boekje, doch myne handelingen to Lebak worden niet aangeroerd . Al ligge
de oorzaak hiervan duidelyk voor oogen, ik neem hiernieA geen genoegen,
eu sellud het hoofd als PITT Hmx . Dat men, oni my reel -it to doen, veel
anderen in staat van beschuldiging zou moeten stellen, is waar . Zoolang
Regeering en Natie dnartoe den cooed niet hebben, blyf ik Mr . PUBLIEK
verachten - de mooivinders van den Havelaar 't ineest ! - en ik ben zoo
vry to gelooven dat do nil in den tekst volgende parabel, mijnc stemming
to-lien aanzien, volkonien ivetfigf . (18T21 )
t) In een der volksliod( ,roii van '3(), eindigde elk couplet -- nadat daarin
18

2 74 IDEEN VAN MULTATULI.
En zie dit exemplaar eens, m'nheer, - keer je wat om, CAM-
BRONNE ! - Het is CAMBRONNE van de garde, die zich niet overgaf.
*) De prys staat er op, 't is to geef . . . .
- H'm ! zei m'nheer PUBLIEK .
- En hoe bevalt u deze ? Het is D'AsSAS, die z'n leven gaf,
om z'n kameraden to redden . . . . ge weet wel, 't regiment Auvergne,
in den veldtocht van Hannover . . . . schandekoop!
H'm! zei m'nheer PUBLIEK .
Geef den ouden CURTIus eens aan . Bezie dozen CURTIUS,
m'nheer . . . . by is een beetje beschadigd . Hy heeft lang in een diep
gat gelegen . . . . m'nheer zal dat wel weten . Ik laat hem u beneden
fabrieksprys . . . .
- Hm ! zei m'nheer PUBLIE K, kocht niets, stapte in zyn wagen,
en reed weg. 's Avends vertelde by in alle gezelsehappen dat
er niets byzonders to-koop was in den winkel van myn vriend,
den alchymist .
Deze word mager en begon byna berouw to krygen over z'n
kiesheid, die hem belette goud to maken .
Toen kwam er in 't huis daarnaast een nieuwe buurman wonen,
een koopman in vlasvinken. Hy bracht den mensenfabrikant
een bezoek, en vraagde naar de nering .
Wat hebt ge hier al zoo ?
Wat oude helden, zuchtte de goudmaker, maar 't gnat niet!
Wat is er dat voor een ?
Hy waagde zyn leven to WORMS, voor z'n overtuiging . . . .
Poeh ! Je moet eens in ini/n winkel komen. En dezo ?
Hy liet zich in de lucht springen voor de eer zyner vlag . . . .
Poeh ! Korn myn vinken eons hooren . En deze ?
met zekere minachting op antieke heldendaden gewezen was met list
refrein :
Van Speijk deed meer, hij offerde zijn leven,
Hij stierf met roevim voor Vorst en Vaderland !
't Spreekt van zelf dat het gezongen werd op de wys van to souviens-tu.
Dit is voor zulke dingen de rigueur .
Myne geringsehatting der verzemakery (I la HELMERS, met het obligaal :
,,wat bralt ge o Romers" enz . mag niet leiden tot de meening dat ik laag
nederzie op de daden als die van VAN SPEYK . Juist in tegenstelling met al
de hedendaagsche niet-overwinnaars en in-leven blyvers, hecht ik er aan,
myn eerbied voor then man openlyk to betuigen . De officieren der flotilje
op de Schelde hadden onderling hun woord van eer verpand, zich niet overtegeven
. De edele jongen deed wat by beloofd had . We moesten 't recht
hebben dit zeer eenvoudig to vinden, maar . . . . met het oog op den toestand
onzer Maatschappy, hebben wy dit recht niet! Of Nederland zoo'n offer
waard is, is 'n andere vraag . Men zie hierover : Een-en-ander over Pruisen,
enz . blz . 93, (1872)
*) Zoo zei 't Winkelmeisje . Straks meer daarvan . (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 2 7 5
- Hy y ilF:le liever stej'ven, (Ian de, ourle garde gevangen zien .
Poeh ! Ik heb er een die ifs viral zingt, en Herz, mein Herz .
Xat heeft doze gedaan
- H y gaf z'n leven voor z ° n broeders .
Poeh ! In een tredmolentje heb ik een oude kanarie, zonder
slagpennen . Zy loopt, loopt den ganschen dag, en fluit : en
a-rarat, marchons ! Kom eens kyken. Wat deed die vyfde
-- Hy offerde zich op voor zyn vaderland .
-- Gekheid ! Kan by niet wat zingers ?
Ach neon !
Of spreken
Misschien . . . . Heidaar, CURTIUS !
CURTIUS sprak. LUTHER sprak . VANS' PEYK, CAMBRONNE, D'As-
SAS spraken . Maar ze spraken, ale geesten gewoon zyn, spookachtig,
dof, eentonig . Ook scheen ieder maar een fraze to kunnen
uiten .
Ik geef u een vink per stuk, zei de vogelman . En de koop was
gesloten.
Hy nam het vyftal mee naar zyn winkel, en stak het de oogen
uit. PUBLIEK, die 's avends daar langs wandelde, werd aangenaam
verrast, toen by onder 't gefluit en gepiep der andere blinde
zangers, duidelyk het kwintet onderscheidde
- Het FAT-um eischt een kostbaar offer . . . . Ziet-hier my, CURTIUS,
romeinsch ridder . . . . burgers, vaartwel . . . . het noodlot is verzoend !
AUVERGNE, a moi .
Jongen berg je ly f
- La garde meurt, mail ne se rend pas !
Al waren er zooveel duivels als pannen op de daken, ik ga !
Hier sta ik, God helpe my !
PUBLIEK kocht nu 't vyftal . . . . maar zonder kooien . De tyden
zvn slecht .
Een paar opmerkingen over de vyf historische zinsneden in onz en tekst,
die zich al terstond inkrimpen tot vier, daar we ons by de fabel van CURTITTS
niet behoeven op to houden .
Wie zich de gewoonte eigenmaakte, de geschiedenis to beschouwen met
kritischen blik, wie zich toelegde op de kunst om to lezen tusschen de repels
die byna overal getuigenis geven df van mythische voorstelling en valsch
opgevatte poezie, of van tafellikkende opschroevery, df van dynastieke
leugens, in usum delphini, of van een tot dolzinnigheid aangehitst patriotismus,
of van kleingeestige zelfverheffing van iiatien eii partyen, df van de
veiligheid der schryvers . . . . by koint tot de treurige slotsorn dat er slechts
zeer, zeer weinig inderdaad schoone bladzyden voorkomen in de annalen
der Mensheid . ,Bladzyden" is to veel gezegd . Men kan de zinsneden tellen .
Om dan to beginnen met LUTHIETT2 . De hood van dien welgedanen monnik

27 6 IDEEN VAN MULTATULL
was zoo groot niet, als uit z'n to-hulp roepen van God zou moeten worden
opgemaakt. Hy bestreed Roomschen invloed in 't Heilige Roomsche Ryk,
en vond dus steun by 'n groot deel der machtigste vazallen van dat Ryk,
wier politiek meebracht het Protestantisme to gebruiken als machine de
guerre tegen den Keizer, tegen mien men in opstand was . Ook elders was de
zoogenaamde godsdienst slechts voorwendsel . De hoofdrol in zulke zaken
werd daar, als immer, gespeeld door staatkundig eigenbelang . Zoo is ook
byv . uit contemporaine stukken to bewyzen, dat het machtig huis der GUISEN
lang geweifeld heeft, of het de party der Hugenoten of van de Kerk omhelzen
zou . De vraag was, of er meer kans bestond, de familie van NAVARRE to
overschaduwen door zich daarnaast to plaatsen, of daartegen-over ? Hoe
hun tegenstanders van hunnen kant over de godsdienst dachten, blykt uit
den overgang van HENRI tot het Katholicismus . En nog dagelyks immers
zien wy princessen, zonder tegenstribbeling de geloovery aannnemen van
't Land waar ze huwen . Geimporteerde Koningen laten hun kroost opgroeien
in de Staatskerk. De kinderen van LEOPOLD I zyn Katholiek . Die van GEORGE
van Griekenland worden op z'n orthodox-Grieksch opgebracht . Wel dwaas
is het alzoo, by zooveel bewyzen voor het tegendeel, nog waarde to hechten
aan godsdienstige beginselen in Staatkunde . Dat ook LUTHER's dryven
samenviel met groote politieke belangen, wordt door den uitslag bewezen .
Geestelykheid en Keizer hadden kort to voren aan z'n voorlooper JOHANNES
Huss getoond wat ze gaarne met LUTHER zouden hebben gedaan, als ze
gedurfd hadden . Het is to veronderstellen, dat LUTHER wist op welke invloeden
by rekenen kon, en dat alzoo zyne dapperheid iets minder to beduiden
heeft, dan liefhebbers van klinkende frazen aangenaam is . Heeft by inderdaad
die fraze gesproken ? Ze komt me nog-al tooneelachtig voor, en eenigszins
gearrrangeerd. By analogie met andere onwaarheden, waarmee historieschryvers
ons foppen, is eenige twyfel niet ongeoorloofd .
By analogie ? Ja . Want ziehier twee andere historische gezegden die zonder
den minsten twy f el tot het gebied der verdichting behooren . Wie heeft
den uitroep van d'AssAS overgebracht tot het nageslacht ? Men kan niet
veronderstellen, dat de vyandelyke soldaten, die hem als en/ant perdu ontinoetten
en afmaakten, zich hebben verledigd tot bet en scene zetten van
z'n dood. Krygs-en andere roem is gewoonlyk van binnenlandsch fabrikaat.
Het Auvergne, a moi ! blykt vervaardigd to zyn voor 'n boulevard-drama .
Een soldaat, die op eenigen afstand van z'n kameraden overvallen wordt
door den vyand, roept om hulp, en maakt dus alarm. Dit is natuurlyk .
Maar niet natuurlyk is het, dat zoo'n geroep het dramatisch resultaat wezen
zou van een stryd tusschen zelfbehoud en plicht . Er ontbreekt een hoofdelement
in de fabel over d'AsSAS : de toestemming van den vyand tot het
plaatsen der romantiekery. Heeft d'AssAS, toen by den vyand gewaar werd,
gewacht met het uiten van z'n alarmkreet, tot na 't voorstel om door zwygen
zyn leven to redden ? Dan verwaardoosde by z'n plicht op schandelyke wyze,
neen op zonderlinge wys, want het terstond roepen lag in de natuur der zaak .
En nog iets. Het doel des vyands blykt geweest to zyn, de kameraden van
d'AssAS in stilte to naderen . Zou ooit 'n patrouille den uitslag van zoo'n poging
laten afhangen van 't antwoord op 'n voorstel ? Immers neen. Men
overvalt, en dood sans phrase . Er is by zoo'n gelegenheid geen tyd voor
komedie. Dat d'AssAs den gewonen krygsroep van z'n regiment geuit heeft,
neem ik als waarschynlyk aan, dock 't was een kreet van schrik, en geen
beredeneerd blyk van opofferende heldhaf tigheid .
Veel erger nog is 't met het ,woodd" van CAMBRONNE gesteld . Ieder weet,

IDEEN VAN MULTATULI. 277
dat het bekende en afgezaagde la garde meart et ne se rend pas, niet door
hem gesproken is . Die woorden komen voor in een chauvinistisch drama,
dat kort na de Restauratie to Parys werd opgevoerd . De auteur van dat stuk
wilde CAMBRONNE ten-tooneele voeren, en zocht naar een gepaste uitdrukking
ter vervanging van den al to soldatesken term, waarin die held z'n afkeer
van ,oveegeven" zou hebben aan den dag gelegd . 4 bcollaboratie : word de
tirade : la garde meurt enz . gef abriceerd . Op dit oogenblik zyn my de namen
van auteur en noodhulp ontschoten, doch ik verbind my die later optegeven,
gelyk ook den titel van 't bedoeld stuk .
La garde meurt alzoo, et ne se rend pas ! Doze tooneelfraze maakte meer
effect dan ze verdiende . Zoo'n ridderlyk klinkende uitdrukking immers,
had wel eens de bedoeling - of althans de strekking - kunnen hebben,
den vyand to bewegen tot edelmoedigheid, terwyl integendeel het
ruwe woord dat zy fatsoenshalve verving, alle kans op genadige behandeling
uitsloot .
De theatrale namaak, hoe klinkend ook, was dus eigenlyk minder mooi
dan de origineele tekst . . . . zou geweest zyn .
- Want - och arm ! - ook die tekst is leugen ! Indien CAMBRONNE het
telkens door my vermeden woord gesproken heeft, moot by dit zeer voorzichtig
binnen'smonds gedaan hebben . Als 'n echte vechtman namelyk,
spaarde by zyn dierbaar leven voor het vaderland ; b y gaf zich over met z'n
garde !
Ja waarlyk
VAN SPEYK deed meer ! Hy of f erde zyn levee,
En shierf met roem . . . .
Eerbied voor VAN SPEYK ! Hot doet er weinig toe, of 't woord waarmee
by den scheepsjongen WEYLER toeriep zich to redden, niet kan gerangschikt
worden onder de uitdrukkingen waarvan de - overigens toch niet
zoo byzonder preutsche -- CLIO, by-voorkeur gebruik maakt . De veile muze
der Historie heeft t, het recht niet, kieskeurig to zyn op iclanken, zy die doorgaans
zoo onzedelyk ten-behoove van inachthebbers, mode en partybelang,
de feiten verdraait . Gelukkig dat haar pruderie in dit geval, niets bederven
kon. Vat ook de edele VAN SPEYK in-plants van 't geboekstaafde
jongen, berg je ly f ! moge gezegd hebben, de op die waarschuwing volgende
daad stempelde elke uitdrukking, ook den grofsten matrozenterin, tot 'n
verheven woord . Hot is Diet vereerend voor den lezer, dat ik hem geen hoogheid
genoeg toeken, orn zonder fatsoensrilling den klank in letters to zien,
die geadeld werd door 't gebruik dat VAN SPEYK daarvan maakte . Hoe aandoenlyk,
op dat oogenblik nog aan redding van dien jongen to denken !
Ziedaar nu vy f frozen verdampt tot eene daad. En - nog-al opmerkelyk !
- joist de e uo load die den toots der historischo kritiek kan doorstaan,
grog vergezeld van eene uitdrukking die voor historic en Salon idet fatsoenlyk
gonoeg is . Dit goeft to denken !
In-godsnaam ! Myn parabel over den alchymist is or niet minder om . Mr .
I' UBLi ,, K die de daden goon aandacht waard keurde, liep met de frazen
weg, en gelobft dus aan de frozen . Ik heb alzoo recht tot den eisch dat by de
strekking myner vertelling begrype . Gaat dit boven 't pod zyner bevatting,
dan diene hot volgend nummer tot opscherping van z'n oordeel . Arm volgend
nummer, ik draag ti daar een ondankbare taak op ! (1872)
528 . Ik schreef die parabel in 1860. En toen ik onlangs in
522 op eenmaal de geschiedenis van onzen WOUr ~,n afbrak, ge-

