Artikel - Rotterdam

DOOPSGEZINDE EMIGRANTEN
REISDEN VIA ROTTERDAM
door N. VAN DER ZIJPP
IN 1642 of '43 vernamen Doopsgezinden te Amsterdam via
handelsrelaties, dat hun geloofsgenoten in Zurich, Zwitserland,
vervolgd werden. Zij konden door hun hulp niet voorkomen,
dat Zurich zich van de Dopers ontdeed. Meer heeft men
kunnen doen voor de Doopsgezinden in het kanton van Bern.
Hier leefde, na een eerste periode van bloedige vervolging, een
vrij groot aantal Doopsgezinden in de meer afgelegen gebieden,
vooral rondom het Thuner-meer (Hilterfingen, Beatenberg) en in
het Emmental en de zijdalen. Zij leefden, wonend op hun eenzame
boerderijen, zeer op zichzelf, zonder veel contact met de
buitenwereld. Maar om het midden van de zeventiende eeuw was
op de een of andere wijze de aandacht van de kantonale regering
weer op hen gevallen. Het bleek, dat de Doopsgezinden met hun
evangelisch beginsel van weerloosheid zich ver hielden van het
soldatenberoep, dat voor Bern in die tijd een belangrijke bron van
het nationale inkomen was. Bovendien vond men - en zo reikten
kerk en staat elkaar de hand - het bestaan van een andere geloofsopvatting
naast de officiële evangelische staatskerk ongewenst.
Er werd een actie op touw gezet om hen te dwingen lid te worden
van de officiële kerk: verplichte kerkgang, godsdienstgesprekken
etc. Bij onwil en weigering volgde boete en later gevangenschap.
Economische represailles werden tevens getroffen: zij mochten
geen land kopen, later zelfs niet huren. De Berner regering stelde
een speciale 7a«/ertow?7e/" in, waaraan de zaken, de Doopsgezinden
rakende, werden toevertrouwd. 7aw/è/yVï£^r stroopten door
het land om de verborgen Dopers te ontdekken, waarvoor zij
goed beloond werden. De gevangenissen in Bern zaten menigmaal
vol; vele Doopsgezinden werden jarenlang vastgehouden,
sommigen stierven in de gevangenis door ontbering. Onnodig te
zeggen dat konfiscatie van 7ai//èr£K/ aan de orde van de dag was.
Vele Dopers trachtten te vluchten, maar de Berner regering was
zeer waakzaam tegen deze emigratie: het land was dun bevolkt
en men had zijn landbouwende bevolking dringend nodig. Toch
zag in 1670-'71 en wederom omstreeks 1694 een vrij belangrijk
176

aantal Doopsgezinden kans om naar de Palts en andere delen van
Duitsland uit te wijken.
In 1708 en volgende jaren heerste er onder de Bernse Dopers
een ware wanhoopsstemming. De regering had ingezien, dat al
haar pogingen deze lieden te „bekeren", geen resultaat hadden.
Zij begreep, dat, wilde zij haar eenheidspolitiek in het kanton
doorvoeren, er niets anders overbleef dan deze mensen uit te
wijzen. Maar zij wilde van deze deportatie toch nog financieel
voordeel hebben. Dopers, die Bern verlieten, mochten niets van
hun eigendommen meenemen. Onderhandelingen werden aangeknoopt
met de koning van Sicilië voor de levering van een aantal
galei-roeiers, waarbij Bern politieke voordelen bedong. Met de
koning van Pruisen werd onderhandeld over de levering van tweeduizend
Doopsgezinden om moerassen in Oostpruisen te ontginnen,
zulks tegen een belangrijke geldelijke vergoeding aan Bern.
Van dit plan is echter niets gekomen. Beter slaagde een onderhandeling
met de Engelse regering om de Amerikaanse kolonie
Georgia met Bernse Dopers te bevolken. Eind maart 1710 werden
alle Dopers, die in de Bernse gevangenissen zaten en vele anderen,
die de 7#w/

had evenmin iets bereikt. Behalve de Staten hadden ook de steden
Amsterdam en Rotterdam in Bern gepiotesteerd. De laatste
schreef reeds op 19 februari 1660 bij monde van Cö/ww/e? e/ itectores
ite/>w6//cae itote/Wame/z.s/.y een vriendelijk gestelde, maar
zeer dringende brief aan /tec/ö/ro e/ SeA/a/oras c/v/fttfft e/ ite*/?«-
6/jcöe J9er/ie/t5Ü opwd /fe/vertcoï. (Copie in Doopsgez. Archief,
Amsterdam, A. No. 1746). De brief van Rotterdam was opgesteld,
nadat enkele Rotterdamse Doopsgezinden de stadsmagistraat over
deze zaak hadden „begroet".
