Download deel 2 - Textualscholarship.nl

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA XII,2
Cf-s, nti'n
Huy• ens
Nederland se ge. ichten 1614-16 2 5
Deel 2 / Apparaat en commentaar

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA
Constantijn Huygens
Nederl' it Ise gedichten 1614-162Ç
Deel 2 /1 Apparaat en commentaar

CONSTANTIJN HUYGENS / NEDERLANDSE GEDICHTEN I6I4-1625

MONUMENTA LITERARIA NEERLANDICA XII,2
Dit is een uitgave van het Constantijn Huygens Instituut voor
tekstedities en intellectuele geschiedenis (cm) van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW)
Adres: Prins Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag
Postadres: Postbus 907 S4, 2509 LT Den Haag
Telefoon: 0 70-33 1 5 800
Telefax: 070—;8 zo S46
Copyright van deze uitgave © 2001 Constantijn Huygens Instituut van
de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen
Vormgeving: Frederik Bos, Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen, Amsterdam
Druk: Orientaliste, Herent
ISBN 90-76832-03—x

KONINKLIJKE NEDERLANDSE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN
Constantijn Huygens
Nederlandse gedichten i6í4-í6 2 S
Historisch-kritische uitgave,
verzorgd door Ad Leerintveld
Deel 2 / Apparaat en commentaar
Constantijn Huygens Instituut, Den Haag zoor

Projectcommissie: E.K. Grootes, Am ste , r a m• H .. He M Hermkens, m ens ,
Hil va rn e ee kM.A. , • .. c e ve 1- Va ndern e Dussen, Utrecht; , ec t. , St rnhl e g o t ,
Amsterdam; H.T.M. van n Vliet, V ^ Den Haagg

Beknopte inhoudsopgave
Woord vooraf r
Inleiding 3
Apparaat 91
Facsimile's 769
Bibliografie 797
Alfabetisch register van titels en beginregels 827
Register van namen 83I
Gedetailleerde inhoudsopgave 841

Woord vooraf
Deze editie zou er niet gekomen zijn als H.T.M. van Vliet zich niet
op een goede dag in 1983 tot prof. dr. L. Strengholt, hoogleraar aan
de Vrije Universiteit te Amsterdam en erkend Huygensspecialist, had
gewend met de suggestie de poëzie van Constantijn Huygens uit te
geven in een historisch-kritische editie. Een jaar later werd de
verzorging van een historisch-kritische uitgave van de vroege
Nederlandse gedichten van Huygens een van de projecten waarmee
het Bureau Basisvoorziening Tekstedities van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen in augustus 1984 van
start ging. Deze editie vormt daarvan het resultaat.
De projectcommissie heeft mij vol vertrouwen op afstand begeleid.
Ik ben de leden mevr. Schenkeveld-Van der Dussen en de heren
Grootes, Hermkens, Strengholt en Van Vliet dankbaar voor hun
gecombineerde deskundigheid waarop ik nooit tevergeefs een beroep
deed. Ik heb het als een groot voorrecht ervaren onder hun leiding
aan de editie te werken. Toen zich tijdens het project de gelegenheid
voordeed om van de uitgave tegelijkertijd een proefschrift te maken,
werd de samenwerking met mijn leermeester prof. dr. L. Strengholt
weer net zo intensief als in de jaren dat ik zijn student-assistent was.
Aan zijn vakmanschap heb ik mij jarenlang kunnen spiegelen. Zijn
plotselinge dood in 1 9 8 9 betekent voor mij ook een persoonlijk
verlies.
Dat Riet Schenkeveld zonder enige aarzeling bereid bleek na het
overlijden van Leen Strengholt als promotor op te treden, stemt mij
nog steeds tot vreugde. Als lid van de projectcommissie en als
alumna van de Vrije Universiteit heeft zij de historische band van dit
onderzoek en zijn uitvoerder met de Vrije Universiteit bewaard.
Daarnaast heeft zij veel meer gedaan dan zij zich bij haar bereidverklaring
realiseerde. Met name bij het schrijven van de inleiding en de
verschillende commentaren op de gedichten heeft zij de gang erin
gehouden met haar altijd snelle en steeds opbouwende kritiek. Ik
dank haar zeer daarvoor.
Uit de projectcommissie wil ik nog een deskundige met name
noemen. Dr. H.M. Hermkens ben ik zeer veel dank verschuldigd. Als
geen ander vertrouwd met Huygens' handschrift heeft Harrie
Hermkens mij voor menig fout behoed.
I WOORD VOORAF

Deze editie heeft veel te danken aan mijn collega's van het eerste uur:
Annemarie Kets, Anne Jacobs, Oege Dijkstra, Vivian Janssen, Connie
Klutzow, Guus Middag en Dick van Vliet. De discussies in de
pionierstijd van het `Bureau Basisvoorziening Tekstedities' hebben
hun sporen in deze uitgave achtergelaten. Mijn tegenwoordige
collega's van de afdeling Bijzondere Collecties van de Koninklijke
Bibliotheek dank ik eveneens. Telkenmale attendeerden zij mij op iets
van of over Huygens waarmee ik mijn voordeel heb kunnen doen. Ik
hoop de Huygenstraditie aan de KB, gebaseerd op de collectie en
gevestigd door de conservatoren Vermeeren en De Kruyter te
kunnen voortzetten. Ook vakgenoten buiten de biliotheek in binnenen
buitenland dank ik voor de stimulerende contacten over Huygens.
Prof. dr. Chr. Heesakkers dank ik voor zijn hulp bij de vele citaten bij
'tCostelick Mall. Tineke ter Meer en Ton van Strien bedank ik met
name voor hun jarenlange collegiale vriendschap en hun commentaren
bij eerdere versies van de inleiding. Connie Klutzow heeft vele
uren achter haar tekstverwerker doorgebracht om correcties aan te
brengen en nieuwe prints te bezorgen. Ik ben haar daarvoor zeer
erkentelijk.
2 WOORD VOORAF
Heemstede, zomer Z000

Inleiding
I SAMENVATTING
r . r Begrenzing
3
Constantijn Huygens (r 5 96-1687) wordt beschouwd als een belangrijke,
zelfs centrale figuur bij de studie van de zeventiende-eeuwse cultuur in
de Republiek der Verenigde Nederlanden.' Zijn gedichten worden zowel
om hun inhoud –thema's als godsdienst, verwerking van klassieke
motieven, aandacht voor de gewone man – als om hun vorm –genre,
stijl, taal –hooglijk gewaardeerd.
Van geen enkele dichter uit de zeventiende eeuw is zoveel handschriftelijk
materiaal overgebleven als van Constantijn Huygens. Geen enkele
dichter ook heeft zich vanaf het allereerste begin van zijn carrière als
dichter, zo nadrukkelijk beziggehouden met de typografie van zijn werk.
Het belang van zijn dichterschap en de aard en hoeveelheid van het
overgeleverde materiaal vormen de voornaamste redenen om een historisch-kritische
uitgave van Huygens' werk te vervaardigen. Een dergelijke
editie levert een betrouwbare basis voor de bestudering van zijn gedichten
en vormt tevens een eerste demonstratie van historisch-kritisch
editeren van zeventiende-eeuwse teksten uit het Nederlandse taalgebied.
Deze samenvatting biedt een overzicht van de inleiding op de historisch-kritische
editie van de vroege Nederlandse gedichten van Constantijn
Huygens.
De hier gepresenteerde historisch-kritische editie is een deeluitgave. Zij
beperkt zich tot de Nederlandstalige gedichten die Huygens heeft geschreven
tot aan de publicatie van zijn Otiorum libri sex, in 162 5 . De beperking
tot de Nederlandse gedichten komt voort uit het gegeven dat
Huygens binnen de Nederlandse literatuurgeschiedenis met die gedichten
een vooraanstaande plaats inneemt. Aan een uitgave van bijvoorbeeld
Huygens' Latijnse poëzie worden bovendien andere eisen gesteld.'
De begrenzing tot i 62 5 laat zich verklaren uit de omstandigheid dat
Huygens in dat jaar voor het eerst zijn gedichten in een omvangrijke
I Zie voor een eerste oriëntatie de biografieën g door Smit 9 r 8o en Strengholt g 97 r 8 en de
publicaties p die verschenen in het herdenkingsjaar gl 1987: Veelzijdigheid ^J^ di heid als levensvorm en hhet
speciale p nummer van het tijdschrift tijdschrift De eventiende ^ eeuw. Zie ook Streekstra r 997
.
2 Huygens' Yg vroege g Latijnse gedichten worden uitgegeven door dr. Tineke ter Meer.
Latijnse g
INLEIDING

undel onder eigen naam pub liceert. Van belang is tevens het feit dat te
midden van de grote hoeveelheid nagelaten handschriften van de dichter,
zich de door hemzelf bewerkte kopij voor de Otia bevindt.
1.2. Editiegeschiedenis
1.3 Bronnen
In het tweede hoofdstuk van de inleiding bespreek ik in een historisch
overzicht de belangrijkste uitgaven van de handschriften van Huygens'
gedichten sinds zij in 182 3 uit particulier bezit in openbare collecties
terecht kwamen. Ter sprake komen de uitgave door Leendertz en de
kritiek daarop van Penon en de standaarduitgave die Worp honderd jaar
geleden van alle gedichten van Huygens bezorgde. Bijzondere aandacht
wordt hierbij gegeven aan de beweegredenen en doelstellingen van de
tekstbezorgers en uiteraard aan de inrichting van hun edities. Aan het
slot van dit hoofdstuk wijd ik een passage aan de binnen de historische
Neerlandistiek gegroeide interesse voor manuscriptologie en analytische
bibliografie, waardoor in zekere zin deze historisch -kritische editie van
Huygens' poëzie werd voorbereid.
Het derde hoofdstuk bevat een bespreking van de bronnen waarin de
poëzie van Huygens is overgeleverd. Ik schenk aandacht aan herkomst
en ordening van de grote verzameling Hugeniana en bespreek de aard en
het belang van de handschriften. Vervolgens handel ik over de gedrukte
bronnen. Achtereenvolgens komen aan bod de drukken vóór de Otia,
de herdrukken van de Otiorum libri sex en de edities waarin Huygens zijn
verzamelde Nederlandse gedichten uitgaf: de Koren-bloemen uit i 65 8 en
de herdruk daarvan uit 1672. Bij de bespreking van de gedrukte bronnen
die zijn verschenen vóór de Otia leg ik de nadruk op Huygens' bemoeienis
met de typografische vormgeving van zijn werk. Tevens geef
ik ruim aandacht aan de ontstaansgeschiedenis van Batava Tempe en
'tCo.rtelick Mall. Beide gedichten danken hun eerste publicatie aan Jacob
Cats en zijn streven een Zeeuwse bundel poëzie uit te geven: De Zeeure
Nachtegael. Over de lange tijd samenlopende publicatiegeschiedenis van
deze Zeeuwse bundel en Huygens' `Zeeuwse drukken' bevat de briefwisseling
tussen Cats en Huygens zeer informatief materiaal. Voor dit
hoofdstuk heb ik van deze correspondentie uiteraard gebruik gemaakt.
1.4 De drukgeschiedenis van de Otia
4
Een uniek aspect van de in deze editie uitgegeven gedichten wordt voor
het eerst in dit hoofdstuk systematisch besproken: de kopij voor Huygens'
eerste verzamelbundel Otiorum libri sex. Het bleek mogelijk uit de
INLEIDING

ewaard gebleven Hugeniana voor deze bundel nagenoeg de gehele kopij
te reconstrueren. Een overzicht hiervan is opgenomen in dit hoofdstuk.
Op basis hiervan kon vervolgens een bespreking gewijd worden aan
Huygens' kopijvoorbereiding, aan de manier waarop hij zijn werk persklaar
heeft gemaakt –ontwerp titelpagina's, opmaak, gewenste letter –
en aan de door hem uitgevoerde correctie.
1.5 Verantwoording
In het laatste hoofdstuk van deze inleiding verantwoord ik de opzet van
deze editie. Ik bespreek de opnamecriteria en de keuze van de basistekst.
Tevens verklaar ik mijn behandeling van de varianten. Tot slot leg
ik uit hoe het variantenapparaat is ingericht en welke siglen en tekens
daarbij gebruikt zijn.
Deze tweedelige editie biedt het volgende:
Deel z bevat in chronologische volgorde Huygens' Nederlandse gedichten
die zijn geschreven tussen i61 4 en mei 162 5 . Bij deze gedichten zijn
in voorkomende gevallen ook de gedichten opgenomen van andere
dichters als P.C. Hooft en Anna en Tesselschade Roemers Visscher
waarop Huygens met een gedicht heeft gereageerd.
Na deze gedichten volgen in bijlagen: de Nederlandse lofdichten op
de Zeeuwse uitgave van Batava Tempe en 'tCostelick Mall en de
Nederlandse lofdichten op de Otia.
In deel z zijn per gedicht of per groep bijeenhorende gedichten achtereenvolgens
opgenomen:
– een beknopte literair-historische inleiding met opgave van de belangrijkste
literatuur over het gedicht en de edities waarin deze gedichten, na
de standaardeditie van Worp, zijn verschenen;
– in voorkomende gevallen (een beschrijving van) de thematische bron;
– translitteratie-aantekeningen;
– een beargumenteerd overzicht van de overlevering van het gedicht;
– het variantenapparaat.
Na het variantenapparaat volgen facsimile's van de door Huygens bewerkte
kopij voor de Otia van zijn in 161 9 gedrukte religieuze gedichten.
2 EDITIEGESCHIEDENIS IN VOGELVLUCHT
5
In de avond van 18 februari 182 3 werden de handschriften van Constantijn
en Christiaan Huygens voor "sKonings' rekening' voor een
bedrag van f 1300,– aangekocht en zo `voor den Lande' behouden. Ze
waren ter veiling aangeboden door een erfgenaam van een van de erven
van Susanna Louisa Huygens, douairière Willem Baron van Wassenaer
van Ruijven, de laatste directe afstammelinge van Constantijn Huygens.
INLEIDING

Zij bewoonde tot haar dood in 1785 het Huygenshuis aan het Plein te
Den Haag. Bijna een eeuw lang waren daar de manuscripten van de
dichter, secretaris, musicus en diplomaat Constantijn Huygens
(I 596-16 8 7) bewaard gebleven.3
De aangekochte Hugeniana werden op last van de koning verdeeld
over een aantal instellingen. Aan het Koninklijk-Nederlandsche Instituut,
nu Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, werden
overgedragen: gedichten en brieven van Constantijn Huygens, zijn
journaal van zijn ambassade naar Italië in i62o en een pakket met diverse
reisjournalen van Constantijn Huygens jr.4
De handschriften werden slechts een enkele maal gebruikt door
leden van het Instituut en raakten in vergetelheid. Willem Bilderdijk bezorgde
in de jaren 1824-182 5 Huygens' Nederlandse gedichten voor het
eerst met annotaties op basis van een exemplaar van de tweede druk der
Koren-bloemen. Hij had wel toestemming gekregen om de handschriften
te raadplegen, maar schijnt ze niet gebruikt te hebben. S De Amsterdamse
hoogleraar Jorissen publiceerde in 18 7 1 zijn Constantin Huygens.
Studiën. Eerste Deel, zonder daarbij gebruik gemaakt te hebben van de
schriftelijke nalatenschap van Huygens. Wél was Jorissens biografie aanleiding
voor twee leden van de afdeling letterkunde van de Koninklijke
Akademie om op zoek te gaan naar de handschriften. Ze werden gevonden
en vervolgens geordend en gecatalogiseerd. 6 Jorissen gaf in
18 73 een overzicht van de inhoud van deze `voor de tweede maal aan
het hoogste wetenschappelijk college in Nederland geschonken' handschriften
die niet langer `onbekend en vergeten' mogen blijven.7
3 Zie voor een overzicht van deeschiedenis g van de Huygenscollectie Yg Leerintveld 1 9
88. De
inbrenger g was waarschijnlijk ) t mr. Leonard Pauw geboren gp
Hoeufft(1 7 15-1824). Zie t.a. .
nooten 43 Heibroek 1 1 9 82 ^ p p. 1 99.
4 Deze handschriften vormen de nummers 1–I 3^2 2 en 2 3 3van de inventaris die werd w op
-
gemaakt g bij de bij deling van de erfenis van g Susanna Louisa Yg Huygens. Deze zelfde nummering g
werd ook aangehouden g in de catalogus ^ voor de veiling g in 182. 3 Zie Leerintveld 188. 9 In
'937 937 zijn deze handschriften in permanente p bruikleen gegeven g g aan de Koninklijke 1jke
Biblio-
theek. Zie Ter Horst 1938. 93
5 Zie Jorissen I 73^ 8 Worp, Wo p > GGedichten > 1. p. xi; Smit I 977 Str e n goh lt 1 9 8 3 In de Bibliotheek b otheek
van de Universiteit Leiden wordt een exemplaar p van Huygens' Yg Koren-bloemen 1 2 7 bewaard
met eigenhandige aantekeningen g van Bilderdijk (signatuur ^ 49 1 8 c 14-16).
6
Worp, p edichten i, ^ p. p xi, ^ Catalogus g 18 74. Zie ook hoofdstuk 3, 'Bronnen'.
7 Jorissen8 1 73 het citaat op p Pp. 2I S.
De vondst op pde zolder van het Trippenhuis pp had het
indirecteevol g gdat Jorissen zijn 1 Studiën niet verder heeft kunnen voortzetten. `Ik moest tel-
kens bekend vooronderstellen, en verwijzen l naar hetgeen g in het eerste deel had moeten
staan, maar eenvoudig g niet stond, ^ omdat het geschreven g was vóór 18 72. Er bleef mij 1 niets
anders over, dan den arbeid te staken of van voren af aan te beginnen.' g1 Jorissen 188 S het
citaat op pp44 404.
6 INLEIDING

2. r Eerste uitgave naar de handschriften
7
Op 12 mei 18 73 werd door de Letterkundige Afdeeling der Koninklijke
Akademie een `kommissie' benoemd `om te onderzoeken of het wenschelijk
is, dat de Akademie de gedichten van Constantijn Huygens uitgeve,
en zoo ja, op welke wijze en met welke vermoedelijke kosten dit
zou moeten en kunnen geschieden'. Reeds een maand later, op 13 juni
18 73 brachten de heren Moll, Jonckbloet en Beets verslag uit. 8 De commissie
was
`eenparig (...) van gevoelen dat het terugvinden der oorspronkelijke handschriften
van Huygens' gedichten een zoo belangrijk feit is op het gebied der Nederlandsche
letterkunde, dat daardoor eene nieuwe uitgave dier gedichten niet alleen volkomen
wordt gerechtvaardigd, maar als hoogst wenschelijk is te beschouwen.'
De argumenten die de heren noemden, waren verbonden met de persoon
van de dichter: `Huygens is (...) een der merkwaardigste
persoonlijkheden van onze geschiedenis.'
Ook de handschriften zelf `zijn in menig opzicht belangrijk'. De
commissie wees in dit verband op de talrijke nooit uitgegeven stukken,
de dateringen en andere aantekeningen op de manuscripten waardoor
het mogelijk werd `ze allen naar tijdsorde te rangschikken en ze in verband
te brengen met Huygens' leven'. Vervolgens wezen zij op de `aangewakkerde
belangstelling in de geschiedenis onzer nationale letterkunde'
en de `grondiger waardeering van kunst en poëzie, waardoor onze
tijd zich kenmerkt'. Dit alles scheen `eene nieuwe, volledige uitgave der
dichtwerken van een man als Huygens eene goede ontvangst te waarborgen.'
De commissie vervolgde dan: `Maar juist daarom schijnt het ook
minder noodig, dat de Akademie zich buitengewone uitgaven oplegge
om zoodanigen nieuwen druk te bevorderen'. Volgens deze heren zal
meer dan één `degelijk Nederlandsch uitgever' dingen naar de eer `om
de vaderlandsche letterkunde te verrijken met een boek, dat Holland's
roem zal vermeerderen'. De Afdeeling zou naar de mening van deze
commissie kunnen volstaan met uit te spreken dat een dergelijke uitgave
hoogst wenselijk is en te verklaren dat de Akademie bereid is de handschriften
ter beschikking te stellen `van hem, die zich opgewekt zal gevoelen
om dien schat gemeen te maken'.
De heren geleerden waren b lijkbaar toch te optimistisch, want pas in
mei 1881 verscheen er een prospectus met de aankondiging van De Volledige
Dichtwerken van Constantijn Huygens, met aanteekeningen van P. Leen-
8 Verslagen g en Mededeelingen g der Koninklijke J Akademie van Wetenscha en. Afdeeling gLetterkunde.
Tweede Reeks. Derde Deel. Amsterdam 18 73^ p 3 6o— 3 62.
INLEIDING

dertz Wz., uitgegeven door de Hollandsche Maatschappij van Fraaije
Kunsten en Wetenschappen, en onder toezicht van dr. N. Beets. In een
bijlage bij het prospectus moest tegelijkertijd echter het overlijden van
de bewerker worden meegedeeld. De Hollandsche Maatschappij ging
vervolgens in op het bescheiden aanbod van de zoon van de overledene,
P. Leendertz Jr., om hem het werk te laten voortzetten onder toezicht
van `een meer ervaren en bevoegd letterkundige'. Prof. Beets, die
in de bovengemelde commissie van de Akademie had gepleit voor een
uitgave, was gaarne bereid dat toezicht uit te oefenen. Op 16 september
1881 zag de eerste aflevering van de nieuwe uitgave het licht.9
In de Nederlandsche Spectator van 1 7 december 1881 werd de uitgave
besproken door dr. G. Penon in een artikel dat de titel draagt: `De eer
der Nederlandsche philologie en de nieuwe Huygens-uitgave'. Penon
bracht grote bezwaren ter tafel: de aangeboden tekst was niet betrouwbaar
gebleken en de bewerkers pasten een `eclectische tekstcritiek' toe.
Zij namen in de chronologisch aangeboden teksten soms lezingen op
uit latere drukken. Voorts ontbrak een adequate beschrijving van de
gebruikte handschriften. I° In zijn bespreking van het tweede deel van
de uitgave Leendertz, verschenen in de Nederlandsche Spectator van 1 3 mei
1882, concludeerde Penon dat de tweede aflevering in geen enkel opzicht
beter was dan de eerste. Aan zijn eerdere bezwaren voegde hij nog
toe dat de bewerkers niet op de hoogte waren van de literatuur over
Huygens en ook de Huygensbibliografie niet kenden. t I
Op 20 mei 1882 verscheen in de Spectator de prent `Huygens in druk'.
Met opgeheven wijsvinger waarschuwde Huygens daarop, terwijl op de
achterwand een schilderij met een slapende Beets was afgebeeld:
De drucker druckte snel: waerom so snel hy druckte?
Ey druckt' hy minder snel, hij seker beter druckte;
Hij vollegt niet 't pennoen, en gaet het snel vooruyt,
Hoe hard de drucker druckt. hy druckt my toch niet uyt
CONSTANTER
Dit was duidelijke kritiek die van de zijde van de Spectator de dichter
zelf in de mond werd gelegd: Voor een goede uitgave moest "t pennoen'
(de visie van dr. Penon) gevolgd worden.I Z
9 Deze D e gegevens g geve zijn ontleend tl d aan Penon 188 4^ p. p175-178.
IO
Penon 1884, 4^ p.
1 78-185.
I I
Penon 1884, 884^ p 186-192.
12 Zie i Maas 1986, 9^ p.p .205-207. Maas houdt ten onrechte het auteurschap van Huygens Yg voor
mogelijk. g lYgg Dit epigram is niet van Huygens maar hooguit geïnspireerd g P op p het door Maas
afgedrukte g epigram van Huygens. Hu ens. De slapende p Beets en dit ggebruik van het woord `Pen-
noen' (wNT XII > i 1120 vlag g of wimpel, p^ bij uitbreiding teken of sein van de opperbevel-
bij g pPereve
hebber van de vloot) wijzen duidelijk op p een schrijver binnen de kring g van SSpectator.
8 INLEIDING

In het weekblad De Amsterdammer van 8 oktober 1882 publiceerde
P. Leendertz Jr. een weerwoord op Penons kritiek. Gekozen was de
beste tekst om deze kunstwerken te genieten: de laatste. Maar om aan
de `eischen' van de filologie te voldoen, werden de veranderingen die de
dichter had aangebracht en de afwijkende lezingen uit de vroegere uitgaven
en het handschrift aan de voet van de bladzijde opgegeven. Leendertz
vervolgde dan: `Ook de wijze van spelling van den dichter is voor
de philologie van belang en daarom worden hier de gedichten gegeven
in de spelling van het handschrift.' Penon antwoordde een week later in
hetzelfde blad dat hij deze handelwijze verkeerd vond: `Hij [P. Leendertz
Jr.] meent dat men aan een gedicht van Huygens van b.v. 1625
Benen tekst van 16 72 mag tot grondslag leggen, en dat men in de noten
de lezingen van het handschrift en van de vroege drukken moet plaatsen.
(...) En wanneer de Heer Leendertz er nu bijvoegt dat hij dien
tekst van 1672 construeert met eene spelling van het handschrift, dus in
dit aangenomen geval met eene spelling van i625, dan kan ik mij met
Bene dusdanige wijze van uitgeven nog minder verenigen.' ^3
Op 21 september 188 3 besloot het Algemeen Bestuur van de Hollandsche
Maatschappij de onderneming op te geven. De intekenaren op
de Volledige Dichtwerken kregen per 7 januari 1884 hiervan bericht.
2.2 Uitgave Worp
9
In 18 9 1 maakte Jan te Winkel in een bijdrage in Taal en Letteren bekend
dat dr. J. A. Worp een plan had ontworpen om alle gedichten van
Huygens in chronologische volgorde uit te geven. 14 De befaamde Huygensspecialist
H. J. Eymael juichte toen hem dit bericht ter ore was gekomen:
`Habemus pontificem', zoals hij in zijn recensie van het eerste
deel meldt. De geest van dr. Penon zal `hoogtijd' gevierd hebben op 23
maart 1892, toen dit deel het licht zag. De eisen die hij had geformuleerd
in zijn bespreking van de eerdere uitgave `zijn in de nieuwe niet
alleen alle in acht genomen, maar verre overschreden'. I S
Reagerend op een ultrakorte `recensie' van deel V van zijn uitgave in
De Nederlandsche Spectator van 12 oktober 18 95 , zette Worp in een paar
woorden uiteen wat het doel van zijn uitgave is:16
13 Gegevens g ontleend aan Penon 188 4^ p. p 186-20 4.
'4 Te Winkel 18 9^ I p .6 974 – . Het archief a chie van va Te WWinkel dat da berust be st tter
Koninklijke 1jke
Biblio-
theek bevat i SS brieven van Worp paan Te Winkel en I kopieën 3 p van brieven van Te Winkel
aan Worp. p Zie Bos en Van der Lof 1984.
I 5 E m 9 ae l I ^pg 28Groningse 159-161. De Gronin e firmaJ.B.Wolters had op pzich genomen g deze
kostbare uitgave g te bezorgen g als er 3 oo intekenaren zouden zijn zij lggevonden. Er zij zijn 1 exem-
plaren met het impressum: p Arnhem, ^ S. Gouda Quint. Deze firma heeft kennelijk kennelij voor een
belangrijk rijk aantal getekend g en die vervolgens g onder eigen g impressum p doorverkocht.
16
Wor p 18 9S^p 34 346.
INLEIDING

De Huygens-uitgave wil een historisch werk zijn; l ^ zij zij treedt niet op p aesthetisch of
taalkundig g terrein. Zij l dient om al de verzen van den dichter te publiceeren P (...).
Zij wil bijzonderheden
bijzonderheden ggeven over vele personen p uit den ruimen kring, g^ waarin de
dichter leefde, ^1 bijzonderheden, ^ die voor een deel van belang g zijn ln voor de letterkun-
di g ge ggeschiedenis en tevens een beeld opleveren P van de maatschappij pp l in dien tijd. l
Zij tracht ten slotte, ^ wat het technische gedeelte g betreft, ^de regels g vast te stellen,
volens g welke verzen van onze zeventiende-eeuwsche dichters naar het handschrift
moeten worden afgedrukt. g
Met voorbijgaan van de andere in dit citaat gegeven redenen, zoals volledigheid
en het ontbreken van esthetisch of taalkundig commentaar,
waarvoor overigens van meet af aan begrip bestond i7, bespreek ik hierna
de technische uitgangspunten van Worp. Hij heeft deze geformuleerd
in de inleiding op de i 8
De handschriften van Huygens kan men, aldus Worp, in drie soorten
verdelen: `het klad, het net en de kopie voor de drukkerij'. Worp geeft
het net uit. `Het zou toch onbillijk zijn, om de brouillons van een dichter
te laten drukken.' Worp geeft het `verschil van lezing' in de verschillende
handschriften in een noot aan. Geheel afgekeurde, door de dichter
doorgehaalde, lezingen worden niet vermeld. Bij onderstreepte
woorden waarboven Huygens een ander woord plaatste, is wat hij het
laatst noteerde , het bovenste dus, opgegeven. De andere lezing komt in
een noot met de aanduiding `eerst: — dan: — '.
De bewaarplaats van de handschriften die niet in de Akademieverzameling
worden gevonden, geeft Worp ook in een noot.
De tekst wordt nauwkeurig naar het eenmaal gekozen handschrift
uitgegeven, ook in spelling en interpunctie. Alleen heeft Worp in de
Nederlandse verzen de u voor v niet durven overnemen. De interpunctie
is soms die van het klad of van de kopie voor de drukkerij, namelijk
daar waar het net door de haast waarmee Huygens het schreef, de interpunctie
mist.
Een apart punt van aandacht vormen voor Worp de verbeteringen die
Huygens later, bijvoorbeeld toen hij de druk van zijn Otia voorbereidde,
in de handschriften aanbracht. Waar de oude lezing volkomen duidelijk
'7 Taco de Beer (De Beer 1 9 8 geeft g 2 ee aant aa pas Pdat
doorvolledigheideenbetrouwbaar s d o or-
deel over "s dichters verdere kunstenaarsontwikkeling g te vormen' is. Het ontbreken van
taalkundige g uitleg g vindt hij logisch: een volledig ggglossarium op p Huygens Ygp kan gpas
gemaakt
worden op g basis van een volledige g uitgave g van zijn werken. Hij Hij hoopt p dat Eymael Ymae
`als vol
lede ge tekstverklaarder' zou willen optreden. p Te Winkel (Te Winkel 18 9 1 voorspelde p dat
deze uitgave g `eene standaarduitgave ^ zal worden, ^ waarom zich gaandeweg g gwel uitgaven g van
aafzonderlijke fzonderlijke ggedeelten met taalkundige g aanteekeningen g ... zullen g roe peeren.'
1 s Worp,
Gedichten 1 p. xxvr–xxxi.
IO INLEIDING

leesbaar is, geeft Worp de tekst zoals Huygens hem oorspronkelijk heeft
geschreven onder vermelding van de latere versie in een noot.
Tot op heden is de uitgave van Worp de standaarduitgave gebleven.
Een nieuwe editie wordt echter meer en meer als een noodzaak gezien.
2.2.1 Kritiek op de uitgave Worp
Na intensief onderzoek van de overgeleverde handschriften van met name
Huygens' gedicht Van d'ure dat ick waeck uit 16z6, stelde Vermeeren in
het klassiek geworden artikel `Vastaerts Penn in arrebeyt' vast:
dat Worps weergave teleurstelt. Hij drukt af wat hij de laatste redactie (het `net')
acht, doet onvoldoende mededeling omtrent de aard der daarin voorkomende wijzigingen
en haar uitvoering, en is in zijn weergave van de versie der eerste redactie
(het zgn. `klad') onvolledig. I 9
Voor zijn promotie-onderzoek naar de genus-n in het Hollands en Antwerps
van Constantijn Huygens kon Hermkens zich niet baseren op
Worp:
De editie van Worp is onbetrouwbaar; ze bevat veel verkeerde, maar nog meer
onvolledige lezingen.2O
Ook Strengholt concludeerde aan het eind van zijn principiële artikel
`Terug naar de handschriften van Huygens' Zede -printen' dat
een nauwgezet onderzoek van de handschriften methodisch voorafgaat aan de
interpretatie en de analyse van Huygens' gedichten, afzonderlijk en gezamenlijk. En
meer in het algemeen: de uitgave van de onvolprezen Worp, hoe betrouwbaar ook
en hoe voortreffelijk in het licht van haar doelstelling, is hard aan vervanging toe.21
Over de kansen voor een dergelijke vervanging was hij echter zeer pessimistisch.22
Ook allerlei edities van afzonderlijke werken van Huygens, waarbij de
uitgaven van Zwaan de belangrijkste zijn, toonden impliciet aan dat
I9 Vermeeren i 9S9^ p. 20 4. Vermeeren had reeds in 9i S6
in een artikel over de handsch- rif
ten van Huygens' yg Clu ys-werck deze kritiek ggeformuleerd. (Vermeeren z 9S^pS3 6 — 54.
Overigens g werd Vermeerens visie op P de manuscripten p van Van d'ure dat ick waeck door
Stren Strengholt holt ggecorrigeerd. g (Strengholt g 97^P r 6 p. i1-26).
20 Hermkens6 93^p79 79. Als eerste deel van zijn dissertatie (Hermkens 94 I 6 vervaardigde g
h1 dan Pook op basis van de door hem getranslittereerde g dialectische teksten Een handleidingg
bij b^ het lezen ^ van Huygens' schri t. Deze handleiding g verscheen in z 9 8 enigszins 4 g gewijzigd g l g als
bijlage l g bij l Hermkens' ggrote editie van Huygens' Yg Tri J nt Je
Cornelis (Hermkens 1987-1992).
21 Stren gholt I 9 82 ^p p. 112.
22
`Maar hoe wereldvreemd moet men zijn om in het huidige g tijdsgewricht 1 g te durven
hopen p dat het er binnen afzienbare tijd van komen zal?' (Strengholt g z 97 2 ^ p. p 112).
I I INLEIDING

Worp niet langer voldoet. Studies van Verkuyl, Vermeer, Damsteegt,
Hellinga en Tuynman, om de voornaamste te noemen, en de dissertaties
van Van Strien en Ter Meer bewijzen dat.23
z.3 Nieuwe editie
Binnen de historische neerlandistiek, i.c. de letterkunde van de renaissance,
zijn na de Tweede Wereldoorlog belangrijke edities op het getouw
gezet en ook daadwerkelijk gerealiseerd. In de eerste plaats moet
genoemd worden de groots opgezette uitgave van de Opera Omnia van
P.C. Hooft door een Commissie onder leiding van Hellinga, die helaas
niet volgens plan is verschenen. 24 Een belangrijke prestatie is ook de
uitgave van De werken van Bredero onder leiding van Stuiveling. 25 Een belangrijk
verschil tussen beide edities is gelegen in het feit dat het oeuvre
van Hooft voor een groot deel ook in handschrift overgeleverd is, terwijl
van Bredero slechts enkele handgeschreven regeltjes bewaard gebleven
zijn. Bij de Hoofteditie hebben de filologie en de manuscriptologie derhalve
een belangrijke rol gespeeld. 26 De werken van Bredero zijn uitgegeven
op basis van de oude drukken. Bij de Bredero-uitgave is daarbij geprofiteerd
van de door Hellinga binnen de neerlandistiek geïntroduceerde
`analytische bibliografie', waarmee de `Engels-Amerikaanse richting' in
de editietechniek tot belangwekkende prestaties kwam. 27 Datzelfde
23 Zie de bibliografie. g
24
Verschenen zijn 1 van de subcommissie voor de uitgave g van Hoofts lyriek Y twee proeven: p
Proeven I Ed. W.A.P. Smit 1961 9 en Proeven II Ed. Tuynman-Zwaan Y 1 9^ 68 voorts de complete P
briefwisseling lin gvan va Hooft door Van Tricht en een facsimile-editie van All e de ggedrukte
werken
van Hooft die verscheen onder redactie van Hellinga g en Tuynman. Y Laatstgenoemde g ver-
zor gde ook een uitgave g van Hoofts sonnetten. De complete P uitgave g van Hoofts lyriek, Y
naar de handschriften bezorgd g door Tuynman Y met medewerking gvan
Van der Stroom, ver-
scheen in 1994.
25 Verschenen naar aanleiding g van de Brederoherdenking g in 168 9 in zeventien delen tussen
1 97 1-1 9 86. Zie voor een beknopt p overzicht van de geschiedenis g van deze uitgave g het
v voorbericht oor b van Stuiveling g in het door Damsteegt ^bezorgde g voorlaatste deel G.A. Bredero,
Verspreid Werk ,P7–I
I.
26
Op p dit terrein verschenen r henen dan ook principiële Pri
p artikelen van Hellinga g zoals 'Principes plin
es -
guesti ques d ' edetio n de textes' uit 1 952–I 9S3 en `De nieuwe P.C. Hooft-editie. Over winst
en verlies' uit 1954. 9S4 Zie voorts Vermeeren I 9S9^p p. S noot 1.
27 Zie voor deze richting Dorleijn 1 9 4^ 18 pp. noot 3. 3 In zijn bespreking ^ g van de editie Smit/
Vermeer V van Jan der r Noot, oot Het Bosken en Het Theatre refereert Hellin Hellinga a principieel p p aan
het werk van MacKerroww en Bowers (Hellinga I 9S S^• zie ook Hellinga g 1969). Resultaten
van de analytische Yl bibliografie vvoor
de Bredero-editie zijn bijvoorbeeld 1 ten behoeve van de
editie van Griane, Vees n tra 1 97 2 maar vooral betreffende de Spaanschen Brabander, , Grootes
I t 97 o Van ^ Selm 974 een
Stutterheim 1 974. Zie voor een evaluatie van deze eze resultaten Ver-
kruijsse l 1 993^ 8 3 , p p. Sz
–26.
12 INLEIDING

3
geldt voor de uitgave die Strengholt in 1 974 bezorgde van Huygens'
Heilighe Daghen naar de eerste druk uit 1645 . 28 Ook Hermkens besteedde
in zijn editie van Trijntje Cornelis uitvoerig aandacht aan de drukken
waarin de tekst was overgeleverd. 29 Voor het overige is binnen de Huygensfilologie
de belangstelling vooral uitgegaan naar de handschriften.
De ervaringen en resultaten van de Commissie voor de uitgave van
het Verzamelde Werk van P.C. Hooft hebben ertoe geleid dat in 197o
pogingen om de Opera Omnia van Huygens uit te geven, schipbreuk
leden bij gebrek aan vertrouwen bij financierende instellingen. 3° Een
bureau met twee academici om Huygens' handschriften uit te geven of
een bibliografie en een biografie te vervaardigen, is er niet gekomen.
BRONNEN
In deze deeleditie worden uiteraard zowel de handschriften als de gedrukte
bronnen opgenomen, conform een der principes van de historischkritische
editie. 3 ' Voordat ik in hoofdstuk 4 de kopijvoorbereiding voor
Huygens' Otiorum libri sex uit 1625 bespreek, geef ik een overzicht van
alle bronnen waarin Huygens' poëzie is overgeleverd.
3.1 De handschriften
Van elk gedicht dat ik in deze editie opneem, is ten minste één handschrift
bewaard gebleven; vaak zijn er meer. De manuscripten maken
28 Strengholt g zegt ^in het woord vooraf: Dit boekje zou eenvoudig gniet geschreven g kunnen
zijn, 1^ n ik niet door Mevrouw L. Hellin ga- uerido en Prof. Dr. W. . Gs. Hellin g a in de ge-
heimen van de analytische Y bibliografie g was ingewijd.' g 1
29 Hermkens 1 9 8 7,[25]–[261,2– 8 8– 2 I o6 – I o 8 I I o- I 22 s 97^ p 4 499 en Hermkens
>
1992, 99 ^ p S5-6.
30 Zie Smit i 977 p D. 22 5 Sdie refereert aan de `Hu Yg enskrin ' g opgericht pg te Utrecht op P i april P
19 6 9met
het doel de Huygensstudie te bevorderen. Leden waren de heren Bachrach,
Damstee gt Hermkens > Noske, Paardekooper, p J. Smit, Verkuyl, Y > Vermeer, > Vermeeren en
Zwaan. Op p januari al I o 97 werd onder andere gesproken gp over een vergaderstuk g van de
hand van Vermeeren, Damsteegt Damstee en Verkuyl Yg getiteld: Voorbereiding g uitgave g van Constantijn J
Hu yg ens' werken. Ovenve g in gen en ro ^ramma unten. Deze g e evens g dank ik aan enkele stukken
die dr. Hermkens mij mi heeft verstrekt.
31 Dorleijn 9 1 9.8– 4^p 84, 8 . 9Hijl baseert basee t zich c vno vooral a op pet het u fundamentele damentele artikel Zu ` einigen gen
Grund p rinzi pien einer historisch-kritischen Ausgabe' g van Siegfried g Scheibe dat de bundel
Texte und Varianten Hrs g. von G. Martens und H. Zeller 97 I I opent. P Onder leiding gvan
Scheibe verscheen in 1988 Vom Umgang mit Editionen. Eine Ein uhrun in V ahrensweisen und
Methoden der Textologie. g Op Pp p. betoogt Scheibe daarin dat ervoor gezorgd moet worden
24 g g g
dat `alle uberlieferten gen zu einem Werk ab abgedruckt edruckt und der wissenschaftlichen
Forschung g zur Verfu ^ n gestellt gg werden'. Zie ook Mathijsen 1 1995, 995^p 5 8— S9.
I INLEIDING
3

deel uit van de grote verzameling handschriften van Huygens die thans
in de Koninklijke Bibliotheek wordt bewaard. In grote trekken is de
ordening van de gehele verzameling, en daarmee de toekenning van de
bibliotheeknummers in de catalogus van Ter Horst, in ovèreenstemming
met de beschrijving die tussen 1 7 8 5 en 1 7 8 9 bij de verdeling van
de nalatenschap van Susanna Louisa Huygens is gemaakt. Ter Horst
baseert zich in 1 93 8 namelijk op de beschrijving in de Catalogus van de
Boekerij der Koninkliike Akademie van Wetenschappen uit 1874, waarin prof.
Boot de toen herontdekte manuscripten heeft beschreven. Boot heeft
zich op zijn beurt voor een eerste verdeling laten leiden door de ordening
in pakketten zoals beschreven in de catalogus van de veiling waarop
in 182 3 de verzameling werd aangekocht. De kavelverdeling voor de
veiling komt overeen met de beschrijving in de inventaris die is gemaakt
ten behoeve van de erfgenamen van de laatste directe afstammelinge
van de dichter.32
Het komt mij voor dat ook deze inventaris in grote lijnen een toestand
heeft vastgelegd die een eeuw lang, namelijk vanaf de dood van
de dichter in 168 7 tot 1 7 8 5 , in het Haagse Huygenshuis aan het Plein
heeft bestaan. De indeling van de schriftelijke nalatenschap gaat dan
terug op een eigen ordening door de dichter. In zijn testament schrijft
Huygens namelijk:3 3
Sal mede by Constantin in syne bewaering houden ende sorgvuldigh opsluyten alle
de schriften by my curieuselyck versaemelt ende ten dele in Boecken gebonden,
son van Groote, oft Geleerde oft anderssins aensienlyke persnonen aen my geschreven,
oock insonderheyt die ick van myne eighen handt in prow ende carmine
ende in Verscheyden Taelen kome naer te laeten (...).
Hij hoopt dat zijn zoons Constantijn, Christiaan en Lodewijk zijn literaire
nalatenschap zullen uitgeven. Vooral de Latijnse brieven zou hij
graag gepubliceerd zien `als mede van het ghene by nieuwe editien tot
myne Latynsche en Nederduytsche Poësien kan werden gevoeght'.
32 Zie Leerintveld rild i1988. 9 Ter Horst 93 1 8. Catalo ^ s 74 18 . Een exem plaar van de veiling catalogus g is opgenomene in h t dossier dat Wisselius over de aankon p heeft samen gesteld
endatbi 1deverzameling wordt wor ewaar bewaard xA xxxviil . De bibliotheek ee van het Riks-
1
museum te Amsterdambe bezit t een exemplaar p met namen van kopers p en prijzen. pl Ik heb ook
het exem plaar
van de Koninklijk nklike Vereeni ^'n gg ter Bevordering van de Belangen g des Boekh
geraadpleegd. De e universiteitsbiliotheek te Leiden bezit een inventaris zoals o emaakt
is tussen 1785 7 S en 1 7 8 9 (Hugg 47-1I . Een dergelijke g 1 inventaris is g gepubliceerd p in
Schinkel 184o. 4
3 3 Het testament wordt r bewaar bewaard bij 1 de familiepapieren pp in de Bibliotheek van de Universiteat
te Leiden.(signatuur: Hu g F 6 4. Ik citeer naar de uitgave g in Schinkel 18 S1.
Zie ook
Wor P^ Briefwisseling,Inleidin. Inleiding, p. Ix vl gg . en Leerintveld 1988.
I INLEIDING
4

De beschrijving in het testament komt overeen met de tegenwoordige
verdeling: er zijn verzamelingen van brieven naar taal en status van afzender
geordend, er is een band met een titel van Huygens die begint
met `Prosa Anglica, Italica (...)' en er is een collectie poëzie in verschillende
talen.
Huygens heeft zijn gedichten verzameld in wat binnen de Huygensstudie
`jaaromslagen' zijn genoemd: éénmaal gevouwen vellen papier
met op de voorzijde het jaartal van vervaardiging der gedichten. Deze
eigenhandige jaaromslagen zijn nog steeds bij de collectie aanwezig. Ze
vormen nu geen aaneensluitende chronologische reeks meer, maar zijn
verspreid over de verschillende, blijkbaar later gemaakte, verdelingen
naar taa1.34
In de jaren I 873-1874 heeft professor Boot de gedichten herordend.
Hij bracht een striktere verdeling over de verschillende talen aan. Soms
kon die evenwel niet doorgevoerd worden omdat op één stuk papier gedichten
in meer talen waren geschreven, met als gevolg dat een Nederlandstalig
vers als nummer [2] bij de Franse terecht kwam en soms een
Nederlandse vertaling van een Latijns versje bij de Latijnse gedichten
gevonden wordt ([r 2] en [r 3]). Boot bracht binnen de chronologische
verdeling nog een fysieke onderverdeling in `stukken' aan. Voor de
nummering van deze stukken gebruikte hij soms de nummers die op
het handschrift een vroegere volgorde aangaven. Zo wijst Strengholt
erop dat Boot bij het gedicht Een Comediant [69] van het nummer 1 9 dat
Huygens op het handschrift had genoteerd om de volgorde in de kopij
aan te geven, een 9 heeft gemaakt, het nummer van het `stuk', door de z
weg te raderen. 35 Hoogstwaarschijnlijk heeft Boot bij zijn ordeningswerk
de bijeengebleven kopij voor de Otia opnieuw verdeeld over de
taalgroepen.
3. z . r Karakterisering van de handschriften
De handschriften die in deze editie worden uitgegeven, zijn voornamelijk
afkomstig uit de verzameling KA XL: de gedichten in het Nederlands,
naar de gedrukte uitgave ervan Korenbloemen genoemd. De globale indeling
van Worp in `klad, net en kopie voor de drukkerij', geeft een vertekend
beeld. De wetenschappelijke discussie tussen Vermeeren en
34 Ik geef tot en met i 6 2overzichtje: SBij, een Bij KA xL gde
dichten gedichten in het Nederlands, wor-
den bewaard de omslagen g 1618 1620 en 162 4, ; bij de Franse gedichten, g , KA xLI , de omslagen g
1616 , 161 7, 1622 en 162 ; 4, bij bijde Latijnse Latijnsegedichten,
g , KA xLIII , bevinden zich 161 3, 161 1614,
161 5 S, , 7^ 161 9^1623 3en opnieuw P 1624. 4 De jaartallen jaartallenvormen bijna bijn een sluitende reeks
1613 3 tot en met 1624. 4 Dubbel zijn 1617 7 en 162 4, 1621 ontbreekt.
3S Strengholt i 9 82 ,p p. 10 4.
I INLEIDING
5

Strengholt heeft duidelijk gemaakt hoe voorzichtig men de termen
`klad' en `net' moet gebruiken.36'
Vermeeren onderscheidt volgens objectieve criteria autografen en
apografen. De handschriften die Huygens eigenhandig heeft vervaardigd
(autografen) kunnen op `veelal subjectieve gronden' nader verdeeld
worden in: `ontwerpen, afschriften, netschriften en sierschriften'. De
apografen (afschriften in andere hand) kunnen op objectieve gronden
verdeeld worden in apografen die Huygens heeft gezien, blijkens correcties
die hij daarop heeft aangebracht, en afschriften waarvan niet
bewezen kan worden dat Huygens ze gezien heeft.37
Van de 119 gedichten in deze editie zijn er 118 in ten minste één autograaf
overgeleverd. Het gedichtje [22] is alleen in apograaf bewaard
gebleven. Van gedicht [66] heeft Huygens – hij was ziek schreef hij
eronder – het slot aan zijn moeder gedicteerd. Later heeft hij de tekst
gecorrigeerd. In twee autografen zijn overgeleverd de gedichten: [z],
[18], [46] en [82]–[Io7] (Dit zijn de Dorpen en Stedestemmen). Van [ion],
Biddaghs Bede, zijn zelfs drie autografen bekend, evenals van [31], Huygens'
antwoord op Hoofts propemptikon Behouden Reis. Bij gedichten in
meer dan een autograaf is er meestal één opgenomen geweest in de
kopij voor de Otia.
Apografen zijn behalve voor het al vermelde gedicht [zij bewaard
gebleven van de gedichten [25](zx), [z9], [30], [43], [46], [49], [S ], [79],
[80] en [114]. Op objectieve gronden zijn bij deze apografen twee groepen
te onderscheiden. De ene groep wordt gevormd door de apografen
bij [z 5], [43], [80] en [114], gedichten die niet in druk zijn verschenen tijdens
Huygens' leven. Deze apografen zijn geschreven door `één rustige
hand' , er zijn geen correcties en nauwelijks doorhalingen in. Ze maken
deel uit van een verzameling bijeenhorende kopieën, 20 katernen van
twee dubbelbladen, die geschreven moet zijn rond 1686, de datum
onder het jongste gedicht. Dit was ook de tijd dat Huygens `wat moijelijck
geperst [werd], om de reste [z]ijnder vodderijen met de voorste
aenden dagh te laten komen', zoals hijzelf in een brief van 1 3 december
1686 schrijft. Mogelijk zijn deze kopieën vervaardigd ter voorbereiding
van een derde, vermeerderde druk van de Koren-bloemen. 38 Het valt niet
36 Zie het vorige g hoofdstuk, ^ noot 1 9.
37 Vermeeren rm ee r en 1 959 p.26 S.
3g Citaten en brief aan ^ Geertru Yd Gordon, ^g geseght g Graeuw (KA xLlx ^3 co copie)' pie
naar
Vermeeren 1956, 49. In zijn editie van Clui s-werd 9S^p49 zijn Huygens' laatste grote gedicht uit
J ^ Ygg g
1681aarin w hij hij terugkijkt g l op p zijn zijnleven, ^ wijst wijstZwaan in dit verband op p regel g 473-474 473 474 waar-
in de e dichter bij bij zijn prestaties wil laten optellen p `Nederlandsch Gedicht ontrent de dertich
Boecken, (Behalven datter light gg
en schimmelt in vel' hoecken)' 1977b). Stren holt
veronderstelt de dat Johannes van Vollenhove wel eens de hand ggehad
zou kunnen hebben in
hetersklaar pg maken van dit onuitgegeven werk Stren holt 1 9 8 7, p.128
.
16 INLEIDING

uit te maken of Huygens deze apografen heeft gezien. Ze bevatten
geen correcties of aantekeningen van zijn hand.
Een andere groep bij de apografen wordt gevormd door de afschriften
bij de gedichten [z 9]–[3 0], [49]–[ 5 o] en [79], geschreven in een formeel,
bijna kalligrafisch schrift. De hand is niet geïdentificeerd. 39 Niet alleen
door het schrift behoren deze manuscripten bij elkaar, ook de inhoud
brengt ze onder één noemer. Zowel de zogenaamde Schonckensonnetten
([z9]–[30]) als de gedichten naar aanleiding van Op een' mis-luckte
Muijdsche ruse ([49]–[So]), als Vier en Vlam ([79]) zijn in verband te brengen
met P.C. Hooft. Deze handschriften heeft Huygens wel gezien, ze
zijn namelijk kopij geworden voor de Otia. De afschriften dateren dus
van voor 1625. Het afschrift bij Gedwongen onschuld. MIJNEN VIJAND VREDE
[46] is ook in een formele, bijna kalligrafische hand geschreven, die echter
niet dezelfde is als die waarin de Schoncken ([29]–[30]) zijn overgeschreven.
4° Dit afschrift is geen kopij geweest.
De apograaf die de enige bron vormt voor [22] is geschreven in
Haags-Delflands dialect. De tekst wijkt sterk af van Huygens' gewone
vormen.4i
3 . I .2 Belang van de handschriften
De handschriften van deze gedichten van Huygens vormen in dubbel
opzicht uniek materiaal. Ten eerste zijn het de schriftelijke resultaten
van Huygens' creatieproces en ten tweede documenteren de meeste
manuscripten de fase dat de dichter zelf zijn creaties gereed maakte
voor de druk. Van de r 19 hier uitgegeven gedichten zijn 75 handschriften
met kopijkenmerken bewaard gebleven. 42 Doordat Huygens bij de
kopijvoorbereiding een lichtere inkt gebruikt en een anders gesneden
pen, zijn de wijzigingen inderdaad in deze fase te plaatsen. Analyse van
de kopijhandschriften levert interessant materiaal op voor de boekwetenschap.
Door deze bewaard gebleven kopij naast de gedrukte versie te
leggen is het mogelijk een betrouwbare indruk te krijgen van de gang
van zaken in de zeventiende-eeuwse drukkerij van Aert Meuris.43
Bij de herontdekking in de jaren zeventig van de negentiende eeuw,
verwoordde Jorissen het belang van de handschriften aldus: (de gedichten
van Huygens)
39 Tuynman-Zwaan, p. 29.
4° De h en de ij verschillen zeer duidelijk.
4' Zwaan 1984, p. r 3; Hermkens 1964, p. 166.
42 Namelijk voor de nummers [i r], [i 4] > [18], [20], [zI] > [271–[311 > [33]> [34], [39]> [4 1 ], [42]>
[44], [46], [47], X49), [5 0], [53]– L6Od, [62], [6 3], [6 5], [67]–[75], [77H79], [8i]-[Ii2]>
[I I 5]-[I 19].
I INLEIDING
7
43 Zie voor de kopijbehandeling hoofdstuk 4.

