Artikel - Rotterdam

EEN ROTTERDAMSCHE MENAGERIE
DOOR MR. H. C. HAZEWINKEL
HET houden van volières en wildbanen behoorde van
ouds tot de vorstelijke geneuchten, ook in de Nederlanden.
De graven van Holland en de hertogen van
Gelre hielden al in de 14de eeuw leeuwen en beren en zelfs
de stad Kampen bezat een leeuwentoren. Toen later de
scheepstochten naar vreemde werelddeelen de Nederlanders
in aanraking brachten met de tropische fauna en zij er in
slaagden, exemplaren van vreemde diersoorten levend naar
hun vaderland over te brengen, ontwaakte ook onder de
burgerij belangstelling in de natuurlijke historie, werden
kabinetten aangelegd en trokken menagerieën de kermissen
rond. Zoo zag Dr. Edward Brown in 1668 op de Rotterdamsche
kermis „spellen met menigerlei vreemdigheden als leeuwen,
luipaarden enz.".
Tegen het eind van de 17de eeuw stichtte Jan Westerhoff
alias Blaauw-Jan een diergaarde op de Kloveniersburgwal met
annexe herberg, die onder den naam Blaauw-Jan bijna een
eeuw lang (tot 1784) tot Amsterdam's bezienswaardigheden
gerekend werd. De achtereenvolgende eigenaars
dreven bovendien een handel in vreemde dieren en menig
bezitter van buitenplaatsen aan Vecht of Amstel kon uit hun
ruime sorteering een keus doen voor het aanvullen van zijn
menagerie. Van die particuliere verzamelingen is die van
Arnoldus Ameshoff op het buiten Amstelrust wel het meest
bekend geworden naast de vermaarde wildbanen, die de prinsen
van Oranje in Honselaarsdijk, 't Loo en Dieren hadden
doen aanleggen.
Toen Ameshoff in 1791 overleden was, ging de menagerie
voor het overgroote gedeelte in Rotterdamsche handen over.
Zekere Anthony van Aken kondigde in de Rotterdamsche
Courant van 30 Augustus aan, dat hij door koop eigenaar
was geworden van „de alom beroemde menagerie van het
allerzeldzaamst gevogelte uit de drie deelen der weereld met
groote moeite en kosten in Europa overgebragt en alles bijeen
verzameld geweest door wijlen den heer Ameshoff.
158

23. Antonie van Aken. Naar een schilderij in het bezit van
Mevrouw Bitterlich te Innsbrück.

Bovendien had hij deze collectie zelf nog met verschillende
vreemde vogels en viervoetige dieren uitgebreid. Trouwens
reeds van 11 Augustus af was deze menagerie dagelijks van
9 uur 's-ochtends tot 7 uur 's-avonds tegen betaling van
entree te zien op zijn buitenplaats aan de Kerklaan in het
ambacht Cool, die hij, met het illustere Amsterdamsche voorbeeld
voor oogen „Blaauw-Jan" gedoopt had*).
De eigenaar van dit etablissement was een zoon van Anthony
van Aken en Catharina Ekelo. Zijn vader was in 1727
te Culemborg geboren, zijn moeder afkomstig uit Dordrecht.
Anthony Sr. had zich als poelier aan de Kaasmarkt gevestigd
en was in 1773 overleden met achterlating van drie minderjarige
kinderen. Zijn gelijknamige zoon zette de poelierszaak
van zijn vader voort en handelde bovendien in levende dieren.
In 1774 trouwde hij met Sophia Schouten, weduwe van
Willem Dubbeld en na haar plotseling overlijden op 9 Maart
1798 den ioen Juni van datzelfde jaar met Johanna Beekhuyzen,
die hem tijdens zijn eerste echt reeds vier kinderen
geschonken had: Anthony, Willem, Cornelia Wilhelmina en
Herman. Na het wettigen van zijn verhouding met hun moeder
werden nog drie kinderen geboren, die allen in de Remonstrantsche
kerk gedoopt werden; ook Johanna Beekhuyzen
was n.1. van Remonstrantschen huize.
In 1790 kocht Anthony het stuk land in de Kerklaan,
„bevorens geweest zijnde een tuin, met de tuinhuizinge en
erve" van de stad Rotterdam, klaarblijkelijk al met de bedoeling
er hokken te laten timmeren voor het levende gedeelte
van zijn winkelinventaris.
In de volgende jaren was de menagerie gedurende de
zomermaanden steeds tegen betaling van 4 stuivers voor het
publiek te bezichtigen, maar hoofdbron van inkomsten bleef
de verkoop aan particulieren. De zaak mocht zich al spoedig
in een nationale reputatie verheugen. Niemand minder dan
de Prins vereerde Blaauwjan op 10 September 1792 met een
bezoek en het jaar daarop herhaalde hij dit in gezelschap van
zijn gemalin *). De Prinses schreef hierover aan haar dochter:
1) Rotterd. Courant d.d. 9 Augustus 1791; vgl. ook Rotterd. Courant d.d.
23 Juni 1791.
2) Rotterd. Courant d.d. 12 September 1792 en 30 Augustus 1793.
139