Ook na de mislukte deportatie van 1710 bleven de Staten actief:
zij droegen Ludwig Runckel, huii gezant in Zwitserland, op, alles
te doen voor de verdrukte Doopsgezinden, wat hij kon, waarbij
zij de kosten voor hun rekening namen. Het was Runckel, die
na eindeloze onderhandelingen wist gedaan te krijgen, dat ruim
350 Berner Doopsgezinden vergunning kregen om - en dat was
een grote overwinning voor Runckel - met medenemen van hun
vermogen naar Nederland te emigreren. Sindsdien is de positie
der overgeblevenen in het Bernse iets verbeterd, al waren er tot
ongeveer 1760 nog steeds moeilijkheden, die maakten dat een
aantal naar de Palts, Beieren en de Elzas emigreerde.
Ook in de Palts was het leven voor de Dopers verre van ideaal.
Aanvankelijk werden zij na de oorlog met Frankrijk met open
armen ontvangen, maar al spoedig waren er allerlei beperkende
bepalingen: hun aantal werd gelimiteerd, zij moesten een extra
hoofdgeld betalen voor hun afwijkende geloofsopvatting en er
was de voortdurende dreiging om het land te moeten verlaten.
Vandaar dat zij steeds rekening hielden met de mogelijkheid om
naar elders te verhuizen. Nu werd Amerika, en in het bijzonder
Pennsylvanië, het land van belofte.
De staat Pennsylvanië, de stichting van de Quaker William
Penn in 1682, was een gebied, waar - uitzondering in die tijd -
volkomen godsdienstvrijheid heerste. Bij deze aantrekkelijkheid
kwam de hoop, dat men daar ginds een goed stuk brood kon
verdienen. Brieven van Doopsgezinden, die al in 1684 uit de Palts
naar Pennsylvanië waren gegaan, wekten grote verwachtingen.
Vooral sinds 1717 richtte zich het oog van de Paltzers, Doopsgezinden
en anderen, op Pennsylvanië. De weg van Zwitserland
en de Palts naar Amerika leidde over Rotterdam. Per schip kwam
men de Rijn af, debarkeerde in Rotterdam, vanwaar men dan
178

verder in een zeeschip, hetzij rechtstreeks naar de nieuwe wereld
ging, hetzij naar London of Liverpool voer, om van daar de
grote oversteek te maken.
Bij deze emigratie hebben de Nederlandse Doopsgezinden veelvuldig
de behulpzame hand geboden. Hier te lande bestond sinds
1670 een doopsgezinde Commissie voor Buitenlandse Noden, die
niet alleen Zwitsers en Paltzers, maar ook Doopsgezinden in Polen
en Pruisen heeft ondersteund. Deze organisatie droeg aanvankelijk
een vrij provisorisch karakter: enkele vooraanstaande Doopsgezinden
in Amsterdam hadden zich aaneengesloten tot wat zij noemden
een Commissie tot de Zwitserse zaken. Later werd dit comité
bestendigd en uitgebreid met vertegenwoordigers van de doopsgezinde
gemeenten in Friesland, Groningen, Deventer, Haarlem,
Leiden en Rotterdam. Vooral sinds 1709 draait „Buitenlandse
Noden" op volle toeren. Het hoofdkantoor is dan, en blijft, in
Amsterdam. Maar inzonderheid ten bate van de emigranten naar
Amerika is er in Rotterdam veel werk verzet. De ziel daarvan is
in de jaren 1709-' 12 Hendrik Toren. Deze merkwaardige man,
aanvankelijk broodbakker, had zich door zelfstudie ontwikkeld
en was in 1681 prediker geworden bij de Rotterdamse Waterlandsdoopsgezinde
gemeente. Kort daarna had hij baktrog en oven
vaarwel gezegd om met zijn geloofsgenoot Jan Suderman een
ijzerhandel op Engeland op te zetten, Naderhand begaf hij zich
in andere zaken, maar in 1712 failleerde hij, tengevolge waarvan
hij zijn predikantschap bij de Doopsgezinden had op te geven.