2 7 8
IDEEN VAN MULTATULL
schiedde dit, omdat ik op-nieuw de ondervinding had opgedaan,
hoe weinig er valt to rekenen op daden, waar de begrippen van zedelykheid
verdraaid zyn tot geloofsleer . Elken dag then ik langer
leef, geeft me nieuwe blyken dat godsdienst en deugd zaken zyn,
die lynrecht tegenover elkander staan . De pest van 't geloof
uitteroeien is de plicht van ieder, die 4 welmeent met de Mensheid.
Maar flog bedervender, dan ik vroeger meende, werkt die
verfoeilyke goddienery . Zy verlamt zelfs het goede in wien er
van verlost is, en 't schynt dat velen, na 't wegwerpen der zotternyen
van het geloof, onder den invloed blyven van wat dat
geloof me&bracht : oneerlykheid, ontrouw, karakterloo8heid .
Zeker spreek ik tot het betere deel der natie . Het beetje moed,
dat er schynt noodig to zyn om m'n IDEEN to lezen, geeft me
recht tot deze onderstelling. Eilieve, wat moet ik denken van de
rest ?
Doch neen, zy die me niet lezen, kunnen zich verschuilen achter
onwetendheid . Zy hebben eenig recht ,hm" to brommen,
en wegteloopen uit den winkel, waar menschen verkocht worden,
die ze niet kennen . Maar hoe moet men oordeelen over 't gedeelte
der natie, dat gaarne luistert naar doffe eentonige liedjes van
wie ,meer deden" dan zingen en fluiten ? Is 't wreedheid, domheid,
onkunde ? Wat is het, o gy lezers myner IDEEN ?
Moet ik 't u n6g eens zeggen, dat ik geen schryver ben, geen
kunstemaker, geen sprookjesverteller ? Op hoeveel manieren
reeds trachtte ik uw traag begrip optewekken tot erkenning, dat
de opgang van myn geschryf geen gevolg is van byzonder talent,
maar van de waarheid der zaken, die ik me&deelde ? Hoe lang
zult ge blyven voortgaan u aantestellen - want ik kan niet gelooven,
dat ge op-den-duur niet beter wezen zoudt - u to houden
alsof ge my aanzaagt voor een schryver, voor een boekenmaker ?
Dat ik goed schryf, is waar. Ik schryf zoo goed als de hartelykste
moeder gillen kan, by 't to-water vallen van haar kind.
Zeker, zeker . . . . ik schryf zeer goed! Zoo goed als LUTHER
sprak, toen-i zyn overtuiging durfde stellen tegen-over de traditie
der eeuwen .
Zeker, z6ker schryf ik goed! Zoo goed als CURTIUS sprak, en
VAN SPEYK, en CAMBRONNE en D'AsSAS, ofschoon ik die mannen
nooit hoorde pryzen over hun byzondere welsprekendheid . Wat
zy zeiden is bewaard gebleven, niet om de wyze waarop ze spraken,
maar om do daden die ze verrichtten . Ik schryf zoo goed,
als ieder schryven zou die de wereld intrad met een hart vol liefde,
en verontwaardiging voelde over al de schelmery die deze wereld
voor de meesten maakt tot een hel .
Dit nu neem ik u kwalyk, lezers myner IDEEN, dat ge niet even
verontwaardigd zyt als ik .
0, alle schryvery zou weldra overbodig wezen, als ge myn pogingen
even oprecht ondersteund hadt, als ik ze aanwendde .

IDEEN VAN MULTATULL 279
Zonder die ondersteuning, is my uw lof, en de opgang then ik
maak, een wa1g.
1k ben geen sehryver en wil 't niet wezen . Ik was een goed
mens, en zou dat gebleven zyn - want ii-ii voel ik vaak meer
bitterheid dan liefde, en 't smart me zoo ! -- ik zou goed gebleven
zyn, goediq zelfs en zacht, indien ik niet al to weinig rechtvaardigen
had gevonden in Sodom .
Vat hebt gy qedaan, yehandeld, geo/ferd, -lezers myner IDEEN
sedert Mei 1860, den datum der versehyning van den Havelaar,
dien ge ze ,mooi" vondt . . . . godbeter~'!
Tk zeide u daarin -- en niemand durfde my tegenspreken
dat uwe lasthebbers in INDIE u medeplichtig maakten aan schelmery
op de ruimste schaal . Gy hebt toegelaten -- en duldt het
nog dagelyks - dat fortuinmakers zich den buit toeeigenen, dien
ik ontrukken wilde aan de handen der roovers . Een behoudend
ministerie, dat in allen geval minder brutaal en minder huichelaebtig
zondigde, dan 't tegenwoordige - word en bleef vervangen
door lieden van een valseb liberalisme . Paar zyn er, die zich bezighielden
met het vergaeren van schatten op den bloedakker van
't misdryf, ter-zelfder-tyd toes ik den stryd tegen de misdadigers
ganging, en die later, met en door 't aldus gewonnen good,
u hebben omgekocht om hen to belasten met het uitroeien der
roovers . *) Dacht men aan ViDocQ, by zulke aanstelling ? Luisterde
men naar 't volks-spreekwoord, dat voorschryft dieven
met dieven to vangen ? 1 - k geloof het niet, lezers ' Ik geloof dat er
voor zulke verblinding geen redelyke grond bestaan kan, en dat
men daarvan ailleen de zeer onredelyke oorzaak- kan vinden in de
schittering vapn bet goud . Zoo zoudt ge dus ook .,den vluggen
-EP -H - RAYM" belast hebben met hot opzicht over den tenipel ? Hem
die JESHOEAH nasloop, om by-do-hand to zyn als doze we6r zen
i uitgaan :
T(,r zuiv'riu, vain Gods tenipel, met Peal zweep . . . .
Om dan, met lichten trod en vlugge hand,
Te grissen van hot geld dat rollend wegstoof . . . .
Zotidt go dien EP-Ti.R.,kim benoemd liebben lot wachter in den
tern poi ?
Niet da,"irtoo sehreef ik den HAVELAAR, lezer . Niet di6rtoe,
gaf ik u den VRY-A-R -BEID, waaruit ge zoo duidelyk kondet zien ---als
(Ye hadt ?.villcii zien ---- hoe men a bedroog sedert jaren . Niet
da6,rtoe schreef ik de MINNEBRIEVEN, lezer, een book, dat eenmaal
tegen u zal getuigen, wanneer men v6r-af genoeg wezen zal (122)
om to begrypen hoe daarin eene geheele mensenziel is geteekend,
met wat ze omvatten khn van de breikous of tot SIRIUS toe !
Wanneer men eenmaal hoog genoeg zal staan om de brieven to
Len indische rykvvorder is minister van Koloiw ; ii . Schaamt u dan toch
eeris eindelyk, Nederlanders ! (1872)

280 IDEEN VAN MULTATULL
lezen, als een afdruk van aandoeningen, en niet als een yemaakt
book I Niet dAArtoe eindelyk gaf u ik de IDEEN, die Times van
m'n ziel, die ge zaagt geboren worden in m'n VRIJ-ARBEID, en
die ge zoo gaarne leest, niet waar, vooral wanneer ik - gedwongen
door den humor der waarheid - koddige vertellingen geef,
die gy gretig aanhoort en toejuicht, om ze to gebruiken als voorwendsel
tot het voorbyzien van al die smart, die daarnaast ligt.
Niet ik legde den polichinel op de schouders van den martelaar .
(159). Dat doet de ryke lieve grillige wreede Natuur, en 't pleit
niet voor uw smaak, dat uw hand zich by voorkeur uitstrekt naar
de articles de Paris, in een winkel waar voorwerpen van ernstiger
beteekenis worden aangeboden .
Is 't u mogelyk, de parabel over LUTHER en z'n gezellen in den
beldenwinkel, overtezetten in dagelyksche nuchtere waarheid ?
Welnu ik vraag u, waarmee heb ik verdiend, dat ik u, als
CHRESOS in de Minnebrieven, liedjes moot voorzingen, na yehandeld
to hebben als ik deed ?
Hoogmoed ? Voor den honderdsten keer, ik ben hoogmoedig,
en zelfs neemt m'n hoogmoed toe, naarmate ik meer let op wat
ik dagelyks om my zie. Zorgt gy, dat er wat meer hoogte kome om
my been, dan zal ik me laag en klein voelen misschien - en ik
zou dat terstond erkennen - maar by de laagte, die me nu omgeeft,
kan ik niet anders dan gelooven zeer hoog to staan .
Is 't waar, of is het niet waar, dat ik geheel alleen staande, myn
plicht durfde vervullen daarginder, toen alles meeheulde met het
onrecht 9.
Is 't waar, of is 't niet waar, dat de natie welker eer ik verdedigen
wilde, my lafhartig verliet, na wat onbegeerde en niet ter
zake dienende toejuiching over myn geschryf .
Is 't waar, of is het niet waar, dat door uwe lauwheid, door uw
gebrek aan moed, de plaats die my toekwam, thans wordt ingenomen
door allerlei wezens, dis omhoog vielen uit gebrek aan
zwaarte ?
De plaats, die my toekwam ? Zeker ! Niet om mynentwil, maar
om uwentwille. My kan men niet verhoogen, daar ikzelf den rang
nam, then niemand my betwist, en waarboven geen rang to begeven
valt door geen natie of Ironing . Maar om uwentwille hadt ge niet
moeten dulden, dat een zwerm fortuinmakers de vruchten plukte
nit den hof, then ik zuiveren wilde van onkruid . Ik geloof, dat
my de taak toekwam, nu toevertrouwd aan wezens, die ik in staat
van beschuldiging stelde. En als men nu ook weder deze bewering
mocht verdraaien, door hieruit to besluiten, dat eerzucht de prikkel
was die my dreef, antwoord ik met de vraag : waarom dan
iemand, die zoo eerzuchtig was, jaren wachtte voor by optrad ?
Hot was niet dan myns-ondanks en gedwongen, dat ik de tusschenkomst
der Natie inriep . Dit blykt , uit de datums .
Eorzucht ? Ja, om good to doen ! Tk voelde de cerzucht cam

IDEEN VAN MIULTATITLI .
eenige honderden schelmen to straffen, hur, 't onrechtvaardig verkregen
goud aftenemen, of hen to doen boeten voor wat er door
anderen werd misdreven onder hunne toelating . Gewone eerzuchl.,
ambtsbejag, zou bespottelyk wezen in ~NEDERLAND, waar we dalyks
de nietig ste personen zien omhoog til len, en op zetels plaatsen,
die ingenomen moesten worden door mannen van bekwaamheid
en karakter .
Het doet me leed, dat ik genoodzaakt was lien DTYMAER VAN
TWIST onsterfelyk to maken . *) Maar nu dit eenmaal zoo is, zal
ik hem nog eens noemen, om een voorbeeld to geven, wien men
eert in NEDERLAND . Die man is deter dagen gekozen tot lid van de
Eerste-Kamer ! Meent ge dat er eerzucht -in gewonen zin kan
bestaan, in een land waar zulke ongerymdheid mogelyk is ? Waarom
antwoordt die man niet ? Ik noemde hem herhaaldelyk by
name, niet omdat by 't meest misdeed daartoe is by to on-
*) Doze spyt is to grooter, omdat ik inzie hoe 't nageslacht zich vergissen
zal in de beoordeeling van rnyn wrevel tegen dien man . Op meer gepasten
afstand geplaatst dan de tydgenoot, zal hot den toestand onzer Maatschappy
beter dan doze overzien, en myne party kiezen in den ongelyken stry d
then ik daartegen voer . Doch juist de hoogere opvatting van myn streven
zal het gedurig aanvallen van een onbeduidend individu als VAN TWIST,
doen voorkornen als 'n kleingeestigheid . De heer Mr . ALBERTUS JACOBUS
VAN TWIST is inderdaad een al to onklassisch element in m'n werken, en by
verdient niet, naast WOUTER, HAVELAAR of zelfs . . . . naast DROOGSTOPPEL
in leven to blyven .
Nageslacht, ik k6n niet anders ! Ook de naam van VERRES is immers
vereeuwigd ? Ik spreek sans comparaison, want ik houd VAN TWIST voor
onschuldig aan uitzuigery voor eigen rekening . Zelfs hiertoe was de kleinburgerlyke
man to ordinair, to traag, to schuw. Zyn oneerlykheid was van
voorzichtiger aard. Hy zag 't oogluikend, gemakshalve aan, dat anderen
zich waagden aan de mogelyke gevolgen van diefstal, en bepaalde zich heel
veilig tot het wederrechtelyk achterhouden van een zeer groot deel der inkomsten,
die den Onderkoning van Insulinde ter bestryding van representatiekosten
zyn toegelegd. Met dien spaarpenning heeft-i zich'n plaats in de Eerste
Kamer weten to verschaffen. En de natie vindt dat goed !
Wie later den toestand van ons arm Volk bestudeert, mag zich niet to
hoog stellen, om aftedalen tot de oorzaken van onzen achteruitgang, die
juist voor een groot deel aan 't dulden van personen als VAN TWIST to wyten
is . Eene aandachtige lezing van BOSSCHA's Beschouwingen over onze binnen-
en buitenlandsche verhoudingen, gaf my het Een-en-ander over Pr . en
Ned . in de pen, waarin ik den noodlottigen invloed geschetst heb van wezens
als waartoe ook die VAN TWIST behoort . Bovendien, by is de persoon die
Havelaars pogingen verydelde . Hy vond het laaghartig zwygsysteem uit,
waarmee men my trachtte to smoren . Hy is - met z'n fatsoen, geloof, grondbezit,
vry-arbeids-liberalismus en Eerste-Kamerlidmaatschap - de natuurlyke
vertegenwoordiger van de verkeerdheden die ons ten-gronde
richten. De man is de ,deftige man" by-uitnemendheid, en dit zy myne verontschuldiging
voor de overigens zonderlinge verheffing van zyne Excellentie
tot iets wezenlyks . (1872)
28 1

28 2
IDEEN VAN MULTATULL
beduidend - maar om hem to dwingen tot verantwoorcling of
schuldbekentenis .
Die schuldbekentenis hebben wy . Zyn stamelen in de Tweede-
Kamer, waar-i verklaarde, ,dat by wel wat zou kunnen zeggen,
maar 't liever niet deed, wyl men hem voor partydig houden zou,"
zal dan Loch nu, na vier jaren wachtens *) wel als zoodanig kunnen
worden aangenomen . En nog heden wil ik hem te-woord-staan, als
by den stryd durft aannemen. N6g vraag ik hem, of ik in den HA-
VELAAR al dan niet de waarheid heb gezegd ? N6g vraag ik hem, of
de bewysstukken valsch waren, die ik hem toezond by myn brief
van Januari 1858 t) N6g vraag ik, welke fout er is in myne berekening,
dat er DUIZEND MILLIOEN werden gestolen onder zyn bestuur
? §)
Nog vraag ik antwoord op dat alles . Maar ik wenschte dat to
ontvangen, openlyk, zoo-als de aanklacht was. Ik vorder dat-i
hy, en de velen die belang hebben by 't smoren van de waarheid
- ik vorder, dat men ophoude to antwoorden op de wyze van
Schmoel in 't kruislied. Dit moge nu, sedert de verovering van
JAKATRA, de Nederlandsche wyze van stryden zyn, edel of ridderlyk
is zy niet, en ik protesteer tegen 't gebruik van zulke wapenen
. Die tactiek moest nu nit zyn, vind ik, en u lezers myner
IDEEN, verwyt ik, dat ge jaren lang, die taktiek hebt geduld .
De myne daartegenover was koele verachting, of meermalen spot .
Ik mocht verachten en spotten, wyl ikzelf de verongelykte was,
maar waarlyk ik zou 't niet zoo-lang geduld hebben als ik slechts
toeschouwer ware geweest, en in een ander het recht verkracht
had gezien, of moedig zelfoffer zoo onwaardig bevuild met slyk .
Kwam het dan ooit in u op, lezers, dat men al zeer velen moet
in den weg staan om zoo algemeen to worden aangevallen ?
Begreept gy niet, hoe de wraak van Schmoel - en welke wraak !
- bewyst, dat de zweepslagen juist-troffen, toen ze hem verjaagden
uit den tempel, als een hond ?
Heeft het u nooit bevreemd, dat ieder wien ik aanklaag, zwygt
als een betrapte dief, en in-stede van verantwoording, my lastert,
als-of myn voorgegeven verdorvenheid een vrybrief wezen kon
voor de misdadigers, die ik aanklaagde ? En schaamt ge u niet, vier
jaren lang u to hebben laten bezighouden met baker-vertellingen,
waar spraak had behooren to zyn van feiten ?
Ik deelde feiten mee. Dhhrop vraag ik antwoord, of als men
op-den-duur niet antwoorden durft, dan roep ik uwe hulp in,
lezers, om lafhartige schelmen to verjagen, wier ,rustig" bezit
*) Dit wachten op antwoord duurt thans ruim elf jaren! Dat die ellendeling
zwygt, is natuurlyk . Hy durlt niet spreken. Ik vraag echter, wat men to
denken hebbe van eene Natie die met dat zwygen genoegen neemt ? (1872)
t) Brief aan den G . G. in ruste .
§) Minnebrieven, blz . 106.