„...J'ajoute qu'a Rotterdam les Bourgmaistres nous ont
donné un dé jeune a la Menagerie nommé Blaeujan, que nous
voulions voir et qui est la plus jolie chose du monde. Le fond
de cette menagerie est celle d'Ameshof, mais je la crois plus
considerable et l'arrangement infiniment plus jolie. D'ailleurs
comme eet homme-ci fait négoce de ces animaux, on peut
se les procurer et on y trouve une variation continuelle" *).
Terecht kon Van Aken dan ook spreken van zijn „vorstelijke
beroemde menagerie". Maar dat hooge boomen ook
veel wind vangen moest hij in 1794 ondervinden, toen hem
ter oore kwam, dat iemand „in een fatzoenlij k logement aan
de publyke tafel" het verhaal had opgedischt, dat hij wegens
gepleegde misdaden geboeid naar den Haag was gevoerd.
Zoo iets kon hij onmogelijk op zich laten zitten en bij
annonce in de courant loofde hij een belooning van f 500,uit
voor dengene, die wist te vertellen, wie hem deze kool
gestoofd had *).
Op de steeds wisselende verscheidenheid die zijn dierenpark
kenmerkte liet van Aken niet na herhaaldelijk de aandacht
van het krantenlezend publiek te vestigen. Nu eens
was het „een spierwitte spookaap, tot heden geen weerga
bekend, geleed van handen en voeten als een mensch", die
hij had weten te bemachtigen ^), dan weer waren het „13 stuks
Oost-Indische getijgerde hertebeesten, bestaande in 9 wijfjes
en 4 mannetjes daaruit voortgekweekt" *) of een buffelstier
en - koe van de Kaap, allerlei soorten beren, een tijger &)
en eens zelfs een oran-oetang of „boschmensch". Om dezen
laatste aan het publiek te mogen vertoonen „in een huis aan
den Visschersdijk achter de Beurs" vroeg en verkreeg hij
op 30 October 1793 speciale toestemming van burgemeesteren
mits hij geen „ergernis" gaf en tegen betaling van f 25.ten
behoeve van de „Publicque Gereformeerde Nederduitse
Armen".
Vogels waren echter zijn specialiteit. In den zomer van
1792 had hij in voorraad: „groote kroonkraanvogels, spring-
1) Correspondentie van de Stadhouderlijke familie 1772-1795. Uitgegeven
door Joh. W. A. Naber II, 74.
2) Rotterd. Courant d.d. 26 Juli 1794. 3) id. 19 Mei 1792. 4) id. 25
Augustus 1795. 5) id. 18 Mei 1793.
140

24. Het bezoek van den stadhouder en zijn gemalin aan „Blauwjan" in de Kerklaan. Naar een
anonyme aquarel in het Gemeente-archief.

kraanvogels, kroonduiven, Sagittarius, koningen van de wou
wouwe, drie soorten van pauwiesen, bosch-physanten, gouden
2Üver-lakensche Chineesche physanten, West-Indische
Ring-physanten, Groenlandsche, Afrikasche en Kaapsche
gansjes, enkelde waaierendjes, dito enkelde Tatarische, eenige
paren Carolien eendjes, een paar Annaatjes, Kaapsche Hartjesduiven,
St. Domingoduiven, zwarte Turksche duifjes met
roode oogen, zeven soorten van wilde watereenden, witte,
bonte en graauwe paauwen en paauwinnen, Chineesche mosjes,
troepicaals, blaauwe nonpareljes, groene nonpareljes,
roodhandvogeltjes, moniasjes met goude stipjes, een kardinaal-dominikaan,
roode kardinaals, roode West-Indische
raven, blaauwe dito, zwarte hoenders met witte kuiven, koekkoeksche
dito, een spotvogel enz." *).
Het volgend jaar bood hij niet minder dan 22 soorten
„van vreemde groote land- en water ge vogelten" te koop
aan en 11 soorten „van kleine vreemde vogeltjes, in hunnen
couleuren, om in volières of kooitjes in huis te kunnen houden,
alsmede West-Indische roode en blaauwe raven in haar
volle veren". Alle bestellingen zouden prompt uitgevoerd
en de dieren gezond en wel aan de huizen en buitenplaatsen
van de koopers afgeleverd worden. Begeerde iemand levende
dieren te verkoopen of te ruilen, ook dan was Anthonie van
Aken zijn man *).
Soms wist hij de hand te leggen op buitengewoon zeldzame
exemplaren, zooals in de lente van 1795, toen er in
Blaauwjan „een blaauw kakketoe, met een kroon op het
hoofd, afkomstig uit de gebergten boven Batavia" te zien
was. Om het bezoek te stimuleeren verzekerde de steller der
advertentie, dat het beest zijn voedsel met den tong ophaalde
zooals een olifant met zijn snuit en dat er in heel Europa
geen tweede zoo te vinden was ^).
In 1796 werd Van Aken eigenaar van de menagerie van
Abraham Fok te Amsterdam, „bestaande in vreemde gevogelten
uit alle gewesten als paauwiesen met de blaauwe steen
voor het hoofd, bruine paauwiesen met de kroon op het
hoofd, Tartaarsche eenden met blaauwe koppen, waayer-
1) Rotterd. Courant d.d. 23 Juni 1792. 2) id. 6 Juli 1793. 3) id. 16
Mei 1795.
141

eenden, kaauweliertjes, annastjes, carolinaeendjes, Kaapsche
ganzen, goud- en zilverlakensche Chineesche faisanten, Boheems
che tijger- en Tartaarsche faisanten, poelepentanaas,
bonte paauwen en paauwinnen, Siamse wolhoenders, groene
kolonieduiven met de platte kraag om den hals, Kaapsche
kaneelduiven, West Indische pijlduiven, Sint Domingoduiven,
Amerikaansche pagadetten enz." Amsterdammers, die
zich er voor interesseerden, konden de prijslijst raadplegen
bij J. C. Maltz in de Leidsche zaadwinkel op de Bloemmarkt
aldaar*). Aan hetzelfde adres hadden alle reflectanten zich
„gedurende den zomer van 1796 te vervoegen, toen Blaauwjan
gesloten was, omdat Van Aken met zijn menagerie in Brabant
den boer op was gegaan 2).
Tot dergelijke middelen moest Van Aken wel zijn toevlucht
nemen, om het hoofd boven water te kunnen houden.
Wel waren de Franschen in 1795 door een deel van de bevolking
met gejuich ingehaald, maar de meest verstokte
patriotten moesten weldra inzien, dat ons bondgenootschap
met het land van Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap voor
de nationale welvaart op den duur allerbedenkelijkste gevolgen
zou hebben. Voor een stad als Rotterdam, die voor een
zoo groot deel aangewezen was op den handel met Engeland,
en nog daarenboven gebukt ging onder de Fransche requisities,
gold dit in verhoogde mate. Van Aken ondervond de verminderde
koopkracht van het publiek aan den lijve. Het is
daarom niet te verwonderen, dat hij iedere gelegenheid aangreep
om Blaauwjan productief te maken. In 1798 kon men
er gedurende de kermisweek van 's-morgens 11 tot Vnachts
2 uur tegen betaling van „twee zesthalven" (overdag één
zesthalf) een grandioos schouwspel genieten: niet minder dan
„15 chassinetten, door verscheiden leden van de Fransche
Academie geschilderd, verbeeldende de vijf regerende directeurs
of het Uitvoerend Bewind der Fransche Republiek in
hunne volle kleeding, zooals zij lieden verschijnen in groote
feestdagen, levensgroot en zoo gelijkend, dat diegeenen, die
dezelve maar eenmaal gezien zoude hebben, hunlieden terstond
zullen herkennen, negen van de beroemdste generaals,
zoowel te paard als te voet, alsmede den beroemden generaal
1) Rotterd. Courant d.d. 21 April 1796. 2) id. 30 Juli 1796.
142