Toren's veelbewogen leven is ons getekend door mr. H. C. Hazewinkel
in het ito//mfam.s /atfrfoeAye van 1949. Toren schijnt geen
gemakkelijk heer te zijn geweest, te oordelen naar de boeken van
de kerkeraad en de notulen van Buitenlandse Noden. Bovendien
had hij iets tegen Amsterdam en de „Amsterdamse heren". In
Buitenlandse Noden fulmineert hij telkens tegen de bemoeizucht
der Amsterdammers, die intussen hem verwijten, dat hij allerlei
op zijn eigen houtje doet. Toren heeft in een schrijfboek allerlei
wetenswaardigs opgetekend over wat er voor de Zwitsers in de
jaren 1709-' 12 is gedaan. Zijn relaas is naderhand voortgezet door
zijn opvolger in het ambt, Dirk van Beek. (Dit aantekenboek met
copieën van vele belangrijke brieven berust thans in het Doopsgez.
Archief te Amsterdam, A No. 1009). Over de latere tijd worden
wij ingelicht door de notulen van de Rotterdamse kerkeraad en
179

die van Buitenlandse Noden alsmede door vele brieven uit de Rotterdamse
en Amsterdamse doopsgezinde archieven).
In de kerkeraad van de doopsgezinde gemeente te Rotterdam
schijnt de zaak der Paltzer emigranten zelden aan de orde te zijn
geweest, al adresseert „Buitenlandse Noden" haar brieven steeds
aan „den dienaaren en opzienderen der Doopsgezinde Gemeente
in Rotterdam", althans de notulen spreken er weinig over. De
kerkeraad delegeerde (dit wordt b.v. besloten in 1726) de „belangen
der Zwitserse broeders" aan twee of drie broeders uit hun
midden, die in voorkomende gevallen alles deden wat nodig was
en soms, maar lang niet altijd, daarover rapporteerden aan de
„kamer" (kerkeraadsvergadering). Deze handelwijze lag voor de
hand: onverwacht kwamen de emigranten vaak in Rotterdam aan,
er moest onmiddellijk gehandeld worden, onderdak gezocht, passage
besproken etc. Om daarvoor de gehele kerkeraad bijeen te
roepen, was te omslachtig. Maar er was nog een reden, waarom
de kerkeraad deze zaken niet en-bloc behandelde: de kerkeraad
stond zakelijk buiten de actie; wat er te betalen was, werd door
Buitenlandse Noden betaald. Rotterdam schoot voor en rekende
op gezette tijden met Amsterdam af. Het geld voor de hulp werd
gecollecteerd in alle doopsgezinde gemeenten; daartoe droeg Rotterdam
het zijne bij: zo werd b.v. op de zondag voor kerstmis
1726 te Rotterdam zowel in de voordenmiddagse als in de nadenmiddagse
dienst gecollecteerd voor de Paltzers; de opbrengst was
1487 gulden en 13 stuivers. Waarlijk geen gering bedrag als men
weet, dat de gemeente te Rotterdam toen nog geen driehonderd
leden telde. Op 7 december 1710 was er voor de Zwitsers in de
kerkdiensten zelfs 2008 gulden en 13 stuivers gecollecteerd, waarbij
nog ruim 696 gulden aan giften kwam. (Doopsgez. Arch. Rotterdam
40/317).
Onder de personen, die na Hendrik Toren vooral actief zijn
geweest ten bate van de doortrekkende Doopsgezinden vind ik
vermeld: de predikers Klaas Mulder, metselaar van beroep, Nicolaas
Verlaan en vooral Dirk van Beek. Voorts de diakenen Jan
van Gent, koopman, Jan Suderman, ijzerkoopman, Albert van
Meurs de jonge, Jacobus Boutkan, Jan Bisschop (garen- en bandhandelaar
en met zijn jongere broer Pieter de welbekende bezitters
van het Kunstkabinet), Olivier van Vlierden, brandewijnstoker
en wijnkoper, verschillende leden van de familie Messchaert,
180

de koopman-bankier Isaac Hope en zijn zoon Archibald, de vlaskoopman
Cornelis van Vollenhoven en zijn zoon Anthony, olieslager.
