Verwende prinsesjes - Pauw & Witteman

Drayer Verwende prinsesjes 04-10-2010 13:33 Pagina 1 

Verwende prinsesjes

Drayer Verwende prinsesjes 04-10-2010 13:33 Pagina 2


Elma Drayer 

Verwende prinsesjes 

Portret van de Nederlandse vrouw 

2010 

de bezige bij 

amsterdam


Copyright © 2010 Elma Drayer 

Omslagontwerp Studio Jan de Boer 

Omslagillustratie June – © Johanna Reed 

Foto auteur Bert Nienhuis 

Vormgeving binnenwerk CeevanWee, Amsterdam 

Druk Thieme Boekentuin, Apeldoorn 

isbn 978 90 234 5445 8 

nur 745 

www.debezigebij.nl


Inhoud 

Inleiding 7 

Het sprookje van de perfecte moeder 13 

Het sprookje van de keuzevrijheid 46 

Het sprookje van het diversiteitsbeleid 73 

Het sprookje van de religieuze hoogachting 100 

Het sprookje van Moeder Natuur 129 

Het sprookje van de seksualisering 158 

Literatuur 185 

Personenregister 190



Inleiding 

Vanwege een mysterieus geboorterecht zijn prinsesjes vrijgesteld 

van de plichten die het bestaan van gewone stervelingen 

kenmerken. Zij hoeven niets bijzonders te doen of te presteren, 

de privileges vallen hun zomaar toe. Zij hoeven de eigen 

boterham niet te verdienen, zij worden verzorgd en vertroeteld 

– simpelweg, omdat ze prinsesjes zijn. 

Zo gedragen vrouwen zich in Nederland naar mijn smaak 

ook – grosso modo, haast ik me erbij te zeggen. Ik vind dat, 

zacht gezegd, onbegrijpelijk. Iets minder zacht gezegd: verwend 

gedrag. 

Op de ochtend dat ik ter wereld kwam, was mijn moeder – 

net als alle andere gehuwde vrouwen in Nederland – exact zes 

maanden en zestien dagen ‘handelingsbekwaam’. Tot 1 januari 

1957 hadden getrouwde vrouwen voor elke rechtshandeling de 

handtekening, en dus de toestemming van hun man nodig. 

De nieuwe wet betekende dat mijn moeder geheel zelfstandig 

een bankrekening kon openen, een huis kon kopen, een bedrijf 

kon beginnen. Niet dat zij, althans bij mijn weten, zulks 

begeerde, maar de mogelijkheid was er. 

Mijn moeders levensloop lag van jongs af aan vast. Als 

kind, vertelde ze me later, zag ze door de straat waar ze woon-


8 Verwende prinsesjes 

de meisjes naar de hbs lopen, vrolijk lachend, boeken onder 

de arm. Dat wilde zij ook. Ze hield van leren, haalde fraaie cijfers 

op de lagere school. Geen sprake van, zei haar vader. De 

zes zonen gingen voor. Die moesten later een gezin onderhouden, 

dochters kwamen toch wel terecht. 

Dat klopte. Mijn moeder deed de ulo, leerde steno en typen, 

had enkele baantjes. Op haar eenentwintigste trouwde ze 

met de man die mijn vader zou worden, rechtstreeks vanuit 

het ouderlijk huis. Veertien maanden later baarde ze haar eerste 

kind. 

Toen haar vierde kind (ik) op de kleuterschool zat, wilde ze 

de gemeentepolitiek in. Eindelijk haar vleugels uitslaan. Geheel 

onbedoeld raakte ze weer zwanger – van een drieling, zoals 

al snel bleek. Dromen over een bestaan naast het gezin vervlogen. 

Op zeker moment moet ze zich bij de feiten hebben 

neergelegd. Zo was het nu eenmaal, als je de pech had als 

vrouw geboren te zijn. 

Deze laatste zin komt voor mijn rekening. Mijn moeder zou 

dit nooit zo formuleren. Het was wat ik dacht, toen ik begon 

na te denken. 

Want hoe anders ontvouwde zich het leven van haar drie 

dochters. Voor ons was het volstrekt vanzelfsprekend dat we 

mochten ‘doorleren’. Zelfs een academische studie behoorde 

desgewenst tot de mogelijkheden. Met als gevolg dat mijn 

zusjes en ik zowel een gezin stichtten als een bestaan buitenshuis 

bezitten. 

Dit alles vervult mij, tot op de dag van vandaag, met diepe 

dankbaarheid. Regelmatig overvalt me het besef dat mijn leven 

volkomen anders was verlopen als ik dertig jaar eerder was 

geboren. Of als mijn wieg niet in Nederland, maar elders had


Inleiding 9 

gestaan. Dan waren mijn voortplantingsorganen de belangrijkste 

determinant geweest – zoals ze dat voor mijn moeder 

waren, zoals dat voor pakweg tweederde van de vrouwen in dit 

universum nog steeds het geval is. 

Sinds een jaar of dertig behoort de buitenwereld goddank 

óók ons toe. Wij kunnen, om de dichteres Henriette Roland 

Holst te citeren, ‘moeder én geheel mensch’ zijn. Als we dat 

willen. 

De kwestie is: waarom willen we dat niet? Hoe komt het 

dat zovelen mijner seksegenoten in Nederland hun zegeningen 

niet tellen? Waarom nemen ze hun beroepsleven zo weinig serieus? 

Waarom kiezen ze – zelfs na een kostbare academische 

studie – met een stalen gezicht voor het thuisblijfmoederschap? 

En waarom klagen ze, als ze wel buitenshuis werken, 

gedurig over de dubbele belasting? Waarom weigeren ze de 

dubbele rijkdom te zien? 

Dit boek tracht zes sprookjes te ontrafelen die hedendaagse 

vrouwen in mijn ogen parten spelen. Sommige houden alleen 

zijzelf voor waar, van andere denken ook mannen dat er wat in 

zit. 

Het eerste hoofdstuk is gewijd aan het hardnekkige 

sprookje van de perfecte moeder. In het volgende komt het 

‘recht op keuzevrijheid’ aan de orde, waarop Nederlandse 

vrouwen zich zo graag beroepen. Het derde houdt de tragische 

misvattingen binnen het zogeheten ‘diversiteitsbeleid’ 

tegen het licht. Het vierde hoofdstuk buigt zich over de religieuze 

hoogachting voor vrouwen: houdt God eigenlijk wel 

van ons? De opmars van het biologische denken – wij mensen 

worden geregeerd door de wetten van Moeder Natuur – 

staat in het vijfde centraal. En het laatste hoofdstuk behan-



delt de wijdverbreide mythe van ‘de seksualisering van de samenleving’. 

Uiteraard put ik dankbaar uit de literatuur die over deze 

thema’s is verschenen. En ik citeer mezelf. Sinds midden jaren 

tachtig heb ik in reportages, essays en columns met grote regelmaat 

over de vrouwenzaak geschreven. 

Ben ik feministe? Jazeker. En nog van klassieke snit ook. Het 

huidige feminisme – met zijn voortdurende nadruk op de verschillen 

tussen de seksen – bevalt me eerlijk gezegd heel matig. 

Ik geloof bijvoorbeeld niet in de superioriteit van het vrouwelijk 

wezen. Velen prijzen zich gelukkig omdat wij van nature 

empathischer, intuïtiever en zachtaardiger zouden zijn. Dat 

vind ik, met alle respect, baarlijke nonsens. 

Evenmin geloof ik in de verachtelijkheid van het mannelijk 

wezen. Ik kijk niet neer op wat ‘masculiene’ eigenschappen 

heten: hard werken, daadkracht, oplossingsgerichtheid, 

vreugde scheppen in invloed en macht. Zelfs ben ik het impopulaire 

standpunt toegedaan dat wij daar op gezette tijden 

veel van kunnen opsteken. 

Ik geloof trouwens ook niet in slachtofferschap. Seksegenoten 

die leven binnen patriarchale culturen – ook in ons land 

– hebben alle, werkelijk alle reden om zich te beklagen. Wij 

niet. Wij zijn allang geen zielige vrouwtjes meer, onderworpen 

aan sluwe machtsstructuren. 

Hartstochtelijk daarentegen geloof ik in het individu. Ik 

geloof dat elk mens geboren wordt met mogelijkheden en talenten 

die het biologische feit van een Y- of X-chromosoom 

verre overstijgen. Er bestaat niet zoiets als een vrouwelijke of 

mannelijke essentie, op grond waarvan de wereldbevolking 

twee fundamenteel verschillende mensensoorten kent. Wij


komen niet, zoals de moderne psychologie ons wil wijsmaken, 

van twee planeten. Wij komen van die ene planeet: de aarde. 

Dit boek, hoe kan het anders, draag ik op aan de broze oude 

dame die ooit verlangend keek naar de vrolijke meisjes die 

door haar straat liepen. 

En aan de sprankelende jonge dame die mij in 1990 het 

moederschap schonk. 

Zij maakten mij tot de rijkste vrouw ter wereld. 

Amsterdam, juli 2010 

Inleiding 11



1 

Het sprookje van de perfecte moeder 

Begin 2007 was het weer zover. NRC Handelsblad liet een 

handvol hoogopgeleide vrouwen aan het woord die hadden 

gekozen voor het fulltime moederschap. Uiteraard ontbraken 

de deskundigen niet. Daar was Beatrijs Smulders, oppervroedvrouw 

te Amsterdam. ‘We maken onszelf gek met nóg 

harder werken en nóg minder tijd voor onszelf en onze baby’s.’ 

