You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
O<br />
p YouTube staat het filmpje ‘Youth – Gus Van<br />
Sant’, gemaakt door iemand die zich Inmyownprivateidaho<br />
noemt. Het is een vier<br />
minuten durende montage van fragmenten<br />
uit films van Van Sant, ingeleid door een<br />
aantal betekenissen van het woord ‘youth’.<br />
Een daarvan beschrijft adequaat in welke<br />
levensfase Gus Van Sant bij uitstek geïnteresseerd<br />
is: ‘De levensfase tussen kindertijd en<br />
volwassenheid.’ Want welbeschouwd bevindt<br />
het gros van Van Sants personages zich in<br />
wat je de belangrijkste periode van het leven<br />
zou kunnen noemen, waarin dat leven vorm<br />
krijgt of juist de eerste tekenen van ontsporing<br />
zich aandienen. In de marge speelt nog<br />
wel wat context mee: ouders, leraren, mentoren,<br />
politiepersoneel. Maar het kloppend hart<br />
wordt gevormd door de bloem der natie:<br />
jonge schandknapen in My Own Private Idaho<br />
(1991), een paar junkies in A Drugstore Cowboy<br />
(1989), een idioot slim gevalletje white<br />
trash in Good Will Hunting (1997), verdwalende<br />
jongemannen in Gerry (2002), twee jeugdige<br />
massamoordenaars in Elephant (2003),<br />
de Last Days (2005) van een verdwaasde<br />
jonge rockster en, in zijn meest recente<br />
meesterwerk Paranoid Park (2007), een zestienjarige<br />
skater die zijn leven in een nachtmerrie<br />
ziet veranderen.<br />
Ze zijn stuk voor stuk jong, mooi en ondanks<br />
de bloei van hun jeugd vaak verontrustend<br />
dichtbij de dood. Hun eigen dood of het veroorzaken<br />
van de dood van een ander. Omdat<br />
in de wereld van Gus Van Sant de dood niet<br />
alleen komt met ouderdom, ziekte of een<br />
verknipte geest, maar ook als gevolg van een<br />
simpele dwaling of pijnlijk toeval. Met name<br />
in zijn laatste vier films – Gerry, Elephant,<br />
Last Days en Paranoid Park – zoekt Van Sant<br />
naar een manier om de emotionele schemertoestand<br />
van zijn personages op een puur filmische<br />
manier te verbeelden. In letterlijke<br />
zin wordt er weinig verteld, geen van de<br />
acteurs dikt de wanhoop aan, maar door de<br />
subtiele symbiose van beeld en geluid ontstaat<br />
een dwingende en hallucinerende ervaring.<br />
Waar nodig tergt Van Sant de kijker,<br />
bijvoorbeeld door in Last Days minutenlang<br />
Het meesterlijke Paranoid Park is de nieuwste film van Gus Van Sant, de<br />
chroniqueur van de Amerikaanse jeugdsubcultuur, in dit geval de skaters.<br />
Hoofdpersoon is de zestienjarige Alex, die ongewild een gruwelijk ongeluk<br />
veroorzaakt. Hij verzwijgt zijn schuld, maar kan er nauwelijks mee leven.<br />
Daarom besluit hij het verhaal op te schrijven. Kim van der Werff<br />
Paranoid Park van Gus van Sant<br />
Jong, mooi en<br />
verontrustend<br />
dichtbij de dood<br />
Blake in beeld te houden terwijl hij doelloos<br />
en al bijna ontzield door het bos zwalkt. In<br />
Gerry laat hij je voelen hoe de lichtelijk laconieke<br />
houding van twee verdwaalde jongens<br />
omslaat in onverholen angst als duidelijk<br />
wordt hoe verstrekkend de gevolgen zijn van<br />
een verkeerde afslag in de woestijn. Van Sant<br />
maakt het zichtbaar door het voelbaar en<br />
daarmee onontkoombaar te maken. In die<br />
monotonie van lang aangehouden shots<br />
bouwt hij een spanning op waarin de dood<br />