In 1709 horen wij voor het eerst van Paltzer Doopsgezinden,
die te Rotterdam aankomen; het betreft hier enkele gezinnen,
die op 6 april zijn gearriveerd (Doopsgez. Arch. Amsterdam
A Nos. 2248, 2250). Hierover schrijft mr. H. C. Hazewinkel (Ge?jc/Kafe/!;.r
va« itor/m/am, Amsterdam 1940, blz. 214): „In 1709
besloten burgemeesteren van Rotterdam aan Engel Kox en Samuel
de Back f 450,— te geven 'om te distribueren aen arme
familien uyt de Nederpals tot derselver subsistentie op haer vertrek
over Engelant naer Pensilvania' en een week later nog eens
f 300,— aan Pieter (volgens H. eerder Hendrick) Toorn (Toren).
Kort daarop kwam er uit Engeland het verzoek, om de stroom
van emigranten voorlopig te stuiten 'soo lange van degene, dewelke
in Engelandt sijn, niet is gedisponeert' en belastten burgemeesteren
Hendrick Toren en Jan van Gent (de eerste was prediker,
de laatste diaken van de doopsgezinde gemeente - v. d. Z.) die
'uyt Christelijke liefde en barmhertigheyt seer veel moeyten hadden
genomen in het besorgen van het transport', met de delicate opdracht,
de Paltzers, die onderweg waren naar Holland, af te raden
de vruchtelooze reis voort te zetten. Beide mannen voeren met
twee jachten de Maas en de Waal op en mochten er in slagen een
duizend menschen te bewegen naar hun land terug te keeren."
In 1710 wordt melding gemaakt van enkele Zwitsers, die aan
passage geholpen worden naar Londen. (Doopsgez. Arch. Amsterdam
A Nos. 2251-53). Op 16 april 1717 bericht ds. Mulder uit
Rotterdam naar Amsterdam, dat er driehonderd Paltzers zijn
aangekomen, die naar Amerika willen. De meesten hunner hebben
geld bij zich en kunnen hun eigen passage betalen; voor vier gezinnen
echter, die geheel behoeftig zijn, is f 600,— nodig. De
Rotterdamse vrienden dringen er bij de Amsterdammers op aan
hun toestemming te geven, dit geld te fourneren. Hetgeen geschiedde.
(Doopsgez. Arch. Amsterdam A No. 2256). Na dit geval
is er een zekere stilstand, totdat er in 1726-'27 weer grote aantallen
komen. Dit hing samen met de ontwikkeling van de situatie in
de Palts. Op 18 januari 1726 had de keurvorst aldaar bij bevelschrift
(Doopsgez. Arch. Amsterdam A No. 1447) bepaald, dat
de Doopsgezinden in de Palts alleen geduld werden, dat zij en hun
181

nakomelingen geen onroerende goederen zouden mogen bezitten
voor langer dan veertig jaar, dat voortaan koop en verkoop door
Doopsgezinden verboden was. Deze bepalingen werden naderhand
nog vermeerderd met beperkingen van hun godsdienstvrijheid:
geen samenkomsten van meer dan twintig personen; voor elke
godsdienstoefening moet een som aan de keurvorst worden betaald;
bij overlijden van een Doopsgezinde moet een bergafenisrecht
worden voldaan ad tien procent van zijn bezit. De numerus
clausus wordt opnieuw geregeld en verminderd tot tweehonderd
doopsgezinde gezinnen. Op een afschaffing van de vrijheid van
militaire dienst wordt gezinspeeld. Geen wonder dat deze en volgende
mandaten onder Doopsgezinden in de Palts grote onrust
verwekten en men zich weer de lokkende uitnodiging herinnerde,
die reeds in 1717 een aantal had doen emigreren. Ik heb hier het
oog op de officiële uitnodiging door de Engelse regering, die een
schrijven van de Londense muntmeester Johannes Rudolf Ochs
in de Palts liet verspreiden, waarin de nieuwe wereld in de prachtigste
kleuren werd geschilderd. (Oude copie in Doopsgez. Arch.
Amsterdam A No. 2255).