Daar was Christien Brinkgreve, hoogleraar sociale wetenschappen 

te Utrecht. ‘Ik zeg niet: kies voor je gezin, terug naar 

de keuken. Ik pleit voor meer ruimte, minder dwang. Dat 

vind ik heel emancipatoir.’ Het nieuwe feminisme, concludeerde 

de krant na deze minirondgang, pleit voor de vrijheid 

géén carrière te maken. 

De reportage genereerde een golf lezersreacties, voor het 

merendeel instemmende. ‘Mijn hart huilt als ik lees over alle 

opvangsituaties voor kinderen,’ meldde de een. ‘Ik heb mij altijd 

geërgerd aan feministes voor wie emancipatie gelijkstaat 

aan de plicht om een maatschappelijke carrière op te bouwen,’ 

schreef de ander. 

Een jaar later was het de Volkskrant die zich over het thema 

boog. ‘Emancipatiedrang hapert bij jongeren’, aldus het ochtendblad 

op de voorpagina. Uit een eigen enquête was gebleken 

dat jonge, hoogopgeleide vrouwen ‘negatiever’ staan te-



genover de combinatie zorg en werk dan hun oudere zusters. 

Vier op de tien voelt zich ‘weinig gesteund’, en één op de drie 

piekert ‘geregeld’ over de opvoeding. Dit alles komt, meenden 

zij, doordat onze samenleving het moederschap onderwaardeert 

en ‘alles’ er draait om betaald werk. De ingeroepen deskundige 

leefde erg mee met de respondenten. ‘De enquête 

leert,’ zei ze, ‘dat vrouwen niet zomaar perfectionistisch zijn, 

maar dat ze echt zwaar worden belast.’ Ook dit artikel zorgde 

voor veel reacties, en opnieuw vooral instemmende. ‘Hoe herkenbaar,’ 

schreef een lezeres uit Utrecht. ‘Ik ben nog niet eens 

moeder (wel zwanger), maar worstel nu al elke dag met de 

werklast.’ 

Vreemd genoeg stoorde niemand zich aan de manier waarop 

dit onderzoek tot stand was gekomen. De vragenlijst was 

ingevuld door 788 vrouwen die zichzélf hadden aangemeld. 

Zij waren afgekomen op de kwestie waarom hoogopgeleide 

vrouwen ‘meer stressklachten’ hebben en zo vaak ‘psychisch 

moe’ zijn. Doe je aan zoiets mee als je innig tevreden bent met 

je bestaan? Nee, natuurlijk. Wie een onderzoek op deze wijze 

uitvoert, zal zijn probleemstelling altíjd bevestigd zien. Als 

zo’n enquête al iets zei, dan over 788 hoogopgeleide Volkskrant-lezeressen 

met een grote drang tot het invullen van tobberige 

vragenlijsten. 

Horrorverhalen over werkende moeders gaan er blijkbaar altijd 

wel in. Met vaste regelmaat lezen wij over vrouwen die 

achter zichzelf aan rennen, menen dat ze op alle fronten tekortschieten 

en gebukt gaan onder schuldgevoelens. Net zoals 

elk onderzoekje over de schadelijkheid van crèches voor de 

kinderziel breed in de media wordt uitgemeten. 

Waarom willen wij eigenlijk zo graag horen dat ‘de combi-



natie’ ondoenlijk is? Waarom is dit het enige westerse land 

waar kinderopvang de associatie oproept met ‘dumpen’? En 

waarom is uitgerekend in Nederland de gedachte zo virulent 

dat een goede moeder zélf voor haar kinderen dient te zorgen 

– is het niet voltijds, dan toch zo veel mogelijk? 

Eind 2006 verscheen het boek Wie wil er nog moeder worden? 

van Christien Brinkgreve en hoogleraar voortplantingskunde 

Egbert te Velde. Ooit was de sociologe het feministisch gedachtegoed 

zeer toegedaan. Maar al in 1988 wees ze in haar 

oratie ‘De belasting van de bevrijding’ op de nadelen van ‘alles 

moeten’. In een interview met de Volkskrant klaagde ze een 

paar jaar later uitvoerig over de vermoeienissen van haar eigen 

werkend moederschap. In dit nieuwe boek beriep ze zich, behalve 

op haar eigen ervaringen, vooral op wat ze elders had gelezen. 

De combinatie arbeid en zorg, schreef Brinkgreve, pakt 

voor vrouwen ‘nadelig’ uit. ‘Want hoe ziet die balans eruit? 

Niet zo gunstig, als we afgaan op de berichten in de krant over 

ouders die gek worden van het gedraaf van hot naar haar, die 

onrustig worden van het gesleep met hun kinderen, die de 

kosten van crèches niet kunnen betalen en daarom (voorlopig) 

afzien van een tweede kind, moeders die met werken ophouden 

omdat hun verdiensten niet opwegen tegen de kosten 

van de crèche, crèches waarin ouders niet voldoende vertrouwen 

hebben, en een gekmakende ingewikkelde berekening 

van kosten en aftrekposten die de nieuwe wet kinderopvang 

met zich meebrengt.’ 

De rest van het boek was een j’accuse tegen het klassieke feminisme. 

Vrouwen, meenden de auteurs, hadden zich willoos 

geschikt in het masculiene mensbeeld dat feministen propageerden. 

Dat was heel kortzichtig. Belangrijkste tegenargu-



ment: de evolutie. In de struggle for life hebben mannen en 

vrouwen andere eigenschappen ontwikkeld. Volgens Te Velde 

hield het feminisme te weinig rekening met deze ‘diepgewortelde’ 

verschillen die ‘uit een ver verleden’ stammen. ‘Dat voor 

veel vrouwen het moederschap en het krijgen van kinderen 

nog steeds een belangrijke reden voor het bestaan is,’ schreef 

hij, ‘kan door maatschappelijke ontwikkelingen niet teniet 

worden gedaan.’ 

De auteurs mochten overal hun zegje komen doen, en alle 

kwaliteitskranten besteedden aandacht aan het boek. ‘Een 

verademing,’ vond een lezeres in NRC Handelsblad. ‘Eindelijk 

erkenning voor de behoefte om voor je kind te zorgen zonder 

dat dat gelijk wordt afgedaan als conservatief.’ 

Eigenlijk luidde de boodschap van het schrijversduo: taken 

binnenshuis gaan onverbiddelijk ten koste van taken buitenshuis 

– en vice versa. Het een eet het ander langzaam op. Samen 

gaat niet, of alleen tegen een zeer hoge prijs. 

Brinkgreve en Te Velde zijn beslist niet de enigen die er zo 

over denken. 

In 2005 organiseerde het Amsterdamse debatcentrum De 

Rode Hoed een avond over ‘Werkende moeders in balans’. 

Daaruit kwam Zo doet ze dat! voort, waarin twintig hoogopgeleide 

vrouwen vertelden over de ‘dubbele belasting’. Wervende 

tekst op de achterflap: ‘Want welke moeder vindt het 

niet lastig om het juiste evenwicht te vinden tussen haar drukke 

gezin en haar veeleisende baan?’. 

Bijna elke pagina bevatte termen als ‘schuldgevoelens’, 

‘moeilijke momenten’, ‘stress’, ‘druk, druk, druk’. Haast verbaasd 

constateerden de auteurs dat er onder hun geïnterviewden 

enkelen waren die níet kampten met dergelijke ge-



voelens. Gelukkig gingen die daaronder gebukt. ‘Ik voel me er 

juist heel schuldig over,’ zei een van hen, ‘dat ik me niet schuldig 

voel als ik mijn kinderen bij de au pair achterlaat.’ 

Ook Lof, nota bene een ‘tijdschrift voor werkende moeders’, 

benadrukt telkens dat de combinatie geen sinecure is. 

Die vergt, klaagde de hoofdredacteur in het zomernummer 

van 2010, ‘het uiterste van je organisatietalent’, en brengt je 

‘regelmatig op het randje van uitputting’. Hoe fijn zij haar 

werk ook vindt, toch heeft ze soms een ‘stiekem twijfelmo - 

mentje’. Dan zou ze haar kinderen liefst terugstoppen in haar 

buik. ‘Om nog alles een keer over te kunnen doen en bewust 

stil te staan bij alle fases van mijn kinderen die toch belangrijker 

en leuker zijn dan welk werk dan ook.’ 

Soms, heel soms, sijpelen er berichten door die een wat minder 

draconisch beeld schetsen. 

In november 2009 promoveerde sociologe Inger Plaisier 

aan de Vrije Universiteit op een onderzoek naar de relatie tussen 

werk en gezondheid. Vrouwen, ontdekte zij, hebben twee 

keer zo vaak last van angst en depressiviteit als mannen. Maar 

anders dan dikwijls gedacht komt dat niet doordat ze baan en 

gezin combineren. ‘Hoewel het hebben van werk vooral gunstig 

leek voor de psychische gezondheid bij mannen, was het 

hebben van werk niet ongunstig voor de psychische gezondheid 

bij vrouwen, ook niet als zij het werk combineerden met 

het hebben van een partner en kinderen.’ Veelzeggend was de 

manier waarop VU-magazine over deze uitkomst berichtte. 

‘Dat vrouwen geen angst of depressie oplopen door de combinatie 

van werk en zorgtaken,’ schreef het streng, ‘wil niet zeggen 

dat vrouwen niet gestrest zijn.’ Ofwel: ook als een wetenschapper 

beweert dat het heus meevalt met de dubbele



belasting, nemen wij dat niet voetstoots aan. 