IDEEN VAN MULTATULI . 2
8 3
van onverdiend genot, de schande is van ieder die 't zwygend
of werkeloos aanziet .
Ik ben gewoon to schryven naar den indruk van 't oogenblik .
Die gewoonte schynt zoo kwaad niet, wyl ik daaraan to danken
heb een - trouwens niet begeerd - roempie van talent. Doch
tevens kost my die gewoonte veel, want ze brengt me6, dat ontstemming
me sprakeloos maakt .
Ik corrigeerde deter dagen den herdruk van : Wys my de plaats,
van de Minnebrieven, en van andere dingen die sedert tang waren
uitverkocht . Die arbeid -- correctie is een arbeid, dhh.r hoort
talent toe, waarachtig ! - die bezigheid stoorde my, en bedierf
myn indrukken . ,Hoe," dacht ik telkens, dat schreef ik in 1861,
62, en nog is die toestand onveranderd ? Cook die uiting myner
ziel was te-vergeefs ? Ook dat bewys bleek krachteloos tegenover
onwil en traagheid ? Zeker, ik zie geen kans ors duidelyker
to schryven, en vuriger to zoeken naar waarheid, nu ernstiger
aantedringen op recht ! En wanneer het toes niet gebaat heeft,
zal 't dan than' bates, nu ik door eenige jaren lydens langer,
voorzeker niet krachtiger ben geworden van bevatting, niet
helderder van inzicht, niet scherper van uitdrukking
Ik moest neen zeggen op die vragen, ficzers , ! Moedeloos en hitter
wierp ik na 521, de Wou,,jli , i,, -gescliie(io-Tiis ter-zyde, en dwong
my de 6popee to vergeten, waarin ik u den stryd schetsen wilde
van het 7oede in den mensch tegen de boosheid, den reuzenstryd
van ware heilige pokie tegen 't leugenproza dat ons de wereld
voor waarheid geeft . En ik nan-i my voor, u toeteroepen : voleindigt,
gyzelf de schets die ik begon, of zoekt daarvoor mannen
van talent, - zoo-als ge slat noenit ! - en betaalt ze daarvoor,
en beproeft of 't mogelyk is, voor uw geld de of verkinor to verlcrygeii,
van de schildery die ik opzette zonder talent, en gedrevon
alleen door een hart dat ,N, ,, aarheid zoekt, .
.lien hart dat -,v, aarheid zoekt ? Ja ! Weten, I)eminnen, yeven . . .
, 't is alles verw .,mt. 1k kon riot voortscl)ryv(_, n aan WOUTER's
geschiedenis, onidat ik u niet lie/had na tie la,uwheiet waarmee
gy aanzaagt hoe ik gemarteld werd in ongelyken stryd . Ik
1,-.on nier voortsefiryven omdat ik, overheerscht door bitterheid-,
niet meer wit hoe zich ` eon mensenhaxt ontwikkelt niet een
kuacht die cle Nvanden tutzet der al to nauwe onigeving . 1k kon
niet vooftschryven eindejyk, omdat ik, vcr,)nh, , , ,, aardigd, geem aanaand-t.-
an , voelde tot yurcit.
En ik '(role me brag i -, l nipelf, et) zoclit afleiding, --
"wj van sniaalc en zcd( , 1( - os a1s, ik ben, 1: ; , iw iskundigc Ocfc-
I ., 1well, lily - is liefistill PGWZW1 . Zoo ' i ly'a, seen ] .-~ ;ek, zoo'n cii -klel
5 ) I )eii indruk di,~it nu -- --eveit jai ti later ;~N--r ! 1wt, iialezeiz ii pier
werkeij, by (to correetie voor (1c , ineuwe Iiit,gaA', op in in ;-,At, g,-{
., iii voorl_sva
Ilet is al to bitter ! (18 72)

2 8 4
IDEEN VAN MULTATULI .
zoo'n inhoud . . . dat alles bedriegt niet . Telkens knikt me de
de lieve Natuur toe, uit haar tempel der waarheid, als wilde zy zeggen
: ziet ge wel, hoe ik altyd, overal, in alles myzelf gelyk blyf
Zoek maar, zoek maar . . . nergens vindt gy de minste afwyking
van myn onveranderlyke wetten, voorgeschreven door de NOOD-
Z AKELYKHEID . Maar ge zyt my daarvoor noch aanbidding schuldig,
noch dank, want ik zou niet anders kunnen wezen, dan ik
ben. Ook ben ik niet aldus om uwentwil, noch om-den-wille van
iemand of lets . IK BEN DIE IS, EN WAS, EN WEZEN ZAL, de
eeuwige onomstootelyke waarheid . * )
Zoo hoorde ik de Natuur spreken, en het verzachte m'n indrukken.
Niet genoeg evenwel, orn eenige noten to kunnen binnen
houden, die nu de nieuwe uitgave bezwaren van : Wys my
de plaats, van de Japansche gesprekken, van de Minnebrieven
en van 't bundeltje Verspreide Stukken dat deter dagen verschenen
is,
Maar eindelyk toch herstelde ik my genoeg, om nog-eens to
trachten u optewekken uit den slaap, waarin gy zyt neergezonken.
Nog-eens wil ik nasporen of dan de WAARHEID alleen in
lynen of hoeveelheden zich openbaart, en of ze, wel gezocht, niet
tevens zou to vinden zyn in de harten der menschen . Intusschen
zal ik voortgaan, als-of ik niet wanhoopte . . . .
529 . Ik vond onlangs een
nicuw bewys voor de Stelling van
PYTHAGORAS . Hier is het. Door,
ale op nevenstaand voorbeeld,
zes driehoeken to construeeren
- ieder gelyk aan den gegeven
reehthoekigen driehoek - verkrygt
men twee gelyke kwadraten,
A B en C D. i) Ale men van
elk d ezer f iguren vier driehoeken . ;
of trekt, bewyst de gelykheid van
't overschot aan weerszy, wat er to bewyzen was .
Eenvoudiger kan het niet, dunkt me . Na dit bewys e vonden
*) Ter nadere verklaring van dit godsbegrip zoiider god, lette men op do
meermalen aangehaalde stukken in den Jun bundel, over de Schepping,
en de eeuwige waarheid van het zv . , , die evenmin een begin kan gehad hebben,
als ze afhankelyk wezen kon van de willekeur eens "Scheppers" . Zonderling
blyf t het, dat men tegenwoordig vry algemeen de onmogelykheid
der vernietiging van de stof begrypt, en toch vasthoudt aan 't even on,
gerymde ,scheppen uit niets ." Het spreekt overigens vanzelf, dat de hi lr-endaar
verspreide beschouwi.ngen over dit onderwerp, in nauw verband met elkander
staan . Zie byv . 164 en volgende nurnmers . (1872)
1') Volgenls 't postulaat, zyn do zyden onderling gelyk, en de hotekeim recht .

IDEEN VAN MULTATULL 285
Ito hebben, vernam ik, dat er eeii wei-kie bestond, v, ,- aarin dit onderwerp
word behandeld . Ik schafte my dat boekjen aan *) en
vond er myn demonstratie niet in. Ook meen ik dat geen der
daarin voorkomende bewyzen, zoo aanschouwelyk en helder is
als, 't myne . Wie beweren mocht, dat het reeds vroeger was gevonden,
zou me verplichten met de opgave waar 't gepubliceerd
is ? t) Professor HOFMANN kende 't niet, en ook STROOTTATAN zou er
wel melding van gemaakt hebben, als 't hem bekend ware geweest .
HOFMANN schy , nt een speciale studie to hebben gemaakt zoowel
van de propositie zelve, als van de litteratutir over dit onderwerp .
Ik hoop, dat iemand vragen zal, welk nut het heeft to zoeken
iiaar eenvoudiger bevfyzen voor 'n bekende AN,aarheid ? Dit streven
leidt tot helderheid . van opvatting, en gewent ons aan duidelyke
voorstelling . ,Bg,*en poser une question, c'est presqttelaHsoudre
." Dit geldt zoo -e1 in menskunde, moraal, politiek, enz . als
hi de eigenlyk gezegde wiskunde . De Natuur kent al die ondere,eheidin,czen
niet . Zy streeft - onbewust - met 66n middel naar
6.6a doef, en er is verband tusschen de helderheid van myn bewys
voor de stelling van PYTHAGORAS, en de eenvoudigheid der geloofsbelydenis,
die ik neerlegde in de vertelling over LYSTERMAN-
N ETJE.
-De leerlingachtige verdeefing in verschillende soort van kundev,
in logidn, is 'n gevolg onzer kleinheid, die niet in-staat is alles
te-gelyk to on-tvatten. Wy ontleden, waar de Natuur samenvat
en spellen wat zy schryft . (491) Nu, schande is 't niet, dat wy
door spellen tot lezen moeten komen . Maar 't is van belang to
onthouden, dat ons spellen geen lezen is .
530. Wat zou de, Natuur ons uitlachon, a-Is ze bewustzyn had
van onze verdeelwoede. Om iets to verklaren van de `vyze, waarop
(11011 plant groeit, hebben -vvy wiskunde noodig, en meteorologie,
en chemie, en botanie, en statica, en dinamica, en allerlei in ons
oog onderscheidene wetenschappen . Het is nagenoeg, alsof wy
oin 'n woord to lezen, zooveel professors moeten raadplegen als
t woord letters heeft .
Daarvan weet de Natuur niets . De noodzakelykheid bewerkt
heel ongeleerd - de aanhechting der deelen, niet volgens weten-
,soliappelyke regels, maar op 'n wyze, die ons in-staat stelt naar
(le inaat van ons ivaarnemiiigsvermogen, uit het gebeurde onze
Dat de figuren k B en ( .' D inderdaad vier zyden hebbeu, en niet nicer, wordt
hieruit bewezen, dat overal de tegen die zyden aanliggende hoeken twee
rechte uitmaken . (1865)
") De 47e Propositie van EUCLIDEs door J . J . 1 . HOFFMANN, hoogleeraar
in de wiskimde to Aschaffenburg, verta,ild door T1 . STROOTAIANITNT, lector in de
v4skundc, aan de milita "c akademie le BREDA . (1865)
T) Niemand heeft, my de prioriteit, betwist . (1872)

2 8 6 IDEEN VAN MULTATULI .
opmerkingen to waken, en deze - altyd onvolledige ! opmerkingen
to regelen tot gebrekkige wetenschap .
De Natuur handelt, zoo-als een yolk z'n taal spreekt . Van
' Ii man sprekende, zeide men : hy, van eene vrouw : zy, van 'n
kind : het, voor iemand er aan dacht de woorden der taal to verdeelen
in mannelyke, vrouwlyke of onzydige . De scoliast moet
daaruit z'n taalkunde putten, en niet omgekeerd . Waarschynlyk
heeft CICERO nooit gehoord van 'n ablatives absolutes, en misschien
had-i verlegen gestaan, als men hem had gevraagd naar
gerundia. Hy gebruikte die dingen, waar-i ze noodig had, zonder
daarby modellen to volgen, noch to voorzien dat-i modellen leveren
zou aan Vosslus, vervelender gedachtenis .
Nooit gelastte iemand de byen, haar celletjes to begrenzen met
zeszydige vlakken . De eisch der dingen brengt dien vorm mode .
Elke bol zal zich voegen tot den sexaeder, wanneer-i rond-om gelyke
drukking ondergaat van aan hem gelyke bollen . *) Een
honigby, alleen werkende, zou haar celletje tot 'n bolvormige
ruimte maken, tot den vorm n amelyk, dien alle voorwerpen en
grenzen van ruimte aannemen, indien er geen reden bestaat tot
afwyking. Daar nu echter de buurtj es der honingby - indien
ook zy alleen werkten - dienzelfden vorm zouden geven aan hare
celletj es, moet het kamertj e begrensd worden door zeszydige wanden,
als resultante vorm der wederzydsche bemoeienis . Een
*) Ik heb me pier onjuist uitgedrukt. Een sexaeder zou de kubus zyn,
daar dit lichaam tusschen zes gelyke vlakken begrensd ligt . Gelyk uit bet
vervolg van den tekst blykt, had hier behooren to staan : elke bol zal streven
naar den norm van een lichaam dat door zeszydige vlakken begrensd is,
zoo ra by rond-om gelyke drukking ondergaat van bollen die aan hem gelyk zyn .
Deze correctie is te-meer noodzakelyk, oindat het woord „streven" hier
niat kan gemist worden . Het spreekt vanzelf, dat de zyden der zeshoeken,
elkander nooit raken, en dat het materiaal voor de verbindingshoeken niet
anders dan hol kan afgepleisterd zyn .
Wanneer men de klei waarmee de byen werken, wegdenkt, en tevens
de noodzakelykheid om gangen open to houden, zouden we tot een geheel
adder resultaat komen . Maar onze kleine werklui construeeren niet met
op-et cone niathematische figuur . Ze laten hun arbeid afhangen van de gegevens,
en doen wat ze kunnen, d . i . moeten.
Ilet verschil byv. tusschen de twaalf regelmatige vy/hoeken die wy noodig
liebben tot het construeeren van den dodelcaeder, en de zeszydige vlakken
waarmee de byen zich vergenoegen, ligt in de voor haar bestaande onmogelykheid
om de stof wegtecyferen. De cellen worden door ribben en wanden
begrensd en niet door denkbeeldige lynen .
Het spreekt van zelf, dat ik in doze geheele redeneering doel op den vorm
van 't byenwerk . her zyn korven waarin ze zoo dikwyls warden gestoord
door bykomende omstandigheden, dat men soms moeite heeft, daarin het
door de Natuur der za .ak gevorderd streven optemerken . Hier, gelyk elders,
bestaat de regel vaak in aauihoudcuide of wyking . Maar ook die afwyking
heeft steeds een even logische reden van bestaan als de reden zelf. (1872)