wij vinden ze hier voltooid, of liever, wij zien ze geboren worden. (...) Van het eerste
ontwerp tot de eindelijke vaststelling kunnen we de meesten van Huygens'
gedichten nagaan. De veranderingen op het handschrift aangebracht, de verschillende
copiën, die wij van velen hier aantreffen, verraden ons de geheimen der wording'.44
Waar Worp het nog `onbillijk' vond `om de brouillons van een dichter'
uit te geven45 , onderstrepen moderne filologen als Vermeeren, Hermkens,
Zwaan en Strengholt keer op keer de noodzaak terug te keren
naar de handschriften, `zo belangrijk voor het vaststellen van de zuivere
door de dichter gewilde tekst en de wording daarvan (correcties!)' formuleert
Zwaan in 1976.46
Op beide aspecten, de juistheid van de tekst en de tekstgenese ga ik
in het kort in.
Het is natuurlijk evident dat een door een dichter eigenhandig geschreven
tekst een door de kunstenaar zelf gewilde tekst is. Een, of
misschien wel hét, probleem hierbij voor de moderne lezer van Huygens'
vroegzeventiende-eeuwse handschriften is gelegen in de tekstvaststelling.
In dubbel opzicht: registreren en interpreteren. In veel gevallen
wordt dit probleem gecomp liceerd doordat bij de registratie en
interpretatie versies en lagen moeten worden onderscheiden.47 Of
anders gezegd, in de woorden van Vermeeren, er moeten verklaringen/
• oplossingen worden gegeven voor: z. de verhouding(en) van de wisselende
versies en hun relatief-chronologische volgorde, en 2. de onderscheiding
tussen gelijktijdige en latere doorhalingen, al dan niet vergezeld
van toevoegingen en/of veranderingen. 48 Op deze punten schiet
de honderdjarige uitgave van Worp tekort. Worp kiest een versie. Gebleken
is dat ook de werkwijze van Worp discutabel is. Zijn uitgave naar
het handschrift is in veel gevallen niet rechtstreeks naar het handschrift
tot stand gekomen, maar via collatie van een gedrukte tekst met het
44I orissen 8 73 P 2I —216.
S
45 Worp,xxvi.
Wor Gedachten xv
p> > p
46 Zwaan 1976, 97 ^pp. xi. Hermkens onderstreepte p het belangg van de handschriften ansc in een artikel
in 16 93(zie ook Gerbenzons weerwerk hierop P in Gerbenzon 16 93.
Uiteraard is ook
Hermkens 16 9 een 4 krachtig gp pleidooi voor het belang gvan de handschriften. Strengholt g
plaatste laatste nl zijn pprincipiële p uitspraak p `ad fontes' in de titel van zijn artikel 'Terugg naar de hand- an -
schriften van Huygens' Ygpzede-printen'. Vermeeren wijst op het belang van de manuscri to
wijst p g - p
lo ^'e in de Huygensstudie Yg in artikelen uit I 9S6 en 1 9S9 en formuleert het in 1 968 no g-
maals: `Het behoeft daarbij geen g betoog, g^ onder allee omstandigheden g het handschrifteli'1
-
ke materiaal vanrimaire betekenis is.'
p
47 Strengholt I 97 6^ p 3 I spreekt p van `staat'. Hij verwijst daarbij naar Scheibe 1 971.
48 Vermeeren 1 9S9^p .2 72.
I 8 INLEIDING

handschrift. Dat de uitgave dan op sommige plaatsen niet de door de
auteur op het moment van schrijven gewilde tekst geeft, is zo bijna niet
te vermijden. 49 Bij de niet tijdens Huygens' leven gedrukte handschriften
geeft hij natuurlijk direct de tekst vanaf het manuscript. Ook in zijn
weergave van die teksten is soms een fout geslopen. 5°
Over de genese van de tekst lichten de handschriften ons minder in
dan de boven geciteerde uitroep van Jorissen zou doen vermoeden. Wij
zien in de handschriften geen gedichten `geboren worden', zoals dat bijvoorbeeld
bij een dichter als Leopold wel het geval is. SI De manuscripten
die `kladhandschriften' of `ontwerphandschriften' worden genoemd,
geven altijd al een eerste versie van een gedicht. Wat hij opschrijft, soms
op onooglijke stukjes papier, is de schriftelijke neerslag van wat hij al
geformuleerd heeft. Latere versies zijn bewerkingen, aanpassingen of
uitbreidingen daarvan. De overgeleverde gedichten vertonen altijd
`voet-maet, rijm' en vaak ook `reden'.52
Wél vinden wij in sommige handschriften zaken die Huygens' dichterlijke
creativiteit hebben begeleid en bevorderd. Om de metafoor van
de geboorte aan te houden: de handschriften leveren soms informatie
over de oorsprong van het gedicht, over de duur van de draagtijd en
over het verloop van de `bevalling'. Een heel duidelijk voorbeeld vormt
gedicht [ 3 7] 'tCo.rtelijck Mall. Het enige handschrift dat van deze satire
over is, gaat vergezeld van velletjes papier waarop de dichter citaten
noteerde uit een preek van John Williams. Het zijn zijn leesaantekenin-
49 Zie Strengholt n olt 1987, 97^p34p 314. Een voorbeeld uit het hier uitgegeven cor us is gedicht g [36] 3
r.68.Wo 682. Worp pggeeft: "t Nutten van dit Somer-padt', P ^ met – naar de Korenbloemen 16 72
(of
16 5 8 – een hoofdletter voor `Nutten' en – naar het handschrift – `Somer- padt'
met 'de.
Het handschrift heeft eerst: `Tsomer-nutten van ditadt' p dat Huygens Yg wijzigde 1 g in: "t nut-
te nvan vadiS dit Somer-padt' P `nutten' zonder hoofdletter). De wijziging 1^gin
het handschrift is
door Worp p niet vermeld. Zie ook hoofdstuk 4, p p. 6 4, noot I 9 . SDe behandeling gvan
de
citatenbbij l 'tCosteli J ck Mall 37 vormt ook een voorbeeld van deze werkwijze. Worp P geeft g
ook citaten diepas p in de drukken zijn zijnpp toegevoegd. Zie het apparaat bij 1 dit gedicht. g
5° Een lijst lijst van verschillen met Worp P heb ik niet aangelegd. Eén voorbeeld, dat ik dank aan
Strengholt, g ^ licht ik uit het materiaal: In ggedicht
i o Co nst. Huygens wende Bredaesche
Camer van Vreuchdendalluiden reel g I en 2: `Mi 'Mij docht ick stondt op p 't hoochst, ik hoorde
gheen ggewach Van heuvel oft geber ght...'. Worp P r ^p p. 35 I las `Hemel' in plaats P van
`heuvel'. Deze weergave g9^ was voor J. Smit (Driemaal Huygens p. 166 . i i mede uitgangs- g gs
-
punt p voor een beschouwing g over `kosmische zelfvergroting' ook bij bi' Huygens... Yg Zie ook
Leerintveld 1997, p 43.
511 Zoa bijvoorbeeld s b 1v gedemonstreerd g door Dorleijn 1 orleijn l 1984,deel 2 en Van Halsema18
99.
5 2 Áldus de mooie titel van Zwaans bloemlezinguit Huygens Hu ens (Zwaan I 974 3 .Zie voor voo ee een
heldere uiteenzetting g van Huygens' Yg99 opvattingen over de dichtkunst ^ Van Strien pI
o p.
24-34.
I INLEIDING
9

gen, geschreven in de volgorde van zijn lectuur. Deze citaten hebben
`bevruchtend' gewerkt. s 3
Ook vinden wij te midden van citaten die Huygens behalve aan Williams
ook ontleende aan de Polyanthea van Langlus, werkaantekeningen
als: (fol. 7v, nummer 6) 'Prime) luxum taxare, deinde ad ureum excusare
ex more' (Eerst over de overdaad oordelen om daarna die van mij te
verontschuldigen met een beroep op de gewoonte). Zo'n aansporing
aan zichzelf onthult iets uit de `incubatietijd' van het gedicht en werpt
licht op de intentie van de auteur.
De voortgang van het schrijven wordt in het handschrift zichtbaar
op twee niveaus. Doordat de dichter op een aantal plaatsen in de tekst
een datum noteerde, is de ontstaanstijd gegeven. Op microniveau laat
het handschrift ook zien, hoe de dichter voortging met het schrijven.
Fol. 7' (zie afbeelding bij gedicht [37] 'tCo.rtelick Mall) bevat in twee
kolommen de regels 273-358 en 359-470 van Huygens' satire. Behalve
in de marge aangebrachte verwijstekens en korte aanduidingen van citaten
is op dit blad duidelijk waar te nemen dat de inktkleur niet dezelfde
blijft en dat de schrijver meermalen een andere of opnieuw versneden
pen is gaan gebruiken. In dit verband wil ik echter vooral wijzen op de
groepsgewijze notering van de versregels. Terwijl de alexandrijn of jambische
zesvoeter regels van nagenoeg dezelfde lengte oplevert, wisselt
op dit blad de lengte van de geschreven regel toch zeer sterk. Met de
lengte van de geschreven regel als criterium zijn bepaalde blokken te
onderkennen. Betrekken we in de beschouwing bovendien de hellingshoek
van de regels, de hoogte van de letters en de penvoering, dan ontdekken
wij de eenheden waarin de dichter neerschreef wat hij in zijn
hoofd gecreëerd had. Dat dat neerschrijven niet `uno spiritu' gegaan is,
moge duidelijk zijn.S4
Ook in de handschriften van andere gedichten kunnen wij kiemcellen,
schema's en dateringen aantreffen. Vermeeren noemde `een tweetal
omschrijvingen' (...) `die een zijlicht op Constanters werkmethode' werpen:
een lijst bij gedicht [7 z] Aen de Vrije Nederlanden en een schema bij
[391 Proeve op 't beghinn der Klachten Ieremiae. Bij het handschrift van Batava
Tempe [ 3 6] vinden wij Dodonaeus als bron voor wetenschappelijke
5 3 Zie het commentaar bij l dit gedicht. g Zie ook brief z 4o in Worp, p^
54 de autograaf g n Ho wi vanschreef JYg ck 1651 chreef ens. Huygens: Postremos 78 versus 7 uno s irl- p
tu fundebam' (De laatste8 7 verzen stortte ik uit in één adem). Zie Zwaan r 977 p p. 2 9o.
Van Tri ^n e Cornelis schreef Huygens Yg in i 6 S 3in een uur of zeven ruim 400 4 regels. g Die
auto graaf vertoont een grote g regelmaat. g In zijn zijneditie heeft Hermkens de voortgang g gvan
Huygens' Yg schrijven schrijven nauwkeurig g ggevolgd. g Hij neemt aan dat de dichter toen gemiddeld 6o
Hij g
verzener p uur schreef. (Hermkens 1987,[281–[3i]).-
9 7^ p. Uit een brief aan Cats van 20 febru
ari 1622 weten wij wi dat Huygens Yg moeite had 'tCostelick Mall af te maken.
20 INLEIDING

informatie over linden, maar ook een werkschema met punten voor verdere
behandeling.
Een enkele keer kunnen wij ook al in deze vroege handschriften
notities van vondsten vinden, zoals later bij de puntdichten veelvuldig
voorkomt. s s Zo noteert Huygens bij zijn print Een Beul [7S ] naast de
beginregels de verzen:
Een Hacker uijter hall, meest midden opde Merck[t]
Een Houwer die alleen aen Menschen beelden werck[t]
Dit contrast tussen een beeldhouwer die in zijn werkplaats aan stenen
beelden werkt en de beul, een vleeshouwer (slager), die midden op de
markt in mensen hakt, is niet nader uitgewerkt. De notitie Alchymist
specht' bij nummer [ 5 8] is uitgegroeid tot de regels 3 en 4 van [62] Een
Alchymi.rt:
Hij is de wijse beest die inde boonren pickt
En t'elcker hoópt het hout is daer met doorgebickt,
Met deze voorbeelden is het uitzonderlijke belang van de handschriften,
de autografen, duidelijk gemaakt. Als vroegste versie bewaren zij Huygens'
gedichten zoals zij hem uit de pen zijn gevloeid in de creatiofase.56
De `oudste staat' erin vormt het uitgangspunt voor de verdere tekstontwikkeling.
Volgende stadia ervan documenteren de praoaratiofase, de
fase dat de dichter in zijn tekst veranderingen aanbracht met het oog op
de openbaarmaking ervan, hetzij door middel van een afschrift, hetzij
door de druk. Terugkijkend kan men de versies die voorafgaan aan de
laatste, dan ook wel `kladversies' of `ontwerpversies' noemen. In deze
zin gebruik ik deze termen in dit boek. `Ontwerpversies' zijn hier `eerste
versies'.
3 .2 De drukken
Honderd jaar geleden beschreef Worp de drukken van Huygens beknopt
onder verwijzing naar de Bibliotheca Belgica waarin op 12 5 bladzijden Van
der Haeghen en Arnold uitvoerig de verschillende uitgaven behandelen. s7
Sedertdien is op bibliografisch terrein over Huygens wel meer bekend
5 5 Zie e Strengholt Sstu g van 1 9 81a, . haar p. 1 . 99 In dissertatie hoofdstuk 5 toont Tineke ter Meer
overduidelijk het belang g aan van dit soort aantekeningen g in verband met Huygens' Ygens snelldichten.
`Door deze aantekeningen g te bestuderen kunnen we meer over Huygens' Yg werkwil
ze te weten komen.' (Ter Meer 1 99 1, ^ pgg
p. I I I (citaat) en vlgg).
56
De tijd } van de creatio is de tijd } van het 'ontstaan van het gedicht g in de geest g van de dich-
ter en op ppp papier' definieert Strengholt. g Een volgende g fase in de tekstgeschiedenis g is die van
de rae aratio de voorbereiding g van de tekst voor een uitgave g (Strengholt g 1 97^p3 6 I).
57 Wor Gedichten e I, xx–xxvi xxv .
2I INLEIDING
p> > p

geworden, maar een bibliografie, of een herziening en aanvulling van de
gegevens in de Bibliotheca Belgica, die , volgens Vermeeren in 1 9 6-7, reeds
lang broodnodig was, is er nog steeds niet. 58 Wat volgt heeft dus een
voorlopig karakter. De gegevens zijn voornamelijk gebaseerd op literatuurstudie
en de Huygenscollectie van de Koninklijke Bibliotheek.
In deze historisch-kritische editie worden ook de gedrukte bronnen
opgenomen. Hierbij is een duidelijke scheiding aan te brengen tussen
I. drukwerk dat verscheen vóór 162 5 , waaronder de Zeeuwse drukken,
2. de Otiorum libri sex die verschenen in 162 5 en 3. de gedrukte werken
van na 1625, waarin de gedichten uit de Otia, door toedoen van de
auteur zelf, zijn overgeleverd.
De Otiorum libri sex uit i 62 5 komen in het volgende hoofdstuk uitvoerig
aan de orde; ze vormen Huygens' debuutbundel waarvoor zijn
handschriften kopij zijn geweest. Voor de latere drukken is erop teruggegrepen.
Hier stel ik eerst aan de orde de voor 162 5 gedrukte werken. Daarna
bespreek ik de uitgaven van na die datum.
3.2.I Gedrukte bronnen vóór de Otia (162 5 ) en voor 1622
De eerste verzen die van Constantijn Huygens in druk verschenen zijn,
waren gelegenheidsgedichten in het Latijn en het Frans. De Leidse promotie
van zijn gouverneur Joannus Dedel, die plaatsvond op 8 juli 1613,
vormde de aanleiding voor twee gedichten in het Latijn, één aan Dedel
en één aan de universiteit gericht. Beide zijn op één half vel gedrukt.59
Voor het huwelijk van een zoon van Emmer t' de Lyere, een vriend van
zijn vader, schreef de jonge dichter eind december 161 5 het Epithalame
au manage de monsr. Guilleaume de Liere avec Madlle. Marie de Leefdael. Soubs
les noms de Condon et Philis. Zo'n vijftien jaar later noemt de auteur in het
verhaal van zijn jeugd, dit werkstukje samen met het in deze editie opgenomen
Frans- en Nederlandstalige huwelijksgedicht voor Philips de
Zoete Houtpain en Louise van der Noot (nummer [2]), `niemendalletjes'
die de geleerden niettemin een uitgave waardig achtten. Alleen van
het huwelijksgedicht op het bruidspaar Van Lier is wel eens een gedrukt
exemplaar gesignaleerd.6°
Met het volgende gedicht dat op de pers gelegd is, treedt Huygens
Vermeeren 1 9 967, 7,pD. v. De beknopte p bibliografie g in E y ffin g er ^ 1 78 is te beperkt e te en helaas e aas
p
niet vrij van fouten.
59 exemplaar p1 van deze de e druk, dru onder zonder plaats en naam van drukker, bevindt
^ p b v dt zich bij 1 de
Latijnse handschriften. KA XLIII
a
^3161. Worp ^g geeft naar deze uitgave g de tekst. st. (Worp, Wo p
Gedichten I, ^p s 1— 3).
60
Zie Worp, p> i >p73 . Mijn ^^, eu d pp.
1 2 1—I 22.
22 INLEIDING

voor het eerst buiten de directe kring van vrienden en bekenden. Zijn
Larmes sur la mort de feu Monsieur Maurice de Nassau: Qui mourut a la Hay le
1. de Iuin. verscheen in 161 7 zonder de naam van de drukker of uitgever
en zonder een plaatsaanduiding. Uit brieven die de dichter in deze tijd
met zijn broer Maurits heeft gewisseld, is veel bekend over de publicatiegeschiedenis
van deze Larmes. Deze druk kan toegeschreven worden
aan de Haagse drukker en uitgever Aert van Meurs, de drukker van de
Otia. De drukgeschiedenis van dit Franse gelegenheidsgedicht, dat dus
niet is opgenomen in deze editie, vat ik hier samen. De gang van zaken
bij dit gedicht acht ik exemplarisch voor Huygens' interesse voor en
kennis van het zeventiende-eeuwse drukkersbedrijf. 6I Constantijn
schrijft op 2I juni 161 7 vanuit Leiden, waar hij studeert, aan zijn broer
Maurits, die Leiden inmiddels verlaten had om zijn vader bij te staan op
de secretarie van de Raad van State, dat hij in een paar uur een treurdicht
had geschreven, omdat hij gehinderd door zijn oogkwaal beter
kon denken dan lezen of niets doen. Hij vraagt Maurits dit gedicht aan
hun vader te laten lezen en er bij hem op aan te dringen het te laten
drukken op diens kosten. Als die `niemendalletjes' het waard waren om
uitgegeven te worden, dan is dit gedicht zeker de drukpers waardig. De
jonge dichter is van mening dat het gedicht de hoogwaardigheidbekleders
of de prins onder ogen moet komen. Ten slotte geeft hij te kennen
dat het moet worden gedrukt in het lettertype waarin de verzen van
Douza verschenen zijn, een voorname cursieve letter. Dat geeft er een
verheven cachet aan. Maurits heeft het gedicht inderdaad aan Christiaan
Huygens voorgelegd en nadat de dichter op vaders aanraden er een
groot aantal wijzigingen in had aangebracht, werd het uitgegeven volgens
de instructie die de auteur schriftelijk aan zijn broer Maurits had
kenbaar gemaakt:
Ik heb, ten slotte, boven elke strofe van zes regels een cijfer geschreven, dat de zetter
niet mag weglaten. Over het lettertype ben ik van mening veranderd; ik heb liever
dat het Romeinse letters zijn, zulke, de grootte moet jij maar zien. Ik wil alleen
dat de afzonderlijke gedrukte bladzijden net zoveel bevatten als in het handschrift
staat, zoals je kunt zien r 8 verzen. Zo kunnen ze gemakkelijk op één heel vel 62
1 g 1 1' ^ i...).
61 Zie De Kruyter Y 97^ r 2 Leerintveld z 99 8 en Leerintveld r 992.
62
Ik raadpleegde het exemplaar p ter Koninklijke Bibliotheek, ^ Knuttel 2 322. Dit gedeelte g van
de brief wordt niet afgedrukt g door Worp p (Briefwisseling, nr. 28 . Ik citeer naar het hand- an -
sc hrift
(KA xLVI > fol. 28 Constantijn l Huygens Yg vanuit Leiden aan zinbroer 1 Maurits, 26
juni junig '616: `Sin ulis denique q senarijs l numerum inscripsi, p^ q quod a Yp T o g ra pho
ve velim neomit
tatur. De charactere mutavi sententiam, et malim ij 1Callici t ales sint: de magnitudine ^ to
videris. illud modo cupio p ut sin P^ a 'na im resse p tantumdem capiant p at que q est in
auto g ra p ho , nimirum versus i 8. Ita que
commode uno omnino folio continebuntur (...).'
2 3 INLEIDING

24
Ook over de oplage en het omslag had de jonge Huygens zijn mening:
Het aantal exemplaren p is, meen ik voldoende, als wij ) er 5 o à 7o
voor ons en onze
vrienden e achterhouden; h rhouden • voor de rest moet maar gebeuren g wat de drukker wil. Als
hij er wat wil verkopen, P^ laat hem zijn g gang g maar ggaan mét toestemming g van de
aute auteur én misschien wel een kleine winst, , gezien het verla pdat gen de mensen van-
daag g de dag g hebben naar nieuwe dingen. g Zeker in de winkel van Aert worden ze
ongetwijfeld gemakkelijk ge
1 verkocht. Je ziet het wel. Ik wil graag g g dat de exemplaren p
die ) je me stuurt, ingenaaid g worden of in blauw of in gemarmerd g papier, PP al naar
elan de maat van vaders mildheid strekt. 6 3
g g
In 161 7 had Constantijn Huygens dus oog voor lettertypen, was hij op
de hoogte van de praktijk dat drukkers met `vellen' werken, wist hij dat
typografen wel eens niet exact de kopij volgen 64 en waren er nauwe
contacten met de drukker en boekverkoper Aert van Meurs.
In 161 9 verschijnt, eveneens bij Aert van Meurs Huygens' eerste
Nederlandstalige gedicht: Verclaringh Taande xi'. Artijckelen des CHRISTE-
LICKEN GELOOFS. [vignet] In 'sGraven-Rage. By Aerdt Meuri.r, Boeckvercooper,
inde Pape-straet, inden Bybel. Anno nr.DC.xrx. Het is als nummer [16] opgenomen
in de editie. 65 Nog in hetzelfde jaar verschijnt er bij dezelfde boekverkoper
een tweede editie onder dezelfde titel. Nu met Huygens'
naamspreuk 'CONSTANTER ' in een rechthoek van typografisch materiaal
op het titelblad. 66 Deze druk gaat vooraf aan de eerste druk van:
Christelijcke bedenckinghen Over De THIEN GEBODEN Des Heren. Tot vervolgh o l^
voorgaende VERCLAERINGHE Vande xlzArtijckelen Des Chri.rtelijcken Gheloofs
in deze editie nummer [r 7]. Van deze beide gedichten bewerkte
Huygens een gedrukt exemplaar tot kopij voor de bundel Otiorum libri
sex.
Het is interessant te zien dat Huygens voordat hij met geheel zelfstandige
publicaties onder eigen naam naar buiten komt, optreedt als
lofdichter in een andere uitgave van Van Meurs. Gedicht nummer [3S],
Op de Vertalinghe vande eerste Weke der Scheppinge vanden Heere van Bartas,
door den Baron van Asperen, verschijnt inderdaad in het voorwerk van deze
63
Constantijnaa aan Maurits Huygens, Yg ^ Worp, P^ Briefwisseling, nr. 2 9. Zonder plaats p en datum,
maar op pggrond
r n van va de dinhoud te dateren tussen 26 uni J 1617 (nr. 28 en uli 7 1617(nr.
3o.
64Al p1
op drie- d avierjarige leefti d waren Constantijn ) en Maurits gp gespitst op p spelfouten P en
gingen ^ gg'vinnige `vi critici' ' te keer tegen gde
en 'onwetendheid onweten van de drukker', ru er naar Con-
stantijn l meedeelt in de jeugdautobiografie. (Mijn J^^ eu d P.
20 .
GS Ikbruikte ge het exemplaar p van het Rijksmuseum ) Meermanno-Westreenianum te Den
Haag,signatuur gg I 43L
28.
GG
Zie De Kruyter Y 97 I I.
67 Koninklijke kli 1 ke Bibliotheek, Knuttel Kl 22998.
99 Ook dit gedicht g heeft het im impressum: p 'In 's Gra-
ven Ha ge. B YAerdt e dt Meuris, Boeckvercooper, ^ P^inde Pape-straet, P ^inden Bybel. Y Anno
M.DC.XIX'.
INLEIDING

vertaling uit 1622. Waarschijnlijk heeft Huygens voor deze uitgave zelfs
de typografische titel ontworpen. Te midden van zijn handschriften
bevindt zich namelijk een ontwerp daarvoor.68
De volgende Nederlandstalige gedichten van Huygens zullen onder
zijn volledige naam, dus niet langer met alleen zijn zinspreuk, verschijnen
te Middelburg. Deze Zeeuwse drukken komen hierna aan de orde.
Voor de volledigheid wordt hier eerst melding gemaakt van een publicatie
in Engeland van de door Huygens in het Latijn geschreven heilwens
Academiae Oxoniensi Perpetuum Florere. Huygens schreef dit gedicht tijdens
zijn tweede verblijf in Engeland, in 1622. Een drukproef hiervan
werd toegevoegd aan de kopij voor de Otia.69
3 .2.2 De Zeeuwse drukken
De Staten-Generaal verlenen op 22 juli 1622 aan Jan Pietersz. van der
Venne, `kunst- en boekverkoper te Middelburg', voor zeven jaar octrooi
op Het co.rtelijck mall en Het Haeghsche Voorhoudt van Constantin Huygens,
op Jacob Cats' Het toneel van de mannelijcke achtbaerheyt, behelzende de redenen
ende tegenredenen over de tveygeringe van de coninginne Vasthi en op de Zeeusche
nachtegael. 7° De twee gedichten van Huygens worden hier als aparte
publicaties genoemd. Ze zijn echter aanvankelijk bedoeld geweest als bijdragen
aan de bundel de Zeeusche Nachtegael, zoals uit het onderstaande
zal blijken.
Op 2 5 oktober 1621 schrijft Cats aan Huygens naar aanleiding van
een Latijns gedicht dat hij van hem gelezen had en vraagt hem of hij
misschien Nederlands werk zou willen afstaan.7I
68
KA XLVIII fol. 134. 34 Huygens Yg^heeft
zelf ook (fragmenten) uit Du Bartas vertaald. Zie
nummer [i]. Zie voor meergegevens gg over de vertaling gvan
Van den Boetzelaer Leerintveld
1992, 99 ^ p D. 4I
6
6
9 De proef
v
P wordt bewaard ter Koninklijke l Bibliotheek (KA XLVIII ^ fol. i oo . Over het ge-
dicht schreef Bachrach in 1 953 ; in zijn artikel maakt hij ook melding g van een correctie
door Huygens Yggmet de hand aangebracht in regel g 776 van het exemplaar P Bodleian, ^Anti q. q b.
E I S 3 o (Bachrach I 953 p p. I S3^ noot I . De bewaard gebleven g proef p heeft op pdeze plaats p
eveneens een correctie in Huygens' Yg4hand. Zie nr. 84 in Hellin g a 9162. De opgave pg der
varianten is bij l Worp ^onvolledig g(Worp, P> I > p. .262-26 7 .
7° Roelevink 18 9 3^p 573, nr. 37 6 9.
7' Geciteerd naar Strengholt gYg
i 9 84. acob Cats was een bekende van de familie Huygens.
Hun vroegste g contact blijkt 1 uit een niet eerder bekend geworden g gegeven gg in een brief van
18 uli 161 I (Koninklijke Bibliotheek, KA xxxviil
b
1 l no. I van Anna Manmaker, echtgenote g
van Karel van der Noot aan Christiaan Hu ens waarin wordt mee edeeld: Mons
r
Yg , g
ladvocat
Catsoses
de pceste vows en poura mieux informer que q ie ne sauvois car it at manie ie choses
entierement semblables a ceci'' 1 .... Deze kwesties hebben betrekkingg op landaanwinnin gs-
projecten p l in Zeeuwsch-Vlaanderen waarbij Van der Noot en Huygens Yg betrokken waren.
Zie voor latere contacten Bachrach 162 9 ^ p. 4S en Worp, p^ Briefwisseling,
g^ nr. 7
1 en 222.
25 INLEIDING

Dit verzoek kwam op het juiste moment. Huygens was met Batava
Tempe ([ 3 6]) bezig. Na deze aansporing maakt hij dat met enige haast af,
zendt het met een brief van 2 4 november i62í in een net afschrift naar
Middelburg en vertrekt, op 5 december i621, voor de derde maal naar
Engeland. Daar zou hij pas op 1 3 februari r 6z 3 uit terugkeren. De brief
waarmee de dichter zijn jongste pennevrucht wegstuurt, levert belangrijke
informatie over de door Huygens gewenste publicatie ervan. Huygens
twijfelt eraan of zijn werk wel zo'n geschikte bijdrage gevonden
zal worden voor de Zeeuwse onderneming. Als men het afwijst, wil hij
het zo snel mogelijk terugkrijgen, om het in Holland te laten drukken.
Tijdens zijn afwezigheid zal broer Maurits de zaken waarnemen. 72 Niettemin
is hij zeer benieuwd naar wat men in Zeeland van zijn werk vindt.
Ook dat schrijft hij in de begeleidende brief. Onderweg naar Engeland
geeft hij op zee zelfs zijn nieuwsgierigheid vorm in een gedichtje aan
Cats. 73 In zijn brief aan Cats meldt de jonge schrijver ook dat hij opdracht
heeft gegeven aan Van de Velde om een illustratie bij zijn Batava
Tempe te vervaardigen. 74 Aan het einde van zijn brief merkt Huygens op:
Tot slot vraag ik u welgemeend of u ervoor wilt zorgen dat de zetters bij de spelling
hun brede zethaak niet van ons handschrift verwijderen en zeker niet van de
accenten en de leestekens. Er is een overvloed aan smetten; de mijne mishagen mij
al zo, dat daar later niet nog hun smetten bij moeten komen. Ik beweer overigens
niet dat dit handschrift van mij dat van anderen in het schrijven overtreft;
Op 16 december antwoordt Cats dat Huygens zich niet ongerust hoeft
te maken. Zij zullen er goed voor zorgen. Ze willen zijn fraaie gedicht
nog mooier maken door er op passende plaatsen gravures van de vier
jaargetijden in op te nemen. (Aan broer Maurits heeft hij intussen de
schetsen van Van de Velde gevraagd.) 75 Constantijn is niet erg gelukkig
met het idee dat zijn werk zo geïllustreerd wordt. In een brief van z8
december i62í geeft hij zijn zaakwaarnemer broer Maurits duidelijke
instructies dat één plaat genoeg is. De vier jaargetijden zijn geen passende
illustraties bij zijn gedicht. Huygens blijft zich intussen bezorgd
72 Worp, p^ BBriefwisseling, g^ nr. I I2
73 Worp, p Gedichten i > p. .2236. 3 6
74 Huygens Ygpdoelt hier op Jan van de Velde II (ca. 1593-1641). Zie voor een beknopte p
biografie g met literatuuropgave pg Dawn of the golden ^ age, ^ ^ 1 993 2o. Deze opdracht ben ik in
p. 3 p
de daarenoemde g literatuur over Van de Velde niet tegengekomen.
75 Worp^ Briefwisseling, nr. i i 4.
76
Deze brief is door Worp p verkeerd g geplaatst p na een brief van Smaart
1622 (Briefwisseling,
nr.137l Het origineel is echter bijgevoegd bi iA XLIX p p. 69-71, (Worp, Wo Briefwisseling, nr.
118. d.d. 28 december 1621.0 pg grond van de inhoud – de brief refereert aan de brief die
Huygens Ygp`nu er admodum' (zeer kort geleden) g van Cats had ontvangen g = Brief nr. i 1 4
d.d. i6 december 1621) – is de datum van 28 december ook aannemelijker. 1
26 INLEIDING

maken over de gang van zaken. Blijkbaar heeft hij gehoord dat broer
Maurits de Zeeuwen het manuscript van het gedicht heeft teruggevraagd.
Ze wilden het waarschijnlijk in de Haagse kringen alvast lezen.
Vanuit Londen schrijft Huygens op 3 januari 162 aan zijn ouders, dat
hij wil dat het handschrift in Zeeland blijft. Als er daar een kopie van
moet worden gemaakt (voor de zetters of om naar Den Haag te zenden)
neemt het aantal fouten alleen maar toe.77
Een week later schrijft hij trots aan zijn ouders dat Cats hem om een
tweede bijdrage heeft gevraagd voor `leur raccolte'. 78 Dit wordt 'tCostelick
Mall ([ 37]). Nadat hij op zo februari zijn broer nogmaals schriftelijk
op het hart heeft gedrukt ervoor te zorgen dat de zetters zijn Voorhout
niet bederven, vraagt hij aan Cats op de twintigste van die maand enig
respijt. 79 Cats antwoordt op 5 maart. Hij bemoedigt hem, feliciteert
hem met zijn vermogen om bij alle bezigheden nog de rust te vinden
om te dichten en geeft hem het gevraagde uitstel. In Zeeland is men
toch nog niet zover met de bunde1. 8° Cats meldt in deze brief ook dat
hij eindelijk de illustratie waarvoor Van de Velde zou zorgen, via Maurits
ontvangen heeft. De prent valt erg tegen. Zij is namelijk niet gegraveerd,
maar geëtst. Hij heeft meteen een nieuwe, grotere tekening laten
maken, die mét de afbeeldingen van de vier jaargetijden er een aantrekkelijk
geheel van kan maken. gI Hij lijkt zich aan het slot van zijn brief te
verontschuldigen voor de ouderwetse gewoonte van de Zeeuwen om
boeken uit te geven voorzien van illustraties.
Op 22 maart zendt Constantijn Huygens zijn tweede gedicht voor de
Zeeusche Nachtegaal naar Cats met een uitgebreide brief, die opnieuw
waardevolle informatie bevat over de wensen die de auteur heeft over
de vormgeving van zijn gedicht. 82 Opnieuw is de dichter beducht voor
zetfouten. De zetters mogen niet van zijn spelling afwijken en zo hun
fouten tussen de zijne strooien. De schrijver mag immers niet belachelijk
te kijk gezet worden ten overstaan van hen die hij heeft willen uitlachen.
Voorts maakt hij zijn excuses voor de `lompe' en `armzalige' etsplaat.
Hij had hun niet onder ogen mogen komen. Blijkbaar heeft het zo moeten
zijn, want nu hebben de Zeeuwen tenminste de gelegenheid gekre-
77 WWor p^ Briefwisseling, nr. i 2o.
78 Worp, p^ Briefwisseling, ^^ nr. 121.
79 Wo rp^ Briefwisseling, Brze Wass lan g^ n nr. . 1 31
.
8o Worp,
p^ Briefwisseling, g^ nr. 1 36.
8 1
Batava Tempe opent p met een gravure g naar een tekening g van Adriaan van de Venne. Zie
voor een beknopte p biografie g met literatuuropgave pg over Van de Venne Dawn of the golden ^ age, g,
p. 321.
82 Worp, p^ Briefwisseling, g^ nr. 1 4o.
27 INLEIDING

gen een veel mooiere prent te maken. En als zij van mening zijn dat
ook aan dit tweede gedicht een afbeelding vooraf zou moeten gaan, dan
gaat hij daar graag mee akkoord. Hij laat de uiteindelijke keuze van de
illustraties graag aan hen over. Voor de titelplaat van zijn satire heeft hij
– in een postscriptum bij de brief – wel een suggestie:
Naar mijn mening zou een afbeelding van de eerste ouders heel goed de titelpagina
van mijn werkje kunnen vullen, zo, dat zij ieder apart, zich wendend tot het nageslacht
van de eigen kunne, van wie wij de kleedgewoonte aan beide kanten [zowel
voor de man als de vrouw] hebben beschreven, overvallen kunnen lijken door de
grootste verbazing of afschuw 83
In hetzelfde postscriptum vraagt Huygens:
De aantekeningen g die wij wij in de marge g hebben geschreven, g ^ verzoek ik u dringend g
niet weg g te laten. Zij kunnen immers, ^ als de bladspiegel dat niet toelaat, onder aan
de bladzijde worden toegevoegd; zo mo mogelijk g l zou ik namelijk 1 willen laten zien dat
ik deze inspanning p g niet zomaar heb verricht, ^ maar dat ik daar toe gekomen g ben
door beweegredenen g die ik eens in een gesprek gp hoop p te kunnen uiteenzetten.
Ook hier weer technisch-typografische aandacht. Tevens zegt de dichter
dat hij zijn marginalia belangrijk vindt.84
Na deze brief blijft het stil. Huygens verneemt in Londen niets meer
uit Middelburg. Op 8 mei wordt het Huygens te machtig en schrijft hij
een haastig briefje aan Cats:
De brief die ik u in maart stuurde, vergezelde een satire, die uiteraard aan mijn
andere verzen vastgehecht moest worden. Wat is er sindsdien gebeurd, dat ik geen
brief van u meer gezien heb?
Nu verzoek ik u dringend en vraag ik u serieus of u, als publicatie niet meer
gewenst is, tenminste duidelijk maakt of mijn brief, die u tot op heden geen antwoord
hebt waardig gekeurd, wel echt is overhandigd.85
Uit een brief die Constantijn Huygens op 8 juni aan zijn ouders richt,
spreekt zijn ongeduld naar het uitkomen van zijn `bladen' en wordt
tegelijkertijd duidelijk welk excuus Cats had:
83
Het Costela Jck Mall wordt voorafgegaan gg e door een ggravure door J. Gelle, ^ naar een tekeningg
van Adriaen van de Venne. De originele ^ tekening gis bewaard gebleven. g even Zie: Schapelhouman
en Schatborn r 993 nr. i 6. De tekening g is ook afgedrukt f g in De Boekenwereld 9
r 993 ^ pp. 2r 9. Verbeeld zijn een spittende p Adam en een spinnende p Eva, een traditioneel
motief, dat men ook vindt bij Roemers Visscher Sinne o en Tweede ^ Schock) en bij Cats.
(Tweede verhaal in de Proefsteen van de Trouwring). (Zie: Kok i 8 9 8 , pp. r 28–z 34 en P.J. Meertens
De lof van den boer. Amsterdam 1942, 94 ^ p. 33-3 6).
84
Zie ook het commentaar bij 37
2ó INLEIDING
85
Worp, p nr. i 48.

Het Voorhout staat nu in het blad, het zourecies p het geschikte g moment zijn zij als
mijn verzen dat ook zouden doen; ^Cats wacht alleen nog g op p de gravures g om alles
te tegelijk in het licht te even. 86
gl
geven.8
brief kruist een brief van Maurits waarin hij zich kwaad maakt
over `1'indiscretion et plattecheyt de ces Mess. rS les editeurs' van Constantijns
poëzie. Maurits, die zegt er niet genoeg verstand van te hebben om
zijn broer van advies te kunnen dienen, schrijft hem dat het om een
confrontatie met de Zeeuwen te vermijden maar het beste zal zijn zijn
gedichten met die andere [namelijk met de Zeeusche Nachtegaal] samen
uit te geven. Ze moeten dan wel onder hun naam verschijnen met een
woord vooraf waaruit blijkt dat het initiatief niet van Huygens uitgegaan
is en dat het is gebeurd tijdens zijn afwezigheid. Volgens de `communem
formulam: hortatu amicorum', op aansporing van vrienden.87
Als de dichter eind juli r622 nog niets gezien heeft, maakt hij op de
28ste juli aan Cats zijn bezorgdheid nog eens duidelijk:
Wat als die Antwerpse plaatsnijder nooit ophoudt met zijn getalm, wat denkt u dan
te doen met ons Tempe en onze satire, hooggeachte Cats. Ze zullen toch niet als
oud werk het licht zien?
Huygens suggereert de proeven van beide gedichten maar naar Den
Haag te sturen, tenzij Cats ze zelf zou willen nakijken. Hij wijst nog
eens op het jaargetijde, de zomer, die voor het uitgeven van zijn speelsigheidjes
heel geschikt is, en vraagt andermaal op te schieten. Lang uitgebleven
zaken worden in de verwachting gewoonlijk alleen maar groter
en mooier. Aan het slot van zijn brief vraagt hij Cats de zetters vast te
waarschuwen dat ze zijn volgende gedichten kunnen verwachten.88
Zes dagen tevoren had Jan van de Venne op de aparte publicatie van
Zeeusche Nachtegael, Batava Tempe en Costelick Mall octrooi gekregen. Huygens'
beroep op Cats heeft de verschijning van zijn beide grote gedichten
echter toch niet al te zeer versneld. Uit een brief van Maurits aan
broer Constantijn van 1 4 november, dus ruim drie maanden later, wordt
duidelijk dat de Zeeuwen aan het zetten zijn of daarmee reeds klaar
zijn. Huygens' gedicht Area Magna DucuM is namelijk te laat om erbij
gevoegd te worden. 89 Batava Tempe en 'tCostelick Mall zijn waarschijnlijk
86
p^ rie wisselin g, nr. i S S.
87 Worp, p^ Briefwisseling, g^ nr. 1 S6.
88 Worp,
p^
nr, 16 S.
89 Huygens Yggvoltooit dit gedicht op p 1 Soktober 1622 (Worp, p> I > p. p Ter aanvull-
lingan g het regest g dat Worp p Brie wisselin g, nr. 1 95 van deze brief geeft
citeer ik naar het
handschrift (KA xxxviri c iiI :Nous avons admire votre Area Magna ^ Ducum. Mais pour p le
insereruel ues q part, P^it vient trop tand. ^ Rien ne se divulguer g plus p de tel tableaus, toutefois, >
Y ye pprenderay Yg guarde.'
29 INLEIDING

in december 162 verschenen. Broer Maurits zendt namelijk begin januari
162 exemplaren aan Daniel Heinsius.9°
Aan beide gedichten gaat een titelblad vooraf met het fraaie drukkers-
of uitgeversmerk van de firma Van de Venne. 91 Beide gedichten
vormen aparte bibliografische eenheden, met eigen titelblad, eigen paginering
en een eigen reeks katernsignaturen. Ze konden dus apart verhandeld
worden. 92 Waarschijnlijk zijn ze evenwel toch zeer vaak gezamenlijk
verkocht met als eerste gedicht van de bundeling 'tCostelick Mall.
Aan dit gedicht gaan namelijk de lofdichten vooraf:
– `Aen den leser, soo op het Costelick Mal, als op het Voor-hout van
'sGraven-Hage, van d'heere Constantin Huygens' door F.c.93
– Aen den hoogh-geleerden heer Constantin Huygens, op het uyt-gheven
van syn Costelick Mal; ende Haeghsche Voor-hout' door J. de Brune94
– `Gedicht op het ghenoeghelicke Haeghsche Voor-hout, gheschreven
door den hoogh-gheleerden heer Consantin [sic] Huygens' door I. Luyt95
– `Gedicht op het Haeghsche Voor-hout ende Costelick Mal, van d'heere
Constantin Huygens' door i.A.F.96
Alle vier deze gedichten bezingen zowel 'tCostelick Mall als 't Voor-Hout.
De uitgave van 'tVoor-Hout heeft geen lofdichten. De bovengenoemde
vier drempeldichten zijn gemaakt door Zeeuwse dichters. Ook de titelpagina
van 'tCostelick Mall maakt duidelijk dat deze uitgave een Zeeuwse
aangelegenheid is. De kapitalen waarin de naam van de adreslaat `Jacob
9° Wor P^ Brie Briefwisseling, ^^ nr. Zoo. Vader Huygens Yg meldt aan zijn zoon Constantij Constantijn te Londen
eenpostscriptum onder een brief d.d. i 1 januari januari162 3 3dat Maurits zijn 1nverzen
aan Hein-
sius heeftezonden. g Worp pvermoedt dat het hier de U y tlandi ghe
herder betreft. Dat heeft de
dichter echter zelf al aan Heinsiusestuurd g op PKerstdag g1622 (Worp, P^ Briefwisseling, g^ nr. 18 9 .
De constructie die Zwaan bedenkt (Zwaan 1976, 97 ^ p. 9) dat Huygens Yg op P 25 S december ecemer Hein-
sius schrijft 'ter dat hij diezelfde dag de U tlandi he herder naar Den Haag heeft gestuurd g
verdere bestellin g, ' likt l mi' 1 nodeloos in gewikkeld. Naar mijn l menin gbetreft
het hier dus
deedrukte g versie van Batava Tempe en 'tCostelick Mall.
91 Zie voor een uitleg g van dit merk Porteman 18 9S.
92 Vgl. g Schenkeveld-Van der Dussen 9 16 9^ Pp. 12 7^noot
2.
93 De lofdichten zijn afgedrukt g in Appendix pp 1. F.C. is `Felius Cats', ^ zie Eymael Y 1886^ p. 4 en
Breugelmans g I1977.
94 ZieHendriks Verkruijsse, en e Mateboer 1988, nr. 1006, 100 7,10I o 101 102 5 ,ioz6,
1029.
95 Zie over hem P.J. P . Meertens 1 1943, p. . z 3 2–z 33en 377 noot 116. Meertens betoogt dat
Huygens Yg in de regels g i a en I I `Lu Yten diemen garen g terght g En het nieuwe Liedgien g
ver ght.' van het gedicht g waarmee hij Jl zijn Seste Boeck. daer in Van Als opdraagt p ^aan M yne
vrienden in Zeeland 118 zinspeelt p op P de naam `Lu Yt'.
96 I.A.F. = Jacobus Adriani Felius – Jacob Cats. Zie Buitenrust Hettema I94 o en Breu gel-
mans 1977.
3 0 INLEIDING

Cats' is gezet, zijn groter zelfs dan die van de naam van de auteur. De
eerste pagina van 'tCostelijck Mall draagt boven de door J. Gelle in koper
gebrachte tekening van Adriaan van de Venne, nogmaals de titel met
prominent in kapitalen de naam van Cats zonder de naam van de schrijver.
Ook de pagina waarmee Batava Tempe begint, heeft boven de gravure
een auteurloze titel. Een dergelijke opmaak treffen we tevens aan in
de bundel waarvoor Huygens' gedichten bedoeld waren, de Zeeusche
Nachtegael en in Van de Venne's Tafereel van Sinne-mal.97
Het laatstgenoemde werk was ook bestemd voor de Nachtegael, maar
werd een zelfstandige publicatie volgens mededeling van de uitgever Ian
Pietersz van de Venne op de versotitelpagina `om oorsaeck, datter veel
van eender hapt was'. Van Vaeck heeft aangetoond dat de komst van
Anna Roemers Visscher naar Zeeland eerder debet was aan deze verschuiving.
Haar komst bracht de Nachtegael meer kopij én vertraagde het
verschijnen van de bundel zodanig dat de Zeeuwse poëten zelfs haast
moesten maken toen hun grote voorman, Jacob Cats, Zeeland in juni
x623 ging verlaten om pensionaris van Dordrecht te worden. 98 Juist in
het genoemde Sinne-mal is een reminiscentie aan Huygens' Costelick Mall
blijven staan. Onder de Uyt-roep ofte Boel-Coop, van Malle-pracht, dat op
zich met het woord `Malle-pracht' al herinnert aan 'tCo,rtelick Mall, staat
dit rijmpje gedrukt:99
Als Adam heeft gespit; en Eva molck, en span,
Waer vond' men doen de pracht van Vrou, en Edelman?
Dit tekstje nu, wordt door Adriaen van de Venne uitgebeeld in zijn
tekening bij Huygens' Costelick Mall. IOO Naar mijn idee zou in de oorspronkelijke
opzet van de Nachtegael op dit rijmpje Huygens' satire hebben
moeten volgen.
Overigens heeft Van de Venne ook Huygens' Voorhout als inspiratiebron
genoten. Zijn Minne-mall van Dicke-Leendert dat aan `Iacob de Gheyn
de Jonge' is opgedragen, beëindigt hij met een aanspraak aan deze
Jacques de Gheyn iii, vriend en buurman van de Haagse Huygens:
97 Zie Zeeusche Nachtegael g p. P9I Zeeusche Mey-clacht. Y ofte Sch Y n-k Ycker
door A. van de
Venne) en. p 2773 (van 3 dezelfde auteur in Tafereel van Sinne-mal, 'Minne-mall van Dicke-
Leendert en Li's'e Teunis, met Ioncker Maerten. Aenden achtbaren, const-rijcken, Iacob
de Geyn, Gen de Ion g^e' en 31 3, 3 27, en 6 .
p. 3 3^ 3 7 ^ 337, 3 47 3 3
98 Van Vaeck 9 18 9^ . I P^ I • Ten Ber g e I979 P 7 0– 77.
99 Zeeusche Nachtegael 18z 9 ^ . p z 7z.
I00
Zie ook noot 83. 3
3 I INLEIDING

Vrient, als ghy de HAEGHSE Linden,
Siet vol Lieve-Mall ghesinden;
Daer ons HUGENS van vermeldt,
Als by menigh stapjen teldt
Int VOORHOUTSE schaduw'-lommer,
Daer de vreughd', en jeugden-commer;
En al wat de Min omvat
Sich vertoont, int Linden-Padt,
Denckt dan, met versonde-sinne
Op de Zeeuwsche-dubbel-minne,
Datter altijd Liefde-Mall
(Is te vinden,) over a11.IOI
De verwevenheid van Huygens' Batava Tempe en Costelick Mall met de
Zeeusche Nachtegael blijkt behalve uit bovengemelde zaken expliciet uit de
tekst op de titelpagina van de tweede druk van Huygens' werk. Daar
staat namelijk: `Hier kan by-ghevoeght werden de Zeeusche Nachtegael
ende Tafereel van Sinne-mall'.I°Z
Overgeleverde convoluten duiden erop dat sommige (eerste) bezitters
van deze uitgaven deze raad hebben opgevolgd. I ° 3 In een fraaie rood
marokijnen band met goudstempeling die nu in de Universiteitsbibliotheek
van de Universiteit van Amsterdam wordt bewaard, zijn Huygens'
gedichten samengebonden met losse vellen van de eerste druk van de
Zeeusche Nachtegael. In deze zogenaamde `made-up-copy' heeft iemand
een eigen verzameling van werken van en aan Cats aangelegd. 'tCostelick
Mall en Batava Tempe horen daarbij.i°4
101
Va Van Vaeck 99^p z 8 D. i 4 –1 S• Zeeusche e Nachtegael ^ z 9 82 Pregel 308-309, re el 10 3 3- 1044 .
1°2
Schenkeveld-Van der Dussen 1 969. De exemplaren p van de tweede druk van Batava
Tempe en 'tCostelick Mall die in het bezit waren van Unger, er bevinden zich in de Universiteitsbibliotheek
van Utrecht. Ze maken deel uit van een convoluut waarin ook werken van
Cats zijn ingebonden g (signatuur ^ z qu
26o).
103 Zie voor een opgave Pgpvan exemplaren Zeeusche Nachtegael ^ 1 9 82 ^ p. P 1 i en Verkruijsse,
1
bij Hendriks en Mateboer 1988, nr. i oo8 waar bij de exemplaren p 1 ^6 en 16 Huygens' Yg Batava
Tem e en Costelick Mall 1622 zijn bij lgP gebonden. In de exemplaren nummer 6 uBA 1 999 G i 5
en nummer 16 (ex. Schenkeveld-Van der Dussen) zijn zijnbeide boeken zelfs bij lg gebonden met
het titelblad Otiorum lib. Iv.
104
UBA signatuur g r 2003 z 3 E 7 . Convoluut met 1 Jacob Cats Ge dachten op sl ^ eloo e nachten en
TTempe,
Twee-en-tachtig-jarig ^ e-en-tachti^J
g leven. 8ste druk, ^ Leiden 73> 1 2 2) 'tCostelick Mall, 16 22 en 3 Batava Tem
162 2. Tussen Tusse 1 en 2 en na zijn 3 zijn ingebonden: g Jacob Cats A en raecke tot Sci io ^Lofgedicht
o de y s no de
^ Clae gg h edicht op p Symon Y Ruytinck), Y Johanna Coomans A o llo-eest > Johan de
Brune Deu ghds-lo
en Ioannes de Swaef (Maechden-lesse). Dit zijn zij in de facsimile-editie van
de Zeeusche Nachtegael depagina's 10 7 –10 9^ 17S – 186 (katernen 2G- de helft 1 van 2I-1),
202-204,232-235. De oors oorspronkelijke p ) ppaginering ^ g en de custoden zijn aangepast aan de
nieuwe eP omgeving. Dit exem laar van het gedicht g van De Brune kan toegevoegd worden
aan nr. 1008 d van zijn l bibliografie g (Verkruijsse, l ^ Hendriks en Mateboer, ^1988).
3 2 INLEIDING

33
Uit het bovenstaande blijkt dat Huygens' `Zeeuwse' gedichten niet in de
Nachtegael zijn opgenomen, omdat hij geen uitstel duldde. 1O5 Keer op
keer drong de dichter er bij Cats op aan voort te maken met de bundel.
Wanneer zijn gedichten dan eenmaal verschenen zijn, is Huygens niet
tevreden. Hij is ontstemd over de eigengereidheid van de Zeeuwse zetters,
zoals blijkt uit latere brieven aan Cats.
Als Huygens Cats in een brief van 22 april feliciteert met zijn benoeming
tot pensionaris van Dordrecht, brengt hij tevens de volgende uitgave
van zijn `prullen' ter sprake. Hij twijfelt aan wat er moet gebeuren
met de gedichten die hij al naar Middelburg heeft gestuurd, nu ze daar
Cats' zorg en toezicht zullen moeten missen.'° 6 Cats antwoordt per
kerende post dat Huygens zich daarover het hoofd niet hoeft te breken.
De gebroeders Van de Venne hebben zich erop toegelegd mooie dingen
te maken. Ook als Cats uit Middelburg vertrokken zal zijn, blijven er
genoeg mensen in hun omgeving over die graag te hulp willen komen.
Huygens moet vooral doorgaan met schrijven en wat hij al naar Middelburg
heeft gestuurd, aan de zorg van de gebroeders Van de Venne toevertrouwd
laten.'° 7 Als de Haagse dichter echter op 3 0 oktober 1623
aan Cats meldt dat hij, kampend met een oogziekte, een menigte Characteres
bij elkaar heeft gedicht, voldoende voor een boekje, geeft hij ook
het volgende te kennen:
Terwijl ik die gedichten schreef, kreeg ik een tweede editie van de gedichten die met
uw verloskundige hulp in Zeeland zijn verschenen. Onbehoorlijke lieden! die dit
regelen zonder met mij af te spreken dat er iemand toezicht houdt, en geen gelegenheid
geven de fouten, waarvan de eerste druk wemelt, 1O8 eruit te halen, wat
105 Andere de e aangevoerde aa gev e redenen ^samengevat g door M.A. Schenkeveld-Van der Dussen
(1969 ,p. P 126 dat Huygens Yg niet genoeg g gZeeuw was, ^ondanks zijn stage g in Zierikzee, of de
lengte van beide stukken, blijken minder relevant.
Io6 Worp, Briefwisseling, nr. 202.
p^ g^
107 Worp, Briefwisseling, Supplement, nr. 3.
10s In het varariantenapparaat zijn de substantiële verschillen tussen Huygens' handschrift
pp zijn Yg
en deze Zeeuwse drukken opgenomen. pg Evidente fouten zijn zijnaangegeven
met een asterisk.
Daar de dichter zelf van de hier uit uitgegeven even e ontwei handschriften P afschriften heeft ge-
maakt die als kopij p l naar Middelburg g zijn gestuurd, kunnen niet alle verschillen aan de
zijn g
Zeeuwse zetters worden toegeschreven. g Huygens Yg zal tijdens tijdens het overschrijven overschrijve ook zelf
zijn zijn ontwerp p zijn afgeweken. Een algemeen verschil tussen Huygens' handschrift en
zijn g g Yg
deze drukken is dat de Zeeuwen de talrijke door de dichter gebezigde g g samenstellingen g en
woordkoppelingen s Ystematisch van koppeltekens Pp hebben voorzien. De dichter zal zich
hieraan hebbeneër g gerd. Fouten komen voor, maar ^ Huygens' Yg idee dat deze drukken ervan
wemelen is overdreven. Curieuze fouten zijn te vinden in Batava Tempe 3 6 ^de regels g 757
en. 7S9 Het handschrift heeft daar aan het einde van de regel g 'linde-cruijnen' 1 en `duijnen'.
1
De druk laat zien `Linde-cru Ymen' en `du Ymen'. De zetter was zich hier in ieder geval g
INLEIDING

34
toch van hetrootste g belang g is. Kijk, nu l^ ik er door bij de afstand niet zij bij ben en zij mij l
niet elke week losse katernen ter correctie willen sturen, ben ik vastbesloten om of
die overige gggedichten achter te houden of ze aan mijn l Hollanders die tenminste in
de buurt zijn, l over te dragen en om uit te geven, hoewel ik niet kan ontkennen dat de d
Zeeuwse drukken het in schoonheid ervan winnen.I0
(^
Huygens vraagt Cats dan wat hij vindt dat het beste is om te doen, en
tegelijkertijd bindt hij hem op het hart de drukker aan zijn plicht te herinneren.
Cats antwoordt onmiddellijk met een hartelijke brief vol medeleven
met zijn jonge vriend die zo getroffen wordt door een ziekte aan
de ogen: juist dat onderdeel van het menselijk lichaam, waardoor
iemand die zich geheel aan de boeken wijdt, zijn hele bestaan en al zijn
vreugden in zich opneemt. Aan het einde van zijn brief doet de
Dordtse mentor een klemmend beroep op Huygens om zijn gedichten
vooral niet achter te houden. En wat de drukker betreft, schrijft Cats,
hoeft hij zich geen zorgen te maken. Cats heeft hem leren kennen als
een fatsoenlijk man, hij zal zeker al Huygens' nieuwe gedichten naar
zijn wensen afwerken.I I°
De `Zeeuwse kwestie' komt tot een plotseling einde als blijkt dat
Huygens' Hollandse drukkers uit eigen beweging werk van Cats en
Huygens willen uitbrengen. Zij wensen dat op grond van een gerucht
dat er in Amsterdam door een drukker die zich niet heeft bekommerd
om het privilege, al zo'n editie met gedichten van Cats en Huygens zou
zijn gedrukt. Huygens overweegt, zo schrijft hij in een brief van 8
november 162 3 aan Cats, zijn Characteres dan maar te voegen bij wat er
al gedrukt is. Hierbij onderkent hij een juridische moeilijkheid waarover
hij Cats' oordeel vraagt:
bewust van Huygens' Yg rijm. Een mooie fout met gevolgen g g is in regel g 414
van 'tCostelick Mall
te zien:
H Die ons'hemeene g Vaer eerst besien eerst besach.
bes'en* besach:
[
Dr [ ]ons
DZ [
l
ons besjen*
1
Kr [
Vaêr, ^ eerst aengesien, g ^ eerst sa gh:
De zetter van Dr merkte niet dat hij in plaats p van een `i' een `'' 1 zette. De zetter van D2
interpreteerde p het aldus ontstane nieuwe woord en creëerde door toevoeging ^g n van het be-
zitteli'k 1 voornaamwoord `ons' de bijstelling 1 g`ons bes lsen' bij bij `ons ghemeene g Vaer', Adam.
Deze ingreep g p werd voor de druk van de Korenbloemen van 16 S 8 gecorrigeerd. g g Een ander
voorbeeld van een fout is reel g 65 S van ggedicht 8 3 . Het handschrift heeft daar `de Meer en
min der boden', de Zeeuwse druk: `meer en minder boden'. In Kr is ook deze foutecorrig geerd. 109
Worp, Briefwisseling, nr. 208.
110 Wo r Bne waselan r n 2.
10.
INLEIDING

35
Denkt u dat, als ik tegelijk met die eerdere gedichten nieuwe wens uit te geven, het
privilege aan de auteur verbiedt wat een derde, zelfs zonder overeenkomst gedaan
kan krijgen?III
De jonge dichter is ook al met de financiële kant van de zaak bezig. In
dezelfde brief vraagt hij namelijk aan Cats wat er waar is van wat hij uit
een andere hoek heeft vernomen dat hij aan zijn bundel Emblemata een
aardig winstje zou hebben overgehouden. Hij wil dat recept om winst te
maken dan ook wel leren kennen. Huygens verontschuldigt zich als het
ware voor deze, ook toen waarschijnlijk al tamelijk impertinente vraag,
door een beroemde regel uit Horatius' Ars poetica (r. 3 4 3) te betrekken
op hun verhouding van leerling tot leraar:
Per slot van rekening bent u degene die mij als een beginneling hebt geleerd het
nuttige met het aangename te verbinden, waardoor men, naar men zegt, pas echt
scoort. II2
Het nuttige wordt dan hier financieel voordeel.
In zijn antwoord legt Cats uitvoerig uit hoe zijn bundel Emblemata gedrukt
werd en dat hij er niet aan verdiend heeft. I ^ 3 Het gevraagde
advies geeft hij in deze juridische termen:
Wat mij buiten twijfel voorkomt is dat hij aan wie de auteur enig werk overdraagt,
zelfs zonder dat de auteur dat weet, het privilege kan verwerven en de auteur zelf
daarin kan dwarsbomen; want in die ene overeenkomst wordt ook die andere
begrepen, zonder welke die eerste niet behoorlijk kan worden uitgevoerd. Maar een
werk dat een poëtische geest heeft, zoals uw werken vaak, kan niet goed zonder
III
WOr p^ Briefwisseling, nr. 2I. I
I I2 D e ni q ue tu is eris ui ^qtironem utile dulci miscere docueris, qua ^q re punctum P omne ferri
aiunt.
113 Worp, P^ Briefwisseling, ^^ nr. 2I 2. Deze bbrief vormt tee eenbelangrijker bron voor r de d r ku
ge
schiedenis van Cats' Emblemata. Er blikt 1 uit dat Cats zijn 1 eerste bundel `in ei gen
beheer'
`meis impensis p et meo marte editionem istam – ignarus rerum – molieb'
arik
heb die uit-
gave op p mijn kosten en mijn risico, zonder kennis van zaken, op p touw gezet) g heeft laten
drukken en daarna deehele gg
oplage aan `Wilhelmus Jansonius' Blaeu heeft overgedaan.
Nadien laat Cats zijn l gg gedichten uitgeven door de gebroeders g Van de Venne, die hem in ruil
`daarvoor heel fatsoenlijk exemplaren, p^ schilderijen, 1^ boeken en andere aardige g dingen g
geven' even' qui exem laribus p icturis ^p libris alijs elegantijs 1 g lid honeste compensant). pensant
In Dawn of
theolden g age ^ (nr. 328, 3^ p. .6 5 5-6 5 6)su suggereert ereert Ariane van Suchtelen dat Huygens Yg voor zijn zij
Tem e door de broers Jan en Adriaan van de Venne zou zijn betaald met vier door
Adriaanetij
geschilderde
jjaargetijden,
aar den zoals ook Cats door Van de Venne beloond was. Zie
over deze brief Luiten l I 99 6 > deel 2, > p. p Io–I I en deel 3^ p. 332 3 3 en Luiten 1 1991-1992. Zie
over Cats als uitgever g van geigen werk ook Kalf 93I I en Van der Horst 97^ i 8 met name
p.p 24o-241. Voor exemplaren van de ggenoemde editie raad p le ge men Cats catalogus g (nrs.
169-173) 9 73en de beschouwing gdaarover van Bos en Gru Y s (Bos en Gruys Y 99 I ^ 632-36). p.
INLEIDING

privilege worden gedrukt, omdat er meteen mensen komen die hun zeis in andermans
koren zetten, zoals u zelf vertelt dat onlangs met uw en onze gedichten is
gebeurd.^^4
Huygens kan dus niet, zelfs niet als auteur, om het privilege heen dat op
22 juli 1622 aan Van de Venne was verleend voor de duur van zeven jaar.
Nu hij een uitgebreide herdruk van zijn gedichten in Holland, bij zijn
vaste uitgever Aert Meuris, wil laten verschijnen, ontstaat voor de dichter
een paradoxale situatie. Hij wenst zijn Zeeuwse gedichten opnieuw
te laten zetten, `omdat ze wemelen van de fouten'. Hij wil dat dichtbij
huis laten doen, door een drukker die aankondigde een ongeoorloofde
nadruk ook te gaan nadrukken. Aan die herdruk wil Huygens dan zijn
nieuwe gedichten toevoegen, maar omdat hij het privilege moet respecteren,
kan hij zijn Batava Tempe en zijn Costelick Mall niet buiten Van de
Venne om uitgeven. De gedichten waarmee hij debuteerde en die een
heruitgave behoeven, zouden dan niet opgenomen kunnen worden, wat
hij een ongewenste situatie moet hebben gevonden. Hij ontkomt aan
deze paradox door de editie waarop Van de Venne het privilege heeft,
niet opnieuw te laten zetten door zijn Haagse drukker, maar de exemplaren
van de tweede oplage van Van de Venne op te kopen en deze,
met een nieuw titelblad als `Boek Iv' in zijn Otiorum libri sex op te nemen.
Hij neemt de fouten dan maar voor lief.
In dit verband is het wellicht veelzeggend dat het verzoek van Aert
Meuris `om te hebben octroy opte boucken van C. Huygens' op 3 o mei
1625 door de Staten-Generaal `is affgeslagen'. I I S Op `Boek rv' bezat Van
de Venne een privilege tot 1629. Waarschijnlijk vond ook de auteur het
raadzamer de zeggenschap over zijn werk niet een tweede maal geheel
aan een drukker over te geven en heeft hij deze afwijzing zelf bevorderd,
bijvoorbeeld via zijn broer Maurits, die als secretaris van de Raad
van State regelmatig ambtshalve met de Staten-Generaal in contact
stond. Van een eigen privilege, zoals Huygens later voor zijn bundel
Latijnse gedichten, de Momenta desultoria van 1644, zou verwerven, is mij
voor de Otia niets gebleken. I 16 Een dergelijk verzoek past ook niet goed
bij de bedoeling die Huygens met zijn bundel had.I17
I14
Deze tussen l uridisc h geschoolde gesc oo de v roe g ze v en tie ' n d e-eeu ws e sc schrijvers vers 1 van formaat u- it
gewisselde g informatie is een belangrijke gl aanvulling gpop het corpus p dat Hoftijzer l behandelt
in zijn inaugurele ^ rede De eis ^ in andermans koren. (Hoftijzer 1 I 993 .Overi Overigens g is mij van de
Amsterdamse nadruk waarvan sprake p is, ?g geen exemplaar p bekend.
115 Resolutiën eso van de Staten-Generaal, 162 S ^ 3o mei, ^ fol. 2I 4vo. Ik ontving gdeze
vermel-
dingan g Nadine Orenstein, waarvoor ^ ik haar hartelijk hartelijkdank. In zijn zijnoverzichtje l van de
inhoud van het voorwerk haalt Huygens Yggdan ook achter `Privile ' het woordje 1 `editoris'
door. Zie hoofdstuk. 4
I16
Van Eeghen g 97 I ^8 p.2 16-2I 7. Zie over pprivileges g ook Groenveld 9 1 86 sp.225-245.
I17
Zie hoofdstuk 4
36 INLEIDING

De geschiedenis van de in Zeeland gedrukte bronnen voor deze
editie gaat op dit punt over in een bespreking van de ontstaansgeschiedenis
van de bundel Otiorum libri sex uit 162 5 . Daaraan is het volgende
hoofdstuk gewijd. Hier wordt verder aandacht besteed aan de bronnen
die gedrukt zijn na i 62 5 . Achtereenvolgens komen aan bod: de herdrukken
der Otia, de eerste druk der Koren-bloemen uit 16 5 8 en de tweede
druk daarvan uit 1672.
3.2.3 Herdrukken van de Otia
37
In 16 34 verschenen te Haarlem bij Johannes Passchasius a WesbuschIIg
herdrukken van Huygens' Otiorum libri sex uit 162 5 met een Latijnse en
met een Nederlandse titel. I19 Hans Passchier van Wesbusch heeft zich
voor deze uitgave in oblong i6° volledig gebaseerd op een exemplaar
van de editie die in 162 5 door Aert Meuris in Den Haag was gedrukt. In
1641 verscheen hiervan een herdruk. 12O Drie jaar later kwam er te Amsterdam
opnieuw een herdruk van de Otia van de pers, ditmaal in i2°,
nu gedrukt door Jacob Lescaille en uitgegeven door Joost Hartgers. Deze
uitgever meende blijkbaar in hetzelfde jaar waarin Huygens' Momenta
Desultoria verschenen, iets te verdienen met deze bijna twintig jaar oude
verzameling, die hij voorzag van een Nederlandstalige titelpagina. Om
te benadrukken dat dit de Nederlandse poëzie van Huygens was, wijzigde
Hartgers ook de volgorde van de `boeken'. De Nederlandse komen
voorop. TZI Deze herdrukken zijn geheel buiten Huygens om tot stand
gekomen. Een steekproef heeft uitgewezen dat de tekst van gedicht
[r6] Schriftmatigh verlengh derArtyckelen onses Geloofs in alle hier genoemde
edities, de tekst van de Otia is. I22 Deze nadrukken van de bundel Otiorum
libri sex die in 162 5 zonder privilege was verschenen, heb ik niet
IIó
Zie voor biografische g gegevens g g Briels I 974 p. S 4 8– S 49•
119 Ik raadpleegde de exemplaren p ter Koninklijke Bibliotheek, signatuur I 1
Koninklijke74H 3 en 74 H 4.
Het zijn titeluitgaven g van elkaar. Exemplaar p 74 i H 4heeft een Nederlandstalige g
typografische ^ o titelpagina g, extra vóór de Latijnse. l De o P bouwformule en de fin gp er rint zijn 1
voor beide overigens g gelijk(A-21- g J 8, 16 3416 - b A2 inte : b2 2L S n en ). Met dank aan Jan
Bos van de STCN.
120 Ik raadpleegde den exemplaren 74I F 28 en 7 E4o
van de Koninkli Koninklijk ke Bibliotheek. De
opbouwformule p is gelijk g J aan de uitgaven g van 16 34 A-2L de vingerafdruk g is anders
16 4 116-bi A2 2L SMa).
121
Ik raadpleegde aad P ee de g twee exem exemplaren a p n op de p Koriinli ke J Bibliotheek, ^ signaturen g 8 E 664
en
765 S K 2I.
122 ebben hebben alle a e lezing de ezin van va de e 0 ppS Otia a ook op plaatsen waar deze druk uit 162 afwijkt Jkt
van de daaraan tenrondsla g gelegde g g g door Huygens Yg tot kopij p Jbewerkte druk uit 161 9.
Enkele voorbeelden:edicht gword; 16 r. 6(kopij:)wordt (Otia:) word (nadrukken:) word; r. S o
(kopij)Sijn 1 (Otia:) sijn J (nadrukken:) sijn; l^ r. 64 4 (kopij:) pJ sendt (Otia:) send (nadrukken:) send. s
INLEIDING