In 2008 verdedigde psychologe Elianne van Steenbergen 

aan de Universiteit Leiden haar proefschrift over ‘de combinatie’. 

Daartoe ondervroeg ze zo’n 20.000 medewerkers (m/v) 

van een grote onderneming. De ondervraagden, ontdekte Van 

Steenbergen, bleken behoorlijk tevreden met hun bestaan. 

Het laveren tussen kind en werk gaf ze juist ‘energie’. Het leerde 

ze ‘relativeren’ en slim hun dag en tijd indelen. Hoe deze 

zonnige uitkomst mogelijk was? Van Steenbergen bleek, anders 

dan veel van haar collega-onderzoekers, óók nieuwsgierig 

te zijn geweest naar ‘positieve ervaringen’. Veelgehoorde reactie 

volgens de promovenda: ‘Wat leuk dat je daarnaar vraagt. 

Je bent de eerste.’ 

Goed nieuws, zou je denken. De combinatie blijkt eigenlijk 

best te doen. Maar nee. De dissertatie van Van Steenbergen 

kreeg nauwelijks aandacht. Hetzelfde lot trof enige jaren 

eerder de studie Geleerde moeders van de Maastrichtse cultuurwetenschapper 

Lies Wesseling. Ook uit haar onderzoek (onder 

vrouwelijke academici) bleek dat de meerderheid plezier 

beleeft aan het schipperen tussen kind en werk. Ook na deze 

publicatie bleef het nagenoeg stil. 

Dat de werkende moeder het beste van twee werelden smaakt, 

hoor je al met al zelden. Uitzonderlijk is de vrouw die openlijk 

de lof bezingt van de dubbele vreugde. Die tevreden meldt dat 

haar leven zo rijk gevuld is, met kinderen én baan. Die vertelt 

dat er niks heerlijkers is dan na een dag vol kouwe drukte te 

luisteren naar kleutergebabbel of puberpraat. Of die het 

grootste geheim onthult: het moederschap voorkomt dat je 

doldraait, het werk dat je zachtjes inslaapt. 

En als zo’n vrouw al aan het woord komt, dan dient ze tot



op de komma verantwoording af te leggen. 

‘Is het een lastige combinatie: een gezin en al dat werk?’ 

vroeg de Parool-interviewer in september 2009 aan hoogleraar 

en organisatiedeskundige Annemieke Roobeek, moeder van 

drie kinderen. En na haar opgewekte antwoord: ‘Maar u kunt 

toch niet van alle vrouwen verwachten dat ze net zo makkelijk 

als u werk en gezin combineren?’ 

Enkele maanden later blikte de tachtigjarige televisievrouw 

Mies Bouwman terug op haar leven in Volkskrant magazine. 

Of ze door haar werk niet ‘veel’ van haar vier kinderen 

gemist had, vroeg de interviewer. ‘Dat heb ik ze zelf ooit gevraagd,’ 

antwoordde Bouwman vrolijk. ‘Ze zeiden: nee hoor, 

je was er altijd als het nodig was.’ Maar hoe ging dat dan, wilde 

de interviewer op hoge toon weten, als ze thuis een ziek 

kind had? 

Het continue offensief mist zijn uitwerking niet. Of, zoals 

genoemde Lies Wesseling schreef: ‘De zwartgallige beeldvorming 

omtrent werkende moeders produceert op den duur 

haar eigen mythes, die het eerder moeilijker dan makkelijker 

maken voor vrouwen met kinderen om zichzelf te handhaven 

op de arbeidsmarkt.’ Met andere woorden: als het bericht 

voortdurend luidt dat de combinatie eigenlijk ondoenlijk is, 

ga je vanzelf denken dat dat klopt. En inderdaad, keer op keer 

blijkt hoezeer de Nederlandse vrouw zich die overtuiging 

heeft eigen gemaakt. 

In juni 2005 hield het oudemeisjesblad esta een enquête. 

Verheugd constateerde het dat er een nieuwe stroming was 

ontstaan: die van de ‘carpe-diemvrouw’. Zij maakte ‘bewuste 

keuzes in de balans privé/werk’, was innig tevreden met de 

huidige rolverdeling, had een broertje dood aan het ouderwetse 

klaagfeminisme. Conclusie: de carpe-diemvrouw verkoos



kwaliteit boven ‘blinde ambitie’. ‘De cijfers laten er geen misverstand 

over bestaan: de Nederlandse vrouw heeft de bagage 

om ver te komen in haar carrière... maar niet de ambitie. En 

daar kiest ze zéér bewust voor. Ze is bereid om hard te werken, 

maar wil wel genoeg tijd overhouden om óók te kunnen genieten 

van een leuk privéleven.’ 

In oktober 2007 vierde maandblad Opzij zijn 35-jarig bestaan. 

Uit de enquête die het ter gelegenheid daarvan hield 

bleek dat de Nederlandse vrouw erg tevreden was met zichzelf. 

Gemiddeld gaf ze haar bestaan het cijfer 7,9. Wat maakte haar 

zo blij? Dat ze niet hechtte aan financiële onafhankelijkheid, 

van zichzelf heus geen carrière hoefde na te streven, en desgevraagd 

nóg minder buitenshuis wilde werken dan ze nu al 

deed. Haar belangrijkste levensdoel bleek te liggen in ‘hobby’s, 

ontspanning en vriendinnen’. 

De reacties waren van een grote triomfantelijkheid. Zie je 

wel, ze willen niet! Dus kan dat gezeur nu eens afgelopen zijn? 

Toenmalig hoofdredacteur Cisca Dresselhuys – ze mocht in 

menig praatprogramma komen opdraven – werd meer dan 

ooit in de verdediging gedrongen. Bij Pauw & Witteman kreeg 

ze een roedel schuimbekkende moederdieren tegenover zich. 

En hoe kranig ze zich ook weerde, haar woorden leken meer 

dan ooit op rotsige bodem te vallen. 

Ook de tweejaarlijkse, van overheidswege ingestelde 

Emancipatiemonitor bevestigt dit beeld keer op keer. In de 

laatste editie, verschenen begin 2009, moesten de onderzoekers 

wederom concluderen dat de zogeheten ‘streefcijfers’ bij 

lange na niet worden gehaald. Vrouwen zijn heus de arbeidsmarkt 

op gegaan, maar ze houden het in overgrote meerderheid 

(zeventig procent) nog steeds op deeltijdbaantjes. Het logische 

gevolg: slechts 45 procent van alle volwassen vrouwen



in Nederland is ‘economisch zelfstandig’. Ofwel: anno 2010 

staat nog niet de helft van de volwassen vrouwelijke bevolking 

op eigen benen. 

En dus wemelt het in werkend Nederland van de ma-dido-vrouwen. 

Onder aan hun e-mailtjes laten ze weten uitsluitend 

bereikbaar te zijn op maandag, dinsdag en donderdag. 

De rest van de week hebben zij wel wat beters te doen. 

Ruim veertig jaar na Joke Kool-Smits befaamde essay ‘Het onbehagen 

bij de vrouw’ is er maar één conclusie mogelijk: dat 

onbehagen is geheel verdwenen. Niet omdat het paradijs zou 

zijn aangebroken, maar omdat vrouwen er de schouders over 

ophalen. Ze willen een rustig bestaan, zonder al te zware verantwoordelijkheden, 

ver weg van die enge grotemensenwereld. 

‘De vrouwen en meisjes van tegenwoordig,’ schreef Aletta 

Jacobs in 1924, ‘mochten het zich nog wel eens duidelijk voor 

oogen stellen, hoe moeilijk, hoe saai en weinig verheffend het 

leven is geweest van hare grootmoeders en moeders, en vooral 

van hare ongehuwde tantes. Daardoor zouden zij te beter 

waardeeren, hoeveel meer zij in den hoogeren zin van het leven 

kunnen genieten, nu de wegen zijn gebaand voor een vrij 

en onafhankelijk bestaan, ook voor de vrouw.’ 

Zesentachtig jaar en één feministische golf later zou ik het 

haar bijna letterlijk willen nazeggen. 

Is dit alles erg? Nu ja, het is op z’n minst curieus – vooral omdat 

vrouwen alhier nogal afsteken bij hun zusters in vergelijkbare 

buitenlanden. 

Voor het weekblad Vrij Nederland interviewde ik ooit alle 

vrouwelijke ambassadeurs die op dat moment in Den Haag



gestationeerd waren. Negen in totaal. Sommigen vertegenwoordigden 

een ontwikkelingsland, anderen een westerse 

natie. Maar bij alle onderlinge verschillen was er één overeenkomst. 

Ongevraagd vertelden ze hoe ‘verbaasd’ dan wel ‘geschokt’ 

ze waren, toen ze eenmaal in Nederland nauwkeurig 

om zich heen keken. Was dit het vrouwvriendelijke, liberale 

land waarover ze zo veel gehoord hadden? Waar zaten dan 

toch al die vrouwen? Goed, ze zijn ruim vertegenwoordigd in 

het parlement, en er is een vrouwelijk staatshoofd. Maar verder? 

‘Vrouwen in Nederland zijn bijzonder goed opgeleid,’ zei 

de Canadese ambassadeur. ‘Maar hebben ze eenmaal kinderen, 

dan vinden ze dat ze hun loopbaan moeten opgeven. Zo 

was het bij ons in de jaren vijftig.’ 

‘Dat verschil,’ zei de Amerikaanse ambassadeur, ‘tussen de 

politiek en de rest van Nederland intrigeert me. Waarom zitten 

vrouwen wel op hoge functies in de politiek en elders niet? 