Buonaparte, in zijn volle montering gesteld, zooals hij in het
het veld commandeerd en na het leven zoo getroffen, dat
een kind hem zoude erkennen", benevens nog verschillende
andere „decoratiën", te veel om op te sommen, en dit alles
's-avonds naar de nieuwste smaak geïllumineerd door Parijssche
kunstenaars *).
Het jaar daarop hield de burger Maffey, die zich „eenigste
opvolger van den burger Caarlo Perico, eerste uitvinder van
het beroemde spectakel van de Fantoxiene Italien" noemde,
zijn voorstellingen in Blaauwjan 2). Men kon daar toen bewonderen
„De wedergekende onschuld, groot tooneelstuk, vercierd
met dans, ballets jpanthomimes en vertooveringen tot verwondering
der aanschouwers en de verandering der decoratiën
in het gezigt" of „Het groote gastmaal van Petrus, groot tooneelspel,
alwaar Don Johan in de vlammen geworpen word",
dan wel kluchten als „De losbol of de bedroge minnaar".
Tijdens de kermis had Van Aken dat jaar voor een speciale
attractie gezorgd. Behalve zijn collectie vogels en viervoetige
dieren, onlangs nog vermeerderd door aankoop van de menagerie
van den heer G. Lups te Velsen, was er een stel dwergen
te zien, „tweelingen, een zoon en dochter, oud 5 maanden
en gezond van herten; eten en drinken zoo veel als kinderen,
die 6 jaar oud zijn, de zoon is lang 21 duimen en zwaar nog
geen 6 ponden, de dochter is lang 19 duimen en zwaar 5 ponden".
Dit natuurwonder kon men ook 's-avonds bij kunstlicht
bewonderen *).
In 1801 wist de eigenaar van Blaauwjan de hand te leggen
op een „allerzeldzaamst koebeestje, 4 jaren oud, wegende
300 ponden, geboren met een vijfde poot; hoewel natuurkenners
elkander beweeren willen, de eene, dat het een poot
is en den anderen, dat het een menschenarm zoude zijn".
Maar afgezien van deze buitenissigheden had Van Aken in
deze jaren moeite genoeg om zijn menagerie aan te vullen
en hij maakte daar geen geheim van; in de courant van
25 Juni 1801 laat hij bekend maken, dat hij bereid is, vreemde
vogels van particulieren op te koopen tegen daarbij vastgestelde
prijzen „om reden dat er geen zeevaart van vreemde
1) Rotterd. Courant d.d. 30 Augustus, 1 en 11 September 1798. 2) id.
11, 13, 27 en 29 Juni, 6 en 20 Juli 1799. 3) id. 27 Juli en 27 Aug. 1799.
145

colonies in teegenwoordige tijd plaats heeft, daar hij dezelve
voorheen van plegt te hebben en om thans zijn plaats Blaauwjan
te kunen vullen, steld hij hier zijn adres, waar hij woonagtig
is: A. van Aken in Blaaujan in de Kerklaan te Rotterdam,
waar zij hun kunnen addresseeren met de onderstaande
vogels en bij de leveransie contante kunnen bekoomen; en
vinden de lieden gevaar eenigsints om op te vangen of te
transporteeren om op Rotterdam te besorgen, zal ik een
comptoor opgeven te Amsterdam en anders in de menagerien
in persoon zal koomen opvangen voor rekening van den
kooper. Apen koop ik van deese soomer niet omdat ik se
van de winter over moet houden en het brood is te duur
of het moest der een zijn die bruyn van coeleur is en breed
van gesigt en moet aderen van binnen en de voor- en agterpooten
hebben, men kan de plaat in de beschrijving vinden
voor een lamponderaap". Daarop volgt een specificatie, waaruit
blijkt, dat Van Aken de hoogste prijzen biedt voor kroonkraanvogels
(f400.- het paar), bruine pauwiesen (f 350.- het
paar), springkraanvogels, mediejuffers, blauwe kroonduiven
en groene kolonieduiven „met het knobbeltje voor de neus"
( 300.- het paar); een groote kakatoe met de roode kuif is
hem f 150.- waard, een met de geele kuif f75.- en een met
de witte kuif slechts f 50.-; voor waaiereendjes en „annatjeseendjes"
geeft hij f25.- het paar, mits ze van „'t regte soort"
zijn, voor zilver- en goudlakensche fasanten van 1 jaar oud
resp. f 30.- en f 20.- het paar enz.
Mocht Van Aken er door deze royale aanbieding en de
faciliteiten waartoe hij zich bereid verklaarde, al in geslaagd
zijn, zijn eigen collectie te completeeren, dan zullen het geringe
debiet en de hooge onderhoudskosten hem toch verhinderd
hebben, daarvan het gewenschte profijt te trekken.
In 1802 geraakte hij in finantieele moeilijkheden; de curatoren
over zijn insolventen boedel droegen den 4den September
van dat jaar het voormalige Blaauwjan aan zekeren
Jacobus Thompson in eigendom over.
Van toen af verdween Anthony Sr. van het tooneel en traden
zijn kinderen op den voorgrond. Anthony, de oudste
zoon, en Willem bezaten blijkens het kohier van het patentrecht
in 1809 ieder een poelierszaak in de binnenstad; die
144