bijna als een verlossing komt.<br />
Verlossing<br />
Ook de hoofdpersoon van Paranoid Park verlangt<br />
naar verlossing. Deze zestienjarige Alex<br />
Tremaine is wat je een skater zou kunnen<br />
noemen, hoewel wannabe meer op zijn plaats<br />
is, want verder dan een mislukte ollie en een<br />
fliptrick komt hij niet. Desalniettemin kijkt<br />
Alex reikhalzend uit naar zijn eerste kennismaking<br />
met Paranoid Park, het beruchte skatepark<br />
in Portland-Oost waar iedere skater<br />
die de kunst serieus neemt zichzelf komt<br />
bewijzen. ‘Ik geloof niet dat ik klaar ben voor<br />
Paranoid Park’, zegt hij tegen zijn vriend<br />
Jared, die antwoordt: ‘Niemand is ooit echt<br />
klaar voor Paranoid Park’.<br />
Bij Alex’ eerste bezoek komt Paranoid Park<br />
over als een lunapark. Een beeldschoon spel<br />
van licht en donker, slowmotion en een uitgekiende<br />
soundscape. Het zingende geluid<br />
van de wieltjes, het klappen van de boards,<br />
donkere gestalten die de zwaartekracht trotseren<br />
met ongelooflijke waaghalzerij: door de<br />
ogen van Alex zie je hoe overweldigend die<br />
plek is, dat het omkleed is met een lichte<br />
dreiging van gevaar en anarchie. Je ziet ook<br />
dat Alex ontwricht raakt door Paranoid Park.<br />
Hij rijdt er geen meter, kijkt alleen maar toe<br />
en laat zich door een volslagen onbekende<br />
verleiden om op een naburig rangeerterrein<br />
op een passerende trein te springen. Daar<br />
gaat het mis. Als ze door een nachtwaker<br />
gesnapt worden tijdens hun illegale treinritje,<br />
slaat Alex met zijn skateboard de man van<br />
zich af. De nachtwaker komt ongelukkig ten<br />
val en sterft een gruwelijke dood.<br />
Illusie<br />
De film gaat in feite over wat er daarna<br />
gebeurt: in plaats van de politie in te lichten,<br />
gaat Alex ervandoor, zichzelf bezwerend dat<br />
het allemaal goed komt. Dat is natuurlijk een<br />
illusie. Alex verzwijgt zijn geheim, tot een<br />
vriendin opmerkt dat hem wat dwarszit en<br />
hem adviseert een brief te schrijven: ‘Bewaar<br />
het, verstuur het, verbrand het.’ Deze brief<br />
vormt de structuur van Paranoid Park. Alsof<br />
Alex steeds opnieuw de brief schrijft, maar<br />
dan met toevoegingen en wijzigingen, waardoor<br />
hij uiteindelijk tot de kern van de zaak<br />
komt: het afschuwelijke ongeluk dat als een<br />
spookbeeld in zijn hoofd blijft hangen. Je<br />
weet dan dat hij niet alleen schuldig is aan<br />
een afschuwelijk ongeluk, maar dat hij<br />
bovendien een pad is ingeslagen waarvan hij<br />
niet meer terug kan keren. Van Sant heeft de<br />
paniek en het ongeloof er glashard ingesneden.<br />
In een zinderende douchescène, waarin<br />
Alex de schuld van zich af lijkt te willen wassen,<br />
zien we alleen zijn hoofd waar het water<br />
met harde stralen op kletst. Druppels vallen<br />
van zijn gezicht, het geluid is alsof je zelf<br />
onder de douche staat. Een verontrustend<br />
geluid dat zodra het stopt wordt ingenomen<br />
door schuldbesef. Een paar keer staat hij op<br />
het punt daadwerkelijk iemand in vertrouwen<br />
te nemen, maar schijnbaar vervullen de<br />
denkbare gevolgen van zijn bekentenis hem<br />
met zo veel vrees, dat hij er steeds weer<br />
vanaf ziet. Ondertussen gaat het leven door.<br />
Maar dan wel in een nieuwe paranoïde<br />