Ik denk dat Nederland is blijven steken in de zeventiende 

eeuw. Ze hebben nog steeds het gevoel dat ze niet buitenshuis 

mogen werken. Het idee dat vrouwen iets groots bij te dragen 

hebben aan de samenleving wordt daardoor ontmoedigd.’ 

‘Jullie zijn welvarend,’ zei de Cubaanse ambassadeur. ‘Jullie 

kunnen het je permitteren om de vrouwen thuis te laten. 

Misschien is het voor de kinderen beter, dat kan ik niet beoordelen. 

Maar ik kan me niet voorstellen dat je vrijwillig de helft 

van je talenten ongebruikt laat.’ 

Voor hetzelfde weekblad maakte ik een reportage op het 

Nijmeegse Max Planck Instituut, internationaal onderzoeksinstituut 

voor psycholinguïstiek. Aanleiding: de helft van de 

toponderzoekers was er vrouw – een unicum in de academische 

wereld. Het geheim: de vier directeuren deden er welbe-



wust alles aan om hun vrouwelijke talenten binnenboord te 

houden, óók als ze zwanger raakten. Samen artikelen schrijven 

bijvoorbeeld, zodat er geen al te groot gat viel in de publicatielijst. 

Opvallend genoeg waren het juist onderzoeksters 

van Nederlandse afkomst die het meestal uiteindelijk toch opgaven. 

‘Wat je ook voor ze doet,’ verzuchtte een van de directeuren, 

‘ze kiezen toch voor de kinderen. Daar kan ik wel eens 

heel kwaad om worden.’ 

Een Franse onderzoekster hield niet op zich erover te verbazen. 

‘Ik heb het idee,’ zei ze, ‘dat vrouwen in Nederland erg 

onder druk staan van hun omgeving, sneller geneigd zijn om 

hun loopbaan op te geven als er een kind komt. Klopt dat? Ik 

heb een vriendin, een Nederlandse, die hier promovenda was. 

Ze was een goede promovenda, allebei gingen we volkomen 

op in ons onderzoek. Toen raakte ze zwanger. En nu is ze gestopt 

met werken omdat ze bij de baby wilde zijn. Het trof me 

dat ze het zag als iets wat niet te combineren valt. Waarom?’ 

Inderdaad. Waarom? Er is inmiddels heel wat afgepeinsd over 

dit verschil tussen vrouwen uit Nederland en elders. Waar 

komt toch de oer-Hollandse gedachte vandaan dat een beetje 

moeder eigenlijk vierentwintig uur per dag beschikbaar dient 

te zijn? 

Daartoe moet de blik gewend naar het verleden. Ooit 

moet deze opvatting zich stevig hebben genesteld in het nationale 

bewustzijn. Maar wanneer en hoe? En vooral: waarom? 

Die vragen zijn niet eenvoudig te beantwoorden, schrijft 

ook historica Els Kloek in haar eind 2009 verschenen boek 

Vrouw des huizes. De ‘directe’ historische bronnen over dit 

thema zijn schaars, om de simpele reden dat het vrouwenbestaan 

minder belangwekkend werd geacht dan dat van man-



nen. Vast staat wel dat al in de loop van de vijftiende eeuw de 

term ‘huisvrouw’ opdook in de Lage Landen – een woord dat 

volgens Kloek in de betekenis van echtgenote ‘weinig duidelijke 

equivalenten’ kent in andere talen. Aannemelijk klinkt haar 

verklaring dat het kapitalisme – met zijn verstedelijking, geldeconomie 

en scheiding tussen werkplaats en gezinswoning – 

in deze contreien relatief vroeg op gang kwam. Dat bracht 

twee soorten arbeid voort: betaald en buitenshuis voor de 

man, onbetaald en binnenshuis voor de vrouw. Hij was het 

hoofd van het gezin, zij was de baas in huis. 

Dit betekende aanvankelijk trouwens allerminst dat Hollandse 

vrouwen zich exclusief en voltijds wijdden aan het 

huishouden. Anders dan in vergelijkbare landen kenden ze 

hier juist veel vrijheid om buitenshuis hun gang te gaan – zeker 

toen hun mannen in de Gouden Eeuw reislustig werden. 

Iemand als Hugo de Groot constateerde rond 1602 dat 

Hollandse vrouwen meenden ‘niet te kunnen volstaan met het 

geen de oudste Schrijvers omtrent de vrouwen der Germaanen 

geboekt hebben, dat haare voornaamste bekwaamheid 

was kinderen ter waereld te brengen en op te voeden’. Wat 

heet. Als hun mannen afwezig waren, namen vrouwen ‘het 

bestuur van ’t gemeenschappelijk vermogen’ ter hand, deden 

de boekhouding en reisden van stad naar stad. ‘En dit alles 

verrichten zij met zoo veel zedigheid en omzichtigheid, dat 

haare achting en de eerbaarheid van haare kunne er niets bij 

lijden.’ 

Het was vanuit Europees perspectief gezien uniek. Buitenlandse 

reizigers hielden dan ook niet op zich te verbazen over 

de zelfstandigheid en bazigheid van de Hollandse huisvrouw. 

Hoe was het mogelijk, vroegen zij zich af, dat Hollandse mannen 

dit zomaar toestonden?



In de loop van de Gouden Eeuw kreeg het begrip huisvrouw 

volgens Kloek ‘een normatieve lading’. ‘Het begon te 

lijken,’ schrijft zij, ‘op een roeping. Een levensbestemming 

met een welomschreven takenpakket.’ 

De dichtende raadpensionaris Jacob Cats speelde hierin 

een moeilijk te onderschatten rol. Uitvoerig bezong hij de lof 

der huisvrouw in zijn rijmwerk Houwelick uit 1625, een bestseller 

waarvan zo’n vijftigduizend exemplaren werden verkocht. 

‘De man moet op de straat om zijnen handel gaan,’ 

schreef hij, ‘het wijf moet in het huis de keuken gadeslaan.’ 

Een goede moeder gaf bovendien haar kinderen zelf de borst, 

en nam de opvoeding persoonlijk ter hand. Dat een gehuwde 

vrouw zich buitenshuis begaf om geld te verdienen gaf eigenlijk 

geen pas. Haar huis was het ‘koninkrijk’ waar zij regeerde. 

Zo was nu eenmaal de ‘natuurlijke’ ordening. Zo had ook 

God het bedoeld. 

Met de stijgende welvaart kon Cats’ wensdroom langzaam 

werkelijkheid worden. Zodra het financieel niet meer nodig 

was, stopte de vrouw met werken buitenshuis. Het standaardwerk 

Vijf eeuwen opvoeden in Nederland beschrijft hoe als eersten 

de echtgenotes van rijke burgers zich terugtrokken in hun 

huizen – de vrouwen van de Amsterdamse kooplieden voorop. 

‘Eind achttiende eeuw,’ aldus de auteurs, ‘breidde deze gewoonte 

zich uit naar de middenburgerij, terwijl de rest van de 

burgerij zich er graag aan spiegelde. De gespecialiseerde “huisvrouw” 

gold als deftig.’ Ook als ze geen personeel had en zelf 

moest boenen en poetsen, dan nog werd dat ‘fatsoenlijker’ geacht 

dan uit werken gaan. 

Dankzij Verlichting en Romantiek verschoven bovendien 

de opvattingen over opvoeding en huiselijk geluk. De kinderziel 

behoefde liefdevolle sturing, en de moeder werd daarin de



glansrol toebedacht. ‘Het was bijna een nationale plicht die 

vrouwen hadden te vervullen,’ schrijft Kloek, ‘zowel om burgers-in-spe 

te baren, als om deugdzame burgers op te voeden. 

Een goed en harmonieus gezinsleven was een voorwaarde om 

de jonge burgertjes “op te kweken”. De man bleef onverkort 

het hoofd van het huishouden, maar het goede partnerschap 

tussen man en vrouw werd nu meer dan een goddelijk gebod. 

Het diende tot heil der natie.’ 

Let wel: de kloof tussen wensbeeld en werkelijkheid bleef 

aanzienlijk. Getrouwde vrouwen uit de lagere klassen dienden 

naast hun gezin elders in de huishouding, stonden achter de 

toonbank, werkten in atelier of fabriek. Vrouwen van winkeliers 

en boeren hadden hun eigen (zware) taak in het gezinsbedrijf. 

Alleen getrouwde vrouwen uit de gegoede burgerij en 

hoger bleven daadwerkelijk thuis. Maar anders dan dikwijls 

gedacht, vormde het moederschap beslist niet hun dagbesteding. 

Eigenhandig voor hun kinderen zorgen deden zij nauwelijks. 

Dat was een taak die zij grotendeels overlieten aan anderen: 

het kindermeisje of de dienstbode. 

‘In al deze gezinstypen,’ aldus de auteurs van Vrouwen, leven 

en werk in de twintigste eeuw, ‘kon feitelijk niet gesproken 

worden van een “aparte opvoedingstaak” van de moeder: kinderen 

groeiden met de stroom op of werden uitbesteed aan 

personeel.’ 

Niettemin bleef tot diep in de twintigste eeuw het ideaal intact 

van de vrouw die haar levensvervulling zoekt in het moederschap 

– van links tot rechts, van hoog tot laag, van gelovig 

tot seculier. Zo zou het eigenlijk moeten zijn. Dat het in werkelijkheid 

zelden zo uitpakte was des te betreurenswaardiger. 

Zelfs de vrouw die kinderloos bleef kreeg ‘moederlijke’ eigen-



schappen toegedicht. Als zij buitenshuis wilde werken, dan 

het liefst in verzorgende en opvoedende beroepen – de verpleging, 

het maatschappelijk werk, het onderwijs. Alleen daarin 

kon haar wezen tot volle bloei komen. 