[DEEN STAN MULTA.TTULI . X87
(lenker, die nooit, gehoord had van den vori .n. Bier eellen, zoti (ia,,,),I- .
toe kunnen besluiten uit den aard der dingen .
En zelfs wie niet hoadt, van gezet nadenken, heeft moeite om
onkundig to blyven . Telkens geeft ons de Natuur stalen der goederen
uit haar oneindig magazyn . Maar men zoeke die niet - of niet
uitsluitend althans - in zoogenaamd geleerde voorstellingen .
Veelal is niets onwysgeeriger, dan Ai, at wy geleerdheid noemen .
Om byv . de noodzakelykheid van den norm der byencelletjes
to begrypen, lette men op den kring, die gevormd wordt door
zes gelyke bollen -- oranje-appels, knikkers, biljartballen -
welke een zevenden bol, aan de anderen gelyk in grootte, insluiten
. Men vrage zich af, welken vorm de middelste zou aannnemen,
indien by - by gelyke samendrukbaarheid - aan alle kanten,
gelyke drukking onderging ? De horizontaalsnede door 't middelpunt
van den middelsten bol, zal noodzakelyk een regelmatigen
zeshoek opleveren .
Alweder is hier, als in de cellen der byen, en overal, geen plaats
voor den wil van een god . Die wil toch zou strooken met den eisch
der dingen en dan door overbodigheid ongeryind zyn, of by zou
indruischen tegen den eisch, en ongeryind wezen door onmogetyk-heid.
Q . E . D ., als in 't voorstel van PYTHAGORAS .
Ik noodig alle geloovers uit, zoodra mogelyk eens een kwartiertje
van hun bid- of preektyd to besteden aan 't weerleggen van dit
dilemma .
531 . Wie 't eerst stelt, moet het eerst bewyzen. Dit is een
gulden regel, en de ontkenner zou met de eenvoudige betuiging
van z'n ongeloof kunnen volstaan, tot op den oogenblik, dat het
bestaan der dingen die by ontkent, aangetoond ware door hen
die 't vaststellen en voortplanten . Men kan van den atheist niet
vorderen, dat by 't niet bestaan van een god bewyze . Toch heb ik
dit naar ik meen, in 't vorig nummer gedaan . *)
Maar zy die niet deden wat van hen wel kon gevorderd worden,
voelen zy nu niet, voor de eer van hun geloof, voor den duur ,
van den welstand waarin zy zich verheugen door dat geloof, voelen
zy nu niet eenigen prikkel om 't onverplicht gegeven beivys,
tegen het bestaan van hunnen god to ontzenuiven ? Om 't aan-
*) En op veel plaatsen meer ! Naar aanleiding van dat alles, eene vraag :
waarom geeft men zich zooveel moeite tot het verspreiden van godsdienst
in verre landen, terwyl men myne beweringen onwederlegd laat ? Myne
werken worden veel gelezen, en zaaien ongelool . Door my uit het veld to
slaan, zou men het godsryk nicer bevoordeelen, dan door het doopen van
duizenden en duizenden Alfoeren . Het jonge geslacht heeft er recht op,
dat z'n voorgangers bewys geven van de levenskracht hunner stellingen .
Lien de heeren niet in dat hun zwygen zeer compromittant is voor 't Geloof
? (1872)

28 8
IDEEN VAN MULTATULIL
tetasten althans ? Zyn ze -- als VAN TWIST -- bevreesd voter den
schyn van partydigheid ?
Zeker, zeker, sommige geloovers zullen zeer partydig schynen,
indien ze party-trekken voor een god waaraan ze - ten koste
van velen altoos ! - zooveel to danken hebben . Maar ik v ind,
ze moesten lien schyn nu eens trotseeren . ,Schelmery in ruste"
moge makkelyk zyn, eervol is zy niet .
532 . Na 't uitgeven van 't voorgaande blad dezer IDEEN, heb
ik gewacht. Betuigingen van sympathie ontving ik vele . Bewyzen,
weinig. En ik ben moedeloos. Niet omtrent het eindelyk slagen,
maar over het slagen op deze wyze .
Onder dat wachten heb ik nag eenige wiskundige waarheden
ontdekt - over de eigenschappen der dusgenoemd-identieke vergelykingen
en der kwadraatgetallen - of liever ik heb middel
gevonden om bekende waarheden helderder voortestellen . Gaarne
zou ik my belast zien met het onderricht in mathesis en algebra,
maar ik heb geen loisir . De noodzakelykheid dryft my den anderen
weg op . Er is verrotting in den Staat, en ik mag niet toegeven
in de begeerte om meetewerken tot het populariseeren van
exacte wetenschappen, zoolang er zooveel onj uuste denkbeelden
worden verspreid, die op ander terrein in den weg staan van beschaving,
welvaart, volksgeluk .
Op ander terrein ? Neen ! De kennis die tot het goede leidt,
vordert evenzeer nauwsluitende syllogismen en strenge conclusion,
als de studie der wiskunde . 't Is valsche beschaving, verdraaide
wetenschap, gehuichelde welmeenendheid, die de waarheid, op
welk terrein dan ook, zou willen laten afhangen van onbegrepen
inductie . Wie er zegt : ,dat gaat boven 't begrip der menigte"
liegt. Hy bewyst alleen, dat by zelf niet de gaaf heeft - of den
wil ! - om de behandelde zaak to brengen onder 't begrip van
't algemeen . Niets is ingewikkeld . Het verschil der moeilykheid
van opgegeven vraagstukken, ligt alleen in de lengte van den weg
dien men heeft of to leggen van grondstelling tot besluit . Er is
niet meer begrip noodig tot het vatten der waarheid dat 2 X 2 X 2
= 8 is, dan dat 2 X 2 gelyk is aan vier . De toeleg der volksbedervers
- ministers, kamerleden, dominees, speculanten - bestaat
in het afschrikken van onderzoek, en de traagheid der menigte
doet dien toeleg gelukken .
't Is gemakkelyker toe to zien hoe de man die waarheid zoekt
gesmoord wordt, dan met hem den weg langs de gaan, waarop by
de waarheid trachtte to bereiken . (406) Het blyft de vraag evenwel
of de traagheid van heden niet eenmaal - misschien weldra -
de bittere erkentenis zal na zich slepen, dat het beter ware geweest
zich by-tyds intespannen, dan to wachten tot het oogenblik,
waarop de logica der feiten zich belasten zal met de straf der
achteloosheid .

IDEEN VAN MULTATULL 289
533 . Ieder weet, dat myn bitterheid over den toestand van ons
Volk zich niet bepaalt by de zaken in lndie . Na de Havelaarsgeschiedenis,
myn punt van uitgang, zag ik weldra in, dat de grond
dieper lag, dan in de luiheid en gewetenloosheid van phchtvergeten
gouverneurs-generaal. Achter zoo'n ellendigen VAN TWIST
zat een minister. Achter zoo'n minister zat een Tweede-Kamer,
ja . . . . zelfs'n Eerste. Wat zoo'n Eerste-Kamer beduidt, is onlangs
gebleken, toen DUYMAER VAN TWIST daarin onverhinderd zitting
nam . Niemand drong den man ter deure uit. Niemand schaamde
zich plaats to nemen naast den medeplichtige aan zooveel roof,
naast den moordenaar van z66veel SAIDJAH'S.
En achter de beide Kamers, zit, staat, ligt - of kruipt, als
ge wilt - het Volk, het Nederlandsche Volk!
Dat Volk moet dus worden aangesproken . En ik heb 't gedaan.
,Met succes" zeggen de boekverkoopers, die bestellingen
aannamen op m'n IDEEN.
Myn oordeel over dat,,succes" is anders . Ware 't my to doen om
opgang, om schryversroem, ik zou reden tot tevredenheid hebben .
Maar dit succes walgt me, en meermalen was myn zwygen een
gevolg van wrevel over onbekookte toejuiching . Als PARABEL in
79, rukte ik meermalen myn kind het jurkjen af, het,,valsche
jurkje, dat de aandacht wegstal" . Ik wilde niet geprezen worden
om den tooi der waarheid, ik die toch getoond had de waarheid
zelve boven alles to schatten . Meent men dat ik welvaart, huiselyk
geluk, myn toekomt, het geluk der mynen, alles opofferde
om 't Nederlandsche Volk to trakteeren op 'n ,,mooi boek ?" Om
't pleizier van vertellen ? Eilieve, wie geen menskunde genoeg
bezit, om het tegendeel to ontwaren uit de feiten zelf, by lette
op de dagteekening dier feiten . Ik was veertig jaren oud, toen ik
myn mooi-schryvery vertoonde aan PUBLIEK . Dat ik zoo byzonder
mooi schryven kon, wist ik al vyf-en-twintig jaren vroeger,
en reeds toen, als jongeling, als kind byna, stuitte het
my daarvan gebruik to maken. Ik had to veel hart, om de indrukken
die ons maken tot dichter en wysgeer tevens, to vertoonen
op de laffe kermis der menschelyke dwaasheden . Dat behoorde
myner omgeving, meende ik . Ik zeide dit alles reeds in
den Vry-Arbeid. ,En," volgt daar :
,,En bovendien, zelfs nh myne ontmoetingen to LEBAK, had ik
een doorslaand bewys gegeven, dat het my niet to doen was om
bc-roering of schandaal, en vooral niet om effect van schryvery
m ,,,ar om herstel van grieven alleen . Myn voorganger was, om to
vo )rkomen, dat by zyn plicht deed, vermoord in November 1855 .
Morn mislukte pogingen om den gouverneur-generaal DUYMAER
VAN TWIST aan to sporen tot vervulling van zyn plicht, dateeren
van den aanvang des jaars 1858 . De Max Havelaar, het agi.
tante boek, verscheen in Mei 60.
1)at zyn sprekende datums . Daar liggen vier voile jaren tusschen
IDEEN IL 19

290
IDEEN VAN MULTATULI.
de voorvallen to LEBAK, en den oogenblik waarop ik de natie uitnoodigde
inzage to nemen van de wyze waarop zy gerepresenteerd
wordt in Indie .
Myne mislukte pogingen om VAN TWIST to bewegen tot het
vervullen van z'n plicht ! De brief waarin ik dit beproefde, is
herhaaldelyk gepubliceerd, nadat ik weder ruim twee j aren to
vergeefs had gewacht op antwoord. Weer moet ik daaromtrent
iets aanhalen uit den VRY-ARBEID
,,Nog herinner ik my hoe zwaar 't my viel, het papier to bekomen
tot het schryven van dien brief, en een plaatsje waar ik
zitten zou '! En toch was weer alle moeite to vergeefs . De man
heef t niet geantwoord. Dat is zyn zaak .
Maar myn zaak is het, to wyzen op den datum van dien brief . Ik
schreef dien in Januari 1858, dus byna twee jaren na myn vertrek
uit LEBAK. Is die dagteekening niet een bewys, dat het doel met
het handhaven van recht, niet was het maker van een naam ?
En na dien brief wachtte ik weer twee j aren, voor ik den Havelaar
schreef. Ik was lang geperst, lang had ik getracht verbe .
tering aan to brengen, zonder schandaal . Lang had ik beproef d op
andere wyze myn gezin to bewaren voor hongersnood, voor ik een
beroep deed op de rechtvaardigheid van Koning en Natie . Ja zelfs
toen Max Havelaar reeds geschreven, reeds gedeeltelyk gedrukt
was heb ik my gewend tot den Koning, met verzoek om herstel .
Zelfs toen nog, als deze had kunnen goedvinden, verbetering to
brengen in den ellendigen toestand van Indie, had ik myn boek
verbrand.
Ik vraag daarin niets voor myzelf . * )
Maar ook de Koning kon niet besluiten krachtig in to grypentin
't weefsel van leugens en bedrog dat den Nederlandschen naam
eerlang maken zal tot een walging der volken . Ik meen toch, dat
ingrypen een heerlyke roeping zou geweest zyn voor een Koning .
En eerst na lang wachten op dat antwoord, na de volkomen
zekerheid, dat dit antwoord niet komen zou, verscheen in Mei
1860, dat boek over de Koffiveilingen, dat, naar de uitdrukking
van 'n lid der Kamer, een rilling deed gaan door het land .
Dit was zoo . Er is inderdaad door 't land een rilling gegaan .
Maar wanneer ? In 1860 . Dat is vier jaren nadat ik arm en onmachtig
LEBAK verliet met vrouw en kind.
Als een geduldige Javaan heb ik my vier jaren laten mishandelen
. Vier j aren had ik van-dag tot-dag gestreden met kommer van
heden, met angst voor morgen, voor ik die rilling opwekte . Vier
j aren lang was SJAALMAN bespot en gesard door DROOGSTOPPEL,
voor MULTATULI Havelaar's party tegen dien DROOGSTOPPEL,
opnam .
#) Ik heb de my daarop gedane aanhieding tot plaatsing in West-Indie
- ik meen als Gouverneur van St . Martin - van de hand gewezen. (1865)

