Geschiedschrijving, waarheen? - Groniek

468
Van der Dunk
heid en een verabsolutering ervan. Juist die genoemde vraag naar de zin en
aard van het vak is een goed voorbeeld dat we allerminst met een eenmalig
probleem te maken hebben. In dit verband komen we echter een taaie
en onuitroeibare vertekening van perspectief tegen die psychologisch zeer
verklaarbaar is. Dat is ook de reden van haar onuitroeibaarheid. Ik bedoel
de mening dat onze eigen tijd een onvergelijkelijk keerpunt in de hele geschiedenis
zou zijn. Haar eenmaligheid is dus nog weer eenmaliger dan die
van elke andere periode, de crisis nog weer een grotere crisis dan de vroegere.
En het opmerkelijke hierbij is dat zelfs historici, die beter weten omdat
ze vakshalve een oog hebben ontwikkeld voor het specifieke en onvergelijkelijke
van andere tijdvakken en doorgaans daarom ook kunnen relativeren,
op dit punt eveneens zo gemakkelijk in de - althan retorischehinderlaag
vallen van het presentisme, de overschatting van de eigentijdse
problematiek. De verklaring van die vertekening is, zoals gezegd, nogal
duidelijk: het verleden ligt als afgesloten geheel voor ons. Wij kennen de
gevolgen, de consequentie van wat vroegere generaties deden en dachten,
inc1u ief hun misvattingen en vergissingen. In onze eigen tijd kennen
we die afloop niet, de gevolgen zijn open, de gevaren en dreigingen - wat
we ook daaronder verstaan - niet bezworen of verdwenen. Daarom is het
unieke erin gelegen dat ze nog geen verleden zijn. Dat wordt dan evenwel
snel verwisseld met de inhoud of omvang van de problemen, waarbij vergeleken
die van vroeger tijden lijken te verbleken. Het mediatijdperk met
zijn karikaturale uitvergroting van het ogenblik heeft het historische geheugenverlies
en die vertekening immens versterkt. Ook ten aanzien van
de historiografie, de geschiedschrijving in het verleden, vindt die perspectivische
vertekening gemakkelijk plaats. De geschiedschrijving van vorige
generaties, ja van eeuwen kan gemakkelijk ter verduidelijking en oriëntatie
in grote lijnen worden neergezet. En elke generatie historici neemt daarbij
afscheid van de opvattingen, normen en intenties van haar voorganger.
Daarover straks iets meer.
Herinnering gestold tot een verhaal, dus tot taal, noemde ik het startpunt
van geschiedenis naar aanleiding van die legendarische zingende
knaap ter opluistering van een Romeins diner. Aangezien de herinnering
en elk verhaal niet anders dan electief zijn, is de kardinale vraag volgens
welke criteria er wordt geselecteerd. Die criteria berusten allereerst op wat
men onder waarheid verstaat en belangrijk vindt ter oriëntatie. Maar er is
een verschuiving van de waarheidsidee en de maatstaf voor wat belangrijk
wordt gevonden en die verschuiving is de voornaamste reden dat his-