Volgens socialistisch politica en dichteres Henriette Roland 

Holst-van der Schalk bijvoorbeeld waren huwelijk en 

moederschap ‘de natuurlijk roeping’ der vrouw. Uit de ‘algemeene 

gelijkheid’ tussen man en vrouw, schreef ze in een brochure 

in 1898, volgt nog géén ‘bijzondere gelijkheid’. ‘Wij 

meenen, dat het een groote verarming zou zijn van de menschelijke 

natuur, zoo de vrouw er naar streefde haar denken en 

doen zooveel mogelijk naar het voorbeeld van den man in te 

richten. Zoowel als ’t vrouwelijk lichaam een geheel eigene en 

aparte volkomenheid bezit, geheel verscheiden van die van 

den man, zoo is het immers ook met den vrouwelijken geest, 

daar wij weten, dat de bijzondere eigenschappen van geest en 

lichaam nauw samenhangen.’ 

Haar opvattingen over de diepgewortelde sekseverschillen 

weken nauwelijks af van die van Abraham Kuyper, de antirevolutionaire 

voorman die voor het overige in alles haar tegenvoeter 

was. In de opstelbundel De Eerepositie der Vrouw (1914) 

schreef hij: ‘Het private en het publieke leven vormen twee afgescheiden 

sferen, elk met een eigen wijze van bestaan, met 

een eigen taak, en voor die taak om een eigen soort hoedanigheden 

en talenten roepend. Dit is de harmonie van levenssfeer 

en menschenaard. En het is op grond van dezen stand van zaken, 

die niet wij hebben uitgedacht, maar God zelf ons heeft 

opgelegd, dat de vrouw in het publieke leven niet met den 

man gelijk staat.’ De vrouw die zich buiten de sfeer van het gezin 

begeeft, verspeelt volgens hem haar ‘hooge eerepositie’. 

‘Het soortverschil tusschen man en vrouw is [...] in beider



schepping, en in beider daaruit voortgekomen natuur, zoo onomstootelijk 

vastgelegd, dat alle onderschatting of wegcijfering 

ervan een streven verraadt, om de door God ingestelde 

orde door menschelijke willekeur te niet te doen.’ 

Ook onder feministen in de eerste helft van de twintigste 

eeuw waren er trouwens genoeg die vonden dat moeders thuis 

dienden te blijven. Betaalde arbeid buiten de deur, dat was 

vooral een streven voor ongehuwde vrouwen. Rosa Manus – 

zij was jarenlang vicepresidente van de Wereldbond voor 

Vrouwenkiesrecht en volgens historica Mineke Bosch ‘een van 

de belangrijkste leidende figuren’ van de vrouwenbeweging 

tussen 1910 en 1940 – blikte in oktober 1932 terug op wat er 

bereikt was. Met lede ogen zag zij hoe vrouwen ‘overal’ weer 

werden verdreven uit de posities ‘die ze zich met zooveel moeite 

hebben veroverd’. 

Maar als interviewster Jo van Ammers-Küller haar mening 

vraagt over ‘het probleem van de werkende vrouw, die een 

huishouden heeft en moeder is’, antwoordt de ‘vurige feministe’ 

Manus: ‘Zij behoort in haar huis en bij haar kinderen. 

Honderd vernuftige compromissen veranderen niets aan die 

elementaire wet. Als het anders gebeurt, anders móét zooals 

nog heel vaak in onze huidige maatschappij, is het een compromis. 

Wie de maatschappij wil dienen moet beginnen bij 

haar eigen familie, geen vrouw mag naar mijn meening de 

zorg voor een gezin verzuimen terwille van een maatschappelijke 

taak, al is die taak nog zoo gewichtig. Ik voel volkomen 

de moeilijkheid van het probleem, dat vrouwen die iets kunnen 

presteeren, die de mogelijkheid hebben om goed te verdienen, 

dat vaak liever doen dan thuis met een ontoereikend 

inkomen rond te tobben. [...] Maar ik vind het ontzaglijk 

jammer en een van de groote fouten van onzen tijd, dat de



jonge vrouwen hoe langer hoe meer gaan neerzien op dat 

huishoudelijk werk en het grootbrengen van kinderen lastig 

vinden, of te veel een obstakel bij haar beroep, haar sport of 

haar genoegens.’ 

Er zijn ook andere verklaringen aangevoerd voor de Nederlandse 

aversie tegen het werkend moederschap. Zo is vaak 

gewezen op de geringe deelname van dit land aan de beide 

twintigste-eeuwse wereldoorlogen. Tijdens de eerste bleef Nederland 

neutraal, in de tweede was het vechten na vijf dagen 

voorbij. Elders namen vrouwen de arbeidsplaatsen in van de 

mannen die aan het front vochten, met als gevolg dat zij het 

ook in vredestijd vanzelfsprekender vonden om buitenshuis te 

werken. (De theorie is niet onomstreden; in bijvoorbeeld 

Duitsland was het aantal werkende vrouwen in de jaren twintig 

al snel weer terug op het vooroorlogse niveau.) Uniek 

schijnt ook de invloed te zijn geweest van de confessionelen in 

dit verzuilde land. Volgens de Groningse historica Nelleke 

Bakker waren Nederlanders destijds ‘heel volgzaam’. ‘Veel 

meer dan bijvoorbeeld Belgen,’ zei ze in een interview in 2005. 

‘Vrouwen daar trokken zich niets aan van het verbod op buitenshuis 

werken. Nederlanders luisterden wél naar de pastoor 

en de dominee.’ 

Hoe het ook zij, in de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog 

was meer dan negentig procent van de getrouwde 

vrouwen voltijds huisvrouw. Eindelijk was het eeuwenoude 

ideaal haalbaar voor alle bevolkingsgroepen – dankzij de stijgende 

welvaart, en vooral dankzij het kostwinnersmodel, een 

unieke constructie waarbij het salaris van de man genoeg 

moest zijn om het hele gezin te onderhouden. Ook de arbeider 

kon nu met gepaste trots zeggen dat zijn vrouw ‘niet hoef-



de te werken’. Het belastingstelsel, winkeltijden, schooltijden 

– alles was afgestemd op de thuisblijfmoeder. Professionele 

opvang was tot ver in de twintigste eeuw uitsluitend beschikbaar 

voor kinderen uit ‘ontwrichte’ gezinnen. En nog in 1965 

had 83 procent van de Nederlanders principiële bezwaren tegen 

buitenshuis werkende moeders. 

Wijdverbreid is de misvatting dat al die naoorlogse Hollandse 

huisvrouwen ook daadwerkelijk van vroeg tot laat in de weer 

waren met hun kinderen. Dat was niet het geval. Zelfs in de 

decennia dat het thuismoederschap domineerde, konden kinderen 

allerminst op voltijds aandacht rekenen. Het gemiddelde 

kindertal was nog hoog, het huishouden uiterst arbeidsintensief. 

Mijn eigen thuisblijfmoeder zette tussen 1948 en 1963 vier 

zonen en drie dochters op de wereld. Het huishouden bezorgde 

haar een zesdaagse werkweek, met dagen van tien, twaalf 

uur. Alleen op zondagen deed ze het kalmer aan. Dan hoefde 

ze slechts te koken voor de negen gezinsleden. De rest van de 

week vulde zich met wassen, strijken, stoffen, stofzuigen, bedden 

verschonen, boodschappen doen, de maaltijden bereiden, 

sokken stoppen, kleren verstellen. Alleen voor het grove werk 

kwam er een hulp. En dan was er nog de voorjaarsschoonmaak, 

waarbij de hele pastorie binnenstebuiten moest gekeerd. 

Daarnaast had ze haar verplichtingen als domineesvrouw: 

kraambezoek, verenigingsavonden, gastvrijheid voor 

elk gemeentelid dat aanbelde. Ze stond elke dag om zes uur op 

om althans één uurtje voor zichzelf te hebben. 

En o ja, ergens tussendoor voedde ze ons op. Exclusieve 

aandacht voor een van haar zeven kinderen? Het gebeurde zo 

spaarzaam dat alle keren me nu nog bijstaan. Naar school



brengen deed ze alleen de allereerste dag, om de route te wijzen 

en de juf de hand te schudden. Vanaf mijn zesde reisde ik 

elke vakantie per trein van Amsterdam naar Friesland. In m’n 

eentje. Mijn moeder zwaaide me uit op het Centraal Station, 

mijn oma stond me in het winderige Heerenveen op te wachten. 

Aan liefde was geen gebrek, maar voor mijn moeder waren 

haar kinderen noch haar levensvervulling, noch de zon waarom 

haar wereld draaide. Wij waren simpelweg deel van haar 

drukke vrouwenbestaan. Niet meer, maar zeker ook niet minder. 

Mijn thuisblijfmoeder was geen uitzondering. In 1955 besteedden 

vrouwen wekelijks gemiddeld 62 uur aan hun huishoudelijke 

taken. En nog in 1964, aldus Vrouwen, leven en 

werken in de twintigste eeuw, was de tijdsbesteding aan kinderen 

‘minimaal’. Huisvrouwen hadden dagelijks gemiddeld 

vijftig minuten tijd voor hun kinderen, ‘waaronder het naar 

bed brengen’. 

Helaas, het collectieve geheugen is selectief. Wij herinneren 

ons wat we ons willen herinneren – ook als dat niet strookt 

met de feiten. Onuitroeibaar lijkt het beeld van de Hollandse 

huismoeder die om halfvier klaar zat achter de theepot, vol belangstelling 

voor de verhalen van haar kinderen. Het is heimwee 

naar een werkelijkheid die nooit heeft bestaan. 