3• z •4
opgenomen in (het variantenapparaat van) deze editie.^ 23 Aan de tekstontwikkeling
dragen deze nadrukken niet bij. Ze hebben natuurlijk wel
waarde in een onderzoek naar de receptie van Huygens' teksten.
Koren-bloemen 165 8
Koren-bloemen, Nederlandsche gedichten van Constantin Huygens Ridder, Heere
van Zuylichem, Zeelhem, ende in Monickeland: Eerste Raad ende Rekenmeester
van S. Hoocheit den Heere Prince van Orange. In xix boecken. In 'sGraven-Hage
By Adriaen Vlack M.vc.LVrii.^24
Lange tijd heeft een opmerking van Vermeeren de status bepaald van
deze Koren-bloemen, Huygens' grote verzameluitgave van alle Nederlandse
poëzie die hij tot aan 16S 7 had geschreven. In zijn al eerder aangehaalde
studie over `de werkmethode van Constantijn Huygens' stelt
Vermeeren:
Bijzondere zorg schijnt hij [Huygens] aan het drukken zijner opera niet besteed te
hebben, en slechts waar het onderwerp hem zeer na aan het hart lag zorgde hij
ervoor, dat de editie niet geheel en al buiten hem omging. Zo vertrouwde hij de
uitgave van Hofivijck in 165 3 aan zijn zoon Constantijn toe. Niets daarvan blijkt
echter bij de editio princeps der Korenbloemen, die wel mede daarom ook in haar technische
aspecten blijk geeft van een slordigheid, welke moeilijk met Huygens' eigen
nauwkeurigheid te rijmen va1t.I ZS
Vermeerens visie werd overgenomen door Zwaan in zijn editie van
Huygens' Avondmaalsgedichten en Heilige dagen. 126 Ook Verkuyl sluit zich
daarbij aan in zijn bespreking van Huygens' vertaling van Guarini's
Pastor Fido, zij het met enige aarzeling wegens de toevoeging van een
versregel die nog in de Otia ontbrak.'27
Studies door Vermeer, De Kruyter, Strengholt en Hermkens hebben
echter voor afzonderlijke gedichten of reeksen aangetoond dat de
auteur zich wel degelijk met de uitgave van 16 5 8 heeft beziggehouden.I28
123 Zie e oo ook de verantwoording g in hoofdstuk 5. S
124 Exemplaar xem laar Koninklijke Biblotheek, signatuur 302 4°
*_ ^4 *2
A
-
p 1 ^ ^ 3 E 52. S Collatieformule: 4 3 4
8K 4 . Een uitgebreid ggg overzicht van de katernindeling geeft Hermkens 9 I 8 7^ p. p I I o– I 16].
12S Ve rm eeren I 9S9^ p D. 20 7 . In de inleiding g op p de facsimile-editie van Ho Ji ck uit I 9 6 7is
Vermeeren stelliger g in zijn bewering. g Daar schrijft hij l dat Huygens Yg aan de `editio prince p ps p
zijner Koren-bloemen ... nauwelijks 1 aandacht heeft besteed.'(Vermeeren 9 I 7^ 6 p. p XI–xi')
I26
Zwaan 1968, p. 12. 9 ^p
I2]
Verkuyl l I 97^p47^ I . 478, noot II.
I28
Vermeer I9^ 68 p . 6 4en 71, 7^ De Kruyter Y 97 I Ia ^ p. p Strengholt I a. 2 Hermkens
77, g 974 ^ p. 4^
1 997^ 8 7, P. pS^4 [25], 2– 47^ 8– 992.
3 8 INLEIDING

3.2.5
39
Strengholt maakt in dit verband een onderscheid tussen kopvoorbereiding
en correctie. Bij het klaarmaken van de kopij is de dichter intensief betrokken
geweest. Met de correctie schijnt hij zich niet of nauwelijks te
hebben ingelaten. Strengholt wijst ter verklaring hierbij op Huygens'
drukke werkzaamheden in 16 S7 en op zijn ernstige ziekte die hem in het
najaar van dat jaar zelfs voor zijn leven deed vrezen. Christiaan, de
tweede zoon van de dichter, heeft zich in deze tijd beziggehouden met
het verzamelen van lofdichten 129 en met de correctie van `de faulten oft
misslaegen van Rammazeijn de drukker'.13°
De gedichten uit de Otia zijn heruitgegeven in de eerste vier `boecken'
van de Koren-bloemen ION. Zonder twijfel heeft een gecorrigeerd exemplaar
van de Otiorum libri sex uit 1625 deel uitgemaakt van de kopij voor
dit verzameld werk. ` 31 Substantiële varianten in de gedichten die in deze
historisch-kritische editie worden uitgegeven, wijzen daarop. Deze
varianten zijn in het apparaat opgenomen. Hier wordt volstaan met
enkele algemene opmerkingen hierover. Dat Huygens bij de kopijvoorbereiding
betrokken is geweest blijkt uit de wijziging van zeer veel titels,
de weglating van de in Romeinse cijfers gegeven dateringen uit de Otia
en uit de toevoeging van dichtregels in de gedichten [37], [44], [6 5] en
[I I 2]. Correcties van drukfouten uit de Otiorum libri sex zijn bijvoorbeeld
aangebracht in de `Zeeuwse' gedichten [ 3 6] Batava Tempe, de regels
757 en 75 9 , en [371 'tCostelick Mall, regel 14.132
Koren- bloemen r 672
Na de dood van de Haagse uitgever Adriaen Vlack in 1666 of 166 7 wist
de Amsterdamse drukker en boekverkoper Johannes van Ravesteyn het
restant te verwerven van de oplage van Huygens' Koren- bloemen uit
16 5 8. X33 Van Ravesteyn voorzag de titelpagina van deze uitgave van een
strookje met de mededeling:
Worden nu gevonden t'Amstelredam, by Johannes van Ravesteyn, op 't Water, in 't
Schrijf-boeck.
129 Strengholt S g I 974a, 974 ^ p 24. 4
13 ° Andriesse 1 993, pD. 142. 4gp9S Strengholt 1987a, .– 9 6. Johannes o es R am m a ze
Yn
was in Den
Haag g werkzaam van 1 6 S2-16 79 (Gruys Y en De Wolf 1 9 8 9^ p. p 2 41 ^ zie ook Kossmann 11937,
p. p 32o-326).
131
Strengholt gho
t I1974,
p p. 24. 24
132
Zie i voo voor de deze e correcties co ecties van va fouten van a de Zeeuwse zetter noot Io8. Andere correcties
zijn 1 te vinden in: gedicht g [38], 3 ^ g el S 9^ • [4i], 4 ^ g el i o6 ,> i i o i 68 > 189,237mar g^ e•[44],
regel g i o 1 > 116 > 122, 1 93^ 4 6 ^ regel g 2 S^ 6 S^ regel g ioo, ^ 6 7^ regel g 3^7 36, 1 regel ^ g S^7S^ regel g
i[109], 7^ re g el 23 3 en [112], re g el 87. 7
'33i Z e voo voor Van V n Ravesteyn, aveste Y^ Kle erk oo per
en e Van Stockum.
INLEIDING

Er is slechts één exemplaar met een dergelijk aangepast adres overgeleverd,
thans opgenomen in de collectie van de Universiteitsbibliotheek
van de Universiteit van Amsterdam.X34
Bij dezelfde Amsterdamse uitgever verscheen in i672:
Koren-bloemen. Nederlandsche gedichten van Constantin Huygens Ridder, Heere
van Zuylichem, Zeelhem, ende in Monickeland: Eerste Raad en Rekenmeester van
sijne Hoogheft den Heere Prince van Orange. Tweede druk, Vermeerdert tot xxvii
boecken. [Drukkersmerk: Elia met de raven] t' Amstelredam, By Johannes van
Ravesteyn, Boeckverkooper, en Ordinaris Drucker deser Stede, 1672.135
Aan deze uitgave is in de Huygensfilologie de hoogste autoriteit toegekend:
het is de laatste tijdens het leven van de dichter tot stand gekomen
druk, waaraan grote zorg is besteed:
De interpunctie is zorgvuldiger, apostroffen (mijn' enz.) worden aangebracht, drukfouten
worden verbeterd, de keus van majuskel of minuskel lijkt nauwkeuriger, er
wordt soms een buiging aangebracht die 165 8 niet had.^36
Een gecorrigeerd exemplaar van de editie-1 65 8 heeft tot de kopij voor
de editie-16 72 behoord, zoals door diverse editeurs van verschillende
werken van Huygens reeds is vastgesteld. X37 In het variantenapparaat
van deze editie heb ik de substantiële varianten uit de Koren-bloemen van
1672 opgenomen. Huygens heeft zich zeker bemoeid met de kopijvoorbereiding.
In een enkel geval (gedicht [73], regel 61) heeft hij zelfs een
halve eeuw na dato een regel toegevoegd die in de Otia uit 162 5 en de
Koren-bloemen van 165 8 ontbrak. Voor het eerst ook nam Huygens in
deze editie van zijn verzameld werk gedicht [48] Minden ick kom op.
1 34 Si natuur 9o o -heer i. De drs. e A. Plak attendeerde mij 1in 1 986 o pditdat
exemplaar at
toen nog g eigendom g was van Antiquariaat q Nico Israel te Amsterdam, ^waarvoor
ik hem har-
telijk 1 dank.
13S Exemplaren:o Koninklijke Bibliotheek ( 3 x), signaturen: 14B 3 I 2 • l 3,^ 43 c i8 • 76 35. col-
,^ 759 ^ 7 j 3S
4°: ^ _ ^44 2 latieformule: 4 . 4 A- 4 Y 4Z
2A-4C4.
136
Zwaan 1968,
. 12.
p
137 Zw Zwaan 1 968, p. i 2• Zwaan i p. i • Strengholt i p. 2-26• Strengholt i 9, p , 973, p S, g 974, p S , g 97 6,
pp. S, i • Hermkens 97,p i 8 p. 4[48] en [92]; 9 ^p Van Strien 89-93. 199o,. 8–
40 INLEIDING

4
4 .1
Correcties komen voor op 43 plaatsen bij 2 3 gedichten.^ 38 Opvallende
koploper hierbij is gedicht nummer [44], de vertaling uit Il PastorFido.^39
DE DRUKGESCHIEDENIS VAN DE OTIA
Kopij
De kopij voor Huygens' Otiorum libri sex is grotendeels bewaard gebleven.
Zij bestaat uit handschriften en exemplaren van al eerder gedrukte
stukken waarin de dichter wijzigingen aanbracht.
Voor deze kopij, behalve voor de twee eerste afdelingen die naar taal
zijn samengesteld, volgde de dichter een inhoudelijk ordeningsmodel
dat, vóór hem alleen bij Neolatijnse bundels werd toegepast.^ 4°Hij bundelde
zijn gedichten in zes boeken: r. Farrago lating 2. Les efforts francois
& italiens 3 . Bibel-stoft 4. 'tKo,rtelick Mall ende 'tUoorhout. • Met weinigh meer. 5.
De Stemmen Beniger Steden ende Dorpen van Holland: Mitsgaders .nine
[Huygens'] Characteres oft Printen 6. Van als. Aan deze boeken gaat het
voorwerk, dat opdrachten en lofdichten bevat, vooraf.
In het navolgende wordt de gehele kopij voor de Otiorum libri sex
besproken. Alleen de Nederlandse gedichten hieruit lichten is niet zinvol.
De drukgeschiedenis daarvan is immers een onlosmakelijk deel van
die van de hele bundel. Gegevens ontleend aan Huygens' werkwijze bij
de Franse gedichten kunnen bijvoorbeeld ook licht werpen op zijn
behandeling van Nederlandstalige poëzie.
De volgende pagina's geven in een tabel [tabel r] een overzicht van
de complete kopij van de Otia. Ik heb daarin uitgaande van de plaats in
de definitieve druk bijeengebracht: een korte aanduiding van de inhoud,
de bewaarplaats van de kopij, kopijkenmerken, de datering die in de
kopij wordt aangetroffen en het nummer van het gedicht in deze editie.
13$
Namelijk bij 1 [4i], 4, g 3 3^ 293 93 (marge) g en 328; 3^ bij 1 44 , de regels g 3, I 7, 74, I 20, 16 67,
184, 4, S, 224, en 8 • 33 bij , 6 ^ regel 4 , g 112 •, 47 ^ regel g S 4, 49 regel , g 93; S 8 regel , g a en 3; [59],
regel g 3^ 36; 6 S, regel g S? 68 , de regels g 20 en 4, o• [7o], 7, regel 57; [7 7, i], regel ioi en 16' S, [72], 7,
regels g 29 9 en 34; 73 ^ regel g 6 en 77^ 77 regel , g 4; 79 regel , g 4 48, , i o I en i S S, 82 , regel g i o•,
9^ 2 regel g I en 9; 94, regel g 8;[105], reel regel (marge);[109],
4 ge, reel regel 6[112], 64; de regels g 398 en
4 02 , • [116], de regels g 6 8 en I o 3^• [11reel 7], regel 2S.
139 Ti l dens het drukken kk van va de Otia heeft de dichter zijn l in dit gedicht g niet meer
kunnen laten aanbrengen g in tekst of erratalijst. 1 Zie p. p 6 7.
Hernieuwde aandacht voor deze
vertaling g heeft waarschijnlijk ook ggeleid tot opname p in de Koren-bloemen 16 72 van 4 8 . Zi Zie
het commentaar bij1 [44] en [48]. 4
140
Spies p 186 9, m.n. p.
184-18 5 .
41 INLEIDING

datering nummer
in editie
plaats pp^
in de handschriften ko i kenmerken
katern beschrijving J ^ inhoud
signatuur g
gg e raveerde titel
titel
ldad: KA )(Lyn' fol. liar
KA XLVIII fol. IO2r+V
KA XLVIII fol. IO 3r+V
KA XLVIII fol. IO 4r+V
rc
(a)r
a4-a5
a6
a7-a8
inhoud
proza P opdracht P
vers opdracht p
otiose lector
(a) 2r-(a) 3 r
(a)3 r-(a) 3 V
{(a)41r+v
Lat. lofdicht Barlaeus
Lat. lofdicht Westerbaen
Ned. lofdicht Hooft
(b)c_(b) Zr
(b) 2v
(b
Oorenstrikken
C prima wijzigingen in H's hand
^
C2 wijzigingen in H's hand
UBA 29 9 Am
UBL HUG 37-Bur g h 4
(c)r
V
c
(c)2r
C4
C5
UBL HUG- 37Brosterhuizen
2
UBA Vd1 HS I A 19
c2V
c 3 r
Ned. lofdicht Reael
Ned. lofdicht I. v. Burch i.C.
Ned. lofdicht Westerbaen
Ned. lofdicht I. Br.
Ned. lofdicht Vondel
v
c - c
v
3 4 Nieuw en niet herboore N.N.
d
r
Ned. lofdicht EB.
d v blanco
klad: KA XLVI II fol. IO7 r
[(d)z] r titelblad Lib. I
[(d)z] v bl anco
Az/fol. z-AS/fol. 5
A6/fol. 6-Bprima/fol. 9
B2/E01. Io-B4/fol. I 2
B5/fol. 13-B6/fol. 14
B7/fol. I f -C f /f01. 2I
nr. I
nr. 2
nr. 3
nr. 4
nr. 5
KA XLIII a > 1620 > fol. I Or- I I V
I a r-
KA XL II ^
I ^ 20 , fol. g 9v
a r r
KA XLIII
> 1 62I > fol. 34 -
a r V
KAI XL I I > 1618, fol. I- 2
KA XLVIII fol. I 00 r+v , fol. IOI r
Amaryllis ^
Misogamos ^
Epithalamium p Calandrini
Ar-A3r
A3°-Br
B°-Bz°
Aduventutem Adjuventute Ziricaeam
Oxoniensi
Bz°-B3v
[B41 r-C 3 r

datering nummer
in editie
kopijkenmerken
plaats in de handschriften
beschrijving J ^ inhoud
katern
signatuur
nr. 6 C6/fol. 22-C7/fol. 23
nr. 7 C8/fol. 24
a r v
KA XLIII , 1620, , fol. 44 -
a v r
KA XLIII , 1620 , fol. 4 - S
Italia decolor
Itinerarium ... Venetos
Car-[C4]r
[C4]r+V
nr. 8
nr.D 9 prima/fol. p z25
nr. 10 D2/fol. z6
n.II
nr. I2 D 3 fol.2 ^ -D 4fol.
28
a r
a r
KA XLIII , 16 1 7, fol. 7
a r
KA XLIII , I 618 , fol. Tor
a r
KA XLIII , 162 4, fol. 2
a r
KA XLIII , 161 7, fol. 1 S
UBA Hss 28 B 3
KAIIIa XL , I 62 O , f 0 . l 7v
KA xLIIIa , I 6 z Ifol. , 1 I t
1 r- v
KAIIIa xL , 62o , fol . 77
a r
KA XLIII , 1620 ,7 fol. 6v-
KA XII LI
a , 1620, fol. 2r
KA XII LI
a , 16 2I, fol. 18 r
KA XLIII a , 162I, fol. 1 8 r+v
KA XLIII a , 162I fol. 18V
^
KA XLIII a , 162I , f01 ^18
V
a v r
KA XLIII , 1621, , fol. 18 -I 9
a r
KA XLIII , 1621, , fol. I 9
I a v
KA XL II , 1621, , fol. I 9
KA XII LI
a , 162I, fol. 20r-20V
KA XII LI
a , 162I, fol. 2 1 r - 22 v
KA XLIII a , 162I, fol. 22r-22V
KA XLIIIa I 62I , fol. v
I a v r
KA XLI I , 1620, , fol. S 6
KA XLIIIa ,6 1620, ,0.6 fol. v
a r
KA XLIII , 1620, , fol. S
KA XLIII , 162 3, fol. 3
Pro eodem
In litem Poëticam Grotii
Academiae Lu Lugd d. Bat.
• Rege g Brit.
Ad Jacobum Gevartium
nr. 13
nr.14 DS/fol. 29
nr. 15
nr. 16 D7/fol. 7 31 3
nr. 1 7 7D6/fol: 3 o
nr. >18 D8/fol. 32 3
nr. 1 9 E prima/fol. p fol . 33
Ad Patron
Mimesis Grotiana
Post di ^utationem
E p ita phium Rutingij ^J^
[C4]°
Dz
D°
D°
Dzr
D z°
Di -D;r
D3r_D3v
Div
Concordia discors
Ex Anglia ^ redux
nr. zo E2/fol. 34
E3/fol. 3 35
Epp ita hium ... Grusii
Ad D. acobum Catsium
In e ^iem
. . . . Parentis
Ad D.K. Thorium
Thorius ad me
[D4]r.
[D4l°
Er
E°
Ezr
Ezr
E2`
E4/fol. 36
E5/fol. 37
De effigie ^ R. Thorius)
Ad Thorium
Eiusdem ad me
Ad eundem
Ad me Thorius
Meus ad Bruartium
Fffdus firmatum(Thorius)
Ez°
Ez°-E3r
Ejr
E6/fol. 3 8-E7/fol. 39
E8/fol. 4o-F prima/fol. 41
Fz/fol. 42
nr. 2 F3/fol. 4 3 -F¢/fol. 44
nr. 22
Ad eundem
E3V-[E4]r
[E4] r-Fr
Fr
F°
F°-Fz°
Ad eosdem Hendecas yllabos
Fz°

ko p^ i kenmerken
datering nummer
in editie
laats in de handschriften
p
katern beschrijving J g inhoud
signatuur
E pp ita hium . . . de Lintelo
KA XLIII a , 1625, S^ i t-i v
Far

plaats in de handschriften kopijkenmerken datering nummer
in editie
katern beschri J 'vin g inhoud
signatuur
Prozao Pdracht
Moeder
K
r -
K
r
4 Biddaghs-bede g
r
: 2 +v
nr. >8 K prima/ P
fol. 67-K7/fol. 73
KAX a L 1624, 4^ 2 3-26
z
I 13okt. 16244 [109] IO
27 7 mei 1 622 39
20 april P 9 I]
I 7) uni 161 9[16]
9
29 9 aug. g 16199 [17] I
12 dec. 1622I4
22 maart 1622 [37]
15 S mei 1622 [38] 3
[Ka]° Proeve ... Jeremiae
KA XLa , I 6 22 , fol. O.IOr
Lr Psalm 114
KA XLa ^ 1619, 6 1fol. 9^ 7 r
L°-[L4] r Schriftmatigh Verlengh (iz art.) KA La
[L4]°-[N4]° Verlengh (zo geboden)
KA L
Or-Qr De uytlandige Herder
b
nr. 2 K8/fol . 74
z
nr. 1622, fol. 11-14 II-I
0rima P fol. 99-
Q prima/fol. P I 5
Q° blanco
[Q Zl ` titelblad Lib. iv
[* uit gesneden
* Zxty
Ned. lofdicht EC.
I* 3,r+v
Ned. lofdicht J. de Brune
[*4]r Ned. lofdicht I. Luyt Y
[ * 4]v Ned. lofdicht I.A.F.
Ar-C zr 'tCostelick Mal
Ontw : KA XLa > I 6 22 > fol. I1-8)
Groete
eerder afschr. KA XLa I 22 fol. r
KA XLa I 622 fol. 2
r
> 6 > 0l. 9
17 7 nov. 1621 [36] 3
2-3 3 febr. 1 620 [27] 2
Ontw :
I r r
KA X L a > 62I > fol. II -16
a r+v
KA XLIII , 1620 ^ fol. 3
uitgesneden] g
Batava Tempe p
TETPAAAKPTON
[A
Azr-Er
Ev_[EZir
titel Pg a . Lib. v
[Af
afschrift:
sept-okt. p 162 1624
A4/fol.4-B3/fol. r r
B4/fol. r 2
B5/fol. 13-B7/fol. i s
KA XL a 1624, 62 fol. v
^ 4^ 3
KA a r
xL 162 fol.14r- ^ 4^ 18
KA XLa 1624, 6 2 fol. I 8v
^ 4^
r r
KA xL 1624,
20 a
^ fol. 9 -
KA XL a I 62 fol.
^ 4^
opdr. P ggedicht
stedestemmen
stedestemmen
opdracht P dorpen P
doren P
Azr-Bzr
BZv
B2v-[B4]r
titelbladrinten p
[B4]"

plaats in de handschrifte kopijkenmerken datering nummer
in editie
katern beschrijvinginhoud
signatuur
nr. r ^A+B^Cz/
foLi8-C4/fol. 20
nr. 2 ^I E C5/fol. z r
nr. 3 C6/fol. Zz-C7/fol. 23
nr. 423 C8/fol. 2.4-D prima/fol. 25
nr. 5 DZ/fol. 26
nr. 6 D3/fol. z7-D5/fol. 29
nr. 7 D6/fol. ;o
nr. 8 D7/fol. 31
nr. 9 D8/fol. 32-Ei/fol. 34
nr. to E3/fol. 35-E5/fol. 36
nr. r z E6/fol. 38
nr.

kopij kenmerken datering nummer
in editie
katern beschrijving ^ laats in de plaats handschriften
signatuur
L
r r
3-M2 Gedwongen g onschuld
M2
r
[III]
[79]
r -M 3 Aen ... Hoot en
mV
3)
Men voed Achilles Hooft
M
v
-
r
3 4 Ick b yden
held
M
r
4 Niet b y)
maer boven Hooft
M
r
- M
v ,
4 4 Danck hebbe tleeuwen
[1\441v Dit heb ick (Anna R. Visscher)
Nr Hoewel ick no y t (Tesselschade)
r+v
N
Kost ick Brosterhu Ysen
NV Kreegh g maer G.R. Doublet)
N2
r
Behouden reis (Hooft)
N z
rv +
Daer op p ick
N2V Op p Diamantstift
het
r
N 0 p de Vertalinge g Bartas
r+v
N 0 p de Fabel van Venus ende Adonis
3 v de selve
N - N r 3v 4 Naem-versett ... S.D.V.
r
0
v
4 4 Aen de Vr ye
Nederlanden
0 -P
v
2
r
0 p een' een mis-luchte Mu ydsche
reine
P2
v
- P
r
4 Sin ^ Antwoord (Hooft)
P v - v KA x L a ^ 62 I 3^f0.
1 I I
a r
KA xL > 1620 > fol. 7
KA XL
4^Min
Mijn' Weder-Antwoord
Qv-Q2v1. vander Burgh. g Aen mmy
r r
Q3 4 Mine 1 Antwoord
r v
4 Vier en vlamm
rv
S+ Grill
S
2r
S
r
3 Deun
a > 162I > fol. Ir
KA XL a > 162I > fol. Ir
KA XLa , I 6 2I , fol. I V
KA XLa, > I 62If0. fol. I V
>
r
KA )(La, 162I fol. 2
>
KA XL a , 162 I , fol. 2r
KA XLa,6I 2I fol. 2V
^
KA XLa, XL > 162I > fol. 3
a r
KA XL > I 6 z I > fol. S
X a r
KA L > 1622 > fol. S
KA XL a > I 1619, 6 1 fol. Ol. 8 r
KA X L, a 162I fol. o. Io
^
KA XL a , 161 9 9^,
22r
KA xL a I 1619, 61 fol. r
a
KA xL > 1621, fol. 8r
KA XLa, ^ 1623,fol- fol. 47, 4 849
KA xLa ^ I 6 2 3 ^ fol. fo . 2 4 - zS
KA XLa , I 62 3 ^ fol. 0 . 26 -z
26-27
L6/fol. 88-M2/foL 92 [M 3/fol. 93] 10 mei 1623 [46]
nr. i M4/fol. 94-M5/fol. 95 16 dec. 1620 [28]
nr. 3 (weggegumd)
M6/fol. 96-NZ/fol. ioo 91 jan. 1621 [29] z
Schoncken
1 71jan. 1621 3 0
nr. 4 (weggegumd)
N;/foL 1oi-N4/fol. 102 14 4 maart 1621
nr. S (weggegumd)
3 mei 161 1619
nr. 6 (weggegumd) N5/fol. 103 okt. 162I
nr.

S3 r-[S4]° Yetboerigh.r
[Sze-TvAen katern beschrijving ^ g inhoud
datering nummer
signatuur g
in editie
nov. 16199 18
yI.
v. Brosterhu sen
I 3maart 1625S [117] 1 I
Tv
-T
r
3 Mu ydsche
reis
aug. g 1621
[34]
T
r+v
3 Aen de selve onder Trouw
I 7nov. 162 1623 [741
T
r+v
4 de selve Bru ylo
t reise
2 4nov. 162 1623 [77]
T
v r
4 -V2 Aen de Heeren Van Asperen, Liere
26 nov. 1623 3 [78] 7
V zr-V 3 r Medelijden
27 7 maart 1625S 81
V
r+v
3 Snicken
1625
V
v r
3 - V4 Klachten
dec. 162224
V
r r
4 -x Aen I. vander Burgh g
22 jan. J 162 S II S
X
r
-X2
r
OLLA PODRIDA
I I maart 1625S 116
19a 9 april. ap 1625 12 6
X 1623
(kopij pJ 9 maart [44]
v
plaats in de handschri ten kopijkenmerken
a r r
KA XL ^ 161 9^ fol. I 9-20
nr. i8 (weg) it
S6/fol. 144-S8/fol. 146
r
KA XLa, XL ^ 162 S ^ fol. 9 -IO naest aen IS T prima/fol. I47-
Tz/fol. 148
a r+v
KA XL > 1621, > fol. 9
nr. 19 T3/fol. 149-T5/fol. 151
)(La,1623, fol. 3^ 0l. SS nr. zo T6/fol. 152
XL
a
^ 1623, 3^ O1, fol. 58 S
nr. 21 T7/fol. i53-T8/fol. 154
KA xLa ^1623,fol fol. S9-
6o
nr. 22 U prima/fol. r 5 S;
U2/fol. 156; U3/fol. i56
KAXL, a 1 62, S f 0. l I13
'naerde 22' U4/
fol. i58-U5/fol. 1S9
KA XL a,
1625,f0 1 . I14
nr. 23 U6/fol. ióo
KA XL f +1 6 nr. 24 U7/fol. 161
nr. 25 U8/fol. 162-x prima/fol. 16;
nr. 1622 > O1, I S
a f
KA XL ^ 1625, S ^ 01. 2
KA XLa ^ 162 S ^ fol. 1. 77-8
v v Ia
X2 -X3 -X SERMO ad Barlaeum
KA XLII ^ 16 2 S^ fol. 4r-5r
1625)
Z2 v Pauca ... elapsa p

49
Om de bespreking te vergemakkelijken geef ik hier eerst de precieze
samenstelling van het resultaat van de kopij: Huygens' bundel kent deze
collatieformule:141
4° (a)-(c)4(d)Z; A-F 4(F4 blanco)(:.) 2G-H4I4(I3,4 blanco) (:)z K-P4Q2;
*4 ( _ *) 2A-C4; 3A4(-A)B-D 4E 2 ; 4A-Y4Z2.
t
Het boek is in kwarto: het bestaat uit vellen bedrukt papier die tweemaal
gevouwen zijn tot katernen van acht pagina's. Elk vel is gesigneerd
met een teken of een letter. Het totale aantal katernen bedraagt: 1/2 + 3'/2;
15 1/2 + 2 x '/z; 4 + 4 1/2; 22 '/2 - 51 1/2. Het aantal pagina's is dan: 3 2 + 132
+ (68-4) + 18o - 408.
In bovenstaande opbouwformule heb ik door middel van puntkomma's
aangegeven waar een nieuwe reeks signeringen begint. Elke reeks
vormt een eigen eenheid in de productie van het boek. Wij kunnen in
Huygens' Otiorum libri sex de volgende productie-eenheden onderscheiden:
I. (a)-(c)4(d)2
Dit is het voorwerk. Na een ongesigneerd half vel met de titelgravure
die een blanco versozijde heeft, en het gegraveerde portret' 42 volgt
drieëneenhalf bedrukt vel met de typografische titel met op de versozijde
een inhoudsopgave, en de opdrachten en lofdichten. Het voorwerk
telt dus 4+28 pagina's die overigens niet genummerd zijn. De
laatste bedrukte pagina hiervan is [(dz)]r: het titelblad voor boek r.
2. A-F4(F4 blanco) (:.) 2G - H4I4(I 3 ,4 blanco) (:)2 K-P4Q2
Dit zijn de boeken r. (Farrago Latina), 2. (Les efforts francoi.r & italiens)
en 3. (Bibel-stoff). De signering met letters loopt door van A tot Q en
wordt tweemaal onderbroken door halve katernen die anders gemerkt
zijn: (. •.) Z voor titelblad en opdracht van boek z en (:) 2 voor titel en opdracht
van boek 3. Deze tussengevoegde tweemaal vier bladzijden zijn
niet gepagineerd. De vellen A-Q zijn wél genummerd, de paginering
loopt van r (blad A) tot en met r 1 5 (blad Q). De in de collatieformule
aangegeven blanco bladen zijn daarbij niet meegeteld. De laatste bedrukte
pagina van deze eenheid is [Qz] r: dit is het titelblad voor boek 4:
'tKostelick Mall ende 'tVoorhout: Met zveinigh meer. Alles van den Zeewschen
Druck, ende midsdien onoversien, onverbetert.
3a. *4(-1 2A-C4
3b. 3A4(-A)B-D4E2
Dit zijn de Zeeuwse drukken van 'tCostelick Mal (3a) en Batava Tempe
(3b). Het `weinigh meer' waarvan sprake is op het titelblad dat bij de
141 Zie voor een uitleg g van n dit be begrip gp Gaskell Gas e 974,pá2– 8 332
142
Van Gelder 1957, 957, 46, 4 ,p p. r 9. Zie ook Schenkeveld-Van der Dussen z 988b.
INLEIDING

4. 2 Datering
voorafgaande productie-eenheid is genoemd, wordt gevormd door de
Groete [38] op Cz°-[C4] van 3a en door het Tetradakruon op E°-[E2]° van
3b.
Huygens heeft de katernen van deze Zeeuwse drukken gewoon in
zijn nieuwe bundeling Otia mee laten binden met verwijdering van de
oorspronkelijke titelbladen (* en 3A). De onderdelen 3a en 3 b zijn dus
niet opnieuw gezet.X43
4. 4A-Y4Z 2
Dit onderdeel van de bundel bestaat uit boek 5 (Characteres oft Printen)
omvattend de bladen A-K 3 r en boek 6 (VanAls) waarvan de titelpagina
gedrukt is op [J

Combineren we de beschrijving uit de vorige paragraaf met de beschikbare
gegevens omtrent de datering, dan komen wij tot het volgende
overzicht:
I. Het voorwerk kan pas gezet zijn na 2 7 mei 1625, de dag van de voltooiing
van de prozaopdracht aan Heinsius.^45
2. De boeken I, 2 en 3 zijn na z r januari 1625 gereed gekomen.
Het laatste katern van boek r (F) bevat de Latijnse grafdichten die
Huygens schreef ter nagedachtenis van Nomna van Lintelo. Een van
deze gedichten draagt in het handschrift de datum I I januari 1625.146
Ook het laatste katern van boek 2 eindigt met een grafschrift ter memorie
van dezelfde dame. Dit keer een gedicht in het Italiaans dat in de
druk gedateerd is op 1625.
Boek 3 is gezet na 13 oktober 1624, de datum onder Biddaghs-bede [109],
waarmee dit boek opent.
De tussengevoegde, niet gepagineerde titelbladen kunnen nog weer later
zijn gezet en gedrukt.
3. De laatste productie-eenheid is voltooid na 19 april 1625, de datum
onder Huygens' Sermo aan Barlaeus, dat met excuus niet op de geëigende
plaats kon komen.X47
De tien à twaalf medio april 1625 nog te drukken katernen waren dus
bestemd voor het voorwerk (4 vel), mogelijk voor de titels der boeken 2
en 3 (r) maar vooral ter aanvulling van de boeken 5 en 6. Gezien het
feit dat Huygens in maart-april 1625 alleen vanaf katern P nog uitgesproken
veranderingen aanbracht in de volgorde, ligt het voor de hand
ervan uit te gaan dat de aanvulling gebeurde met de katernen P tot en
met Z (8'/2 katern).
Als Huygens aan Hooft de reeds gedrukte vellen stuurt, schrijft hij
dat de tien of twaalf vellen die nog ontbreken `mijnen zetter weinigh
meer als drij weken (zullen) besigh houden'. Huygens' zetter zet dus
zo'n vier vel per week. In april had hij van de Otia ca. 3 o katernen
gezet, namelijk het totaal minus de 81/2 van de Zeeuwse drukken en de
I2. die nog te verwachten waren. Over dit zetwerk zou Huygens' zetter
zo'n zeven a acht weken hebben gedaan. Dit houdt in dat het zetten
145 Datering in g gedrukte g opdracht p van de Otia aan Heinsius. Zie ook Worp, p^ Brie wisrelin g^ nr.
268 en Schenkeveld-Van der Dussen 1 97 87.
146 Worp, p edichten ii ^ p. p 10 4.
1
47
X2
v
.
^
^p166; Excusandx libertati desultory ^cuius modo modèspecimen
p exhibuimus, fecerit
non suo ordine insertus Sermo ad D. Gas pp. Barhum...' Ter verontschuldiging ^g voor het
vrij 1 overspringen [van de ene naar de andere taal waarvan wij wi zojuist een voorbeeld gaven g
[namelijk 1 in het voorafgaande g ggedicht
116 011a odidra kan misschien dienen deze niet
op p zijn juiste plaats ingevoegde `sermo' aan de heer Cas ar Barbus .
zijn l p p
5 I INLEIDING

egonnen moet zijn eind januari-begin februari. Het is voltooid na 27
mei 1625.
4 . 3 Kopijvoorbereiding
Deels voorafgaand aan het werk van de zetter, deels gelijktijdig daarmee
bereidt Huygens de kopij voor zijn bundel voor. Deze voorbereiding
houdt zowel selectie in als het eigenlijke persklaar maken. Interessant
hierbij is een bewaard gebleven aantekening waarin de dichter de inhoud
van zijn boek op een rijtje zet:^4g
SERIES OTIORUM.
LIB. I. Farra go
Latina.
II. Conatus Gailici et Italici.
III. Sacra.
iv. KERKURAIA MASTIX,
BATAVA TEMPE etc.
v. Voces Urbium, Characteres hominum.
VI. Farrago
g
LIB. I. Farrago Latina.
g
II. Efforts fran ois et italiens.
III. Bibel-stoff.
iv. Kostel:Mall, Voorhout &c.
v. STEDE-stemmen. Printen.
VI. VAN ALS.
Links van dit rijtje noteerde Huygens de inhoud van het voorwerk:
Titulus sculpt.
TITul.
Series libb.
Ad Hein.
Ad eund.
Ad Lectorem (geschreven boven het woord `Carmina' dat is doorgehaald)
Effig.
Carmina.
Privileg. (hierachter het woord Bditoris' doorgehaald)
Tit. primi libb.
In deze opsomming komt de opdracht aan Cats, Hooft en Heinsius niet
voor. Deze opdracht in versvorm dateert van 22 november 1624. De
opdracht heeft aanvankelijk wel deel uitgemaakt van de kopij. Het handschrift
bevat namelijk in Huygens' hand de aanwijzing: Dit in Romei-
148 r
KA XLVIII , f01. I00 .
j 2 INLEIDING

4•3•I
4.3. 2
53
nen'.X49 De opdracht aan Heinsius schreef Huygens eind mei i625.I5°
Deze inhoudsopgave van het voorwerk is dus ook op het einde van mei
162 5 te dateren.
In het vervolg bespreek ik de selectie van de kopij voor dé hierboven
genoemde zes boeken, met nadruk op de gedichten in het Nederlands.
Selectie
De inhoud van de boeken iv en v staat voor de dichter vast. Beide boeken
dragen, als enige van de zes, als boektitel de titels van het werk dat
erin te vinden is. De andere boeken hebben een titel waarin het verzamelkarakter
uitgedrukt wordt: Farrago, Van Als, Bibel-.rtoff, Efforts.
Dit niet te drucken'
Criteria die Huygens gehanteerd kan hebben bij de selectie voor deze
`verzamelboeken', zouden wij kunnen afleiden uit wat hij in portefeuille
hield. Wij gaan er dan van uit dat alles wat Huygens schreef bedoeld
was voor de openbaarheid. De grote hoeveelheid bewaard gebleven niet
gedrukte gedichten, soms met de uitdrukkelijke aanwijzing : Dit niet te
drucken', geeft aan dat dit een te eenvoudige voorstelling van zaken is.
Strengholt onderkent voor het in portefeuille houden bij Huygens formele
en inhoudelijke motieven. ISi Formele redenen zijn: r. de onvoltooidheid;
2. de niet bevredigende metriek; 3. de onbeduidende thematiek
van het gedicht. Inhoudelijke criteria liggen op het terrein van de
welvoeglijkheid tegenover personen of instellingen.
Van de r 1 9 Nederlandstalige gedichten die in deze historisch-kritische
editie zijn opgenomen, heeft Huygens er 34 niet in zijn eerste verzamelbundel
uit 1625 willen publiceren.' 52
Onvoltooid gebleven en daarom niet in de Otia opgenomen zijn drie
gedichten of fragmenten, waaronder een Print die misschien Een toilenaar
had moeten heten. I 5 3
149 De opdracht in n versvo versvorm is 'gepubliceerd
in Worp, g p p> II , p. pIo
1-1 O2 naar het
handschrift bij ^de Latijnse ^ gedichten g (KA xLIII a 162 4, de zetinstructief op o. 1 I r
15 ° Wo rp, GedichtenII ii, p. 1 2 4^nnoot
2 .
1 51 Strengholt g 1987c.
I 52 Dit t zijn be behalve g ave de tweeregelige g pe spreuk die Worp p afdrukt in het laatste deel van zijn ln
editie (Gedichten ix, ^ p 3 en die ik niet opneem, p de nummers: 1 [a], 3^4^ S> [6], >7> [8], 8
IO I2 I I I 22 [ 2 3], [24], [2 5], [26], [3 2], 0
[48], I [9], 3^ S^ 9> 3^ 4^ S> 3 ^ 4 ^ 43^ 4S^ 4 ^ S ^ S[5
2],
SS> [6 i], [64], 4> [66], >7 [7 6], 80 II 3^ 1I 4 .
153 mm e 6 . rN 7 et Niet vo toold voltooid en daarom niet opgenomen pg is voorts 2 S waarom ook de
wel voltooide tegenhanger I S in portefeuille p bleef. Het komt ook een enkele keer voor
dat de dichter eengedicht g dat hij kennelijk nog niet voltooid acht, toch publiceert. Hij
g ^ p 1
plaatst er dan * * * * onder. Zo bij Een gesant. esant
p 153 g
INLEIDING

S4
Een tiental gedichten uit de periode 1614-161 9 zal Huygens niet
hebben willen publiceren omdat ze, in de formulering van Strengholt,
voor hem vermoedelijk `het karakter hadden van eerste proeven, waar
nog te zeer de ongeoefende hand van de beginner in te bespeuren
viel'.^ S4 Huygens heeft zich in zijn Otiorum libri sex niet willen presenteren
als een beginneling. Niet heeft hij willen publiceren het gedicht
waarop Hugo de Groot als commentaar had: Dat hy in de Poesie soo
in Bije als in andre taelen Boude connen excelleren soo hy hem ernstelijck
Baer toe wilde begeven.' I S 5 Ook de gedichten uit 161 9 waarin hij, een
jong dichtertje nog, de beroemde Anna Roemers Visscher misschien
wel te zeer roemt alsmede zijn verzen voor de Bredase rederijkerskamer
uit hetzelfde jaar die voor een belangrijk deel als eigenroem kunnen
worden uitgelegd, publiceert hij niet.' S 6
Te onbeduidend om mee voor de dag te komen vindt Huygens waarschijnlijk
zijn Request Aen Anna en Tess. Visschers door Nicht S. van Baerle te
presenteren om twee beschreven ruiten [6z], zijn Een koortsich [of siecke] vrindt
Aen Trellos kindt [64] of het nieuwjaarsversje Aen JoffW. Isab. Doublet, met
eengedraeijd doosken [ii4].
De gedichten die `een delicate aangelegenheid van hoogstpersoonlij
ke aard', namelijk Huygens' relatie met Dorothée van Dorp, behande
len, zal hij om die reden hebben achtergehouden.' 57
De print Een professor heeft de dichter in portefeuille gehouden om de
Leidse hoogleraar Heinsius, die zich in deze typering zou kunnen
herkennen, niet te kwetsen.'
s 8
Onder zijn Nederlandstalige jeugdverzen is één sonnet dat Huygens
niet aan de openbaarheid heeft willen prijsgeven, omdat de strekking
daarvan politiek gevoelig, d.w.z. remonstrants, zou kunnen worden uitgelegd:
gedicht [19] Op 't claechdicht van Anna Roemer Visschers aen d' Heere
Grotius. I59 In boek r, de Farrago Latina heeft hij verder nog bij twee gedichten
gedeelten achtergehouden. Het betreft hier het vers Concordia
discors en zijn Ex Anglia redux. De weggelaten passages zouden zijn
mening aangaande de vaderlandse godsdiensttwisten te duidelijk weer-
154 Strengholt g I97^p 8 c SS• 25 Het betreft hier de nummers[i]—[Io .
15 5 Ze Zie het commentaar bij l].
[2
156
Zie de nummers [1o] (Breda) enen 9 I (Anna S Roemers).
I 57 Stren S gholt 1 9 87c, p . 2 SS —2 S6. Het gaat g hier om de nummers 4^ S en mogelijk g l oo ook
2z, 2 3en z hoewel S^ Huygens Yg deze laatste gedichten g op enig p gmoment
toch heeft willen
publiceren. n . Zie hiervoor het commentaar bij deze ggedichten en Leerintveld 9 18 ^^p p.
306-307.
158
Gedicht nummer [66]. Zie Strengholt g i9 18 87c, c p. z 5I.
15 Strengholt S gp 1 9 8 7c, . 2 . S9 Hij Hij geeft ook enige gvoorbeelden van latere gedichten. g Zie ook
mijn commentaar.
INLEIDING

4.3.3
5S
geven.16° Gedicht [48] Muyden ick kom is wel voor de druk gereed gemaakt
maar niet opgenomen in de Otia omdat Hooft toestemming weigerde
voor de publicatie van de discussie over de Eenparicheijt der dichten
waarin dit vers figureert.
Wel gedrukt
Interessanter misschien dan het uitspreken van vermoedens waarom
Huygens sommige gedichten niet heeft opgenomen, is te trachten voor
de wél gepubliceerde verzen achterliggende extra redenen te vinden. De
voor de hand liggende argumenten (de poëmen waren goed, metrisch in
orde en niet controversieel) noem ik hierbij niet. Ik wil ook niet bij elk
gedicht per se extra redenen onderkennen. Maar door de `boeken' eens
langs te gaan, wordt mogelijk een bepaald selectiepatroon zichtbaar. Ik
concentreer me hierbij wederom op de Nederlandstalige gedichten.
Het eerste boek met poëzie in het Nederlands is boek iii Bibel-.doff. (Het
voorwerk bespreek ik aan het slot van deze paragraaf.) Dit boek draagt
Huygens in zijn geheel op aan zijn moeder. Zij kan eruit concluderen
dat haar `sorgvuldige opvoeding in dit herte [dat van de dichter] Benen
grond ghelaten heeft, die, na het sijne Ieughd ontworstelt sal veesen,
waerschijnelicke vruchten belooft'. 161 Het boek begint vervolgens met
[109] Biddaghs-bede, een gedicht waarin Huygens zich manifesteert als
`voorbidder van de natie'. De prominente eerste plaats ervan duidt erop
dat de dichter zich werkelijk wil profileren als `dichter van de natie'.162
Na [39] Proeve op't beginn der Klachten ,jeremia en [r r] een bewerking van
psalm 114, gedichten die zeer wel in verband gebracht kunnen worden
met de godsdienstoorlogen waarmee Europa in het eerste kwart van de
zeventiende eeuw werd geconfronteerd, volgt een tweetal poëtische uitbreidingen
van fundamentele geschriften van de christelijke religie. Zowel
[r6] Schriftmatigb verlengh derArtijckelen onses Geloof als [r 7] Verlengh der
twee Gebods-tafelen Gods waren eerder gepubliceerd. Het succes ervan
wilde de dichter waarschijnlijk prolongeren. Het boek Bibel-stoff eindigt
met [4z] De uytlandige Herder, opgedragen aan Daniel Heins. In dit laatste
gedicht combineert Huygens op virtuoze wijze zijn bekommernis om
het vaderland, zijn religieuze bewogenheid en zijn persoonlijke tweespalt
als `Ballingh' en `Vreemdelingh van 'sVaders Kust'.
Boek iv is een letterlijke reprise van zijn succesvolle Zeeuwse publicaties
[ 37] 'tCostelick Mall en [ 3 6] Batava Tempe.
ióo
Smit80 9 .66-6 ^p • Bachrach 7^ i 62 9 p. 192-197. ^pg Beide gedichten werden in de Otia
voorzien van * * * *.
161
Oti a Lib.
iii Bibel-stoff Opdracht P (:)z verso [p. 66].
162
Strengholt g i 9 8 9^ p .8 9. Zie ook het commentaar bij bijdit gedicht. g
INLEIDING

6 INLEIDING
5
In boek v komt Huygens met in tweeërlei opzicht nieuw werk naar
buiten. Het is recent, want gemaakt in 162 3-1624, en het is van een
tamelijk onbekende soort in het Nederlands. Het boek bevat twee reeksen:
De stemmen Beniger steden en dorpen in Holland [8 3]–[r o ff] en de Characteres
oft printen. i63 In het gedicht waarmee hij de Stedestemmen aan de steden
van Holland aanbiedt, noemt Huygens zijn luit onbekend, `maer
best genegen Snaren Ten roem van uwen naem'. Ook hieruit spreekt
dus vaderlandsliefde.
Het grootste deel van boekvis gewijd aan de `printen', `dese onder
ons nieuwe maniere van Schriften'. 164 Zij vormen als het ware het
vruchtbeginsel waaruit de complete bundel Otiorum libri sex is gegroeid.
`En aldus is tot mijn verbazing het weinige dat ik voor mijn plezier als
oefening in Karakters bijeen geschreven had, in een voortdurende
stroom geleidelijk uitgegroeid tot zo'n hoeveelheid dat er zelfs wel een
boekje mee te vullen zal zijn', schrijft Huygens aan Cats op 3 0 oktober
16z 3 . 165 Naar deze nieuwe gedichten werd uitgekeken, zoals blijkt uit
een postscriptum onder een brief van P.C. Hooft aan Huygens van kort
na 7 februari 1624. 166 Dat hij deze dan ook met graagte heeft gepubliceerd,
lijdt geen twijfel.
Bij het laatste van de zes boeken is wel weer sprake van selectie. In
een boek dat `Van als' heet, kan natuurlijk van alles worden opgenomen.
Als ik het wel heb, heeft Huygens zich voor dit boek laten leiden door
twee overwegingen. Hij wilde ten eerste zijn plaats in het literaire
wereldje van die dagen duidelijk tot uitdrukking laten komen. Daarom
nam hij in dit gedeelte zijn dichterlijke correspondentie met anderen op:
het vers voor Hooft en Anna en Tesselschade Visscher [28], de zogenaamde
`schonckensonnetten' [2 9]–[ 3 0], de gedichten naar aanleiding
van zijn vergeefs bezoek aan Muiden [ 49]–[ 5 o] en zijn gedichtenwisseling
met zijn Leidse vrienden Vander Burgh en Brosterhuysen [i I I],
[I i 7], [11 5 ] en [r r6]. En in de tweede plaats wenste Huygens zijn dichterlijke
vermogen, zijn vormvastheid te laten zien. `Van als' is een staalkaart
van genres en metra en illustreert dan ook zeer duidelijk de ondertitel
van de gehele bundel: `Poemata varij sermonis, soli, argumenti'
163 Dit zijn ) de nummers S3^S4^S 6 ^S7^S 8^S9> 60 [62], 6 3^[65], S^ [67], 7> [68], 6[69],
[70], [72], [73], [75], i io en [112].
164 Ald Aldus HHuygens
u zelf in zijn proza tot de
^
Ledi e Leser' op C .
r
Yg J p g p 3 Zie ook mi mijn n commen-
taar bij 1 deze reeks pp op503-5o8.
165 Worp, p nr. 208.0 Op8 november 162 schrijft 3 l hij aan ) Cats dat hij 1erover
denkt zijn Characteres bij l zijn al eens uitgegeven edichten te voegen tot een grotere bundel
zijngedichten g g
(Worp, Briefwisseling, nr. 2 II .
166 Ik denk den H. Generael te doen denken aan UE boexken, die nevens mij vast vast nae
UE Characters'. Van Tricht 1 976, nr. 20 .
97 ^ 3

S7
(Gedichten van verschillende taal, stijl en inhoud). De ordening binnen
dit boek is in grote trekken op het formele kenmerk van metrum en
regellengte gebaseerd. Gaandeweg het boek worden de regels korter:
van de jambische zesvoeter in Gedwongen onschuld [46] gaat het naar het
monosyllabische Aen I. Dander Burgh [r r 5]. Heel graag had de dichter
hier ook de schriftelijke discussie opgenomen, die hij met Hooft had
gevoerd over de `maet wande Nederlandsche dichten'. Hooft weigerde
dat echter toe te staan. 167 Ten slotte zal bij dit boek als criterium voor
opname, de beschikbare ruimte een rol hebben gespeeld.168
Helemaal aan het einde van dit boek plaatste Huygens zijn vertaling
uit Guarini Il pastor Eido [44].
Is er nu na dit globale overzicht zoiets als een selectiepatroon te herkennen?
Ik denk het wel. In zijn Otiorum libri sex heeft de jonge Constantijn
Huygens zich willen presenteren als iemand die de zaak van
God en vaderland zeer was toegedaan en als dichter volledig wenste te
worden opgenomen in de Republiek der Letteren waar dichters als
Anna Roemers Visscher, Pieter Corneliszoon Hooft, Jacob Cats en
Daniel Heinsius hun reputaties reeds hadden gevestigd.
De inhoud van de boekenren ii en het voorwerk versterken dit
patroon. In zijn opdrachten aan Heinsius maakt Huygens van deze bundel,
die het product is van zijn ledige uren, een welsprekend pleidooi
dat erop gericht is hem als een goed burger te presenteren. Van hem
zou men later als hij een officieel ambt zou bekleden, kunnen zeggen
dat zijn `ledige uren' welbesteed waren en met de jaren gevolgd door
serieuzer zaken. 169 Ook in het bijschrift bij zijn jeugdige portret dat als
frontispice voor de bundel dienst doet, heeft hij deze bedoeling door
Heinsius' woorden willen duidelijk maken."' In dit epigram wordt onder
andere herinnerd aan Huygens' pen- en taalvaardigheid in Venetië en
Engeland. Juist die reizen vormen het onderwerp van een aantal gedichten
die Huygens in de eerste twee boeken in het Latijn of Italiaans
heeft willen publiceren. I7I De Franse poëzie tenslotte weerspiegelt de
voortreffelijke verstandhouding die Constantijn Huygens heeft met de
Haagse hoven van Frederik Hendrik en van het Boheemse konings-
167
Van Tricht, Brie zvisselin ^ Hooft,nr. 20 99
–210 en bijlage 20 .
168
Zie Hellin ga en Tuynman Y 1 97 1 ^ p. p 10 S–106 ^ aantekening g 29 9 en 32. 3
169
Schenkeveld-Van der Dussen 1987.
170
Schenkeveld-Van der Dussen 1988b. 9
171
Bijvoorbeeldin boek k I: Italia It decolor, ^ Itinerarium Le gataonas ad Venetos, ^ Ex Anglia g redux en
de herhaalde mededeling g onder een gedicht g dat het is gemaakt g `Navi gans
Brittaniam versus'
(p. 34 ^ of `Mari: in Angliam g navigans' g (p. 44 44). Uit boek z1 kan als voorbeeld gelden g het
gedichtjee
Passando le Al i.
INLEIDING

4.4
paar.I72 Enige nadruk op het bestaan van deze relaties, zou zijn zaak
wellicht kunnen bevorderen.
Persklaar maken
In dezelfde brief aan Hooft van 3 0 oktober 1624 waarin Huygens meedeelt
een `vergaderingh van oude en niewe rammelingh' uit te geven,
schrijft hij `gansch haestich':
'Tis waer dat mijne Druckers onnaer soo verre niet gevoordert en zijn, dan dewijle
sij geerne de gissingen van haer Pampier voor wijt maken, worde ick gedwongen
bijnaer mijne regelen aen te tellen, ende U.E. alsnoch gebeden mij datelick met sijne
antwoord te willen vereeren [...].X73
Huygens moest op 3 0 oktober 1624 weten hoeveel ruimte de discussie
die hij met Hooft had gevoerd over de `maet wande Nederlandsche
dichten' zou gaan innemen. Het calculeren was al begonnen en
Huygens was bijna gedwongen zijn regels te tellen. Aan de hand van de
bewaard gebleven kopij, is het mogelijk deze calculatie te volgen en een
duidelijk beeld te krijgen van hoe Huygens zijn Otiorum libri sex de
wereld in wenste te zenden. De samenwerking die er was tussen déze
auteur en zijn drukker wordt zo zichtbaar.X74
Uitgangspunt voor deze paragraaf is wederom Tabel r.
Uit de rubrieken `kopijkenmerken', `datering', en `nummer in editie'
is af te lezen dat van bijna elk gedicht in deze editie kopij bewaard is
gebleven. Onder `kopijkenmerken' is een overzicht gegeven van de zogenaamde
`formaatsignaturen', dit zijn notaties in de kopij die aangeven
hoeveel tekst op welke plaats in het te drukken boek moet komen.X75
De notatie in deze kopij, geeft eerst met een letter aan voor welk katern
de kopij bedoeld is. Na de letter volgt het woord `prima' of een cijfer;
hiermee wordt de volgorde binnen het katern aangegeven. Onder deze
letter/cijfer-combinatie is, waar dat van toepassing was, onder een
streep ook nog de afkorting `for met een cijfer daarachter genoteerd.
172
Hi' Hil
ontwier bijvoorbeeld: Dessein de "entree du ballet resenté a la reine de Boheme. A la
.^e. De Haagse g schoolmeester David Beck maakt in zijn dagboek g bij bijI 1 januari januari162 4
melding g van deze ontvangst: g `Des avonts was tot Graef hendrick van Nassou een Prin-
cel ick Bancquet q ende Balet, de Conin Coningde Conin Coninginne nne ^ Sijn l Ex[cellen]tie met alle de
grooten te gast g waren.' (Beck 1993, 993^p 3 i
173 VanTct rih 1976, 97 nr. 6n. ^ 9
174 Ikeef g hiermee tevens een aanvulling g op P Janssen 1 9 8 9^ p. p18 en noot 28. Over HuY-
gens'
bemoeienis als auteur met zijn 1 drukwerk is eerder gP gepubliceerd e ceer in Gedrukt in Neder-
land^ P 35 en 3 6, ^ en in Hellinga g 1962. 9
'7S Zie Heflin g a 1 9 6 2^p IO 3–I o4
.
5 8 INLEIDING

59
Deze aanduiding geeft de pagina plus het paginacijfer aan. Een voorbeeld
kan dit verduidelijken. De kopij van gedicht nummer [r r 8] bevat
de aanduidingen `Lprima/fol. 8 3 ' tot en met `L4/fol. 86', hetgeen betekent
dat deze tekst gedrukt wordt als de eerste vier bladzijden van
katern L die de paginanummers 83 tot en met 86 dragen. De formaatsignaturen
zijn in de kopij aangebracht door degeen die ter zetterij het
calculatie-werk deed. Bij de voor deze bundel blijkbaar overeengekomen
vaste paginalengte van 3 o regels kon aldus exact vastgesteld worden
hoeveel vel papier er nodig was om de gehele kopij af te drukken. Als
de oplage was bepaald kon dus berekend worden hoe veel geld er in de
uitgave gestoken moest worden. De inkoop van papier vergde de grootste
investering in het drukkersbedrijf.I76
Ook de auteur heeft meegerekend. Hij heeft inderdaad zijn regels
geteld. In een aantal handschriften vinden wij namelijk rekensommen in
Huygens' hand die betrekking hebben op de lay-out van zijn gedichten.
I77 Vaak ook vinden wij in de kopij instructies voor de zetter. Ze
kunnen betrekking hebben op de mise-en-page, het te gebruiken lettertype
of ze kunnen de volgorde van de onderdelen in de kopij verduidelijken.
Huygens ontwerpt zelf de titelpagina's voor de verschillende afdelingen
in zijn verzameling. De ontwerpen voor de titels van de boeken r, II, iv
en vi zijn bewaard gebleven. Het is dan ook zeer waarschijnlijk dat de
gegraveerde én de typografische titel van de hele bundel door hem zijn
ontworpen.I78
Tijdens het persklaar maken neemt de schrijver zijn gedichten nog
eens door. In het variantenapparaat zijn de wijzigingen uit deze fase
apart aangegeven. Per gedicht is aldus geregistreerd wat Huygens wenste
te veranderen ten behoeve van de druk. Hier in deze inleiding wil ik
volstaan met het signaleren van enkele systematische ingrepen.
Voordat zijn teksten gedrukt worden, brengt hij in veel gevallen de
oorspronkelijke titel in overeenstemming met de plaats die het gedicht
ging innemen. Dit is vooral gedaan bij gedichten die onderdeel vormen
van een gedichtenwisseling zoals de zogenaamde `Schonckensonnettten'
[z9]–[ 3 0] of de correspondentie met Hooft [4 9]–[ 5 o] of met Van der
Burgh [I I z]. Deze gedichten krijgen titels als Mijne Antwoord, Weder-ant-
176 Gaskell 1974, 974,p p. 176-178.
177
Zie de gedichten g[29]–[34 3^ [36], 37^ 4^ I [821–[1o7], I I S en[119].
I
178
Zie voor de betekenis van de titelgravure g Schenkeveld-Van der Dussen 188b. 9 Huygens Yg
ontwierp p zelf ook de titelprenten p voor latere bundels als zijn 1 Momenta desultoria (KA XLVIII
fol. 2o6-2Io. Zie Hellin g a 162 9 plaat 109-114) ^p1 en Hofwijck I28 D 4. 4Zie de afbeelding gin
Zwaan 1977a, 977 ^ p. p VI).
INLEIDING

woord van den selven. Systematisch haalt Huygens ook de oorspronkelijke
ondertekening en datering in de handschriften door om daarvoor in de
plaats het jaartal van vervaardiging te geven, in Romeinse cijfers, vergezeld
van de plaatsnaam als dat een andere was dan Den Haag.' 79 Dit
laatste duidt eens te meer op de weloverwogen wijze waarop Huygens
zich met deze bundel wenste te presenteren als een bereisde, ondanks
zijn jeugdige leeftijd toch al ervaren dichter met een aanzienlijk oeuvre.
I gO
Nadat hij zijn selectie gemaakt heeft, verzamelt de auteur de kopij die
hij per boek nummert. In het schema zijn deze nummers in de rubriek
`kopijkenmerken' overgenomen. Wijzigingen daarin zijn ook aangegeven.
Op deze manier wordt in een oogopslag duidelijk dat Huygens aan
de kopij van boek I in een laat stadium zijn Epitaphium...de Lintelo heeft
toegevoegd. Blijkbaar heeft Huygens ook pas in tweede instantie zijn
boek III Bibel-,doff willen openen met het gedicht Biddaghs-bede. Dit gedicht
had aanvankelijk nummer 8 in de kopij.IgI
Onder de ondertekening van De stemmen Beniger steden en dorpen van
Holland laat de dichter in de kopij schriftelijk weten:
tuschen De Characteres oft Printen en dit laeste behoort wel de Spatie van een
pagina oft anderhalf te komen.
Ook in boek iv is de volgorde in de kopij nog al eens veranderd. De
wijzigingen hier houden deels verband met het opnemen in de kopij
van de eerst terzijde gelegde print Een sott Hoveling. Pas nadat deze negatieve
print voorzien is van de positieve pendant Een wijs Hoveling, voltooid
op 16 november 1624, worden beide aan de kopij toegevoegd.I 82
Uit de wijzigingen in boek vi kunnen wij opmaken dat de op het formele
kenmerk van de verslengte verkozen indeling een relatief late
beslissing van de auteur is geweest. Het gedicht 011a Podrida was aanvankelijk
geplaatst achter de andere gedichten die Huygens had gewisseld
met zijn Leidse vrienden, maar verhuist naderhand, in verband met
de invoeging van Sermo ad D. Gasp. Barlam, van de twaalfde plaats in de
rij naar nummer z6. Na 1 3 maart i625 voegt de auteur nog bij de kopij
179 Bij l ggedicht 8 r vergiste ^ de dichter zich en noteerde hij l onder de kopij,in dezelfde inkt in
als waarmee ten behoeve van de editie wijzigingen li zinggwerden
aangebracht: 'Constanter 2a 7
Mart. 1625'. Later herstelde hij deze hij vergissing ^ en g kreeg ghet gedicht g het jaartal 1 MDCXXIV en
delaatstekenin p g`Lond.'.
180
Vgl. Schenkeveld-Van der Dussen r 8 en r 88b.
g 97 9
I$I De u tlandi he herder het laatste gedicht uit dit boek heeft nu nummer 6. Welk religieus
y g ^ g
gedicht eerst nummer 7was
heb ik niet achterhaald.
I 8 Zie de bespreking p g hiervan in het commentaar.
GO INLEIDING

het gedicht Aen I. van Brosterhuy.cen, Op .ran verlang naer 't uytkomen mijner
Dichten. Dit moet naest aende 18. volgen' , noteerde hij op het handschrift.
Op of na 2 7 maart nam Huygens ook zijn gedicht Medelyden met
Heere Willem van Liere, Heere van Oosterwijck etc. op in de kopij, `naerde
22' zoals hij aangeeft.
Niet alleen de volgorde van zijn gedichten bepaalt Huygens, ook de
vorm waarin ze gedrukt moesten worden, geeft hij aan. Zo noteert hij
bij gedicht [ 3 4] Muydsche reis:
Van dese regeltjens moetender maer twee nevens een staen opde pagie, gelijck hier.
En die emmers soo wijd van een als het papier kan lijden
Vooral de vormgeving van [11 9] Snicken baart hem zorgen. Boven een
voorbeeld van hoe hij het hebben wil, schrijft hij:
Van deze regeltjens mogen maer 3 . ten hoochsten neffens een opde page staen.
Dus salmen dit gedicht Betten mogen met r 2. in elcke colomme als hier onder aengewesen
is; Van gelijcken salmen alle de volgende aff tellen moeten, dat Bij ten
naesten bij gelijck staen.183
Een heel mooi voorbeeld van Huygens' zorg voor de goede vormgeving
van zijn gedichten is te vinden onder de Franse handschriften.
Onderaan het handschrift van zijn Acrostique a Dayn le Agnes de Keteler
schrijft de dichter:
61 INLEIDING
De Capitalen van dit Sonnet moeten wat wijd affgestelt worden, soo hier gedaen is,
en voorts de regels uijt ende in gestelt gelijckmen in alle Sonnetten van 14. regels
doet, te weten als dese puncten.
183 Zie delaten z en 92 in Heflin a r 62,
p 9 9 g 9