25. Hermann van Aken. Naar een lithographie in het bezit
van Mevrouw Bitterlich te Innsbrück.

van Anthonie had een „Tafel-phaisant" als uithangteeken en
was gevestigd op den hoek van Keizerstraat en Visschersdijk,
Willem dreef zijn zaak in het „Dennehart" in de Kleine
Draaisteeg. Beiden bezaten zij bovendien een ambulante
menagerie, waarmee zij de kermissen rondtrokken. Zoo betaalde
Willem in 1808 en 1809 een recognitie aan de stad
voor het vertoonen van zijn beestenspul en stonden Anthony
en zijn compagnon Willem Moll in 1814 met hun tent op
de Vischmarkt *).
Hun jongere broer Herman trok, zoodra er na den val
van Napoleon geregelder politieke toestanden waren ingetreden,
met een eigen menagerie op tournee door Europa
en kwam alleen tegen kermistijd in zijn geboortestad, het
eerst in 1815. In de Rotterdamsche courant van 15 Augustus
van dat jaar kan men lezen „dat alhier is gearriveerd van Ierland
H. van Aken met een Koninglij ke verzameling van over
de 150 stuks vreemde levendige en zeer zeldzame gevogeltens
en viervoetige dieren, welke zoo uitmuntend fraai van couleur
en schoonheid zijn, dat zij de eenigste geweest hebben,
die de eer en roem hebben weggedragen op de gepasseerde
Haagsche kermis van de Koninglij ke Famillie van het Huis
van Oranje, om daarvan bezigtigd te worden".
Sedert 1817 stond Willem zijn broeder Herman ter zijde
in het bestuur der menagerie, die het praedicaat,, Groote
Koninglij ke" droeg. De dressuur en de voedering der wilde
beesten speelden van toen af bij de vertooning een groote
rol. In den tent op de Zeevischmarkt kon het publiek met
eigen oogen zien, hoe de oppasser bij een leeuwenpaar uit
Senegal in het hok stapte, de dieren op zijn bevel deed liggen
en opstaan, hun kaken opensperde en ten slotte zelfs zijn
hoofd in de muil van den leeuw stak en daar een leeuwengebrul
nabootste. Ook andere viervoetige zoogdieren kon
men er in levenden lijve aanschouwen: een Afrikaansche
panther-tijger, een ijsbeer uit de Noordelijke ijszee, een
papion uit Madagascar, een mandril, een langgearmde gibbon
en twaalf verschillende soorten van kleine aapjes, „alle mak
en handelbaar ter amusement van het gezelschap, benevens
eene collectie van vreemde gevogeltens, van het nieuw uit-
1) Rotterd. Courant d.d. 20 Augustus 1814.
145

gevonden eiland Botthaynes-baay *), Senegaal, Asia en Afrika,
bijeen verzameld", een verzameling, die men in een dergelijke
verscheidenheid en volledigheid nergens ter wereld zou aantreffen.
De voedering had om 8 uur 's-avonds plaats en het
publiek kreeg den wenk, de dieren dan, in den woesten
natuurstaat, te komen bezichtigen en hen „de hardste beenen
van een te zien verbrijzelen", temeer, omdat de toegangsprijzen
(resp. 12, 8 en 4 stuiver) niet werden verhoogd *).
In 1820 traden de gebroeders Van Aken in Rotterdam op
met een nieuwe menagerie, grootendeels afkomstig van wijlen
den koning van Wurtemberg en den groothertog van Baden.
Tot dusverre waren zij steeds vergezeld geweest van hun
zuster en medeeigenaresse in de onderneming Cornelia Wilhelmina.
Maar deze was 20 Mei 1820 te Leipzig in het huwelijk
getreden met een Marseillaan, den kunstspringer Henri
Martin *). Het circus van Martin en de menagerie der Van
Aken's waren op de kermissen vaak elkaar's buren. De knappe
Rotterdamsche en de Fransche paardrijder hadden tijdens die
herhaalde ontmoetingen een meer dan vluchtige genegenheid
voor elkaar opgevat. Hoewel hij er haar nooit over sprak,
was zij er achter gekomen, dat de finantieele toestand van
zijn onderneming verre van rooskleurig was, ja dat hij in
acute geldverlegenheid verkeerde. Door een van de rijderessen
van het circus, die zij in vertrouwen genomen had, liet
zij hem daarom een eigenhandig bewerkte gevulde beurs ter
hand stellen. Maar Martin wilde van een onbekende geen
weldaden aanvaarden, zoodat er voor het meisje niets anders
opzat, dan zelf te trachten, zijn scrupules te overwinnen.
Martin bleef standvastig: „Ik zou", sprak hij, „dit geld kunnen
aannemen van een bloedverwant, maar niet van eene
vriendin". Maar de vriendin was ad rem: „Als het anders
niet is", riep zij stralend, „neem het dan gerust. Ik heb er
niets op tegen, in uwe familie opgenomen te worden"!
De familie Van Aken had er wel op tegen; ze was zelfs
heelemaal niet gebrand op een huwelijk met den armen kunst-
1) Vermoedelijk is bedoeld de Botanybaai (bij Sydney), in 1770 ontdekt.
2) Rotterd. Courant d.d. 14 Augustus 1817.
3) Pierre Henri Martin, geb. 9 Jan. 1793 te Marseille, zoon van Jean Baptista
Martin en Marie Camille Aines.
146

-'
rijder met een zwervend leven vol zorg en ontbering in het
vooruitzicht en maakte den jongen man duidelijk, dat hij
niets te hopen had.
Maar de liefde maakte Martin vindingrijk. Bergen zou hij
kunnen verzetten, om zich als een goede partij voor de familie
Van Aken aannemelijk te maken. Op een keer, toen hij peinzend
op middelen om zijn doel te bereiken in de menagerie
der Van Aken's rondslenterde en in het voorbijgaan een aap
een vijg reikte, sloeg een tijger uit het hok er naast zijn
klauw naar hem uit. Gewaarschuwd door den angstigen blik
van den aap sprong Martin juist bijtijds achteruit. Maar hij
zou den tijger mores leeren! Weer ging hij voor het hok
van den aap staan, terwijl hij ondertusschen den tijger scherp
in het oog hield. Toen deze weer zijn klauw door de tralies
stak, had Martin de tegenwoodigheid van geest, het beest
bliksemsnel met den looden knop van zijn stok op den poot
te slaan, zoodat het brullend van woede achteruitsprong en
met opgeheven poot achter in het hok bleef liggen. Uit vrees
voor onaangenaamheden met de Van Aken's maakte Martin
zich haastig uit de voeten, maar toen hij de volgende dagen
langs de hokken wandelde, viel het hem op dat de tijger
hem geen oogenblik uit het oog verloor. Dit blijk van begrip
bij een verscheurend dier, bracht hem, die gewoon was paarden
af te richten, op een idee. Zou het niet mogelijk wezen,
zoo vroeg hij zich af, om ook wilde beesten aan mijn wil
te onderwerpen en hen er toe te brengen, zich door mij te
laten temmen?
Zonder dat anderen er iets van merkten, begon hij zijn
vijand dagelijks te observeeren en te trachten, met hem op
een goeden voet te komen. Toen hij er na eenige maanden
van proefnemingen in geslaagd was, den tijger met zijn gezelschap
vertrouwd te maken, hem te streelen en zijn pooten
te grijpen, besloot hij den Hollandschen oppasser, die het
dier verzorgde, in vertrouwen te nemen, en dezen er toe te
bewegen, hem in het hok te laten. Na veel moeite gelukte
het hem inderdaad, den man er onder belofte van geheimhouding
toe over te halen. Daar staat hij in de kooi, kalm,
en vastberaden; tegenover hem de tijger, die van schrik opgestoven
is, met trillende flanken, zwiepende staart en recht
147

