Belastingrecht en de geest van de wet - Tilburg University

verband tot wederzijds voordeel. Een opvatting die wij bijvoorbeeld bij John
Rawls terugvinden. 7 Publieke goederen, zoals defensie, politie, gezondheidszorg,
onderwijs en het rechtssysteem, kunnen alleen tot stand gebracht worden als
ieder zijn financiële bijdrage levert.
Fiscale ethiek kan niet zonder recht. Zonder belastingwetgeving valt free riders
gedrag niet te voorkomen. Free riders zijn mensen die zich aan hun financiële
bijdrage, hun fair share onttrekken terwijl zij niet kunnen worden uitgesloten
van de voordelen van de publieke goederen. Iemand die zijn motorrijtuigenbelasting
niet bijdraagt kan toch gebruik maken van het door anderen gefinancierde
wegennet. Er is dus wetgeving nodig om te verzekeren dat iedereen zijn
bijdrage levert. Niet voor niets is belastingheffing in de speltheorie het klassieke
voorbeeld van het vermijden van het free riders dilemma. 8
Aldus kom ik bij mijn tweede ethische plicht: de nakomingsplicht. Eenieder
behoort zijn fiscale verplichtingen na te komen. Dat dient te gebeuren met
inachtneming van de geest van de wet in Aristotelische zin. 9 In dit opzicht is
de nakomingsplicht het middel om de fair-shareplicht te realiseren: men komt
de wetgeving na en levert zijn bijdrage aan de samenleving overeenkomstig de
redelijke verwachtingen die men in de samenleving jegens elkaar mag hebben.
De fair-shareplicht vereist een juridische vormgeving. 10 Bovendien is de nakomingsplicht
om een tweede reden nodig. De fair-shareplicht is te onbepaald alsmede
de samenleving te gecompliceerd om in een concrete situatie te kunnen
vaststellen wat ieders bijdrage aan de samenleving moet zijn. 11 Niet alleen ‘dat’
er moet worden bijgedragen maar ook ‘hoeveel’ moet worden bijgedragen, vereist
belastingwetgeving die zo nodig kan worden afgedwongen. De fair-shareplicht
veronderstelt de nakomingsplicht.
Laat ik nog iets meer zeggen over de eerder genoemde opvatting van de samenleving
als een samenwerking tot wederzijds voordeel, waarmee de fair-share-
7
John Rawls, Een theorie van rechtvaardigheid, Lemniscaat, Rotterdam, 2009. De Engelstalige editie is
A Theory of Justice, Oxford University Press, Oxford, 1971.
8
William Poundstone, Prisoner’s Dilemma, Anchor Books, New York, 1992, p. 127. Zie ook Tony Judt,
2010, p. 204.
9
Zie hierover verder par. 6.
10
Tony Honoré, ‘The Dependence of Morality On Law’, Oxford Journal of Legal Studies, (13) 1993, p. 2.
11
Tony Honoré, 1993, p. 5.
8 Belastingrecht en de geest van de wet
plicht en de nakomingsplicht zijn verbonden. De idee van een rechtvaardige
samenleving verschaft een kader waarin het burgers enerzijds is toegestaan hun
eigenbelang na te streven maar waarbinnen zij anderzijds ook rekening dienen
te houden met de belangen van anderen en van de samenleving als geheel. De
ethicus Den Hartogh heeft erop gewezen dat burgers van een dergelijke samenleving
niet alleen van de anderen verwachten dat deze hun bijdrage leveren,
maar dat zij ook weten dat die anderen dat ook van hen verwachten. Zo wordt
iedereen geconfronteerd met die verwachting van anderen als een appel op zijn
loyaliteit en billijkheidsbesef. 12 Burgers vertrouwen op de anderen in het besef
dat anderen ook op hen vertrouwen. Loyaliteit en billijkheid, fairness, fungeren
dan als ethische motieven. 13 Burgers die zich daaraan onttrekken, profiteren van
hen die wel hun fair share bijdragen. In de woorden van Den Hartogh: ‘de laatsten
hebben bezwaar tegen parasiterend gedrag omdat het parasiterend gedrag is.’
Interessant is dat empirisch onderzoek een bevestiging hiervan oplevert. De
meeste burgers blijken beter aan hun belastingverplichtingen te voldoen dan je
vanuit een individualistisch perspectief rationeel zou verwachten. Burgers zijn
bereid substantieel bij te dragen aan het algemeen belang. Zij hebben een coöperatieve,
intrinsieke motivatie. Frey spreekt van een citizenship contract, dat is
gebaseerd op ‘a mutual belief in good intentions.’ Er blijkt van een deugd van
terughoudendheid om zich niet als free rider te gedragen. Dat geldt niet alleen
voor gewone burgers maar ook voor ondernemingen. De meerderheid van belastingplichtigen
heeft een intrinsieke bereidheid, een tax morale, om zich aan de
wet te houden. 14
Bovendien gaat dit beeld ook op als een belastingplichtige verschillende opties
heeft om de voor hem fiscaal gunstigste weg na te streven. Dit is aan de orde als
creatieve taxplanning hem de mogelijkheden biedt zijn fiscale verplichtingen te
12
G.A. den Hartogh, ‘Fiscale moraal en de moraal van de fiscus’, WFR 1987/5772, p. 543.
13
Tot deze motieven is ook uitdrukkelijk solidariteit te rekenen. De zorg voor de ander vormt een belangrijk
element van een rechtvaardige samenleving. Zie R.H. Happé, ‘Over belastingheffing en ethiek.
Enige politiek-filosofische verkenningen’, in: D.A. Albregtse en P. Kavelaars (red.), Maatschappelijk
heffen, deel 1, De wetenschap (Stevens-bundel), Kluwer, Deventer, 2006, p. 335. Verder vormt solidariteit
een centraal begrip bij Stevens. Zie L.G.M. Stevens, Fiscus, ik ben je vriendje niet! Beschouwingen over
Fiscale Ethiek, Kluwer, Deventer, 1997, p. 34 en Leo Stevens, Naar een solidaire participatiemaatschappij,
Kluwer, Deventer, 2008.
14
Bruno S. Frey and Benno Torgler, ‘Tax morale and conditional cooperation’, Journal of Comparative
Economics (35) 2007, p. 140.
Belastingrecht en de geest van de wet 9