Geschiedschrijving, waarheen? - Groniek

Geschiedschrijving, waarheen?
bestaan was beland, in een schimmig wezenloos naspel of in een fa e van
eindeloze verstarring als een gemummificeerd lijk werd niet geheel duidelijk.
Wél duidelijk was dat die afscheidsstemming pa te bij de aflopende
eeuw, maar méér nog bij het besef van het einde van Europa's macht. Voor
de Amerikaan Fukuyama betekende het einde der geschiedenis daarentegen
niet zonder meer een verlies, eerder de definitieve overwinning van de
westerse democratie onder Amerikaanse leiding, al stond ons daarbij een
tijd van saaie steriliteit te wachten. Die boodschap, die hij later weer tegensprak,
viel niettemin gemakkelijk uit zijn geruchtmakende boek te halen,
omdat ze aansloot bij de onverwachte ineen torting van het Sovjet-imperium
en toch ook te rijmen viel met de posthistoire-filo ofie.
In elk geval leek daarmee een einde gekomen aan de grote concepten die
in de negentiende en twintigste eeuw aan het verleden het aanzien van een
proces en een doelgerichte beweging hadden gegeven, een teleologisch karakter,
zoal ook Ankersmit constateert. Ik zou daarbij willen aantekenen,
dat het nieuwe agnosticisme, waarbij een zinvolle samenhang of een teleologisch
verloop van de geschiedenis als de zoveelste mythe wordt ontmaskerd,
kenmerkend is voor een in hoge mate verzadigde samenleving binnen
een democratie; verzadigd zowel in materieel als in cultureel opzicht. Het
is een luxe die mensen zich slechts kunnen permitteren als zij niet leven in
existentiële nood, armoede, geweld, onderdrukking, waar de dood permanent
voor de huisdeur staat, zoals in veel Derde Wereld-landen.
Met de opkomst van een historisch agnosticisme vanafde jaren zeventig
en tachtig werd ook de ironie onder historici populair. De literatuurfilosoof
Hayden White heeft in een spraakmakend prikkelend werk vier
stijlvormen onderscheiden, die elk ook vier verschillende historische benaderingen
en visies verraden. 4
De ironische stijl correspondeert volgens
White met een sceptische of pessimistische geesteshouding. Dat zo'n geesteshouding
gemakkelijk opkomt al reactie op revolutionaire uitbarstingen
en het fiasco van idealen en verwachtingen, is aannemelijk. De ironicus
bekijkt de wereld door verkleinglazen, quasi uit het vogelperspectief.
De conclusie dat het allemaal niet zo belangrijk is, een wonderlijk of amusant
spel, compenseert dan de frustraties en maakt het verlies aan macht
en betekenis dragelijk. Ironie heeft een kalmerend effect. Daarbij moeten
we echter een pseudo-ironie van de ware onderscheiden. De pseudo-ironicus
staat niet boven het gebeuren maar hij gebruikt de ironie als een dek-
4 Hayden White, Metahistory. The historical imagination in the J9/h century (Bal ti more
1973) 43.
475