Geschiedschrijving, waarheen? - Groniek

H. W Van der Dunk
Geschiedschrijving, waarheen?
In dit artikel schetst professor dr. H.W. von der Dunk
de ontwikkeling van de motieven in de geschiedschrijving
in het verleden tot de huidige aandacht voor een
meer persoonlijk perspectief. Ten slotte spreekt hij zijn
verwachting voor de toekomst uit.
Bij de Romeinen ging het verhaal dat eens, in zeer oude tijden bij een gezamenlijke
maaltijd een knaap moest opstaan om al zingend de daden van
het voorgeslacht te memoreren. I Een gewoonte die als alternatief voor veel
onbenullige tafelspeeches wellicht ook vandaag enige overweging verdient,
al zullen de jeugdige zangers wel met een lantarentje moeten worden gezocht.
Legende of niet, het bericht onthult de meest elementaire functie
van de geschiedenis (het verhaal van wat is geschied) voor de mens: kennis
van het verleden ter betere oriëntatie in het eigen bestaan. Wat gebeurd
i , wekt daarom de belangstelling en ook al kan het op het oog slechts een
soort tafelmuziek of een onderhoudend tijdverdrijf lijken, het gaat feitelijk
steeds om méér. Onze eigen tijd wordt in een grotere ruimte geplaatst,
waarbij we onwillekeurig analogieën en verschillen herkennen. Historische
kennis berust altijd op herinnering gestold tot taal. Een constatering die
niets anders is dan een enorme platitude, maar er schuilt de hele problematiek
in, die historici door de eeuwen heen bezig heeft gehouden en houdt,
net een oneindig vertakte, gigantische boom die in deze eikel schuilt. Vanaf
het moment dat we historici tegenkomen, vragen ze zich in feite namelijk
ook al af waar ze mee bezig zijn, vele eeuwen voordat het specialisme
Theorie van de Geschiedenis was bedacht.
Bij Aristoteles staat dat de dichter-filosoof het algemene bestudeert, de
historicus het bijzondere en het behoort sedert de Romantiek en het historisme
tot de gangbare voorstelling dat dit bijzondere vanzelf ook eenmalig
is. 2
Die fixatie van de historici op de verschillen, het bijzondere en het eenmalige
dreigt echter gemakkelijk te leiden tot een professionele bijziend-
I w.F. Otto, 'Einleitung. Herodot und die Frühzeit der Geschichtsschreibung' in:
Herodot, Historien (Stuttgart 1971) XlI.
2 Aristoteles, Poetica, IX r.1451 b 1-7. Ik dank die vindplaats in het origineel aan L.M.
de Rijk. NestIe, Aristoteles Hauptwerke (Stuttgart 1977) 350-351.
467

468
Van der Dunk
heid en een verabsolutering ervan. Juist die genoemde vraag naar de zin en
aard van het vak is een goed voorbeeld dat we allerminst met een eenmalig
probleem te maken hebben. In dit verband komen we echter een taaie
en onuitroeibare vertekening van perspectief tegen die psychologisch zeer
verklaarbaar is. Dat is ook de reden van haar onuitroeibaarheid. Ik bedoel
de mening dat onze eigen tijd een onvergelijkelijk keerpunt in de hele geschiedenis
zou zijn. Haar eenmaligheid is dus nog weer eenmaliger dan die
van elke andere periode, de crisis nog weer een grotere crisis dan de vroegere.
En het opmerkelijke hierbij is dat zelfs historici, die beter weten omdat
ze vakshalve een oog hebben ontwikkeld voor het specifieke en onvergelijkelijke
van andere tijdvakken en doorgaans daarom ook kunnen relativeren,
op dit punt eveneens zo gemakkelijk in de - althan retorischehinderlaag
vallen van het presentisme, de overschatting van de eigentijdse
problematiek. De verklaring van die vertekening is, zoals gezegd, nogal
duidelijk: het verleden ligt als afgesloten geheel voor ons. Wij kennen de
gevolgen, de consequentie van wat vroegere generaties deden en dachten,
inc1u ief hun misvattingen en vergissingen. In onze eigen tijd kennen
we die afloop niet, de gevolgen zijn open, de gevaren en dreigingen - wat
we ook daaronder verstaan - niet bezworen of verdwenen. Daarom is het
unieke erin gelegen dat ze nog geen verleden zijn. Dat wordt dan evenwel
snel verwisseld met de inhoud of omvang van de problemen, waarbij vergeleken
die van vroeger tijden lijken te verbleken. Het mediatijdperk met
zijn karikaturale uitvergroting van het ogenblik heeft het historische geheugenverlies
en die vertekening immens versterkt. Ook ten aanzien van
de historiografie, de geschiedschrijving in het verleden, vindt die perspectivische
vertekening gemakkelijk plaats. De geschiedschrijving van vorige
generaties, ja van eeuwen kan gemakkelijk ter verduidelijking en oriëntatie
in grote lijnen worden neergezet. En elke generatie historici neemt daarbij
afscheid van de opvattingen, normen en intenties van haar voorganger.
Daarover straks iets meer.
Herinnering gestold tot een verhaal, dus tot taal, noemde ik het startpunt
van geschiedenis naar aanleiding van die legendarische zingende
knaap ter opluistering van een Romeins diner. Aangezien de herinnering
en elk verhaal niet anders dan electief zijn, is de kardinale vraag volgens
welke criteria er wordt geselecteerd. Die criteria berusten allereerst op wat
men onder waarheid verstaat en belangrijk vindt ter oriëntatie. Maar er is
een verschuiving van de waarheidsidee en de maatstaf voor wat belangrijk
wordt gevonden en die verschuiving is de voornaamste reden dat his-