overeind staande knevels. Vriendelijk spreekt hij het dier
toe, terwijl hij hem intusschen scherp in het vizier houdt.
Door zooveel rustige zelfbeheersching geïmponeerd blijft de
tijger, hoewel tot den sprong gereed, als vastgenageld in een
hoek van de kooi staan.
Na dit eerste bezoek, dat maar kort had geduurd, herhaalde
de temmer aanvankelijk met langere, daarna met kortere
tusschenpoozen zijn pogingen, tot de tijger allengs bedaarder
werd en geen uiterlijke teekenen van onrust meer vertoonde;
zelfs liet hij zich er toe brengen om te gaan liggen, welke
gehoorzaamheid Martin met een stuk vleesch beloonde. Ten
slotte vleide het beest zich uit eigen beweging neer, zoodra
de man het hok betrad. Toen was het oogenblik gekomen,
om de familie Van Aken van dit staaltje van dressuur getuige
te doen zijn. Niet anders denkend, dan dat er een vreeselij k
ongeluk gebeurd was, kwamen de Van Aken's toesnellen op
het opgewonden verhaal van den oppasser, dat mijnheer
Henri in het hok van den tijger was, maar zij zagen een
Martin, die rustig lachend rechtop in de kooi stond met het
dier aan zijn voeten. „Gelooft gij nu," zei hij na het verlaten
van het hok, „dat ik in staat ben mijn brood te verdienen
en voor vrouw en kinderen te zorgen"? Hiermee had hij
het pleit gewonnen: het meisje viel hem snikkend om den
hals en ook de broers waren zichtbaar aangedaan. Het huwelijk
werd kort daarop gesloten en Martin voorloopig als
rijder verbonden aan het Cirque Olympique van Blondin.
Toen zijn overeenkomst met Blondin afgeloopen was, werd
hij deelgenoot in de zaak van zijn zwager Herman, die hem
met het bestuur van zijn menagerie belastte, terwijl Van Aken
zelf de Engelsche havensteden langs reisde om de verzameling
voortdurend aan te vullen met nieuwe exemplaren van
wilde dieren.
Herman had inmiddels ook een buitenlandsch huwelijk
gesloten: zijn vrouw, Catharina Tobski, freule von Widenau,
had hem vier zoons geschonken: Hermann, Georg, Carl en
Franz. Van dezen was Hermann, in 1829 te Praag geboren,
en officier in het Oostenrij ksche leger, de vader van Mevrouw
Frieda Göhlert-Van Aken te Innsbruck, die de vriendelijkheid
had de hierbij gereproduceerde foto's van haar voor-
148

ouders naar schilderijen in familiebezit ten behoeve van de
portretverzameling van het gemeente-archief af te staan. Haar
kleindochter is de begaafde jonge kunstenares Roswitha
Bitterlich, wier teeken- en schilderwerk twee jaren geleden
(16-22 Febr. 1957) in de zalen van de Rotterdamsche Kunstkring
tentoongesteld was.
2 November 1826 overleed in den ouderdom van 73 jaar
de oude Anthonie van Aken, de stichter van de menagerie.
Zijn weduwe, Johanna Beekhuyzen, stierf 12 Januari 1833
op een buitenlandsche reis te Heidelberg. In 1836, toen haar
nalatenschap verdeeld werd, waren van haar kinderen nog
in leven: Anthonie Jr., poelier op de Visschersdijk, Willem,
poelier in de Kleine Draaisteeg, Cornelia Wilhelmina, Cornelis
en Johanna (gehuwd met den Rotterdamschen winkelier
A. Th. van den Hamer) *), Herman was 2 December 1834
te Hamburg overleden. Vermoedelijk werd hij in het bestuur
van zijn menagerie door zijn jongsten broeder Cornelis opgevolgd.
Cornelis had met zijn „Koninklijke Diergaarde" het eerst
een bezoek gebracht aan Rotterdam tijdens de kermis in
Augustus 1829, tegelijk met zijn broer Willem. Beider tenten
stonden op de Groote Markt, die van Willem tegenover the
Great Hotel of England (het voormalige Zwijnshoofd) en
Cornelis dicht bij het Westnieuwland *). Cornelis had de aandacht
van het publiek op zijn etablissement gevestigd door
een advertentie van den volgenden inhoud: „De ondergeteekende,
steeds bemoedigd door verscheiden Natuurkundigen
gedurende zijne reis door de Nederlanden, gelijk onlangs te
Leiden en nu laatstelijk te Utrecht door alle de Professoren
en Kweekelingen van de Vee-Artsenij School, met hunne
goedkeuring en tegenwoordigheid vereerd, was reeds lang
bedacht dit jaar in zijne Geboortestad een of ander byzonder
voorwerp ten toon te stellen, zoowel tot nut als vermaak van
den Natuurkennner, en om tevens bij het geëerd Publiek
1) Protocol notaris C. H. van der Looy 29 Maart, 28 Juli en 24 Aug. 1836,
Inv. Nos. 215 en 216, Nos. 76, 177 en 192.
2) Rotterd. Courant d.d. 11 Augustus 1829, Bijvoegsel. Westnieuwland
heette destijds ook het gedeelte van de Groote Markt Z.z. tot het standbeeld
van Erasmus.
149