Wel trachtte „Buitenlandse Noden" de emigratie uit de Palts
te beteugelen, door er in hun brieven aan de leidende figuren onder
Paltzische Doopsgezinden op te wijzen, dat men niet zo grif in
de voorspiegelingen van de agenten der Engelse regering moet
vertrouwen, en dat de emigranten er niet op moeten rekenen, dat
de Hollanders het passagegeld betalen: de gelden van de Commissie
zijn broodnodig voor hulp in Polen en Pruisen, en elk die, uit
de Palts in Rotterdam aankomende, zijn overtocht niet kan betalen,
zal onherroepelijk teruggezonden worden. Men blijft bereid
om wie het nodige geld bij zich heeft, behulpzaam te zijn met het
vinden van „een goed schip en bequaam schipper" (Doopsgez.
Arch. Rotterdam 40/224). Maar desondanks kwam er een gestage
stroom, waarvan enkelen, geheel behoeftig, toch voortgeholpen
werden, wat de Rotterdamse kerkeraad een standje van de Amsterdamse
heren op de hals deed halen, waarop Rotterdam repliceert:
„... maar alzo wij dagelijks lastig worden gevallen en door eenigen
die attestatien hadden, zijn aangesproken, en om onderstand verzocht,
zo zien wij niet wel, hoe wij zullen voorbijkonnen haar
eenige onderstand te doen, is het niet zoveel als wel voor dezen
gegeven is, het mocht wat minder zijn, en dewijl wij alleen blood
182

leggen voor den aanval dier menschen, die wij op ons zelven niet
helpen en waarvan wij ons egter niet wel geheel ontslaan konnen,
zo denken wij niet dat de vrienden haar geheel en al zullen onttrekken."
(Doopsgez. Arch. Rotterdam 40/227). Dat heeft men
ook niet gedaan. In 1727 werden vanuit Rotterdam vijf en veertig
Paltzer gezinnen voortgeholpen, in 1728 en volgende jaren enkele
gezinnen (juiste aantal niet bekend), maar in 1732 kwamen weer
zeventig personen. Toen heeft de Commissie te Amsterdam op
initiatief van ds. Van Beek van Rotterdam aan de Generale Staten
verzocht hun invloed te willen aanwenden om het lot van de
Doopsgezinden in de Palts te verbeteren. De Staten hebben gaarne
hun hulp verleend, maar hun schrijven aan de katholieke keurvorst
Karl Philipp, die zich gelijkelijk van Mennonieten, Luthersen
en Gereformeerden wenste te ontdoen, werkte niets uit. De
situatie verergerde zelfs in hoge mate, toen bovendien nog door
droogte en misoogst de toestand in de Palts katastrofaal werd.
In 1734 kwamen niet minder dan drieduizend Paltzers naar Rotterdam,
voor het merendeel weliswaar Luthersen en Gereformeerden,
maar er waren ook vele Doopsgezinden bij. Van toen af kwamen
er steeds belangrijke aantallen, 1738, 1744, 1753 en 1765 waren
piekjaren. Het was vooral het Handelshuis Hope, dat bij het
transport betrokken was. Deze doopsgezinde firma regelde de
passage met Engelse schippers, die soms voor eigen rekening,
soms in opdracht van de Engelse regering de emigranten vervoerden,
thans niet meer via Engeland, maar rechtstreeks naar een
Amerikaanse haven. Soms vervoerden de Hope's hen ook op
eigen risico; zo de 180 „Zwitsers", die in 1735 voor f 2.000,—
met het schip „Mercurius" over de oceaan werden gebracht. In
1753 vervoerde de firma Hope drieduizend personen, en in 1765
kreeg Zacharias Hope verlof vierduizend Paltzer emigranten aan
de Nederlandse grens te ontvangen en naar de Engelse koloniën
in Noord-Amerika over te brengen. Daar waren ook steeds
Doopsgezinden bij. Slechts zelden vinden wij hun namen in de
Rotterdamse notulen of in de brieven van „Buitenlandse Noden".
Wat de tarieven betreft: uit de bovenstaande mededeling blijkt,
dat de firma Hope in 1735 ruim elf gulden per persoon kreeg.
Dit was heel weinig, in 1726 betaalden de Rotterdamse diakenen
telkens vijf en vijftig tot zestig gulden per persoon. Kinderen
betaalden vol tarief, met dien verstande dat zuigelingen - en dat
183

leven ze lang - vrij vervoerd werden. Wat gebeurde er als de
emigranten in Rotterdam aankwamen?