Geschiedschrijving, waarheen?
torici telkens weer zo gemakkelijk het werk van hun voorgangers van naiviteit
of mythevorming betichten en corrigeren op grond van hun eigentijdse
waarheidsidee.
Wanneer de daden van het voorgeslacht bezongen werden dan ging
het gewoonlijk om de daden van het eigen volk en de herinnering of overlevering
selecteerde en gaf er vorm aan om de gemeenschappelijke band,
de identiteit zoals dat vandaag heet, te verstevigen. Daarvoor kwamen uiteraard
allereerst de glorieuze daden in aanmerking als voorbeeld en aansporing.
Bij een jeremiade over nederlagen, blunders of wandaden zouden
niet alleen de oude Romeinen hun soep met minder behagen hebben gelepeld.
Een verhaal van heldhaftigheid, overwinningen en daadkracht versterkt
het zelfbewustzijn en is tevens een stille hint om niet achter te blijven
bij de voorouders, zich hun waardig te betonen. In de nationale geschiedschrijving,
die in de negentiende eeuw zo overheersend werd, herkennen
we moeiteloos dezelfde behoefte en grondhouding. Tegenover elke
echte of vermeende grote bedreiging grijpt een volk bewust of onderbewust
naar die elementaire injectie van het het zelfbewustzijn die in het eigen
verleden is te vinden. 'En de jongens van Tromp en Piet Hein, die krijgen
ze lekker niet klein!' zongen we vrolijk na de bevrijding om de afgelopen
onderdrukking te verteren. En wat drijft vandaag een George Bush jr.
in zijn hart méér dan zijn romantisch idee van het ongerepte goede oude
Amerika, dat net als zijn heilige naamgenoot een draak moet vernietigen
en daarvoor liefst de hele wereld moet hervormen naar eigen beeld?!
De oudste geschiedschrijving voor zover bekend, wortelde nog in de mythe
en de verhalen van het voorgeslacht mondden bij een achteruitspoeling
uit bij goden en halfgoden als stamvaders en stammoeders. Uiteraard was
dat geloof niet in strijd met wat als waarheid werd beschouwd. Geen enkel
geloof kan dat ooit zijn. Voor degenen die vandaag geloven dat God-Jahwe
persoonlijk op de berg Horeb aan Mose de tafelen der wet heeft gegeven,
dat de Bijbel God's eigen woord is, dat Jezus zoon van God was, aan
het kruis stierf en weer is opgestaan om de mensheid te verlossen van haar
zondige status, of dat God-Allah aan Mohammed de Koran heeft gedicteerd,
is dit waarheid evengoed als de verhalen van Chronos, Zeus ofHeracles
eens waarheid uitdrukten voor Grieken en Romeinen. En evengoed als
het geloof in de menselijke rede en haar vermogen om een objectieve realiteit
waar te nemen, haar wetmatigheden te doorgronden en daarop ons
enige criterium van waarheid te baseren - en dientengevolge de waarheid
van bovengenoemde religieuze voorstellingen te betwijfelen of te ontken-
469

470
Van der Dunk
nen - het geloof fundament van heel de moderne wetenschap en het moderne
denken is geworden. Het geloof in mythen is niet minderwaardig
ten aanzien van het geloof in joodse, christelijke of islamitische dogma's.
En ondanks de enorme vooruitgang van onze natuurbeheersing dankzij
wetenschappen en techniek, waarvan de tastbare materiële resultaten dat
geloof in de weten chap ondersteunen, staan we telkens weer voor verrasingen,
onverklaarbare verschijnselen van de materie die de theorieën en
dat geloof uitdagen, zoals nieuwe ziektes die ineens opkomen of oude die
terugkeren, nadat ze bedwongen leken. De natuur gehoorzaamt dan ineens
niet meer aan de wetten en verwachtingen en de theorie moet worden
herzien. Waarheid blijkt altijd weer in nieuwe vermommingen te verschijnen.
Maar dit terzijde.
De Grieken gelden algemeen als degenen, bij wie de echte geschiedschrijving
begon, omdat het waarheidscriterium er verschoofvan het mythische
naar het empirisch-waarneembare. Anders gezegd, naar datgene wat echt
gebeurd was, want zichtbaar waargenomen door getuigen. Verhalen over het
verleden, en in die zin geschiedenis als overlevering, be tond wel op de een
ofandere wijze bij elk volk, ook in een tribale samenleving. Maar dat streven
naar geloofwaardigheid op grond van het empirische criterium wordt
misschien voor het eerst duidelijk bij Herodotus, die als 'vader van de gechiedschrijving'
wordt vereerd. Oudere werken zoals van Hekataios zijn
immers verloren gegaan. Zijn motief en uitgangspunt was het gevoel dat
de Grieks-Perzische oorlogen geweldig en onvergelijkbaar waren en daarom
bewaard moesten blijven voor het nageslacht. Hetzelfde motiefdus dat
ten grondslag ligt aan al die publicaties en persoonlijke herinneringen aan
oorlog,bezetting en terreur in onze tijd. Herodotus, dat was directe naoorlogse
geschiedschrijving toen de trilling van die aardschok nog in de lucht
hing, een soort eenmans-Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Thucydides,
een generatie jonger en geroemd als de eerste grote wetenschappelijke
historicus, bleek al veel hogere eisen te stellen aan die geloofwaardigheid
dankzij een verder gevorderd empirisch waarheidsidee. Hij betichtte zijn
oudere collega van mythevorming, want die was nog te veel op mondelinge
verhalen afgegaan waarbij eigen getuigenis en legende waren vermengd.
En ook Thucydides chrijft omdat hij zelf zo unieke onvergelijkbare dingen
heeft beleefd, die alles in de chaduw stellen wat vroeger is gebeurd.
Zoals gezegd een overtuiging die als een soort Leitmotiv door de historiografie
loopt tot in onze tijd. De gebeurtenissen worden steeds unieker. Een
tweede herkenbare Leitmotiv is die genoemde beschuldiging aan het adres