uit te munten en zich interessant te maken., gelijk gepasseerde
jaar, toen hij het tweeslachtig dier de Gnoe, of het Gehorende
Paard, voor de eerste maal ten toon stelde, meent, dat hij
aan den wensch van zijne stadgenooten is te gemoet gekomen,
daar hij door een Kunstenaar uit Weenen een Natuur gelijkend
en wel in natuurlijke grootte zeer behendig Afbeeldsel
heeft doen vervaardigen van het Dier, hetwelk in het afgeloopen
jaar een even zeldzaam voorwerp der algemeene
nieuwsgierigheid was in de Hoofd- en Residentiesteden Parijs
en Weenen, als een geschenk van Hunnen Majesteiten van
den Onderkoning van Egypte, genaamd de G/Vv^fc. Hoewel
men het als een ongewone onderneming zoude kunnen aanmerken,
hetzelve in een Diergaarde nevens levende Dieren
te plaatsen, zoo mag men toch bij de omstandigheid, dat het
den Ondergeteekende tot nu toe niet heeft mogen gelukken
eene levende Giraffe te bekomen eene diergelijke onderneming
te meer regtvaardigen, daar het tegenwoordige Afbeeldsel
zoo gelijkend is, dat diegenen, welke het origineel
in Parijs of Weenen hebben gezien, zeker verrast zullen zijn,
en diegenen, welke niet in de gelegenheid waren dit Dier
levend te zien, in zoo verre aan hun wensch voldaan wordt,
daar zij op deze wijze in staat zijn zich een juist denkbeeld
van dit zoo bijzonder zeldzaam dier te kunnen vormen. Hierbij
hoopt de Eigenaar zijn goede wil zal erkend worden en
het geëerd Publiek hem met een talrijk bezoek vereeren zal.
Hetzelve is geplaatst in zijne Diergaarde, waarbij uitmunt
een schoone groote driejarige y4^w//j"^ Lu/w; eene Dito
Lii#»70 van hetzelfde ras, de eenigste, welke tegenwoordig
in de Nederlanden aanwezig is; een extra groote vreemde
R/wjvjwfo? jBft?r; de G#Ö//, of het Gehorende paard, hetwelk
bijzonder in grootte en zwaarte is toegenomen; verscheiden
soorten van groote zware J7*7«g

,'Xi- J L*.
D E E E I W I \
MET HAR E
DIERGAARDE van H. VAN AKEN EN MARTIN.
»»»•••>»«
YV ie nadert zonder schrik, in de Afrikaansche holen
De vurige Leeuwin, die hare Welpen hoedt?
Wie heeft de plaats bezocht daar zij, met zorg verscholen ,
Haar lecfgd&ffla dragt uit wiltlc »pecnen voedt f
Der Dieren Koningin zou zich vernederd keuren,
Dorst ii'iii.ind haar hespien waar zij haar' zetel VMtj
En hem van lid tot lid in razernij verscheuren ;
En met zijn gudsend bloed werd hare dorst gclescht.
't Werd voor onze eeuw bewaard en Nederland moest toonen
Hoe boven woeste kracht de wijsheid zich verhoogt:
Het leert verscheurend ras in stille tenten wonen;
Kn toont hoc een Leeuwin haar dartle welpen zoogt.
Wij nadren tot haar nest met kalmte en zelfvertrouwen ,
Zij liefkoost haren teelt , door menschen hand gewenkt,
Kn 't achtbaar schouwspel biedt aan de tcedre vrouwen,
Hoe zelfs liet bosrhgcdrochl het kroost met liefde drenkt ,
Viert Nederlanders vrij den Leeuw in 't blinkend wapen :
Ja , gij hebt d'overhnnd behaald op woeste kracht;
Gij mogt d'ontembren aard door wijsheid in doen slapen,
En ziet Snturnus Eeuw lot u terug gebragt.
Laat dan in bange tuist de volkrcn rtistloos woelen ;
En 't land door werkzaamheid ontwockerd aan den vloei ,
Ziet zirli het volk , in staat zijn voorregt te gevoelen,
Wat aan de kracht ontbreekt door wijsheid ruim vergoed.
26. Dichterlijke uitnoodiging aan het publiek tot bezichtiging van de in
gevangenschap geboren welpen.

aangewezen het Nieuwe plein bij de Schiebrug, d.w.z. het
Hofplein *).
Door een annonce in de courant vestigt hij er de aandacht
van het publiek op, „dat eiken avond, bij de voeding der
Dieren, verschillende waarnemingen door Natuurkundigen
en Liefhebbers genomen kunnen worden, daar men juist bij
de voeding der Dieren in de gelegenheid is om zoowel van
de natuurlijke woestheid als van hunne volkomene ondergeschiktheid
zich een juist denkbeeld te vormen".
De voedering was als volgt over de verschillende dagen
van de kermis week verdeeld:
„Dingsdag den 15 Augustus, de Börf G?«j-/ra'/ör (sic!), bijgenaamd
de Koning der Slangen, zal voor het eerst, na drie
maanden gevast te hebben, een levenden Geiten-Bok inslikken.
Woensdag den 14 dito, de J/jiwr, van Nova-Zembla, zal
een groot Bad nemen, waarin levende Eenden zwemmen,
waarop hij jagt maakt.
Donderdag den 15 dito zullen alle vleeschvretende Dieren
met levende Ge vogelten gevoed worden.
Vrijdag, den 16 dito, de Egyptische Ifl&ffi##70ff, welke niet
grooter dan een kleine Kat is, zal in weinige minuten een
Kalkoenschen Haan dooden en daarna verslinden.
Saturdag den 17 dito, het Bad van den
De naam „Le Lion de Misore" wekt herinneringen op aan
de triomftocht van Cornelis' zwager, Henri Martin. Deze was
tijdens het uitbreken van de Juli-revolutie in 1850 met zijn
menagerie in Parijs, waar hij met zijn staaltjes van dressuur
grooten opg2ng maakte. Zijn tent bij de porte St. Denis was
een tijdlang de verzamelplaats van de uitgaande wereld, want
wat hij van wilde dieren gedaan wist te krijgen, was in Parijs
toen nog nooit vertoond. Maar tengevolge van de politieke
troebelen verflauwde de belangstelling aanmerkelijk, zoodat
Martin er over begon te denken, een rustiger oord op te
zoeken, toen de gebroeders Franconi, die daar in de buurt
een prachtig nieuw circus bezaten, hem voorstelden, met zijn
wilde cderen een rol te vervullen in hun militaire mimo-
1) Rotterd. Courant d.d. 13 Augustus 1839, Bijvoegsel.