IDEEN VAN MVLTATULI . 2 9 1
Zou ik zoolang gewacht hebben, als 't my ware to doen geweest
om opgang ?"
Ja, dit vraag ik nog . Maar ik vraag niet meer als toen . By 't
naslaan van den Vry-Arbeid, komt het me voor, dat ik toen nog
waarde hechtte aan betoog, redeneering, bewys . Thans niet meer,
Nederlanders.
,,Et pourquoi parlez-vous done ? vraagde men aan EMILE DE
GIRARDIN, toen by op een internationaal Congres betoogde, dat
de invloed van schryven en spreken gewoonlyk niet zoo groot is,
als men meent, of we], dat die invloed in 't geheel niet bestaat .
Waarom ik spreek ? Och. m'n uitgever, wilde gaarne dezen bundel
IDEEN afgesloten zien voor 't einde des jaars . En . . . . nog
iets . Al ben ik 't eens met EMILE DE GIRARDIN, dat schryven en
spreken niet den dadelyken invloed heef t, dien men gewoonlyk
daaraan toekent, toch blyf t het mogelyk, dat later die invloed zich
openbaart . Ook zyn er schryvers en sprekers, die kinderen hebben,
en zich genoopt voelen tot verantwoording,als deze later zullen
nasporen, waarom hun vader niet slaagde in zyn pogen . * )
Ik zou meer moeten schryven dan me nu lust, als ik een overzicht
wilde geven van 't effect myner schryvery . Den opgang als
litteratuur-product geheel ter zyde stellende - daaraan hecht
*) Over het geheel loop ik niet hoog met, fransche publicisten . Hunne
articles rieken gewoonlyk naar besteld werk, zyzelf die 't schryven tot 'n
ambacht mnakten, verstaan liet metier niet goed genoeg om 't ambachtetelyke
daarvan to verbergen . Onze krantenschryver,s - voor zooverre zy zich
niet gemakshalve bezighouden met verminkend vertalen - gaan denzelfden
weg op.
Ik laat nu in 't midden, of myn oordeel over de fransche dagbladmannen
van voile toepassing kan geacht worden op EMILE 1)T,,, GIRARmE . Zeker is
het, dat deze publicist rneermalen denkbeelden voor-den-dag brengt die
aanbeveling verdienden . Ik ben byv . geheel van zyne meening, dat alle
belernmering der vryheid van drukpers behoort to worden opgeheven .
Elke preventieve of repressieve bepaling zet aan laakbare publication een
gewicht by, dat ze niet zouden hebben zonder de bemoeienis van den Wetgever
. Met zekere handigheid, welker meat of gehalte waarlyk niet uitstekend
behoeft to wezen, sluipt thans het kwaadaardigst redacteurtje door de
mazen van de Wet been, en dan wordt hem de landigheid in zekere kringen
nog aangerekend als talent ! Niets werkt den laster zoo in de hand,
als bepalingen tegen laster . Door 't afschaff en daarvan, wonnen wy bovendien
de fatale pers-processen uit, die joist bet schandaal teweegbrengen,
dat zy heeten to bestryden . Het natuurlyk tegengif tegen 't misbruiken
der pers, ligt in (le pers zelf. Ook nit een staatkundig en dynastiek oogpunt,
is volle vryheid van drukpers het beste middel oni eene ondermynende oppositie
to fnuiken. Men zoude daarby slecht,s cone soort van lieden benadeelen,
hen namelyk die thans de strafwet ontduiken . Het goat hiermee ale islet
srnoh kelaars dien 't niet aangenaarn wezen zou, de Inkomende-Rechten
afgeschaf t to zien .
Wat overigens den laster aangaat, uit de opschriften der stukken in
SJAAL1IIANS pak is to zien, dat ik reeds zeer vele jaren geleden, over dit onderwerp
dacht ale heeen. (1872)

292
IDEEN VAN MULTATULI.
ik geen waarde - zou ik misschien evenzeer stof vinden om
GIRARDIN' S beweren to staven, als om 't to bestryden .
Zekerlyk heeft myn schryven invloed uitgeoefend, en als bewys
niemand noemt my . Er bestaat een touchante eensgezindheid in 't
vermyden van myn naam, en onze Lieve-heer die zoo bang was,
dat men hem „iedelyk" noemen zou, kon tevreden wezen, wanneer
men hem zoo eerbiedig ignoreerde als my . Ik moet bekennen, dat
het me styft in m'n bekenden hoogmoed, zoo'n algemeene anaesthesia
to hebben verwekt . Als ik krankzinnig word, zal 't zeker
wezen, met de idiosyncrasie dat ik Behemotten schep, en 's namiddags
my verinaak met donderen en wetgeven op SINAI .
Dedain, dat zwygen ? Minachting, dat verzwygen van myn
naam ? Waarlyk niet ? Een tooneelstuk, dat ik schreef in 1843,
wordt alom behandeld, beoordeeld, gelaakt, toegejuicht . Dat
durft men aan . . . . zoo'n spelery uit m'n jeugd ! Als er wat to
minachten viel, ware 't zoo-iets *) Moet ik dus niet het zwygen over
De gronden van rnyn ongunstig oordeel over De braid daarboven, worden
vry uitvoerig behandeld in bet Naschri f t by de jongste uitgave van dat
stuk . (Amst . by G. L . Funke.) Tusschen dit Naschri f t en bet drama zelf
ligt . . . . een dertigj arig drama, welks invloed op de zienswyze en levensopvatting
van den auteur, niet to miskennen is, en gewis belangryk zou
voorkornen aan een eenigszins ontwikkeld Publiek . Ter handleiding van
physiologen die wellicht later komen zullen, - na afloop namelyk der stupide
periode van doodzwygen - meen ik de opmerking to moeten maken, dat bet
belangryker wezen zal, naar aanleiding dier twee producten, punten van
overeenkomst dan van verschil to zoeken, in den „levensgang" van den
auteur . Ondanks alle wederwaardigheden, en in weerwil der schoolsche
nuchterheid myner zoogenaamd literarische ontwikkeling in '42, zal men
niet dikwyls iemand vinden die zoo gelyk bleef aan zichzelf, en zich zoo
weinig liet afslyten door wryving .
Dit valt nog meer in bet oog, wanneer men naast dat oude stuk, inverband
met bet Naschri f t, de dezer dagen versehenen VORSTEly SCHOOL
legt, een drama waarin, zonder 't minste ziekelyk element van overgevoel,
en zonder de minste school vooral - er konit ter-nauwernood „liefde" in,
en niet bet kleinste pistoolschotje ! - hooger drarnatische spanning bereikt
wordt, dan gewoonlyk bet geval is in stukken die den toeschouwer vyf bedryven
laten wachten op 't huwelyk van Toni en Froni, of op den tooneeligen
dood eener heldin .
In-weerwil nu van dit verschil, is de familie-gelykheid tussehen den sentimenteelen
Holism en de flinke verstand .ig-gevoelige Louise, bewaard gebleven
. Beiden streven, met terzyde-stelling van wat ook, naar 't goede . Dat
Holm zich vergiste in den weg dien by daartoe moest inslaan, mag hem
niet zoo by zonder kwaly k genomen worden door de velen die geen aandrang
voelen dien weg to zoeken .
En tusschen die beide stukken in, ligt Hav elaar, Ik bedoel nu 't boek
niet, dat ge „mooi" vondt, lezer, ik bedoel Havelaars handelingen to Lebak,
die ge niet „mooi" schynt to vinden . Anders toch zoudt ge geen party hebben
getrokken voor Slymering en Droogstoppel . Van dat drama gesproken,
ge weet toch wel, dat daarin de verradersrol wordt gespeeld door de Natie,
waarvan gy lid zyt ? (1872)

IDEEN VAN MULTATULI . 293
de vele andere onderwerpen die ik behandelde, toeschryven aan
gepasten eerbied ? Ik ben zoo vry .
Maar ik zou desnoods toegeven, dat die eerbied zeer na verwant
is aan vrees .
534 . Ik wil dat er een sprekend voorbeeld van then angst bewaard
blyve . In October des vorigen j cars had ik, by de openbare
zitting van het Internationaal Congres, my laten inschryven als
redenaar over de vraag : „ Welken invloed de staathuishoudkunde
had uitgeoe f end, en moest uitoe f even, op het bestuur van Kolonien ?
Ik houd niet van congressen . (5, 6, 8, 9) En ik houd niet van
redevoeringen. Het aanhooren van de speeches die gehouden waren,
zoo in de sectien als in de generale byeenkomsten, versterkte
myn tegenzin . Ik had dan ook niet zoozeer het woord gevraagd om
iets to betoogen of to bewyzen, als om Nederland openlyk in
staat van beschuldiging to stellen tegenover vreemdelingen . Dit
zal ik weer doen zoodra 't my gelegen komt, en wie meenen
rnocht, dat ik hier zondig tegen 't gevoel van Nationaliteit, bedenke,
dat schelmachtige Nederlanders myne landgenooten niet
zyn, en dat ik behoor tot do groote natie : Mensheid. Bovendien,
lang genoeg heb ik den Nederlanders tyd gegeven hunne eer to redden
. Nooit scheen 't hun de moeite waard zich daarover te bekommeren.
't Zou dus zonderling wezen, 't schandvlekken eener bedorvon
Natie tot misdaad to maken in my die juist my opofferde voor
do eer van dat Volk. En nog zonderlinger is het, die beschuldiging to
to hooren uiten door lieden die zich onbeschaamd vetmestten aan
de schande die ik, ten koste van al wat ik bezat, voorkomen wilde . * )
*) Dat begrip van nationaliteit wordt in ons landje zonderling opgevat .
Zeker tydschrift prees den beer VAN ITOEVELL, omdat by de duitsche vertaling
van z'n Slaven en f 'ryen, eeu woordje had mee gegeven, waarin by verkla
.arde dat er sedert bet schryven van dat book zooveel verbeterd was .
En dat had MULTATULT ook nioeten doer, by de Engelsche vertaling
van den ,Ilavelaar !"
Die eisch was zonderliug . her is hoegenaanid niets verbeterd. Er is op
geen enkele grief achtgeslagen . Er is geen rcpt gedaan . Men heeft integendeel
de kw,-- aal waarover ik klaagde, bestendigd door, tegen my, party to
trekken voor DUYMAER VAN TWTST die 't knevelen van den Javaan in beschorming
Dan, . En dan zou ik, die .nu sedert zooveol jaren te-vergeefs aandring
op recht, den vreerndeling nioetein vent+Allen dat er iets verbeterd was !
Wiit is verbeterd? WW -at kan verbeterd zyn, na do wvze waarop myne pogingeli
door do laaghartigheid van 't Nederlandsche Volk verydeld werden ?
Meent men dat bet onrecht in Indie Recht ge„-ordon is, omdat men in de
Kamer zich heeft beziggehouden met
Duitenplaatjes ?
T'ryen-ll rbeid ?
Coesignatie ?
Kadcis!er ?
A yrarische Wet ?
Hervorming van 't bestuur in de Preanger ?

2 94 IDEEN VAN MULTATULI .
Ikzelf herinner me slechts zeer onvolkomen, wat ik op dat Congres
gezegd heb. Myn eenig voornemen by 't bestygen der tribune,
was den congresleden meetedeelen dat Nederland een roofstaat
is, en zich wat z'n kolonien betreft, met staathuishoudkunde
al zoo weinig bemoeit als de Dey van Algiers voor 1830 . Doch wel
herinner ik my, dat myne woorden een storm te-weeg brachten,
en dat ik telkens werd gestoord door gemor en gejuich . Gemor
van de Hollanders die gaarne meezuigen aan „den a fgestroopten
tepel van de Insulindische koe" maar boos worden als men hun in tegenwoordigheid
van vreemden dat zuigen verwyt . Gejuich van de
vreemdelingen, die er schik in hadden, de gemeene kramery
van 'n troep gewapende epiciers tentoongesteld to zien in 't paleis
van hun Koning . Hoe dit zy, er was veel beweging . Ik durf
verklaren dat die dag de meest levendige dag was van 't Congres,
en dat myne acte van beschuldiging het saillante punt uitmaakte
der geschiedenis van then dag .
Tot bewys haal ik hier een paar uittreksels aan, uit de verslagen
van buitenlandsche couranten . Buitenlandsche, ja. Want
de hollandsche verknoeiden de verslagen op j ammerlyke manier .
Behouders zeiden dat ik de schuld wierp op liberalen . Deze beweerden
dat ik 't bederf van Indie op rekening stelde van de behouders.
Ze hadden gelyk van weerszy, als de Ambonsche pleiters
in de Minnebrieven. Doch die treffende eenstemmigheid in
't overkaatsen van schuld, maakt, de hollandsche krantenschryvery
niet geschikter tot vraagbaak voor wie weten wil, hoe .'t
eigenlyk toeging op 't Congres? Ziehier wat de Brusselsche Of/Ice de
Publicite zeide over de zitting van then dag .
,,Les Hollandais n'ont pas toujours ete froids au congres, et
avec leurs hotes . Un jour, c'etait je crois le samedi, on toucha
au regime colonial, et on parla de 1'Algerie et de Java. L'ironie
de l'orateur francais qui critiquait le regime applique k l'Algerie,
les amusa, mais lorsqu'un de leurs compatriotes, nature passionnee,
ardente, pleine d'ascetisme, vint avec une eloquence toute
de flamme, et une indignation redoutable, accuser la son pays
devant 1'Europe, et demander justice pour les Javanais, leur orgueil
offense eclata, et mille cris interrompirent l'orateur, qui
pale, immobile, ne se laissa pas troubler par l'universelle clameur .
Les Hollandais ne sont pas eloignes de croire qu'il a plus d'exaltation
qu' it ne faut, *) mais j'entendais dire autour de moi qu'il
Zoolang men niet met oprechtheid den kanker die ons teistert, by den
naam durft noemen, is er aan geen genezing to denken, Ik zou dus een leugenaar
zyn, -.Is ik verklaarde dat er iets verbeterd was . Wat de heer VAN
IIOEVELL aan het Duitsche publiek heeft gelieven to vertellen, moge hyzelf
verantwoorden . Is dit misschien de verbetering waarop by doelt, dat by
Staatsraad geworden is ? (1872)
*) Ik kan me levendig voorstellen hoe de fransche verslaggever met zoo'n

IDEEN VAN MULTATULI . 295
a du genie, et que le livre que, sons le nom de MULTATUM, it
a public sur la colonie de Java, est d'une grande puissance d'id6es
et de style . 11 nous a fait voir en cette occasion que le flegme
des Hollandais est semblable a la philosophic de FIGARO, imperturbable
lorsqu'il s'agit d'autrui . On les a vus avec plaisir s'animer,
s'exalter, et d6mentir d'un coup tout le myst6re de leur
gravit6 . Apr6s tout, on connait 1' histoire politique des Provinces-
I)raatje van "overdryving" is afgescheept . Dit is de gewone uitvlucht van
inenschen die, tot brutale ontkenning to beschroonid, niet genoeg eerlykheid
bezitten om rondborstig toetestemnion. Datzelfde, soort van yolk heeft,
blykens 'n paar der volgei)de regels, tegenover den vreemdeling nog gebluft
op myn ,genie" en op de ,inooiheid" van den Havelaar ?
Ik heb nooit iets overdreven . Ik streef naar waarheid, en openbaar wat
ik meen gevonden to hebben . Hieruit vloeit dan ook de onverbrekelyke
harmonic voort, tusschen alles wat ik puhliceer, en die ook by de behandeling
der schynbaar meest uiteenloopende onderwerpen bewaard blyft .
Voelt men niet, dat onwaarheid - overdryving is onwaarheid ! - my m'n
zoogenaamd talent kosten zou, dat alleen bestaat in een zeer zorgvuldig en
vaak afmattend pogen om duidelijk voortestellen vat is, al geschiedt dit dan
sorns tot vervelens toe ?
En ook zy die voor artistieke of aesthetische gronden niet vatbaar zyn,
konden weten dat ik - naar inyn beste weten altoos - (18) - de waarheid
zeg . Hot getal dergenen die ik aantast, is legio . Zy allen hebben er belang
by, mynen invloed to verlammen . En hoe zou dit beter kunnen geschieden
- waarachtig, dal won de moeite van 't lasteren uit, dan door my to overtuigen
van leugen ?
Dit nu is nooit geschied, en zelfs niet dan by uitzondering beproefd . Nooit
is een door my als leit voorgestelde zaak onwaar gemaakt . Wie anders meent,
vertoone zich en spreke !
De ,Oud-officier van het Indische Leger" die eenrnaal in den N . Rotterdammer
beweerd had, dat ik in in'n Noy-eens Vrye-Arbeid op blz . 28, to
onrechte VAN TWIST beschuldigde, de infamie der werving voor 't Indisch
Leger weer to hebben ingevoerd, zweeg en zwygt na m'n repliek, gelyk
VAN TWIST zelf, als 'n betrapte dief . Do loyauteit had toch gevorderd, naar
ik meen, dat die ,Oud-Officier" na my openlyk eene onwaarheid to hebben
ten laste gelegd, vergiffenis had gevraagd voor z'n onbekookte beschuldiging,
nadat ik my de moeite gaf aantetoonen dat by zich vergiste .
Wat het werven van inlandsche soldaten aangaat, ik heb slechts een deel,
en wel 'n zeer accessoir deel intetrekken van do tegen VAN TWIST ingebrachte
beschuldiging, namelyk : de hem al to goedig toegekende verlichtende omstandigheid
van onkunde . Er blykt, juist uit hot geschryf van den ,011dofficier"
dat de vrome landvoogd wist dat de wyze van werving der inlandsche
soldaten op Java ,den toots der zedelvkheid niet kon doorstaan ."
Dit zyn zyne woorden . In-weerwil daarvan heeft hyzelf die wyze van werving
weder ingevoerd, en wel, -- zeer karakteristiek ! -- 1) y geheim besluit, nadat by
in een publiek- stuk met de deug(lzaarnichfige, aischatring gepronkt had!
Ik somineer hein, dit to mitl( , nnen .
Als 'n bydrage ter beoordeeliiig onzer Volksvertegenwoordiging, diene
dat er noch in de Tweede-Katner, iioch in do Eerste, opheldering over dit
onderwerp gevraagd is, waaruit men zou mogeii bosluiten dat die beide
Collegien - om met den braven VAN TWIST to sprekeii - ,den toots der,zedelykheid
niet kunnen , doorstaan ." (1872)