En nog steeds is menigeen ervan overtuigd dat het thuisblijfmoederschap 

zich baseert op een Hogere Orde der Dingen. 

Vroedvrouw Beatrijs Smulders bijvoorbeeld weet heel zeker 

dat het Nederlandse kostwinnersmodel superieur is. Het 

komt volgens haar voort ‘uit respect voor het moederschap’. 

Daarom is de Nederlandse vrouw in haar ogen gelukkig ‘geen



hardwerkende sloof’ geworden zoals in veel landen om ons 

heen het geval is. Zij werkt in deeltijd en laat zich ‘de lusten 

van het moederschap’ niet door de neus boren. ‘Ik vind dat 

een hele hoge vorm van emancipatie.’ 

Bas van der Vlies, oud-fractieleider van de sgp, mocht de 

afgelopen jaren dikwijls uitleggen dat het vrouwenstandpunt 

van zijn partij niets anders deed dan ‘de Bijbelse voorschriften’ 

gehoorzamen. ‘De teksten over de scheppingsordening vertellen 

ons dat man en vrouw in die volgorde zijn geschapen, 

naast en tegenover elkaar,’ zei hij in 2005 tegen dagblad 

Trouw. ‘Klassiek was het zo dat de man buitenshuis de kost 

won, en de vrouw de thuishaven op orde hield en tot een 

warm nest maakte, waar liefde dominant was.’ 

Klassiek was het zo? Het tamelijk recente, typisch Hollandse 

kostwinnersmodel weten terug te vinden in de Bijbel – 

het was voorwaar een exegetisch hoogstandje. Toch was er 

geen journalist die de fractieleider daarop wees. 

De kentering kwam uiteraard met de Tweede Feministische 

Golf, die eind jaren zestig vanuit de Verenigde Staten ook Nederland 

bereikte. Eerdere naoorlogse feministische erupties 

waren hier nauwelijks aangeslagen. Le deuxième sexe, het baanbrekende 

boek van Simone de Beauvoir uit 1949, leidde onder 

intellectuelen in Nederland weliswaar tot stevig debat, maar 

zou pas zestien jaar later in vertaling verschijnen. Een reeks 

publicaties uit Amerika – The Feminine Mystique (1963) van 

psychologe Betty Friedan voorop – wist wél de aandacht te 

trekken. 

In Nederland was Joke Kool-Smit een van de eersten die 

de vanzelfsprekendheid van ‘de rolverdeling’ ter discussie stelden. 

‘Van hoog tot laag,’ schreef ze, ‘beijvert men zich een



vrouw in te prenten hoe onmisbaar zij is voor haar kinderen.’ 

De zin stond in haar essay ‘Het onbehagen bij de vrouw’, dat 

in november 1967 in De Gids verscheen. Dat was één bittere 

aanklacht tegen het huisvrouwschap en tegen de ‘gescheiden 

sferen’ waaraan dit land zo hechtte. Haar biografe Marja 

Vuijsje heeft laten zien hoezeer zij precies de juiste boodschap 

bracht, op precies het juiste moment. De tijd was rijp, de 

onvrede onder Nederlandse vrouwen leek enorm. Achteraf gezien 

alleszins verklaarbaar: dankzij de anticonceptiepil krompen 

hun gezinnen, dankzij allerhande huishoudelijke apparatuur 

werden hun taken verlicht. Bovendien waren ze nu hoger 

opgeleid dan ooit tevoren. 

‘Mannen hebben een duidelijke relatie tot de maatschappij, 

vrouwen een onduidelijke,’ schreef Kool-Smit. ‘De sleutel 

tot dit verschijnsel ligt in de huidige vorm van het huwelijk. 

Voor de man zijn huwelijk en vaderschap maatschappelijk gezien 

incidenten, voor de vrouw niet. Als een man trouwt kiest 

hij een levenspartner, een vrouw kiest in de meeste gevallen 

bovendien een levenswijze, het huisvrouwschap. Anders gezegd: 

een man die zijn brood gaat verdienen weet waar hij aan 

toe is. Normaliter zal hij minstens veertig jaar in de maatschappij 

doorbrengen, het heeft voor hem dus zin zijn toekomst 

te plannen en toe te werken naar een bepaald doel. 

Voor een vrouw liggen de zaken anders.’ 

Het moederschap, speciaal in de eerste jaren, heette bij 

Kool-Smit ‘een natuurramp’. ‘Ik geloof met name dat vrouwen 

wel eens bij zichzelf te rade mogen gaan en uitmaken 

waar hun vitale belangen liggen: in hun gezin of daarbuiten. 

Ik geloof met andere woorden dat het de hoogste tijd is dat 

vrouwen zich het gezonde egoïsme permitteren dat voor mannen 

sinds mensenheugenis een vanzelfsprekend gegeven is.’



Haar essay blijkt, ruim veertig jaar later en ondanks het 

knarsende proza, nog steeds een indrukwekkende tekst. Misschien 

wel temeer omdat alles wat ze destijds onder woorden 

bracht, nu zo hopeloos gedateerd lijkt – terwijl het dat niet is. 

Hoe het feministische gedachtegoed zich verspreidde in de jaren 

die volgden is genoegzaam bekend. En niet alleen de elite 

bekeerde zich tot het nieuwe evangelie, het vond in brede 

kringen weerklank. In 1966 kreeg een lezeres wier man jaloers 

was op haar baan nog dit advies van het vrouwenblad Margriet: 

‘Het zou voor het gezin het beste zijn als U de moed 

bezat op te houden met werken.’ Acht jaar later ontving een 

ongelukkige huisvrouw deze raad: ‘Toon uw onvrede, uw opstandigheid, 

uw gevoel van gevangen zijn. Krop het niet op.’ 

Emancipatie werd een thema waartoe je je móést verhouden 

– zoals je heden ten dage een mening móét hebben over 

de integratieproblematiek. Illustratief zijn de interviews die de 

destijds vermaarde Bibeb maakte voor het weekblad Vrij Nederland. 

De vrouwen die zij in de jaren zeventig portretteerde 

kregen strijk en zet de vraag voorgelegd hoe zij stonden tegenover 

het feminisme. Actrice Adèle Bloemendaal in 1971: ‘Alles 

wat Dolle Mina propageert heb ik al jarenlang moeiteloos in 

praktijk gebracht.’ Schrijfster Mensje van Keulen in 1973: ‘En 

als mannen die de hele dag gewerkt hebben, thuis ook nog es 

moeten helpen, vind ik dat net zo smerig als van kinderen te 

eisen dat ze na schooltijd nog van alles voor hun moeder moeten 

doen.’ 

De feministische invloed werd ook in de wetenschap snel 

zichtbaar. Met enige verbetenheid werd gezocht naar bewijs 

voor de centrale stelling van Simone de Beauvoir: je wordt 

niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt.



In 1978 verscheen The Reproduction of Mothering, studie 

van de Amerikaanse sociologe Nancy Chodorow (in 1980 vertaald 

als Waarom vrouwen moederen). Zij wilde afrekenen met 

‘het argument van de natuurlijke aanleg’. Onzin, vond Chodorow. 

‘De arbeidsverdeling naar sekse en de verantwoordelijkheid 

van vrouwen voor het grootbrengen van kinderen 

staan in verband met mannelijke dominantie en brengen deze 

ook weer voort.’ 

Nog zo’n ontzenuwing bood De mythe van de moederliefde 

uit 1980 van de Franse filosofe Elisabeth Badinter. Haar onderzoek 

(op zijn beurt weer schatplichtig aan The making of 

the modern family van Edward Shorter uit 1975) wilde bewijzen 

dat moederliefde een historische ‘constructie’ was. Niks 

biologische wetten. Eigenlijk bestond het fenomeen pas sinds 

Jean-Jacques Rousseau. Hij had met zijn Émile ou De l’éducation 

in 1762 de kiem gelegd voor onze denkbeelden over wat 

een goede moeder hoort te zijn: volledig toegewijd aan haar 

kind. Maar moederliefde was volgens Badinter ‘gewoon een 

gevoel als alle andere, een gevoel dat afhankelijk is van de omstandigheden. 

Het is een gevoel dat al dan niet aanwezig is, 

dat kan opkomen of verdwijnen, dat sterk of broos kan blijken, 

zich op alle kinderen kan richten of er een kan uitverkiezen. 

[...] Inzake de moederliefde bestaat er dus geen universele 

wet, en zij is niet onderworpen aan een natuurlijk determinisme. 

Moederliefde is niet vanzelfsprekend, maar een toegift.’ 

In de winter van 1981 was in de Haarlemse Hallen van het 

Frans Halsmuseum de tentoonstelling De kunst van het moederschap 

te zien. De samenstelsters baseerden zich dankbaar 

(‘Zij hebben ons gestimuleerd bij de beschrijving van de Nederlandse 

situatie’) op de inzichten van Shorter en Badinter. 

‘De vraag, die voor de tentoonstelling en deze catalogus als



uitgangspunt diende, was: als “het moederschap” in de tegenwoordige 

betekenis niet zozeer “natuurlijk” is, maar eerder een 

gevolg van ideologische en maatschappelijke ontwikkelingen, 

kunnen we dan iets van dit proces terugvinden bij onze overen 

betovergrootmoeders?’ De expositie – vol schilderijen die 

moesten aantonen hoezeer de vrouw de moederrol was opgedrongen 

– kreeg een kribbige ontvangst. ‘Onzedelijke geschiedschrijving,’ 

schreef een van de critici. 