drama's, die toen erg in den smaak van het publiek vielen.
Voor Martin opende dit voorstel geheel nieuwe perspectieven.
In een speciaal voor dit doel geschreven spektakelstuk,
de Leeuwen van Mysore, speelde hij de hoofdrol van Sadhusing,
nabob van Bengalore, wiens bezittingen zijn verwoest
door Hyder Ali, sultan van Mysore. Na verwoeden
tegenstand geboden te hebben, is Sadhusing in gevangenschap
van den sultan geraakt en veroordeeld om voor de
wilde dieren geworpen te worden. Maar de sultan is bezweken
voor de bekoorlijkheden van Delhi, Sadhusing's schoone
dochter en zwicht in zooverre voor haar smeekbeden, het
leven van haar vader te sparen, dat hij er in toestemt, genade
voor recht te zullen laten gaan, als Sadhusing in een strijd
tegen een leeuw overwinnaar blijft. Nu heeft de gevangen
vorst tijdens een verblijf in het oerwoud een geheimzinnige
macht over de wilde dieren verkregen, zoodat hij inderdaad
als overwinnaar uit het strijdperk treedt. De sultan doet zijn
gelofte gestand en verzoent zich met zijn vijand en de temmer
wordt met den leeuw aan zijn voeten in de slotapotheose
rondgedragen, gevolgd door olifanten en andere viervoeters.
De eerste opvoeringen van de Leeuwen van Mysore hadden
in Frankrijk plaats, maar in Londen vierde Martin zijn grootste
triumfen. Hij werd er ontvangen in de hoogste kringen
en aangebeden door het schoone geslacht. „Martin was",
zegt zijn biograaf, „toen acht en dertig jaar en in den vollen
bloei en kracht van echt mannelijke schoonheid. Zijn gestalte
vertoonde een van die bewonderenswaardige modellen, waar
de beeldhouwer met zoo veel zorg naar zoekt, maar die hij
zoo noode vindt, daarbij had hij een fijn gelaat vol uitdrukking,
waar inzonderheid de prachtige oogen een bijzondere
bekoorlijkheid aan bijzetten" *).
Toen Londen zich verzadigd had aan de romantiek van de
Leeuwen van Mysore, kwamen de provinciesteden van Engeland
aan de beurt, in 1832 Frankrijk en ten slotte Duitschland.
Overal waar hij kwam, werd Martin als de held van den dag
gevierd. In 1836 begon hij er over te denken, de menagerie
aan kant te doen en rustig te gaan leven van de rente van
zijn overgespaarde kapitaal. Hij gaf afscheidsvoorstellingen
1) P. A. Pichot, Leven en lotgevallen van Henri Martin. Deventer, 1877.

in Belgische en Nederlandsche steden, het laatst in den Haag,
waar hij zijn zwager (Cornells?) ontmoette met zijn reizende
menagerie. Aan hem stond hij zijn dieren af, om de rest van
zijn leven ver van alle beslommeringen in Marseille te kunnen
doorbrengen. Maar het vooruitzicht, haar laatste levensjaren
na een vermoeiend leven van reizen en trekken in het buitenland
te zullen doorbrengen, stond zijn vrouw heelemaal niet
aan. Om harentwille vestigde hij zich daarom in de nabijheid
van Rotterdam^ waar haar familie woonde en kocht hij een
huis met grooten tuin in Kralingen *). „Kralingen", aldus
zijn levensbeschrijver, „was toen de meest aristokratische
en rijke buurt in de omgeving van Rotterdam; onderscheidene
aanzienlijke families hadden er hare buitenverblijven,
allen getuigende van dien weelderigen, fijnen smaak, die
de woningen der rijke Nederlanders kenmerkt... De komst
van Martin in die buurt ging niet onopgemerkt voorbij, maar
wekte aller belangstelling. De beroemde dierentemmer was
overal bekend. Die hem nooit gezien hadden, hadden toch
van hem gehoord en iedereen in Kralingen was er op gesteld,
kennis met hem te maken."
Reden om zich te beklagen over zijn vrijwillige ballingschap
had hij niet. Een breede vriendenkring wist hij in het
hem vreemde land in korten tijd om zich te verzamelen door
zijn opgewekt gezelschap en verhalen uit zijn avontuurlijke
loopbaan en de liefde voor de dieren bracht hij over op zijn
rozenkweekerij. In zijn tuin had hij meer dan 2000 struiken
„en zijn grootste lust was het, de dames die zijne schoone
verzameling kwamen zien, een geurig bouquet uit zijn rijken
schat aan te bieden".
Toen zijn vrouw in 1848 overleed en hem geheel alleen
achterliet (zijn eenige zoon was in 1826 te Bremen gestorven),
had het verlangen naar het Zuiden zijn greep op hem verloren.
Te midden van zijn rozen en zijn herinneringen leefde
hij in Kralingen, totdat hij in 1857 als zestigjarige aan het
hoofd werd geplaatst van de toen opgerichte Rotterdamsche
Diergaarde. Hierdoor was hij genoodzaakt met zijn gezin
(hij was inmiddels hertrouwd met Francine Louise Schot,
1) 's-Gravenweg, hoek Esschenlaan.
155

die hem twee dochters had geschonken) naar de nieuwe directeurswoning
te verhuizen.
„De Direktie van Martin" - en hiermee geven we weer
het woord aan Pichot - „gaf al spoedig aan de Rotterd?msche
Diergaarde een goeden naam. Jaren achtereen stond zijn gastvrije
woning open voor alle beoeffenaars der natuurlijke historie
en alle mannen van aanzien, die een bezoek brachten
aan Nederland. De Direkteur nam zorgvuldig en bevallig
de honneurs van zijn huis waar tot in de kleinste byzonderheden
en de feesten, die er, meê onder zijn leiding, gegeven
werden, waren even prachtvol, als zij getuigenis gaven van
vernuft en verbeelding".
In 1866 legde Martin de directie neer wegens oneenigheden
met sommige bestuursleden en trok hij zich als ambteloos
burger in het naburige Overschie terug. Hij behield
echter den titel van honorair directeur en daarmee een geregeld
contact met de instelling, waaraan hij zijn beste krachten
gegeven had.
Toen Martin zijn beesten aan zijn zwager Cornelis overgedaan
had, bezat de familie Van Aken nog twee menagerieën:
behalve die van Cornelis, die voortaan onder den beroemden
naam Le Lion de Misore bekend stond, die van
zijn neef Anthony, zoon van zijn broer Willem, „de Eendracht"
geheeten. Ook Anthony stond in 1839 met zijn tent
op het Hofplein, dicht bij den Oppert. Met leede oogen moet
hij de nabijheid van zijn oom en concurrent met zijn beroemde
menagerie aangezien hebben; maar ook hij had iets byzonders
te bieden: „de leeuw Nero en de tijgerin Hectorine,
waarvan een jong Leeuwen-tijger of bastaard geboren is en
zich in één hok met zijne Pleegmoeder bevindt, zijnde eene
kleine Spencer. Eiken avond na de voeding zal men de volgende
dieren in de hokken vereenigen: de Leeuw Nero met
de tijgerin Hectorine, een Afrikaansch Luipaard met eene
Amerikaansche Leeuwin en andere vermakelijke gewaarwordingen"
i). Een andere keer liet hij bekend maken, dat er
op een bepaald uur een speciale voedering zou plaats hebben
„voorstellende de duivenjacht, door het Afrikaansche
Luipaard en de Amerikaansche Leeuwen, zeer interes-
1) Rotterd. Courant d.d. 13 Augustus 1839, Bijvoegsel.
154