Geschiedschrijving, waarheen?
van de voorgangers van mythevorming, of althans van een conceptie die
een onbevangen objectieve kijk op het verleden belemmert. Het is of elke
generatie onder een beslagen kaasstolp gevangen zat, die wij er nu hebben
afgetrokken om in de vrije lucht van groter realisme te ademen. Thucydides
mag bij Herodotus dan lichtgelovigheid en mythevorming constateren,
hij zelf legt Pericles een gefingeerde redevoering in de mond. Dat was
kennelijk niet in strijd met zijn eis dat de historicus zich aan de waarheid
in de zin van de feiten moet houden. Hermann Rauschning, die ongeveer
twee-en-een-half duizend jaar later zijn gesprekken met Hitler onbekommerd
kosmetisch bewerkt en aanvult, heet dan echter geen groot geschiedschrijver
meer maar een zeer omstreden en van vervalsing beticht publicist;
onbezien of zijn beeld desondanks waarheid zou kunnen bevatten.
Met Locke, Voltaire en de Verlichting begint de afrekening met de gechiedenis
onder een christelijk-feodale koepel. Met de Romantiek dan weer
de afrekening met de moraliserende geschiedschrijving van de Verlichting.
Terug naar het aanschouwelijke warmbloedige verleden, luidt het parool!
De natie werd in de negentiende eeuw de vaste poolster waarop een groot
deel van de historici voer. Geschiedschrijving had een taak in dienst van
de versterking ofbewustwording van de nationale gemeenschap. Maar wél
op basis van het nieuwe waarheidscriterium van gedocumenteerde feiten.
De vraag naar waarheid is echter nog niet beantwoord door verbeterde fact
finding en dus ontbreekt de oriëntatiemogelijkheid zolang men niet vanuit
een selectie en interpretatie te werk gaat die nooit uit de feiten kon worden
gehaald, maar die juist vooraf gaat aan wat men als feit waarneemt.
In zijn vrome afkeer van rechtertje spelen kon Ranke komen tot zijn beroemde
en tot treurens toe aangehaalde uitspraak dat hij wilde laten zien
'wie es eigentlich gewesen'. Een uitspraak die nog steeds aanleiding geeft tot
de naïeve misvatting dat we een weergave van feiten kunnen scheiden van
een oordeel en een interpretatie, zoals ons nog weer recentelijk het NIODrapport
over Srebrenica wil doen geloven. Overigens staat die Rankeaanse
uitspraak in nauwelijks andere bewoordingen al bij Thucydides. 3
Op dat
vlak van de oriëntatie en waarheidsperceptie speelden juist de genoemde
verschuivingen in de Verlichting, de Romantiek, het tijdperk van het nationalisme
en imperialisme hun rol als historische loods.
Bij een terugblik vanuit de afstand van anderhalve eeuw zien wij nu die
beheersende paradigmata, waarbij de behoefte aan overzichtelijkheid en vereenvoudiging
ons gemakkelijk laat vergeten dat er daarnaast tal van tegen-
3 Ouo, Einleitung.
471

472
Van der Dunk
stromingen en kritische opponenten waren tegen de dominante tendens en
dat onze voorgangers zich maar zeer ten dele in dat bovengeschetste portret,
dat eerder op een houtsnede dan op een schilderij lijkt, zouden herkennen.
Binnen ofonder die grote tendenties speelde ook altijd het generatieaspect
een rol, dat tot kritiek van de jongeren op hun voorgangers leidde in tal van
varianten. Opmerkelijk is daarbij wel de versneIJing van veranderingen en
koerswijzigingen in de loop van de twintigste eeuw. Dat hangt samen met
de versnelling van de veranderingen in de hele maatschappij en de voortgaande
emancipatie waardoor geschiedenis niet vanuit de meer ontwikkelde
standen voor het volk werd geschreven maar meer en meer door allen
voor allen. Vooral na de Tweede Wereldoorlog hield dat in dat de sociale
geschiedenis, de geschiedenis van de gewone mensen, uit een vleugelpositie
binnen het vak naar het centrum oprukte en in waardering de politieke
Leopold von Ranke, grondlegger van hel historisme. Uil: Wolrgang J. Momlllsen ed., Leopold VOIl ROllke
III/d die lIlodeme Geschicil/slVissellscilOft (Stullgarl 1988).