dimensie. De angst ontdekt te worden is even<br />
reëel als de angst te moeten leven met zo’n<br />
verschrikkelijk geheim. Om de hardheid van<br />
die realiteit te benadrukken, zijn er als contrast<br />
homemovieachtige sequenties in<br />
gemonteerd van skatende jongens, grofkorrelige,<br />
beweeglijke beelden, los van een tijd<br />
of plaats. Een ideale, ongecorrumpeerde<br />
wereld.<br />
Oordeel<br />
Zoals in zijn voorgaande films verbindt Van<br />
Sant hier geen enkele morele boodschap aan.<br />
Je wordt niet uitgenodigd een oordeel over<br />
Alex te vellen. Net zo min als je in Elephant<br />
wordt opgezadeld met een simplistische verklaring<br />
voor de geweldseruptie op een middelbare<br />
school of in Last Days een voorgebakken<br />
motief krijgt voorgeschoteld voor de<br />
Werdegang van de hoofdpersoon. In plaats<br />
daarvan zet Van Sant alles in om zijn films<br />
tot een tastbare en complexe ervaring te<br />
maken. Daarin doet het eigenlijk niet zozeer<br />
terzake of Gabe Nevins, de vijftienjarige jongen<br />
die reageerde op een oproep op MySpace,<br />
een acteertalent is of niet. Hij leent zijn<br />
fysieke verschijning en stem aan Alex, maar<br />
de betekenis die we hem toekennen, is het<br />
resultaat van zorgvuldige personageconstructie<br />
door middel van montage, decoupage en<br />
niet te vergeten de uitzonderlijke kwaliteit<br />
van Christopher Doyle’s cameravoering.<br />
Alleen waar een van de jonge, onervaren<br />
acteurs een lange, ononderbroken tekst moet<br />
leveren, springen de onderontwikkelde<br />
acteerkwaliteiten in het oog. Maar Van Sant<br />
selecteert zijn acteurs niet op wat ze zouden<br />
Van Sant bouwt een spanning<br />
op waarin de dood bijna<br />
als een verlossing komt<br />
kunnen zijn, maar op wat ze zijn. Zo slaagt<br />
de vijftiger er wonderwel in een authentiek<br />
beeld te geven van een jeugdcultuur. Een<br />
altijd precaire opgave, omdat jeugdculturen<br />
zich niet graag in een keurslijf laten dringen.<br />
Van Sants specifieke voorkeur voor jongerencultuur<br />
en, verwant daaraan, populaire cultuur,<br />
maakt hem tot een uitgesproken Amerikaanse<br />
filmmaker. Jongerencultuur is niet<br />
alleen een Amerikaanse uitvinding, maar<br />
wordt bovendien in sterke mate bepaald door<br />
de Amerikaanse markt. De verschillende stilistische<br />
en thematische elementen waaruit<br />
hij zijn handschrift heeft opgebouwd – het<br />
tempo, de superieure esthetiek en de ondergeschiktheid<br />
van de plot – verwijzen naar<br />
Europese meesters als Béla Tarr, Aleksandr<br />
Sokoerov en Andrej Tarkovski. Zeker niet de<br />
minsten om de kunst van af te kijken. Van<br />
Sant heeft die invloeden echter verwerkt tot<br />
een unieke, eigen stijl en is daarmee uitgegroeid<br />
tot een van de belangrijkste filmauteurs<br />
van deze tijd. n<br />
Paranoid Park Verenigde Staten 2007 regie, scenario en mon-<br />
tage Gus Van Sant, gebaseerd op de novelle van Blake Nelson<br />
camera Christopher Doyle en Kathy Li geluid Leslie Shatz<br />
productie David Allen Cress, Charles Gilibert, Marin Karmitz,<br />
Nathanaël Karmitz en Neil Kopp distributie A-Film duur 85’<br />
met Gabe Nevins, Daniel Liu, Jake Miller, Taylor Momsen,<br />
20 <strong>Skrien</strong> februari/maart 2008 februari/maart 2008 <strong>Skrien</strong> 21<br />
Lauren McKinneyvv
Change language