Hieronder tekent hij 14 lijntjes die alle beginnen met een dikke punt
en waarvan de `regels' r, 5, 9 en 12, de beginregels van de strofen, inspringen.
i 84
Hoe scherp Huygens oog heeft voor details in de vormgeving moge
blijken uit de opmerking die hij neerschrijft in de kopij van gedicht [78]:
Dese n moet niet capitael zijn, maer gelijck hier een weinig af staen
Door de slot-n van het woord Renschen (r. r 2 3) een regel uit te stellen en
te laten samenvallen met de eerste letter van nieuwe Pint, die dus geen
hoofdletter worden mocht, suggereert Huygens een hik: In een' Renschen
ieuwe Pint. I gs
In verband met de zeer late invoeging van het Sermo aan Barlaeus vermeldt
Huygens op de laatste pagina van de kopij van het gedicht dat
eraan vooraf ging (011a Podrida [ii61):
Hier moet geen' lange linie onder gestelt werden, maer datelick in kleine Romein
volgen het opschrift van 'tvolgende Latijnsche Vaersen, dienren in Cursif setten zal,
als alle d'andere latijnsche.
In deze laatste zetinstructie schrijft Huygens ook het lettertype voor dat
hij gebruikt wenste te zien. Opmerkingen daarover komen wij herhaaldelijk
tegen in de kopij. De drukker beschikt over romein, ook kapitalen,
en cursief. Grieks lettermateriaal is niet voorhanden. Wij zien in de
kopij van de boeken I, II, III. v en vi dat Huygens zijn aanvankelijk in
het Grieks genoteerde citaten omzet in tekens uit het Latijnse alfabet.i86
Cursief en romein wisselen elkaar af als tekstletter.
In de boekenren H gebruikt Huygens cursieve letters voor zijn
eigen gedichten in het Latijn of Italiaans. De gedichten van anderen
verschijnen daar in een romein. Een cursief type wil de dichter gebruikt
zien voor de tekst van gedichten van anderen als de `schonckensonnetten'[2.9]–[30].
Daarbij noteert hij:
Dit alles in Italiaensche Letteren te drucken
184
KA xLi 161 9, 9^ p 5 6. Het sonnet is in de Otia afgedrukt g oppp 8 van boek ii, zonder de
5
gevraagdep in- of uits rin ^'n en. gg Interessant is een l vergelijking gmet de lay-out Y van de
Nederlandse sonnetten in boek vi. De `Schonckensonnetten'2 9 – 3o springen in bi' bijde
regels g met mannelijk rijm. Deze vormgeving g g kan het eerste sonnet, dat van Hooft, > hebben
bepaald. p Huygens" Yg `ei gen sonnetten' ^ de nummers 3 i en i hebben 4 wel de hier voor ge
schreven variant met alleen de eerste regels g van kwatrijn
of terzet ingesprongen. Zie voor
de betekenis van deo ^rafische
g presentatie p bij bij sonnetten overigens g ook Strengholt g
i 97 o en Stutterheim(1978).
185
Observatie en verklaring g door Lotte Hellin g a- uerido ^ zie Hellin g a en Tuynman Y 97 i i
aantekening g 3^2 pp.
10 3-104.
186
Zie bijvoorbeeld nummer 41
en [116].
62 INLEIDING

4.5
Ook de opdrachten wil Huygens in cursief afgedrukt hebben:
Dit sal wel in Cursive gestelt dienen.
schrijft hij boven het gedicht waarmee hij boek vi aan zijn Zeeuwse
vrienden opdraagt. Het gedichtje waarmee hij zijn Dorpen opdraagt aan
Dorothée van Dorp [lol] krijgt de zetinstructie mee:
Dit in grootachtighe Casijff.
De opdracht in verzen aan Heinsius van de hele bundel ziet hij graag `in
de grootste Cassif'. Zijn aanspraak tot de `Otiose lector' moet gedrukt
worden `in de ordinarise Cassif'.
Het cursieve type wil hij ook gebruiken in titels, scène-aanduidingen
of om bepaalde woorden in de lopende tekst te accentueren.j 87 Voor
dat doel wenst de auteur ook wel kapitalen gebruikt te zien.` $$ Maar
meer nog wendt hij kapitalen aan voor titels.
De Dorpen en Stede-stemmen [8zJ–[i 07] bijvoorbeeld krijgen de instructie:
Alle dese Titelgiens in middelmatige capitalen, Romeinsch niet Catijff
Dezelfde kapitalen wilde Huygens gebruiken om het citaat waarmee hij
zijn gehele bundel afsluit en zijn bedoelingen mee samenvat, extra op te
laten vallen. Boven SATIUS OTIARI EST, QUAM NIHIL AGERE schrijft hij in
de kopij: I 89
Dit moet op de laetste page alleen staen, in middelmatige Capitalen
Ook zijn proza-opdracht aan Heinsius moest met allure zijn bundel
openen. `Dit in de grootste Romein' schrijft hij boven het kopijhandschrift.
Correctie
In zijn studie naar de werkmethode van Constantijn Huygens veronderstelt
Vermeeren dat Huygens over de correctie van zijn Otia `een wakend
oog heeft laten gaan'. 19° Deze veronderstelling blijkt juist. De auteur die
met zoveel zorg de kopij voor zijn eerste verzamelbundel heeft samengesteld
en voor de pers gereed heeft gemaakt, heeft ook het product
van die pers gecorrigeerd. Huygens zegt het zelf met zoveel woorden:
Pauca mihi temere vel Typographo elapsa Lectorem rogo per Otium sic emendet
(Ik vraag de lezer de enkele per ongeluk aan mij of de drukker ontsnapte fouten in
een ledig uur té verbeteren).
187 Zie bijvoorbeeld de gedichten [3 1], [ 34 [44), [49]> [7 8 ]> [79], [I 19]•
'88 Bijvoorbeeld bij de gedichten [34] en [79].
189 KA xL a 162 3 , fol. 9°.
19° Vermeeren 1 959, p. 206-207.
63 INLEIDING

Deze mededeling staat op de laatste bladzijde van de Otia boven een
lijst van te corrigeren zetfouten. De woordspeling in de formulering zal
zeker door Huygens zijn gemaakt.
De lijst fouten is in twee reeksen paginacijfers opgedeeld. De eerste
reeks heeft betrekking op de boeken r, II en iii, de tweede op de boeken
v en vi.' 9' De eerste reeks correcties eindigt met bladzijde 90. Dit
kan inhouden dat Huygens de afgedrukte vellen N, 0, P en Q, met een
gedeelte van gedicht [r 7] (r. 22 3 tot en met het slot) en gedicht [4r], niet
gecorrigeerd heeft. Of dat hij dat wèl heeft gedaan zonder dat de te verbeteren
plaatsen achter in het boek gemeld werden. De laatstvermelde
correctie voor de boekenven vi in de lijst geldt gedicht [ 34] Muydsche
Reis, p. 1 5 0 de eerste regel, afgedrukt op Tz v. Dit betekent dat Huygens
(de binnenvorm van) katern T nog heeft kunnen corrigeren voordat
katern Z, met de errata, werd afgedrukt. 192 Ook hier zou Huygens dus
niet meer gecorrigeerd hoeven te hebben de gedichten [ 78] (gedeeltelijk,
namelijk vanaf regel i 7), [8 r], [42], [iifl, [ii6] en [44]•
De correcties van Huygens uit de lijst van errata zijn in het variantenapparaat
opgenomen in een aparte laag, Ot-e genoemd.
Toch blijken er voor de Nederlandse gedichten, dus voor de boeken
III, v en vi, tussen de kopijlaag en de versie zoals gepresenteerd in de
Otiorum libri sex nog meer verschillen te bestaan dan aangegeven in de
lijst van errata. Deze zijn te onderscheiden in: r verschillen die ontstaan
zijn door toedoen van de zetter en 2 verschillen die de auteur in een
fase tussen kopij en druk moet hebben aangebracht.
I. Verschillen door toedoen van de zetter
Dit soort verschillen tussen legger en gedrukte tekst wordt ook wel
onder de ene noemer `druk- en zetfouten' geschaard. Ze hebben niet
direct betrekking op het drukken; in die zin is de term `drukfouten' niet
juist. Aangezien het fouten zijn die in de zetterij gemaakt worden, hanteer
ik in algemene zin de term `zetfouten'. Bij deze fouten kan men
onderscheiden: distributiefouten, leesfouten of `echte' zetfouten.
Een voorbeeld van een distributiefout is:X93
191 Boek I vis het zij ^ nogmaals i o gm a s vermeld, , `vanden Zeewschen Druck, , ende en midsdien id on-
oversien , onverbetert'.
192 DeDpagina's van
r v r
binnenvorm vel T, de Tv,TZ T 3 en T 4 werd het eerst gedrukt: g rukt: de
r v r
moeten et vvan de weerdruk zijn zeer duidelijk waarneembaar p op depagina's T TZ T 3 en
[1141v. 4•
193 Zie voor een uitle van an het systeem Y waarin de varianten worden gp gepresenteerd e resenteer hoofd- oo -
stuk 5.
64 INLEIDING

(I)
D-Ot Ick worde met den thoon van buijten niet ghepaeyt,
Ot [ ] yan [
Kr [ ]van [ ]
[ 1 71, 3S3
Hier is eenyin de letterkast terechtgekomen in het vakje met de v's.
Een `echte' zetfout is bijvoorbeeld te zien aan het einde van de volgende
versregel:
(2)
H-Ot Nu hooger Christenen, ghij gaet de uer ontmoeten,
Ot Noch hooger, [ de] ueront moeten,
Ot-e [ ] uer ontmoeten,
[S9], 43
De zetter heeft hier op de verkeerde plaats een spatie gezet.
Leesfouten van de zetter schijnen:
(3)
H-Ot Versonck de arme Maegd in diepe flauwte,
Ot [ ]diepte [ ]
Kr [ ] in diepte flauwte.
Kz [ I diepe flauwte,
[44], 1 8S
(4)
H En doet d'onschuldighe der onschult self berouwen;
Ot [ ] ontschuld [ ]
Kr [ ] onschuld [ ]
[6S], zoo
Voorbeeld (z) is door Huygens gezien. De correctie is opgenomen in de
lijst van errata. De fouten in de voorbeelden (r), ( 3), en (4) werden pas
later gecorrigeerd. Fout (r) komt uit gedicht [r 7], een tekst die Huygens,
zoals we zagen, niet gecorrigeerd hoeft te hebben.
Fout ( 3) komt voor in de buitenvorm van vel Y, fout (4) in de buitenvorm
van vel H.
2. Verschillen tussen kopij en druk door toedoen van de auteur
Niet alle verschillen tussen de door Huygens aangeleverde kopij en de
gedrukte versie in de Otia zijn ontstaan door de zetter. Op tal van
plaatsen heeft de auteur, blijkbaar op de (of een eerste?) drukproef veranderingen
aangegeven die vervolgens in de druk werden gerealiseerd.
6 INLEIDING
5

Enkele voorbeelden:
(5)
H Die door hun wiggelen, verr vanden >
boom te vellen,
Ot haer
II2 188
(6)
H Minne-moer, p am p ieri gh Leijen, l
Ot Letter-moer,
I], 26
Het lijdt geen twijfel dat dit auteursingrepen zijn. Maar, wat te denken
van:
(7)
Hi Gauwt ghij door den flauwen galm
Ot Bauwt [ ]
[S4 43
(8)
H Daer staet de Rechtbank voor; daar staet hij hij voor te daghen g
Ot Rechtsbanck [voor;
2], 283
(9)
H Van d'eerste luren aff tot daer sy leerde swemmen,
Ot [ ] uuren [ ]
Kr [ ] Iaeren [
[II21, $7
Voorbeeld (7) komt uit Huygens' Weder-Antwoord. Worp geeft handschrift
H2 uit met op deze plaats Bauwt. Tuynman en Zwaan melden in
hun uitgave van Hz dat Worp verkeerd heeft gelezen. Volgens hen staat
er ook in H2 Gauwt. X94 Het kopijhandschrift heeft inderdaad een G, die
in de vooral bij hoofdletters moeilijk te lezen kalligrafische hand gemakkelijk
voor een B kon worden aangezien. Toch is Bauwt niet ontstaan
door een verlezing bij de zetter, maar hoogstwaarschijnlijk te danken
aan ingrijpen van de auteur. 195 Behalve het negatieve argument dat
Huygens de versie Bauwt in de volgende uitgaven (Kr en KZ) niet heeft
`gecorrigeerd' is er een krachtiger argument aan te voeren om deze
'94 Worp p Gedichten I, ^p 3o8-309,Tu Yp nman en Zwaan i968, 73.
195 Dit vormt een aanwijzing "z' g voor de veronderstelling
veto de stellen gdat Worp pzich voor de weergave gave
van handschriften waarvan ookedrukte g versies bestaan, ^ heeft laten leiden door de ge-
drukte versie en deze collationeerde met het handschrift. Zie nooten 49 Strengholt g 1 9 8 7b,
p. 314.
66 INLEIDING

graad van waarschijnlijkheid zo hoog te stellen. Regel 4 3 van gedicht
[ So] is gedrukt op Q r, de buitenvorm van vel Q dus. In dezelfde vorm
zat ook pagina Q 3 r, met het gedicht dat een overduidelijke auteursingreep
toont (voorbeeld 6).
Volgens dezelfde redenering is ook de variant in voorbeeld (8) er een
van de auteur. Het hierboven gegeven voorbeeld ( 5 ) stamt namelijk van
hetzelfde vel, de buitenvorm van vel I.
Voorbeeld (9) geeft een regel uit hetzelfde gedicht [112] Een wijs
Hoveling. Deze regel is afgedrukt op de buitenvorm van katern H. Bij
deze vorm zijn geen woordvarianten geregistreerd die onmiskenbaar
van de auteur afkomstig zijn. Er is daarentegen wel een evidente fout
blijven staan, die ik in voorbeeld (4) hierboven heb gegeven. Hier werkt
de redenering de andere kant op. In regel 8 7 heeft het gedicht Een wijs
Hoveling een zetfout. Ruim 25 jaar later was deze fout de aanleiding voor
de creatie van de variant Iaeren. Door toedoen van de zetter van de Otia
uit 1625 verschraalde dus de uitdrukking `Van d'eerste luren aff' tot
`Van d'eerste Iaeren aff'.
Onderstaande tabel biedt voor de boeken iii, v en vi een overzicht van
de katernen met hun binnen- of buitenvorm met de daarop voorkomende
woordvarianten (r), aperte fouten (z) en de errata ( 3 ) zoals Huygens
deze heeft opgegeven.
katern
BOEK III
v
K buitenvorm K r K2 K3r
r
binnenvorm K
v
v v
KZ K 3
r
L
v
buitenvorm L r LZ L 3 L
r 4v
r
binnenvorm L v L2r L [L41 4 rr
r r v
M buitenvorm M Mi l' M 3 M4 binnenvorm MY Mir M [M41 4 r
I I o^ I 7 >
N
r
buitenvorm N Nil'
r v
N 3 N4 binnenvorm N
I 7 Z^
237
v N 2 r N [N4] 4 rr
woordvariant fouten erratali st
J
> 149
[109], 89marge
[109], 23
[17]> 3, 8, 13
[17], 150, 204
[ 1 7]> 56, 59
[ 1 7]> 353
O buitenvorm Or Oi O; r [04]° [4z], 77,
io6
z r o, r 8 9 (m)
r 0 [04]r
binnenvorm 0v 02 4 r
r
P buitenvorm P r P2 v P 3 Pv 4
r v3
[1-34]r
binnenvorm PV PZ P P
67 INLEIDING
1 93 (m)
[4 1 ]> 63
[4 t], 2 1 6
[4 1 ]> 2 37 (m)
[ 1 7], 93

katern
Q
buitenvorm
r
[Q2]Y
binnenvorm
v
[Q2ir
BOEK V en VI
A buitenvorm A
r
A2
v
A
r
3 A4v
binnenvorm AY A A2
v r [A,o r
A 4 r
B buitenvorm B r B 2 v B
r
3 B
4v
binnenvorm BY B B2
v r B 3 B
[B41r
C buitenvorm Cr C2
v
C C
3r 4 v
binnenvorm C
v
C 2r C
v
3 C4
r
D buitenvorm D r DZ° D3 r [D4]°
woordvariant fouten erratali st
J
[9r], 6
DV
v
binnenvorm D D 2r D 3 D4
r [S7]> 36
[s9l3 42
v v
E buitenvorm E r E2
E [Re
4
r v r
binnenvorm E NT E2 E E 2, I
3 4 73 > > 4^ 8
F buitenvorm Fr Fz° F3 r [F4]° [63], zo
v
binnenvorm FIT r F 3 F
[F41r
[88], 6
[90], to
103], 2 (m)
{74 57, 73 (m)
G buitenvorm G r v
GZ G [G41v 4 v [74 4 8 , 51,
v [G4ir
binnenvorm GI' G 3 G
H buitenvorm Hr H2 v H H
3r 4 v
v v r
binnenvorm H H2 r H 3 H4
v
I buitenvorm I r I2
/3 r
4 v 3r
68 INLEIDING
binnenvorm Iv Iz r v [i4ir
I 3 I
145
67, 68 , 7 2 , 73,
IOó, IIS, I17
[6 S]> S 3
[112], 1 49
II2 > 188 > 18 189,
20I ^268, ^28 283,
3 0 3^3 306
[59], 43
[s 8], 17
[6o], 47
[67], 4
[67], 3 6 ; [73] [73], 71
4 1 , 61 3 77
[S4]> 4o
[7S]> 17
[7 z1> 91
[65], 1 0
[r z z], 87
[6 5]> 75
[65], 138
II2 220?
> 220?,
233?, 33•^ 33 I3
337
v r v
K buitenvorm Kr K2 K 3
KY r v r
binnenvorm K Kir 3 [IIz] > 445,474

katern
r v r v
L buitenvorm L L2 L [Ler 4
v v
binnenvorm L L2 r L 3 L
[L41r
M buitenvorm Mr Mz° M 3 r [M4]° [46], 129?
binnenvorm MIT M [m4}r
4 r
N buitenvorm N r N 2v N N4 v 3r
woordvariant fouten errata% st
J
[46], 157,
15 8, 159
binnenvorm NIT 2r N 3v N4 2 I I
r
[46], 12, 2 5[r r 8], 6
93 > 108, 112 [46], 21
[46], 35, 36, 63
[46] 3 ISIS
i8o?
[7 1 ]> 5
[3 0], S7,I
[3i], io
[46], 179
[301, Sstad
[14], 3
, [30], 59, I I
v v
O buitenvorm 0r 02v 0 3r0 4
binnenvorm 0v 02
7^ I 6o
r 0 3v 0[04Jr
[7 1], 98,
r o4?, 130?
v r v
P buitenvorm Pr P P2 P 3 P4
v r v r
binnenvorm P P2 P 3 P4
r v Q r v
Q buitenvorm Q2 3 4
Qv v 4r
binnenvorm 2r 3
r
R buitenvorm R R2 v r [Rzov
R 3
r
RV
v r
binnenvorm R R2 R3
v
S buitenvorm S r S 2 v S [s
3 r 4
v
binnenvorm Sv S S2 r 3 [541r
S S
[49]> 82
[ S o], 43 , [III], 26
[21], 3
[3 I A] titel 14
[49A], 28
[49A], 68
[I I 1N, 23
[I I I], 45
Tr
v r v
T buitenvorm T T2 T 3 T4 Tv r v r
binnenvorm T Tz T 3 T4 34 ^ I I S
I I 7^4 2344
[117], 25 X34], 65
3 buitenvorm Vr V2 v V V
3r 4 v
r v r
binnenvorm VV V v2t.
3 V4
r v r v
X buitenvorm X X2 X 3 X4 v r v r
binnenvorm X X2 X 3
44^440
voormaning
44 [116],68
voormaning
44
Y buitenvorm Y r Y2 v Y Y
3r 4 v
binnenvorm Yv Y2 r Y Y
3v 4 r
[441, 192
[44], 91, 109,
I10, 250
r
Z buitenvorm Z Z 2 v
v
binnenvorm Z Z 2 r [44] > 347
69 INLEIDING
1
[441, 146,
18 5,
S^ 93
44,101,
I16 122
,

Uit dit overzicht valt het volgende op te maken:
—Boek III
I. Boek III heeft alleen woordvarianten tussen kopij en druk in de buitenvorm
van L, de binnen- en buitenvorm van M en de buitenvorm van
N. Bij deze drukeenheden staat één fout opgegeven: [i '], 59 . Bij nadere
beschouwing is dit geen zetfout in Ot, maar een fout in D die in de
gehele overlevering van deze tekst is blijven staan. De fout in [1 7], 35 3
(in de binnenvorm van N) is hierboven opgegeven als voorbeeld (r).
2. Alleen voor katern M zijn errata opgegeven.
3. Errata en woordvarianten betreffen gedicht [I-7] Christelijcke bedenckinghen
Over De Thien Geboden, dat in de Otia werd gezet van gedrukte kopij. I 96
—Boek v + vr
4. Gedichten die voorkomen in de rubriek `woordvarianten' komen
binnen dezelfde vorm in de regel niet ook voor in de rubriek `fouten'.
Waar dat wel het geval is, is sprake van zo'n geringe fout dat Huygens
die zeer gemakkelijk over het hoofd kon zien zoals bij [-72], 91 waar in
Ot achter sy ten onrechte een apostrof is toegevoegd.
5. Opvallend is het relatief grote aantal woordvarianten in katern G
(binnen- en buitenvorm), de buitenvorm van I en de katernen X, Y en
Z. Deze varianten hebben vooral betrekking op de gedichten [ 7z] Een
Boer, [I I 2] Een wils. Hoveling en [44] Huygens' vertaling uit Il Pastor Fido.
Op één uitzondering na zijn voor deze gedichten geen errata vermeld.
De uitzondering wordt gevormd door de binnenvorm van katern
K. Dit katern bevat naast het slot van gedicht [II a] dat twee errata
heeft opgeleverd, het titelblad van boek vr. Huygens zal met de controle
van dit titelblad tegelijk het andere zetsel van dit vel hebben doorgelezen
en de twee fouten hebben geconstateerd.
De varianten in [72] betreffen voornamelijk de weergave van het
door de boer en boerin gesproken dialect. De juiste weergave daarvan
zal Huygens katern G met meer dan gemiddelde aandacht hebben doen
doornemen.
6. Behalve voor gedicht [ 3 4] Muydsche reis (buitenvorm van T) komen er
geen errata voor in de lijst vanaf katern Q. De inhoud van de katernen
R t/m Z stond pas laat vast.' 97 Uit deze gegevens kan de volgende
werkwijze afgeleid worden:
—Huygens heeft (van bepaalde gedichten) 198 een eerste drukproef gekregen
die bestond uit afdrukken per vorm, en daarin correcties of wijzigingen
aangebracht.
70 INLEIDING
z96
Zie de facsimile hiervan P 779-796
' 97 Zed i devo vorige g paragraaf p a g `Selectie'.
198 Dit betreft in iedereval g de gedichten g I 7^7^7 I 2 en 112 . Zie ook de opmerkingen
3 en . 5 hierboven.

– Nadat deze auteursvarianten en -correcties waren aangebracht heeft
hij al de afgedrukte katernen nog eens cursorisch doorgelezen. De toen
nog gewenste veranderingen zijn, voor zover dat nog mogelijk was, aangetekend
in de lijst van errata. Bij deze herlezing heeft Huygens de
gedichten die hij in de eerste proef nauwkeurig had bekeken, niet of
nauwelijks meer gecorrigeerd.
Deze werkwijze kan geïllustreerd worden aan de hand van de varianten
bij de gedichten [S7] en [73].
De in de binnenvorm van katern D geconstateerde variant ([S7], 36),
de wijziging van Door in Deur, is een auteursvariant.` 99In dezelfde vorm
wijzigde Huygens in vers 42 van gedicht [S9] het woordje niet in yet. Pas
in tweede instantie merkte hij de zetfout in rege143 2O°op en werd deze
in de lijst van errata opgenomen.
In gedicht [73] bracht de schrijver auteurscorrecties aan in de binnenvorm
van katern E (de regels 2, 4, I 8). De tekst van dit gedicht die
was afgedrukt op de buitenvorm van E, is Huygens blijkbaar niet onder
ogen gekomen. De fouten bij regel 41, 61, 63 en 77 zijn hem ontgaan.
Hij merkte zelfs niet dat regel 61 geheel ontbrak. In de lijst van errata
staan wel twee andere fouten vermeld ter correctie.
Een mooi bewijs van Huygens' wakende oog over de correctie van zijn
Otia, vormen de bewaard gebleven drukproeven van boek rr. 2O1 Op
bladzijde 49 (Gzr) heeft Huygens in de vijfde regel van de tekst het
woord me.cpriser onderlijnd en in de marge daarbij het woord affronten
geschreven. Hij twijfelde dus in de proef over een vroegere formulering.
Echte correcties bracht de auteur aan op bladzijde si (G3 r ), waar
hij in regel ri me m'emporte verbeterde tot ne m'emporte, en op bladzijde
5 5 (Hr), waar in regel 16 esprit veranderd moest worden in esprits. Deze
correcties zijn niet aangebracht in het zetsel, maar opgenomen in de
lijst zetfouten achterin het boek. Niet opgenomen daar is de correctie
die Huygens aantekende op bladzijde 5 6, regel 4 van de drukproef
(= H°). De achter deze regel genoteerde punt wenste de auteur vervangen
te zien door een dubbele punt. Ook niet uitgevoerd of opgenomen
in de lijst van errata is de correctie op bladzijde 5 3 (= [G4] r). Huygens
schrapte daar de eerste regie-aanwijzing A za REINE. Cupidon. In de
marge noteerde hij: Dit uijt [= schrappen] ende alles vervolgens aen
199 Z iie over ove deze de e variant v a en debiografische achter grond ervan (Door is woordspeling p g met
Doris = Dorothée van Dorp) pStrengholt g 97 I 6 ^ .87-88. p.
Zoo
Zie het hierbovengegeven voorbeeld2. Deze v r e chuff s vin in g het zetsel ets kan a atuu natuurlijk 1
veroorzaakt zijn door de correctie in de vorige g regel. g
201
In KA x LI F (Fransegedichten),jaaromslag a se ge t l g1625. 5 Het zijn zij het dubbelblad ubblbl en de kater-
G, H en I.
7 I INLEIDING

5
een.' Deze laatste correctie zou een verschuiving van het zetsel met zich
mee hebben gebracht.
Gezien het feit dat deze correcties niet uitgevoerd, maar slechts
genoteerd zijn in een lijstje achterin de bundel, is het niet waarschijnlijk
dat er voor boek ir auteursingrepen zijn geweest die hebben geleid tot
correcties-op-de-pers.
Vergelijking van een aantal exemplaren op de in deze paragraaf aangegeven
auteurscorrecties en fouten leverde geen verschillen op. Dat
wil zeggen dat ook voor de boeken iii, v en vi correcties-op-de-pers
achterwege zullen zijn gebleven. Van totale of partieel interne collatie
van exemplaren is derhalve afgezien.2°Z
In het variantenapparaat zijn kennelijke zetfouten aangegeven door
middel van een *achter de fout. Verschillen tussen de versie in de Otia
en de daaraan ten grondslag liggende kopij die niet als fouten zijn aangemerkt,
worden beschouwd als auteursvarianten.
INRICHTING VAN DE EDITIE
Deze historisch-kritische editie van de vroege Nederlandse gedichten van
Constantijn Huygens bestaat uit twee delen: een deel met de teksten en
een deel met de commentaar en het variantenapparaat. In dit hoofdstuk
wordt verantwoord wat in deze tweedelige editie is opgenomen. Beargumenteerd
wordt de keuze van de basistekst en vervolgens geef ik de
overwegingen weer die geleid hebben tot het in deel 2 gepresenteerde
model om de varianten weer te geven.
5. I Opnamecriteria, autorisatie
7 2 INLEIDING
Deze historisch-kritische editie van een deel van Huygens' oeuvre bevat
alle relevante `Textfassungen' van de Nederlandse gedichten die hij
schreef tot en met april 162 5 , de verschijning van de Otia. 2O3 Welke versies
in aanmerking komen om opgenomen te worden, wordt binnen de
editie-techniek bepaald met behulp van het begrip `autorisatie'. Dit begrip
is in de laatste decennia nogal verschillend gedefinieerd. Z°4 Voor
deze editie houd ik me aan de opvatting van Scheibe en beschouw als
geautoriseerd: Z° s
I. alle autografen van Huygens,
2. de apografen die in zijn opdracht zijn vervaardigd en/of door Huygens
zijn bewerkt om te dienen als kopij,
202 Zie ook. p 82-8 82-84
203 Vgl. g Dorleijn l 9 1984, 4^p 8 p. 8-9; 8 9^ Scheibe i 9 8 ^8 P p. 42
.
204 Maths 1 sen i 99 2—i 993 en Maths 1 sen i 99 S i p.
124- 1 43 .
205 Scheibe I 97 I ^p.28 28-29 2 9 .

73
3. de drukken waaraan Huygens heeft meegewerkt door er de kopij
voor te selecteren of gereed te maken.
Uit de beschrijving van de handschriftelijke bronnen blijkt de rijkdom
aan geautoriseerd materiaal. Van bijna elk gedicht is een autograaf aanwezig.
Vaak gaan deze autografen vergezeld van door Huygens bewerkte
apografen. De dichterlijke nalatenschap is nagenoeg naadloos van
familiebezit overgegaan in openbaar bezit, zodat we er zelfs van uit kunnen
gaan dat al het materiaal dat nu opgenomen is in de grote verzameling
Hugeniana, door de dichter is verzameld en dus geautoriseerd
kan heten.2O6
Van de gedrukte bronnen zijn geautoriseerd: de Otia en de beide edities
van de Koren-bloemen. Doordat Huygens zelf de kopij voor zijn Otiorum
libri sex heeft klaargemaakt en in die kopij de vroegere gedrukte
gedichten heeft opgenomen, zijn ook die geautoriseerd. Van de gedichten
die in 161 9 waren gedrukt (nummer [16] en [][ 7]) heeft de auteur
een exemplaar aan de kopij voor zijn bundel van 162 5 toegevoegd.2O7
Ook de tweede druk van Batava Tempe [ 3 6] en 'tCostelick Mall [37] heeft
Huygens in zijn Otia opgenomen. Hij ontwierp er een nieuw titelblad
voor dat de waarschuwing bevat: `Alles van den Zeewschen Druck, ende
midsdien onoversien, onverbetert'. Deze druk, waar de auteur niet blij
mee was, is derhalve geautoriseerd te noemen. In de beide edities van
de Koren-bloemen heeft Huygens zijn Otiorum libri sex opgenomen. Ook
deze edities zijn derhalve geautoriseerd.
Gedichten waarvan Huygens niet de auteur is, zijn alleen opgenomen
ter referentie, wanneer Huygens er direct op reageerde. Zie bijvoorbeeld
de nummers [i da], [29a] of [ii6a]. Lofdichten op de verschillende bundels
heb ik in de Bijlage afgedrukt.zo8
206
Leerintveld 1 9 88. Onder 'verzameling g Hugeniana' g versta ik de gehele g verzameling g voor
de verdeling gg
van 182 3 . In deze editie heb ik behalve uit de verzameling Korenbloemen (KA xL)
ter Koninklijke Bibliotheek slechts enkele verspreid P geraakte g handschriften opgenomen: pg
uit de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam de handschriften z8 C 1auto graaf
bij 1 18 z ^ 8 C z (autograaf g bij l 29^ z 8 C 3 en G e (autografen 9 g bij13 i G e i i auto-
graaf bij l S[50]) z8 C 4en z8 E i (respectievelijk P 1 een autograaf g en een apograaf Pg o bij l 10 9
uit Huygensmuseum Yg Ho wi Jck een autograaf g bij 1 49 ; uit de Bibliotheek van de Universiteit
te Leiden UBL, Pap. P 2 (autograaf g bij 14 [48]) en uit de Bibliotheca Bodmeriana te Colon gY-
Génève een apograaf bibi'
z .
Zie e de eacs769 facsimile hiervan vlgg. gg l .
208
De Sonnetten 'Sonnettenvan
de Schoonheyt' Y uit Apollo of Ghesangh g derMusen zijn mijns mijn inziens
van Constantijn Huygens. Yg Ik heb ze niet opgenomen. Pg De argumentatie ^ waarmee
Zieleman Huygens Yg99S als auteur ervan naar voren schoof (Zieleman ^1 heb ik mijns mijn
afdoende weerlegd gp
(Leerintveld 1996a). Ondanks Zielemans repliek (Zieleman
1 99 6 handhaaf ik mijn mijnstandpunt. P
INLEIDING

f. 2 Basistekst
74
In hoofdstuk drie heb ik een overzicht gegeven van de bronnen waarin
de vroege Nederlandstalige poëzie van Huygens is overgeleverd. Bewaard
gebleven zijn zoveel handschriften en drukken, dat de overlevering
van de tekst voor de meeste gedichten te volgen is van het ontwerphandschrift
tot de versie in de laatste tijdens het leven van de auteur
gedrukte uitgave der Koren- bloemen.
Gedicht [16] Synrbolum Apostolorum is in maar liefst zeven geautoriseerde
versies overgeleverd:
I . een autograaf uit r 6 r 9;
i. de editio princeps uit 1619;
3. een tweede druk ook uit 1619;
4. een exemplaar van de tweede druk met correcties en aanvullingen in
hand-schrift van de auteur dat kopij werd voor de Otia;
5. de versie in de Otia 1625;
6. de versie in de Koren-bloemen uit i65 8;
7. de versie in de Koren-bloemen 1672.
Van deze versies nu moet er één uitgekozen worden om te dienen als
basistekst: als de tekst op basis waarvan de leestekst wordt vervaardigd.
De basistekst dient tevens als referentietekst voor het variantenapparaat.2O9
Binnen de Editionswissenschaft bestaat consensus over de waardering
van de verschillende versies van een tekst die in een historisch-kritische
editie worden opgenomen. De historische benaderingswijze betekent
namelijk in de woorden van Scheibe dat: `die vom Autor herruhrenden
Fassungen (seien sie gedruckt oder ungedruckt) in gleicher Weise
Geltung haben'. Scheibe vervolgt:
Es gibt ebensowenig principielle Unterschiede in der Wertigkeit zwischen den gedruckten
and den handschriftlichen Fassungen wie zwischen fruhen and spáten
Fassungen eines Werks (einschlieBlich der sogenannten Áusgabe letzter Hand': jede
had die gleiche historische Berechtigung, jede ist Reprásentant des Werks and des
Autors zu eirem konkreten historischer Zeitpunkt.2Io
Een autograaf die als kopij gediend heeft, is om alleen die reden nog
niet waardevoller dan de versie die door de auteur is opgenomen in een
gedrukte uitgave van zijn Opera Omnia. Voor alle gedichten van Huygens
geldt wat Strengholt formuleerde in zijn bespreking van de eerste
strofe van Batava Tempe: `Het ontstaan van een volgende redactie bete-
209 Vgl. Mathijsen 1995, p. 149-170.
210 Scheibe 19 7 1, p. 6.
INLEIDING

kent weliswaar, dat er een nieuw stadium in de tekstgeschiedenis intreedt,
maar heft de afgerondheid van de voorafgaande redactie niet
op , 2i
Voor gedicht [][6] zou elk van de zeven versies dus in principe in aanmerking
komen om te dienen als basistekst. Een combinatie ervan –
bedoeld om `de meest volledige tekst of de beste lezing' weer te geven
– is uit den boze. Een tekst die is samengesteld uit verschillende versies,
bijvoorbeeld uit titel en opdracht uit het handschrift, tekst van de eerste
druk, toegevoegde citaten uit de kopij voor de Otia plus enkele ontbrekende
regels die pas in de editie van de Koren-bloemen 16 72 zijn toegevoegd,
een dergelijke composiet-tekst heeft in de zeventiende-eeuwse
werkelijkheid van Huygens nooit bestaan.2I2
Ik bespreek nu de verschillende versies en releveer daarbij de argumenten
die voorgaande editeurs hebben gehanteerd bij hun keuze om
een bepaalde versie uit te geven. Aansluitend daarop geef ik mijn argumentatie
en mijn keuze. Ik ga in dit overzicht van de laatste versie terug
naar de eerste.
5.2.1 Koren-bloemen 1672
75
Dit is de Ausgabe le. tzter Hand', de `ultima manus'. Vroegere editeurs
van de in deze historisch-kritische editie opgenomen teksten hebben
veelal deze versie aan hun uitgave ten grondslag gelegd. In zijn bloemlezing
Voet-maet, rijm en reden heeft F.L. Zwaan de gedichten [z8] Aenden
Heere Drossart Hooft, [4z] alleen het middengedeelte, psalm 79 , [ 3 9] Proeve
op 't beghinn der Klachten Ieremiae, [109] Biddaghs-Bede en een aantal Stedestemmen
en dorpen overgenomen uit de Koren-bloemen 1672 met de argumentatie:
`is de laatste uitgave tijdens Huygens' leven verschenen, en verdient
daarom de voorkeur boven de uitgave Korenbloemen 165 8 en Otia 1625'.
De overweging `dat Huygens er recht op heeft, dat zijn laatste versie in
een bloemlezing als deze wordt aangeboden', gaf voor Zwaan de doorslag.
Tussen haakjes geeft hij overigens wel aan dat de ideale uitgave die
is `waarin alle versies zijn opgenomen'. Zwaan verwijst daarbij naar de
toen op stapel staande uitgave van de Opera Omnia van Hooft.Z13
Strengholt bezorgde de gedichten [ 3 6] Batava Tempe en [37] 'tKo.ctelick
Mal naar de editie uit i672 `in de lijn van de Pantheon-traditie'.214
211
Strengholt St e g o t 97 I ó^ p. 7 o.
212
Pe n o n aakte laakte een ee de dergelijke g l handelwijze reeds als `eclectische tekstcritiek' (Penon i 88 4,
p. P 182 . Zie voor het begrip g p `com posiet-tekst' Dorleijn 1 94^p4 r 8 48.
213
Zwaann 1 974, p. p1o.
214 Strengholt g i 97 8 p. ^Piii. Dit is de tweede druk met ^ een nieuwe inleiding, g, de editie
die door Karsemeijer 1 in 9S i 6 r 66z 9 was uitgegeven. Zie overi overigens gpvoor een besprekingg
van negentiende-eeuwse g reeksen als Klassiek Letterkunde gPantheon Kuitert r 993•
INLEIDING

Deze voorkeur voor de Ausgabe letter Hand is begrijpelijk. De laatste
editie die een auteur tijdens zijn leven van zijn werk heeft gereedgemaakt,
moet wel de beste zijn, luidt de redenering. De schrijver heeft er de fouten
uit vroegere uitgaven in verbeterd en heeft de mogelijkheid gehad
zijn teksten te wijzigen of aan te vullen. Toch kan deze automatische
voorkeur leiden tot `textual results' die `naturally deplorable' zijn, stelt
Greg.' 5 Het is namelijk heel goed mogelijk dat gedurende de overlevering
van de teksten in de elkaar opvolgende drukken het aantal fouten
alleen maar is toegenomen.
5 .2.2 Koren-bloemen 1658
5.2.3 Otia 1625
Deze editie is in het Huygensonderzoek steeds met die van vijftien jaar
later vergeleken. Vooral op grond van de slordige uitvoering –fouten in
de paginering – gaf men de voorkeur aan de editie 16 72. Onderzoek
naar de drukgeschiedenis van de uitgave 1658 als geheel is nauwelijks
gepleegd. In het kader van deze historisch-kritische editie van Huygens'
vroege Nederlandse gedichten is dat ook niet gebeurd.
Noch de editie 1658, noch die uit 1672 heb ik gekozen als basistekst.
Het belangrijkste argument hiervoor is dit: het corpus gedichten dat ik
hier aanbied, is afgesloten in 16z 5 . Ik zie geen reden om juist deze
gedichten uit te geven in een versie die 2 5 of bijna So jaar later is ontstaan
op basis van een uitgave (de Otiorum libri sex uit 162 5 ) die veel
dichter bij de ontstaansdata van de gedichten ligt. Het is dan logischer
eerder die uitgave als basistekst te nemen.
Aan de drukgeschiedenis van deze Ausgabe erster Hand' heb ik hoofdstuk
4 gewijd. Voor de gedichten die hier uitgegeven worden, is deze
druk de belangrijkste. De verschijningsdatum bepaalde de begrenzing
van het corpus. Met zijn bundel Otiorum libri sex manifesteert Huygens
zich voor het eerst zelfstandig als dichter in het openbaar buiten de
kring van vrienden en bekenden. Ook dit gegeven bepaalt in de moderne
editietechniek –vooral bij andere typen edities als de studie-uitgave –
mede de keuze voor de uit te geven versie. Het is namelijk `die Reprdsentation
des Werks zu dem Zeitpunkt, zu dem er der Autor zuerst der
Offentlichkeit iibergeben hat'.216
Binnen de Huygensstudie is een versie uit de Otia alleen als tekst uitgegeven
door een werkgroep van Utrechtse Neerlandici in Zes zedeprin-
zI S
GGreg gp34^ 197o,. noot 7. 7
zió
Scheibe 1971, 97 ^p p. 35.
76 INLEIDING

ten.217 Hun keuze werd vooral bepaald door de omstandigheid dat de
versie uit de handschriften bij Worp te vinden is en de tekst uit de
Koren-bloemen voorhanden is in de editie van Eymael uit 1891. Nog in
1987 werd met verwondering geconstateerd dat `aan de bundel als
geheel nog maar zo weinig aandacht is besteed'.11 8
Deze versie komt dus zeker in aanmerking om de basistekst te worden.
5•2.4 Drukken vóór de Otia
Voor een aantal gedichten is de versie in de Otia niet de eerste druk. De
gedichten [I6] Symbolum Apostolorum en [17] Chrictelijcke bedenckinghen verschenen
in 1619 bij Aert van Meurs te Den Haag. Nummer [35] Op de
Vertalinghe vande eerste Weke der Scheppinghe verscheen als lofdicht in de
bezongen vertaling, ook in Den Haag bij Van Meurs, in 1622. Batava
Tempe [36], 'tCoctelick Mall [ 37], Aende , jof%rouzven Anna ende Tesselschade
Vischers ende de Heere P. C. Hooft [38] en Hardersklachte [27] werden voor
het eerst gepubliceerd in de `Zeeuwse drukken' uit i6zz.
Huygens was niet tevreden over de Zeeuwse zetters. 219 Ik heb er
daarom van afgezien deze versie als basistekst te nemen. Ook de overige
vroege drukken neem ik niet als basistekst. Ik acht het beter voor het
gehele corpus van gedichten zoveel mogelijk één versie te kiezen.
f.2.f Handschriften
77
Bij de bespreking van de bronnen is het uitzonderlijke belang van de
handschriften van Huygens' gedichten aangetoond. 22O Van de in deze
editie aangeboden gedichten zijn er dan ook al enige `naar het handschrift'
uitgegeven door F.L. Zwaan: [2I] THE, de soetste van ongs boeren,
[22] Grilligh trilligh Trilloos kindt, [ZS] Tvrouwe-lof, [26] Twiederhande slach van
Vrouwen, [321 _Roo.re mongkie, [4 r ] De uijtLandighe Herder en [46] Gedwongen
onschuld.Z2I
Huygens' autografen geven zijn tekst. Door zijn handschriften als
grondslag te nemen voor de basistekst, verwijderen wij ons niet van de
auteur. Wat hij heeft geschreven, drukken wij af in zijn versie zonder
dat daar intermediairs als kopiisten of zetters tussen zijn gekomen.
Ook de handschriften zouden dus zeer wel als basistekst kunnen dienen.
217 CConstantijn onstantil
Huygens, Yg ^ Zes es Ze de Tinten. Utrecht i 976 .
218 Schenkeveld-Van der Dussen 9 1987, 7^P 9S .1 .
219 Zie p. P — 33 34.
22o
Zle hoofdstuk k 3.33 Paragraaf .I.2.
221 De laatste twee in Zwaan wa ^ 97 6 ^de ander anderein Zwaan waa i 9 8 4c.
INLEIDING

Resumerénd stel ik vast dat zowel de handschriften als de eerste druk
van de Otiorum libri sex in aanmerking zouden komen om de basistekst
te leveren. Ik heb gekozen voor een handschriftelijke versie en wel om
de volgende redenen:
– De versie van de eerste druk is er een waarbij een zetter en/of uitgever
zijn inbreng heeft gehad. De spelling van de teksten bijvoorbeeld
is in hoge mate door de gewoonte van de typograaf bepaald. Er zijn
bovendien fouten gemaakt.
– Aangezien in deze historisch-kritische editie ook gedichten worden
uitgegeven die niet in de Otia zijn opgenomen, bevordert de keuze van
een handschrift als basistekst ook in de presentatie de eenheid van het
corpus.
– Daar de basistekst ook dient als referentietekst voor het variantenapparaat
is een handschriftelijke versie, die aan het begin van de tekstoverlevering
staat, als basistekst gemakkelijker dan de versie uit de eerste
druk.
Ik kan mij voorstellen dat voor de andere functie die de leestekst
heeft – het aanbieden van de meest zuivere, ideale tekst – een ander
type editie meer geschikt ís.222
Uit de handschriften wordt de jongste `laag' als basistekst aangehouden,
dit is in veel gevallen de laag met de correcties en aanvullingen die
Huygens erin aanbracht toen hij zijn gedichten gereedmaakte voor de
pers, de kopijlaag dus. Vaak werkte Huygens zijn teksten in de fase van
de kopijvoorbereiding nog bij. Hij bracht interpunctie aan of verfijnde
die, formuleerde opschriften en leverde bijwerk in de vorm van citaten
en marginale aantekeningen. Door de handschriftelijke kopij aan de
basis te leggen van deze historischkritische editie worden de voordelen
die de uitgave van de editio princepr biedt, gecombineerd met de voordelen
van een handschrift als basistekst.
De kopij-laag van het handschrift wordt dus de basistekst. Van gedichten
die Huygens niet heeft laten drukken, wordt de laatste laag van de jongste
autograaf uitgegeven. De motivatie hiervoor is analoog aan die hierboven
geformuleerd is. Uitgegeven wordt de tekst in de versie waarin de
dichter er voor het eerst afstand van nam. Deze zelfde redenering is
ook gevolgd bij de gedichten die Huygens vóór 162 5 heeft laten drukken.
Om niet een tekst in `vreemde' spelling op te hoeven nemen, is bij
de gedichten [z6], [z7], [z 7], [ 3 6], [37] en [38] de handschriftelijke versie
verkozen boven de gedrukte kopij ([r6] en [i 7]) of de versie van de
`Zeeuwse drukken' die Huygens `onoversien, onverbetert' heeft opgenomen
in boek iv van zijn Otia (de andere nummers).
8 INLEIDING
7
222 Vgl. Dorleijn 1 984, p. zoen Mathi js en 1 995 , hoofdstuk 3.

S•3
79
Tekstconstitutie
In de weergave van de tekst is de spelling van Huygens getrouw gevolgd.
In enkele gevallen heb ik genormaliseerd: bij teksten in het Nederlands
wordt de intervocalische u in de basis-tekst weergegeven met een v; in
het variantenapparaat heb ik de woorden met u opgenomen waar Huygens
deze later in een v veranderde.^^ 3 In de weergave van de i of j heb
ik, als het teken dat Huygens noteerde niet eenduidig was, een j getranscribeerd
waar ik meende met een consonant te maken te hebben. De
klinker geef ik weer met de i. De verschillende realisaties van de ij in de
handschriften (y of ij, al dan niet met punten) normaliseer ik tot i
Abbreviaturen heb ik opgelost; de oplossing is gecursiveerd om aan
te geven dat de spelling waarin de oplossing verschijnt van de editeur is.
Voor de spelling van -lik (-lick, -lick, -lijk) of -heid (-heijdt, -heit, -heit)
heb ik me georiënteerd op vergelijkbare vormen uit de context.
Aparte aandacht verdient de circumflex. Huygens zette dit teken veelal
midden boven de twee klinkers die door dit teken als het ware samengebracht
werden, bijvoorbeeld na syncope van een d. Deze manier van
doen beschouw ik als een grafische eigenaardigheid. In deze editie verschijnt
het teken ^ dus overal op de tweede klinker.
Bij de soms problematische keuze tussen minuskel of majuskel heb ik
me laten leiden door het fundamentele werk van Hermkens, die mede
op basis van een aantal ook hier uitgegeven teksten, het eerste deel van
zijn proefschrift heeft gewijd aan het handschrift van Huygens. 225 De
door Hermkens geformuleerde tendenties in het hoofdlettergebruik van
Huygens heb ik gevolgd. 226 De twijfel die ik bij het kiezen heb gehad,
breng ik niet tot uitdrukking. Iets wat wel gebeurt in de Proeven van tekst
223
Zie bijvoorbeeld
g gedicht 4 I regel g i 8 3, 2 8 4.
224
IIk volg g hierin erin Tuynman Yn Zwaan en waan 9 ^pX 25-26; 6 8Zwaan Z n I 6 9 8^p. Io–II en e Hermke Hermkens
198 97^ 7 , pl81 . Van Leuvensteijn 97^ 18 p. p 97 I verschilt op p dit Ppunt met Hermkens; ^ zijns 1
inziens zou hetrinci p pe van diplomatisch p editeren strikt gevolgd g g moeten worden en dus
zouden t'(met en zonder punten) p en ij J (idem) ggetranscribeerd
moeten worden om via `fre-
9uentieverhoudin gen' `de mate van gangbaarheid' g g te achterhalen. Mij lijkt kt dit verlan verlangen g on-
terecht: waar dit verschil ` extralip g^ ïstisch' (Hermkens i 9 8 4^P p. 177) of `grafisch' gra
of sem`io
-
logisch ^ irrelevant' (Tuynman Y en Zwaan 9 1 68 ^p .2 25) is, valt ^ de registratie ^ ervan buiten iten de
teksteditie. Er wordt om diezelfde redeneen g verschil gemaakt g tussen de diverse realisaties
van bijvoorbeeld de s of de r. Vergelijk gl ook Gerbenzon 161. 9
225
Hermkens 1964. Een gedeelte g hieruit verscheen ingewijzigde vorm in Hermkens 1 94 8
met op p het omslag gde titel Handleiding g bij het lezen van Huygens' schrift als bijlage bij
bij Yg l g bij
Hermkens 1987.
226
Hermkens 18 9 4^p S 52-54 S4 = Hermkens 9 16 4^p.8o-91).
INLEIDING

5.3.1 Leestekst
S•4
en commentaar voor de uitgave van Hoofts lyriek of door Hermkens in zijn
uitgave van Trijntje Cornelir.2Z7
Of woorden en woorddelen gescheiden dan wel aaneengeschreven
zijn bedoeld, laat ik afhangen van een aanwezige spatie. Ik volg hierin
de handelwijze van Hermkens en van Zwaan.228
Ook hier breng ik mijn onzekerheid als lezer niet tot uitdrukking.
Voor het overige leg ik in deel 2 per gedicht in voorkomende gevallen
in transliteratieaantekeningen verantwoording af over wat ik registreer
en interpreteer in de handschriften.
De aldus vastgestelde basistekst wordt in deel r aangeboden als leestekst.
Op plaatsen waar het handschrift dat getranscribeerd is in de
basistekst, door waterschade of slijtage geen leesbare tekst meer opleverde,
is de tekst aangevuld op basis van vroegere, door andere editeurs
vervaardigde transcripties van hetzelfde handschrift of op basis
van andere versies. Ook dit wordt verantwoord in de tran.rliteratie-aantekeningen.
De leestekst bevat dus de versie van het kopijhandschrift of, zoals
hierboven is verantwoord, van andere handschriften. Als deze handschriften
open varianten kennen, worden deze in de leestekst opgenomen,
ook waar latere geautoriseerde versies één lezing hebben.
Varianten
In deze historisch-kritische editie van de vroege Nederlandse poëzie
van Constantijn Huygens wordt de overleveringsgeschiedenis van die
gedichten volledig en overzichtelijk gepresenteerd. Volledigheid houdt
in dat alle geautoriseerde versies worden uitgegeven. Terwijl één versie
als leestekst wordt aangeboden, zijn de daarvan afwijkende andere versies
in het apparaat opgenomen. Dit gebeurt zodanig overzichtelijk dat
de tekstontwikkeling door de verschillende versies heen na te gaan is,
maar ook dat één bepaalde versie, die niet de leestekst is, op basis van
het gepresenteerde materiaal te volgen is. 229 Met andere woorden: een
227
Proeven ve I, , 1 961; Proeven i1 ,9, 1968; Hermkens i 97,p7 8 o . In Proeven i (p. p 20 werd regel g
25 S uit Hoofts berijming l g van p psalm weergegeven als: `0 komma(?) H/heer; voor mij 3'Op ^ mij
komma(?) te veldt;'. Deze dubbeleresentatie p in de tekst van onzekerheid bij bijde transcriptie p
werd bekritiseerd door Michels (Michels 9 1962, ,p .82-8 en door J. Smit (J. Smit 1961).
82-89)
228
Hermkens k ens i 8
_
94, pSS D. — Hermkens 1964, 2— 94,p 6 ; 92-93); Zwaan i 68 9 ^ p 9-10 9 `spatie sp als
scheidin gsindicatie
dominant'.
229
Doordat r in het et ri va n a na tearaat pp evenwel een selectie is gemaakt g uit de varianten zijn 1
de verschillende versies niet exact te reconstrueren. Niet alle spellingsverschillen zijn1
SO INLEIDING
namelij l k opgenomen. pg Zie p. 8 p 4 —8 5 : `Selectie van varianten'.