Geschiedschrijving, waarheen?
geschiedenis ietwat verdrong. Het ontstaan van een moderne consumptiemaatschappij
en de welvaart onderstreepten daarbij het belang van de economie
en niet toevallig steeg het aanzien van sociale en economische geschiedenis
als hechte tweeling van moeder democratie. Vanaf de jaren zestig,
onder de indruk van Europees en nationaal machtsverval, de dekolonisatie
en de onstuitbare eenwording van de wereld, verving een algemene
bevrijdingsideologie de oudere nationale oriëntatie: niet slechts onderdrukte
volkeren of rassen maar gediscrimineerde minderheden op alle gebied
en nog veel algemener het demasqué van machten en machtsstructuren
in de geschiedenis kwamen in het focus en bepaalden nu wat historici
toen bovenal belangrijk gingen vinden.
Tegelijkertijd speelde echter nog iets anders. De natuurwetenschappen
en de techniek hadden de maatschappij veranderd. Wijde de geschiedschrijving
in dienst van de nieuwe idealen - inmiddels dus de bevrijdingsideologie
of'maatschappijkritiek' zoals nu het gangbare devies luidde - eveneens
tot een verandering van de maatschappij bijdragen, dan moest ze zich
methodisch sterker op de zo succesvolle natuurwetenschappen, de science
richten. Het getal deed zijn intrede als garantie van wetenschappelijkheid
en onaanvechtbare objectiviteit, als betrouwbaarste toegang tot de waarheid.
Die fascinatie door het sciencemodel ging gepaard met een bestrijding
van de rode bloedlichaampjes in de geschiedwetenschap, de literairesthetische
traditie, en een versterking van de witte, de abstracte theorievorming.
'Gebrek aan theorie' heette de aanklacht van een nieuwe generatie
aan het adres van hun leermeesters. Die zoveelste demythologisering
in de historiografie - nu van nationalistische en ideologische mythen - in
naam van de waarheid stond evenwel ook in dienst van een al dan niet verborgen
gids, namelijk die bevrijdings- ofemancipatie-ideologie. De maatschappijvorm,
dat onpersoonlijke collectief, werd (ook onder invloed van
sociologie en antropologie) het voornaamste criterium om orde en richting
in het verleden aan te brengen. Fundamentele overtuigende geschiedenis
werd voortaan maatschappij-geschiedenis. Zoals meestal kan worden
gesproken van een algemene omhelzing van ideeën die al eerder door
enkele voortrekkers waren verkondigd, waarbij allereerst aan de marxistische
geschiedschrijving en aan de Franse Annales-school moet worden gedacht.
In de jaren zestig en zeventig vond de maatschappijgeschiedenis in
het klimaat van culturele en politieke jeugdrebellie bij het jongere voetvolk
van de historici respons. Toch was die hernieuwde discussie over de zin en
aard van het vak waar dat mee gepaard ging in wezen een opwarming van
473

474
Van der Dunk
de oude controverse uit de negentiende eeuw tu sen historisme en positivisme
en we herkennen in de argumenten over en weer verbazend bekende
geluiden. Het wantrouwen tegen de literaire vorm hield een nieuw waarheidsidee
in, geënt op de moderne science, een afwijzing van elke metafysica,
een materialisatie van het denken, waarbij het getal, het meetbare de
beste waarborg vormt tegen oncontroleerbare beweringen en speculatieve
constructies. Dat alles leidde tot een verregaande depersonalisatie van
de geschiedenis. Jan en Mien Doorsnee worden immers in het verleden allereerst
als getal en anonieme massa zichtbaar. Maar bovenal hebben de
moderne democratie en de democrati eringseis vanzelf een enorm egaliserende
tendens. Het getal, de representativiteit en de meerderheid krijgen
een acraal karakter.
Op dat getij van de bevrijdingsideologie en het sociaal-economi che
credo is weer de reactie gevolgd. Daarbij vallen onvermijdelijk leuzen als
postmodernisme en posthistoire. De maatschappijkritiek en de veronderstelling
dat de geschiedenis objectieve ontwikkelingspatronen kon onthullen
mits men de juiste methode had en de enige juiste vragen stelde, bleken
(alweer) op een vergankelijk uitgangspunt te berusten. In vele gevallen
was bij vooraanstaande postmodernisten prake van ontgoocheling. Zoals
altijd ging die gepaard met een nieuw idee van waarheid. In dit geval betekende
waarheid een afwijzing zo niet van het waarheidsbegrip als zodanig
dan wél van elke pretentie om een waarheid in de geschiedenis te kunnen
vinden zoals de maatschappijhervormers dachten. Ook dit agnostici ­
me wa evenwel niet zo nieuw als het leek. We behoeven slechts te denken
aan de Griekse scepticus Phyrro en het Phyrronisme, dat ook bij tijden de
historiografie niet onberoerd had gelaten. Dit postmoderne agnosticisme
drong nu ook vanuit de filosofie de historiografie binnen: misschien was er
wel helemaal geen amenhangende ontwikkeling, geen proces, en hing het
allemaal van toevalligheden aan elkaar. Het was in wezen een chaos. In de
jaren tachtig en negentig werd in elk geval door veel intellectuele snobs de
opvatting van de daken gekraaid dat er een streep getrokken moest worden
achter de hele geestelijke Westers-Europese traditie, ook de historiografische.
Men beriep zich op de filosoof Lyotard die het had het over het
einde van de grote verhalen, lees: de grote ideologische ontwerpen, waar
men de geschiedenis had ingepast. Het was ofhij in een gonzende echoput
had geroepen. Iedereen wist het nu ineens: het tijdperk van de moderniteit
was afgelopen. Op een wat meer bijdegronds vlak riep Fukuyama 'het einde
der geschiedenis' uit. Of de mensheid daarmee in een epiloog van haar