Hazewinkel schrijft (a. w. blz. 214-215), dat „de Rotterdamsche
regeering niemand meer binnen de stad toeliet, voordat ze de
zekerheid had, dat de inscheping onmiddellijk zou plaats hebben.
In 1737 gelastten burgemeesteren, dat 'alle Paltische en andere
Bovenlanders', die naar Rotterdam kwamen om zich naar Amerika
in te schepen, in de buurt van de ruïne der St. Elbrechtskapel
onder Kralingen moesten blijven, totdat de schepen gereed lagen.
In afwachting daarvan toefden de landverhuizers in vaartuigen,
die aan de oever gemeerd lagen". Was het de directe bemoeienis
van de doopsgezinde diakenen, dat hun geloofsgenoten meestal
toch in de stad mochten verblijven tot hun schip afvoer? Wij horen
van Paltzers, die in een „logement" werden uitbesteed, terwijl de
armen werden ondergebracht in ruimten, waaraan vaak alle gerief
ontbrak. In april 1717 werd blijkens een mededeling in het resolutieboek
van de kerkeraad het pakhuis van Engel Kox benut.
In juni 1732 werden veertig doopsgezinde gezinnen gelegerd in
een pakhuis van de diaken Olivier van Vlierden, de schoonvader
zowel van Isaac als van Zachary Hope, tegen twee stuivers per
nacht. Het verblijf beviel niet best: het was er tochtig en tamelijk
donker. Het bevreemdt wellicht, dat de zeer welvarende distillateur
Van Vlierden van zijn geloofsgenoten in nood deze twee
stuivers per nacht vroeg. Maar zaken zijn zaken! Overigens kunnen
we tot eerherstel van broeder Van Vlierden meedelen, dat hij
herhaalde malen een aanzienlijk bedrag schonk ten behoeve van
de „Palster geloofsvrienden". Er verliep dikwijls een vrij geruime
tijd tussen de aankomst van de landverhuizers te Rotterdam en
hun afvaart. De lengte van die termijn hing af van de beschikbare
scheepsruimte en van gunstig weer en wind. Soms duurde het
verblijf te Rotterdam wel zes weken. Vele emigranten, vooral de
meer welvarenden, hadden reeds passage geboekt en de kosten
voor de overtocht betaald in Frankfurt, waar de Engelse regering
in 1717 een bureau had gevestigd. Anderen moesten nog in Rotterdam
voor een schip zorgen; was er als b.v. in 1744 grote toeloop,
dan gingen de passagetarieven omhoog, terwijl bovendien allerlei
tussenpersonen van de onkunde en onhandigheid van de eenvoudige
Zwitserse en Paltzer plattelanders gebruik maakten ten bate
van hun eigen zak. De doopsgezinde „gedelegeerde diakenen"
184

hebben getracht hun geloofsgenoten tegen deze en andere kwade
praktijken te behoeden. Zij traden soms in onderhandeling met
de agenten der reders of de schippers, accordeerden met hen en
betaalden de gelden, die de emigranten - als ze geld hadden -
meestal in Pruisische daalders hadden meegebracht. Hadden ze
geen geld, dan werden, zoals reeds werd gereleveerd, soms de
overtochtskosten voorgeschoten en later met de Amsterdamse
commissie verrekend. Ook is het wel gebeurd, dat er geen overtocht
vooi hen werd besproken en betaald, maar dat hun enig
geld werd verstrekt om naar de Palts terug te keren. Een enkele
maal hebben de diakenen ook een aanbevelingsschrijven opgesteld,
waarin zij aan de schipper meedeelden, dat de passagegelden
bij aankomst in Philadelphia door familieleden aldaar zouden
worden betaald. Steeds eisten onze Rotterdamse Doopsgezinden,
dat de emigranten voorzien waren van een behoorlijke
attestatie, getekend door de „dienaren", i.e. predikers en diakenen
van de gemeente van herkomst. Behalve de passage moest soms
ook geregeld worden de aankoop van levensmiddelen voor de
scheepsreis. Enkele zaken, als water, brandewijn, thee en o.a.
Westfaalse hammen, kon men gemeenlijk wel aan boord kopen,
maar de rest moest men meenemen voor de tijd van circa tien
weken. Als normaal rantsoen wordt genoemd: 24 pond gerookt
vlees, 15 pond kaas, 8V4 pond boter, 70 pond beschuit, 1% maat
erwten en 1 maat gerst. Bovendien moest men zelf de utensiliën
meenemen om de spijzen aan boord te bereiden, dus potten en
pannen; verder gingen gewoonlijk enig huisraad, niet te vergeten
„een ijzeren kagchel" en een aantal landbouwwerktuigen mee.