S.4.r
vraag als `Hoe luidt deze versregel in de tweede editie der Koren-bloemen?'
moet even gemakkelijk kunnen worden beantwoord als een vraag naar
de totale overlevering van een bepaald gedicht van de creatiofase tot en
met de versie in de Ausgabe letter Hand.
De wijze waarop ik in deze uitgave de gewenste overzichteliikheid heb
trachten te bereiken, komt ter sprake bij de keuze van het apparaatmodel.
Eerst verantwoord ik mijn handelwijze ten aanzien van de beoogde volledigheid.
Handschriften
Bij de editie van de verschillende versies uit de geschreven bronnen
handelt het primair om tekstuele informatie. 23° Grafische eigenaardigheden
van het handschrift, de plaats waar een variant die de oorspronkelijke
lezing vervangt, is genoteerd, de middelen waarmee en de wijze
waarop, zijn minder belangrijk dan het gegeven dat er een wijziging valt
te constateren. 23 ' Grafische bijzonderheden en bijvoorbeeld de plaats
op het papier zijn vanzelfsprekend wel argumenten voor de editeur om
de status van het handschrift (of de `laag' daarin) en de plaats ervan
binnen de overleveringsgeschiedenis te bepalen. Deze argumenten worden
te bestemder plaatse verwoord.
De verkregen tekstuele informatie wordt vervolgens in chronologische
volgorde en gerelateerd aan de basistekst aangeboden in het variantenapparaat.
In deze historisch-kritische editie zijn alle geautoriseerde handgeschreven
bronnen opgenomen. Naast de versie die integraal in de leestekst
wordt aangeboden, komen de andere versies in het apparaatdeel. Ik
heb deze versies vergeleken met de basistekst. Alle verschillen tussen de
autografen worden afgedrukt in het variantenapparaat. De presentatie
van de tekstuele informatie is hier dus volledig. Uit de apografen selecteer
ik alleen de zogenaamde substantiële varianten, analoog aan de
handelwijze bij de gedrukte bronnen.2 32
23 ° Dorleijn J z 94^p333 8 33-38.
23 1 Bij Bi de weergave g van de varianten uit de handschriften, zowel uit de creatiofase als uit de
re aratiofase, heb ik dan ook afgezien g van het gebruik g van `transcri ptietekens'
die wél de
plaats p van de variant op p het blad aangeven. g Vergelijk: g l Hermkens 93 r 6 en de reactie daaropp
door P. Gerbenzonr 6 93 : `Pas door analyse Y kan de uitgever g de tekstontwikkeling g binnen
de autograafd doorzichtig g maken. Hij 1 doet er de gebruiker g een dienst mee als hij hijde
achter-
eenvol gende stadia als het ware afpelt p en overzichtelijk l opstelt.' p Zie ook: Verkruijsse 1 r 973
I974 974 Hermkens 1987.
232 Ziee daarvoor daa vo p paragraaf g .4.2. S4 I.
8i INLEIDING

S•4. 2 Gedrukte bronnen
Anders dan bij handschriften, die uniek zijn, hebben wij bij gedrukte
bronnen te maken met exemplaren uit een veeltallige oplage. Dat binnen
één oplage van een gedrukt werk verschillende `staten' kunnen
voorkomen, is bekend. Volgens Verkruijsse kan de tekstediteur dan ook
pas aan het werk als er van de verschillende drukken waarin de tekst is
uitgegeven zogenaamde `ideal copies' zijn samengesteld. `Vanuit het
standpunt van de bibliograaf die het voorwerk voor de tekstediteur verricht'
is zo'n `ideal copy' een historische reconstructie van de vorm of
vormen (d.w.z. de in schoon- en weerdruk bedrukte vellen) waaruit de
exemplaren zijn opgebouwd van een druk of van een `issue' zoals die
door de drukker zijn afgeleverd.
Op basis van de `ideal copy' van elke geautoriseerde druk, stelt de
editeur zijn basis-tekst of `copy text' vast.X33
Voor de gedrukte bronnen van Huygens' vroege Nederlandse gedichten
betekent het vaststellen van de `ideal copy' op deze wijze dus
totale collatie van zo veel mogelijk exemplaren van de drukken uit 1619
van gedicht [I6] en [1 7], van de Zeeuwse drukken van [z7], [3 6], [ 3 7] en
[ 3 8], van de Otiorum libri sex uit 1625 en van de Koren-bloemen uit 165 8 en
1672.234
Dit reusachtige karwei heb ik niet aangevat. Ik kan met een editeur
als Zwaan zeggen:
`Aangezien deze uitgave er een is naar de handschriften, meen ik mij ontslagen te
mogen achten van collationering van zoveel mogelijk exemplaren der drukken
(...) ,z3s
En ik zeg dat óók. Maar voldoende argumentatie is dit nog niet. In het
variantenapparaat van deze historisch-kritische editie worden de gedrukte
versies wel opgenomen. De `ideal copy' zou derhalve moeten
worden vastgesteld. Toch heb ik afgezien van totale collatie van zoveel
mogelijk exemplaren. Uit de secundaire literatuur is mij niet gebleken
dat er tussen exemplaren van de beide edities Koren-bloemen verschillen
233 Verkrui 1sse 1983, 8 .227-36. -6.
234 Om een indruk te geven g n va van de aantallen exemplaren p in Nederlands openbaar p bezit
volgt hier een opgave pg op o basis van de Centrale Catalogus, ^ ^ de catalogus ^ van de Stadsbiblio-
theek Haarlem, mde ccatalogi gi van UBA, , UBL, , KB en de secundaire literatuur: 161 9 Verclaerin ^h.
Tweedrukken.,
5^ exx. • 16i 9 Christel ycke bedenckingen. g 4 exx.; ^ 1622 Batava Tem e. 9 exx.; 1622
Kostelick Mal. 8 exx.; 162 1623 Batava Te e. 2de druk. i ex.(uBu, ^ coll. Un g er ^• 162 3
Kostelick
Mall. all. ede druk. exx.; ^ 162 S Otia. exx. (+ 3exx. in pprivé-bezit); 16 8 S Koren-bloemen. 14
exx.in +4 privé-bezit); p , 16 72 Koren-bloemen. 20 exx. (+ 4 in privé-bezit). p ezit
235 Zwaan wa I ^ 68 , p. p 11.
8 2 INLEIDING

zijn aangetroffen. 236 De basis-tekst heb ik voor de beide versies uit de
Koren- bloemen vergeleken met exemplaren van deze edities. Ik heb tussen
de gecollationeerde exemplaren geen verschillen aangetroffen.X37
Ook voor de Otiorum libri sex heb ik gemeend totale collatie achterwege
te kunnen laten. Het unieke gegeven dat voor deze zeventiendeeeuwse
bundel de kopij te reconstrueren was, heeft het mogelijk gemaakt
een lijst op te stellen van woordvarianten tussen kopij en druk. Ik heb
aannemelijk gemaakt dat de auteur nauw betrokken was bij de productie
van zijn boek. De genoemde woordvarianten zijn van de auteur afkomstig.
Huygens heeft ze aangebracht in de drukproeven, afgedrukte vellen
van `vormen'. 238 De afgedrukte katernen heeft de auteur vervolgens
nogmaals doorgenomen en de geconstateerde fouten heeft hij daarna in
een erratalijst opgegeven. Bij deze gang van zaken acht ik de kans dat er
tijdens het drukken correcties zijn aangebracht zeer klein. Omdat het
theoretisch toch mogelijk was dat Huygens de correcties niet op de
proef, maar op reeds afgedrukte vellen aanbracht (en er dus exemplaren
zouden kunnen zijn mét en zonder bepaalde verbeteringen), heb ik de
lijst van woordvarianten en van drukfouten die is gebaseerd op een exemplaar
in particulier bezit, gecontroleerd in vijf andere exemplaren.X39
Tussen deze exemplaren heb ik geen verschillen aangetroffen.
De Zeeuwse drukken van í62z en 162 3 zijn in Middelburg geproduceerd
terwijl de auteur in Engeland zat en zijn zaken liet waarnemen
door broer Maurits in Den Haag. Het is in deze omstandigheid niet
aannemelijk dat er op instigatie van de auteur correcties op de pers zouden
zijn uitgevoerd. Huygens beklaagt zich er zelfs over dat hij voor de
tweede oplage niet de kans heeft gekregen fouten te verbeteren. 24° Ook
voor deze drukken heb ik afgezien van totale collatie.
236
Zo heeft Hermkens bij l partied ppinterne collatie van telkens twee exemplaren uit Parti
culler bezit en steekproeven p bij andere exemplaren p voor Trijntje JJ Cornelis ggeen varianten ge-
vonden (Hermkens 97^p 19, . 20 — 21 .
237 Voor de eerste vergelijking g 1 gggebruikte ik exemplaren p in particulier p bezit. Controle ervan
is uitgevoerd g aan de hand van exemplaren p uit de Koninklijke 1 Bibliotheek (Koren-bloemen
1658, S^ signatuur gn 3302 E S^ 2 ; Koren-bloemen 16 7^ 2 signatuur gn 143 43 B I 2'> 7S 9 c i8 en 7 76j
35).
238
Zie hoofdstuk. 4
239 Ik heb de volgende g exemplaren p vvan de e Otia volgens vo g s de `fine g^ rint-m et ho de van v de
STCN (zie Vin gera drukken ^ p. p 14 4 en 1 S met elkaar vergeleken g en geen g verschillen geconsta
teerdiarticulier p ex.; ^ KB 759 c I 7^ ' Museum Meermanno-Westreenianum I o6 D 4^ 4; UBA
I 3S4 B I I; ^ 2 4S6 A 17; 7> (Hs.) II H 81'> 454 D 3; UBL 708 7 B 17; 7^ 120 7 B 34; 34^ 106 S A 37; 37^ UBU Z qu
234; 34^ Stadsbibliotheek Haarlem 776 c 44. De eerste zes exemplaren p heb ik ook gecontroleerd
g
op p woordvarianten en drukfouten zonder verschillen te constateren.
24°f Zie hoofdstuk 3, 33 — 34.
83 INLEIDING

Ook de drukken uit 161 9 zijn niet totaal gecollationeerd. Bij dergelijke
pamfletten is correctie op de pers hoogst onwaarschijnlijk. 24' Vergelijking
van twee exemplaren van elke druk leverde geen verschillen op.242
In het variantenapparaat worden dus wat betreft de varianten uit
gedrukte bronnen verschillen uit exemplaren genoteerd. Waar ik in het
vervolg spreek van `gedrukte bronnen' doel ik derhalve op de door mij
geraadpleegde exemplaren van die bronnen.
5•4• 2 • I Selectie van varianten
De eis volledig te zijn én overzichtelijk te blijven noopt bij de weergave
van de varianten tussen de verschillende bronnen tot selectie.
Alleen de varianten die relevant zijn voor een adequaat overzicht van
de tekstgeschiedenis, worden gepresenteerd. Om te bepalen welke verschillen
relevant zijn en welke niet, volg ik uitgaande van de principiële
uiteenzetting hierover van W. Greg de gedragslijn van Hermkens. Greg
onderscheidt `substantive' en `accidental' `readings of the text'.
Substantiële varianten
affect a the author's meaning g or the essence of his expression. p
Accidentele varianten
such in general as spelling, punctuation, worddivision and the like [are] affecting
mainly its formal presentation. X43
In het variantenapparaat heb ik, zoals Hermkens in zijn editie van
Trijp je Cornelis, alle substantiële varianten opgenomen, dat wil zeggen
de varianten die taalkundig of stilistisch relevant zijn:
verbale varianten (toevoeging, weglating, vervanging van woorden)
– syntactische varianten (verandering van leestekens zodanig dat de zinsbouw
verandert of (on)duidelijker wordt, verandering van constructie
of woordvolgorde)
– prosodische varianten (veranderingen met gevolg voor metrum of rijm)
– fonische varianten (veranderingen die de vermoedelijke uitspraak
raken, bijvoorbeeld in de dialectische teksten [z2], [25] of [72])
– morfologische varianten (bijvoorbeeld de vaste of losse notering van
morfemen, woordgroep of samenstelling).
X41 Vergelijk Verkruijsse 1 9 8 3 , p. 28-29.
a
242
4 KB L en Museu Museum Meermanno-Westreenianum 143 43
manno-Westreenianum 143 43 L 2 9.
243
He rmk e n s1987, 97^D. p^6 i• Greg gP 1 97o,. 9i
–2o.
,
b
84 INLEIDING
L 28 ^ KB L en Museum Meer-

5 . 5
S . S • r
8 5
Verschillen in spelling zijn niet opgenomen. In de spelling volgen de
zeventiende-eeuwse zetters hun eigen systeem. De zetters gebruikten bij
het zogenaamde `justeren' soms meer of minder tekens om met het
regeleinde goed uit te komen. 244 Verschillen als ghe-, ge-; -lick, -lik, -lijk,
-lijck, -lyk, -lyck; -ig, -igh, zijn dus niet opgenomen, daar de auteur er
geen bemoeienis mee heeft gehad.
Toch was de spelling voor Huygens wel degelijk belangrijk. Een fraai
specimen anno 1624 van Huygens' aandacht voor spelling vormt de
gedrukte kopij met correcties en aanvullingen in handschrift voor de
gedichten [z6] en [r-7]. Ik heb deze kopij in facsimile toegevoegd en
ervan afgezien Huygens' veranderingen in de spelling in het variantenapparaat
op te nemen. Het apparaat zou er te zeer door belast worden,
wat de overzichtelijkheid niet ten goede zou zijn gekomen. In deze facsimiles
kunnen wij een aantal tendenties in Huygens' spelling constateren.
Blijkens de correcties in deze kopij wenste Huygens:
– de naam van het Opperwezen en verwijzingen daarnaar met een
hoofdletter te spellen,
– de spelling met -dt van altijdt, Godt, tijdt, moordt, Doodt, allerhandt etc.
niet te handhaven,
– het achtervoegsel -lick te spellen als -lick, -heydt als -heit
Overigens heeft Huygens in deze kopij de spellingcorrecties niet consequent
aangebracht. Hetgeen een reden te meer was deze spelling, ofschoon
van Huygens zelf, buiten het apparaat te laten.245
Inrichting deel z: De commentaar en het variantenapparaat
Per gedicht komen in deel 2 van deze editie in vaste volgorde aan de
orde: I. Literair-historisch commentaar. 2. Overzicht van uitgaven.
3. Opgave van de secundaire literatuur. 4. Translitteratie-aantekeningen.
5. Variantenapparaat.
Literair-historisch commentaar
Bij wijze van inleiding is elk gedicht voorzien van een literairhistorisch
commentaar waarin volgens een min of meer vast stramien informatie
gegeven wordt over:
244 Dit is bivoorbeeld l aan getoond
voor een tekst van Vondel (en in voetnoot i 8 voor een
tekst van Hooft) door Gerritsenr 97 8 . Zie ook Hermkens r 9 8 7^ p.[62.1. p
245 Zie6 p vlgg. 7 9 Zie gg voor een verandering in g Huygens' spelgewoonte in 16 Van Strien Yg1657
1 99o, 99^pS7 . 84-8 5 : `In 1657 heeft hij [Huygens] l Ygg de eli'kvormi l gheidss pellin g losgelaten g voor
een meer fonetische weergave'. g Deze verandering gheeft waarschijnlijk waarschijnlijk geen g invloed gehad g
o opde in deze editie opgenomen pg gedichten, g ^ hooguit ^ voor een enkele in de eerste druk der
Koren-bloemen aangebrachte g aanvulling. g
INLEIDING

S•S•3
S•S•4
– de aanleiding (biografisch, historisch) voor het gedicht (bijvoorbeeld
gedicht [2] bij gelegenheid van een huwelijk);
– de omstandigheden waaronder Huygens zijn gedicht schreef (bijvoorbeeld
gedicht [4] ziek te Londen);
– de openbaarmaking ervan (gedicht [37] zond Huygens bijvoorbeeld
na voltooiing naar Cats);
– de reacties van bestemmelingen, vrienden en familieleden (bijvoorbeeld
de reacties van vader, moeder en broer Maurits op gedicht [38]);
– de belangrijkste secundaire literatuur.
De literair-historische commentaar is derhalve tweeledig. Hij leidt in en
geeft de status quaestionis in de Huygensstudie.
Uitgaven
Van elk gedicht wordt onder het kopje Uitgaven vermeld in welke editie
het na de standaardeditie van Worp is verschenen. Indien relevant worden
van de genoemde edities bijzonderheden als `bevat annotaties' gegeven.
Literatuur
Per gedicht wordt de voornaamste secundaire literatuur opgegeven.
Deze literatuuropgave pretendeert geen volledigheid. Een complete
objectieve persoonsbibliografie met beschrijvingen van de titels van literatuur
over Huygens blijft een desideratum.
Translitteratie-aantekeningen
Onder dit hoofd geef ik rekenschap van mijn translitteratie. In de handschriften
aangetroffen verschrijvingen, onduidelijkheden, betekenisloze
streepjes e.d. worden hier gesignaleerd.
In deze rubriek verantwoord ik ook de door mij in de teksten tussen [ ]
aangevulde gedeelten die door beschadiging van de originele handschriften
niet meer leesbaar of zelfs niet meer aanwezig waren.
Overlevering
Onder het kopje `Overlevering' wordt de vastgestelde chronologische
volgorde van de handschriftelijke en gedrukte bronnen weergegeven,
met een beknopte beschrijving van de bronnen en de argumentatie die
tot deze opstelling heeft geleid. Elke bron wordt aangeduid met een
sigle. Gebruikt zijn:
86 INLEIDING
H = autograaf Huygens (als de tekst in kwestie in meer dan één autograaf is
overgeleverd, wordt aan H een volgnummer gegeven).

h = apograaf (eventueel met volgnummer)
D = druk, bronedrukt g vóór de Otia
Ot = Otia 162 S
Ki = Koren-bloemen i 68 S
K2 = Koren-bloemen 1672 7
Van elke handschriftelijke bron wordt achter het sigle een beschrijving
opgenomen.
De gebruikte exemplaren van drukken gedrukt vóór de Otiorum libri
sex, worden ter plaatste verantwoord. Voor Ot is gebruik gemaakt van
een exemplaar in privébezit, dat is vergeleken met een exemplaar uit de
Koninklijke Bibliotheek (7S9 C z 7). Voor Kz heb ik het exemplaar van
dr. A.E. Jacobs uit Voorburg kunnen gebruiken, voor K2 mijn eigen
exemplaar. Uit beide edities zijn de gegevens gecontroleerd in exemplaren
van de Koninklijke Bibliotheek (Kr: 302 E 5 2 en K2: 1 43 B I, 2; 759
C 18 en 76 J 35).
Onder bron versta ik hier een documentaire, archivalische eenheid. 246
Binnen één bron kunnen verschillende fasen van ontstaan of bewerking
worden onderkend. De relatieve chronologie ervan wordt aangegeven
met behulp van de letters a, b, c enzovoort.
Waar Huygens in een later stadium, bijvoorbeeld nadat hij de slotregels
had geschreven, een gedeelte toevoegde, is de absolute chronologie
van zijn bewerking uitgedrukt door aan het sigle een r of II etcetera te
hechten.247
Op grond van bijvoorbeeld de gebruikte inkt kan in een bron de fase
dat Huygens bezig was met de voorbereiding van de kopij voor zijn
bundel Otiorum libri sex worden onderscheiden. Deze bewerking resulteerde
in de bron in een bepaalde laag, de kopijlaag, aangeduid door aan
het sigle H of D de letters Ot toe te voegen. Een voorbeeld kan dit verduidelijken:
H Wel op mijn Ziele dan, die de barmherticheijt
D [ ] op,[ ] Ziele, [ ] bermherticheyt
D-Ot [ ] dan logge Ziel,[
Ot [ ] barmherticheid
Ki [ ]dan,[ ]
[17], I
De derde regel uit dit stukje variantenapparaat bij gedicht [i 7] beschrijft
de laag in een exemplaar van de eerste druk D met de wijzigingen voor
^46 Dorleijn 1 9 84, p. S7.
X47 Bijvoorbeeld bij gedicht [18], [23] of [25].
87 INLEIDING

de druk in de Otia. Huygens veranderde `mijn Ziele dan' in `dan logge
Ziel'.^4g
De fase waarin Huygens zijn Otia heeft doorgenomen op drukfouten
heeft in voorkomende gevallen geleid tot toevoeging van een e (van
errata) achter het sigle Ot.
5 • 5 .6 Variantenapparaat
De geselecteerde varianten uit de geautoriseerde bronnen worden in
deel z aangeboden in het variantenapparaat. Gekozen is voor een presentatiemodel
dat synoptisch is en prospectief. X49 Prospectief betekent
dat de ontwikkeling van de tekst in de chronologische orde wordt aangeboden;
de oudste versie wordt als eerste genoteerd en daaronder worden
de volgende versies aangeboden. Synoptisch wil zeggen dat de verschillende
versies van de tekst in een kenmerkende structuur (hier per
versregel) onder elkaar worden gepresenteerd. Voor de vroege gedichten
van Huygens heeft dit presentatiesysteem de volgende voordelen:
– het biedt de mogelijkheid synchrone veranderingen binnen een regel
weer te geven;
– opeenvolgende staten in de bronnen en/of fasen in de tekstontwikkeling,
het diachrone overzicht, zichtbaar te maken;
– alle varianten uit de creatiofase van de handschriften in logisch verband
te presenteren met de substantiële varianten uit de gedrukte bronnen.
5 • 5 .6 . r Inrichting variantenmodel
De presentatie volgt per gedicht de regelnummering van de basistekst. Is
een regel uit de basistekst gedurende de overlevering niet substantieel
gewijzigd, dan wordt die regel in het apparaat niet herhaald. Basistekst
en apparaat leveren dus in samenhang met elkaar het volledige overzicht
van de tekstgeschiedenis.25°
De aanname dat tekstuele gegevens in een weergave van de overlevering
van een tekst belangrijker zijn dan grafische, en het gekozen model
voor de presentatie hebben tot gevolg dat het aantal `diakritische tekens'
of liever `translitteratietekens' ZSI beperkt is gebleven. Dit komt de duidelijkheid
ten goede. Gebruikt zijn in het synchrone, horizontale verband
van de synoptische presentatie:
248
Zie ook de facsimile8 p73.
249 Dorlei Jn 1 984,hoofdstukk
4, p. 3 3 – 4 6 en hoofdstuk , p. 6, S 57-82. 7
25°r zonde eve evenwel w een comp complete reconstructie van allee bronnen mogelijk gJ temaken
door-
dat bij bijg apografen en gedrukte bronnen niet alle verschillen zijn opgenomen, pg maar een
selectie uit de varianten isemaakt. g
251 Herm kni8 e s 9 7^ p [91 9 .
8ó INLEIDING

om aan te geven dat Huygens het gedeelte tussen deze zogenaamde
schraphaakjes onmiddellijk, voordat hij de versregel had voltooid, heeft
doorgehaald, een onmiddelliike variant dus.
Voorbeeld: [z 9], 6
Hr Dat ick's mij weerdigh kenn', al paert het streelend' sap
om aan te geven dat de auteur de tekst tussen de haakjes onmiddellijk
heeft overschreven, ook een onmiddellijke variant.
Voorbeeld: [7], 13
H Wat Son mijn wasche wieck

90 INLEIDING
4
Hr « Van 't water spruijtende l uijt l een Paphisch' P steenrots topP
H2 p Spruijtende boven [ ]Paphisch [ ]
/ /
Hiermee geef ik aan dat Huygens in een later stadium twijfels had over
de tekst boven deze tekens. Veelal maakt hij zijn twijfel kenbaar door
het woord (de woorden) in kwestie te onderlijnen. X52 Vaak werden dergelijke
attentiestrepen gevolgd door de notering van een alternatief voor
het onderlijnde woord, hetgeen dus resulteerde in een open variant. Soms
bleef het alternatief achterwege.
Voorbeeld: [36], 37
Ha Inde nieuwe-jaersche weggen,
b / /
Di [ ] Nieuwe-jaersche [ ]
*
Een enkel superieur geplaatst sterretje achter een woord duidt op een
verschrijving of drukfout. Als onder deze fout geen regel meer volgt,
wil dat zeggen dat de fout is blijven staan tot en met de editie van de
Koren-bloemen 1672.
Voorbeeld: ['7], S 9
H Doen 'tmoeijelijck gevolgh der Israelsche scharen
D DOEN*{ ] Israëlsches charen,*
D-Ot DOE* [ ] Israëlsche scharen,
Ook bij open varianten is het bovenvermelde principe dat tekstuele informatie
prevaleert, gevolgd. Open varianten worden als zodanig tussen
accoladen aangegeven. Het woord dat Huygens het eerst schreef staat
daarin bovenaan, daaronder volgt het alternatief, ongeacht de werkelijke
toestand in het handschrift waar de auteur zijn alternatieven veelal
interlineair of marginaal toevoegde.
Bij varianten die de leestekens betreffen, worden de woorden vóór
dat teken in de notatie meegenomen.
In enkele gevallen heb ik, omwille van de duidelijkheid, de gang van
zaken in woorden uitgelegd. Met `[ontbreekt]' wordt de constatering
meegedeeld dat in een bepaalde (laag van een) bron een bepaalde tekst
nog niet of niet meer vermeld is.
2 5 2 I p
Zie ook Tuynman en Zwaan 60
Y 9 , p. 3 3 34•

Apparaat

O GELUCKIGEN MENSCH
COMMENTAAR Deze beide fragmenten ^ vormen Huygens' Yg allereerste proeve P van Nederlandse
ppoëzie.
Het zijn 1 vertalingen g uit Le troisième .^our
van La se sepmaine ou Creation du
monde van Guillaume de Saluste Sieur Du Bartas, voor het eerst verschenen in
1 578. S7 Huygens Yg vertaalde de regels g937 897-910 en 9S— 2. Wegens g het ontbreken
van substantiële varianten heb ik niet kunnen achterhalen welke editie Huygens Yg
gebruikt heeft.'
Du Bartas was zeero P ulair p in de Nederlanden. In Huygens' Yg directe omgeving g g
kan men twee van de drie vertalers van zijn l werk plaatsen. p Van Theodore van
Liesvelt, een zoon van Christiaan Huygens' YgPMechelse
patroon Diederick van
Liesvelt, > de kanselier van Brabant, verscheen een vertaling g in 160 9. 2 In 1622 za zag
het werk van Rut Rutge er Wessel vanden Boetzelaer het licht. Vanden Boetzelaer had
g als dichter in de Franse taal. Van zijn zijnhand is waarschijnlijk waarschijnlijkde
vertaling g in het Frans van de drie 'psalmen' p die, ^ door Philips Ps
van Marnix Mix van
St.Aldegonde g uit de grondtaal g overgezet, g ^ zijn l verschenen achter de Admonition
fidelle. 3 Vanden Boetzelaer wasehuwd g met zijn l volle nicht Amelia van Marnix,
dochter van Philips p van Marnix van St. Alde gonde. Hij werd in 161 3beleend
met Asperen p en had sindsdien zitting g in de Staten van Holland. De familie
Huygens Yggzal Vanden Boetzelaer zeker hebben gekend. 4 Mogelijk g 1 is Huygens Yg
doorersoonlijke p l contacten, al ^ dan niet via zijn zijnvader, ^aan de vertaling g van deze
fragmenten ^ begonnen. g
Met het thema dat in de vertaalde fragmenten aan bod komt, de lof van het
landleven (Horatius' Beatus ille of Bartas' Louange g de la vie Rustique) ^ was de dichter
`inni 'innigvertrouwd'.
5
UITGAVEN
LITERATUUR
Worp Gedichten I, p. 59.
Smit 1966, p. 37 ; Leerintveld 1987a; Streekstra 1987; Streekstra 1 994> p. 254—
260.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 1 4> fol. 2r. Een katern van een dubbelblad dubbelblad,
205 S x 10 3 mm. Op P I r-1° en 2° staat gedicht g [2]. 2
DATERING
NOTEN
Dit tweetal fragmenten ^ dateert van voor 19 9 oktober 1614. 4 De bladzijden l Ir,
I v en f van heta pp ier waarop pdeze fragmenten ^ geschreven g zijn, 1^ bevatten het
ontwerp p voor het bruiloftsdicht aan Philips p de Houthain en Louise van der
Noot, die 1 9oktober 1614 4te Sluis in het huwelijk J traden. Het bruiloftsdicht is
na I° niet op p 2 r gecontinueerd. g
Daar stond waarschijnlijk waarschijnlijk dus reeds het tweetal
fragmenten uit Du Bartas.
1 Du Bartas 1963, 9 3^ p7.86-8
.
2 Huygens' Yggvertaling is met die van Van Liesveld vergeleken g in Leerintveld 1 9 8 7a.
Zie voor het vertaalaspect p ook Streekstra 1 9 8 7en Streekstra 1994, 994 p. 2 p —260. S 4
93 [I] 0 GELUCKIGEN MENSCH

3 Vgl. Yg Hu ens' `Sur les pseaumes p meditez, = du baron d'Asperen' p uit 1622 (Worp p
Gedichten I.2 p 2 4en Sellin I a 993 en i b. 993 Zie ook het commentaar bij1
gedicht g 3S.
4 Voor biografica g verwijs ik naar Des Tombe 16 99.
5 Smit 166 9 , p. 37.
VARIANTEN In de bron staan deze fragmenten ^ in omgekeerde g volgorde g genoteerd.
Tussen
de beide fragmenten ^ is een streep pggetrokken. Onder de streep p staat: et su supra
`maar eerder'). Deze instructie is in de uitgave g uitgevoerd. g
I H
I.I 1
Schept p hij niet uijt het gout le laict, >
Et lesommes = encor, de sa main propre pp entees, =
910A toute heure lu sont Ysans apprest pp apprestees. pprestees
Le $ clairon, le tabour, la guerriere ^ trompette, pette
L'esueillant d'vn sursaut, n'arment d'armet sa teste,
Et d'vn chef respecté le sainct commandement
p
940p o Ne le pousse aueuglé, g = du lict au monument.
Le coc empennaché p la diane lu Y sonne,
Limite son repas, re as & par p son cri lu Ydonne
Vn chatouilleux desir d'aller mirer les fleurs
94
[I] 0 GELUCKIGEN MENSCH

[Z]
Que la flairante Aurore emperle p de ses pleurs. P
945 Vn air emprisonné P dans les rues puante uantes
lu Ytrouble le sang gP par ses chaleurs relantes:
Ains le Ciel descouuert, dessous q le quel il vit, ,
A toute heure le tient en nouuel appetit: pp
Le tient sain à toute heure: & la mort redoutee
95 o N'approche pp que q bien tard de sa loge g escartee.
Il neasse g es grand's cours ses miserables ans, ,
Son vouloir ne depend P du vouloir des plus p ggrands:
BRUI JLOFT-LIEDT
COMMENTAAR Louise vander Noot, dochter van Karel vander Noot en Anna Manmaker, trad
op p r 9oktober 1614 in het huwelijk met Philips p Zoete van Lake,gezegd g g
Houthain zoon van Alexander Zoete van Lake en Mar garetha
van Berchem.'
Huygens' Yg vader Christiaan was zeer bevriend met de familie Vander Noot.'
0 Op zijn zijnverzoek schreef Huygens Yg dit bruiloftsgedicht. g In zijn zijnautobiografie g
brengt de dichter dit als volgt in herinnering: g
Gezien mijn leeftijd was ik natuurlijk l nog g maar een pover p dichtertje met weinigg
inspiratie, p^ maar omdat mijn vader, ^ die altijd altijd in vriendschap p en respect p met die
familie verbonden waseweest g , erop p aandron g^kon
ik er niet onderuit deze
stralende echtverbintenis in eengedicht g te bezingen.3 g
95
Hu Huygens' Yggbruiloftsdicht is een eigen vertaling g van zijn oorspronkelijk p 1 in het
Fransedichte g Epithalame aux no ces de Monsr. d'Houtain avec Madamoiselle vander
Noot.4 Woorden en zinswendingen g in het Nederlands herinneren daar aan: Regel g
21 `inoeden goedenErnst' is bijvoorbeeld bijvoorbeeldeen letterlijke letterlijkevertaling gvan
`a bon escient'.
In de Nederlandstalige g versie komt het Franse woord 'flambeaux' ook voor
r.. De varianten gin de Nederlandse versie van regel i zo gaan g duidelijk duidelijkterugg op p de Franse lezing. g
Waarschijnlijk heeft Huygens Yg zijn ggedicht in een tweetalig g afschrift aan het
bruidspaar P aangeboden. g In het bewaard gebleven g kalligrafisch netafschrift (H2)
heeft de dichter de regels g 99 en b o i alsnog gg gewijzigd. l g Dit afschrift zal niet iet het
aangeboden g exemplaar p zijn geweest; g ^ waarschijnlijk wel de legger daarvoor.
waarschijnlijk gg
Het afschrift van de Franse tekst dat in de British Library Y wordt bewaard, heb
ik buiten beschouwing gg gelaten.
Het Gesangh g der Musen in ditgelegenheidsgedicht heeft de dichter zelf op pmuziek
gezet. g In de autobiografie g zegt ^ Huygens: Yg
Het was ook letterlijk 'bezingen', g ^ want ik had in het elegische ^ gedicht g zelf
gecomponeerde gecomp meerstemmige g zangstukken g in eiast. g s
Deze zangstukken, g ^ negen g in getal g — voor elke Muze één — vervaardigde g
Hu Huygens Ygp op wij de wijs van Amour blesse mon sein, een air de cour van de Franse
componist spoort Pierre Guédron. In dat lied de zanger g Amor aan hem nogg
meer wonden toe te brengen; g ^ de pijn p l wordt toch overstemd door de vreugde g e nu
[2] BRUIJLOFT-LIEDT

de hand van deeliefde g hem geneest. g Met enige g metrische vereenvoudigingen en
onder toevoeging ^ g van een baspartij p l van eigen g makelij brengt Huygens deze air te
makelij Yg
pas p bij
de bruiloft van Louise vander Noot en Philips Zoete van Lake.
Het verdriet dat nog g in de familie leeft om de dood van de vader van de bruid
3 o augustus ^ 1614) 4zal op deze p bruiloftsdagplaatsmaken gp voor de vreugde g die
Philips p meebrengt (r. 93 `Louises doot' is de dood waarmee zij werd
ggeconfronteerd, ^ die van haar vader). Bij een tweede Frans lieddo opde dezelfde e decal wijs
noteerde Huygens Yggde melodie in noten. Dat is het vroegste voorbeeld bee d van door
hemenoteerde g muziek.6
Vader Christiaan Huygens Ygpwas trots op de literaire prestatie P van zijn zij zoon
Constantijn. Hugo g de Groot kreegpersoonlijk gp ^ een kopie p overhandigd g toen e hem e
raad werdevraa ginzake de inrichting gvan Constantijns juridische l s e studie studiën. .
Aan het slot van zijn brief aan Christiaan met de gevraagde g g adviezen brengt
Hugo g de Groot het gedicht g ter sprake: p
t'E pithalamium bij u.E. soon gemaeckt g op Pde brui'lloft l vand'Heere hautain
geeft g my Y hoope p Dat h Yin de Poesie soo in dije l als in andre taelen soude
connen excelleren soo h Yhem ernstelijck l daer toe wilde begeven. g De inventie is
levende g h: de woorden exquijs. q l Ick sa met u.E. oorloff de copije pl my Y bby
u.E. behandight g ter mijn contentement ende ter eere van soo goeden g verstant
bewaeren.7
Jaren later denkt Huygens Ygghieraan
terug:
Ik durf best te zeggen gg dat ik mij l gevleid g voelde met de oprechte p en uitvoerige g
com complimenten p van Hugo g de Groot, ^kennis
toen hij van dat jeugdgedicht k nam.
Als ik het wel heb, is het bewijsstuk bewijsstuk hiervoor – een brief van de geniale g man –
no nogte vinden onder de papieren pp van mijn mij vader. 8
Worp PGedichten I, ^ Pp.
6o68. –
LITERATUUR Kossmann en Annegarn g 1 9^ 6o• De Vos 1981; Bostoen I 97^ 8 • Grijp lp 97; I 8
Van Seggelen gg 1987.
THEMATISCHE Huygens' Yggbruiloftsdicht is een eigen vertaling g van zijn oorspronkelijk p l in het
BRON Fransedichte g Epithalame aux no ces de Monsr. d'Houtain avec Madamoiselle vander Noot.
Van dit Franseedicht wordt Y,
een afschrift bewaard in Londen (British Library,
Ms. Add,
> 22 > 953 fol. Io8r-I IO .
Iket
geef
hier de tekst van de verso-pagina's van h netafschrift H2.
OVERLEVERING
HI Ontwe handschil t. Autograaf g Huygens, Yg KA XLa I . 4 Een katern van een
dubbelblad, 205 5 10 3 3mm. Op pfol. 2r staat ggedicht i . De andere'zi'n l
beschreven met [2].
Fol. I r: regel g 1- 4^ o; fol. I° r. 41-62, 4 ^ van r. 61 en 62 is ook een variant paar p
genoteerd. enoteerd. Na een streep p volgen g nog g de slotregels g i I 7-I
20 met een drietal
variante regels g daarbij. daarbij
2°: lied, > strofe i-6 in linkerkolom, >79blijken
- in rechterkolom toegevoegd blijkens
gvan
elke strofe.
96 [2] BRUIJLOFT—LIEDT

DATERING
NOTEN
H2 Netafschnjt in Huygens' Yggeigen hand. KA XLI. Franse gedichten g 1614. 4 Katern van
drie dubbelbladeno 3x 20 cm) samengebonden g met een groen g koordje. koordje
Kalligrafisch g schrift. De Franse tekst staat op p de verso-pagina's, de Nederlandse
op p de rectozijden. l Het katern is in negentiende-eeuwse g handgepagineerd.
Verdeling g van de tekst: p. p 2: r. 1-22• i-zz;p 4: r. 2 3-48; . 6: r. 49 49-68; ^pp.
8:
r. 69-98; p. . Io: r. 99-120.
VARIANTEN
Ritel]
Hi ontbreekt
Deedichten g zijn zijngedateerd: 1614. 4Het huwelijk huwelijkvan
Philips de Soete de Laeke
van Houthain met Louise van der Noot is te Sluis voltrokken op p 1 9oktober.
In het lied wordtes gproken van t'swaer ggedacht
Van rouwe (r. 67-68). De dood van
Karel van der Noot, > de vader van de bruid, op p 3o augustus ^ 161 4^heeft
de familie
in rouwedom g eld. p Het gedicht g zal dus geschreven g zijn na o augustus 3^ en voor
1 9oktober 161 4.
I Jutten 19o2. 9
2 Zie voor biografische g gegevens g g Worp p Gedichten I, ^p.
6o en 61 noot I en 2.
Zie ook Bostoen 1987, 97^P 32 3 en 33^ noot I 4. Christiaan Huygens Yg was getuige g g
bij 1 de doop p van een dochter, ^g geboren uit dit huwelijk. Zie de brief van Phili pe
Zoete De Houthain aan Christiaan Hu Yg ens `de l'Escluse l'Escluse, de I 1 de ullet 161 9'
UBA Signatuur: ^ 27 7 An. A1i).
3 Constantijn Huygens, Yg ^ Mijn jeugd, eu d p. P 121.
4 Van Seggelen 1 8 76. Van Se eten noemt Huygens' eerste Franse
gg 9 7^ p. 7 gg Yg
verzen waaronder dit bruiloftsvers, niet meer dan 'vingeroefeningen'.
>
5 Constantijn Huygens, Yg ^ Mijn jeugd, eu d pp.
2I 1.
6 Zie Kossmann en Annegarn 16o en Louis Peter Grijp 1987. Hu Huygens'^
9 1pYg
muzieknotatie is afgebeeld g in Kossmann en Annegarn g 1 9^ 6o in Strengholt g
1 97^p 8 a p. 22 en in de tentoonstellingscatalogus Constanter ^ p9 Tijden . Tijdens de
Huygensherdenking Ygg Louis op p 28 maart 9 1 8 7 is het Gesangh Peter
g der Musen o.l.v. is P
Gri' Grijp uitgevoerd g in de Haagse ^ Kloosterkerk.
7 Bostoen 1987, 9 7^ p.
26.
8 Deze brief maakt sinds 1 947 deel uit t van v d de co collectie ectie handschriften andschr ten der
Koninklijke Bibliotheek (signatuur ^ 68 B 24:4). Dick de Vos bracht hem als
eerste in verband met Grotius en Christiaan Huygens YgZie
(De Vos 1 9 81). ook
Bostoen 1987, 9 7^ pD.
26.
I Hi T'gebeurde een somerdach dat de Goddin der Minnen
g
H2 eens Somerdaechs
2 Hr Bevangen g met een slaep p die haer ginck ^ overwinnen,
H2 Bevan Bevanghe hen den vaeck overwinnen
a la Haer opt'
leijde neer ter rust o pt soete do do-opp
b ophet soete pdo-clop
H2 op s'waters psoet
do-clop
97 [2] BRUIJLOFT-LIEDT

HI a Van t'water spruijtende de uijt een Paphisch' steenrots to .
4 p l 1 p p
H2 Spruijtende boven uijt een] Paphisch [steenrots top.]
p 1 1 P p
5 HI Terwijl si' 1 leijt 1 en slaept, p^ terwijl si' leijt en roncket,
terwijl 1 leijt
roncket
6 HI Cupido die laltfijt iaecht, soeckt, bes p iet beloncket, >
H2 Cupido, p ^ altijdt altijdtljaecht,
7 Hi Denckend' aen een stuck werckx dat hem noch wel behaecht, b a t
H2 Denckende [ ]
8 HI Aen eenaer p pijlen p l in een paer p herten geiaecht, g
H2 gejaecht, g j
9 Hi
H2
Wel aen (seijdt l hij) 1 wel aen ick moet mij lgaen
vercloecken,
aen, ]
I2 Hi a Heeft mij mi mijn 1 rick rijc met twee liefkens vetmeert.
alreemijn rick met ) twee l liefkens venae e rt.
I 3 Hi Ick wil gaen wecken op p de drij-mael-drij ) lggoddinnen
H2 Drij-mael-drij l 1 Goddinnen,
14 HI Dat si' haer houden ree, ent' bruiloft-liet beginnen,
H2 en t'bruijloft-liedt beginnen;
I 5 Hi a Want seker t'is hooch tijdt. PHLIPS wacht mij allen dach,
b
H2 [
mi']
1
ons
] ons l
16 HI a
b
LOUISE en weet oick niet waer ick vertoeven mach.
H2 LOUISE weet
I 7HI 7 Sijn Sin praetgen P g dus volent. strackx gaet g hij
henen swermen
H2 [ ] volent, [
18 HI Snijdende locht en wint met sijn l veer-dragende g ermen.
H2 [ L,ocht [ ] windt [
IHI De moeder corts ontwaeckt,gelijck si' was gewoon
9 g l 1 g
H2 Moeder
20 Hi a Vindet noch al bi' bij haer behalven haren soon.
b
1
j
noch al bi' bij haer
al ontrent haer,
H2 al ontrent haer, zoon:
21 Hi a Staet op p in ggoeder ernst, ^ loopt, p > soeckt,gaet, g ^ compt, p, bes bespiet iet
bespiedes t p
H2 Ernst, comt, bes bespiedet, edet
98 [2] BRUIJLOFT-LIEDT
, ^ p ,

• 22 Hr
Dan eens hier, dan eens daer, schreewet, dreijghet, gebiedet,
H2 schreeuwet, dreijget,
2 3 HI Ha! valschen Cupido, ist soo datmen u souw
H2 Valschen souw'
24 4 Hr Vinden in tijdt l van noot u moeders sorghe g trouw>?
H2 Moeders
2 5 S Hr soo dat hij g 1behoord' hier alleen leggen gg laten
H2 st alsoo dathij gl boord' [hier] dus [alleen] te aten
26 HI Die haer op u, malloot, op u hadd' gaen verlaten?
p p g
H2 had'
27 Hi Ick belooft u hij schelm. Veel tranen te gelijck
7 ghij g l
H2 beloof het u Schelm!
28 Hi Hielen t' woordt in de keel, t'wateruam op den dijck.
q p 1
H2 t'woordt keel;
299 Hr Hebbende dan bijnaer l verloren hoop p end' luste
H2 + hop' p en

45 Ha r Dien andren gansch g verbaest ^ siende haer uijt 1 den sinne,
b Den van[haer] soo te sien tieren
H2 niet verbaest, tieren
46 Hi Gaet haer vrijelijck aen, Hoort moeder-lief-goddinne,
4 ll ^ g
b goedertieren,
H2 aen: Hoort Moeder
Hi Ben ick van uwen toorn de oirsaeck mogelijck,
47 g 1
4
9
H2 mo gelick
j
Hi Dat ghij hij mij
dus bekijft, Ick bidd' u niet te minne
H2 [ ] bekijft: 1
0 Hi Stelt dese swaricheijt eenen dach uijt den sinne.
S 1 1
H2 deze sinne:
5 I HI Het is nu voirtaen tijdt 1 eens om den sanghgedacht, g
H2 gedacht; gedacht•
S 2 Hr Siet gl hij niet dese

a Hetehoorsaemt g heur al, Calliope ^ p gaet g beginnen, ^
c Men volcht haer ordre naer.
Callio p'
als
Fmen haer seije
*En d ouste>outste* soo
J
H2 [Men volcht haer ordre] naer; d'outste [soo men haer seije] 1
6z Hr a a De rest volgt al naer heur, Venus leit j de Goddinnen.
De rest volgt al naer heur, ..
b[Venus lellt de Goddinnen.]
Haer susters volgen g heur,
c
a
De rest volgt al naer heur,
Haer susters volgen g heur,
..
[Venus leijt de Goddinnen.]
Son gh voor, haer Susters naer, venus leijde 1 den reije. 1
Hz Son gh voor, haer Susters] naer; Venus [leijde l den reije.] l
6 6 Hr De titel: `Gesan h der Musen, op de wise van Amour blesse mon sein. etc.'
3 g p wij s
Ook de namen der muzen boven de strofen ontbreken.
633 HI Hier comt hij hijdan
int' lest
H2 komt P
lest
64 4 HI Hier comt hij hijdan verschijnen,
J
HZ komt P verschijnen, l
665 HI Den dach die tranen slest
H2 slest,
66 HI Dach die druck doet verdwijnen.
1
H2 Dach, verdwijnen, J
677 HI a Die om te stooren t'swaer gedacht g
b
stooren
staken
H2 Die, stooren
7 1 HI Maer siet schoone Louis'
H2 siet, LOUIS'
Hi a Laet staen van rouwe t'swaer gedacht
73 g
b
Laet staen ( r
1 Staecket
1 j Laet staen ( [
c
Staecket
,
cont ghijt' gl houden in [gedacht]
H2 Conthi't' 1noch
houden] in't [gedacht]
76 Hr Die om te doen verschieten
H2 verschieten,
77 Hr a T'leet dat u hadd' belaen
b
T'leet dat u hadd' belaen L
met vreuchden uetraen. g
H2 Met vreuchdenu getraen g
IOI [2] BRUIJLOFT-LIEDT

79
9 Ilia Die om te stooren etc. = t'swaergedacht]
1 j stooren
b
staken
H2 Die,[ stooren
8o Hi Van rouwe etc. [= was verwacht.]
H2 rouwe,[
l
81 HI Siet hier u Sonne-schijn
H2 Sonneschijn
l
3
De wolcken van u pijn, 'n
Hz Pi'n 1
83 Hi i
84 4 Hi Comt sijn l aenschijn l ondecken.
b
aenschin 1 ( r
stralen
H2
aenschijn l ontdecken.
85 Hr Die om te etc. [= smoren t'swaergedacht]
5
H2 Die
86 Hi H]
Van rouwe etc. [= was verwacht.
HZ rouwe,[
I
877 Hi Laet dan u krijten 1 staen,
H2 schreiden 1 [ ]
88 Hi Houdt o schoonste Goddinne,
>
H2 Hout
899 HI En om vreucht te ^ begaen g
112 End' be g aen,
9o HI Stelt droefheijt lijt uden
1 sinne.
H2 Set [
9 I HI Staeckt nu van rouwe tswaer gedacht g
H2
t'swaer
9 S
HI (0 'luck g ó wonder ggroot!)
H2 gluck! 97 HHi Dat ghij hi' moet staken t'swaer etc. [= gedacht]
H2 staecken
99
Hr a PHLIPS vindt hem wel (met reen)
H2a { ] (met re'en)
b
getroudt
z oo Hr
LOUISE o van gelijcken: gelicken:
H2 [ ] van- g eli' 1cken
IO2 [2] BRUIJLOFT-LIEDT

102 Hr a Sij Si' ) sijn beijd beide te vreen
zijn) vre'en
b Niemant die s'hem berout,
103 Hi Die om te staken etc. [= t'swaergedacht]
3
H2 Die, stooren
104 Hr Van rouwe etc. [= was verwacht.
4
H2 rouwe,[
IO Hr Op dan Dryaden schoon
S P Y
H2 schoon,
I06 HI Op P Godt der Houwelijcken
Houwelijcke
Houweli jcken
107 Hra Met luid-vedieven toon.
7 )
b Singt met
H2 [ ]verheven toon,
'08 Hi 0 dach sonder etc. = gelicken!
j
I 0 HI Die etc. [= om te stooren t'swaergedacht]
9
H2 Die
I Io HHi
Van etc. [= rouwe was verwacht.]
H2 rouwe
III HI Op P nimphen P met geschal g
H2 N Yp m hengeschal,
I I 2 HI Op herderkens. laet blijcken
p l
Hz herderkens
II Hi 0 Dach sonder gelijcken
14 gl
H2 dach[eli' cken!
gl
IIHI 5
Die om te staken t'swaer etc. [= gedacht]
H2 Die, stooren
I
I HI Uranie sweech stil, Venus strax naer de leste
H2
Urania Venus stracx leste
II g Hi H Songh g Hymen Y Hymenée, Y om oick te doen haer beste beste,
H2 Son g^ h beste.
I I19 HI a a Neemt se dan in danck aen PHILIPS, houtse voor goet g
b
a Neemt se dan in danck aen PHILIPS, houtse voor goet g
PHLIPS neemt het aen

[3]
c 1
a Louise d'eer die u mijn 1 muse doet en moet. L
113 T'is d'aldereerste eer die u mijn l Muse doet.
T'is d'aldereerste eer die ick u doe en moet.
H2 'is d'aldereerste eer die ick u doe, en moet.]
[onderschrift en datering]
Hi C.H.
H2 Finis. 161 * *»
4 4
PARAPHRASTICUM
COMMENTAAR 0 Op o 3september p 1617 7 voltooide Huygens Yg zijn zijn in het Latijn l ggestelde
Concordia
discors. Ode.' Dit Paraphrasticum is daarvan eenparafrase in het Nederlands.
In de Ode, het eersteedicht g dat hij ondertekent met Constanter, ^ het aan zijn zij
pnaam ontkende devies, ^formuleert Huygens Yg kritiek op p degodsdienst- g
twisten in het land. In dearafrase p ervan verwoordt hij, l? volgens g Bachrach, ^ zijn zij
afkeuringfeller. De regels g 2 3 -2 4 uit de Ode: `...s peciosa trubis/Causa quaesita q est
Pietatis olim/Tincta colore' luiden in het Nederlands: `Men heeft het stuck met
schijn van Heijlicheijt 1 1 becleet'. 2 In zijn Otia publiceert p Huygens Yg alleen de eerste
twinti twintig regels g van deze Ode. 3 Zijn l parafrase p publiceert p hij niet. iet
Smit meent dat dit om theologische ^ redenen geschiedde; g ^ in de andere regels g van
de Ode en in de Nederlandstalige gpparafrase zou een overtuiging ^g onder woorden
zijn gebracht die tegen g de Contraremonstrantse visie in ^g 'n . 4 Tegen g deze opvatting p g
is bezwaar aangetekend g door Zwaan, ^Strengholt, g Spies, ^ p ^Vermeer en Verku 1. Y s
UITGAVEN Worp Gedichten. I, p. 10 5 -107 .
p ^p
LITERATUUR Bachrach 19^ 962; Smit 97^ I 6; Smit I
9^
80; Spies
p
1981-1982; Stren gholt i 9
81b;
Verkuyl Y 1981; Vermeer i 82b; 9 ^Zwaan
1984b.
TRANSLITTERATIE Blijkens de doorhaling g van het rijmwoord in regel g 5i en 5S, is er geen g sprake p
van eenoen openvariant bij regel g 16 en 5 6.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 1617, i r- i v. Een enkel blad van 3 i 4 x 98 9 mm.
Het handschrift is een ontwerphandschrift ^ dat in een latere fase opnieuw p bewerkt
is mogelijk g l in de periode p dat Huygens Yg de kopij p l voor zijn Otia ggereedmaakte.
De lichtere inkt van de correcties in regel g 4 42, X45c en 73-74 73 74 zou daarop p kunnen
duiden. Dite gg even is echter onvoldoende om tot een aparte p laag gte
kunnen
besluiten. Het handschrift vertoont onmiddellijke 1 varianten ,p open varianten en
verbeteringen. g De regels g 1- S 6 zijn geschreven op I r de regels 5 7-80 op iv.
zijn g p ^g S7 p
DATERING Hetedicht is gedateerd: Id. 8breis MDCXVII. (= ? Idus van oktober 161
g g S S 7,
= I I oktober 1617)
I04 [j] PARAPHRASTICUM

THEMATISCHE
BRON
NOTEN
VARIANTEN
Ha
4
b
1 5Ha
i6 Ha
b
c
i8 H
zo Ha
b
21 Ha
b
22 Ha
b
26 Ha
b
3 6 Ha
37
H
b
40 Ha
b
Hetedicht g `Phara hrasticum' P is een arafrase p van de Latijnse l ode `Concordia
discors' die Huygens Ygp op 3 o september p 161 7 7had
voltooid.
Soo langh g genoemt g te zijn zijn'tstil geluckighe g g landt.
Soo langh g
Lan gher
a De hitte vanden brandt die Hollandt heeft bevaen,
daer 'tVaderlandt af waecht,
a Comt, laat ons 'tcloecke volck eens t'samen overslaen.
en besiet ter degh de h' hoe U dat volck behaecht.
en besiet ter degh de h' hoe 'tcloeck [volck behaecht.
binnen vol crackeels, ontroert sijn l eijghe ei' hen baren,
verschrickt danevreest Ploopt t'samen over hoop, p,
JNu dan
^
lSoo
L 1 als k
a En offer ijemandt l uam q die ons wilde verwijten l
ons (r
, il haer [ L
a Dat wij met beuselingh tijdt
]
W1)r
L Slj L
en moeite l verslijten verslijte
Uijt de verdiende straff verkiest en wil bevrijden, l
JUijtde F
verkiest en ( [
der wel [ 1 genadich
[
I Worp Gedichten i
p p. pBij 103-105. Bi' de Latijnse Latijnsegedichten g (KA XLIII bevinden zich
twee handschriften van ditedicht. g Ik refereer aan het door Worp ^uitgegeven
`net'
2 Bachrach 1 9 962, ^ p. 43 43-44 44 en 99 -100.
3 Otia Boek I 31.
> >p 3
4 Smit 1976, 97 ^p.2 0 S -206 ^ Smit 9 1 80 ^p p. S3 -SS•
5 Strengholt g I
9
81 ^b pp. 181 ^' Verkuyl Y I 9 81^p 311-312; Vermeer 1982b, p 73;
Spies i 80 6 • Zwaan i 8 b . p 9 ^ p 3 4^ 9 4 ,p 2I 4 -2I S.
Rapporteert u alleen aen een colle ' e wijfs.
Ra Pp^ orteert u alleen aen collegie ..
een ..wl fs.
Gedraeght u voor het cortst half dozijn
l
g l
Off Godt

41
Ha a
b
Hoe een vercoren Vat mach leven hier beneden
Vat
]
dzielk
442a HaVan
sijnder l zalicheijt 1 versekert en te vreden
b
si'nder
1
haerder
r[ 1
4S Ha Dus loo turen p huijdensdaechs huijdensdaechdoor
hoecken en door boecken
b
looptme tmen F ,
loo turen
p
c soecktmen
trachtmen
46 4 Ha Naer de Godtvruchticheijt, l^ niemandt en wilse soecken
wilse
b
gaetse
H Daerse haer selven toont, Go

64 H Als 't al in weelde leeft wor

UITGAVEN EN Worp Gedichten I, p. 116-122• Davidson en Van der Weel i 6 p. 28- p ,p ^ 99^p 39
(met vertaling g in het Engels); Van Strien 1 996 (fragmenten, ^ ^ met toelichting). g
LITERATUUR Verdenius i I9 4^ 6p
268-2 7^ 0 • Michels 9S^p39^ I 8 309; Bachrach 162 9 ^p p. 16 3 vlgg.; gg ^
Stren gholt 1 97^pS3 6 en 8 7^ • Smit i 9^ 80 P4S 45-46; 4^ Vermeer 182a• 9 Zwaan
182 9 ^Mc Neil Kettering g 18 93^ • Keesing 1987a; g Keesing g1987b;
Leerintveld
187b. 97
OVERLEVERING
Autograaf Huygens, KA. xL a 1618. Een katern van een dubbelblad. Afmetin
3 I0 x Zoo mm. De tekst is per p bladzijde in twee kolommen geschreven. g
Regel g 1-72 7 op p I rX 73-156 0 op I° en I 57-204 S7 4 p 0 2r• ^ 2° is blanco. Op P 2r staat
onder delaatstekenin p gen datering ghet woord Ae ^er
`ziek . Ook is hier een
berekeningv van het g aantal regels gemaakt: g 39 x 6 = 20 4.
Hieronder schreef
Huygens Yg een versje over de initialen D (van Dorothea) en C (van Constantijn). l
Deze initialen tekende hij er ter illustratie bij 1 (zie afbeelding). g
DATERING Hetedlcht g is geschreven: g Londini Prid. Non. Quintil. MDCXIIX. (Dit is de da dag
voor vo de Nonae van de maand qquintilis, = 6 ^ uli 161 8 .
NOTEN E ' Keesing198713, gp.
23-24; Leerintveld I 9 8 7^ b p. p 22-2 3^; McNeil Kettering g 1983, 9 3^ p.22
2 Vermeer 1982a, ^p p. 8 3.
VARIANTEN
a4 a Oost West Zuijde Zuiden ende Noorden
[Oost] en [West] door Zuijdt 1 en [Noorden]
2 H Doris quam mij te gemoet.
24 g P mij g
3 22 Ha Dat ick niet en socht te spreijden, p 1
b scheijden, l
a Herder, zeijd' si' Waer wilt henen?
37 ^ l l}
b s rack
p
40Ha 4 Gheeren, ^ ghij ó hi' Haechgens g eere,
b Gheerne, 's Hae ggh
ens [ ]
4 I H Zeid' j ick maer hier i

Zeijd' ick ende greep haer handt,
87 Ha 1 g p
b Sprack [ / /1
p
Ha Doris lach mij in 't edachte
94 l g
b bleeff
IO 10 3ghee
H Ziet dit rinc

DATERING
Hetedicht g is gedateerd: g z8 Januar. 161 9.
NOOT I Leerintveld 187b.
97
VARIANTEN
een bloemlezing door Janus Gruterus uit Seneca en Publilius Syrus en
g Y
JJ. Scaligers editie Pvb. Ur ilia Maronis appendix.'
^
LITERATUUR Smit 1966, p. 16 • Strengholt 1 ob p. I2 129 en 1 0 • Strengholt 1976,. 6 en
9 ^ p 7^ g 97 ^p 7^ 9 3 ^ gp S
87; Smit 1 80 p. 1- 2• Zwaan I 82• Leerintveld 1987b; Keesing 198 7a, . 23-38;
7^ 9^p 7 7^ 9^ gp
UITGAVEN Worp p Gedichten ^p I p. i 2 S-i
z8.
TRANSLITTERATIE Door slijtage J g is in de regels g 7^ 1 29^ 9, 38, 3^ 52, S^ 98, 9^ 99, i oo en 1 o 4 tekstverlies
opgetreden. PggIk heb de tekst gereconstrueerd naar Leendertz en Worp. P De
reconstructie staat tussen [ ].
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XLa,
a 161 9, i r
g Yg - I v Een enkel blad. Afmeting g 3 io x zoo
mm. Het blad is verticaal dubbelgevouwen g om een verdeling g in kolommen te
verkrijgen. JgpOp
I r staat de tekst (r. I-52) in de rechterkolom. De kolom links
bevat toepasselijke p J citaten uit voornamelijk voornamelijk klassieke auteurs. Op PI
v is de tekst
r.-106 53 in de linkerkolom geschreven. g De citaten staan hier rechts. Op pdeze
wijze kwam de tekst aan voor- en achterzijde van hetzelfde stuk papier pp te staan.
Hu Huygens Yg^maakte a.h.w. register. Waarschijnlijk wilde hij
in de opengelaten
kolommen zo weinig g mogelijk g l doorschijning l g van de tekst van de andere kant.
De citaten zullen in een later stadium zijn toegevoegd.
4 H Was hij mij oijt 1 bekent ick he

S I Ha Wat is de reden van dit on heli' g ck 1 verdragen, g ,
b [Wat] [reden] isser dan van'ton heli'ck g 1 verdragend g d
54 Ha Mijn 1 uijtspraeck l p onbequaem q om langh g relaes te doen doen,
b
relaes
verhael [
S 9 Ha Een vreucht een blinde vreucht, ^diens masquer q is het trouwen,
een blinde vreucht, diens masquer is het , trouwen,
b
(het echte bedd' wil ick hier buijte buiten houwen)
7 Ha Dats mijn rust, ^ dats mijn l lust, ^ dats mijn mijnvreucht, ^ mijn 1 behaegh. gh
b [ ] [mijn] l oo ghmerck
73 Ha Dit is den soeten knoop, P^ den aengenamen g bandt
b
soezen
lieven k
77 Ha Dit is de lieve min, ^ d'onbreeckelijcke l trouw
b [ ] d'aengename g [min,
88 H

TRANSLITTERATIE
9
I 7
2I
oc Yssimè dit gedicht. g Hij lverontschuldigt zich bij bruid l en bruidegom g dat hij
niet voor hen staat met `handen vola pp Iers'. Hij voert l als excuus aan dat hij
met zijn l 'onrijmich rijm' rijm' niet te voorschijn voorschij wil treden in de stad waar de tiende
de negen g Muzen, ^ Anna Roemers Visscher woont. Hij l wenst geen g Icarus
r. 2I-2 4^g geen Phaëton (r. 2 S -28 te zijn. Hij houdt zich aan het gezegde g g dat hij
in regel g 2 aanhaalt en wil niet verder springen dan zijn polsstok lang is. 3zijn p g
Huygens' Yg7roem
van Anna Roemers (r. i -20 heeft haar een reactie ontlokt.
Naar aanleiding g daarvan schreef Huygens Yg g gedicht 7 .
LITERATUUR Michels 1958, p. 270-271; Stren holt 1976,. 12 - I28 en p. I n. 2' Smit I 80
9S ^ p gp 7 p 37 ^ 9,
p. 73; Keesing 1987a, . 1- 2• Leerintveld 1 8 p. 2- p 73^ g p 4 4^ 99^ p 93 o.
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. 128-I2 ; Kaakebeen I 18 - (met annotaties)
p ^p 9^ 9 ^p93 9S
Abusievelijk niet ingesprongen. Na nu sterk verbleekt Ho opnieuw, p correct, >
begonnen: g Hoe
Abusievelijk niet ingesprongen. Na nu sterk verbleekt Aen opnieuw, p correct, >
begonnen: g Aen
Abusievelijk Abusievelijk^ niet ingesprongen. Be 'nhaal van N aan de marge g doorgehaald. g
Daarachter opnieuw, p correct, begonnen g
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 1 9^ fol. 2 en 3. Een dubbelgevouwen g blad papier p p
van 57 I x 105 S mm. Op p 2 r staan de regels g 1-2 4^ 0 p2° de regels g 25-4o. Fol. 3 r is
blanco. Fol. 3° bevat een Coe y van een brief aan Daniel Heinsius gedateerd g
6° Cal. April 1620.2
DATERING
NOTEN
Hetedicht g is gedateerd: g Pro rid. p3l
Cal. febr. 1619 o januari 1619).
Marcus de Vogelaer g en Geertruid van Ceulen ^g gingen Io ljanuari 161 9 in
ondertrouw. De bruidegom g was een neef van Constantijns Constantijnsmoeder. Zij Zijwas
`cum filliis filliabus' van 3 tot 14 4 februari voor de bruiloft te Amsterdam. ;
I Unger g 1885, p.
2 Deze niet in Huygens' Yg^ Brie pg isselin opgenomen brief aan Daniel Heinsius is
uitgegeven door G. Kuiper p (Kuiper p 1987).
3 Vgl. g Jorissen 7^ 18 I blz. 4^o n. 3 en Ungers g editie van het Dagboek ^ (Unger g 188 S,
p. 3.
VARIANTEN
I Ha 'Ten is noch hert, noch lust, begheerte, wil, noch 'onst
b [ I noch sin, [noch lust,] noch [wil, noch 'onst
2 Haa Die mij, 1^ Heer Bruijdegom, 1 g ^ tot deser tijdt 1 ontbreecken
b op uer [ ]
I I 2 [6] 'TEN IS NOCH HERT

I 0 Ha Dat ick aen d'Amstel-cant te voorschijn zoude treden
d'Amstel-cant
b
d'Amstel-stroom
27Ha 7 En juist 1 om dat den bloet 'twa g ens poor
niet en kende
'twa ens oor
b
g p
deaerden p
28 Ha Quam tuimlen j uijt l de locht over hooft over bol,
b hol
29 Hap Dat was een kinder-spronck. foei' l> 'twasser al van 'tmal, >
b Ick seid' j de knecht was mal
[71
[adres]
Ha haerluiden j
b haerluider j
AEN ANNA R.
COMMENTAAR Anna Roemers Visscher had gereageerd g g op p Huygens' yg lof aan haar adres in het
gedichtje g l aan het bruidspaar p De Vogelaer-Van g Ceulen [6]. In dit vers tracht
HHuygens Yg n Anna over te halen hem die reactie op pschrift te geven. g Hij kan dan
nadenken `met sinnen over-leggen') gg over het oneindige g verschil tussen hun
beidereesten. g Hem zal dan duidelijk duidelijkworden welke 'Son' hij hijmet zijn zijnvleugels g
van was heefte geprobeerd robeerd te naderen.
LITERATUUR Strengholt holt I 6. 12 -128 en p. 1 n. 2 ^ g 9 7^p 7 p 3 7 Smit 1 80 .• Keesing 1987a, . 1-
^ 9^p73^ gp4
4^ 2• Leerintveld I 9 8 9^ p. p29-3o; Schenkeveld-Van der Dussen 1999, 999^ p. 2 p -26. 4
UITGAVEN IT AEN Beets 18 7, 8 p7, 71; Worp, p, I, ,pp. i29-130; Davidson en Van der Weel 99, i 6
p. p4 40 4- 1 (met vertaling g in het Engels).
OVERLEVERING
gH Autograaf g Huygens KA XLa ^ 1619, 9^ 4r. Een enkel blad papier p p van
27o 7 x I oo mm. Onder dit gedicht g begint ^ [8] Oudt VaderAmstel-Stroom.
DATERING
VARIANTEN
I 3 H
Huygens yg dateerde dit gedicht: g 14 4 febr. MDCXIX.
Wat Son mijn wasche wieck > getracht heeft te genaecken g
I I 3 [7] AEN ANNA R.