Geschiedschrijving, waarheen?
bestaan was beland, in een schimmig wezenloos naspel of in een fa e van
eindeloze verstarring als een gemummificeerd lijk werd niet geheel duidelijk.
Wél duidelijk was dat die afscheidsstemming pa te bij de aflopende
eeuw, maar méér nog bij het besef van het einde van Europa's macht. Voor
de Amerikaan Fukuyama betekende het einde der geschiedenis daarentegen
niet zonder meer een verlies, eerder de definitieve overwinning van de
westerse democratie onder Amerikaanse leiding, al stond ons daarbij een
tijd van saaie steriliteit te wachten. Die boodschap, die hij later weer tegensprak,
viel niettemin gemakkelijk uit zijn geruchtmakende boek te halen,
omdat ze aansloot bij de onverwachte ineen torting van het Sovjet-imperium
en toch ook te rijmen viel met de posthistoire-filo ofie.
In elk geval leek daarmee een einde gekomen aan de grote concepten die
in de negentiende en twintigste eeuw aan het verleden het aanzien van een
proces en een doelgerichte beweging hadden gegeven, een teleologisch karakter,
zoal ook Ankersmit constateert. Ik zou daarbij willen aantekenen,
dat het nieuwe agnosticisme, waarbij een zinvolle samenhang of een teleologisch
verloop van de geschiedenis als de zoveelste mythe wordt ontmaskerd,
kenmerkend is voor een in hoge mate verzadigde samenleving binnen
een democratie; verzadigd zowel in materieel als in cultureel opzicht. Het
is een luxe die mensen zich slechts kunnen permitteren als zij niet leven in
existentiële nood, armoede, geweld, onderdrukking, waar de dood permanent
voor de huisdeur staat, zoals in veel Derde Wereld-landen.
Met de opkomst van een historisch agnosticisme vanafde jaren zeventig
en tachtig werd ook de ironie onder historici populair. De literatuurfilosoof
Hayden White heeft in een spraakmakend prikkelend werk vier
stijlvormen onderscheiden, die elk ook vier verschillende historische benaderingen
en visies verraden. 4
De ironische stijl correspondeert volgens
White met een sceptische of pessimistische geesteshouding. Dat zo'n geesteshouding
gemakkelijk opkomt al reactie op revolutionaire uitbarstingen
en het fiasco van idealen en verwachtingen, is aannemelijk. De ironicus
bekijkt de wereld door verkleinglazen, quasi uit het vogelperspectief.
De conclusie dat het allemaal niet zo belangrijk is, een wonderlijk of amusant
spel, compenseert dan de frustraties en maakt het verlies aan macht
en betekenis dragelijk. Ironie heeft een kalmerend effect. Daarbij moeten
we echter een pseudo-ironie van de ware onderscheiden. De pseudo-ironicus
staat niet boven het gebeuren maar hij gebruikt de ironie als een dek-
4 Hayden White, Metahistory. The historical imagination in the J9/h century (Bal ti more
1973) 43.
475