29 6 IDEEN VAN MULTATULT .
Unies, et ce n'est pas un peuple sans passion que celui qui a
accompli la reforme, assassins DE WITT, et decapite BARNEVELD ."
Tot dusverre de Office de Publicite . De Independance beige relateerde
den indruk myner beschuldiging als volgt
,,Tel est en resume le discours de Mr . VAN SoosT . Il avait eu
des passages energiques. Ce n'etait que l'avant-coureur d'une
des plus vives sorties que noun ayons j amais entendues dans les
assemblees publiques, sortie qu'allait faire Mr . DOUWES DEKKER .
Mr . DOUWES DEKKER a ete a Java. Il en est revenu profondement
impressionne de la position faite aux Javanais . Son coeur,
un cceur viril, saigne encore au souvenir de ce qu'il a vu . Il veut
la reforme. Il l'a promise a ceux au nom de qui it parle . Il 1'a
demandee au peuple, au gouvernement, au roi . Sa reclamation
a des accents amers et fievreux ; sa voix tonne ; le reproche qu'il
accentue, dechire : c'est un terrible orateur . Quel tableau it nous
a fait de la misere des Javanais, et de 1' indifference du gouvernement
! Que nous etions loin du flegme hollandais, et que de passions
cette ,pre parole excitait dans l' auditoire .
Cela a ete si loin que, son discours fini, un des membres du
congres, Mr. DUMONCEAU, a demands que quelqu'un presentat
la defense du gouvernement ."
In 't voorbygaan stip ik aan, dat niemand die verdediging heeft
op zich genomen . De Heer RocHussEN die aan de beurt lag om
na my to spreken heeft niet geantwoord op myn beschuldigingen,
en had zich dit ook niet tot taak gesteld . *) Een referendaris uit
*) Den dag voor de zitting van 't Congres, bracht de beer ROCHUSSEN
my een bezoek, en by die gelegenheid werd er tusschen ons vastgesteld,
welke punten we zouden behandelen . Ik zoude myne grieven van algemeenen
acrd aanroeren, waarby ik als punt van uitgang den Havelaar koos,
en by nam zich voor, een financieel verslag to leveren, wat-i dan ook gedaan
heeft . Er was dus Been kwestie van debat tusschen then oud-Gouverneur-
Generaal, en my . Integendeel ! Van alle hooggeplaatste personen, was de
heer ROCHUSSEN de eenige, die inderdaad hart had voor de Havelaarszaak .
Ware by slechts een tiental jaren jonger geweest ! Met tranen in de oogen
heeft-i my meermalen gezegd : ,Och, als ik dat alles vroeger geweten had !
Maar 'n gouverneur-generaal wordt altyd bedrogen !"
Dit is zeker, indien de Havelaar-geschiedenis onder hem ware voorgevallen,
in-plaats van onder den ouderen ouwerwetschen styven VAN TWIST,
die niets begreep dan wat-i gister en verleden week ook gezien had . . . .
waarlyk, er zou recht gedaan zyn, en de crisis die Indie dreigt, ware tydig
afgewend !
De heer ROCHUSSEN had veel hart, en was inderdaad liberaal. Zelfs in z'n
fouten lag soms iets beminnelyks, en menselyk waren ze altyd. Dit is zeker
meer, dan men zou mogen zeggen van den vromen VAN TWIST, die heel in
't geheim, dezelfde zielverkoopery tot stelsel verhief, welke by in 't openbaar
„als strydig met de zedelykheid" had afgeschaf t . Toch is die man een steunpilaar
van 't liberalismus, en de heer ROCHUSSEN most voor 'n achterlyke behouder
doorgaan ! Waarlyk, dat party-geknoei maakt de lieden idioot ! (1872)

IDEEN VAN MULTATULL 297
den Haag vraagde het woord, en stelde voor, stamelend van drift,
de door my geopperde grieven te . . . . onderzoeken . Nu, dit wordt
tyd vind ik . En ook het Congres vond dat die tyd al lang voorby
was. Doch dit alles is hier nu de vraag niet : ik wilde een afdoend
bewys geven van de vrees om my to noemen . Ik heb, naar ik meen,
aangetoond, dat myn toespraak indruk had gem aakt, en dit is voorloopig
genoeg om myn stelling to betoogen, als ik nu hierby voeg
dat in 't Haagsch-Indisch tydschrift van December 1864, by de
behandeling dierzelfde zittino I,
, myn naam niet genoemd wordt
Weer geef ik de keus tusschen eerbied en vrees in 't bepalen
der oorzaak van zulke leemte . Nog-eens, is 't vreemd, dat ik
hoogmoedig ben ? Ligt het niet in de rede dat ik droom van Behemotten,
by zoo'n Sinaitische vereering ? Waarachtig, zoo
worden de goden gemaakt .
535 . Of ik mooi gesproken heb op dat Congres ? Waarschynlyk
niet . Ik spreek niet mooi . Maar wel schyn ik goed gesproken
to hebben, gedreven als Juvenalis by 't maker van z'n verzen,
door verontwaardiging .
Ziehier wat ik gezegd heb volgens de olficie6le ,Annales de
l' Association internationale pour le proyH8 des sciences sociales,
troi8ieme session, Conyre8 d'Amsterdain ."
Mr . DOUWES DEKKER. (Amsterdam) - Je n'aime pas les discours
. Je crois qu'ordinairement ils tendent plut6t a produire
beaucoup de paroles qu'h faire percer la v6rit6, et je viens d'en
constater une nouvelle preuve . Le dernier orateur si eloquent
m'aurait presque s6duit, et entrain6 a me ranger sous la banni6re
des gens de coeur . (Murmures)
Je n'ai pas pane des lib6raux, messieurs, fai pane du parti
liberal . J'attaque la politique, mais non les personnel . Je n'ai
pas besoin de dire que je respecte l'orateur qui descend de cette
tribune : je viens de lui tendre la main .
11 est tr&s difficile de parler dans cette enceinte, et je ne suis
pas 6loign6 de croire que la pr6voyance touchante du comit6 d'Amsterdam
a choisi ce local pour empkher que la v6rit6, qu'on n'a
pu tuer parvienne a faire entendre sa voix . (Murmures) *)
Je suis responsable de ce que je dis . 11 y a quatre ans que mes
6crits ont U6 publi6s en Hollande . 11 vous est tr&s facile de m'emp6cher
de continuer, mais j'affirme que jusqu'ici, parmi ceux-la
*) Ik had voorgesteld de ,Koloniale" vraagpunten liever in de secti6n
dan op de Algemeene Vergadering to behandelen . Ik had namelyk debat
gewenscht, en geen redevoerinyen . Maar dit was door Hollandschen invloed
tegengewerkt . Bovendien, de enorme zeal in het Koifinkl yk Paleis to Amsterdam,
vorderde een buitengewone inspanning oin zicli to doen verstaan .
Tot overmaat van ongeluk was de tribune in het midden der lange zyde geplaatst
. Men moest schreeuwen. De vreemdelingen klaagden er ook over .

298 IDEEN VAN MULTATULI .
meme qui etaient appeles personnellement a me combattre,
aucun ne m'a repondu. (Interruption)
Je reviens a la question : quelle a ete, quelle doit titre l' influence
des sciences economiques sur le regime colonial ? Vous
comprenez que dans cette enceinte, et dans le court espace de
temps dont je dispose, presse par les remarques qui bientot me
viendront du bureau, it m' est impossible de traiter cette question
a fond . A la question : quel a ete 1'effet des sciences economiques
sur le regime colonial ? je reponds, en me bornant a la Hollande
it a ete nul . *) Je vous le demande, quelle pouvait titre, avant,
1830, l'influence de la science economique sur la maniere de conduire
les affaires, au divan du dey d'Alger ?
Ce que j e dis, j e i' ai ecrit, et ]'on ne m' a pas repondu . On me
demande des preuves . Voulez-vous que j e vous raconte 1' administration
sanglante, s'il en fut, de la Compagnie des Indes,
de ces epiciers armes qui, tenant la bible d'une main et 1'epee de
l'autre, montraient le ciel aux aborigenes en leur enlevant la
terre ? Voulez-vous, que je cite tous les faits qui se pressent dans
mes souvenirs ? Voulez-vous, que j e vous f asse la description des
villages detruits et brules par les heros de 1' armee neerlandaise ?
Voulez-vous que je vous montre les cadavres des femmes et des
enfants assassines sous 1'egide du Dieu de la Hollande ?
Non, ce n' est pas de pareils f aits que j e vous entretiendrai ;
car it pourrait se lever ici telle personne qui, ayant sej ourne aux
Indes, et n' ayant pas vu ces choses auxquelles j' ai assiste, me
repondrait : cela n'est pas vrai, parce que j e ne 1' ai pas vu . t )
*) Sommigen beweren dat er tegenstrydigheid is, tusschen myn partytrekken
van het Kultuurstelsel, en het verwyt dat men de Staathuishoudkunde
heef t uitgesloten van alien invloed op 't beheer van Insulinde . De
Vry-arbeiders toch schermen met argumenten die aan de leer der Staatsoeconomie
ontleend . . . . schynen. Welnu, het is juist op-grond van die wetenschap,
dat ik den Vryen- Arbeid bestryd . Myne staathuishoudkundige
begrippen schryven voor, te-rade to gaan met werkelyke gegevens, en daartoe
behooren in dit geval hoofdzakelyk : 1° de card des Volks . 2° De eigenaardigheid
van 't Nederlandsch gezag in Indie . De staathuishoudkunde die by
't beoordeelen van Indische zaken, deze beide factoren uit het oog verliest,
mag waarlyk wel zwygen van z'n wetenschap . Gelukkig dat die wetenschap
niet aansprakelyk is voor de fouten harer beoefenaars .
Al weder neem ik er acte van, dat m'n beide brochures over VRYEN-ARBEID
niet zyn weerlegd . In een ingezonden stuk in de N . R . Cour . werd ik door
een anoniemen Vry-arbeider zwartgemaakt . Dit was alles . (1872) t)
1) De nederlandsche bezittingen in Indie zyn zeer uitgestrekt, en worden
bewoond door een groot aantal volkeren die in zeden, taal, godsdienst en
traditie, zeer veel van elkander verschillen . Uit een ethnologisch oogpunt,
zyn de hoofdplaatsen van Java het minst belangryk, omdat het Europeesch
element de eigenaardigheid van het indiismus, zoover men daarmee in aanraking
kwam, geheel verdrongen heeft . De daar wonende Nederlander wordt
dan ook overal elders als een ,baar" beschouwd, d . i . als een nieuweling of

IDEEN VAN MULTATULI . 29 9
Je ne dirai done rien de mon experience personelle . J'ai dit, it
y a quatre ans, dans un petit livre que j'ai ici, que les chefs javanais
s'appropriaient les biens des indigenes, et que les residents,
vice-residents et autres, au lieu de punir ces crimes, se
faisaient. pour ainsi dire, les complices de ces malfaiteurs. On
me croira ou 1' on ne me croira pas, mais l' annee suivante, j' ai
publie la liste do tous les buffles qui ont ete voles, dans le cours
onwetende. Toch zyn het juist dezulken die -met fortuin ! -in Nederland
teruggekeerd, door de Natie worden aangenomen als voorlichters over
Indische toestanden .
Ik beweer hierom niet, dat alien die meer van Indie waarnamen, dan Batavia,
Samarang of Soerabaja den winkel- of bureauman to zien geeft -
vooral niet touristen of kapellenvangers - beter op de hoogte zyn. Tot bevoegdheid
om to oordeelen, zyn andere gegevens noodig . Het is met de waardeering
onzer indische specialiteiten treurig gesteld . De meeste personen
die thans als vraagbaak gebruikt, en zelfs aan het hoofd gesteld worden,
zyn specialiteiten van onkunde, om nu niet to spreken van nog onteerender
motieven ter wraking hunner autoriteit .
V6T at positieve kennis van Indie aangaat, en afgezien van alle politische
bevoegdheid, bezitten wy in Nederland een man die meer beduidt dan alle
specialiteiten te-zamen . Prof. VETH heeft dien-aangaande in zekeren zin de
taak vervuld, die ik op b1z . 124 myner Duizend-en-eenige Hoo f dstukken,
den fabriekheer aanwijs . Met eerbiedwaardige vlyt wist by zich meester to
maken van de bouwstoffen die hem door de ambachtslieden van 't specialismus
geleverd zyn. Hy gaat dus in wetenschap ieder hunner - my ook !
ver, zeer ver te-boven. Wie niet verbaasd staat over de kennis van Prof .
VETH, heeft geen verstand van kennis .
Dat deze geleerde, in-weerwil daarvan, een voorstander is van VRYEN-
ARBEID - d.i . van de vergunning aan alle fortuinzoekers, om den Javaan
tot arbeid to dwingen door bemiddeling der kleinere hoofden - is eene fout
op het gebied van politiek en staathuishoudkunde, die wellicht kan verklaard
worden uit oorzaken als ik aanroerde op biz . 61 volgg. der genoemde brochure
over ,Specialiteiten."
Men ziet hoe volmondig ik den heer VETH de eer Beef die hem, naar myn
inzien, als geleerde toekomt . Toch recuseer ik ten stelligste zyne bevoegdheid
orn 't vraagstuk over Vryen-arbeid to beoordeelen . Ambachtslieden kunnen
onniogelyk het geheel overzien, maar de fabriekheer, hoe hoog ook staande
i n algemeen overzicht, schiet soms te-kort in handigheid, als by den Arbeider
't gereedschap uit de hand neemt. De kwestie over Vryen-Arbeid is
ten-deele eene zaak van praktyk, schoon ik blyf volhouden dat zy ook zuiver
theoretisch kan behandeld en tot staat van wyzen gebracht worden . . . .
gelyk alle kwestien .(500) Juist omdat prof . VETH zoo doorkneed is in indische
toestanden, neem ik aan, hem to bekeeren, mits by de goedheid hebbe myne
vertoogen eenigszins waardiger to beantwoorden, dan . . . . zekere correspondeerende
recensenten in do N . Rott . Courant gewoon zyn, die dan ook daardoor
bewys gaven dat zy do zaak zelf niet aandurfden .
Op de bevoegdheid tot het beoordeelen van indische zaken, hoop ik weldra
uitvoerig terug to komen . Me dunkt dat on, , arm landje nu lang genoeg gefopt
werd door do specialiteiten uit de gesupprimeerde Duizend hoofdstukken,
q. v . waarvan thans een pracht-exemplaar voor de tweede keer aan 't hoofd
van holonien staat. (1872)