santé en verlustigende scene, nog nimmer alhier gezien" )
Een directeur van een menagerie moest er steeds op uit
zijn, om aan de behoefte aan sensatie van een in dit opzicht
al verwend publiek tegemoet te komen; in vreemde en huiveringwekkende
vertooningen zocht hij zijn mededingers op
de kermissen te overtroeven en de oerwouden van Afrika
en Amerika leverden weldra geen dieren meer op, die al niet
eens in de groote steden van Europa te zien waren geweest.
Willem, Anthonie's vader, was er indertijd in geslaagd, een
leeuwenpaar zich in gevangenschap te doen voortplanten en
hij had natuurlijk niet nagelaten, dit succes uit te buiten.
De Rotterdamsche Courant van 26 Juni 1824 bevat het volgende
„Merkwaardig Berigt": „Willem van Aken, wonende
in de Kleine Draaisteeg... heeft het genoegen zijne Stadgenooten
en verdere Natuurbeminnaren te verwittigen, dat
zijne Leeuwin thans voor de derde maal binnen den tijd van
negen maanden geworpen heeft en op gisteren binnen deze
stad een Leeuw en twee Leeuwinnen, van welke laatste een
dood, heeft ter wereld gebragt. Doordien de binnen de stad
Leiden geworpen Leeuw en Leeuwin en binnen Utrecht ter
wereld gebragte twee Leeuwen en eene Leeuwin, door de
beangstheid der Oude Leeuwen (veroorzaakt door de tegenwoordigheid
der aanschouwers) zijn omgekomen, vindt de
bo vengen. Eigenaar, op raad van voorname Natuur kenners,
zich genoodzaakt, deze nog twee in leven zijnde jonge Leeuw
en Leeuwin niet te laten bezigtigen voor en aleer zij zonder
gevaar hiertoe in staat zijn; hij rekent zich evenwel verpligt,
uit achting voor zijne Stadgenooten en ten blijke, dat hij
hunne belangstellende onderscheiding op prijs stelt, dit
voorloopig berigt hun mede te deelen".
Twee maanden later werden de welpen, met zorg door
Willem van Aken opgefokt, voor het eerst tentoongesteld
in een tent bij het Gemeenelandshuis: Rotterdam genoot de
primeur van deze unieke gebeurtenis. Willem had zich toen
geassocieerd met de eigenaresse van een andere menagerie,
zekere Madame Tournière. Hun gezamenlijke verzameling
was zoo uitgebreid, dat de groote tent naast het Schielandshuis
haar niet kon bevatten. Een olifant en een rhinoceros
1) Rotterd. Courant d.d. 17 Augustus 1839.
155

waren ondergebracht in een tent op de Zeevischmarkt. „Deze
Dieren", aldus liet hij bekend maken," hoewel landgenooten,
zijn in den vrijen Natuurstaat onverzoenlijke Vijanden en
vormen alzoo, bij elkander ten toon gesteld, een merkwaardig
geheel en kolossaal aanzien" *)
Den 5den Augustus 1825 bracht de leeuwin te Utrecht
wederom drie levende welpen ter wereld. Van Aken was
ditmaal minder bezorgd voor hun welzijn als het vorige jaar,
want voor ze twee weken oud waren mocht het Rotterdamsche
publiek al getuige zijn van de moederweelde der leeuwin:
„Is het door de zorg der Eigenaars niet meer zoo zeldzaam
de Leeuw binnen deze gewesten te zien voortteelen, hoogst
zeldzaam en zonder voorbeeld is het, de Leeuwin, ondanks
den dwang en opsluiting, haar instinct niet te zien verzaken;
de hoogstgespannen verwachting zal bij dit grootsch Natuurtooneel
overtroffen worden" )
De aan de stichting der dierentuinen voorafgaande jaren
waren voor de Van Aken's en andere rondreizende menageriehouders
de roemrijkste en menig geschrift uit dien tijd
bewaart de herinnering aan hun optreden. „De tenten van
Van Aken", aldus een Rotterdamsch periodiekje uit het derde
decennium der vorige eeuw^), „moeten door ware liefhebbers
niet eens maar dagelijks bezocht worden; zij zullen er
telkens meer vermaakt en ook meer geleerd en kundig uittreden".
En hij knoopt daar deze moraal aan vast: „dat alle
Grooten der aarde, die slechts eene geleende of verleende
magt bezitten, zich spiegelen aan de leeuwen, tijgers en beeren,
die zij hier achter de traliën beschouwen kunnen; en uit
hun voorbeeld leren, dat wanneer zelfs natuurlijke krachten
zoodanig kunnen worden bedwongen, het voor hen van
dubbel belang is, om van die magt, die hen slechts vergund
wordt, geen mibruik te maken".
En wie herinnert zich niet het gedicht van den Schoolmeester
op de Olifant: „Als een olifant een ijsbeer of gildos
ontmoet, vraagt hij doorgaands aan Van Aken: Wat is dat
voor kleingoed?"
1) Rotterd. Courant d.d. 7 Augustus 1824. 2) id. 13 Augustus 1825.
3) Arlequin, op de Rotterdamsche kermis No. 1, p. 70.
156