Daar zat eerlijk gezegd wat in. Minder ideologisch gedreven 

bronnenonderzoek toonde aan dat er ook in de eeuwen 

vóór Jean-Jacques Rousseau wel degelijk moeders waren die 

hun nageslacht zeer beminden. De dood van een kind bijvoorbeeld 

kon tot hartverscheurend verdriet leiden, hoewel 

zuigelingen- en kindersterfte destijds wijdverbreid was. Terecht 

geldt de stelling dat moederliefde een constructie is nu 

als achterhaald – een ‘zwarte legende’. Even terecht schrijven 

de auteurs van Vijf eeuwen opvoeden in Nederland: ‘Dat neemt 

natuurlijk niet weg dat de houding ten opzichte van kinderen 

door de tijd heen steeds aan verandering onderhevig is, tot op 

de dag van vandaag.’ 

Begin jaren tachtig was de vrouwenbeweging over haar hoogtepunt 

heen. Maar de emancipatiegedachte zelf had zich stevig 

weten te wortelen, ook binnen het overheidsbeleid. Vooral 

na het Internationaal Jaar van de Vrouw (1975) wemelde het 

van de gesubsidieerde organisaties die vrouwen ‘bewust’ 

moesten maken van hun achterstand, hun kansen en hun 

rechten. Wettelijke belemmeringen werden aangepakt, discriminerende 

maatregelen opgeheven. 

Achteraf gezien is het tempo waarin de veranderingen zich 

voltrokken adembenemend. Zelden wist een sociale beweging



zo veel succes te boeken in zo’n korte tijd. Wat voor de ene generatie 

vrouwen nog ondenkbaar was, lag voor de volgende 

binnen handbereik. De moeders hadden naar de lagere school 

gemogen, met een beetje geluk een paar jaar mogen doorleren, 

en dat was dat. De dochters konden elke opleiding volgen 

die ze wensten, vrijwel alle beroepsgroepen heetten hen welkom, 

en zelfs zwangerschap was geen reden meer voor ontslag. 

Er was niets dat hen tegenhield, de wereld lag bij wijze van 

spreken aan hun voeten. Ze hoefden alleen nog maar over de 

drempel te stappen. 

Maar dat deden ze niet. Bij hun volle verstand kozen ze, 

net als hun moeders, voor een bestaan dat zich hoofdzakelijk 

afspeelt achter de voordeur. 

Van feministische zijde is lange tijd geopperd dat er in dit land 

patriarchale machten aan het werk waren die vrouwen op sluwe 

wijze thuis probeerden te houden – al dan niet geholpen 

door de priester en de dominee. Toen die redenering uit de 

gratie raakte, kwam een ander verklaringsmodel in zwang. De 

‘stagnatie in het emancipatieproces’ zou te wijten zijn aan 

praktische belemmeringen. Als er nu maar voldoende en betere 

kinderopvang zou zijn, als de schooltijden nu maar werden 

aangepast, als ‘flexibeler werken’ werd toegestaan, als het nog 

altijd bestaande ‘kostwinnersvoordeel’ werd afgeschaft, als 

mannen minder uren zouden maken – dan zouden Nederlandse 

vrouwen geheel vanzelf de arbeidsmarkt op stromen. 

Zo betoogden twee overheidsadviseurs onlangs nog dat 

deeltijdarbeid zoiets was als ‘een onrustig dribbelen om straks 

weer te gaan sprinten’. Ofwel: ze willen heus, de Nederlandse 

vrouwen. Alleen is er nu nog even iets wat hen daarvan weerhoudt. 

Ook Nicolien Brzesowsky en Irene Geerts, auteurs van



het zelfhulpboek Zo doet ze dat! zitten op dit spoor. ‘Er ligt een 

belangrijke taak voor de overheid,’ schrijven zij, ‘om vooroordelen 

en onnodige obstakels voor werkende ouders weg te nemen.’ 

En de denktank Taskforce DeeltijdPlus, in 2008 door 

het toenmalige kabinet ingesteld om de economische zelfstandigheid 

van vrouwen te bevorderen, droeg deze boodschap 

gedurig uit. ‘Vooral veel vrouwen werken nu in kleine deeltijdbanen,’ 

meldde de website, ‘terwijl ze best meer willen 

werken.’ 

De feiten vertellen een ander verhaal. Zelfs als kinderopvang 

geheel gratis zou zijn, constateerde het Sociaal en Cultureel 

Planbureau enkele jaren geleden, en zelfs als mannen uren 

zouden inleveren ten behoeve van ‘zorgtaken’, dan nog zou 

maar vijf procent van de vrouwen méér willen werken dan het 

schamele beetje dat ze nu doen. In oktober 2009 kwam het 

scp in het rapport Deeltijd (g)een probleem tot dezelfde conclusie. 

Nederlandse vrouwen vinden het in overgrote meerderheid 

‘zo wel best’. Dat ze in deeltijd werken ligt ‘meestal 

niet’ aan hun werksituatie. ‘De meeste vrouwen zeggen voor 

een bescheiden deeltijdbaan te kiezen, om zo tijd over te houden 

voor het huishouden, hun kinderen, mantelzorg of gewoon 

meer tijd voor zichzelf,’ schrijven de onderzoekers. ‘En 

driekwart van de vrouwen denkt dat het zeker of waarschijnlijk 

mogelijk is om bij hun huidige werkgever meer uren te 

gaan werken, als ze dat zouden wensen.’ Als ze dat zouden 

wensen. Maar dat is precies wat ze niet doen. 

Ook de Universiteit van Tilburg concludeerde in januari 

2010 dat Nederlandse vrouwen dolgelukkig zijn met hun minibaantjes. 

Zij kennen ‘high levels of job satisfaction’ en ‘a low 

desire to change their working hours’. Dat bewijst, aldus onderzoekers 

Alison Booth en Jan van Ours, dat deeltijdwerk geen



overgangsfase is naar voltijdwerk. ‘Partnered female part-time 

labor in the Netherlands is here to stay.’ 

De stagnatie, kortom, valt niet op het conto te schrijven 

van patriarchale machten, noch van gebrekkige regelingen. 

Zeker zou het helpen als ook mannen het vanzelfsprekender 

vonden dat vrouwen hun eigen brood verdienden. En als de 

zogeheten ‘randvoorwaarden’ gunstiger waren. Als kinderopvang 

niet langer een privébekommernis was, maar net zo’n gewone, 

maatschappelijke voorziening als het onderwijs. En als 

dat onderwijs zelf niet langer volledig afgestemd zou zijn op 

de altijd beschikbare moeder – met onwaarschijnlijk korte 

schooldagen en adv-vrij om de haverklap. Het zou het arbeidsleven 

aanzienlijk vergemakkelijken. 

Maar zelfs als dat zou gebeuren, dan nog zit het belangrijkste 

obstakel elders: in de hoofden van de Nederlandse vrouwen 

zelf. Zij zijn het die zichzelf binnenhouden. 

De moeders onder hen gebruiken uiteraard vooral hun kinderen 

als excuus. 

‘Het moederschap,’ schrijft de Werkgroep Moeders op zijn 

site, ‘is een veelzijdig beroep dat tal van aspecten omvat, zoals 

baby-, peuter-, en kleuterverzorging, voeding, gezondheid en 

de behandeling van ziektes, ehbo en voorts het de kinderen 

bijbrengen van diverse praktische en sociale vaardigheden.’ 

Dit vraagt ‘inzicht in de ontwikkelingswetmatigheden van 

kinderen’ en ‘pedagogische intuïtie’. De moeder dient bovendien 

‘breed georiënteerd’ te zijn. Zij moet haar kind immers 

‘steeds een stapje voor blijven in zijn ontwikkeling’. Vanwege 

deze zware verantwoordelijkheden heeft elke Nederlandse 

moeder recht op ‘moederloon’ tot haar jongste kind achttien 

jaar oud is.



Natuurlijk, de Werkgroep Moeders behoort tot de fanatiekste 

verdedigers van het thuisblijfmoederschap. Maar hun 

redenering klinkt door bij de vele pleitbezorgers van het anderhalfverdienersmodel. 

Ook zij beroepen zich graag op ‘het 

belang van het kind’. 

Het is een argument dat, met permissie, nogal op de lachspieren 

werkt – althans als je de feiten ernaast legt. Het doorsnee 

hedendaagse Nederlandse gezin telt op dit moment precies 

1,7 kind. En het doorsnee hedendaagse huishouden stelt, 

anders dan vijftig jaar geleden, niets meer voor. De grote 

schoonmaak is afgeschaft. Huishoudelijke apparatuur, een 

rijk aanbod van gemaksvoedsel in de supermarkten, kant-enklare 

kleding – het behoort al decennia tot de standaardgeneugten. 

Zelfs de allertoegewijdsten onder ons kunnen hooguit 

twee, drie uur per dag kwijt zijn aan klusjes binnenshuis. 

Toegegeven, een dreumes of peuter neemt je nogal in beslag. 

Maar als je kind de kleuterleeftijd heeft bereikt, rijgen de lege 

uren zich aaneen. Hoezo het moederschap een veelzijdig beroep? 

Hoezo een dagtaak? 

Bij een vrouw die zo redeneert dient het moederschap, bewust 

of onbewust, als haar levensvervulling. Het kind moet 

doel en zin verlenen aan haar bestaan. Omgekeerd acht zij 

zichzelf blijkbaar onmisbaar. Maar waarom eigenlijk? 