300 IDEEN VAN MULTATULI.
du mois de f6vrier 1857, dans un seul arrondissement, pendant
que j'administrais la province, sous Fautorit6 du gouvernement
du roi de Hollande . On ne m'a pas r6pondu . Est-ce une preuve ?
J'ai ici un ordre du jour du lieutenant-general VAN SWIETEN,
dans lequel it dit que, lorsqu'il y a deux si6cles, 1' arm6e francaise
saccagait le Palatinat, it s'61eva partout un cri d'indignation,
et it engagea ses officiers h en finir avec cette mani&re de
faire, parce que, dit-il, ,nous ne pouvons faire maintenant ce
qui 6tait condamn6 d6jh it y a deux si6cles ." Voilh I'humanit6
mise au rang d'une nouveaut6. 11 y a de cela trois ans .
Quant a la mani6re dont se divisent les partis politiques en
Hollande, je n'en sais pas grand-chose . J'entends parler de
conservateurs et de lib6raux . . .
Mr . BAKE disait tout h, I'heure, que le Javanais ne travaillait
que lorsqu'il y 6tait contraint. 11 y a du vrai dans cette assertion,
mais si le Javanais n'est pas majeur en ce moment, cela
ne, prouve pas qu'il ne pourrait pas le devenir sous un gouvernenement
humain . Mais on ne 1'entend pas ainsi!
Toute 1'6conomie sociale, aux Indes, est bas6e sur le respect
inn6 de l'aborigene pour son chef naturel. Craindre le chef de sa
tribu, c'est presque synonyme pour lui avec la crainte du Seigneur
. Son chef, c'est son Dieu, sa religion . Aussi le regime colonial,
soi-disant conservateur, a parfaitement compris tout
le parti qu'on pouvait tirer de ces dispositions . On s'est dit
que, pour s'emparer des biens des aborig6nes, it suffirait de
donner une partie du butin au chef . Et c'est ce qu'on a fait .
A ce propos,permettez-moi de d6finir la seule difference qui
existe selon moi, entre les conservateurs et les lib6raux . Les conservateurs
veulent faire travailler les Javanais, et enrichir a lours
d6pens le tr6sor'public de la nation hollandaise, tandis que les
lib6raux veulent que ce soient les industriels hollandais euxm6mes
qui profitent du travail des Javanais . (Applaudissements.)
Et c'est pour cela que moi, qui ne veux appartenir qu'au parti
des honn&tes gens, je n' ai pu jusqu'ici m'associer encore h aucun
de ces deux partis .
Pour vous donner une id6e du respect du Javanais pour son
chef je me permettrai de vous raconter un fait, une crime, un malheur
plut6t, qui a eu lieu, it y a quelques vingts ans, et qui vous
permettra de juger de la civilisation que les Hollandais donnent
a leurs colonies, en retour des richesses qu'ils en retirent .
Un Pancyrien *) appartenant a la tour de 1' Empereur de Souracarta
rentra un soir dans son craton . (Le craton n'est ni un palais,
ni un chateau, c'est quelque chose comme tout cela ensemble,
une esp&ce de forteresse .) 11 sortait du club europ6en, c'6tait un
Javanais civilise . . U avait des bottes . (Rires) . Rentr6 dans son
*) Lees PANGUgRANG .

Lees PANG U],,RA XG-
Lees MIENIADO .
IDEEN VAN MULTATULL
craton, dans un kat peut-titre an peu trop . . civilise, it ordonne
a un jeune page (petit garcon de famille noble, dont le titre correspondrait,
en France, h celui de chevalier, je crois) it ordonne
a ce jeune page de lui 6ter ses bottes . L' enfant s'incline . Le prince
lui dit : sais-tu bien que je peux to tuer ?
- Oui, Monseigneur.
- Mais c'est la v6rit6. J'ai droit de vie et de mort sur toi .
- Comme vous le dites, Seigneur .
Le prince, exasp6r6 de ce calme, (il aurait peut-titre mieux
aim6 titre contredit) ordonne au petit page de lui apporter son
kris . L'enfant prend l'arme, l'offre h son seigneur, le manche en
avant, et lui pr6sente sa poitrine . La pancyrien *) saisit 1' arme
des mains de son page, et le tue raide . (Mouvement)
Eh bien, ce pancyrien, *) je 1' ai connu a Malte t) et je dois le
dire, j'ai aim6 cet homme . C'est de ses yeux que, pour la premiere
et peut-titre pour la dernike fois de ma vie, j'ai vu couler des larmes
javanaises . (Sensation) Ne vous en 6tonnez pas, messieurs,
les larmes sont une invention de l'Occident, de l'Occident si
fertile en inventions pour remplacer le sentiment par des manifestations
.
Pour ne pas obliger Mr. le President h me rappeler auu r6glement,
j'abr&ge . . . .
De TOUTES PARTS - Non, non, parlez
Mr . DOUWES DEKKER. - Je vous remercie du fond de cceur
de votre bienveillance. Mais en voulant tout dire, j'aurais trop a
dire. Je me permettrai seulement de vous lire 1'6pilogue d'un
livre que f6crivis, it y a quatre ans . Le voici :
"Mon livre est mauvais, d'un m6chant style, it n'y a pas d'harmonie
entre les diverses parties . . . . Fauteur est incapable, pas
de talent, pas de m6thode . . . . bien, bien, tr6s-bien, mais . . . .
le Javanais est maltrait6 !
"Car voici le m6rite de mon livre : toute refutation est impossible
.
,,Plus on sera m6content de mon ouvrage, plus je m'en f6liciterai
. La chance d'&tre 6cout6 sera d'autant plus grande que
votre m6contentement sera plus vif . Je veux titre lu, le le veux !
„Et vous que fose d6ranger dans votre repos, anciens gouverneurs-g6n6raux
ou ministres, ne comptez pas trop sur l'incapacit6
de ma plume. Elle pourrait s'exercer au point meme de
faire croire h la v6rit6 . !
"Alors je demanderais, un mandat de repr6sentant, pour protester
contre la honte de ma patrie . Pour protester contre ses
301

302
IDEEN VAN MVLTATULI .
guerres meurtrieres, faites la-bas aux pauvres gens qu'on excite
a la revolte par l' oppression . *) Pour protester contre la lachete
qui laisse tant de suj ets du roi de Hollande a la merci des pirates
de l' archipel indien . . . .
„Il est vrai que ces pirates sont des guerriers, et les revoltes
des spectres a demi morts de misere .
,,Et si l'on ne me croyait pas, je traduirais mon livre dans
le peu de langues que j e sail, et dans toutes celles que j e pourrais
apprendre, pour demander a l' Europe, ce que j' aurais vainement
cherche en Hollande .
,,Et si mes efforts echouaient encore, je traduirais mes livres
en malais, en j avanais, en batta, en alf orme t) en bougui, en
soendah . Et j'aiguiserais les klewangs, en lan giant des chants
de guerre dans le coeur de ces pauvres martyrs, auxquels j'ai
promis du secours . . . .
„Mail cela ne sera pas necessaire, j' espere .
,,Car c'est a vous que je dedie mon livre, GUILLAUME III, roi,
grand-due, prince, empereur du magnifique empire d'INSULINDE
qui se deroule autour de 1'equateur, comme une guirlande d'6 •
meraudes.
,,C'est a vous, GUILLAUME III, que je demande avec confiance
si c'est votre volonte imperiale, que la-bas trente millions de vos
sujets soient maltraites, opprimes, martyrises en votre nom ?"
On n'a pas repondu. La nation hollandaise, representee par son
gouvernement, est condamnee par defaut .
*) De laaghartigheid waarmee men op dit oogenblilc twist zoekt met
het Ryk van ATJIN, is nog erger. Ik zal daarop terugkomen in-verband met
hetgeen hierover door myn vriend ROORDA reeds geschreven is . (Sneeker
Courant, 24 Februari) Gedurende de onderhandelingen over den afstand der
Kust van Guinea aan de Engelsehen, hadden by en ik ingezien dat onze regeering
zich gereed maakte tot den roof van 't land, dat in den worstelstryd
met Spanje, het eerst ons erkende als onafhankelyke staat .
Zeer veel scherpzinnigheid hadden we hiertoe niet noodig . De minister
van Bosse, een politicus van 't eerste water, schaarnde zich nit het opzet
openlyk to verkondigen . Hy scheen to weten dat-i zich niet to geneeren had
voor Nederlandsch rechtsgevoel .
Eerstdaags zullen de dominees belast worden met de uitnoodiging aan
„Neerlands God" om medeplichtig to zyn aan die schelmery . Iiy is er niet
to goed toe .
Over then voorgenomen roof van 't Ryk van ATJIN, schryf ik heden (19
September) een brief aan den Koning . Dat stuk zal by den uitgever dezer
IDEEN to verkrygen zyn . Men zal daaruit kunnen zien, dat Spiridio's ,Kamerspeech"in
de VORSTENSCHOOL
,,een speech vol lamme late lompe leugens"
geen charge is, maar allertreurigste waarheid . (1872)
t) Lees : ALF•OUR .

IDEEN VAN MULTATULI . 303
Mr. DUMONCEAU. (Liege) - Le gouvernement hollandais a
W attaqu6 avec une telle vivacit6, qu'il est n6cessaire que l'un
ou l'autre meinbre de cette assemb]6e veuille bien maintenant
entreprendre sa defense, afin que nous n'en emportions pas une
trop mauvaise id6e .
Nog-eens, niemand heeft geantwoord . De Heer DUMONCEAU
kan precies geweten hebben, onder welken indruk de vreemdelingen
Holland verlaten zouden.
536 . Ik weet niet of DE GIRARDIN myn voorbeeld zou aangrypen
als bewys voor z'n stelling, of wraken als bewys daartegen .
Wat my betreft, ik had liever andere bewyzen gehad van succes,
dan letterkundigen opgang en vreesachtig eerbiedig zwygen . Ik
had zoo gaarne verbetering gezien, en waar dit niet op eenmaal
geschieden kon, dan Loch blyken van zucht naar verbetering . By
't Volk moge die begeerte bestaan, ze bestaat niet by wie 't Volk
voorgaan . En ook by hen die lyden, is de smart sterker dan de
verontwaardiging. De ,aardappelen met azyn" en 't uit Engeland
weer-ingevoerd ,verblydend smeer" schynen to veel of to weinig
werking to he bben uitgeoefend . Te veel om kracht overtelaten
tot mannelyk verzet, to weinig om kracht to geven tot de woede
van wanhoop . Men zucht, men klaagt, men staart dom en stom
verbaasd op de brutale weelde van de weinigen die welvaren by
de algemeene ellende . . . . en daarby blyft het.
Kunst, letterkunde, publiek leven, 't aandeel nemen aan de algemeene
zaak, moraliteit . . . . alles kwynt. En zoover gaat de
apathie, dat men zefs den cooed verloren heeft tot toejuiching
van den enkele, die - to laat, als ge wilt, maar eindelyk toch
- opstaat om to wyzen op 'n nieuw blyk van de verrotting
waaraan wy lyden .
Ik bedoel hier bepaaldelyk de poging van den Heer VAN ZUYLEN
om de Natie to verlossen van Mr . THORBECKE en z'n clique. De
eerlyke SALVADOR, vroeger een gemoedelyk aanhanger van wat
by toen hield voor Thorbeckiaansche beginselen, verklaarde
openlyk, dat by zich vergist had . Ik heb nauwkeurig gelet op den
indruk die deze verklaring en VAN Z_UYLEN'S poging gemaakt
hebben, en ben tot de overtuiging gekomen dat het Volk geen
verbetering verdient . Men wil bedorven zyn. Men wil dat er
geknoeid wordt, en gelogen, en gestolen .
Dat willen zy althans die 't Volk voorgaan, en waarschynlyk
zal er onderwys moeten gegeven worden door vreemde bajonetten,
v66r de natie zich gedrongen voelen zal omtezien naar
andere voorgangers .
Redeneeren, betoogen, bewyzen ? Werken op gevoel, op eer, op
voordeel zelfs . . . . als het niet terstond voor de hand ligt ? Dwaasheid
! Wie 't goede wil - en dit toonde - wordt bespot als 'n
misplaatste DON QUICHOT, als 'n to laat geboren ridder, als 'n

304 IDEEN VAN MULTATULI .
anachronisme . Neen, er. ger ! Men smaadt hem, lastert hem .
Er was profetie in de inleiding dezer IDEEN y zw, - aar ik zeide
En een gedeelte zal roepen : ,,deze mensch is slecht !"
En toch is smaad en laster in 't verborgen 't allerergste niet .
Noch zelfs het smoren door zwygen . Het verfoeielykste is de
lauwheid, de lafhartigheid der geestverwanten.
Och, hadde ik u leugens verteld, gy die beweert met my de
waarheid lief to hebben ! Wat al geestdrif t - werkdadige ditmaal !
- zoudt ge hebben ten-coon gespreid ! Aanziet de kerken der
middeleeuwen : wat al ,teen, arbeid, kunst, ten-offer gebracht
aan leugen !
En zonder zoover terug to gaan, let op de giften en gaven aan
by belverspr. eiders en zendelingery ! Zelfs onder de stuiptrekking
van z'n bestaan schynt er meer levenskracht to liggen in de leugen
van 't geloof, dan in de leugens van 't valsch liberalismus . Waarlyk,
als ik geen vrygeest ware, zou ik wenschen een geloover to
zyn. Ik zou minder beschaamd wezen over m'n familie .
537 . Ik zeide, dat ik ditmaal voortschreef op verzoek van
m'n uitgever, die gaarne dezen bundel IDEEN gesloten zag, en
daartoe aanleiding vindt in de ontelbare vragen van myn lezers
„wanneer er weder iets van my verschynen zal ?"
Ik antwoord then belangstellenden lezers met het verzoek om
to leeren lezen . Is IDEE 234 duidelyk of niet ? Is myn voortdurende
klacht - aanklacht altyd ! - over gebrek aan ondersteuning,
duidelyk of niet ? Waarom zou ik voortschryven . Reeds
lang geleden heb ik gezegd : al wat ik weet, ware to schryven
op 'n klein blaadje . Het gedurig herhalen van dezelfde waarheden
verveelt my. Van alle indrukken, die my bezielen, is verontwaardiging
de eenige die myn gekrenkt gevoel my toelaat mede-
tedeelen aan PUBLIEK .
Wat liefelyk luiden zou, wat intiem is,
acht ik to goed daartoe .
Toch verbind ik my niet tot voortdurend zwygen . 't Kon zyn
dat deze of gene aanleiding my bewoog tot voortgaan, maar
zekerlyk zal altyd de hoofdtoon van myn geschryf bitterheid
wezen . Wie dus daarmee niet gediend is, kan de kosten van 't
koopen sparen .
PUBLIEK is niet ryk genoeg om myn smart to
betalen, noch de moeite die 't me kost my flog lager neertebuigen
tot het peil van zyn begrip .
538 . Ik had onlangs een ontmoeting, waaruit ik veel geleerd
heb omtrent de wyze hoe PUBLIEK moot worden aangesproken . In
een kleinen schouwburg vermaakte een gezelschap zich met schimpen
op de artisten . Ik kon niet alles verstaan wat zy zeiden, maar
't gelach en gesis vulde de beteekenis aan van de onverstane woorden.
Die heeren waren niet tevreden met de acteurs en actrices .
Bitter gestemd - dit ben ik altyd, als ik veel Nederlanders