476
Van der Dunk
mantel om geen positie te kiezen en dat kan een zwakte verhullen. Dat kan
zoals elke stijl een modeverschijnsel worden. In een samenleving die door
grote conflicten wordt verscheurd of dodelijke bedreigingen kent, is voor
een ironische geschiedschrijver doorgaans geen plaats. Ironie past bij een
herfststemming nadat de bloei voorbij is en de bladeren zijn gevallen. Dat
kan zowel op een colJectief als op een puur individueel vlak het geval zijn
en daarom kan de ironische historicus in elke epoque voorkomen, maar
hij zaJ niet altijd repre entatief zijn.
Doordat de neo-positivisti che pretenties hun overtuigingskracht verloren,
kon ook de esthetisch-literaire benadering van het verleden weer uit
het verdomhoekje komen. 5
Onder invloed van het postmodernisme had
men immers weer oog gekregen voor het verhalende element, dat feitelijk
niet uit de geschiedwetenschap kon worden uitgebannen. Sterker nog: hoe
men het ook wendt of keert, het verleden kan alleen in teksten zichtbaar
worden gemaakt en die teksten hebben hun eigen intrinsieke wetmatigheden
en structuren. Vooral Ankersmit heeft in zijn werk op de betekenis van
dit zogenaamd narratieve element gewezen. 6
De kardinale vraag is daarmee
ofwe in het geheel zinvol over een verleden als een buiten ons gelegen
voorbije werkelijkheid kunnen spreken en niet uitsluitend over de weergave
ervan in de teksten. Het agnosticisme heeft daarmee een nog veel verder
reikende consequentie. 7
Onbezien dit filosofisch-kentheoretische vraagstuk
leidde de aandacht voor taal en tekst tot een herwaardering van het literaire
element en daarmee van geschiedenis als verhaal, zoals ze dat vanaf Herodotus
ook altijd in de eerste plaats, althans qua vorm, was geweest.
Die omslag van paradigma kwam misschien onbedoeld tegemoet aan
nog een heel andere behoefte die was ontstaan ten gevolge van de onstuitbare
dynamiek van de institutionalisering en professionalisering van het
vak. Die waren op hun beurt weer een gevolg van de permanente uitbreiding
van de stof, van archieven en andere bronnen, en van de enorme toename
van het aantal historici - een proces van schaalvergroting dat in heel
de moderne samenleving op vrijwel alle terreinen plaatsvond. Konden historici
in de negentiende eeuw nog lang volstaan een boek over een groots
5 Zie in dit verband mijn Utrechts afscheidscollege 'De muze herrezen' (1991).
6 ER.Ankersmit, Narrative logie. Asemantie analysis ofhistorieallanguage (Den Haag
1983).
7 Ik heb dit probleem kort aan de orde ge teld in mijn beschouwing over Hayden
White, , arrativity and the reality of the past'. Storia della Storiografia 24 (1993)
23-44.

Geschiedschrijving, waarheen?
onderwerp te schrijven - het Romeinse
rijk, de Reformatie, de Franse revolutie
- op grond van eigen onderzoek
met een enkele verwijzing naar het relevante
werk van een collega, van generatie
tot generatie werd dat werkproces
langer. Men moest van de aanzwellende
hoeveelheid relevante bronnen en literatuur
kennis nemen alvorens zijn eigen
tuintje te kunnen aanleggen en dat werd
daarbij noodgedwongen steeds kleiner
en vroeg om specialisatie. Men vergelijke
eens de voetnoten en vooral de literatuurlijsten,
voorzover in het geheel
aanwezig, bij een Michelet, Thiers, Ranke,
Droysen, Macauley, Burckhardt en
Mommsen, kortom de grote historici
uit die eeuw met de eerste de beste dissertatie
die vandaag wordt voorgelegd,
ook al beperkt die zich bijvoorbeeld tot
I-Ierodolus, de Griekse historicus uil de vijfde
eeuw voor hrislus. il: Ann Gaines, Herodotlls de Herrnhutters in IJsselstein van 1736alJd
tlle exp!orers oftlle classica! age (New Vork 70 of tot een eeuw Nederlandse choco­
1994) 22. lade-industrie. Er verschijnen boeken,
waarvan de tekst bijna een bijlage bij de voetnoten en verwijzingen is en
het deel van literatuurlijst en aanmerkingen de helft van totale omvang beslaat.
De vakman moet zich, zelfs voor een zeer gedetailleerd onderzoek,
eerst een weg banen door zo'n karrevracht van boeken en artikelen dat, als
hij tenslotte onder een geleerde stoflaag aan zijn schrijftafel of computer
verschijnt, de vaart van zijn jeugdig enthousiasme onder de gewichten van
al die exercities is afgeremd tot een voorzichtige sluipgang. Wie verwaarloost
wat colJega's vóór hem hebben geschreven ofontdekt, plaatst zich zelf
buiten het professionele discours. Vele publicaties beginnen dan ook vandaag
met het opmaken van de stand van zaken ten aanzien van het betreffende
onderwerp - of het vrouwenarbeid, het kind in de Middeleeuwen,
de boekhandel in de Gouden Eeuw ofde slag om Arnhem betreft. Door de
opmars van de maatschappijgeschiedenis werd immers meer en meer elk
domein van het maatschappelijke leven een legitiem thema voor historisch
onderzoek. De groei van het specialistendom zorgt ervoor dat ook op nieuw
477