Huisraad en landbouwgereedschappen kwamen al mee uit de
Palts, soms ook geheel of gedeeltelijk de mondvoorraden. Doch
de laatste werden ook vaak in Rotterdam ingeslagen, waarvoor
men bij de doopsgezinde grutters als Van Meurs of Messchaert
en Zoonen, en anderen billijk en goed terechtkon.
Een enkele maal moest iemand wegens ziekte in Rotterdam
achterblijven. Dan ontfermden weer de diakenen zich over hem
of haar, betaalden de doktersrekening, of de begrafeniskosten.
En dan de zeereis! Als het voorspoedig ging, tien weken, soms
veel langer! De zeereis met al zijn bezwaren en gevaren! Met het
ziek worden en sterven aan boord. De „John and William" verliet
Rotterdam in 1732 met 120 passagiers en kwam na zeventien
185

weken met 75 overlevenden in Philadelphia aan. Een paar jaar
later waren er na de overtocht met de „Bounty" nog 49 van de
152 over. Velen, die het beloofde land niet mochten betreden.
In het familieboek van de BrechtbuehFs, emigranten, wier afstammelingen
nog heden ten dage onder de veramerikaanste naam
Brackbill in de buurt van Philadelphia wonen, las ik vier maal
bij een naam: iszt am... auf die Ocean gestorben und in das
wasser nieder gethan: das meer wird die todten wiedergeben am
Juengsten tag", en achter de vermelding van een meisjesnaam
staat geschreven „ist in Roterdam begraaben..." En aan al deze
ellende was al het afscheid van vrienden en magen in het vaderland
voorafgegaan!
Daar komt nog bij, dat het Beloofde Land soms teleurstelde.
Ja, men was dankbaar, zoals een hunner naar Amsterdam schrijft,
dat men er kon leven en God dienen in vrijheid. Maar het pioniersleven
was zwaar. De mooie voorspiegelingen van de Engelse werfagenten
hadden de dingen wel eens te fraai voorgesteld. Hoe konden
zij, die nooit het land gezien hadden, het ook weten! Het
„goet getempert climaet, dat niet te heet en niet te kout is" (zo
in de circulaire van muntmeester Ochs) bleek ook de uitersten
te kennen van ondraaglijke hitte in augustus en strenge vorst,
soms al in oktober, van overvloedig sneeuw in maart en april,
en in juli niet zelden grote droogte. Hout was er inderdaad overvloedig,
en de grond was vruchtbaar genoeg, maar de dieren die
er voorkwamen in het wild, de beren, de herten, en vooral de
eekhoorns vernielden vaak de oogst op de moeizaam ontgonnen
velden. En dan waren er de Indianen, vaak - en veelal niet ten
onrechte - de blanke immigranten slecht gezind. In het Amsterdamse
doopsgezinde archief bevindt zich nog een brief (A 2289),
gedateerd 7 september 1758, waarin staat: „Es haben unserer 19
Hauszhaltung Mennoniten bei einander in Virginia gewohnt die
(onleesbaar) ist umgebracht worden, und die übrigen sampt noch
vielen andren Hauszhaltungen haben mussen so zu sagen mit
lahme Hand... laufen... (Die Indianen oder Barbaristen) haben
diesen letzten May... bey uns ueber 50 Menschen getötet und
über 200 Hauszhaltung vertrieben".
Het is niet bekend over hoeveel emigi anten, die uit Zwitserland
en de Palts naar Amerika zijn gegaan, de Doopsgezinden in Rotterdam
hun zorgen hebben uitgestrekt, Het aantal Doopsgezinden,
186

dat in de jaren 1717—'66 via Rotterdam naar Pennsylvanië ging,
beloopt ongeveer 2500; het totaal aantal „Pfalzer", dat in deze
periode naar Amerika kwam, was circa 100.000 (C. H. Smith,
77i£ Me«/i0m7e /7wmz£rö//ö« /o -Pe/m-yy/vamVi, Norristown, Pa, 1929,
blz. 221; voor de namen, zie Rupp, 77J/>/>' 7720WSÖW