IDEEN VAN MULTATULI . 30 5
byeen zie - zette ik my tot het bestudeeren van 't gezelschap,
dat zich zoo vermaakte met spottende ontevredenheid . Die lul zagen
er welvarend uit en ik geloof waarlyk dat zy nog geld overhadden
na 't betalen van den zeer lagen entreeprys . Ik ben gewoon,
PUBLIEK voor my to laten pozeeren als model van iets leelyks, en
koos nu dat kleine deel van PUBLIEK tot onderwerp myner opmerkzaamheid
. Op de vertooners en zangers behoefde ik ditmaal
niet to letten . Ik kende hunne krachten, en waardeerde die, vooral
in verband met de weinige pretentie, uitgedrukt in den lagen
prys der plaatsen . Bovendien, men weet dat ik liever den karper
bekyk, dan to luisteren naar verhandelingen over den karper .
Een kleine j ongen, die de zoon was van de actrice welker spel
stem, houding en toilet het meest stof schenen to geven aan de
geestigheden myner modellen, moest het aanhooren hoe men z'n
moeder beschimpte. Gewoonlyk speelde by mee in 't orkest, maar-i
was ditmaal - gedurende de voorstelling van een stukje zonder
muziek, vry van dienst - naast my komen zitten op de voorste
bank, achter zyn gewone plaats by de muzikanten .
He, m'nheer, wat schimpen ze daar achter ons !
Ja, m' n j ongen, dat heb ik ook gehoord, en 't zit me tot hier . .
Ik wees op m'n keel .
Nu volgt er een relaas van wat ik niet deed, maar wat ik gedaan
zou hebben, in den tyd toen ik PUBLIEK minder goed kende
dan nu . Ja, vroeger zou ik gezegd hebben
Heeren zwygt ! Dat kind daar is de zoon der artiste die ge
bespot . . . .
Zoo'n speech zou een beroep geweest zyn op bet gevoel, en dus
niet gedeugd hebben .
Of ik had billykheid, recht, kunstgevoel, fatsoen, kiesheid,
kunnen inroepen . Ja, ik had aldus kunnen spreken
Wie zyt gy, heeren, die u 't recht aanmatigt to spotten met
een vrouw die talent heef t ? Dat heef t ze, ik zeg 't u, als ge dan
to weinig kunstkennis bezit om 't zelf to zien . Wie zyt gy, die u
veroorlooft to schimpen op 'n moeder ten-aanhoore van haar
kind ? Die vrouw is achtenswaardig, althans ge hebt geen reden
haar to houden voor 't tegendeel . En al ware dit anders, waar kocht
ge 't recht haar to hinderen in haar moeilyk beroep ? My en anderen
to storen in 't genieten van hare kunst ? Wie zyt gy ? Zeker
beet ge PIETERSEN, JANSEN, Of KAPPELMAN .
By welk leger staan die namen geboekt als maarschalk, als
luitenant, of zelfs als korporaal ? Wie gaf u aanstelling tot kritiek
met spot? Welk kruit vond ge uit ? Welken adel bezit ge ? Welken
kruistocht maaktet gy mee ? Welke Tweede-Kamer hebt gy uitelkaer
gejaagd ? Welken knoei-minister afgezet ? Welk bedorven
Volk genezen ? Welke planeet ontdekt ? Welken Koning wakker
gemaakt ? Komaan heeren, erkent, dat niets u recht gaf, uzelf
IDEEN II . 20

306 IDEEN VAN MULTATULI .
'n aanstelling to geven tot censoren. Erkent, dat die vrouw -
al speelde zy niet zoo goed als ze doet - in-allen-geval meer beduidt
dan gy, ~ gy die niets •k unt .
Ze is . niet „mooi" zegt ge . Eilieve, ik vind haar zeer bevallig .
Maar mooi ? Denkt ge , dat gy „mooi" zyt, heeren ? Ik vind u zeer
leelyk, vervloekt leelyk . Uw geheel uiterlyk kenschetst plompe
domme zelfbehagende ploertery . En nu staat ge niet eens
op , de planken, daar achter 't helle voetlicht . Ge moest uzelf eens
daar zien, waarlyk de lust zou u vergaan de aandacht to trekken
op ,mooiheid ." Ge zoudt erkennen, dat gy 't recht niet hadt .
Het recht . . . . het, recht . . . . ivy betaalden . . . .
- Tien stuivers, j a. Die hebt ge betaald voor 't recht tot binnengaan,
voor 't recht om hier to zitten, to zien en to hooren .
En zelfs stond het u vry, 't spel niet „mooi" to vinden, en u voortenemen
nooit terug to komen. Maar spot ? Hebt ge er ooit aan
gedacht, wat er noodig is om zich to vormen tot zelfs maar 'n
zeer middelmatig 'schouwspeler ? Wist ge 't, welke moeielyke aanhoudende
studie er vereischt wordt -van uitmunten spreek ik niet
-- om niet belachelyk to zyn op het tooneel ? Meent ge dat het
zoo gemakkelyk is, goed to staan, goed to loopen, goed to zitten,
goed to luisteren vooral ? En nu sprak ik nog niet van de menskunde,
die vereischt wordt orn mensen voortestellen . Ik zie 't u
aan, dat gy effectenlui zyt - alleen makkelyk gewonnen geld
geeft de onbeschaamdheid, die u opblaast - welnu, meent ge, dat
het verplaatsen in den zieletoestand van OPHELIA, van MARIA
STUART, van PHEDRA of JUDITH, zoo eenvoudig is, en zoo ligt
geleerd wordt, als 't schacheren met integralen, of 't speculeeren
in amerikanen ? Kom aan, heeren, schaamt u, en leert eens een
versj e van buiten, en zegt dat eens op, en draait niet aan den
knoop van uw j as, en zet de voeten naar buiten, en stottert niet . .
en als - ge dan geleerd hebt u to verplaatsen in JANTJE'S toestand by
't zien van „zooveel pruimen" of in de positie van 't zonderling
kind, dat net z'n zusje „zoo graag naar ,JEZUS wou,", komt dan
eens terug, en vraag als 'n groote gunst om gebruikt to worden by
't opsteken van' de lampen . Misschien is er ook tegen dien tyd
ee o zouj aspirant-
ZZoo
khebbe nku nnen spreken, en zekerlyk . had dan m'n
aangesproken deel van PUBLIEK geantwoord : wat praat 9 e aardig,
spreek nog wat, schry f nog wat, wy geven u zooveel voor 't vel . . . .
Welnu, ik heb dat alles niet gezegd . Ik heb dien heeren doodeenvoudig
oorvegen gegeven . En . . . . 't hielp ! Ze schimpten niet
meer . Gevoel en begrip schynen by PUBLIEK to zetelen op de
linkerwang. Is dat niet 'n kostelyke ontdekking ? Ik weet niet
wat eenvoudiger schoon is . . . . dit, of m'n nieuw bewys voor 't
theorema van PYTHAGORAS ?
Myne modellen schynen zeer tevreden to zyn geweest met die

IDEEN VAN MULTATULI . 307
nieuwe manier van bewysvoeren . Althans hoe dringend ik hen
ook uitnoodigde my to komen opzoeken tot het bekomen van
nadere toelichting, ik heb niets van hen vernomen, noch rechtstreeks,
noch indirect, schoon er sedert myne zoo goed geslaagde
proefneming reeds weken zyn voorbygegaan .
Zeer lang daarna - maanden, geloof ik - wend ik voor't Gerecht geroepen .
Ik verscheen stipt op 't bepaalde uur . Men liet me wachten, wachten . . . .
langer dan me schikte . Ik vertrok dus, en liet den heeren zeggen, dat ik geen
vryheid had zoo ruw met ni'n tyd omtegaan . Ik werd by-verstek veroordeeld
tot boete en gevangenis .
Pat „verstek" was onjuist : ik was op m'n tyd daar geweest. Maar't vonnis
kwam me billyk voor. De rechtbank kon niet helpen, dat de geoorveegde
heeren zoo'n . . . . burgerlyken weg insloegen om satisfacfie to bekomen, of
wat daarvoor zou moeten doorgaan .
Dat ik die boete niet betaald heb, doet me genoegen . Ik had, in die dagen
vooral, zeer weinig geld, en weet bovendien niet recht, waar zulke genoegdoeningen
aan de publieke zedelykheid, eigenlyk belanden . Maar wel doet
het me leed - Been scherts - door 'n zonderlingen samenloop van omstandigheden,
niet in de gelegenheid geweest to zyn, gebruik to maken van de gevangenis.
Nog-eens, dit is geen jokkerny . Eene eenzame opsluiting komt me,
in zekere stemmingen (Zie Minnebrieven, bl . 32) alleraangenaamst voor,
en ik had gaarne eenige opmerkingen verzameld over de wyze van behandeling
der gevangenen . Maar 't kon ditmaal niet . Uitzichten, die helaas in rook
opgingen, dock die ik toen reden had voor gegrond to houden, vorderden myne
krachten op geheel ander terrein . (1872)
539 . Gewoon alles in verband to brengen met alles - de natuur
der dingen is eenvoudig - paste ik de aldus opgedane ondervinding
ook op andere dingen toe . Sedert jaren trachtte ik,
eerst in kleinen kring, later op vry grooter terrein, goed to doen.
Ik legde my toe op 't verkrygen van wat kennis, ik zocht naar
waarheid. En waar ik iets meende gevonden to hebben, deelde
ik den uitslag mede, eerst alleen waar ik geroepen was tot het uiten
myner meening, en sedert een vyf tal j aren ook daar waar ik myzelf
riep. Maar voor ik overging van 't byzondere tot het algemeene,
gaf ik een voorbeeld van de oprechtheid myner pogingen .
Ik offerde niet meer of min dan alles wat ik had, en dacht
dat men dit genoeg vinden zou . Welnu, 't schynt niet voldoende
geweest om iets anders to bewerken dan wat toejuiching over
m'n geschryf. Wel heb ik daaraan ten laatste een eind gemaakt,
door de herhaalde verklaring, dat my zulk gevolg van myn poging
walgt, maar daarvoor trad niets in de plaats dan 't eerbiedig
zwygen waarop Jehova zoo byzonder gesteld was . My bevalt het
niet . Ik schyn moeielyker to voldoen dan „Israels God" . Nu, dit
spreekt van zelf ! Ik heb my meer moeite getroost dan hy, en had
nooit 'n zevenden dag om to rusten . Ook ben ik sterfelyk, en heb
dus minder tyd om to wachten .
Myn oorvegen-betoog - thesis, deductie en slotsom, alles uit
een stuk - is me byzonder goed bevallen . 't Was kort, bondig,

308
IDEEN VAN MULTATULI .
overtuigend . Het putte my niet uit . Integendeel, zoo'n executie
verlicht het gemoed, geeft lust tot verder betoogen . Bovendien
't hoeft niet gecorrigeerd to worden, zooals ander geschryf . Ik
moet erkennen dat ik moeite had, niet terstond naar den Haag
to gaan, en op soortgelyke manier aan VAN TwIST to bewyzen
hoe verkeerd het is, geld en rang aan to nemen van de Natie, om
goedl to doen, en in-stee daarvan het kwade to beschermen .
Maar ik bedacht hoe by reden van klagen hebben zou indien ik
hem, den grooten misdadiger, gelykstelde met de kleine ploerten
in 't parterre van dien schouwburg . Al blyf ik beweren, dat de
soort dier nieuwe rhetoriek goed is, toch behoort er verschil to
zyn in maat en wyze van toediening . Ik erken dat VAN TWIST recht
heeft op iets beters dan een oorveeg . Vooral nu ik gezien heb hoe
makkelyk zeker soort van bedeelden zulk een demonstratie aannemen
en meedragen.
En nog iets . Die VAN TWIST moge een vervelend voorbeeld zyn
van gewetenlooze, luie hebzucht, by is noch de eenige, noch de
meest schuldige die gekastyd moet worden . Dit zy dus voortaan
myn optelossen voorstel : hoe moeten de vele personen, die schuldig
zyn aan 't beder f van ons ' Volk worden gestraft, zonder dat een
hunner to klagen hebbe over gebrek aan behoorlyke waardeering zyner
medeplichtigheid !
Ik zal de oplossing vinden ! Er zyn moeielyker dingen geschied
dan 't straffen van een paar dozyn schelmen.
540 . Ik acht het nuttig, de volgende woorden overtenemen
uit de brochure van den Heer Jhr . Mr . H . G . VAN DER WYCK, wyl
ik, hoezeer de waarheid daarvan over 't geheel ten-volle beamende,
protest aanteekenen wil tegen eene daarin voorkomende bewering .
De heer vaN DER WYCK noemt alle Nederlanders : roovers.
Ziehier zyne zeer flink geaccenteerde woorden
Heeft de stryd op koloniaal gebied, wel bezien, niet' de meeste
overeenkomst met dien van roovers, die het over de verdeeling
van den buit niet eens kunnen worden ?
. . . . En wie zyn hier de schuldigen ? Het geheele Nederlandsche
Volk, staatslieden en volksvertegenwoordigers, behouders
en liberalen --- zy 'moeen in de oppositie of in 't bewind geweest
zyn - kooplieden en belastingschuldigen, vromen en onvromen,
ik die deze regelen schry f , en gy, die ze leest (zoo ge Nederlander
zyt) wy allen hebben ons deel in die schuld . . . .
De heer VAN DER WYCK, oud-raad van Indie - by kan 't weten !
- zegt hier wat ik sedert lang zeide, en dit is to pryzen . Maar
heb ik niet het recht, dat men my uitzondere by 't algemeene brandmerken
! Ik vraag : moest niet HAVELAAR geschrapt zyn van de
lange lyst der veroordeelden ? Het nageslacht zal billyker zyn .
*) Onze koloniale staatk•unde. .Len beroep op het Nederlandsche yolk .
's Gravenhage, by MAaTINUS NYHOFF .