[8] OUDT-VADER AMSTEL-STROOM
COMMENTAAR
UITGAVEN
LITERATUUR
TRANSLITTERATIE
4'
OVERLEVERING
H
DATERING
VARIANTEN
4 Ha
b
II H
33
H
I Ha
4
b
45
HHa
b
6 H
S
6o H
I14
Vijf dagen g na ggedicht roept 7 pHuygens Yggde
eerbiedwaardige Amstelstroom te
hul p bij l zijn poging om van Anna Roemers schriftelijke bewijzen van haar
zijn Peg
schriftelijke bewijze
ge lof aan zijn adres te verkrijgen. )g Anders accepteert p men in Den
Haa Haagniet dat hem werkelijk werkelij een welkom is bereid: `te Hooff en looft men niet
weethij g lemmers
wel) dan datmen tast en slet.' (r. 33-34).
Eerdereo P ' en ^gP bleken `verloren praet' (r. SS . Anna had `uijt 1 last' (r. 59)
gesprokenP en wil dus ook alleen in opdracht schrijven. 1 Huygens Yg verzoekt
daaro Pde Amstel aan Anna `den voorgewenden g last' (r. 75) te ggeven
dat ze haar
mooie handen moetebruiken. g `Uit duizenden heeft u haar als woordvoerder
`Tolck' r.ekozen 79 gekozen, waarom zou zij ook zij niet uw secretaris kunnen zijn?', l
luidt het einde van zijn lppleidooi.
Worp Gedichten I. 130-132.
p ^P
Zwaan í 973b (= Zwaan 1974b, p. 64-65).
[in] niet in H
Autograaf g Huygens Yg KA XLa, ^ 161 9^ 4 4r + 4Een enkel blad ppapier van 2 7o
x i oo mm.
De regels g I t m 3 2 staan op p4^ 4r, o p4 ° volgen g de regels g I t/m 80.
Het afschrift, met opschrift Yg en onderschrift in Huygens' hand, ^waarvan Worpp
in deel Ix van de Gedichten melding g maakt, ^ heb ik niet teruggevonden. gg In 100 9
maakte dit handschrift deel uit van de verzameling g M.C.F.van Maanen die
in I 9oo werd geveild. g (Den Haag, g> van Stockum & Fils, Veilingcatalogus
KB VC 7943, nr. 457).
Huygens dateerde dit gedicht: I Feb. MDCXIX.
Ygg 9
Zoo uwen ouden ruggh'
[
] wordt beseijlt, [ ]
Zoo haest en

6 3H Dit's haer', ja mijnen last die mij belast en ran h

UITGAVEN Beets 1881 ze deel • Worp Gedichten I, p. I • Kaakebeen 1918,
p 34^ p ^p 3S^ p 9-S97
(met annotaties); Van der Heijden, Spectrum 8, p. 18-I (met annotatie); Van
Strien 1 996 (met toelichting); Schenkeveld-Van der Dussen 1
99 g ^ 999 p. 94.
LITERATUUR Smit 1980, 9^ p. p 73 74^ Leerintveld I 9 8 9^ p. p29-30 en 34 n. 29; 9^ Smits-Veldt 1 994, 994^ p. p
4o-41; Schenkeveld-Van der Dussen 1 999 999^ , p. p 2 4-26.
OVERLEVERING
DATERING
NOTEN
H Autograaf Huygens KA XLa, 1619,
VARIANTEN Geen varianten.
g Yg fol. r. Een enkel blad, I oo x I mm.
^ S ^ 3 5
Bovenaan op p dit blad schreef Huygens Yg het `Sonnet Aan de San g—Godinnen'
van Anna Roemers 9A . Daaronder zijn antwoordsonnet: tekstdeel- `De Sang
goddinnen aen Anna Roemers'. Onder dit sonnet noteerde Huygens Yg een `Co pie'
van een brief aan Anna . Roemers: `Me Joffre. Dit volckgen g sin zooi gebeckt g
is'. 4 Op p fol. ° S schreef Huygens Yg `- - - et me fecere Poetam Pierides: sunt et
mini carmina: meuo q que dicant Vatem pastores; p sed ^ non ego gcredulus
illis.'s
Huygens Yg schreef onder zijn antwoordgedicht g `Constanter. 7 Mart. 161 9'
in
lichtere inkt. Deze datering g is dus waarschijnlijk }} later aangebracht. g Mogelijk g}
dateerde Huygens Yg^het vers, toen hij bezig was met het klaarmaken van de kopij
hij g P l
voor de Otia. Hij } nam het gedicht g uiteindelijk toch niet o P.
I Aefgen g Jansdr. van Delft sinds i S 83 3 gehuwd g^met Roemer Visscher, werd oop
26 februari 161 9 in de Oude Kerk begraven. g Zie Worp p 97 I 6 ^ p. P xII en xlx.
2 Vergilius, Ecloga g Ix ^vs. 32. 3
3 De brief is opgenomen Pg in de Briefwisseling vr. Su lement nummer 2.
4 Zie noot 2.
5 Zie noot. 3
[io] AENDE BREDAESCHE CAMER
COMMENTAAR Nu Huygens Yg>
door Grotius, Heinsius Anna Roemers Visscher en door Louise
de Coligny, ^Y^ en Frederik Hendrik is geprezen, erezen ^excuseert hij hijzich
ervoor
dat hij P pas `o 'op't lest' bij bij"sVaders Vaderlandt' (r. 34 aankomt. De Bredase
rederijkerskamer `Vreuchdendal' vraagt hij in deze rijmbrief hem te willen
straffen stra vvoor zijn vergrijp gri}p haar niet te kennen. Hij Hij bekent schuldig g te zijn
en biedt
aan zijn geigen hand terecht te laten staan (r. 44 44). Bij wijze van boetedoeningg
laat hij dan zijn eigen g hand dit gedicht g schrijven. schrijven
de kamer liever uit medelijden J een `schuldich schuldenaer' (r. 48) 4 blij blij
willen maken,aat laat zij zij dan genade g voor recht laten gelden, g zodat de misdaad de
basis is vormt o voor meer vriendschap. sc P Ten bewijze van die vriendschap pverlangt
Huygens Yggvan
de kamer slechts `een bladt, een veers een woordt eschreven'
(r. 51).
II6 [IO] AENDE BREDAESCHE CAMER

De factor van de kamer, Dingman Beens heeft aan dit verzoek voldaan. In de
bundel lee ere ynen en Baladen versche y den vra ^ en Ende Be gels
ende n dicht
Gestelt, ,yB Dingman g Beens Soeckt Het Hemels U2j yvaten ^enucht
n het/
Vreuchdendal Onder de Lommer van t'Berken rJ' s, vinden wij l Pop fol. 37recto:
`GALADEN Tot Antwoort op P de Groete van Constantin Hugens g B Y hem
gesonden g aen de Kamer Van Vreuchdendal Anno 161 9'.
I
Bostoen heeft zich de vraag g gesteld g waarom Huygens Yg met dit gedicht g contact
zocht met de hem onbekende rederijkerskamer l van Breda. Zijns 1 inziens
diende de rijmbrief J 'op `o instigatie g van Christiaan Huygens' Yg .. `om de
bestuurders van de oude trouwe vaderstad welwillend te stemmen' en om
Constantijn `in hun aandacht te bevelen. Op P een passend p moment zouden
ook zij wellicht een ggoed woord kunnen doen' bij lpprins Maurits, ^ die op p3o
mei
1620 door de stad Breda ontvangen g zou worden. De kamer van Vreugdendal, g
nauw verweven met het stadsbestuur, was aktief bij de voorbereidingen g voor
dit onthaal betrokken.' Deze `reconstructie van het kader waarbinnen de
rijmbrief functioneerde' 3, ^ lijkt lijkt mij niet juist. Christiaan Huygens Yg had
veelvuldi veelvuldig schriftelijk schriftelijkcontact met zijn zij Bredase familieleden en de bestuurders
die stad. Hen zal hij eerder als een trotse vader kennis hebben willen
l
laten maken met de dichter die zijn zoon was. In de beschrijving l gvan zijn zij
jeugd d deelt Constantijn Constantijnzelf mee dat zijn zijnvader `kenners gaarne g mijn prestaties p
o ophet gebied g van de letteren en de muziek' voorlegde. g 4 Om Maurits te
benaderen met het oO oogop een betrekking gvoor zijn zoon Constantijn Constantij hoefde
secretaris van de Raad van State naar mijn 1 idee helemaal niet via Breda te
gaan.
Op p grond g van de eerste regels g van dit gedicht g concludeerde Smit dat Huygens Yg
`kosmische beelden voor supreme individualistische dichter-trots heeft
p
gebruikt'. ebruikt'. Ook bij Huygens Ygpis sprake van ` zelfver zelfvergroting'.5 grotin g'.
Nu vaststaat dat het tweede woord van regel 'hemel', 2 niet luidt `hemel' zoals Worpp
en Smit lazen > maar `heuvel' moet het pers ectief van waaruit de dichter dit
p p
vers begint ^ niet in de kosmos maar op p de aarde worden gezocht. g Van kosmische
zelfver zelfvergroting g g is dan ook geen g sprake. p Huygens Yg overdrijft hier met kennelijk kennelij
en de zijn
bekendheid van zijn dichtwerk over de hele wereld om de
tegenstelling g g met zijn onbekend zijn met de Bredase rederijkers scherper p te
laten uitkomen.
LITERATUUR Smit 1966, 9 ^pp. ioi; ^ Smit I 9 80^p74^ 74; Bostoen I 9 81' ^Bostoen
1987a.
UITGAVEN Worp Gedichten i p. 1 35 -1 37 ; Bostoen i 8 -
p ^ p a 9 7^ p. 34 37•
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens. KA XLa, 1619, 6r en 6v. Een enkel blad papier van
g Yg ^ 9^ p p
3 I 5X I o Smm. De regels g 1- 6 S staan op pfol. 6 r. 0 p6° schreef Huygens Yg de
reels regels S7 -6o en de ondertekening gen datering. g
DATERING ATERIN Het gedicht is gedateerd: Prid. Id. Mart MDCXIX (= g g 14 4 maart 161 1619).
I17 [IO] AENDE BREDAESCHE CAMER

NOTEN I De bundel maakt nu deel uit van de collectie van de Maatschappij pp l der
Nederlandse Letterkunde te Leiden(Universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur gn
Ltk. 21 37), 37^ Bostoen 18 97a. Zie Bostoen i 9 81 ^ p p. Si voor S de tekst van het
antwoord gedicht.
2 Bostoen 198 97^p 7a, D. 29- 3 o.
3 Bostoen 198 7a, p 3 o.
4 Constantijn Huygens, Yg ^ Mijn J^^ eu d P99 en p. P Io 3.
Brieven van leden van de
familie Backx aan Christiaan Huygens Yg bevinden zich in de Koninklijke Koninklijk
de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam en in het
Rijksarchief Noord-Brabant te 's-Hertogenbosch. g
5 Smit 1966 9 ,pp.
Ioo-IoI.
VARIANTEN
5 Ha Daer is noch Locht, noch Zee, noch Stadt, noch Vleck,
b landt noch [Stadt, noch Vleck,]
8 Ha (Had' hij maer groot, g ^ n groots, noijt grootste willen wesen,)
noijtg ^ noij
b
hij 1 maer L r
1 (Och! had hij1 ( L
I2 Ha Heeft meer dan eens bekent dat mijnen lp hem behaechde.
b hem mijnen )p
14 4 Ha Heeft mijnen sanggehoort, gg ^ geprese eresen en bemint.
b
1 sanggehoort,
g
22 Ha Ontrent den wijsen Vorst van 'tgroote Britten-landt.
l g
Ontrent
bden
Tot bij
2 3 Ha En wat resteerter meer? 'Twoordt was mij mijnouw ontvlogen, g,
b
resteerter
1 ebreeckter g
3S Ha a Breda, ^ beminde naem, naera Breda die ggaeft
het leven
gaeft het L r
b
eerst saeght g
i
36 3 Ha a Aen hem dien ick naest Godt van 'tmijne 'tmijned'eer moet geven, g
Aen hem dien ick naest Godt van 'tmijne d'eer moet geven,
b
l g
Die mij door Godes handt het leven heefte ggeven
* *
40Hag Hoe met groot, hoe met recht* ter werelt te verkeeren, >
b Hoe een bedochten Sin op pMaet
en Rijm Rij te keeren,
Ha 1st mo li'ck Vreuchdendal dat ick U niet en ken
4 g)
b doenli'ck
1
>
46 H En straft haer zoo u dunckt d haer meester weerdich is.
118 [IO] AENDE BREDAESCHE CAMER

[I I] PS. I 14
COMMENTAAR Deze vertaling g van ppsalm I I 4is het oudste gedicht g in het Nederlands dat
Y Hu Huygens gpopnam in zijn verzamelbundel Otia.
zij
hij hij juist deze psalm p vertaalde, ^ valt niet met zekerheid te zeggen. gg
Zouden wij 1 mogen g aannemen dat Huygens Yg de jonge l g Republiek P impliciet p
gelijkstelt elijkstelt aan het in deze psalm p genoemde g Israël?
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. i 8
p ,p 3
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg , KA XLa, , 161 9, fol. 7. 7 Een enkel blad 175 7S x 98 9mm.
Alleen
de rectozide j is beschreven.
l H- Ot 0 Kopijlaag g van Hvoor de druk van Ot. In lichtere inkt bracht Huygens Yg in de
fase van de voorbereiding g van de druk van zijn zij Otia correcties en varianten aan.
Otia 1625, III. Lr
S, ,p 75.
Ki Korenbloemen 16 8. 'le Boek, Br,
S > p. 9.
K2 Korenbloemen 1672. 7 i e Boek, B r, p. 9. >
DATERING Huygens dateerde H: i z Cal. Mai' 1619 (= 20 april 161 .
Ygl 9 P 9
VARIANTEN
Cite
H Ps. 114.
4
Ot Psal. 114.
3 H Des vreemden Volckx verlieten
H Ot Volcx
H Godt stelde sich in Juda prijs en eer,
pl ,
H Ot God
8 H Te ruggewaert, gg ^ den loopenden p Jordaen
H Ot de loopende p
K2 stroomende
Ha
b
H-Ot
Werdt achter waertedreven.
g
wederom
I ruggeling
gg g
I 0 Ha Daer werdtesien gop
den rotsteen springen o
b de
I I H Als eenen ram. Daer saghmen gbergh en topP
H Ot Gelijck een gramm. aer saghmen bergh g en topp pp
I 3 H Hoe qquam het Zee dat ghij hi' van stonden aen
KI Wat wasser zee,
K2 wasser,[
I19 [II] PS. I14

I 4 H Te rugge gg vloot, ^ ghij hi' loopenden p Jordaen
H Ot loopende P
K2 stroomende
IWerdt S H
wederom gedreven? g
H Ot ruggeling gg g
16 H Wat sachmen U rotsteenen springen op
HO
H- Ot saghmen hmen
Kr u Rotsteenen,[ >
I 7 H Als eenen ram, ^ Wat hadt ghij hi' bergh g en to top
H Ot eli'ck 1 een [ram, ^ topp pP
Kr g hi'l,
IVoor 9 H
't aengesicht g des Heeren die daer leeft
H Ot leeft,
20 H Godt Israels Israels, die alles doet en geeft g
H Ot geeft, eeft
22 H Voor 't aengesicht g des wonderlijcken 1 Godts
H Ot Godts,
[ondertekening]
H Constanter 12 Cal. Mai 1161 9
H Ot 1619
Ot MDCXIX
KI[ontbreekij
[I 21 WIJ VLODEN AL VERBAEST
COMMENTAAR Deze reels g vormen een vertalin gvan de verzen 212-21 9uit
het tweede boek
van de Aeneis van Vergilius: de beschrijving l g van de strijd die Laocoon met zijn 1
twee zoons voert met twee reuzenslangen. g Huygens Yg greep g Pklaarblijkelijk klaarblijkelijk tern terug
naar de bron bij de voorbereiding g van ggedicht 1 3.
Zie het commentaar daar.
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. i .
p ^ p 39
OVERLEVERING
H KA XLIIIa 161 9> I r autograaf ^ Huygens. Yg Aan vier zijden slordig g afgescheurd g
blaadje l pp papier van maximaal i I o x 1 o S mm (minimaal i oo x 1 oo mm . Op p de
versozijde staat I 3 .
DATERING Huygens dateerde dit gedicht: Cal. Mais 161 , (= i mei 161 .
Ygg l 9 9
THEMATISCHE Huygens Yggvertaalde de reels 21 9 uit het tweede boek van de Aeneis van
BRON Vergilius. Ikeef g ze hier weer naar de uitgave g door Maurus Servius Honoratus.
I20 [I21 WIJ VLODEN AL VERBAEST

Y Deze editie komt voor in Huygens' g^bibliotheekcatalogus
(Libri Miscellanei
in Folio 3 08 .
Diffugimus ^ visu exangues; l^ illi ^ agmine ^ certo
Laocoontaetunt: p & primum parua duorum
p p
Cor Corpora P natorum se ^ens am plexus P vterque q
Im Implicat, licat & miseros morsu depascitur p arms.
Póst ipsum p auxilio subeuntem, ac tela ferentem
^
Corripiunt, p ^ s P iris q ue li gant ingentibus: g & iam
Bis medium amplexi, p ^ bix collo squamea q circum
Ter ga dati ^ superant P capite, p ^ ceruicibus
& us altis.
VARIANTEN
2 Ha Toogh g naer Laocoon en hebben eerst omvangen g
b
hebben
heeft voor
3 Ha Sins 1 kindren teere li'ff 1 en jammerlijck 1 l ecnaecht. g
b cleiine
5 Ha Werdt datelijck l ggevat met lang g ggestreckte ringhen g
b
gestreckte ( r
1 eschubde g
l
Die twee mael om

DATERING 6 Non. Maj: 161 . (= 2 mei 161 .
l 9 9
THEMATISCHE Ditedicht gedicht is een parafrase P van een op Phetzelfde blaadje boven ditgedicht g
BRON geschreven vierregelig g g Latijns l vers:
Cernimus Hesperijs p l gemina g cum prole P ruinis
Eductum Bataua LAOCOONTA manu.
Quae non Geiniaco debetutratia g caelo?
Quod Proavum fuerat ,p posteritatis erit.
e volgorde g van de woorden `Proavum' en `fuerat' was eerst omgekeerd. g Door
er cijfers 2 en I boven te plaatsen p liet Huygens Yg ze van laats p verwisselen.)
A.G.H. Bachrach vertaalde deze vier reels g als volgt: `We behold Laocoon and
his two sons rescued from the Western ruins by Ya
Batavian hand. What thanks
are not due to the burin of De Gheyn? Y That which belonged g to the Ancestors
shall now be Posterf 's'.4
NOTEN I Worp P Gedichten, ,p p. 39 1 . Zie voor een Engelse g vertaling g Bachrach, ^ 9 162 ,p.226
appendix pp 54.
2 Zie Van Re eren Altena 1 9 8 3,I. p. I 2- I 5 O 3> Cat. III, > 88.
3 Bachrach 1962, 9 ,pD.
I12.
4 Bachrach 1962, 9 ,pp appendix S4,pp.
226.
VARIANTEN Geen varianten.
[4] OP HET DIAMANTSTIFT VAN JOFF W. ANNA ROEMERS
E NTAAR Huygens uyg heeft Anna Roemers Visscher meermalen als dichteres geprezen g prezen
(zie g gedichten [7] en 8 . In dit sonnet roemt Huygens Yg Anna om haar
glasgraveerkunst.' g lasg
Hij lggeeft als verklaring g voor haar kunstzinnige g Pprestaties
het
feit dat de `enne P die zij lhadd En over `sroemers i's 1 soo wonderbaerlick menden'
(r. 6-7) 7 een bevroren PP druppel uit de Hippocrene PP is. De diamant zij waarmee zij
graveert, g ^ is dus volgens g Huygens Yg afkomstig g uit de Hengstebron. ^ Zij l brengt
`dichtertaal' over op pg glas.2
Mogen g wij l in dit lovende sonnet aan het adres van Anna Roemers een nieuw,
meer mee verhuld, ve ul argument ^ zien in Huygens' Yg Ppleidooi haar voor de poëzie P te
behouden?
UITGAVEN Beets 1881; Worp Gedichten ,p I, 4, p. I o • Kaakebeen I 9 18,p 97, 97; Van der Heiden, ,
Spectrum 8, , 20 (met annotaties); ^ Huygens Yg9 4, i 8 P p. 7i
.
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA xL a 161 fol. 8. Een enkelblad I x 2o2mm g Yg , , 9, , 3 S , in twee
kolommen o beschreven. Bovenaan in de linkerkolom op pfol. 8 r schreef Huygens yg
dit sonnet. De rest van het blad is beschreven met g gedicht I 5 .
I22 [I41 OP HET DIAMANTSTIFT VAN JOFF w. ANNA ROEMERS

H Ot Kopijlaag pl g in H voor de druk in de Otia. Met lichtere inkt en een bredere pen p
bracht Huygens Yg in deze fase correcties en varianten aan.
Ot Otia 162 5 ,Jib. vI(Ni), p. IO2.
Ot-e Errata zoals opgegeven in de Otia.
KI Korenbloemen 1658, Boek iv, 2i p. 262.
5 , >p
K2 Korenbloemen 1 6 7^ 2 Boek viii, , ( 3 02'), , p. 476.
DATERING Huygens yg dateerde H 5 Non. Maij 161 9 = 3mei 1619.
I Zie over haar graveerkunst: Anna Roemers Visscher 1 i en p. 2 n. 2 en
NOTEN g 97 , p. 9 p 4i
. Smits-Veldt 1 . 20 en de literatuuropgave op p. i i • Ritsema van Eck
3 994 p pg p p 5,
1 995, p. 33-37•
Z Aldus de toelichting in Huygens 1984.
g Yg
VARIANTEN
[titel]
Ha soNNET Op't p konstich Glas schrijven ^ van ANNA ROEMERS.
b1 schrijver
den Glas c 1
c den Diamantpriem [van] off"'.
H Ot Op p het Diamantstift van Off`'. [ANNA ROEMERS.]
KI R. VISSCHER
I H Ghij die den snellen treck op het gelasen bladt
l p g
H Ot blad
2 H Van 'tVischer Meijsg e
lg ns handt siet slingeren g en wenden,
H Ot Meisgens g
Otan't Visscher V Meiskens
3 H En naewli'ck J mercken cont waer 'tende zal belenden
H Ot q uali Jck
kont
Ot nu1 ,
belenden,
Ot e nawlick
KI naw'lick
4 Ha En van zoo vremden saeck de reden niet en vat
b werck
H Ot vatt,
5 Ha > de enne p die zij hadt a
b h add
6 H En over r' ro s m e e r ijs s ijs soo owonderbaerlijck wonderbaerlijc menden de
Ot wonderbaerlick
8 Har Was een bevrosen ddrop p van Hi ppocr
e n es nat. .
H Ot dropp pp
natt.
H^ Gaet, et Vreemdelingh, g> veracht ons' coude noorder landen landen,
H Ot koude
I23 [141 OP HET DIAMANTSTIFT VAN JOFF W. ANNA ROEMERS

10 Ha Bi''t BO heete vruchtbaer sant van u versen ghde
stranden,
b sand
H Ot uw[
I I H Beschuldicht onse vorst van weijnich l vrucht off gheen heen:
Ot Beschuldight g onsen[ weinich
I 4 H Oijt 1 costelijcker l nat, ^l oijt constelijcker steen?
constelijcke
Ot kostelicker konstelicker
[datering]
H? S^ Non. Mai'. 1 161 1619
H Ot 1619
Ot MDCXIX.
KI XIX.
K2 [ontbreektj
[I 5] ALS ICK EMMERS MOET GELOOVEN
COMMENTAAR In ditedicht g reageert g Huygens Yg op peen
epigram dat Anna Roemers Visscher
heme gg raveerd in een glas g had gezonden g (Zie Schenkeveld-Van der Dussen
1 999, P. 95.
Huygens Yg toont zich niet onder de indruk van Anna's klachten. Al zou haar
normale schrijfmateriaal aangetast g zijn door het weinige gggebruik, ^ dan heeft zij
altijd nog g het materiaal van haar glasgraveerkunst g g om mee te schrijven. l Haar
opdracht p voor haar op p de Helicon water te halen om de verhoogde g inkt weer te
laten vloeien, wil hij niet uitvoeren. Die excursie beschrijft hij
als voor hem
gevaarlijk, g 1^ tot mislukken ggedoemd en overbodig. g Anna kan het ook wel zonder
zwarte inkt stellen als ze witte lijnen l in het gglas trekt. Ze moet ophouden p meer
te wensen dan zij al heeft.'
l
UITGAVEN Worp p Gedichten I, ^pp. 14o-142; Beets 18 7^p4S4^7 8 45-46, 2- 74^ • Beets 1881.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA xL a 161 9, fol. 8. Een enkel blad in twee kolommen
beschreven. Op p fol. 8 r in de linkerkolom schreef Huygens Yg onder g gedicht 41
de
regels ee g 1- 3, o in de rechterkolom de regels g 1-80. 3 Op pfol.
8° volgt de rest van het
gedicht.
Navo voltooiing 1 dichtte Huygens Yg twee regels g die d.m.v. een verwijsteken l tussen de
'oude' oude regels e g e s 98 9 en 99 geplaatst g p dienden te worden.
Door 0o elke kolom is een verticale streep p getrokken g en boven het vers schreef
Huygens u Yg , waarschijnlijk l 1 in de fase dat hij l de druk van de Otia voorbereidde:
Dit niet te drucken'.
DATERING N Huygens yg dateerde het g gedicht: j ? Id. Mai MDCXIX. (= I I mei 161 9).
I 24 [I 51 ALS ICK EMMERS MOET GELOOVEN

NOOT
I Regel g I oo `Soeckt niet meer dan ghij hij besit'. Huygens Yg zinspeelt P hier oop
de spreuk p waarmee Anna een aantal van haar gedichten g ondertekende:
`Genoe gh
is meer'.
VARIANTEN
2 Ha Dat eenenne P can ver looven
b de
3 Ha Diens gelijcken gl noi't l en wierdt
bjelicke g [ ]
26 Ha Off verschroocken off verstijven,
Wil si' schroocken
l
27Ha 7
Daer en belght g ghij hij U niet zeer;
b Dat verachtert [ I
Ha pen
Noch en can het al niet helpen
Noch en can het F
b [al niet helpen]
Maer t en can noch
P
43 Ha 'Twater comt hem veel te cort,
b Water hij 1
c 'Kweet niet wat hem niet en schort. _ 44
44 Ha 'Kweet niet wat hem niet en schort.
b [Water comt hij veel te cort [= 431
49
Ha Als off ghij hij mij w

Jorissen veronderstelt dat Huygens Yggdeze geloofsbelijdenis l schreef bij
gelegenheidl van zijn eigen g belijdenis 1 d.w.z. bij 1 zijn 1 officiële 'opneming p g als
lidmaat in de Hervormde kerk.' Z Een aantrekkelijke aantrekkelijkeg
gedachte die echter niet
met archiefstukken te bewijzen bewijzen is. Mogelijk g l heeft Constantijn Huygens Yg zich
1juist in deze tijd van binnenlandse godsdiensttwisten, g ^ beslecht op pde Synode Y
van Dordrecht, rekenschap P willen ggeven van zijn eigen g geloofso pvattin gen.3
Huygens' Yg^Leidse vriend Cesare Callandrini, die na zijn studie theologie
zijn ^
predikant redikant was ggeworden te Londen, ^ deelt pper brief van 71 1 ull 161 9mee dat hij
blij is met het ggedicht. Huygens Yg moet het hem snel na de voltooiin gp7un op 1I
ji
hebbenezonden.4 g
Dezearafrase P is het eerste Nederlandse gedicht g dat er van Constantijn Constantij
Huygens Yggwordt
gedrukt. Zonder de naam van de auteur is het in 161 9 bij Aert
Meuris te 's-Gravenhage g verschenen.
UITGAVEN Wor Worp Gedichten I, , pp.
1 43- 1 47 .
LITERATUUR Smit 1980,70-71; 9^ p. Zwaan 198413, p. . 216; Strengholt g 198113, . p. 181-182 ,
Blom 1996, 99 ^ p9 p. I08-IO .
,
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens Yg KA XLa , 161 9^fol. en 9 10. Een katern van een dubbelblad
vanI 3 0 X I 96 mm. Op p fol. 9r schreef Huygens Yg de regels g 1- 3o 6, fol. op ° de 9 regels g
37-72 en op p73 fol. I 0r 73-108. In de binnenmarge g naast de laatste strofe berekende
Hu Huygens Ygghet aantal versregels door eerst het aantal strofen op P een bladzijde (9)
te vermenigvuldigen g met het aantal regels g pper strofe 4 en dit produkt p (36) 3 met
aantal bladzijden J te vermenigvuldigen g (36 3 x 3=
108). Fol. 1ov is blanco.
DI
DATERING
De eerste druk: Verclarin gh Vande xrl. Artijckelen ^ des CHRISTELICKEN GELOOFS.
vi ^et In 'sGraven-Hage. g B YAerdt Meuris, Boeckvercooper, ^ p ^inde Pape-straet, p
inden Bybel. Y Anno M.DC.XIX. (ex. Museum van het Boek/Meermanno
Westreenianum Den Haag, g^ 143 L 28)
D2 De tweede druk: Verclarin g h Vande xrl. Arti Jcelen
des CHRISTELIICKEN GELOOFS.
ino ^rafisch gg ornamentele rand: CONSTANTER YIn
'sGraven-Hage. e. B Aerdt
Meuris, Boeckvercooper, p ^ inde Pape-straet, p ^ inden Bybel. Y Anno M.DC.XIX. (ex
Koninklijke Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, gs La)
Dz-Ot
Eigenhandige varianten en correcties in het exemplaar P KA La van Dz. Kopij p j voor
de Otia. Zie facsimile in deze uitgave769-778. g p
Ot Otia. 1625. `Lib. III. BIBEL-STOFF.'°- 6-81.
S 4 ^p7
KI Koren-bloemen 1658. `I. Boeck, Bibelstoff'. ^ 4 ^pp. 1 o- I 5. 5
K2 Koren-bloemen 1672. 7 `I. Boeck. Bibel-stof en Gods-dienst.' -B 3^P9 -i 4.
Huygens Yg7dateerde H: i °uni 161 l 1619
I26 [16] SYMBOLUM APOSTOLORUM

NOTEN I Vergelijk g l Bakhuizen van den Brink 1 976.
2 Jorissen 187,p44 i -4S •
3 Ditedicht g van Huygens Yg sluit , met het vol g ende 1 7 in , `thematiek en
vormgeving g g nauw aan bij datgene g wat Grotius op p dit moment schrijft' schrijft
Frans Blom (Blom 1996, 99 ^ pp.
108. De Groot schreef tijdens zij zijn
g gevangenschap g P op p Loevestein 1618-162I ook religieuze ^ poëzie p in het
Nederlands. Hugo g de Groots Bewi J s van den waren godsdienst, g waarvan een
`manuscri pt version' uit 161 9wordt bewaard in de bibliotheek van het Haagse g
Vredes Vredespaleis p (Grotius collection, ^ nr. I2o verscheen in 1622 in druk (Nellen 18 9 7,
p. 134, n. S5). Huygens, Yg ^ die toen in Engeland g verbleef ^ werd door zijn zij broer
van het verschijnen ervan op p de hoogte ggebracht in een brief van 3o
mei 1622 (De Haas 1929,No. II, `Grotius a mis en lumière un poème: P Bewijs Bewij
den waeren Godsdienst: bien long, g^ vous envoyeray par la première
je Y Y p p
occasion et moins coustable'). Constantijn verzocht pper brief d.d. 8 ji lun16222
hem een exemplaar P op P te sturen. Brie irselin g, nr. 1 5 met correctie door
Nellen 1987, 9 7, Ç. p 1 34, n. S .
4 Worp Briefwisseling, nr. 66.
VARIANTEN
[titel]
H S ymbolum A ostolonlm Paraphrasticè.
^ p
DI Verclaringh g Vande XII. Artijckelen l des CHRISTELICKEN GELOOFS.
D2-Ot SCHRIFTMAETIGH VERLENGH der ) Artijckelen ) onses Geloofs.
KI SCHRIFT-MATIGE UYTBREIDINGH Der ARTYCKELEN ONSES GELOOFS.
r H Ick stelle mijn gelooff in Benen Godt almachtich
Di [ ] almachtich,
Dz-Ot [ ] God, [ ]
Ot [ ] Geloov'[ ]
2 H Van altijdt, Voor altijdt, alleen in alles crachtich,
Dr alleen,[ crachtich;
, ,
3 H Die alles wat daer is , Die alles wat daer leeft
DI leeft,
D2-Ot om hoogh, om g, laegh, en is en leeft, ,
K2 is, leeft en , sweeft,
4 H Aerdt, , Hemel, , Mensch en Beest uijt l niet geschapen g P heeft.
DI Aerd', , Mensch,
D2 Aerd, [ ]
D2-Ot heeft,
K2 heeft;
5
H Dien d'oirsaeck van al 't 'tghee heen ter Werelt wordt bedreven
'topsicht p
bedreven,
Ot 'ten' g
I27 [161 SYMBOLUM APOSTOLORUM

6 Ha Met laster wordt ontseijt, 1^ met rechten toegeschreven, g
b
rechten
1reden
Dr reden toegheschreven;
g
D2-Ot 0 Ten ontseght, g^ ter Beren toegeschreven; g
Ot toegeschreven, g
7 H Die wijs in goedicheijt, Boet in gerechticheijt,
Dr Die, [ ]
8 H Het goede selver doet, het quade selver leijdt.
Dr [ ] selff beleydt.
D2 [ ] beleydt,
Kr [ ] beleydt.
9 H Diens woordt den Rotsteen is daerop P wij j moeten bouwen,
Dr Rotzsteen[
D2-Ot Ot
de [ I
Ot Rotsteen
lo H Diens werck den s ie hel is daerin l wij hem aenschouwen, ,
Dr aenschouwen; ^
D2 aenschouwen,
DZ -Ot de
[artikel 21
Ha Ende in J. Christum sijnen l eenighen g Zone, onsen Heere.
b eeneboren g
hristum,[ Dr
eeruch- gheboren
i 3 H Ick stelle mijn lgelooff
in 't Lam ' voor onse Sonden
Dr
helooff Lam,
D2't Lam
D2-Ot 't Lam
Ot • '
Geloov
Geloof
i 4 H Voor allen n l dt geschickt, g ^ tot sijner l tijdt l gesonden, g
D2-Ot" ten vollen 'tijd'
iH S Des Vaders eerlach Soon, , Daer van der er wolcken stem
D2 Vader seeni gh
D2-Ot Vaders eenigh g
Kr[' eenigh'[ g
i17 H

I8 H Ons Priester, ons Pro heet ons Coninck, en ons Broeder,
D2-Ot Ons'[ ons'[ ons'[ ons'[
I H Den Christus lang belooft, den Jesus langh verwacht
9 g ^ g
Dr verwacht,
20 Haa Den Hoecksteen Israels verstooten en veracht.
b van 'tmeerendeel
sraels van t Israels, meerendeel
D2 veracht:
D2- 0t
Israels van 't veracht;,
2I H Tvoorseijde Vrouwen saet, De Wijsheijt vanden Vader,
Dr 'Tvoorse Yde
Ot Vrouwen-Zaet
22 H Den Menschewordden g Godt, ^den Godt en mensch te gader ader.
Mensch-gewordden g gader; g
Kr gader ader
3
H Die ontfangen g is vanden Heijligen Heili en Geest, ,g geboren uijt 1 de Ma Maghe het Maria.
KI ]Mae gd g
25S H Die uijt 1 den Gheest ontfaen, ^ die uijt 1 een Maecht geboren g
Dr vanheboren gheboren
Die, , die, een'
26 2 H > Het bene g hij } hadd hadd' gemaeckt g niet wilde zien verloren
Di [heen gheen
verloren;
g
27 H Die sonder Moeder, Godt, Die zonder Vader, Mensch
Di Die, die
D2 Die Mensch,
DZ-Ot Die die,
Kr die
K2 die,
288 H Vervulde 'smoeders buijcke, 1 , voldede 'sVaders wensch.
Dr
D2
buyck, Y,
sVaders*[
D2-Ot 's Vaders
KI voldede, Vaders
K2 voldede's Vaders
[artikel 4
H Dieeleden g heeft onder Pontio Pilato. is gecruijst g 1
gestorven g ende begraven, g ^ nedergevaren g ter Hellen.
Dr Pilato, , gecruyst, ecru st
gbestorven
I29 [16] SYMBOLUM APOSTOLORUM

29Ha 9 a Die om ons Vande Sond' van Adams hoff t'ontladen
b 13 Die om ons voor teaen g in 'tstrijden gtegen 'tlijden l
Dr Die, 'tliden j
3 o Ha a Met een eveijnsden g 1 kus inden hoff werd veraden:
b Ifis Heeft vande wiegh g in 'tgraff g in't lijden willen strijden: )
Di strijden;
3 I H Die om ons vanden bandt der Duivelen Duijvele t'ontslaen
Die,[ 'tontslaen,
D2-Ot t'ontslaen,
3 2 H Als Moordenaer als Dieff in banden wilde gaen. g
Dr Moordenaer,[ Dieff
D2-Ot Gel Yck
voor dieven-schul

39 Ha Die voor ons' schuit ter xxxxxxxxxx wilde* gaen, g
b
schult ter xxxxxxxxxx
il*
xxxxx xxxxx
c
Di
als een lam ter banck stilswi lgg ens is ggegaen,
Die,[ stil-swi' lghens
40Ha 4 Doe selff den rechter seijd', l^ Wat

49
H Die om de Sabbath rust sijn sins

S 9 H Ten Hemel opgevoert, pg daer , den verheven standt
D2-Ot Ter hoogden g
de
6o H Sins 1 heerlijckheijts l l beduijt beduij des Vaders rechter handt.
DISijn's J s
rechter-handt.
Kr [ I rechter hand.
61 H Van daer Hij, l^ als een Prins die naer 't gelucki gh strijden l
Di HyY Prins, strijden,
1
D2-Ot Vorst, die[
Met giften aller handt den Volcke doet verblijden,
6 2 H ^ 1
Dr [ I allerhandt verblijden)
1
633 H Dien hij hij van eewicheijt l voor Sine 1 heeft gekendt g
Dr Die ghekendt, g
02
64 6 H Sijn l gaven g dagelijcx g l ggenadich
over sendt.
D2-Ot Sijn'[ Sin'
H
[artikel 7
Van daer dae hij l come n zal al om te oordeelen de levende ende de dooden.
Dr
en de doode.
65S H Van daer hij opden Dagh g die niemandt zal ontloo pen
,
Di HY, Ot
dien
66 Ha Daer voor den boosen beeft, Godts kinderen naer hoopen,, p
vreest,[
de boose
677 H En beid' 1 te wachten staet, , van al dit groote g All
Di Al,
68 Ha Van levendigh' g en dood' als Rechter comen zal.
D2-0t
Hoog-Rechter g komen sal.
699 Ha
b
Als Hemel Hel en aerdt sal sitteren en beven,
Water, locht[
Dr Aerd'[
D2-Ot grouwelen
7o H Als beide 1 Zon en Maen haer claerheijt l zal begeven,, g
Kr
haer'[
K2 Maen,
7 2 H Des levendighen g Godts Voorboden zullen zijn. l
Dr voor-boden
D2-0t
sin: j
Ot
zijn; l
133 [I6] SYMBOLUM APOSTOLORUM

73 H Als een

S Ick stelle mijn gelooff in eenen Hoop pvercoren,
Dr boude en Gheloov', ' Cudde uytvercoren Y
,
DZ
u Y^ eroren ,
D2-Ot met eloo

97 H
Dr
Ick stelle mijn gelooff in 't opstaen P deser leden,
houde enheloov' g het Leden,
D2-Ot wachte meteloov' g
Kr wacht en ickeloov' g
98 H 'Tverri'sen 'Tverrijs e deses Vleeschs, naex dat het hier beneden
Vleesch,
D2 Tverrisen j
D2- 0t
Vleeschs,
Ot 'tVerrisen j
99 H Des Heeren grooten g Dach zal hebben in gewacht,
Dr inghewacht, g
I oo Ha En weder ziel en lijff te samen zijn
gebracht.
1
b met
c met sijn j ziel
D2-Ot sin' j
ijn 101 o H Ick stelle mijn gelooff in een onsterfflijck onsterfflijc leven
• houde enheloov' g een onver anckli' g lck
Leven,
D2-Ot hoe p met heloov g
Ot geloov'
Kr hop' p en ick[ onverganck'lick g
K2hoo p'
IEen 02 Ha vreucht een heerlicheijt ten l hoochsten top p verheven,
vreucht
b
eer
r 1 j vreucht ( r
c
L j i rust
Di rust,
D2-Ot to pp
KI Een' een'[ top
10 o 33Een H
onbepaelde P vreucht, een eewich lichten dach
Dr Dach,
D2-Ot een'[
Kr Een'
104 4 H
•
Die oore noijt l en hoord', boord' die ooghe g noij noijt en sach.
[ boord'
D2-Ot en sagh, g,
KI sagh; g ,
IO S H
Di
Voor sieckte, > voor verdriet, voor swaricheijt, l^ voor plaghen la hen
pg la hen
D2-Ota qualen
b honich-raed vollalls g ^ voor Werel

Io6 H
Di

UITGAVEN Worp ^ Gedichten ^ I p. p I 47-161.
LITERATUUR Brom 1 9928; Smit I 9 80^ p 7 0- 7, I' Stren gholt i 9 81b ,P p.
Blom 1996, 99 ^ p. p9108-IO
.
Zwaan 1984b;
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 i 9, fol. I i r- I 8v. Twee katernen van twee
dubbelbladen. Het eerste katern (fol. Ii-I 4 meet zoo x I SSmm;
het tweede
(fol. 15-18) s 95I x I 5 mm. 5 Op fol. p i8° noteerde Huygens Yg `Deo Gloria' en
daaronder de titel.
In de tekst bracht Huygens Yg in een later stadium wijzigingen aan. Hierna telde
hij 'vers
op fol. 18° het aantal verzen per bladzijden op tot een totaal van
402'. 4' Huygens Yg telde van achteren naar voren: 28 (fol. i 8 ^26 (fol. i 7
26 (fol. 177 r), > (fol. i 6 28 (fol. i 6 28 (fol. i S ^ 26 (fol. i S ^ 2 8 (fol. i 4
28 (fol. 14r), 4^ (fol. I 3 ^ 2 8 (fol. I 3 28 (fol. I2 28 (fol. I2 26 (fol. II >
g
26 (fol. I I r). De aanduiding g `vers 4o2' onder de totaalstreep p is met de
beginhaal g over de lus van de D van `Deo Gloria' heen geschreven. g Huygens Yg
wenste waarschijnlijk l l^ na voltooiin g van H een totaaloverzicht voor een
afschrift dat als kopij P1 voor D gediend g heeft maar niet bewaard is gebleven. g
Naast de optelling p g schreef Huygens Yg op P 12 september p 161 9 `Prid. Id. 7.
MDCXIX') het Latijnse gedicht g `Credite Terrarum claudae moderamina leges'. g
De eerste letters van de versregels g vormen samen het woord CONSTANTER.
Ditedicht is deel blijven blijvenuitmaken van de overlevering g van de `Christeli J'cke
bedenkinghen'.
D Christeli Jcke bedenckinghen g Over De THIEN GEBODEN Des Heren. Tot vervol gh
op
voorgaende ^ VERCLAERINGHE Vande xrr Arti Jckelen Des Christeli Jeken
Gheloo s.
... In 's Graven-Ha ge. By YAerdt Meuris, ^Boeckvercooper, p ^inde Pape-straet, p
inden Bybel. Y Anno M.DC.XIX (ex. KB pamflet p 2 998
.
D-Ot In een exemplaar P van D bracht Huygens Yg t.b.v. de druk in de Otia correcties en
varianten aan. Deze kopij is bewaard gebleven A L b
p l g IA b). Een facsimile ervan is
aan deze uitgave gp. toegevoegd. zie 779-796
.
Ot Otia 1625. `Lib. III. Bibel-stoff.' p. 82- 8.
S 4 4 ^p 9
Ot-e `Errata' achter in . Ot opgenomen.
pg
Kr Koren-bloemen 1658. `I. Boeck. Bibel-stof.' p. 16- 2.
S 4 4 ^ p 3
K2 Koren-bloemen 1672. `I. Boeck. Bibel-stof en Gods-dienst.' "-D2 p. 14-27.
7 3 ^p
DATERING Huygens dateerde H 4? Cal. September 1619 = 29 augustus 161 .
Yg4 p 9 9^ 9
NOTEN I De Kruyter Y I 97 i b ^ p 47 =12 3 .
2 Worp, p^ nummer 71.
3 Wor p^ Briefwisseling,nummer 6 9. Wor Worpmeldt
alleen Heinsius. In het
handschrift a (KA xLIV , no. 32
staat ook de naam van Petrus Scriverius als
begunstigde genoemd enoemd in een marginale ^ aantekening. g
I 3ó [171 CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

4 Worp, p^ isselin ^ nummer 7o. Jacob Smit 18o 9 ziet hierin een argument ^
voor zijn zijn stelling g dat Huygens Yg remonstrantse sympathieën koestert.
Zwaan18 94^ b p. p z1 9-220) 9 bestrijdt diens zienswijze stelt dat Smit Hu Ygens'
Franse brief aan Wtenbogaert g verkeerd interpreteert p en levert er een complete P
vertalin vertalingvan. Ook Strengholt g 181b 9 p. ^p182 is het niet met Smit eens en wijst wijs
Phet feit dat Wtenbogaert g `vanouds tot de kring gder bekenden van de familie ili
Huygens Yg had behoord.'
5 Worp, p^ Briefwisseling, g^ nummer 72. 7
VARIANTEN Hieronder volgt eerst g een opgave pg van de varianten in de tekst van het
gedicht. ged^c Daarna komen de varianten in de marginalia g en de tussenteksten
aan de orde.
I H Wel op p mijn 1 Ziele dan, ^ die de barmherticheijt
barmherticheij
op, p> Ziele,[ bermherticheyt Y
D Ot dan logge gg Ziel,
Ot barmherticheid
Ki da
2 H Desoedertieren Godts l,
onweerdich hebt verbreijt,
D Ot
Ot
Kr
altijd-goeden l g
altijd lggoeden
altijd-oeden lg
onwaerdigh g
3 H Onweerdich ondersocht de wonderlijcke wonderlijck daden
D- Ot
Ot
Min waerdigh g ondersocht het wonder'

9
Ha Waer Godts dienst, waer Gelooff ,g gelegen g in den mondt,
b Liefde
c liefde
D-Ot Waer' Liefde , Waer' Ghelooff te keuren naer den mond.
I o Ha De boosen deelden met in't Goddelick j verbondt.
b
Goddelijc Goddeli' ck F
1 he
{
g
c salighe g
DO - t boose
Kr mé
I I H Den hertten-kenner Godt diens Goddelijcke stralen
,
D-Ot De
1 3H Die't al siet en doorsiet, dien niemandt noijt en sach
3 ^ 1
D ]sach,
D-Ot o
Ot Die
Kr Dien
I4 Ha En can niet zijn zijn vemoeght g met 'tuijterli l J ck ggewach.
b
D
En can niet
1Can q uali Jck
Canuali' q 1ck int u Yt erfij lck
D-Ot Wordt verr van heel vemoeght g door't uyterlick Y ghewagh. hevea h.
i6 H Diehij g proeft, lP ^die hij ghij toetst, die ^ hij ghij besoeckt van binnen,
D toeft, binnen:
D-Ot toetst
I 7 H
D
De Vruchten hebt Ghij l lieff daer Ghij 1den
Wortel ziet,
de
D-Ot Si'n l U
18 H De Wortel staet u aen doch sonder vruchten niet,
D aen niet.
,
i H De Wortel is 'tGelooff, de Vruchten sijn de Wercken
9
D Wercken,
D-Ot Die[ Ghelooff , die[ heeten Wercken; ,
Kr Geloov ,
K2
Geloov',
20 Ha Daer en is sonder 'teen op p'tander
niet te mercken,
b Doch isser
D-Ot 'Tbehaeght g U[
2I Ha Daer beide l t'samen aen gae naer 'sHeeren wil en wensch
Waer
D Daer
D-Ot WaerUwen [
140 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

22 H Daer wordt te rechtevoert g den naem van Christen mensch.
D Christen-mensch.
D-Ot t voertmen rechte/ Jck
den roem
233 Ha Hoe? zal dan ieder l een sijn l eijghe ei' hen vruchten lesen?
Maer Pijoe? zal ieder l een sijn l eijghe ei' hen vruchten lesen?
[Maer sal] eeneder Y dan
K2 K si' l n' eigen' g
2 25 H Zal d'eere zal den dienst van een oneijndich 1 Godt
D d'eere,[ , on-eyndich Y
D Ot de een'
Ot on-eindi gh'
Kr oneindigh g
K2 oneindigh' g
26 Haa Gebonden moeten zijn zijnaen 'tmenscheli ^ ck ggebodt?
b connen
27H Nu, luijstert Vleesch en bloet, den Schepper die U 'leven
D Nu [ ] Bloet: [ ]
D-Ot Neen, [ ] de [
29 H Den levendigen g Godt, ^die't selver heeft geseijt, g l,
D gyt, hese
D-Ot De levendighe g
3 I H Om sijner t knechten dienst als Meester te bepalen, p
D dienst meester,[ ,
332 Ha Gebiet ons uijt l sijn 1 handt sijn l wil en wet te halen
b wet te comen
c eijgen en wet te
D
D-Ot Si'n' l Sijn'[ l
halen,
H Sit selver voor 'terecht roept Oost en West voor hem,
33 Ha 'tgerecht, p
b in
D Ghericht,
D- Gherecht ,
34
Ha Hoort Hemel aerde hoort naer uwen Rechters stem.
b uwes
Kr Hoort,[ , Aerde,
3S H Wel op P mijn mijn Ziele dan ^dit zijn l des Hemels Wetten
D op, , ziele,
D-Ot [ dan vlugge gg ziel,
Kr op dan, Wetten,
141 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

Dar U den man naer 'thert des Heeren op leert letten,
3 6 Ha Daer p
,po leert
b
F [
wijse n l sen [man naer] s [Heeren] hert
heet
c aer U den de man a naer] 'thert des [Heeren op p leert letten,
D-Ot de
37 Die hij vroegh r h gdie hij hijlaet
die , hij nacht ende dach
b ] sprack p son songh, h,
1 [
D prack,
D-Ot h Ynus pac r k ^nu song, g, [die h Y b Y[nacht] en [dagh] g
3 8 H
D
D-Ot
Off in sijn 1 hertte hadd', ^ off voor sijn l ooghen g sach.
sa gh
•,
droeg, g,
sij' ln
39 Ha
b
Volght g desen voetstap p naer, keert derwaerts u gedachten, g
keert
herwaerts[
stuert
D
keert
D-Ot sine 1 sta ppen
uw'
40 4 H Laet dit u dachwerck zijn, besteet hier in u nachten,
gh-werck[ D
g
nachten;
D Ot [ ] uw uw'
K2
uw'
4 1 H De n ckt
ieder l oogenblick g verloren overbrocht
D
overbrocht overbrocht,
42 2 H DDie
es's
Heeren wil en Wet niet hebbe overdocht,
D overdocht; ,
D-Ot nagedocht; a ge
,
43 Ha Doorsoeckt de wortel vrij, l laet u gheen moeit 1 mishagen, g
b [
] houdt nemmer op p van knaghen g ,
D-Ot Tast in
44 H In 'tminste trru woordeken is wijheijt 1 1 te bejagen lg
D [
] be lg a hen,
D-Ot woord is meer als wijsheit l [te bejaghen,] lg ,
4S Ha Den minsten letter spreeckt p den slechtsten regel g sluit 1,
b De minste
spreeckt, de slechtste
47
D p ,
H Wech deessem deser r ae aerd', wech wijsheijt 1 van beneden,
Ot
Aerd'
KI Wech,[ Aerd', wech, ,
448 H
D
Wech Menschen mi "m erin
gonredelijcke ,
l Reden.
Reden,
3 Wech,[ ,
142 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

Ha^ Wech doolhoff sonder end', wech cloecke sotticheyt, yt
b
cloecke [
wise 1
c cloecke
D Dool-hoff
Kr Wech wech,
So H Scher p-sinni he g verdriet, ien ijdel l ijdelheijt.
l 1t
D-Ot Ydel'
K2 Scher p sinni ge
r H Ick hebb' U langh g ggenough g ggeleent mijn jon l g e jaren,
ghenoe henoech ch[
Kr
[
heb
I g
mijn'[
S 2 H Ick Nebbe langh g ggenoch getuijmelt g l in u baren,
D ghenoech henoech
• uw'
53 H Ick hebbe langh g ggenoch gewentelt g in U slijck, 1
enoech D
g slijck; l^
D-Ot uw
S4 H Mijn herte wil om hooch naer 'teewich eewelijck; eewelijck
hoogh'[ g 'teeuwigh', g ^ eeuwelijck, 1
D- 0Ot
'teeuwigh' g
Mijn enne sal voortaen om 'shemels Waerheijt sweven,
D sweven.
D-Ot Mijn'[ 1
SS H Mijn p 1
5 6 H
D
Stuert haren 'on l ghen loop PGhij lWaerheijt, 1> t
loo p^ g hY
en leven leven,
D- Ot hare ' 1 on ghe vlucht, ^ GhyY
Ot Stuer
Kr Stuert
D
Beleijt haer domme cracht, zoo zij U altijdt, Heer,
cracht:
D-Ot
Kr
Beley Y haer'
Beleidt[
Soo, ^ heiligh, g ^ heili gh
heer,
kracht.
57
H
l ^ zij 1 >
58 H Roem, áp1 prijs en heerlicheijt, 1> loff, danckbaerheijt danckbaerheij en eer.
Ot Soo zij U over zij all, voor ^ altijd danck 1 en eer.
K2 en eewi gh
5 9 H Doen 'tmoeijelijck 'tmoeijelijck ggevolgh g der Israelsche scharen
D DOEN* Israëlsches charen,*
D-Ot DOE* Israëlsche scharen,
143 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l

6o H Door zee, door wildernis, door allerlei' gevaren,
D-Ot en 'tvreemste wedervaren,
6i H (Doch onder 'sHeeren handt, die bij haer dach en nacht,
1 ,
D nacht
6z H Sorchvuld

75 HHa Daelt schrickelijck l om lee g h' op p Sinai coude to toppen
b Sinai
D toppen, pp
D- 0t
ter hood g Sinai
Ot Sinai
776 H Stelt palen voor het Volck, , kiest twee beminde koppen ppen
D co pPen
778 H Genaecken sonder schrick• , roept P over luid' l en seijt. seijt
schrick: overlu Y^ d' set: Y
799 H Hoort, Israël, ick spreeck: p Ick, ^ Schepper, pp Heer en Vader
D Heer,[ Vader,
8o H Van alle datter leeft, Godt, Zoon, en Gheest te gader,
D Zoon en[ader: gader:
Kr ,
81 Ha D'onsterffelicke j Godt, die Wateren het Vier
b De wonderlicke j
met[
D
Vier,
g
D dwin dwinghh'
stier:
dwin gh
82 H Die d'aerde met de Locht vervulle, dwingh en stier,
8 33H D'onsterffelijcke 1 Godt, ^ 'toneijndelijcke Wesen
D Wesen,
84 4 H Voor allen tijdt l ggeweest, ^ noijt l nerghens g uijt lgeresen.
D no noyt,[ ggheresen:
8 S H De verresiende Godt die d'alder leechste hoeck,
D verre-siende Godt,[ d'alderleeghste g
D-Ot t d'allerlaeghste g
K1 d'allerlaeghsten g
86 H
D
Die 'talderdiepste p hert doorwandel en doorsoeck,
doorsoeck• doorsoeck;
D-Ot 't allerdiepste P
87 7 H De levendi ghe Godt die 'tleven hebb' gegeven gg
D Godt,[ g he gheven
88 Ha Aen alle dathi' glziet
in ziel' en lichaem leven.
b men
D gY h ziel leven:
89 H De schrickelijcke Godt die d'ongerechticheijt
9 l g 1
D [ ]Godt,[
145 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

9o H Besoecke, ^ wreeck' en straff' tot inder eewicheijt. t
D eeuwicheyt: Y
KI wreeck en straff [ ]
I H Die solfer, peck en vlam naer mijnen wenck doe hooren,
9 p 1
D peck,[
92 H Die Sodoma verbrandt Gomorrha hebb' doen smooren.
D smooren:
K3
]heb
9 3 Ha Die smettelijck 1 ve ^aff Egypti gYP watervloet
b Hebb' vervuilt l [Egyptti
watervloet
watervloet,
D-Ot Egyptens gYp watervloed;
Ot smettelicke
Ot-e [ smettelick
KI Heb
94 Ha Die alles wafter swom ded' sterven in het bloet,
b Hebb'[ doen
D
D-Ot
bloet;
si'n l
Kr Heb
Ha Die lui sen uijt het stoff der aerde ded' verwecken
9 S l 1
b Hebb'[ doen
D verwecken;
Kr Heb
96 Ha Die vorschen heel het landt van Pharao ded' decken,
b Heb doen
D Hebb'[ 'tgebiedt g
decken•,
KI Heb
H Hebb' menschen in haer huijs, hebb' beesten op het Velt
97 1^ p
D velt
Kr Heb
98 H Met hagel, vier en schorft geslagen en gevelt.
9 g ^ g g g
D vier, schorft,{ hevelt
99
H van het overschot s sprinckhanen rinckhanen doen versaden,
rinck-hanen[ D
P
versaden;
Kr Heb
I oo Ha Hebb' doncker duisterheijt duijsterheij j den lande doen beladen.
dicke
D beladen;
D-Ot du Ysternis
K3
Heb
146 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l

101 H Hebb' d'eerstgeboren
'eerst eboren vrucht van alle dat ick vondt
Kr Heb
I 02 Ha Op p eenen nacht besocht en doodelijck l ggewondt.
b In
D ghewondt hewondt•
o 3 H Hebb' 't grouwelijcke 1 heijr 1 van heel Egypti gYp crachten
D crachten,
D-Ot
Kr Heb
'tboos E gYp tens
I04 H In't diepste vander zee doen sincken en versmachten,
4 P
D I I vande versmachten:
D-Ot diepe van mijn'[
p 1
10 5H En alles, Israel, om u te sien gevrijt
S g 1
D Israël,
106 H
D- Ota
Van slavernij, l^ van spot, p ^ van scham perheijt l en spijt. pl
mijns 1 verachtens
Ot
b Mi'1 my-verachters
Y
Io8 H Mijn Goddelijcke Goddelijck woordt te hebben overstreken,
overstreken;
D-Ot voorversekert[
I09 H Die alles hebb' gedaen, die alles aengewent
9 g ^ g
D en
D-Ot krachtich
Kr heb
I I o Ha Tot voordering g mijns Volcx naer een geluckich endt.
mijns g
b
D voorderin gh' eeneluckich g
'tlan gg - ewenschte
'tlangh ggghewenschte
endt:
I I2 H
D
Bij daegh' g een Wolcke dreeff ^ bij nacht een Vier ded' branden.
deed' branden;,
Kr daegh g een'
I I H Gedrooght hebb' en geschort voor uwer voeten padt.
4 g g p
Dadt• p
Kr heb
I I S H Die uwen hongersnoot g met quackelen q versaeijde versaeijd
hon hens-noodtl, versaeijde,
D-Ot uw noods-hongeren
g
Ot uw'
Kr uw
147 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

I16 H De drooghe g wilderniss' met Manna-dauw besaeijde, l
D besae Yde•,
besaeyde ,
Ot Y
Kr [ I wildernis
K2 besaeide; ,
II 7 H Die om in Raphidim P te coelen uwen dorst
D Die Die, om, > in Raphidim, p , [te coelen uwen] dorst,
D-Ot - om Rapidim p
II^ H

I29 Ha
b
In druck in te g ens Poet in , vrolicheijt 1

I 4I H Sijt lgl hi' van hoogher g staet gecome ecomen totten val
tot den val,
D-Ot afesoncken g
12 H Se ht altij in u hert de Heere doet het al.
4 g 1
D al:
D-Ot binnens herts [de
I 43 H Si't l i hi' l van ui't 1 het slick l in heerli'chei't 1 l geresen
D gheresen heresen
44H

II S Ha Dies sult ghij hij mijn begrip gp in geenighe g g metalen
mijn l begrip gp L ,
b
mijnen mijne naera
D Mijne naera metalen,
H In heenerhande stoff besluiten off be alen.
5 g 1 p
D-Ot [In] min noch meerder stof aenvaerden tee alen.
p
I 5 H De Sonn' en ben ick niet; ick hebse daer geplant; gp ,
D Son
I S 4 H De Maen gelijck gl ick niet, ^ 'tis 'tmaecksel van mijn mij hand;
D , Mijnl
D-Ot
]Mijn'[
,
hand,
KI [
hand•
I 5 Ha In water, locht off landt en ben ick niet te rapen, p ,
b Wt[ vier locht
D
rapen; p
KI Ver Y,
156 S Ha Hoe zoud' den schepper pp zijn het hen' hij heeft geschapen?
zijn g hij g p
b Schepper pp
D de
Ha (I 5 a Seght g Hemel, Hell' en aerd', , seght g Elementen al
< >
Ha 1 S6 'a
Wat cont hij ghij leveren dat mijgelijcken lg 1 zal?
< >
IH S 7pSpreeckt
Mensche wie heeft U met reden eerst verlicht
D S preeckt
Mensche,[ ,
verlicht?
i8 5 H Spreeckt p Aerde wie heeft u gehangen g g in't gewicht, g
D Spreeckt, p Aerde,[ in 'tghewicht? g
KI Spreeckt P
I 5 Ha Spreeckt p Hemel sterrenvelt, , wie heeft u rondt gespannen gp
b
Helle wie heeft u van 'shemels lichtebannen g
= Hb 1601
D Spreect, p Helle, ggebannen?
16o Ha Spreeckt p Helle wie heeft u van 'themels licht ggebannen
b [ '

161 H Spreeckt Menschelijck verstandt Hell, Hemel, aerd' en al
D verstandt,[ all,
Kr S preeckt
16 63 H Si'n't l steenen sonder ziel, ^l zi'n't blocken sonder leven
D leven,
IWat 6 4 Ha eere connen die des levens ghever g heven? gheven?
sullen
c at
eere
voorbeelt
[sullen die
des
,
van s
evens ghever
heere
heven?
dheverghever
voorbeeldt van 'slevens
16 Siet, 6 5 HaIsrael,
ick ben ^ u Helper pen
u Heer,
b
JHelper ( r
Herder
D Israël Herder
Kr uw uw
166 6 Haa Groot, machtich en jalous van mijner knechten eer,
b
1'alous mijner l knechten
elours
[
1 mijnen dienst en
r [ 1
l
D zeloers Mijner 1 Knechten eer;
169 9 Ha Zoo wie daer onder U zal buijge bui' en hals off handt
en
b
lg
vouwen [ I-
D vouwen
I0 7 H tschoonste 'tschoonstedat
hij zie in Water, Locht off Landt Landt,
Kr Locht
1 72 H Dien sal ick dadelijck mijn sware handt doen smaecken,
7 l l
D-Ot I Mi'n' 1
74 H Hoe swaerlijck mijnen toorn can wordden wederstaen.
74 l l
D wederstaen:
1 75 H Ick die der Vaderen te wel verdiende plagen p g
D Ick te-wel-verdiende[
16 Hag, In't vierde boose lidt den Kinderen toe drage, e
b doe dragen, g,
D dra ghen;
1 77 Ha Ick die mijn l goedicheijt g l aen duijsenden duijsende verbind'
b
duijsenden verbind' L
1000 stammen bind'
ijn D
l
du duysen sent Stammen bind'
0t]Mijn'[
Ot dusend
Kr Ick,[
I 5 2 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

I178 H Des ghenen die mijn wet om mijnen 1 wil bemindt.
D Woordt [om] Mijnent 1 [wil bemindt.]
I8o HHa De Reden en 'tverstandt bekennen en beminnen beminnen,
b met den wil
D de
I 81I H Zoo eijsch l ick doch ijet 1 meer bij d'onbeveijnsde l grondt g
D d'on g heve Ynsde
Ot d'ongeveinsden g [ I
I 8 2 H Daeraen mijn eere han ^De Ton Tongh he met den mondt,
Daer aen[
D-Ot[ Min l
han g^ ht •de Mondt:
den [ ]
Ot[ ]Mijn'[
8 3 H Die sul