478
Van der Dunk
ontdekte terreinen snel een hoeveelheid studies ontstaat die verplichte lectuur
wordt voor wie er verder wil graven. Die razende toename van vakpublicaties
wordt nog bevorderd door de verbeterde snellere communicatie
en de laatste tijd door internet. Het gejuich waarmee velen de mogelijkheid
begroeten voortaan à la minute teksten en bestanden van binnenen
buitenlandse bibliotheken ofarchieven thuis op hun scherm te kunnen
oproepen, is begrijpelijk gegeven de tijd- en energiebesparing. Maar er is
ook een schaduwzijde. Juist daardoor vindt er een vermenigvuldiging van
de informatie plaats en de aanloop naar het eigen zelfstandige werk wordt
weer langer. De zichtbare gevolgen blijven niet uit. Het schrijven van monografieën
wordt meer en meer vervangen door verzamelwerken van een
team van specialisten of door artikelen en de thema's worden steeds beperkter.
Een apart bijverschijnsel van die grootschaligheid van training in
kleinschaligheid is de woekering van congressen. Die resulteren in een lawine
van congresbundels die een recensent tot wanhoop kunnen drijven
bij gebrek aan samenhang of de onderlinge verschillen in kwaliteit.
Deze versplintering binnen de wetenschapsindustrie vergrootte noodgedwongen
de afstand tot de samenleving. Historici schrijven voor historici.
Paradoxaal genoeg nooit méér dan toen ze op grond van de tijdgeest
van de bevrijdingsideologie die amenleving centraal stelden en wilden hervormen.
De genoemde narratieve reactie op de voorvechters van abstracte
structuur-analyse kwam nu tegemoet aan de onvrede over de depersonalisatie
van de geschiedenis, die zo'n afstand schiep tussen wat de vakhistorici
deden en wat de bevolking aansprak. Nu het waarom veel te hoog gegrepen
bleek en men meer keek naar het hoe in klein bestek, nu de ontwikkeling
meer een samenspel van toevalligheden leek, kreeg immers de persoonlijke
beleving weer recht van spreken. De wijze waarop mensen de gebeurtenissen
ondergi ngen en zagen, het individualistische perspectief kortom, was
zelf een onbetwistbaar historisch gegeven en bood een vaster vertrekpunt
dan de hooggestemde structuralistische analyses met hun abstracte taalgebruik,
waarbij men mensen van vlees en bloed miste. Democratisering
hield nu in aandacht voor het individu. Dagboeken, brieven, autobiografieën,
gesprekken en interviews stegen in waarde. Mentaliteitsgeschiedenis
werd ineens mode na de sociaal-economische structuurgeschiedenis.
In dat verband kreeg de herinnering als zodanig een ongehoorde aandacht.
Ik heb aanvankelijk al de tot taal gestolde herinnering het vanzelfsprekende
fundament van alle geschiedschrijving genoemd. Maar die herinnering,
als het in elk mens levende persoonlijke verleden, is ook een au-

Geschiedschrijving, waarheen?
tonome kracht die ieders bewustzijn bepaalt, los van zijn historische kennis.
Zo maakte Pierre Nora met zijn werk over de lieux de mémoire - historische
plaatsen maar ook artefacten die een herinnering oproepen en tot
de verbeelding spreken - furore binnen het vak. Het werd ineens 'plaatsen
van herinnering' wat de congres-klokken sloegen.
Die verschuiving is nog bevorderd door twee andere omstandigheden.
Allereerst doordat dankzij de voortgaande emancipatie mensen uit alle
lagen hun persoonlijke belevenissen konden verwoorden, waarbij vooral
de desastreuze ervaringen - oorlog, kampen, massamoord, rebellie - om
zo'n uitlaatklep vroegen die dankzij de informatie-techniek, het interview,
de oral history binnen ieders bereik kwam. Dat heeft althans in de Westerse
wereld de laatste decennia geleid tot een opmerkelijke omkering van de
herinneringscriteria en dus van onze maatstaven voor herdenkingen. Niet
mensen van de daad maar van het lijden kwamen centraal te staan. De
slachtoffers werden plotseling de helden, waarbij de nawerking van de bezetting
en bovenal van de Holocaust doorslaggevend was. Dat geldt zeker
voor Nederland, maar geenszins uitsluitend. Het duidt op een interessante
publiekelijke humanisering van ons bewustzijn, waarbij deze twee het
overigens nog zeer de vraag is of die humanisering ook de diepere lagen
zal beïnvloeden zodra existentiële belangen op het spel staan, wat ik sterk
betwijfel. Het ligt voor de hand om hierbij ook een samenhang te bespeuren
met het machtsverlies van Europa waarmee 'macht' iets van zijn traditionele
glans inboette. Maar vooral een samenhang met de opkomst van
minderheden die hun slachtofferpositie niet langer als beschamend ervaren,
maar juist als een onbetaalde schuld aan de samenleving presenteren.
De negatieve nationale feiten werden naast de positief-glorieuze daarmee
toegelaten tot de publieke herinnering, zoals de slavernij of koloniale uitbuiting.
Voor het huidige Duitsland werd die negatieve herinnering aan
het nationaal-socialisme zelfs de fundamentele legitimatie van democratie
en humane waarden.
Een tweede veel banalere reden was de markt. Aangezien historici steeds
meer en steeds uitsluitender voor vakbroeders schreven, konden wetenschappelijke
publicaties, al die congres- en feestbundels, slechts in beperkte
oplage, vrij prijzig en dankzij zware subsidies en fondsen verschijnen. In
die toenemende ruimte tussen vakman en lezerspubliek sprongen vanzelf
anderen, journalisten, science-fiction-artiesten, schrijvers, amateurhistorici,
gezellige vertellers die voor de hongerige gemeente geschiedenis weer
boeiend maakten. En lang niet altijd is dat minderwaardig voer. De buiten-
479