Nog nooit is aangetoond dat een in liefde opgroeiend kind 

getraumatiseerd raakt als het ook met andere verzorgers in 

aanraking komt. Een kind is doorgaans niet van porselein. De 

moederband evenmin. 

In Frankrijk, België en de Scandinavische landen is professionele 

kinderopvang inmiddels volstrekt vanzelfsprekend. 

(Zelfs in Duitsland zijn de opvattingen aan het schuiven, notabene 

dankzij een christen-democratische minister met zeven



kinderen. Je bent geen Rabenmutter meer als je werkt.) En 

voor zover mij bekend zijn Franse, Belgische of Scandinavische 

kindertjes in doorsnee niet neurotischer, verwaarloosder, 

onverzorgder, dommer of lastiger dan die van ons. Toch blijft 

Nederland ervan overtuigd dat moeders hun kinderen tekortdoen 

als zij er niet zelf bovenop zitten. 

Neem het debat zoals zich dat enkele jaren geleden ontspon 

over de naschoolse opvang. In september 2005 stelde Jozias 

van Aartsen, toenmalig fractieleider van de vvd, het 

voorstel aan de orde tijdens de algemene beschouwingen. Basisscholen, 

vond hij, moesten ook buiten de lesuren hun leerlingen 

opvang bieden. Dat zou de ‘arbeidsparticipatie’ van 

vrouwen ten goede komen. De fractieleider was nog niet uitgesproken 

of de minister van onderwijs, de premier, de scholenkoepels 

en de onderwijsbonden vielen over hem heen. De 

ene belangenbehartiger noemde het voorstel ‘te zot voor 

woorden’, de andere haalde de term ‘dumpen’ nog maar eens 

van stal. ‘De school,’ sprak toenmalig cda-minister Maria 

van der Hoeven streng, is geen ‘oppascentrale’. Uit een opiniepeiling 

bleek dat de meerderheid van de Nederlanders (70 

procent) het roerend met haar eens was: van de kameraden 

der sp ter linkerzijde tot de mannenbroeders der sgp ter 

rechterzijde. 

Dat het voorstel uiteindelijk toch door de Tweede Kamer 

kwam, mag een wonder heten. Maar vanzelfsprekend is professionele 

kinderopvang nog bij lange na niet. Daarvoor zit de 

weerzin te diep. 

Hoe onwaarschijnlijk hoog de rol van de Nederlandse moeder 

wordt ingeschat, blijkt ook uit de manier waarop echtscheidingen 

verliepen – althans tot voor kort. Tot ver in de jaren



negentig kreeg zij met grote vanzelfsprekendheid de voogdij 

over de kinderen toegewezen, waarna de vader aan haar welwillendheid 

was overgeleverd. Frustreerde de moeder de omgang, 

dan stond hij machteloos. 

Wat in bijvoorbeeld Scandinavische landen al heel lang 

geldt als immoreel – kinderen beroven van hun vader – was hier 

volstrekt geaccepteerd. Het inzicht dat een echtscheiding meemaken 

erg is, maar een van je ouders kwijtraken nog veel erger, 

vond nauwelijks weerklank. Ook feministen kon je in alle ernst 

horen beweren dat een kind heus geen vader nodig had. Wij geweldige 

moeders konden het heel best in ons eentje af. 

Vooral onder druk van lobbyclubjes als de Dwaze Vaders 

veranderde dat. In 1998 werd een nieuwe echtscheidingswet 

van kracht: voortaan behielden beide ouders na de breuk het 

gezag over hun kinderen – tenzij daar zwaarwegende argumenten 

tegen pleitten. In de praktijk sorteerde de nieuwe wet 

weinig effect. Een decennium later bleek dat nog steeds één 

op de vijf echtscheidingskinderen de andere ouder (meestal de 

vader) nimmer zag. En dat liefst één op de drie ‘slecht contact’ 

met hem had. Tienduizenden kinderen die vaderloos opgroeien 

– het was ook nog eens in strijd met artikel 9 van het Internationale 

Verdrag inzake de Rechten van het Kind, door Nederland 

van harte ondertekend. 

In maart 2009 trad de Wet bevordering voortgezet ouderschap 

en zorgvuldige scheiding in werking. Echtbrekers met 

kinderen moeten voortaan eerst een ‘ouderschapsplan’ ondertekenen, 

waarin ze de omgang met hun nageslacht fatsoenlijk 

regelen. Het is een veelbelovende poging om de oer-Hollandse 

moederalmacht te breken. Maar de échte verandering moet 

natuurlijk elders plaatsvinden: in de hoofden en de harten van 

de moeders zelf.



Vanuit historisch perspectief is de gewichtige rol die mijn medemoeders 

zichzelf toekennen een volstrekte noviteit. Of ‘het 

belang van het kind’ er werkelijk mee gediend is, lijkt me de 

vraag. 

Tot ver in de twintigste eeuw hoorden kinderen er gewoon 

bij. Je kreeg ze, of je kreeg ze niet. Zat er een tussen die wat 

minder perfect was uitgevallen, dan had je pech. Tijd om je 

daar druk om te maken ontbrak sowieso. Daar zorgden die 

andere kinderen én dat arbeidsintensieve huishouden wel 

voor. 

Het 1,7 zeer gewenste, bewust geplande kind van nu daarentegen 

mag niet tegenvallen. Dat móét wel leuk, slim, en talentvol 

zijn. Zeker voor een vrouw die de zin van haar bestaan 

uitsluitend zoekt in het moederschap. Ongemerkt wordt zo’n 

kind een enfant roi: het belandt in het gezin op de troon. 

De huidige opvoedhysterie heeft daar in mijn ogen alles 

mee te maken. Het grootbrengen van kinderen, welbeschouwd 

de normaalste zaak van de wereld, is immers tot op 

het bot geproblematiseerd geraakt. Bij de geringste rimpeling 

wordt naar lotgenoten gezocht op internet, gebeld naar de pedagogenlijn, 

de ouderschapscoach geraadpleegd. En de overheid 

gaat er gewillig in mee. Overal in het land zijn Centra 

voor Jeugd en Gezin verrezen waar je professionele ondersteuning 

kunt bekomen. 

Niet toevallig steeg het aantal kinderen met erkende aandoeningen 

het laatste decennium spectaculair – vraag maar 

aan de leerkrachten in het basisonderwijs. Hun klassen zitten 

vol ‘probleemleerlingen’. Dat was vroeger vermoedelijk niet 

anders, maar nu heet een kind zonder taalgevoel dyslectisch, 

krijgt een rusteloze kleuter de diagnose adhd, moet een teruggetrokken 

meisje wel een autistische stoornis hebben, en is



dat matig presterende jochie eigenlijk hoogbegaafd. 

Niemand meer die hardop durft te zeggen dat dit stuk 

voor stuk aandoeningen zijn waarmee je ook onbehandeld 

heel best op je pootjes terecht kunt komen. En vooral: dat te 

veel aandacht voor de kinderziel weleens net zo schadelijk zou 

kunnen zijn als te weinig. 

Het zou helpen als moeders hun eigen rol relativeerden. Want 

hoezo? De moederlijke invloed is groot, en tegelijkertijd 

slechts een uit vele. 

Een baby is geen tabula rasa, geen blanco kleitablet dat je 

naar believen kunt volschrijven. Een baby is evenmin een 

kant-en-klaar boek waaraan niets meer valt toe te voegen. 

Mensen zijn niet uitsluitend het product van hun opvoeding, 

noch de machteloze slaaf van hun genen. Daar zorgt de wisselwerking 

tussen karakter, intelligentie en aanleg enerzijds, en 

de sociale omgeving, culturele opvattingen, en toevallige gebeurtenissen 

anderzijds wel voor. Al deze elementen beïnvloeden, 

versterken en verzwakken elkaar, op uiterst complexe 

wijze. 

Voorop staat de onvoorwaardelijke liefde. Net als gezond 

eten, op tijd naar bed, een warme muts als het buiten koud is. 

Uiteraard dient elk machtsmisbruik – van de corrigerende tik 

tot regelrechte mishandeling – te allen tijde taboe te zijn. 

Maar verder? 

Klare grenzen, ferm nee zeggen op z’n tijd, hier wat schuren, 

daar wat schaven, proberen zelf het goede voorbeeld te 

geven, vertrouwen op je intuïtie – het is al wat er op zit. En falen 

doen we allemaal. De fouten die je wilde vermijden (‘Dit 

zal ik later nóóit doen’) verruil je voor nieuwe fouten. Volmaakt 

moederschap bestaat niet. En dat is helemaal geen 

ramp.



Het besef dat je een weliswaar voorname, maar niet de exclusief 

vormende factor bent in het kinderbestaan, zou een hele 

geruststelling moeten zijn. Het zou de moeder tot enige nederigheid 

kunnen verleiden omtrent haar eigen rol. 

Daar zou ze trouwens niet alleen zichzelf, maar ook haar 

kind een groot plezier mee doen. Van jongs af aan weten dat er 

tomeloos veel van je wordt gehouden, maar dat jij niet het 

middelpunt bent van het universum – het kan voor geen enkel 

kind kwaad. Kinderen zouden zich moeten aanpassen aan 

hun ouders. En niet, zoals nu gebeurt, andersom. 

Ik deelde mijn moeder met een veeleisend huishouden. 

Mijn dochter deelde mij met een veeleisende baan. Dat was 

voor haar niet dramatisch slechter, niet dramatisch beter. Dat 

was zoals het behoort te zijn.

Verwende prinsesjes - Pauw & Witteman

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?