1 92 Ha
b
D
D-Ot
193 H
D
D-Ot
194 Ha
b
D
Ot
ids Ha
b
D
Ot
196 Ha
D
b
197 Ha a
/3
D
D-Ot
198 Ha a
b #
200 H
D
Ot
Kr
201 Ha
b
c
202 H
D
203 Ha
b
D
D-Ot
En allenthalven niet beletten off verstooren.
off
en r[ i
[
en
[En]oock n onmachtich [niet] en trachten te [verstooren.]
Wil emmers Israel den
emmers ,,[ Israël
emmers Israel
Tot mijner Vijanden onli'delijcken l l trots
vertlei'nin l g h spijtt Pl en [trots]
vercle Y nin gh'
trots, trots
verkleiningh' g
Grootmaecken in sijn l Hert , en voor den werelt s preken
de [
Groot maecken[
hert en [
Stof, oorsaeck tijdt, noch plaets en can hem niet ontbreken,
noch
of
noch ontbreken;
Elck dencke bij sich selfs, wat wonderlijcker cracht
l ^ 1
dale in bedencke door wiens[
selfs•
dael' sich selven in; wat kracht
D'onsienelij cke ziel in 'tlichaem hebb' ebracht
1 g
is
Aen ieder lidt ghemeen, in heen van all' gelegen,
1 g , g g g
] all gheleghen;
Doorsoecke lidt tot lidt be hinne vanden Dach
, g
Doorsoecke lidt tot lidt,
Aenmercke ti'dt op p tijdt, l ,
Aenmercke tijdt l op p tijdt, 1 ,
name sines Godts
Godts,
Die hi' hij sach aldereerst die alder eerst hem sach
aldereerst,[ , aldereerst sach; ,
Beschrijve Besc 1 eerst sijn l jeu jeught, ht daemaer sijn l oude 'aren jaren,
Hde er n k' sijn groene[ g
besie dorre[
Iaren.
si'n' l si'n' 1
154 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l

204 4 H
D
Wat nu sijn l haeren zijn, 1^ wat doen sijn 1 crachten waeren,
haren Y
doe waren;
jn' haren D-Ot
l
sijn' 1 krachten[ rac
Ot nu
Ot-e doe
20
Aenschouwe 's Hemels Rondt, daer, neffens Son en Maen,
Ha ,
b Doorloope
p
206 H
D
Zoo vele ween g schier als sterrelichten staen
Sterre-lichten staen;
D-Ot[ gaen aen;
207 7 Ha des werelts cloot; , daer twee verscheiden 1 saecken
b Aenmercke s werelts
c Aenschouwe 'swereldts
D cloot, saecken,
D-Ot dien
208 H Het drooghe met het nat een rondte samen maecken,
g
D Nat,[ ronde t'samen
D-Ot tot eene ronde
209 9 H
D
Daer d'Ebbe, daer den Vloet de stranden op pl sijn maet
de
D-Ot sin' j
2IO H Off Glimmende bespoelt, off sackende verlaet.
p
D verlaet:
21 I H En laete dan sijn Hert in sine woorden blijcken,
D-Ot door heen sijn se en lijcken
l gg l
212
E segge, Groote Godt wie isser w's gelijcken?
H En gg ^ g l
D se he: Godt,[ uw's[
gg
P l >
D overluyd', Y,
Kr overluyd, Y,
21 H En roepe overluijdt, Hoort, Goddeloosen, hoort,
214 4H Wij vreesen noch u strop, P> u vier, noch u moort, >
D-Ot I juw uw uw
Ot uw' uw'
21 S Ha Dit's onser aller Hoop, p>
1 j Hoop, ( r
[
1Godt, [ L
Israels vertrouwen >
1
D hoop' p
216 H
Het wit daero wij zien, den grondt daemp wij bouwen,
p l ^ g P wij
D daer op de daer oop[
I 55 CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

7 H Dit is Hij
om wiens naem u banden en u pijn
D ]11.37;[ Y
D-Ot
uw
2 pl
Ot UW' uw'
D
Ons' feesten, onsen roem, ons eere zullen zijn.
Ons
D-Ot Ons' onse ons'[
2r 8 H
l
220 Z H Dus wil ick 'tlasterwoordt tla in loffsang g sien veikeeren
D
loff--san gh
Ot
'tlaster-woord
221 H
D
Dus wilickmie ln macht a mijn weijsheijt weijsheijtsonder grondt g
macht , Mijn
Ot [ Mijn' 1
Kr
Mijnen[ l
K2 [ Mine l
22 2 2 3 Ha Wilt ghij l in n 'sWerelts W loop p u selven niet verliesen,
b
's levens
K2
verliesen;
225S H
D
Voos Voor stierman, voor beleijdt, voor loot, , voor waterpas
water-pas p
Kr
water-pas, p
227 7 H Omultee
1 een ijdel Niet een groot ^ All te verwecken,
D-Ot
All-om
228 Ha
b
Om l de duisterheijt juit1
het claere licht te trecken
Licht
D-Ot beter [ I
229 9 Ha
b
Om alles t'overcle'en met een ghemeijne g 1 locht
Zocht
D
t ' overcleen "" * Locht,
D-Ota
t'overkleven
b [ I t'overkleen een'[
Kr [ I t'overkle'en
Zo HagDie ''t hooghe h van het lee gh' voor altijdt l scheiden scheijden mocht.
b
laegh' g
D Leegh' mocht
D-Ot Lae gh'
mocht',
Z 3 i Ha a Om 'tdrooghe tdroo ghe
van het et nat bescheideli ^ck t'ontmenghen g
b p [ I t'ontcleven
D
t'ontcleven,
2 3 2 Ha a Het water op P d'een ' zijd' 1 op p d'ander 'tlandt te brenghen. g
b 0m

2 33 H
D
Om Jaer, , maendt, , dach en uer, , bij l Sterren, , sonn' en maen,
[ I uer b YSterren
Son en Maen
,
Sterren,[
234 3 4 H
D
Een on g efeijlde l loop pgestadich g te doen ggaen.
aen
gaen,
Ot Een' ongefeijlden[ g l
234 3 4 Ha
b
D
Om 'tvlugge tvlu cleijn-gebeent gge clel l n geb
de wolcken te doen snijden,
1 j wolcken te doen snijden, l
lock t te doen door snijden, l
Zocht doorsnijden )
D-Ot [ I doorsnijden, l
236 3 H ' T geschub
< » b zee-gediert de g door 'twater te doen glijden. g)
D
glijden
)
z 37 H
D
Om 'tcruijpsel tcrui )p se vo voete-loos, , om vier-voet allerhandt
voetBloos allerhandt allerhandt,
Ot { I om't[
2 3 8 Haa Beijd 1 hant en mier te oren hen op p het landt
Oliphan
Elephant p
D Beyd' Y
Mier setten landt,
2 39 H
D
Om m tl ' aeste meester-stuck, , het cort-begrip gpvan
allen
'tlaetste
D-Ot 'tlaeste
K2 [ 't laetste[
240 4 H De cleijne l wee r 1 t Mensch, , naer mijn lggoet wel-gevallen geva
D
welgevallen g
241 4 H < >Te » schapen, als een Heer die alles heerschen mocht,
D-Ot scheppen,[ h pp n 't al beheerschen mocht',
aghen 242 4 H Ses da n hebb' ick daer vrij-willich l in verwrocht.
D Sess' verwrocht;
KI Ses heb
245 4S H
D
Ses daghen g zal den tijdt tijdtvan uwen arbeit zijn, l
Sess'[
D-Ot [ I de s pann
Kr Ses
246 4 H
D
Ses daghen g hooren U, den sevenden is mijn, )
Sess'[ de Mijn; )
D-Ot
sevende
Kr Ses
247 47 H Dien zult ghij, hij Israel voor mijnen 1 Sabbath kennen,
D Dien'[
Ot Dien
IS7 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

24 8 H Daer sult ghij hij uwen Zoon, u Dochter aen gewennen, g
D-Ot ]uw'[
2499H U affgesloofde g vee, , u Dienaer man off meijt, 1 t ,
D-Ot Uw uw
Ot Uw' uw'
Kr Uw afgesloofde[
K2 af-esloofde g
2 5o S Ha Den vreemdelingh gh daerbij l die t'uwen huijse 1 leij. leijt. 1
b daeraen t'uwent binnen[
D Vreemdelinck daer by[
Ot vreemdelingh g
251 S Ha Dien sult ghij hij aen mijn woordt, ^ aan Psalmen en gebeden g
b
1 j Psalmen ( r
lofsapg D Lofsap g en Gebeden; ,
2 S 2 Ha In mijnen mijnen naem ve ^aert Godts-dienstele Jck
besteden,
b / /
D vergaert, g Godts-dienstelijck Godts-dienstelijc besteden; ,
2 5S
3 Ha
gen 'swerelts sorgh, g begheerlijcheijt g l l en lust,
b
Ontvliegen g L r
1 Ontloo pen
D Ontloo pen sorgh' g ,
D-Ot Versetter
254 S 4 H Verheffen 'tvlugge gg hert naer d'onbepaelde p rust
D 'ttraghe g
rust
2 5SS H Naer 'tSabbath zonder endt, , den ghenen toegescreven g
D [ I end• toegheschreven g
,
2 S5 H Die 'tSabbath haer's gemoets g mijn goetheijt 1 overgeven g ,
D-Ot
]Mijn'[
257 S 7 H Die van het boose werck in ruste leggen gg stil
D
stilt,
28 S H En maken mijnen 1 Gheest den Meester van haer wil.
D-Ot [
haer'
2 S9 Ha
NTwee r sanni
p h g trot

262 H Van die ick over U als Hoofden hebb'eset g
D gheeet.
Kr hebeset: g
26 H Den Vader, die U heeft beid' beijd'lichaem
ende leven
264 4 H Door mijn mijnbestuer en macht geschapen g p en gegeven, gg ,
D Mijner Mijne handen cracht
Ot
veniorsaekt
265 S H De moeder die U heeft gedragen g g en becrocht
,
becrocht,
266 H In swaricheijt l gebaert, g in sorghen g op Pg gebrocht,
D opghebrocht; pg
,
levens-nood[
D-Ot
267 7Ha Plicht, eere en
[ ] eerbied [en
ontsach sult ghij hij haer beide beijd toonen,
268 Ha Hun weldaet t'aller tijdt l beleefdeli Jck
beloonen,
b
r 1 j weldaet L ,
liefde
D Hunn liefde beloonen; ,
Ot Hunn'[
269 Ha In band' en ballingschap,in swaricheijt en pijn,
b
overlast
D bandt P1ijn
9 l p l
7 H Sult ghij hij haer toeverlaet, troost, heij1 l , en hulpe p zijn ln
D he Y1 zijn. l
D-Ot
Kr
[ I eerste en laeste[
zijn: l
K2
laetste[
271 7 H
D
Den avondt haeres tijdts, l ^ haer sware leste daghen g
hares hun
Ot [ hun'
K2
hunn'
272 7 H
Ot
Zal hun U Morgen-son g blij-geestich lg helpen P draghen dra hen ,
ten blidsten j
Ot uw'
273 7 3 Ha Swijght lg nederich en lijdt, l straft haere woorden niet,
b
Naere woorden
haereboden g r[ i
D nederich,[ hare woorden
275 75 H Der Landen overheijt, 1 en wereltlijcke machten,
D [ I Overheyt Y
I 59 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

277 6 H
D
Zal uwer ieder l een voor mijn mijngesanten
achten,
Mijn achten;
D-Ot Mijn'[ 1
277 77 Ha Zij sitten op P den Stoel daer ickse hebb' gestelt, g
daer ickse
b
die ick haer
D die Ick haer
Kr heb
28 7 H Haer menschelijck l gebiet g is Goddelijck J ggewelt
D ghewelt hewelt
2799H Des Vaders in sijn 1 huijs, l^ des Coninckx in sijn l landen:
D sijn' l Landen;
Ot si'n l
Kr sijn' Landen.
28o Haa Haer wetten is mijn mijn woordt, , de Princen zijn zijn mijn 1 handen.
Haer 1 is ( r
b
De 1 L j 1 si 1n
D De Wetten zijn l
handen:
D-Ot[mijn'1
2 82 H Te loone zult ghij hij zien een langhe g levens-dach,
Ot een' langen g levens da g^ h;
284 4 H, Het Rijcke 1 Chanaan besitten en berusten,
D Van 'tricke j
2855 Ha
b
D
Te loone zult hij ghij zijn zijnoneijntelijck l 1 verheught
onsprekelijck[ p l
one Yndeli' 1ck verheught g
[< 286a
D Ot t'aller end onendelijck
286 Ha In't Hemelsch Chanaan, , d'onsprekelijcke p 1 vreught. g
b d'oneijntelijcke [< 285 ^ a
D d'onsprekelijcke p 1
D-Ot de not Y begrepen[
287 7 H Leeft vredelijck l in rust met uwen even naesten,
n een even D Ot
even Vriend en naesten
KI een'
288 H Verstout U niet sijn l Doot ontijdelijck ontijdelijckte
haesten.
D haesten; ,
Kr sijn'[
289 H 'Tis mijn gelijckenis, mijn maecksel en mijn beeldt,
9 mijn g l ^ mijn l
D Ot Mijn'
l
160 [171 CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l
l

290 H Die van U noch in ziel noch lichaem niet en scheelt
D scheelt:
2I 9 H Schendt mijne wercken niet: mijn gramschap p zal bestortten
D-Ot
Mijn'[ 1
22 H Die 'tminste menschen-lidt zal schaden off vercortten.
9
Kr menschen lid
293 H
93 U ei' lghen vleesch en bloedt behoort mij eijghe ei' hen toe,
D
bloedt,[
D-Ot Uw[
294 94 Ha
b
U leven staet mij aen, al zijt ghij't ' selver moe,
[Staet mij] 1 u leven aen wat [zijt l
Kr aen,
295 9S Ha , l
b
c 1 stell' U doot haer F
[
Ick stell U haer uer, wie > zalse niet vetei den. ?
doot [haer uer, wie zalse niet veij eiden?
stelle stervens
stelle stervens [uer, Wie salse[
D ,
296 9 H Ich voeghe g ziel en lijff 1 wie zalse derven scheiden? scheijden
Lijff,[ ,
297 97 H a Zal eenen druppel pp bloets ter aerde sijn l ggeraeckt
D Ot ick een[druppel]bloedts Pp [ter aerde sien eraeckt
Kr een'
298 H a In spijt en weder-wil van die hem heeft gemaeckt?
9 pl g g
D Ot hebb'
Kr heb
H, U onschult, Israel, zal ick, off niemandt, wreken,
D-Ot Uw[
3301 H
D
Mij comt de wrake toe: Wee, die zijn l Broeder slaet,
Wee si'n l
Ot
sin' j
33 o H Elck you ghe sijnen 1 staet naer sijn l ontfangen g crachten,
D voe voegh he crachten; ,
Ot maet en[ sin' 1
Kr
ontfan gen'
304 3 4 H Die sijn l genegentheijt g g 1 can dwinghen g en verachten,
D Ot
dwinghende g
Kr sin'
l
IC)I [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l

3 06 Ha Onthoude si 1nnen lust van 'thouwelijcsche 'thouwelijcsch bedt.
b
sin
D leucht
'tHuweliicksche bedt;
K2 bed
307 H Veel beter connen mij d'ontbonden vrije sinnen
3 7 l l
D- Ot de kommerloose
0
308 H
D
Dan 'thuis-besor j ghde
hert believen en beminnen.
'thuys Y besorghde g
Ot 'thu Ys-besor ghde
339 09 Ha Die niet en can ontgaen g den moeijelijcken moeijelijcke brandt
weerstaen[
D ontgaen g en can [ ]
3 I o H Van't sondigh g lusten-vier, ^ beghev' g hem inden bandt,
D-Ot getroost'
sick [inden
3 I2 Ha Sijn l sinnen te geval, g^en mijn gebodt ter eeren,
1 j
mijn g
b
sinnen
ziele
D ziele[hevall gheval en{ eeren.
Kr
Siin'
S^ 11
n geval,
K2 Sin' j
3 I3 H Dits d'eewigh' g echten knoop, p^ 'tonbrekeli ck ^ verbondt
D d'eeuwich-echte
3 I 4 H
D
In mijnen naem begost g in mijne mijneWet ge gggrondt.
be gost
Ot[ ] ge grondt:
3 I5 H
D
Vervloecket zij den Man die selver sijngedachten J g
de
Ot sin' j
K2 sijn
3 16 H In sijnes 1 naesten bedt oneerlijck oneerlijcklaet
vernachten
vernachten;
I H Den minsten ooghen-lonck in overspel ontslaet.
3 g p
D onslaet.
3I 9 H a Laet ieder 1 een de Vrucht van sijn l besweette Jaren
D- Ot van sijn'
0 l
Zo H a Besitten ongemoeijt, en vredeli ck bewaren:
3 g 1^ J
D bewaren.
D-Ot Het on hemoe t besitt [en
g Y
162 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
l

3 Den mensche raeckt aen goet noch have bij geval,
2I H e g lg
D-Ota De
b Der menschen hen raeckter geen aen gghevall,
3 z2 H Van mijn rick-milde l handt, van boven comt het al;
D[ ]Mi n
}
D-Ot Miin' 1
32 3 H
D
Die 't t sijnen } Broede Broeder neemt, heeft mij 1 voor eerst bestolen,
neemt bestolen.
Ot
neemt,
Kr
bestolen,
K2
bestolen:
3 24 4 H Noitbev Noij 1 e Dieverij Dieverijvoor mijn mijngesicht
vetholen.
verholen;
z H Wacht st r o
er op het velt, wacht roover onder 'triet,
3S p p
K2 Wacht,[ wacht,[
3326 H Ontgaet g de > srechters handt, mijn oogh g ontloopt Pgl hij
D
Kr
37 2 Ha'
Wacht vreckewoecker-dieff,
die op't p oneerlijck 1 rapen, p >
b
schrapen, P
en schrapen P
Kr
vrecken
K2 Wacht, , vrecke
3328 Ha
b
BBij l daghe ghe
niet en rust, bij nacht vergeet ^ te slapen,
1 j vergeet te ( r g
1
verlet u
D
vergeet g te slapen. P
Ot
slapen: p
3 2
H Wacht schattere r en mijns Volckx die vander armen bloedt
Volckx,[
, Wacht,[
3
o H Onmenschelijk versaet uws hertten overvloet.
Ot
overvloed:
33I H Ick houde rekeningh g van all' u boos bedrijven,
D
rekeninghl g all
D-Ot [ I dat[
[
333 Ha
b
En E mijn l lanckmoedicheijt 1 mijn 1 GoddeliJ dh verdrach
Goddeli'ck l
uitstel uijtste en
]
Mijn Goddeliick
D-Ot Mijn' l
I63 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN
all:
niet.
niet:
niet;

33S H
D-Ot
Onwaerheijt, } ^ Achtercla p^ bedrieghelijcke g l woorden
achter-hoon tweedu ydelicke
Ot twee-du Ydelicke
6 H Zijn grouwelen voor mij, en geestelijcke moorden;
33 Zijn g 1^ g }
D moorden,
337 Haa b
En meer als dieverij: Wie schaedt sijn } broeder meer
i j schaedt L,
quetst
D quets uetst
siin'[
Kr meer,
33 8 H Off die hem neemt sijn } goedt, g ^ off die hem steelt sijn } eer?
D-Ot si'n' 1
3 H Het snelle Ton ghen-bladt
en hebb' ick sonder reden
D- Ot
Kr
'Tveelvoudigh on ghen-bladt
heb
Ha34 Veel cortter niet ggetoomt, dan alle d'ander ' leden leden,
b
alle d'ander
slichaems ander F [ i
D ghetoom hetoomt dan 'slichaems ander leden;
• ander'[
Ot leden
Kr leden;
34 2 H Gewortelt in het vleijsch, } ^ becingelt g in het been.
D vleesch, besloten
H Wel hem die sonder leedt van vrunden en gebueren
343 g
D-Ot Vrienden[
H Zoo sorghelijcken lidt can dwinghen en bestueren,
344 g } g
D bestueren;
345 H Die liever 'snaesten schandt stil-swijghende }g bedeckt,
D schand' bedeckt
D-Ot al swi' lgbende
34 346 Ha
b
Dan sijnen l goeden g naem met loghenen g bevleckt.
1 j si'nen 1 ( r
i' l emandts
D yemandts
D-Ot al lieghende g
347 H Dien g gave, ^ noch ggeschenck, ^ noch vrees noch Pho

3499 H
D
Schout loghen-tal, g ^ mijn 1 Volck ter liefde van U Godt
Godt
D-Ot Schouwt lo g hen-tael , Min j olck ter liefde van] uw' God
3So Ha Die den bedriegher g hoont, ^den loghenaer g bespot. pot
den bedriegher (r
b
g
d'achtercla pper
D d'achterclapper pp
3SI H Gheveijnsde 1 heijlicheijt 1 1 en zal mij niet bedrieghen, g
D Ot Schijnheili 1 g h' masker-deu g h

362 3 Ha Tot sijner 1 wraecke wenscht ^ is schuch ldi aen een moort.
b hoopt, P,
D-Ot een'[
3 G 3 H
D
Swicht vleescheli Jck vernuft; mijn wille si' l u reden,
[ I vernuft, Mijn'[ reden;,
Ki Swicht, , mijn 1 uw'
KK2 Mijn wil z uwe reden;
^ y
364 H Wie salder tegen g staen, ^ wie isser om t'onvreden?
D ]staen?[
D-Ot wilder{
365 H Wie roe pter mijn> l gebodt g voor l ggerecht?
366 H Ick, de Rechveerdighe, Ick, Israël Ick segh't.
3 , g , , , g
D Rechtveerdi he
g,
367 H
D
Jae, > Heere, > 'tis U woord woort t, 'tsijn l U bescreven wetten wetten,
Woordt^, beschreven
D-Ot uw uw
KI
uw'
368 H Daer naer wij onsen loop verbonden zijn te setten,
3 wij p l
D setten;
D-Ot Will en daed[
369 39 H Daer van het minste punt p vertreden off gefaelt g
Dunct p
D-Ot onachtsaemli J ck ghefaelt g
37 z H En zult Ghij j daer o pdan
in een van all vervallen
b Zoo dat des menschen ziel[
c Daer door de swacke
D [
I all' ghevallen, g
3 72
Ha
b
Voor U gerechticheijt erechtichei't straff schuldich is voor allen.
voor F r 1
In [
van
c Voor
D In van
D-Ot Uw'
37; Ha Maer zult ghij daerop dan te rechte met ons gaen
b er}^I hierop[ ]
lEnI
D Maer sult Ghy hier op [ ] gaen,
D-Ot [ I dus en dus [
166 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

H Waer 'tschepsel uwer handt in d'eerste formgebleven,
375 Ha p
'tsche psel
form
b
f 1 1 r L 1
vorm
c
d'eerste
sijn '
form F
vorm
[gebleven,
'
D 'tSchepsel p
in] d'eerste form
D-Ot op p d'eerste leest [ ]
376 37 H En hadden wij l U, Heer, moetwilligh g niet begheven, be heven
moewillich
377 Ha a Wij Wi dorsten o waert p zien: De crachten waeren daer
b
dorsten
derfden
D dorsten [ ]
K2 Daer waren krachten toen
378 H a Om U ebodt g en Wil in als te comen naer.
D- 0Ot
uw[ door U[
Kz alles te voldoen.
379 H Nu leijt l dat groote g licht, ^die Goddelijcke
1 gaven g
D- 0Ot leght[ g En g el-li' lcke
[ ]
KI light g
3 8o H Door eenen, in ons all, erf-sondelijck l begraven. graven
D eenen all erfsondeliick begraven; g
3 82 H Die 'tminste goet g can doen, can dencken, > off verstaen.
D 'tgoede g can off doen, off
D- Ot
kan, hoe doen? ja, dencken, ja verstaen.
383 H Selff, Heere, daer Ghij 1 werckt; ^ daer ghij hij het et nieuwe leven
D werckt
34
8 H In't nieuw-herboren hert van nieuws bestaet te geven,
D- 0Ot
wederschapen p
3S 3 85 H Valt strijdt en tegenstandt, g , door een verscheijden Wet
3 86 H
een'[
Die tegens g d'uwe stelt haer moghelijck g 1 belet.
Ot teen g
387 H Waer zijn ons Vruchten dan, ^ waer zijn 1 ons' Offeranden?
D [ ] ons'[ dan? Waer[ Offerhanden?
388 Ha Wat zal een le ghe handt op p uwen altaer branden?
b u altaren [ ]
D [ [ Uwen Altaer[
KI een'[ ]
167 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

3 89 H Wat zal hij brenghen g op P sijn 1 Schepper pp te geval g
D-Ot offeren siin'
39 H
D
Dus comen wij van U, Genadich Vader, halen halen,
halen
D-Ot Eijscher,[
1
3 9 2 H Het ghen' hij g lvan ons eijscht; 1 de middel idd om betalen
D- Ot Soo veel
393 9 H Van die wij schuldich zijn: l Siet ons' ellenden aen
Ki dien
394 9
Ha aen aengesicht esicht van hem die voor ons heeft misdaen,
b voldaen,
D voldaen;
D-Ot In SYN' onnoosel' wond' Die [voor ons heeft voldaen•
Ot wond',[
3S 9 H
D
Laet sijn' l onooselheijt l voor onse schulden spreken,
onnooselheyt
D-Ot onschuldicheit
3 6 H Laet uwes torens slach op P sijn verdiensten breken,
D siin breken;,
D-Ot siin'[
Kr breken,
3 97
Haa b
Laet sijn 1 onweerde straff ^ en onverdiende pijn pl
geleende straff
D-Ot siin'
398 3 9 Ha In U gerechticheijt g l ons eenich offer zijn. 1n
b Op p uwen altaer-steen vollen
c altaer heer
D altaer, Heer,[ ,
D- 0Ot
altaer eens
399 99 H Zoo zal U goedicheijt g l op p aerd' en hemel wesen
D- 0Ot uw'[ om hoogh, g^ om laeghe[ g
401 OI H Zoo u gerechticheijt g 1 den Volckeren bekent
D bekendt,
0t
Uw'
402 H D'een' onuits j prekeli Jck
en d'ander sonder ENDT.
D onu YP ts rekeliick
[onderschrift en datering]
H Constanter. 1619. 94Cal. September. p
D ontbreekt
D-Ot MDCXIX
Kr ontbreekt
168 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

H Deo Gloria
D ontbreekt
[titel]
H CHRISTELYCKE BEDENCKINGEN over de THIEN GEBODEN DES HEEREN. tOt
Vervolgh g h op P voorgaende g Verclaring gvande xi'. l articulen des Christelycken Y
geloofs.
D - Ota V E RL E NG H der Geboden Tafelen onses Gods ^ Tot vervol gh o Pde Arti'ckelen
1
onses Geloofs.
b
VERLENGH der] d r twee Gebod
want ick ben de Heere uwe Godt, sterck endeerich W
die de misdaet der Vaderen besoecke aen den kinderen,
tot t in het derde ende vierde lidt, der ghener g die my
haten.
6. Ende doe bermherticheyt Y aen veel duysenden,
Y
der ghener h ner die m Ylief hebben ende mijne mijn Gheboden
7 Gh Y en sult den name des Heeren uwes Godts
niet te vergheefs g oft lichtveerdelick g ebru Ycken.
Want
de Heere en sal hem niet onschuldich houden noch on-
gbestraft laten, ^ die sijnen l name misbruyckt. Y
8. Zijt ghedachtich gY
des Sabbath-daechs dat ghy
dien he Yg li het.
9. ,Ses dagen g sult ghy h arbeyden, Y ende alle uwe wercken
doen.
I Maer den d sevensten dach is den Sabbath des
H ren uwes ghy Godts: Dan sult gh geenen arbeyt y doen, ,
Noch u Sone, noch u Dochter, noch u Knecht, noch u
Dienstmaecht mae ht noch u Vee, noch de Vreemdelinck die in
Stadt-poorten p is.
I69 [17] CHRISTELIjCKE BEDENCKINGEN

I I. Want in ses daghen heeft de Heere Hemel ende
Aerde ghemaect, ende de zee, ende al datter in is, ende
h Yrustede den sevensten dach ^daerom se gbende
de
Heere den Sabbath-dach, ende heylichde y den selven.
I2. Ghy sult u Vader ^p
ende uwe Moeder eeren, op
dath glanghe Y g leeft opter P aerden, ende dat het u wel
gae
inden lande dat u de Heere uwe Godt gheve heven sal.
3. Ghy Yen
sult niet dooden.
14. 4 Ghy y en sult niet echtbreken.
15. 5 Ghy y en sult niet stelen.
I6. _ Ghy Y en sult gheen valsche gghetuyghenisse Yg Ps
re-
ken te teghe hen uwen naesten.
7. Ghy Yen sult niet begheeren g uwes naesten hu huys s.
Yen sult niet begheeren g uwes naesten Wijff 1^ noch
sijnen l Knecht, ^ noch sijn l Dienstmaecht, ^ noch sijnen sijnen Osse,
sijnen l Ezel, noch eenich dinck dat uwen naesten
heeft.
In D-Ot noteerde Huygens Ygpop de versozijde l van de titelpagina:
Den Text vande Heiligh Heili he Schrift salmen tuschen de
Rijmen in voegen, g ^g gelijck l inde Artijckelen l van 't
Gelooffedaen g is, volgens ^ g het getall g der Vaersen vande
Text tot

56 H Ioh.i4:6.
Ot [ontbreekt]
79 H Exod.2o.
D xod.2o. Gene. i .26 ^ I I 7. . Matt.28 I 9.
I .Ioan. S7 . . 2.Cor.1 3 .1 3.
95-96 H Exod.8. r 8. Exod.8.6.
D [Exod.8:6. r 8]
-100 H EXOd.10.I .I .I .22.
99 3 4 S
D Exod. i o.
107 H Ps.89:35.
D [ontbreekt]
125-126
H Math.22:37. Math.4:io. Apoc.19:2o. 22:9
D Math.21*:37 [ ]
135 H [ontbreekt]
D 2.Sam.22.4.7. Matt.ii.z8.
137-143
H Ps.i45:15.16. 104:27.28.Isai.45:7.
Iacob. z : z 7. Ioh.4: r 4. JOb. I : 2 I .
D [I's.145.15.16. 1o4.27.28. Esai.45•71 Zach.i.i7.
[Ioh.4.i4. Iob.i.zi.] Iere.23.24.
Ha (i4i) Ha Isai.40:18
II H Levit.: i. Prov. 2 :2 .
9 S 94
D [ontbreekt]
z28-z37
Ha2 2-2 3 4I
Gen.I: 3•4•S•
Gen. i :6. 7.8.
Gen. I:. 9 I 0. i I.12. I. 3
Gen.I: + I 4.+
15.16.17.18.19.
Gen.I:2o.21.22.2 3.
Gen.1:2 4S .2 .
Hb Gen.i.i.
2.
3•
4•
S•
6.
171 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

D
239 H Gen.I:26.2.28
39 7
D [ontbreekt]
2877 H 2.Cor.I 3:II.
D I.* Cor.I 3:I
I.
301-302
Ha Deut.32:35.
b [peut.] 15:9• [32:35.]
3 0z Ha Levit.i9:17.i 8.
b [Levu. i 9:] 16. [17.18.]
Ot [ontbreekt]
316 H Math.5:28.
Rom.7.7.
Ot [ontbreekt]
3 29 H Isai.33:ii.
D Esai 35.1[5.
345 H Provio:iz.
D [ontbreekt]
35 1 Ha Math. 5 .2o.
b [--> 353]
361-362
H Math.5:22.
D Math.5.2i.'
3 6 3 H Isai.45:9. i.Sam.3:i 8.
D [Esai.45:9. i.Sam.3:18.] Psal.ii9.i37.
365 Ha
b
2.Sam.Io:I2. Rom.:I .2o.
99
< >
377 H
7 3
D Gen. 2* :2 73 . I .
[toegevoegd gedicht edicht
H [ontbreekt]
D I. Cor. .I . Sapientia mundi hujus stultitia est apud Deum.
3 9 p 1 p
172 [17] CHRISTELIJCKE BEDENCKINGEN

Ha Navigat ad Summo delg sum sydus Olympo
3 g p Y Yp
b defixum
H Scilicet, haec animi quassa carina mei.
4 ^ q
Ot Sic etiam mentis meae.
Ha> Nitimur in vanos, nisi te ducente labores,
ducente
b
raeeunte
D praeeunte
[
Tende manum,persto; tolle, relabor i
opnieuw p zich voordoend als een `Herder-wicht' (r. 61 ^ zijn zijnonafscheidelijke l luit. it
In een ` g es prek' met zijn zijninstrument brengt Huygens Yg hun gezamenlijke g l verleden
in herinnering. g Zonder zijn luit zou hij geen succes gehad g hebben bij de meisjes,
zou hij niet in hofkringen g zijn binnengekomen en zou hij geen toean hebben
zijn g hij toegang
gehad g tot ` pa ick' r. 4SS 45-52), - 2 de En else g konin acobus g I. De trocheïsche
versmaat die hij voor deze deun verkozen heeft die hij vaker zal toepassen)
wekt de suggestie gg dat hij zijn luit niet alleen bezin maar ^ ook letterlijk l bespeelt. p
Aan het einde van het lied klinktlotselin p g : `Luijt 1^ te veel gepresen eresen Luijt, Luit Stopt p
uw' snaren, Anna fluijt.' l Het luitlied is daarmee uit. Huygens Yg schakelt over op p de
beschrijvende 1 alexandrijn. l De herder ziet dat Anna Roemers Visscher de fluit
aan haar mond zet en met bolle wanen g de juiste l toon tracht te treffen.
Hij richt zich dan tot de vrijheer vrijheervan Asperen, p ^Rut er Wessel vanden Boetzelaer,
Rutger
vraagt hem vonnis te willen wijzen. Vindt hij dat de "lompe p Jongen" g
(Huyg Ygens) zijn `schrale darm- g eschra pp' (r. I- 7 72 voorbarig g`voorsichtich' r. 72) 7
beëindigd g heeft toen Anna begon g te musiceren? Of is hij het met hem eens dat
dat jje e beter even kunt g toegeven p (en dus ophouden je met je spel) p dan tot je 1
schande te worden `uitgefloten' g `verbeent' r. 74)? 74
173 [Ió] IJET BOERIGHS

De vrijheer van Asperen p geeft g Huygens Yg gelijk. g l De luit zweeg g terecht toen Anna
` quam ter baen' (t oudste 73 handschrift). Op phaar
beurt heeft Anna Roemers
Visscher Huygens Yg ggecomplimenteerd p met zijn luitspel p en zijn^ z zang. g In haar
kalligrafisch pgg
privé-handschriftje Letterjuweel komt een tienre gelig vers voor
Aen Constantinus Hui ' Jg ens ^hebbende
hem daechs te vooren hoorera eelen en sin singe en op
y n Lui Jt I. Hoewel Beets (gevolgd g door Zwaan) een relatie legt tussen beide
teksten 2 twijfel twijfel ik aan een direct verband. Anna reageert g niet op p Huygens' Yg
gedicht.
UITGAVEN Worp p Gedichten I, , p. 161-16 3
LITERATUUR UU Beets 18 7 8, p. 47> 47; Beets 1881, > p. 4S - 47^ ' Anna Roemers Visscher 97 I i ^ p. p Io•
Smit 198o, 9 ^p .6 S^ • Zwaan 1984c, p 9, 16-1 7.
OVERLEVERING
•Hr-I
Autograaf g Huygens, Yg ^ UBA 28 C I. Een blad p papier p van 3 I Sx
zoo mm, in twee
kolommen beschreven. De linkerkolom teltversre 44 versregels, els de rechter 1 4.
De rechterkolom is ondertekend eneda g ekend: `Constanter. 3?
Id.
Nouembris. 1619.' 9
HI-II Nadat Huygens Yg^Hr-I voltooid had, noteerde hij l onder de datering g en
ondertekening g in de rechterkolom nog geen zestiental regels. g Met een
verwijsteken werden deze regels gg ingevoegd tussen de regels z8 en 29 9 van Hi-I.
De in te voegen g passage p g markeerde Huygens Yg met een streep p aan boven- en
ondergrens. g Onder de benedenstreep p schreef hij l daarna de titel.
Hz Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 1 9^ fol. i 9r-2or. 0 pfol. i 9r schreef Huygens Yg de
regels reels 1-28 op pfol. 1 9° de regels g 2 94 -6 en op pfol. 2 0r de regels g 65 S t m 74. 74 H2 is
een afschrift van Hi.
H2-0t Ten behoeve van de druk in de Otia bracht Huygens in Hz, >
in een lichtere inkt,
enkele wijzigingen
' aan.
Ot Otia 1625. De tekst is opgenomen in Liber vi, S r- S p. 143-146.
S pg ^ 3 4 ^p
KI Koren-bloemen 1658. Boek Iv, 2G -2 p. 2 5 1-2 53).
S ^ 4 ^p
KK2 Koren-bloemen 1672. 7 Boek viii, ^ 3 N2 3 N3^p 468-469.
DATERING Hi is gedateerd: 3 Id. Nouembris. ouembris. 161 9. = I I november 161 9 .
NOTEN I Anna Roemers Visscher ^] I i , no. 8.
2 Beets 1878, 7^ p47; 47> Beets 18 81 > p45 45-47. 47 Zwaan 18 94^p9 c en p. p 16-17.
VARIANTEN
[titel]
Hr-II a snick. I Haechsche-herder-boeren-luijt-liedt 1 en Amsterdamsche-Roemerfluit-riet
1 van Anna Roemers. Ende daetvan het ende aende Ed. Heere Mijn l
Heere Van Asperen. p
174 [Ió] IJET BOERIGHS

Grill I oftHaechsche-herder-boeren-luit-liedt 1 en
Amsterdamsche-
Roemer I..
[-fluijt-rie -fluit-riet van Anna Roemers. Ende
Visscher
c
het besluit l [aende Ed. Heere Mijn MijnHeere Van Asperen.] p
Grill oft Haechsche-herder-boeren-luijt-liedt ^ op p het
[Amsterdamsche-
Roemer
Visscher
.
-flui't-et 1 ri van Anna Roemers.
Hi a
Ende daervan het besluit l aende Ed. Heere Mijn MijnHeere Van Asperen.] P
Grill Oft I Haechsche-herder-boeren-lui ^ t liet op p het Amsterdamsche-]
Vissche -uitriet J van Anna Roemers Ende daervan het besluijt besluit aenden
Heere Mijn MijnHeere van Asperen.] p
b Haechsche-herder-boeren-luit- l liedt [op p het Amsterdamsche-
Visscher- luitriet van I Joff. [Anna Roemer] Visscher I Aenden
Vrijheere 1 [van Asperen.] p etc.
HZ-Ota Iet aenden VVrijheere l van ASPEREN, aengaende off. AAnna Visschers.
^ g
b Iet boen hs berders,
HZ gp es an
H2-Ot gp es ann
Hr-Ip, Haechsche maecksel Fransche crop,
20t maecksel,[ kropp, ppr
H^-IgFransche stellin h Haechsche copp
H2 stellingcop,
g P,
H2-Ot stelling, ghsche kopp, pP,
5 I - Haechsch'-Veneetsche-Fransche spanen, panen
H2 Haeghsch g [
6Hr-I Luit 1 ^etui' glghe van mijn mijntranen,
I g lge
[
H2-Ot mijn' l
7 Hr-I Luit l etui' g lgl he van mijn vreucht
H2 Luijt,[
H 2- 0t mijn' vreughd, g
8Hr- I

l
0 l
I 2 r-I Luijt, mijn stille Treves-trom
Hz- t mijn'[ Treves-tromm,
i 3 Hr-I Luit 1 mijn fluit en mijn Trompetten,
mijn l mijn p
Ha 2 Luit Luijt, en Fluit Fluij [
]mijn
Hz-Ot ]mij1 n'[mijn' doove mijn' Trompen, p,
^ Ot Fluit Trompen; p ,
i 4 Hr-I Luit l mijn feest en mijn banc bancquetten,
mijn 1 q
H2 Luit 1,
HZ-Ota ]mijn' mijn' druijven-dompen,
l p,
01 Feest,[ druiven-domen;
druijven-dompen;
l P
r- Mijn vermaeckeli'ck ge quel.
i6 Hi-I Mijn 1 gq
Hz-Ot vermaeckelicke uell.
gq
I 7 Hr-I Luit 1 mijn

[De regels els 29 2 t m voegde 44 gHuygens
in een later stadium toe]
299 Hi-II Daer ae de deuren r en de mueren
1-12-01 muren
o Hi-II Met et f erw it langhe e e a ge
lueren
H2-0ta fluweele lange g luren
3 I Hr-II Sijn l Behan hen en bedeckt;
behanghe
Zijnn behangen gen
3
2 Hr-II
Hz
D ae r me nroette
boereneckt. g
Dae rmen[
Boeren
Hz-Ot [ geckt
33 Hi-II Daer ae het a alti ti dt ^ is vol reucken
ltijd H2-Ot
1 voll[
3S
Hr-II, Min off meer als in een keucken,
H2-Ot-
Recht [als in] een' kermiss-keucken,,
Ot kermess keucken,
Hi-II Daer r de leren wanten duijm 1
Hz [ ] leren-wanten
Ot['le'ren-wanten[
36 Hi-II Steeckt vol muskes en badui m.
H2-Ot parfui1m
37 Hi-II
H2
Daer ae de mantels en de craghen g
cragen
Hz-Ot kragen g
38 Hi-II Zoo veel vreemde deuren dra ghen
Hz-Ot[' veel'[ kleuren
Ot Soo dragen g
HI-II Dat het in een mensch sijn oogh
39 ^ g
Hz [ ]zijn[
Hz-Ot [ sign [ ]
40 4 Hi-II Flicker t a als s ee een R e ghenboo gh.
H2 re genboo gh.
433 Hi-II Om ee een a h dt n e gvol gewins, g
H2-Ot handt handtje en voll[
Hr-II Op P een hartigh g off een Prins.
Hz [ ] Hartigh g
Prins:
H2-Ot[ ] een' Hertogh[ g een '
l l l
Hr-I Luijt mijn eerste wech wech-bereijder betel der
Hi
Hz-Ot
Lui l, t
wegh-bereider g
177 [I81 IJET BOERIGHS
l

46 Hr-I
47
H2
Hz-Ot
KI
Hr-I a
b
c
Hz-Ot
48 Hr-I
H2
H2-Ot
49 Hr-I
H2
Hz-Ot
Si Hi-I a
b
S 3
Hr-I
H2
5 5 HrI a
b
H2
Hz-Ot
Ot
Kr
56 Hz-I
H2-Ot
57
59
HI-I
H2
H2-Ot
Hr-I
H2
6o Hi-I a
b
Hi-Ot
6 r Hr-I
H2
Hz-Ot
Ki
Tottenrooten g Menschen-Weider, l
Menschen-Weider
1
Menschen-Weider
Verr' benoorden 't Noorder Meer
Verr' benoorden
'tNoorder[
West ten noorden
West benoorden
West bij bi' Noorden
a ick dunckt mij, hiet den Heer)
p ^ l^
Heer.)
a ick
p
Die sijn l Hooch-geleerde g ooren
zijn 1
Ooren
sin' j
Diehi' g t' l sijner l eeren sloe sloeght ht
te wille [
Luit t bij l Lui l ten veeleken ^
Luit l^ luiten luijte
Luij die uwes Meesters naem
jon jonghe hen [mein]
l^uwes
Meesters [naem]
uwen Trampers[
uwer [
l
uwes [
Maeckt bekent en aengenaem, g ,
Kondigh g maeckt
Twee mael seven jaer geluijstert.
1 g 1
aer
Tweemael
Luit te veel gepresen Lui t
l gp l,
Luit 1,
Stopt P U banden, ^ Anna fluit. fluijt
uw'
Horn. not v ^,awv
^^
2101,1171V Aawv.
µ^
Poimèn laón.
[ontbreektj
Wt was den Boeren-deun zoo haest het herder-wicht
[ ] Boeren-deun,[ ] Herder-wicht
C ] de [
Uyt[
178 [Ió] IJET BOERIGHS

62 Hi-I Sijn l Anna, ^ sijnen 1 schrick creech naerder in't gesicht. g
H2 Zijn[ l schrick,[ ^ in t' gesicht
H2-Ot Si 1•n' ]kreegh g
6 3jg
Hi-/ En sach haer 'tfluijtgen vast van alle canten claren,
HZ
H2-Ot sagh g
t'Fluit j gen
kanten klaren,
664 Hi-I En sach een jonghen l g Reij l rontsom haer lijff l^ vergaren,
HZ on ghen vergaeren, g
Hi-Ot sagh g een' Jongh on he Rei
65 Hr-I En sach het soet geswel g van d'een en d'ander koon
HZ Ot sagh g geswell
d'een' d'ander'[
666 H r-I a Daermede zoo hem docht Si' 1 taste nae den toon.
b
taste
ei•lde
pl
H2 Daer mede docht,[ peilde na
> p
67 aHI-IGhij die 1het Roemer-liedt aen uwe croon gehangen g gen
Roemer-liedt
b
1Visscher-liedt
H2
Roemer-liedt
oemer-lied H2-Ot
kroonehan g gen
69 9 HI-IGhij
de verstaet 1 hoe verr' een Amsterdamsche fluit fluijt
een' Amsteldamsche[
7o I-I
Verdooft ten
overtreft een Haechsche herder-luijt, 1,
H2 Herder-luijt,
H2-0t Verketelt en verdooft een' Haeghsche Herder-Luijt, l,
7 HI-ISpreeckt p vonnis tuschen tween, off ^ niet des' lompe p jon l gen
sschen[ H2
H2-Ot vonniss[ de
Ionen g
7 2 Hi-I a Sijn l schraele snaer-geschrap snaer-eschra voorsichtich heeft bedwonghen g
b [ I darm-geschrap p
H2 schrale bedwongen g
H2-Ot darm-eschra g pp
73 HI-I Daer Anna qquam ter baen: Off't niet is, ^zoo hij 1 meent,
H2
Anna Oft
H2-Ot Annas keel verscheen;
74 Hi-I Best tijdelijck l 1 ggeswicht, ^ dan schandels J verbeent. b.
b eer
H2-Ot tidelick j
schandelick
179 [Ió] IJET BOERIGHS

Hz-I
H2-Ot
Ot
Kr
[ondertekening en datering] g
Constanter.
3? 3 Id. Novembris. 161 1619. 9
1619
MDCXIX
[ontbreekt]
[19] AEN MIJN HEER DE GROOT
COMMENTAAR Hetedicht g i A 9waarop Huygens p Ygghier
reageert, richt Anna Roemers aan
Hu Hugo o de Groot, ^die in uni 1 161 voor 9 levenslange g opsluiting p gnaar
Loevestein is
overgebracht. g
Het valt in drie delen te verdelen: een aanspraak p tot de zon (r. 1-i2 een
retorische klacht (r. 1 3 -2o) en tenslotte een rechtstreeks aanspreken p van Hugo g
de Groot (r. 21-26).
Ze raadt de zon aan Zijn 'gulden hooft' te bedekken 'want dees lie p (de
contraremonstranten die Grotius c.s.evan g en g namen en veroordeelden)
houden van de duisternis en willen het licht niet zien.
Na de klacht uit het tweedeedeelte g volgt in het derde stuk een
verontschuldiging ^ ggrechtstreeks gericht aan Hugo g de Groot. Hij moet maar niet
kwaad worden als een eenvoudige g `maecht Die U verheven geest g op o
't alderhoochst behaecht' haarpen p op phet papier pp zet, ^terwijl haar hart hem meer
terwij
is als haar schrijven 1 ggeleerd, ^ fraai of kunstig g is. Hij l moet geloven g
dat zij het grootste g deel van haar lof verzwijgt l niet uit onwil, maar uit vrees.
Hiero Hierop pakt p Huygens Yg uit. Haar door de poëzie p beroemde tong gmoet zwijgen, lg
haar onvrouwelijke (voor een vrouw ongekend g ggrote)
verstand moet tot
bedaren komen, haar letterrijke t ppen moet ophouden p en haar rusteloze hand
moetaan g rusten. Huygens Yg spreekt p vervolgens g haar ogen aan. Spaart p uw
geleerde eleerde tranen, ^ de juiste l tijd om te huilen zal er zelf wel om vragen g als de
`over grooten Groot' de doodsrivier is overgestoken. g
In r. 8 corrigeert g Huygens Yg zich. Wat? Tij Tijd om te schreien? Na de dood zal men
zegewagen van de wonderlijke wereldroem de eervolle last van zijn zij
naam nog g zien dragen. g
In de laatste vier reels g parafraseert hij l het onder het gedicht enoteerde g citaat
uit Ovidius dat o opDaedalus betrekking gheeft. Hij Hijvraagt
zich af hoe van nu
af aan drie wallen en driegrachten g (Loevestein) die `meer als Dedal-eest' g
(die man die meer vermag g dan Daedalus die op p wieken van was uit het Labyrint Y
ontsna p te opgesloten pg zouden kunnen houden en laten wegteren. Grotius' roem
kan niet opgesloten pg worden, ^ noch door de dood vergaan. g
In de slotregels llikt Huygens Yg `even op p Grotius' sensationele ontsnapping pP git uit
het slot tereluderen' p meent Nellen.' Dat lijkt 1 alleen maar zo. Misschien is
heteeld beelddat Vondel later opriep pwel debet aan deze associatie. Huygens Yg kende
natuurlik 1 zijn l Horatius. de rachten g en de wallen haalde hij l wellicht net als
Vondel deed, > uit diens Oden III, i6. 2 Met de woorden `meer als Dedal-geest' g
I SO [19] AEN MIJN HEER DE GROOT

UITGAVEN
LITERATUUR
DATERING
NOTEN
VARIANTEN
I H
2 Ha
5
b
Ha
I H
3
[21]
b
COMMENTAAR
verwijst Huygens Yg mijns inziens ook naar het gezegde g g van Horatius dat . wie
Pindarus naar de kroon wil steken, als Icarus o p sti' l^ met vleugels g van was.
Grotius had al in I595 op twaalfjarige Pleeftij leeftijd in het Grieks een Pindarische ode
PFrederik Hendrik geschreven.3
g
Beets 18 7 8, 2• Beets 1881, II, 42; Worp, I, p. 16 3 -164; Leerintveld
7 ,p 4 , ,p 4 , p, ,p
199613, p. I20-I2 (met afbeeldingen van het handschrift).
99 , p 3 g
Beets 1878, p. 42-43 Nellen 1987; Leerintveld i996b.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 1619, fol. 2 I r. Een blad pp papier van 95 i x 310 3 mm.
Bovenaan dit blad noteerde Hu Yg ens dit sonnet. Na een citaat uit Ovidius volgt
onder een streep P het afschrift van het gedicht g van Anna Roemers in Huygens Yg
hand [tekstdeel I 9A
.
Huygens dateerde het sonnet: 1 ? Novembris. 161 .
Yg7 9
I Nellen 19, 97,p D. 126
2 Strengholt g bespreekt p Vondels gedicht g bij bij zijn behandeling g van Anna Roemers
Aen den Hoogh-Geleerden g Heere Hugo ^ de Groot, ^ Nae si J 'n wel geluckte
IVtcoomst.
(Strengholt gg 1989a). Dit gedicht zet in met een drievoudige g vergelijking g l g die
Anna Roemers ontleent aan Hooft.
3 Horatius Oden Iv, , 2; , Leerintveld I 99 6b ^ p. p116-123.
S still over-vrouw verstandt, >
Wacht letter-rijcke pen, rust ruste-loose handt,
p >
Wacht
1 beidt
l
Wanneer haer (Och! off noit j een Reden-loose Doodt
Reden-loos F
1 altijdt-wrede
1
Daer van bekennen zal d'oij d'ol't onverwonnen Doo

Het tweedeedicht g redeneert andersom. Al is Venus liefde-gek, g^ dan betekent
dat niet dat in het algemeen g de vrouwen de liefde niet zouden afweren. Venus'
geval eval was uitzonderlijk. l
Een Frans epigram dato opdezelfde pagina p^ is opgetekend, pg ^ gericht g tot een mij
onbekendebleven gebleven A. =Anne D.G. varieert het thema nog geens:
Ik verbaas me
niet over Adonis' weigerachtigheid te genover Venus, ^ maar als hij maar een idee
hadehad g van jouw l ogen, g ^zou hij hi jou vast en zeker er bemind hebben.
Gedichten I, p. 164-16 5 .
UITGAVEN Worp , p
LITERATUUR Slui J ter I ^, 86 pp.
2 3 1-2. 3 2.
[20]
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 1 9^ fol. 22. Een blad papier pp van 1 99S 5 x 310
mm.
Hetedicht g neemt de bovenste helft van het blad in. Het volgende g gedicht, g een
pendant endant ervan , staat o pde onderste helft. Onder het voltooide gedicht
noteerde
Huygens, Yg ^ waarschijnlijk een dag later, de titel. Boven de titel schreef hij `Inser'.
waarschijnlijk g ^ hij
Zie onder Datering. g
H Ot In deeriode p dat Huygens Yg de kopij p l voor zijn Otia gereedmaakte, g ^ bracht hij hi met
inkt in H een aantal wijzigingen aan.
Ot Otia 1625, vI `Van Als', -N p. 10 3 -104.
S >3 3^ p
Kr Koren-bloemen, 16 5 8 > '1III. Boeck. Van Als',(21. 3 v4214]), 266-26 p 7.
K2 Koren-bloemen, 1672, 7^ `VIII. Boeck. Men g elin g h.' 3 o 3 3 o4^ p. 47 8-479
DATERING Huygens yg dateerde H: I ] Nov. 161. ^ Later, mogelijk , g J de dag gdat hij de titel
noteerde, veranderde hij J de datum van `I 7'
in `16'.
VARIANTEN
[titel]
Ha a [ontbreekt]
b Besluit Besluijt genomen uijt l de rasende Liefde Coorts.
Aen 't Vrouw-volck, in 'temeen g
c esluit jggenomen uijt] J Venus [rasende Liefde Coorts.
Aen 't Vrouw-volck, in 'temeen g
H-Ot Op p de Fabel van Venus ende Adonis. Tegen g de Vrouwen.
KI [Op pde
Fabel van] VENUS ende ADONIS.
I Ha Wie hadde Venus-Moer zoo snellen fellen schicht
b
1 j Venus-Moer
Venus

3 H Maer was hij niet haer kindt, , en was zij niet sijn' sijn moeder?
H Ot kind, si'l
4 H De lecker en verschoont noch bloedt-verwandt noch broeder.
H Ot
bloed-verwant
bloed-verwant,
Ot
bloed-verwant
5 H Maer was zij selver niet Vooghdinne g van sijn' sijn handt?
Ot si'l hand?
6 H
H-Ot
7 H
H-Ot
M eester s the van het vier , maer slave van den brandt.
brand.
Maer was zij niet Goddin om sijn sij gewelt te weeren?
l sij [ geweld [ ]
H Gheen Goddelijcke 1 borst can dat venijn 1 verteeren.
H Ot Goddelicke maegh g kan[ fenijn
Geen'
9 H
H Ot
Och c sterfflijck l Vrouw-gediert, g Doel-witten van de Min,
sterfflick Minn Minn,
Ot Oh
IO H Ontstekelijcke waer, , nu comt mij inden Sin Sin,
H-Ot Ontstekelicke komt Sinn Sinn,
Kr waer;
I I H Cost Venus noch als moer, , noch als Voochdin sijn banden banden,
H-Ot Kost Moe'r,[ Voochdinn si'n' 1
I2 H
H-Ot
Noch als Goddin ontgaen g sijn l kinder- pl ijl- gewelt
,
kinder- pl ijl- geweld,
K^ kinder-pijl pl ggeweld,
i 3 H
H Ota
Wat moet het slechtelijck l tot uwent zijn gestelt,
slechtelick
b grouwelick
i 4 H Die eens al watter smoockt mocht luchterlaegh g zien branden!
Ot
[
I branden.
K2
[
branden!
2I
[ondertekening en datering] g
Ha Constanter. 1 7? 7 Nov. 11619 6 1
b 16°
H Ot < >
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 1 9^ fol. zz. Een blad papier pp van 195 9S x 10 3 mm.
Hetedicht g vormt de tegenhanger van het vorige g dat op hetzelfde blad is
ggeschreven. Onderaan dit blad schreef Huygens Yg een gedichtje g l in het Frans:
1ó3 [201 OP DE FABEL VAN VENUS ENDE ADONIS

Sur les froideurs d'Adonis
A.
Dame A.D.G.
Je ne m'estonneoint p du desdaigneux ^ refus
D'Adonis D'Adonis; • aussi bien n'estoit ce qu'à q Venus.
ANNE mais s'il n'eust veu de 3 ^ p 4
Ot-e Errata-lijst 1 achter in Ot.
KI Koren-bloemen, 1658, S^ 'IIII. Boeck. Van Als.' 2 i 4^pp. 26 7.
K2 Koren-bloemen, 16 72 'VIII. Boeck. Men g elin g h.' 3 o 4 , p. 479 •
DATERING Huygens yg dateerde H Die qquo 's'. 1619 9 = Die quo q supra, p, op pde dag gwaarop p het
ggedicht is ggeschreven dat bovenaan op P deze bladzijde staat; ^ d.w.z. november 161 9.
VARIANTEN
H
Rite)]
Tehen-besluit g l voor 't Vrouw Volck.
H Ot Opde p selve Voor de Vrouwen.
0t
selve.
K2 selve,[
1 H Was Venus liefde-geck, g ^ wie can daeruijt l besluiten besluijte
Ot [ kan
broecke-broeds,[ Ot
daer uyt[ Y
2 H Dat Vrouwen in 'tgemeen g off niet off weijnich l stuijten stuiten.
stuiten? l
3 H Al was zij l haest in brandt dat hadde sijn l waerom,
H Ot brand
Ot wast sij[
Ot e was
4 H Wien bijt de Duivel l eer dan dieder met gaet g om?
0t
Wie
K2 mé
I84 [2I] OPDE SELVE

7 Ha Zou't niet de heetste zijn die heel de werelt braeijt? braeijt
Zou't niet de heetste zijn l ( r
1 Wat zouse zijn l als Vonck
H-Ot Wat zouse zijn l als Vonck
8 Ha Zou't niet een hoere zijn die al de co pP els draeijt? draeijt
b
niet een hoere zijn 1 ( r
1 Wat zouse sijn l als hoer
H Ot Wat zouse sijn l als Hoer all koppels pp
Ot all'
[ondertekening en datering] g
H Constanter. Dieuo q 's'. 161 9
H-Ot 1619
Ot MDCXIX
K2 [ontbreekt]
[221 THE
COMMENTAAR
UITGAVEN
Met dit in boerendialecteschreven g gedicht g biedt Huygens Yg zijn zijnbuurmeisje 1 en
vriendin Dorothée van Dorp peen pakketje p l aan dat zij door moet sturen naar
Philips P Doublet, ^ heer van Groenevelt (de `groene g Groenevelt' uit r. 3), blijkbaar l
een wederzijdse ^ vriend. Het bevat een p aar gedicht ^es van hem en een g e graveerd
glas. g Over één ggedicht uit het ppakket licht hij Dorothée in. Dat is het ` quickjen l
Van ien Haeghse g boere-jool' l (r. I 4 -I5), zijn `Boeren-deun' (zie ggedicht
18 .
Dorothée moet raden wie er in datedicht g geprezen erezen wordt en uit het
ge
graveerde glas g moet zij zij kunnen opmaken p wie die 'Haeghse g boere-jool' 1oo
is.
Via dit speelse p raadselversje l brengt Huygens Yg zijn 1 vriendin Dorothée (en via haar
de andere vrienden) dus op p de hoogte g van zijn goede contacten met Anna
Roemers Visscher. Ik neem dan ook aan dat hetlas g waarvan sprake p is, door
Anna Roemers ise g raveerd g voor Huygens. Yg
Worp Gedichten I, p. 16 -166• Zwaan I 8 p. 16-T (geannoteerd).
p ^P S ^ 9 4^p 7
LITERATUUR Sterck I 887, pD. 2$ j, • Zwaan 1984; Leerintveld 1985; Keesing g 9 7, I $ p p. 3I.
I
OVERLEVERING
DATERING
VARIANTEN
8 h
h Handschrift KA XLa 161 fol. 2 . Afschrift, niet in Huygens' hand. Een blad
9 ^ 3 ^ Yg
van 2 x I o mm.
papier9S S
I 8 5 [22] THE
Hetedicht g is niet gedateerd. g Op pg grond van de inhoud moet het geschreven g
zijn 1 tussen I I en 20 november 161. 9 Van 11 november dateert nl. de met dit
gedicht g meegestuurde g Grill (gedicht 18 en op p20 november reageert g Huygens Hu
op p een reactie op p dit vers.
Met ien veers

[2 3]
GRILLIGH TRILLIGH TRILLOOS KINDT
COMMENTAAR Lucretia van Trello wenste niet als een van de 'verlepte p roosjes' uit ggedicht
22
beschouwd te worden. Haarprotest p – blijkbaar l in dichtvorm – wordt in dit
speelse p vers door Huygens Yg beantwoord. In zijn weerwoord zegt hij hijdat hij dat
gedicht g geschreven g heeft om een meisje te prijzen. pl Als hij al van een ander
kwaadgesproken zou hebben, ^ dan was dat bij wijze van vergelijking. Niet om
iemand te beledigen. g Elke man verzint leugens g om zijn lief of zijn zij vriendin te
Vanaf r.o 3 tot 64 4volgt dan, in dialect zo'n g elo gen
omische en
petrarkistische) .1 beschrijving. g
Aan het slot van dit antwoord herhaalt Huygens Yg dat hij hijhet gewraakte g
vers schreef `Om en meijsgen l ggte
bestieren Die me [...] Meer behaeght/
Die ick Liever siej as alden dach'(r.95-98). Ter nadere precisering p gvoegde g hij
later aan dezeassus p vier reels g toe. De laatste twee ervan `Dien ick lieff heb
met en maer, Niet as vrijster maer as Caer.' r. I o I-1 o2; d.w.z.: `van wie ik houd,
maar dan niet alseliefde g maar als goede g vriendin') verwoorden duidelijk zijn zij
verhouding g tot Dorothée van Dorp. p
UITGAVEN Worp ^Gedichten I, ^pp. 166-16 9^ • Zwaan 1 94,p 984, p. 18-2 4(met
annotaties).
LITERATUUR Sterck1 88 • Zwaan i 982; Leerintveld i 8 ; Grootes i 8 p. 6-8; De Vries i 8
7^ 9 ^ 9 S^ 9 Sip ^ 9 S;
Keesing 1987b, 1- 2.
g p 3 3
OVERLEVERING
H-I Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, ^ 161 9, fol. 2 4r. Een enkelblad p papier p van 3I 2 X i195
mm, beschreven in twee kolommen. De regels g i t m 8 4in
de linkerkolom, de
regels 49 t m 1 o6 in de rechterkolom. De laatste vier regels g met ondertekeningg
noteerde Huygens Yg verticaal, onderaan rechts van de rechterkolom. Onder de
linkerkolom noteerde Huygens Yggin
een latere fase een viertal regels dat ingevoegd
diende te worden na regel g 98. 9
DATERING Huygens Yg dateerde dit ggedicht: 20 9bric 161 9 = 20 november 161 9 .
VARIANTEN
8 H-Ia Die men lestereis j ontvallen
b me
16 H-Ia 'Kwil noch al tenuaetste q keeren,
b 't
20 H I Om en aere