480
Van der Dunk
staander heeft soms de frisse onbevooroordeelde blik, waar professionelen
hun uitgetreden karresporen niet kunnen verlaten. Grotere pogingen tot
zingeving of althans tot een breed historisch panorama die binnen het
gilde allang verdacht waren, maar waar altijd vraag naar is, kwamen van
anderen. Stellig kan de herwaardering van het verhaal en van het esthetische
element in de vakwereld, het besef dat tussen inhoud en vorm, tussen
waarheidsidee en taal een ongrijpbaar verband bestaat in beginsel ertoe
bijdragen dat historisch werk ook voor een brede kring toegankelijk blijft
ofweer wordt.
Maar het nieuwe persoonlijke perspectiefheeft zoals alles ook zijn achilleshiel.
Niet voor niets komt daarin ook een echo van de vrije markt-doctrine,
de huidige tijdgeest, tot uiting, te weten een losgeslagen hyper-individualisme
dat ontaardt in egotripperij. Elk ikje doet vandaag volgens heilig
democratisch recht de wereld kond van zijn belevenissen, frustraties
en meningen. Er wordt gemeend dat het een lust en een gruwel is. De hele
mediawereld verblijdt ons met een rijk aanbod van ongaar narcisme. Voor
het geschiedbedrijf heeft die verschuiving van paradigmata geleid tot wat
Ankersmit 'privatisering' of 'democratisering' noemt. Gemeenschappelijke
uitgangspunten lijken verdwenen ten gevolge van het bankroet van de
politiek-ideologisch of religieus geïnspireerde visies die in de geschiedenis
een teleologisch proces zagen. De veel aangehaalde wat hemdsmouwachtige
opmerking van Paul Feyerabend (die prompt de status van een postmodern
motto kreeg) 'everything goes', kan ook op historici van toepassing
lijken.
***
De redactie van Groniek vroeg mij om een bijdrage over de toekomst van
het verleden en nu heb ik uitsluitend stil gestaan bij het verleden en heden
van het verleden. Net een reisleider die in Athene alsmaar over Rome vertelt
omdat hij dat beter kent. Komt het uitsluitend door de scheve nek van het
beroepsmatige achteromkijken? Bij een historiografische terugblik blijken
echter twee dingen, die misschien ook een aanwijzing zijn voor komende
ontwikkelingen. Allereerst mag niet worden vergeten dat binnen elke generatie
ook de tegenstromingen binnen de heersende trends bestaan, waaruit
zich dan op een gegeven ogenblik een grote reactie of omslag ontwikkelt
in de vorm van een nieuw dominerend paradigma. Het nationale maakte
plaats, in Europa althans, voor het ideologisch-democratische en de poli-

Geschiedschrijving, waarheen?
tieke evenementengeschiedenis voor de structuralistische, de sociaal-economische
voor cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis, het neo-positivisme
voor het postmoderne waarheidsagnosticisme en dat zal ook weer het veld
ruimen.
In de tweede plaats blijken de fundamentele discussies over de zin van
het vak, de mogelijkheid van objectiviteit, de bestrijding van mythes, de
vraag naar de historische waarheid van alle tijden en de vragen en antwoorden
zijn soms minder origineel dan wij tijdgenoten gewoonlijk geloven,
die dankzij het moderne geheugenverlies menen iets nieuws te denken dat
allang door anderen is gedacht. Het momentele hyperindividualisme, de
'democratisering' of'privatisering' zullen weer een reactie oproepen, want
de bovenindividuele oriëntatiefunctie van geschiedenis zal niet verdwijnen.
Het verleden van de geschiedschrijving kan daarbij overigens ook als correctie
dienen op die indruk van huidige verbrokkeling want onoverzichtelijkheid
en verbrokkeling bleek altijd het kenmerk van de eigentijdse situatie
op elk gebied, ook het historiografische. Toekomstige geslachten zullen
weer de voor ons onzichtbare omvattende koepel zien, die onze blik kleurt
en beperkt. De snelle wisseling van de normen, van het aanbevolen dagmenu
brengt ook een soms ontstellend snelle veroudering van historisch
werk met zich mee. Wat van al die duizenden en duizenden vakstudies die
maandelijks verschijnen op grond van thans courante vragen - waarvan
sommigen ook met groot succes als bestsellers - zal over twintig, vijftig jaar
nog bekend zijn en een beetje meetellen? Zouden onze nakomelingen een
natuurramp ofbombardement dat hele bibliotheken en bestanden vernietigt
niet opgelucht als een zegen ervaren en als verlossing zien van inmiddels
irrelevant geworden onderzoek, van stoffige troep?
Een kardinale vraag lijkt mij in elk geval óf en in hoeverre de oriëntatiefunctie
van geschiedenis van de vakhistorici zal komen. De schaalvergroting
van het hele bedrijf is een onstuitbaar proces. De aanzwellende legioenen
van toekomstige historici zullen zich nog sterker ingraven en moeten
ingraven in particularistische molgangen, waarbij de vraag naar orientatie
en zingeving gemakkelijk uit het zicht verdwijnt. En toch blijft dat
werk anderzijds nodig als de harde rotsbodem van ons waarheidsidee. Dat
kan zich nooit losmaken van wat empirisch aantoonbaar en geverifieerd is.
Caesar wordt ook in de toekomst in 44 v.Chr. vermoord, de eerste Wereldoorlog
zal ook dan in 1914 uitbreken en de tweede in 1939, zoals de Berlijnse
muur eeuwig op 9 november 1989 zal opengaan en het WTC op 11
september 2001 in elkaar zal storten. Juist dát doorstaat de tand des tijds,
481