H I Oven Se h in 't treën 'tis en paeuw,
45 g p
47 HISegh her g ooghjes g 1 bennen I I o. [Constanter. zo. 9bric. 16 i 9 raptim p et ludibundus. vix [trib. hor!
[2¢] WIE SEIJT DAT PIET EN TRIJN
COMMENTAAR Ditedicht g is een parafrase pYg
van een epigram van Ben Jonson. Huygens deelt dit
zelf onder hetedicht g mee. In The worker of Beniamin onson komt het voor bij
de Eirammel als nummer 'an.'
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. i 0.
p ^P 7
Ió7 [23] GRILLIGH TRILLIGH TRILLOOS KINDT

LITERATUUR Bachrach 1 95 1; Davidson en Van der Weel 99 I 6 ,pp. 214-21.
S
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg , KA xL a , 161 9, fol. 2 °. 4 Een enkelblad papier p p van 3I 2 X i 9 mm. S
0 Opfol. 24r 4 staat ggedicht 2 3 .
DATERING Huygens dateerde dit gedicht: 27 9bris. 161 .
Ygg 7 9 9
THEMATISCHE sc Naar Huygens' yg eigen g aantekening g onder het gedicht g is dit een parafrase p uit het
BR BRON N Engels g van Ben Jonson. Ik citeer hier de originele tekst van Jonson naar de
folio-uitgave g van The workes of Beniamin onson. Imprinted p at London by Y Will
Sansby Y 1 616. x. KB 167 7 B 28 : E irammel g p. 779 - 7 80:
XLII.
On Giles and Ione.
NOOT
VARIANTEN
H
4
6 Ha
b
c
5
I0
I
5
Who saes Y that Giles and Ione at discord be?
Th'observing g neighbours g no such mood can see.
Indeed ,p poore Giles repents p he married ever.
But that his Ione doth too. And Giles would never,
By Y his free will, ^ be in Iones company.
No more would Ione he should. Giles riseth early,
And having gggot him out of doores is glad. g
The like is Ione. But turning g home, is sad.
And so is Ione. Oft-times , when Giles doth find
Harsh sights g at home, Giles wisheth he were blind.
All this doth Ione. Or that his long gY yearn'd life
Wereuite q out-sun. p The like wish hath his wife.
The children , that he kee p, es Giles swaeres are none
Of his begetting. And so sweares his Ione.
In all affections shee concurreth still.
If now, , with man and wife, , to will, , and null ull
The selfe-same thins g^at
note of concord be:
I know no couple p better can agree! g
I Jonson 1616,p 7797 779-780. Zie Bachrach I 9S I p. ,p121. Bachrach suggereert gg
dat Huygens Yg door zijn zijn verbroken relatie met Dorothée van Dorp, p^ zich zi tot
het ethuwelijk in dit epigram verwoorde beeld van een huwelijk voelde aan getrokken.
HHoogstwaarschijnlijk oogstwaar sj chinlijk is Huygens op p dit moment reeds in het bezit van een
exemplaar p van Jonson's First Folio.
Tri1p z et i' 1

I H

OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg , KA XLa , 162o , fol. I r- fol. 3 r. Papier, p , 3 i Sx
Zoo mm. De folia
I en 2 vormen een dubbelblad , fol. 3zat daar met spelden aan vast. Fol. 3
eva t het gedicht g di `Gar...' 26 . Het geheel g heeft sterk geleden g door de inwerkingg
van vocht. Op pggrond van de plaats P die de regels g op P het pp papier innemen en de
aard van de schrijfstof is voor dit gedicht g een viertal stadia in de tekst-
ontwikkelin g te onderkennen. Behalve de ggrondlaag g van het g gedicht H- is
een drietal correctie- of aanvullingslagen waar te nemen H-II t/m H-I .
H I Dit is derondlaa g . g Huygens Yg noteerde in twee kolommen:
o opfol. I r : de regels g 1-44 en 4 - S 9o;
op p fol. I°: de regels g 9 1-1 3 6 en 1 37 -18o•
op p fol. 2 r : de regels g 181-228 en 233-274;
op p fol. 2°: de regels g377 275- 3 22 en32 3 - 3 52 39 en - o•
op p fol, 3 r: de regels g 39 1- 436 en 437 -444•
Onder regel g 444 staat een streep. p
H-II Nadat Huygens yg regel g 444 had ggenoteerd, schreef hij op p het ondersteboven
ggedraaide fol. 3 r de reels g 3S3 - 37 6. Door verwijstekens 1 worden ze naar hun
definitievelaats P gedirigeerd. g g
H III Onder de streep p na regel g 444 schreef Huygens yg de regels445-464. g H II was toen
aleschreven. g Gedwongen g door de geringe g g ruimte tussen de streep p na444 en
de van de onderzijde af geschreven g regels g 35337, 353-376, g^ ging gYg Huygens meer en meer
gedrongenl schrijven. De regels g staan veel dichter op p elkaar. De ruimte bleek
uiteindelijk toch te klein: voor de regels g 4 3463 en 4 4, 6 de datering g en de
ondertekening g week Huygens Yg uit naar de buitenmarge. g
HIV De reels g 22 -2 9 32 voegde g Huygens Yg in een latere fase toe. In verband met deze
toevoe toevoeging bracht hij ook enige g wijzigingen ) ^g aan. De verzen H 22 S -228
werden na met enkele aan gebrachte
veranderingen g door middel van een
verwijsteken verwijstekenP
`inserantur ' s' ad hanc not.'- worden ingevoegd boven ' s ' = supra)
bij dit teken) vier regels g naar voren verplaatst. p De verzen HI 221-22 4 werden
sterkewijzi g l d g en nemen de `oude' plaatsen p 22 S-228
in.
Toevoeging ^ g en verwijzing l g dateren waarschijnlijk van 3 1 januar januari 162o de datum
waarop Huygens Yg gedicht g 26 `Gar...' voltooide. De iets zwartere, minder
verbleekte inkt en de scherper p ggesneden pen p waarmee dit gedicht g is geschreven g
komen sterk overeen met depe deen en de inkt van HIV.
hi Afschrift in andere hand. KA xLa 1620 fol. 4r-6r.
De tekst is in twee kolommen
geschreven.
Fol, 4r bevat de regels g 1-44 44 en 45-9o, 459,
fol.° 4 bevat de reels g 9 1-1 38 en i -18 39 8 •
fol. S r bevat de regels g 18 9 34 -2 en z 3S -280•
fol, S bevat de regels g 281 -2 3 6 en e 3737 2- 2•
fol. 6r bevat de regels g 373 - 18 en419-464. 4
De kopiist p van hi schreef over met weinig g begrip gp van de tekst. De verwijzing 1 gin
H- IV heeft hij l g genegeerd. g Dezelfde hand schreef h2.
190 [25] TVROUWE-LOF

h2 Afschrift in andere hand. KA XLf , c1a-i s. Dit afschrift maakt deel uit van een
doorlopendgepagineerde P
verzameling verzamelin kopieëngeschreven P ^g in één hand van
Nederlandseedichten gedichtenvan Huygens Yg die niet tijdens zijn leven zijn g e publiceerd.
Het jl ongste g ggedicht in deze verzameling g is van 1686. De verzameling gzal
na
1686 zijn>g zijn aangelegd. De tekst van h2 is, in één kolom, geschreven op p de
bladzijden 1 3 1 tot en met 1 41.
DATERING Huygens g3dateerde HILL 23 Ian. 1620. HIVdateert mogelijk g l van 3 I januari januarivan
j jaar. Ya
r. De afschriften h l en h2 zijn zij geschreven omstreeks 1686.
a
H heeft waterschade opgelopen. Een vrij groot g aantal regels g is niet iet meer te
lezen. In de tekst is tussen een reconstructie aangeboden g op P grond g d van de
lezing g in de afschriften.
NOTEN I Grootes 18 9 Sip D. 8.
2 Mevr. G.C. Kuiper p heeft de dichter hier gecontroleerd g aan zijn zij bron
(Kuiper9 186 . Zij Zijkomt tot de tweeledige g conclusie dat Huygens Yg a) zich in een
vrouw-onvriendelijk ggedicht beroept p Pop Erasmus, ^ die op p dat moment in
Holland opnieuw p in de belangstelling g g staat en b) Erasmus' woorden uit hun
verband rukt en verdraait `tot iets wat tegengesteld is aan Erasmus' bedoeling'. g
Met deze conclusie weet zij vervolgens g geen g raad. M.i. hoeven wij l Huygens Yg hier
geen een vervalsing g van bronnen te verwijten. verwijten In de komische contekst van deze
verhandelingvoert hij hijeen grote g autoriteit o p^ enkel en alleen pour P le besoin de
la cause. De ingewijden l die bronnen kenden, ^zullen van de opzettelijk p 1 omkeringg
van het citaatenoten g hebben.
VARIANTEN In dit overzicht zijn uit de beide afschriften alleen de woordvarianten genoteerd. g
De afschrijver was niet vertrouwd met het `Haas-Delflands' g
het dialect dat
Huygens Yg in 'tVrouwe-lo bezi ^ en heeft voortdurend de neiging ^ gde
dialectische
eigenaardigheden als en voor een), ^ -ge, -gie (voor de uitgang g g van het verklein-
woord te negeren. g Om het apparaat pp niet onnodig gte
belasten met steeds
terugkerende g elementen, ^ die bovendien niet van Huygens Yg zelf zijn, l heb ik de
varianten van dialectische aard niet opgenomen. pg Ook niet als ze volgens g de
definitie van substantiële varianten wel voor opname P in aanmerking g kwamen.
H Ia
[titel]
Tvrouwe-lof alias Mans handt boven*clu* ghtiche
b[ ] /Boerti ghe
hi 'T Vrouwen lof[ Boertighe g
h2 [
H-I a, b verantwoordingh g ande Jeught g van 'tsGra ven hae ge
h van de[ Schraven-hagen g
h2 iaen de 'S' graven-Ha ge.
I H-I Haegse [kindre, schielick] goet
g ^ g
h r kinderen,[
ICI [25] TV ROUWE-LOF

H I Sonderlinghe jij Monseurs
S g ll
hr Sonderlinghe,[
g,
pP H I Vande Ca en en de Prucken, ,
h I Ca Cappen, en van[
8 H-Ia Die 'ou 1

oor cijfers "f 1 2, I, , 3 voor de regels g Hr-a 73, 74 en 75 te plaatsen ^ wijzigde ) g
Huygens Yggde
volgorde.]
H-Ia Staeter Maurit noch Soo est
73 74 ^
hr Soo is't
74 H-Ia 73 Staeter van p purge g noch arrest
b Issetur'e pl[noch
arrest]
c Staeter[
76 H-I Noch docere noch firmeren,
h r doneere[
h doceere [
77 H-Ia Spelt pe men naem vrij vrij jaeren langh g
b dage g
hr mijn dan daghe da he
79 Stille, soes ^ soetges es al met sinnen
Soetges,[ g,
8 2 H-Ia Waren al de meifissen meijsse mal
I meissies j
88 H-Ia -I Datje 1 'tien off 'taere lieff 1e
b
'tien off 'taere
zoo en seker
c lest en seker [
91 H-I rou we 'k wwilder
nim ment melden)
h ra noemen)
b melden)
96 9 H-Ia Om en dichge g te beghinne g
b rijmpge[ 1 pg
97
H-Ia Voor en meisgen meisen diemen hiet
b Van
hr Om een Meijsken, dat > men Hiet,
h2 hiet,
9 H-I Juffer, Juffer:

I18 H-Ia Dieje de verlepte bloemen
l p
b die
I22 H-Ia Om getuijgen etui' en voor te halen,
b Noch
h I g etui' lgens
2 3II 3 I 'Tschrif 1e selver zoo as't leijt leij
'tSchrif le
soo't leijd leidt
HI (Hooghe tarme docht ick vast
3 S g
h I toonén vast,
140 HI Is 'tberoemde Visserskint,
4
hr Usserskint
i141 4 H-Ia HIa Anne fleurtge g van je 1 nati
b
naci
142 HI gIeni h' Hollan

I 787 H Ia (Want ick hebb' al stercker pangt p
b starcker
hr [ ]beter [ I
I 8 9 H-Ia
HIV 221-22 4 f HI 22 S -228
221 HI 22 S Waerom hei l t je e hooft tw i e ooren
222 HI (226) Dan om Jae en Nee te hooren?
HIV(222) [ I dacht en weer jte hooren?
[H-1V225-228

22 5 HI 22 1 a Daer uijt selje schier begrijpen
5 1 l
HIV Soeckt men schriften en men brieven
h r (221) scriften en me [brieven]
h2 222 me

2 66 HI H-I (262) altidt altijdt toe geraecken. g
hr Cost ser altoos[ geraken. g
h2 Cost s^er ]aen
271 7z H-Ia HIa (267) 67
Daeruijt 1 wasser ien die sprack p
b (268) Watter in en Vrouwmens stack.
272 7 H-Ia (268) Watter in en Vrouwmens stack.
b267 Daeruijt l wasser ien die sprack p
273 [marge]
HI Soh. P Ajac. 1 Yvvac i xoa ^ ov ^^ ` a'c Yvl ' ^ et.
hi [ontbreekt]
277 [marge]
HI 273 Vid. Cale pp.
in Hom.
hr [ontbreekt]
277
H-IV
278
28I
hi
H-IV(z75)
hi
H-I
hi
(277)
[marge]
Dict. ap. p Gel
'En-ra 7(6),El S ócE ^í ovQC ne ^ í ^ `í av `0 µ^^ ' ov
E µ^ v va r `Póbo s^ Ko^.ó ^^ cov ^a^,a µ s^ i Xío s^ QY " o s^ A^ ^? vaí.
[ontbreekt]
[marge]
v^o ó' áv8 EUC E/^ 'a'ec.
^ S P µ ^
[ontbreekt]
[marge]
Erasm. ad. I ch.2.cent. I Io. ad 22.
[ontbreekt]
285 H-Ia g28 1 a Ongdertusse deuse baggens ggens
b Selle wi' 1 dan
286 HIa (282) a Voerdeaeren g al de vla ggens.
b Voere laten vla ggens?
z88 H-I (284)
hi
296 H-Ia (292)
b
300 H-I (296)
hi
Dien en wijff 1 verbiene can.
Die een Wi j f verbieden kan.
Ellick lipp-stic li -stick was en kors.
lipp-lap [ l
Meuglik hadje 't al ehoort
Meugelick hadje 'tclang» al ehoort,
306 3 (302) o2 Mannen wijsheijt 1 1 meer te naecken
hi
b
wi'shei't
1 l
cloeckheijt l
cloeckheit [ l
197 [25] TVROUWE-LOF

3 07 H-Ia (303) Hoese bij de rechte lijn
b
r i 1 bdiajn r
h r [ ] dan [
3r 4 H-Ia HIa 3zo Datter onder duijsent duijsen leuren
[ ] onder g{ ]
3r 7 H-Ia HIa 33 z
b
Dieder zoo vijff 1 ses wil coopen P
vi'ff ses
[ en deel
h r en deel
3 21 H-Ia (317) Hier wijt Nebje en angder voordeel,
b Ihebje
[^ strack ^ ^
]
hr [ ] Nebje [ ]
323 H-I ( 3 1 9) Al dat seld[e wordt esi]en
hr En[ ] word esien,
331 H-Ia (327) Wijsturen en Wijs Vrouwen-dier
b I ] ien [
332 H-I (3 28) Wat ontstaeter strack en tier!
hr Mèt [
336 H-Ia (;;i) Noijt in Hollangt Beer off Reus,
b [ ]dwerghl
346 H-I ( 342) Wil ick vlieghen en niet rennes
hr [ ] maer[ ]
35i H-I ( 347) Dat de ooghen bindt en blindt,
hr [ ] kindt of [
35 2 H-Ia (34.8) Daeroff kenn' ick lucht noch windt.
b
kenn'
[
^ ^ hebb' ^ ^]
hr Daer of heb [ ]
l
[De regels 353-376 schreef Huygens in een latere fase op een los vel: H-II (r)-(24)]
363 H-II (r r) Dat

376 H-Ila (24)
hr
b
'Tis en oeffeningh van geest.
g g
'Tis en
1'Twas maer
'tWas maer
38o H-I (352) 'Ksach men leve

425 H-Ia (397)
hr
b
427 HI (399)
43' H-I (403)
Hoor (beghon de meijt te kallen)
meijt
^ ^ feex ^ ^
Hoor, ,
feex
Hoe j e

Faire de don debuoir, de courtoisie debte,
,
C'est auoir trop d'oreille, ou n'auoir point de teste
p ^ p
Hij Hi ondertekende ze met: Constanter. Feb. 162o.
DATERING Het ggedicht
is ggedateerd: prid. cal. Feb. 16zo. = 3 1 januari ) i6 zo zo).
VARIANTEN
I Ha Tweederhande slach van Vrouwen
b Twiederhande
7 Ha Aller din ghen heerlijckheijt
b
Aller dinghe din hen F
het schepsels p
Aller din ghen
c Al het schepsels p
'Tgroote g schepsels p
z o Ha Die hem stooren sel in't lesen?
b her
I 8 Ha Die her weijnich hooren laten laten,
b
weinichst j
199 Ha In het diepste p vande Maes
b En in't
Zo Ha Gaet het minste stroomeraes.
g
b Gaetet
3o Ha Ick heb nimment willen melden.
b [ I schelden.
39 Ha Dieder op p het leure woordt
b Die op p 't leurich
40 4 Ha Overtalli g h hadd' estoort,
b
Overtalli gh
Overleuri gh
waer
[271
DOE THYRSIS
COMMENTAAR Begin ^ljanuari
162o zakte k Maria avan Mathenesse onder de ogen g van haar
verloofde, , Jacob van Wassenaar, , Heer vanva Warm Wa oon
, in de buurt van Leiden
door het ijs ) en verdronk. De Engelse E g gezant g Carleton beschrijft deze tragische ^
gebeurtenis in een brief van 14 4) januari 16zo'.
Op 0 verzoek van dezelfde Carleton schrijft Huygens, Yg ^ naar hij l schriftelijk l aan
Daniel l Heinsius meedeelt, dit droevig vierluik Ter aóax vov , vier tranen 2 .
20I [27] DOE THYRSIS

Het Latijnse vers schreef hij op 2 februari, ^ een dag glater volgde g het Franse
en op p4februari voltooide hij hijhet Italiaanse en het Nederlandse gedicht. g
Hu Huygens Yggedichten heeft zich voor deze treurige edichten laten inspireren P door de eerste
id idylle Y van Theocritus: Th yrsis'
klacht om de dood van Da hn is. Waarschijnlijk kende
hij hij Heinsius' uitgave g ervan. 3 Misschien is dat wel de reden waarom Huygenss uy ge
extra benieuwd is naar Heinsius' mening gover deze gedichten.4 g
De Haarlemseriester priesterJoan Albert Ban heeft bij dit ge g emotievolle muziek
gecom poneerd5.
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. 183-185.
p ^p
OVERLEVERING
H Autograaf Yg Huygens, KA )LIIIa 1620 ^ fol. 3. Een blad papier p P va van 3 z Sx zoo mm. m.
0 Opfol. 3 r schreef Huygens Yg de titel Tei ^a6ax^vov `Geween in vieren') e en de
latijnse en Franse versie van dit ggedicht. Fol. 3° biedt plaats p aan de Italiaanse seen
Nederlandse tekst.
Dr De eerste druk van TEA ^ abax ^vov verscheen achter de eerste uitgave g van Batava
Te e ddelbur g^ h i622).
D2 Ook de tweede druk van Batava Tem e 162 3 wordt gevolgd g gd
door do de tweede
druk van Tez ^a6ax
ovov.
Deze druk is `onoversien onverbetert' opgenomen in
de Otia 162 S.
Ki Koren-bloemen 1658, Vierde boeck, Van als 2 1 z p. 26 .
S > >p 3
K2 Koren-bloemen 1672. Achtste boeck Men elin h. 02 476.
7 g g 3 ^p47
DATERING Het Latijnse vers is gedateerd: 4° Non. Feb. MDCXX = 2 1 g 4
februari 16w). 20
Hetedicht g in het Frans is gedagtekend: g 3° 3 Non. Feb. 1620 = 3februari u i620).
Onder het Italiaanseedicht g schreef Huygens: Yg rid. pridNon.
Feb. 1620
4 1620. Het Nederlandsegedicht g dateert van Tod. die' = dezelfde
da g, dus ook 4februari
1620 .
NOTEN
I Zie Worp ^Gedichten I, ^ p. p 18 3^n.2
2 Worp p Briefwisseling, nr. 7S.
3 De eerste druk verscheen te Leiden in 160. 3 Zie Sellin 1 9^ 68 Checklist k
nummer 343.
4 Zie noot 2.
5 Zie Grijp )p i 9 8 7^p D. 103-104.
VARIANTEN
[titel]
H Op P de selfde sinn.
Dr HARDERS-KLACHTE I 0 Pden
selven sin. In de welcke Thirsis vertoont den de
Heere van War- I mon, beclaghende g het drouvich ^ ongeval, 1sine Bruyd Yd
(wijlen I dochter van den Heere van Matenes, Heere van Haserwoude) se ude doo door
Ys-braecke over-ghecomen. g
Kr Thirsis op p de doodt van sine l Phyllis Y door Ysbraeck om-gekomen. g
202 [27] DOE THYRSIS

2 H
K^
4 H
7 H
Dr
8 H
Kr
9 H
Dr
Kr
r o Ha
b
Dr
I I H
Dr
Kz
I i Ha
b
Dr
K^
1 3Ha
b
c
Di
H
Di
Kz
Al schrickendeevat g al schreiend' 1 hadd' g< »becro p, en
gevat,[ g ^ had [
Sijn hert en al ven^lronck in Phillis (off wanhoo voerde 'twoordt)
en
Wel mijngedaeldeSon,
Wel,[
]mijn'[ uw[
Zoo ick U leven de'; Vergaet g g hij l in het nat,
Vergaet g (r
Versinkt
dé: Versinckt nat?
Daer zoeck' ick oick mijn doot maer in een tranen-badt,
soeck oock doodt,[ tranen-badt;
]mijn'[
Soo sulthi' gldan beschreit beschreij ick
Als emmers d'een zoo wel als
En zoo doch[
Want [zoo
Als emmers
[ondertekening en datering]
g
Constanter. Eod. die.
[ontbreekt]
[28] DE VISSCHER DIE MEN ROEMT
schreiende schreijend versmachten,
versmachten,
versmachten;,
d'ander

UITGAVEN
deze ontmoeting bij 1 het verkeerde jaar l is geplaatst.' gp Hooft zal zeker aanwezigg
geweest g zijn op p Roemers begrafenis. g Hij )) wijdde twee grafschriften g aan hem.'
Maar meer dan oppervlakkig g zal toen op p I I februari 162o de kennismakingg
tussen Huygens Yggen Hooft niet geweest zijn. zijn
maanden later, in december 1620 na zijn reis naar Venetië die duurde
van 25 S april p tot 7 augustus gu 1620, ^zoekt Huygens Yg opnieuw p contact met zijn zij
collega's g en schrijft hij dit ggedicht. Het begint g met een klacht
over de dood van Roemer (r. I-2o waarin de Haagse g dichter de beide
wees geworden dochters zeer prijst. p l Huygens Yg heeft vermoedelijk l Hoofts
grafschriften g op p Roemer Visscher gekend. g Het tweede daarvan is gedrukt g in
de door Anna Roemers bezorgde g editie van Roemer Visschers Zinne o en die
waarschijnlijk 1 1 kort na diens overlijden 1 is verschenen. 3 De woordspelingen
gebaseerd g op p de naam Roemer en zijn Sinne o en vinden wij bij beide dichters.
In Huygens' Yggeerste twee regels echoën Hoofts gedichtjes g 1 na. Huygens Yg overtreft
Hooft in woords pg eli beid door ook de achternaam Visscher in het spel p te
betrekken.
Met r. 21 introduceert Huygens Yg Hooft in zijn ggedicht om hem in r. 3o
vervolgens sprekend p in te voeren. Hooft biedt zich – in Huygens' Ygens woorden wooren
aan de zusjes ) Visscher aan als hun nieuwe leidsman (r. 21-52).
Hierna maakt de droefheid van twee (van Anna en Maria Tesselschade) plaats p
voor de vreugde g van drie (Hooft is erbij )g gekomen. r. 53-56).
Huygens Yg eindigt zijn zijn gedicht g met een driedelige g peroratie: p eerst prijst p l hij
de
aldus ontstane `dri'hoeck l van de Deughd', g ^ vervolgens g richt hij zich tot de
`Gheluckich Hooft-Poeet van all die Holland baerde' r.61 om te besluiten met
een aanspraak p aan het `Gese gbent Suster-paer'. p
Ditedicht g heeft, op ^pverzoek van Anna Roemers, ^aan Hooft een gedicht g aan
Hu Huygens Yglontlokt.
Zie het commentaar bij de reeks[29]-[3o].
Worp p Gedichten ^p i p. 1 95 -1 96; Wor Worpp 1 9 18, . 1 4-16(met
annotaties); Van der
Heijden, ) Spectrum 8,
> pp. 21-2 4(met annotaties); ^ Zwaan i 974 a ^ p. p i 3 -i 9(met
inleiding g en annotaties).
LITERATUUR Hinloopen P 1 8 I 4(woordvormingen); gen ^ Worp p Briefwisseling I ^p . xxxvll > n. i > • Hellinga g
I 9 6 7^ p . - • Tuynman en Zwaan I 68 p. Strengholt 1 6. I 2 • Smit I 80
43 44^ Y 9 ^ p 5 3^ g 97 ^ p. 9^ 9,
p. 83-84; Van Tricht 1 80 p. Io6^ Strengholt I 86 p. 268; Leerintveld 1 8 p. op
9 ^p ^ g 9 ^p ^ 9 9^ p 3
I • Smits-Veldt I .39-41; Schenkeveld-Van der Dussen 1999, p. 2 -26.
3 ^ 994^ p 999^ P S
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2o fol. 7r. Een enkel blad van 3o8 x 195 9 mm. S
IIn twee k kolommen o1
0 beschreven. De reels g I t m 8 4staan
in de linkerkolom, de
regels g 49 t m 72 7 in de rechterkolom. De titel is geschreven g onder de
dagtekeningn g ondertekening. g
H-Ot DDitbblad heeft als kopij Plggediend voor de druk van de Otia. Strepen P tussen de
reels g en signaturen g duiden daarop. p In deze fase zijn zijnook
wijzigingen en
correcties aangebracht. g
204 [2ó] DE VISSCHER DIE MEN ROEMT

Ot Otia 1625. `Lib. VI Van Als' M2r-M 3 r, p. 93-95•
KI
K2
DATERING
NOTEN
Koren-bloemen 16`IIII. 5 8. Boeck', Van Als 2B 4 -2C ^ p . i 99 -20I [onjuist
1
gepagineerd e a 'neerd 2I1-2I 3 .
Koren-bloemen 1672. `VIII. Boeck', Men elin h L- L2 449-451.
7 ^ ^ g ^ 3 3 ^p4494S
H isedateerd: g vI°. Kal. Jan. 1620 = 27 7 december 16 20 .
I Unger g 188 Sip p. Io. Roemer Visscher werd op pI I februari 1620 begraven g (zie
Wor Worp 1 97 6 p. ^ xIx p n. ^I . De vermelding bij g Unger onder 1619 verstoort de daar
bij g 9
gegevenvolgorde,
even chronologische vol maar komt wel overeen met de tekst in het
handschrift waarop P Unger g zich baseert, ^ thans in de Koninklijke Koninklijk Bibliotheek te
Haag g (134 34 C 2 . De 7 datum, I I februari, en de voorn pP laatsin gvan
Anna's
naameven g mij echter l voldoende grond g voor de veronderstelling gdat Huygens Yg
tochas P een jaar jaar later, ^ op Pde begrafenis g van Roemer Visscher,persoonlijk p 1 met
haar kennisgemaakt g heeft. Dat hij bij l diezelfde gelegenheid g g ook `Hooft en de
anderen' heeft ontmoet, ligt dan voor de hand.
Deze hypothese YP wint aan waarschijnlijkheid door wat de vermoedelijke vermoedelijk bron
zien, die Constantijn Constantijn Huygens Yg Iv heeft gebruikt g bij 1 het samenstellen van het
dagboek g van zijn grootvader. Voor deze jaren is namelij namelijk een blad met
autobiografische g aantekeningen g van Huygens Yg bewaard gebleven g (Koninklijke 1
Bibliotheek Bibliotheek,73 KA XXXIXA, uitgegeven in Boot 18 . Bij 11619 9heeft
dit blad enkele
doorhalingen. g Na de vermelding g van zijn bezoek aan de Dordtse synode Y schreef
Hu Huygens: YgP`I I febr. Annae Roemer innotui'. Op deze aantekening gvolgter
een
met de datum `I 9 April' P die later werd gewijzigd g l g in `21 Mart'. De daaro daaropvolvolgnotitie betreft 1620: `2 '25 Aprilis p Venetias'. Nu blijkt 1 de vermelding gvan
de
kennismaking g met Anna Roemers door Huygens Yg zoals hierboven is aangegeven,
te zijn doorgehaald g en vooraan 161 9 opnieuw P te zijn ggeschreven ^^ no voor ` 7
Jan.'. Met een andereen P heeft Huygens Yg daar later aan toegevoegd `et Hoofdio
ceterisque'. q Mijns inziens verplaatste Huygens deze mededeling per ongeluk in
Mijns P Yg g P g
de verkeerde richting. g Als hij werkelijk 161 9 had bedoeld, ^ dan zou hij door
middel van een verwijsteken verwijsteken de verstoring g in de chronologie ^ hebben
voorkomen. Bij 1620 zou zo'n fout niet zijn opgetreden. pg
2 Zie Leendertz-Stoett i ^P p. 166• Tuynman Y en Van der Stroom. nummer I S6.
3 Leendertz 93 I I no.221' Schenkeveld-Van ,p der Dussen 4^
1 979-1 9 80,, . I n. I I.
VARIANTEN
H
[titel]
Aen i De Heere P.C. Hooft I ende i Jonckv We11 Anna ende Tessel-schade
Visscher I op p haerlieden onderlip ghe drij-hoeckighe 1 g vriendtschap. p
H Ot Aenden Heere Drossart HOOFT, I ende de IOff.Weri ANNA ende TESSEL i SCHADE
VISSCHER ,p o 't overlijden overlijde van haer' Vader.
1 H
[Aen den Heere] Drost [etc. idem als H-Ot]
De Visscher diemen roemt dat nemmer niet en miste,
KI schier[
205 [2ó] DE VISSCHER DIE MEN ROEMT

2 H Die ui't l der Poppen-sinn de Sinne- o en viste,
H Ot den
H De e Roemer daer Natuer haer schatten in verschonck, ,
H-Ot
haer'[
a mondigh was siel-wateren uijt dronck,
4 H Daer al dat g l
H Ot all
H Was eijntelijck gevelt, en die Oraclen sweghen,
5 e 1 1 g ^ g
H Ot eindelick
KI
orak'len
7 H
H-Ot
Wi se 14n Anna gsagh
h rontom, schoon' Tessel stont verbaest,
bedroeft,[ ,
stond
0 Wis' Wijs'
Kr
verbaest;
8 H Ach! se i' } de
d'een dus vroegh! g en d'ander, ach! dus haest!
H Ot Ah! ah!
I I H Waer is 'tbe gheeri g h oogh g dat uwer voeten pas p
H Ot
pass
I2 H En altijdt l vierich volchde, , en altijdt l ^gierich
las?
H-Ot altijd volchd', , altijd l
I H En Ghijeresen Stift, en hij bekende Naelden,
3 lg p ^ ghij
H-Ot
Kr Ghy,
vernaemde
14 4 H En ghij g beroemde 11 Pen die mijn' ggedachten
maelden
H Ot
Penn[
, Pen,
IHa Bij tijden op den Doeck, bij tijden op 'tgelas,
S Bij P } tijden p g
tijden 1 L,
b [bui' en
H-Ot
l
buien l
i6 H Bijtijden ll op p'tpapier p als't ernst en ijver 1 was,
H Ot beurten[
KI
was;
I H Waer is > de bblijde l handt die lievers ev niet en raekte
H-Ot [ I hand raeckte
H Dan daer van uwer uwe drij rij lijet l bleeck, > ijet l blonck, > ijet ije blaecte?
Ot
blaeckte?
Ot
blaeckte:
K2
blaeckte?
206 [2ó] DE VISSCHER DIE MEN ROEMT

1 9 H
Ot
Troostloose Suster-paer, P , waer is de wij wise s mondt
[ ] Weesen-hert,[ mond
0t
Troost'loose
20 H Die t'onser onderwijs noijt toe, , noijt stil en stondt?
H Ot t'uwer still stond?
2I H Waer is. De voorder dacht wierdt schie/ick wedersproken,, P
H-Ot klacht wierd
Ot is. De voorder' klacht wierd schielick wedersproken,, p
Kr wedersproken; p ,
K2 is. e
22 H Den diep-geschapen sucht in sijnen traen gebroken
1 g
H-Ot De diepst-geschapen[
Ot diepst geschapen
p g P
2 3 H
Ot
Door een bekende stem, , het droeffelijcxte droeffelijcxt woordt
[ I stemm,[ droeffelicxte woord
Ki een' stemm•
24 4 H
tijdelijck l l gestopt g p als minnelijck l ggesmoort.
.
H Ot tijdelic ti' delick minnelick
25
H Der Princen taelman Hooft (die 't Nederlant ter eeren
H-Ot Nederland
,
die eeren,
26 H Den koninghen g sijn' 1 spraeck, p ^ den Keijseren Keijsere doet leeren,
Ot [ I Keiseren
27 7 H Roept p eewen achterwaerts, ^ brenght g landen in sijn sij landt,
H-Ot ,
28 H Sleept p steden in sijn' 1 Stadt, ^ dwinght g scepters p in sijn' sijn handt)
Ot
hand)
29 9 H
Ot
Beweeghde g dit ggekerm. Stelt p die verloren tranen
gekerm:
Kr traenen,
3o H 0 een' en ander' Mae ght (begon g hij
te vermanen)
H Ot Mae ghd
KI
ander
32 Ha Zoo langhe g 'tschip P in storm noch op peen ander rijdt? 1
1 j in storm ( r
b
1
3
ter zee f L
H Ot ter zee
Ki lang het schip
p
H De Vader die ghij hi' mist belet ick U te derven
H-Ot belett[
207 [2ó] DE VISSCHER DIE MEN ROEMT

34 H Mijn leven schenck ick U in plaetse p van sijn sij sterven,
Ot zij voor
l
H In 'swerelts drooghe die en ongebaeckte sandt
3 S g p^ g
H Ot 'swerelds sand
36 H Belov' ick U mijn' hul mijn' herssenen, mijn' handt.
3 mijn' p^ mijn' ^ 1
H-Ot hand.
37 H De daghen g mijner
jeught jeu ht en ombevleckte nachten,
H-Ot [ lg eu hd
Ot onbevleckte
38 H In deughden g toe gebroght, g g in ernstighe g ggedachten,
H Ot en
39 H In weten-giericheijt ^ l sorchvuldichlijck besweet,
sorchvuldichlijc
Ot weten-giericheit sorchvuldichlick
K2 K wetens-gierigheit[ ^ ' gheit
440 H In tael en wetenschap pg geluckelijck l besteedt
H Ot geluckelick
Ot
besteedt,
441 H Bested' ick weer tot U, , de langh g verleden j1jaren
H Ot voor[
KI u;
42 H Van 'swerelts maecksel aff en zoo veel holle baren
H-Ot 'sWerelds[
Kr veel'[
43 H Als zedert tot op nu daerover sijn l gejaeght, g l g
Ot [ I Baer over[ gej l ae ght
Kr gejaeght, g l g ,
44 H En sijn l mij niet ontkent, , ick hebb' het al doorknaeght,,
mij H Ot
g
zijn l
Kr [ heb
45
H^ En all tot uwer baet, zoo verr' u lust te maeijen, en 1,
Kr baet; , soo very
46 4 H Mij Mij lust soo goeden g grondt g van 'tmijne 1 te besaeijen. len
H Ot [ ]grond
Ot [ I besaeyen: Y
477 H Op p 'tsluijten l van een Sin in rijmende ggedicht
H-Ot
Sinn
Ot
Sinn'
Kr een' Sin
208 [2ó1 DE VISSCHER DIE MEN ROEMT

488 Ha a (Hoewel u handt daerin voor niemant niet en swicht)
b daerin u handt[
and H-Ot
niemand[
0t
daer in
49 Ha
b
Verstaen ick oick mijn mijndeel, ^ en mogelijck g l wat vonden
ruim l
H Ot mogelick g
Ot Verstae
o H Wt mijnen koker u bij wijlen

677 H
H-Ot
Geseghent g Suster-paer, p , der Amstel-n Yp m hen eer
Gese gbend
K2 den
69 9 H
KI
Neen hij hij ont-oudert u, maer wil u niet ontrieven,
ontrieven; ,
K2 Neen
7o
Ha a Hij doet u ) teener t'eenertijdt
verliesen en verlieven,
b
Hi' ) doet u
. . t eenei
Dus moet g hi)
H-Ot Dus moethij gl [ I
7 I Ha a Hij )gheeft u (is het niet genadelijck g 1 gerooft?) g
b Dus hij nemende (dats verre van gerooft) g
c [
verre van (
hemellick j
d
hemelli'ck )
72 Ha
b
Voor zoo beminden co pzoo
minne waerden Hooft.
Hier verwaerden daer zoo vermaerden [Hoeft.
H-Ot [ ]Kopp[
onderschrift
H Constanter. vi? Kal. Ian. 1620.
Ot MDCXX.
KI [geen onderschrift
[29H301 • [SCHONCKEN]
COMMENTAAR Huygens' gedicht Aenden Heere Drossart Hoo t ende de Io .wen ^o Yg g
Anna ende Tesselschade
Visscher 28 valt bi' bij de Amsterdammers in goede g aarde. Anna Roemers zorgt
ervoor dat Hooft binnen veertien dagen g een lovend sonnet aan zijn zijnHaagse g
collega g schrijft [tekstdeel 2 -A . I Huygens heeft dit gedicht, waarschijnlijk via
schrijft 9 Yg g ^ waarschijnlijk
Anna, op p januari 9l 1621 ontvangen g en beantwoordt het nog gdezelfde dag gmet
een sonnet op p dezelfde rijmwoorden
92
.2
Hooft f dateert d zijn 1 Weder-antwoord in zijn Ri Jmkladboek op P I I januari
3o-A . 0 Op
1 7aua januari 1 s schrijft ) Huygens yg Mijn ^ besluit besluijtaenden seleen tot a schei ^, t staende om te
vertrecken naer Engeland g ([3o1). 3
Voo ' 'rdie ddatum
zullen Anna en Tesselschade Visscher hun bijdrage l g aan deze
Schoncken reeks hebben ebbe ggeschreven. Het sonnet van Teselschade 3o-C
zal
blijkens ) de inhoud o van r. 5-8, 5 ^ kort na Kopppermaandag ppp g 1621 ^ dat is i 1 januari,
zijn lggeschreven
en is i waarschijnlijk arschijnlijk ) van 14I of 1 S) 'anuari. 3 Het edicht g dat Anna
bijdraagt,s is niet e uitgesteld g wegens g de ko ppermaanda festiviteiten. g Het zal
ggedateerd
r moeten worden rond I I januari [3o-13].
2I0 [29]-[j0] [SCHONCKEN]

De serie wordt aangevuld g met bijdragen l g van J. van Brosterhuizen [3o-D] 3 en
G.R. Doublet 3 o-E . Over de datering gvan deze bijdragen l g valt geen g zekerheid
teeven. g Ze zijn zijnin ieder geval g geschreven g na de vier sonnetten van de beide
p rota gonisten.4
In haar sonnet heeft Anna Roemers het belang van deze speelse -p gedichten- g
wisselin gverwoord:
`soo ben ick blij dat gick de groene vrijerschap
1 p
met rijpe lp1manhert heb in vrienschap p doen ontfoncken.'
Dankzij Anna Roemers' bemiddeling g is tussen de jeugdige Huygens Hu ens en de
vijftien jaar oudere Hooft een grote g vriendschap p ontstaan.
De sonnettenreeks – naar het eerste rijmwoord `Schonken'- sonnetten genoemd, g
zijn overgeleverd g in een kalligrafisch g net-afschrift. Zie de beschrijving l g van h2
onder Overlevering. g In de fase dat Huygens Yg de kopij p l voor zijn zij Otia klaarmaakte
hij in deze afschriften veranderingen g aan. h2 is kopij pJggeweest
voor de
Otia. Hierop wijzen de aangebrachte g formaatsignaturen ^ en de in Huygens' Yg handd
ggeschreven instructies: Bij sonnet 2 9-A
`Dit alles in Italiaensche Letteren te
drucken'; bij sonnet o-A 3 `Dit mede in Italiaensche Letteren.'; ^l bij sonnet
[3o-B] 3 `In Italiaensche letteren.'; bij 1 3 o-C `In Italiaensche Letteren.'; X bij 1 3o-D
`In Italiaensche letter.' en bij l3[3o-E] `Dit niet te drucken.' Onder sonnet 3o
berekende Huygens Ygghet
totale aantal versregels van 8 sonnetten. In het tekstdeel
zijn de sonnetten opgenomen pg in de redactie van dit kopijhandschrift p 1
h2. Van elk
sonnet volgen g onder Varianten de varianten voorzover ze meegekomen g zijn met
overlevering g van Huygens' Yg teksten.
UITGAVEN Alle sonnetten
Beets i88i; i88í• Heyting; He tin
Huygens
Worp p Gedichten , i p. p 97 I -201
Hooft
Leendertz-Stoett 18 99^ pp. 169-17o met woordverklaring); ^ Zaalberg g i 97, 6 p .6 67
(Hoofts eerste sonnet aan Huygens Yg^met annotatie); Tuynman Y 97 1 i , p. 34 --35;
Tuynman Y en Van der Stroom I 994, nr. 16 3 -16 4(met
varianten)
Anna Roemers Visscher
Beets 1881; Schenkeveld–Van der Dussen 1999, 999 p. pio6.
Tesselschade Visscher
Worp rp 1 97 6 p. , p16-18 (met annotatie); Sneller en Van Marion 1994, 994, .20-2 p. (met
S
varianten, annotatie gen
toelichting)
Doublet
Damstee 1981, 9 , p. .6 69 (het niet in de Otia opgenomensonnet).
pg sonnet
LITERATUUR Hellin g a i 9 67, p. 43 - 44, • Hellinga g en Tuynman y 97 i i , p. p 8 3 -84, 94 en 109 9n. 665;
Zwaan 1 974,p D. 3^ 1 • Smit 180 9 , p. p 84-85; Van Tricht i 9 80 pp.
106 • Damt s e
181; 9 ^ Spies p 1 9 81 ^ p. p^i o i -116' Van der Blom 18 93^ • Strengholt g 1 9 86 p. , p268
•,
Leerintveld 99^ 1989,30-3I, p 99,p4 Van Koeven 1 8 49, 8- • Smits-Veldt i 994,
Schenkeveld-Van der Dussen 1999, 999 p. 1O P -106.
S
2II [29]-[j0] [SCHONCKEN1

[29-a]-[29]
OVERLEVERING
HI Autograaf g Huygens, Yg UBA 28 C 2. Een enkel vel, ca. Zoo x 300 3 mm, ^ oblongg
beschreven. Links staat in Huygens' Yg hand een afschrift van Hoofts `SONNET.
Aen Heere Constantin Hu Yg ens' , rechts Hu Yg ens' antwoord `Aen Heere
P.C. Hoofer 29-A].
h2
KA XL', } 162I ^ fol. 1-3. 3 Een dubbelblad en een enkelblad ^oorspronkelijk P l een
katern vormend, afmeting g in ggevouwen staat 3I o x zoo mm. Kalligrafisch g
afschrift in ongeïdentificeerde g hand van alle sonnetten die, ^ naar aanleiding g van
de eerste door Hooft en Huygens Yg gewisselde g sonnetten, ^ op Pdezelfde
rijmw rijmwoorden oorden werden geschreven. g
Op p fol. Ir:
P.C. Hooft: `Men voede Achilles op p met Merch uijt l Leeuwen schoncken,' ^ z 9-a
Huygens: Yg `Ick bij den helt ggestelt, ^ die uijt l de Leeuwen schoncken' [29] 2
Op P fol. Iv:
P.C. Hooft: Niet bij maer boven selfs Achillis ggroove schoncken' 3o-a
Huygens: Ygg`Danck hebbe 'tLeeuwen merch en groove Achillis schoncken,' ^ 3o
Fol. 2r:
Anna Roemer Visscher: gelicht Dit 1uijt heb d'ui't lg eso ick pen
schoncken' noch'
[3o-B]
Tesselschade Roemer Visscher: `Hoewel ick noit j en sooch pit p wt der Leeuwen
schoncken' ,3] o-C
Fol. 2v:
J. van Brosterhuijsen: 1 `Cost ick, ^ ick maect een fluit l van d'ui't lg esoo pen
schoncken'o-D 3
G.R. Doublet: `Hoe dick heeft mij mij den Teems gesien g op p merrich schoncken' [3o-E] 3
Op P het toegevoegde fol. 3 r:
G.R. Doublet: 'Kreegh g maer Achilles eens een slurpien p uijt uijtde schoncken' [3o-F] 3
Op p fol. 3v staat als men het handschrift een kwartslag g draait, rechts van het
midden: `De schoncken'.
hz-Ot Ten behoeve van de druk in de Otia bracht Huygens Yg in een lichtere inkt en met
een bredereen P varianten en correcties aan in hz.
Ot Otia 1625, Liber vI 3Van Als. M v-Nv6-1 ^p 9 oo
Koren-bloemen 1 6 8. Vierde Boeck Van Als, 2H 2v- 2H v p. 2 6-260.
Kr ,
S 4 p S
K2 Koren-bloemen 1 6 72. VIII Boeck Men g elin g h 3 N 4 3- Ov p. 4 7 1-4 74.
DATERING 0 p Hi staat in de linkerbovenhoek in Huygens' Yg hand: Rec ce id. 5 Jan. MDCXXI
d.w.z. ontvangen g op p 9 januari l 162I.Onder zijn gedicht g noteerde Huygens Yg
dezelfde datum.
NOTEN
I De rol van Anna Roemers hierin wordt uitvoerig g besproken P door Damsteegt
(Damsteegt 181 9 met ^ name p. S3S4 - . Hij legt het woord `bestelt' in de
oorspronkelijke p 1 titel van Anna's bijdrage 1 g aan de reeks `schonckensonnetten'
212 [29] [SCHONCKEN] DE HEERE DROSSART HOOFT

tekstdeelo-B 3l uit als 'aangespoord'. Naar het mij voorkomt speelt p in `bestelt'
toch óók de door Damstee Damsteegt verworpen p betekenis van 'bezorgd' g mee.
Deedichtenwisselin g gtussen
Amsterdam – het was winter, Hooft woonde in
de stad- en Den Haag gzal plaatsgevonden p g hebben via Anna Roemers. Zij zal
Huygens' Yggteksten aan Hooft hebben bezorgd. Zie ook Smits-Veldt 1 994, 994 p. p88.
2 Van Seggelen gg I 97^p75 8 en p 78, 7^ n.zo) ggeeft een beknopt p overzicht van de
literatuur in de Huygensstudie Yg betreffende dit verschijnsel dat hij `houtes rimés'
noemt. Zie voor voorbeelden uit de Italiaanse renaissance-literatuur Bostoen
1987b, p. 43 -44 en 8 9^n.
181.
3 Damstee (1981, 9 ^p57ggeeft in zijn hoofdtekst 12 januari, 1 ^ maar corrigeert g
deze datum op paanwijzing J g van prof. p Strengholt g in noot 29 9in 11 januari. l
4 Zie voor George g Rataller Doublet Strengholt g 9 1 86 ?p p. 269 9 en Damstee i 81 9
p. p 70; 7^ voor Brosterhuyzen Y Sassen 1 966.
[29a]
VARIANTEN
DE HEERE DROSSANT HOOFT
[titel]
SONNET i Aen Heere Constantin Huygens. Yg
Hi Sonnet i Vanden Drossaert van 'thuijs l te Muijden Muijde P.C. Hooft
aen Constantinus Hui' lg ens.
De Heere P.C. Hooft, Drost van Muijden 1 Van mij. l
h2-0/a. [De Heerel Drossart Hooft, [Van mij.]
b Klinck-dicht Van den Drost Hooft.
I
KI
Hi
h2
Kr
Men voede' Achilles o p, met men gh
wt Leeuweschoncken.
voed' Achilles op Merch uijt 1 Leeuwen schoncken,
schoncken schoncken;
2 Hi
Dies siedende oorlooghsucht reed door sijn l leden rap. p
h
h2
dies ziedend' oorloch-sucht
Ot
Dies sledend' ra pp:
ij
Hi
Van rusten wierdt hij mat: van woelen, frisch: en schrapp
3
h2
van wierd mat,
'
woelen Frisch:
Ot
Van Frisch;
'
4 HI
Stondt hi' hij veel liever , dan hi' lstack
in lust versoncken.
h2 h
stond liever
Maer Hui' ens inborst, die, voor soh heeft opgedroncken
5 HI lg g pg
ie
hz
sock
6 Hi
Der edler konsten claer en sinnesuvrend sinnesujvrendstap,*
p^
h2
der Eed'ler Consten zinne-suijv'rend l sa sap,
7
Vlamt op p het eerlijck l fraeij. l Waer nae sin l vrijerschap,
1 p^
h
fral waer fraij, l^ vri'erscha
l p
Kr [
] vijerschap*
1 p
vrijerschap
l p
213 [29a1 [SCHONCKEN] DE HEERE DROSSART HOOFT

8 Hr Wt allen ijver, 1 rent, >gp geprickt met heilgh heil he voncken.
uijt l ijver rent Heil' lghe
Ot Wt
9 Hr Dies luijstren l nu sijn 1 lujt, lil sijn stem, ^1 sijn streelend dicht,
h2 luit streelend , dicht,
Ot sijn [streelend dicht,]
IO Hi Nae wetten van dieeest g op Palles afgericht. g
h2 na affgericht. g
I I HI Nae dese, schickt haer' uijck l sijnre' l

4 Hr Zoo die pen lelegg' gg ick niet in ei' lghen-waen
versoncken
h2a soo legh g
eijge ei' en waen [ ]
eigen versoncken, ,
5 HHi
Zoo veel en hebb' ick niet uijt 1 Lethe opgedroncken!
pg
h2 soo heb Lethe opgedroncken
Pg
h2-Ot opgedroncken,
pg
,
Ot Soo hebb [ ]
Kr [ ]heb
6 Hi Dat ick's mij 1 weerdigh g kenn' , al paert het streelend' sa sap
h2a datick weerdich ken; , [al] paerd p [het] vloeiend l [sap] sa
b ick's paert P
kenn';[ kenn • vloeil end ' sapp pP
Hr Van uwe hoofsche Ppen 'tonnoosel tonnoosel vrijerschap
1 p
h2 van hoofsche t'onwetend
l ]vrijerschapp pp
8 Hr Van een rondt Batavier, ^ bij d'edel' Grieksche voncken.
h2a van ront d'eedel grieksche g
b
rond
h2-Ot een' rond' d'edel' Griecksche
9 Hr Wat can hij 1 weerdigh g zijn die op stem noch op Dicht
zijn h2a
p p
weerdich sijn 1 noch [op] psang g[noch]
dicht
b kan weerdi h g zijn l
stemm[ Dicht,
I o Hr Ervaren, ^ noch op p luit 1 mach heeten afgericht,
h2 ervaren ervaren, aff affgericht ericht
h2-Ot 1 affgericht! g
Ot af gericht?
I I Hr Veel minder op p het puijck p l van wtgelesen g zeden?
h2 veel uijtgelesen l g Zeeden?
h2-Ot
Zeden?
I2 HI Dies vinde' ick in u Dichts (Puijckdichter van ons landt)
h2 vind' dicht, ^p puijck-dichter l
lant
h2-Ot uw Dicht ^ uijck-Dichter p l
landt
Ot [ ] land,
13 Hr Const,geneghentheijt, l g g maet, 1> rijm rijmen re reghel-trant, hel-trant
h2 g ene genthei1 •t^ regeltrant g
h2-Ot Konst,[ ^ genegentheit, g g ^ rijm, l ^ regeltrant,
Kr
regel-trant,
14 Hr er geel's mij 'tredelijck l ontkennen) maer gheen heen reden.
h2 ver geeft 't redelijck l ggeen
h2-Ot 't redelick geen' g
2I 5 [29] [SCHONCKEN] MIJNE ANTWOORD

[ondertekening en datering] g
Hi Constanter° S id. Jan. 1621
hz [ontbreekt]
3 0 MIN J BESLUIJT AENDEN SELVEN TOT AFFSCHEIJT
OVERLEVERING
Huygens, Hi Autograaf Hu ens KA XL XLa, a 162I , fol. 44. Een enkel vel van 3 16 x
200 mm.
Zie voor voo het et vvervolg g de beschrijving l g onder Overlevering g bij[29-a]-[29]. l
VARIANTEN
[titel]
Hi Sonnet i In afschei J^ tstaende
opde p reijse l naer Engelandt, g aen ^ Heere P.C. Hooft Hooft,
h2 Sonnet van C. Hui ens tot affscheijt staende om te vertrecken naer Engelant
lg a l g
aen P.C. Hooft.
hz Ot Mijn J besluijt l aenden se l not ve taffscheijt,
1 [staende om te vertrecken naer]
Engeland. g
Ot [Mijn] J besluyt [aenden] se 1 ven
[tot , affscheid , staende om te vertrecken naar
Engeland.] g
Kr Beslu Yt
aenden selven, tot afscheid ,p op't vertreck naer Engeland g
1 HHi
Danckk
hebbe 't t Leeuwen merch , en grove g Achilles schoncken
h2 [ ] merch[roov' groov Achilles
h t ggrov'
schoncken,
KI [ ] Achilles[ ]
2 Hra Die mijn l vercleumde handt en minde niet als rap, ,
[
] van kramp stiff J maeckten kapd pd
hz die verkleumde cram p-sti' 1ff
h2-Ot hand kram kramp-stijff -stiff rappr
Ot mijn' l
3 Hi EEn
stelden te teghen hen 'thooft der hoofden hooftstuck schrap,
h2
2-0t
e enst stelden tegen g 'thooft der hooffden hooffstuck schrap, p
schrapp, Pp,
Hr 1Daer
Dae sij i' te voren lach in schimmelschae versoncken.
h2 daer vooren schimmel-schae[
h2-Ot Daer la gh
5 Hr Och hadd' ' ick een ee een
drop pP op Helicon gedroncken g
h2 had lck

7
3 o-a - 3 o-
OVERLEVERING
3o-a
VARIANTEN
Hi
h2
En onder 'tgroene g hout van 'tvochtich ' Vrijerschap
1
en 't groene[ g 't vochtich vrijerschap
1
h2-Ot
vochtigh vrijerschapp l pp
8 Hi E Een n blaeckend' vier gestoockt g in plaets P van dese voncken!
h2 een
9 Hr Wat hadd' ' ick c langh g mijn stem, , mijn danckbaerhertich dicht
mijn h2
1
had Pang a g
dicht,
h2 0t hadd [ I danckbaerhertigh g Dicht,
Ot
min' j
g
I o Hi
h2
Mijn lp snaren opden toon van u loff affgericht! g

4 ha 2 die noijt l in welsant vande sufferij 1 versoncken.
b int
6 h2 daer 't voeder verwer is, aenroene Cruijdensap,
l p,
h2-Ot
Ot Kruyden sap,
p,
h2 als kennis heeft ge grijst u groene vrijerschap
ggl g J p
h2-Ot uw
8 h2 waer aen men veertewoon g soo goddelijcke g l voncken.
Ki[ewaer g
h2 Maer looft Musaeus om sijn ziele sleepend' dicht
9 1 p
Ot dicht,
Kr ziele-sleepend'
p
I I h2 off Orpheus sangh, die't wilt inscherpte tamme zeden,
g ^ p
Kr zeden;
Ih2 3

9 h2a
b
gelijck eli'ck mint sijns l g gelijck l bij l lsijt g hi' l door u dicht
bei'l
Kr Gelijck[ l gelijck,[ gl
I 3 h2
h2-Ot
want soo de eene speelt, P , soo gaet g de+n+ aer sijn 1 trant
sooaet g den aer
gaat d'andere
r[ ]
Ot soo gaet g den aer trant,
Kr Want trant;
3oc
DOOR JOFF. TESSELSCHADE ROEMER
VARIANTEN
titel
h2a Sonnet van Anna Roemers. Noch opden p selven trant.
b
Tesselschade [Roemers. Noch opden p selven trant.]
h2 Ot Door Joff.[Tesselschade] Roemer Visscher, [Noch opden p selven trant.]
Ot o . Tesselschade Roemer Visscher, [Noch] op p den [selven trant.]
Kr No Noch op p den selven, DoorJolt: Tesselschade Visscher,
4 h2 om weer te krijgen lgg'teen in luijheijt was versoncken.
luijheijt
h2 0ta kanten te hen g 'tluij dat l d'ijver 1 hield[
b
1 j kanten L r
kamen p
c kanten
" linck als vermindt lagh overstallick droncken
5 h2a U suijglinck g
b [ ] overstallig Ot su Yg hlin gh
Kr su Yg hlin g h , vermint,
6 h2 in we weeldens vette schoot , En sooch het suchtich sap
0t
In en
7 h2 wt Coppers ers boesem daer de uickxe lvrijerschapp K2 Uyt[ Y
8 h wt blusten met hun vier als water uwe voncken.
K2 Uyt[
Y
9 h2 Noch hielt ghij hi' d'overhant, ^dies stel ick u gedicht g
Ot
]uw[
Kr[ ] d'overhand:[
I o h2 veer boven helterij l Ten oorloch affgericht. g
Ot Veer Heltery Y ten [oorloch] afgericht: g
I I h2 die

I 3 h2 al a wat w vvan
voeten weet moet dansen nae u Trant,
Ot Al ]nauw[
Od DOOR J. VAN BROSTERHUYSEN
3
J
VARIANTEN
h2a
[titel]
Noch opden p selven trant
b
van J. van Brosterhuisen.
h2-Ot 2 t Doo Door J. van Brosterhuisen [Noch opden p selven trant.
Ot Door J. Brosterhu y.ren op p den[
Kr Noch No op pden selven, ^Door J. van Brosterhuysen,, Y
h2 Kost ick, , ick i k maect een Fluit 1 van d'ui' 1 esoo en p schoncken
Ot
maeck't *
r op ick speeld' u loff met vin er»s wis en rap,
2 h2 waer P g p
3 h2 ghij hi' geesten g die u Naem set tegen g d'eewen schrap, p
Ot Ghy[ Y uw
4 h2 En al wat t haest sal sin in Lethes vloet versoncken.
Ot
Lethes
5 h2 Maer 'kk heb noijt l (dat ick i we weet) uijt l d'Heijnstebron 1 gedroncken, g
K2
d'Heingstenbron g gedroncken
6
h2a h dit dicht dic ick c ddoor
een swier van't Sinne-weerend sa sap
b
sinneroerend
7 h2 uws werc k elijcken
l dichts beweecht: wat vrijerschap,
l p
Ot Ws
K2 Uws[
io h2 dat noch op P weetenschap, P const is affgericht. g
Kr [ I afgericht: g
I I h2 Dies niet oop
loff van Ziele-slepend' p eele Reden',
Kr
Zeden'.
h2 Sin se selver uwen Loff Hoof

I h2 Hoe dick heeft mij 1 den handen
[hand][en]tanden sch

[3 za]-L3 z] BEHOUDEN REIS
COMMENTAAR Voor zijn vertrek naar Engeland g ontvangt ^ Huygens Yg van Hooft een
uit geleide g edicht ^ een p ro p em ptikon. I Pas twee maanden later vindt hij – als
ezantscha pssecretaris heeft hij het naar eigen g zeggen gg zeer druk – de tijd ld
om Hooft met dit sonnet op Pdezelfde
rijmwoorden rijmwoorde te antwoorden.
Zijn antwoordgedicht g stuurt hij in kopie p mét een afschrift van Hoofts gedicht g
in een brief van i8 maaart i6z I naar zijn ouders te Den Haag gmet
het verzoek
het aan Anna Roemers te zenden.' Zij fungeerde g blijkbaar als contactpersoon
tussen Huygens Yg en Hooft.
UITGAVEN Huygens
Worp ^ Gedichten I, ,pp.
zot -2o2;
Hooft
Leendertz-Stoett 18 p. 1 7o-1 7Zaalberg 1; g 9 7,p 16 .68 (met annotatie); ,
Tuynman I I 36; Y 97 ,p 3 ^9 Hooft ,p 181 p. 1 I (met 4 toelichting); g^ Tuynman-Van Y der
Stroom 1994, 994, S (met varianten).
LITERATUUR Worp p Brie isselin g I ,pp. 66-6 7^' Van Tricht 97 1 642o-421; ,p Smit I 9 80 ,p p. S^ 8 '
Spies p 1981; Ter Meer 1987.
a]
OVERLEVERING
Ikeef g hier de tekst van Hoofts gedicht g volgens g de lezing gvan H3-Ot 3 (zie voor
een beschrijving l g hiervan onder Overlevering, g^ 3 i . Onder de tekst geef g ik de
varianten in de overlevering g volens g de lijn l Hu Ygens.
Het handschrift van Hooft
en de uitgaven g van zijn lggedichten blijven buiten beschouwing. g
NOTEN I Ter Meer heeftenre en gedicht uitvoerig besproken. g g g P Ik sluit me aan bij l haar
interpretatie p (Ter Meer 97 18 .
2 Worp rp, Briefwisseling I no. i o 4, • Van Tricht 97, i 6 no. 10. 7 De `co ie' p waarvan in
deze brief sprake is, is waarschijnlijk H2, p ^ het handschrift dat in 1 961 door de
waarschijnlijk ^ 9
Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam is aangekocht pop de veilingg
Asscher bij l Sotheby Y te Londen (zie Tuynman Y 1 973 , pp.
28).
vVARIANTEN In het hierna volgend g overzicht heb ik voor de aanduiding g der bronnen
dezelfdessi g glen ggebruikt als bij l de overlevering g van Huygens' Yg gedicht. g Huygens Yg
heeft Hoofts vers over geschreven
in H2 en H3 3 en laten drukken in Ot, KI en
1(2. In 113-0t bracht Huygens Yggveranderingen aan in de titel. Bij 1 het gedicht g
noteerde hij de opdracht: p `Dit in Casijf'. l Tussen Ot en Kr voeg g ik nog g Ot e
aangezien g Huygens Yg in de errata van de Otia op P twee plaatsen P in dit gedicht g
wizi j 'n gen
aanbracht.
i
Hi
[titel]
Behouden Reis, is Aen Heere Constantin Huijgens, Hui' ens naer Engelandt. g
H3 H BEHOUDEN ^ REIS, ^ Huijghen Hul' hens
[311 BEHOUDEN REIS

H3 -Ot naer Engeland g I Door den Heere Drossart Hooft,
Wt uwes Coninx naem, soo trouwe vaste vreê,
H3 3
]Conincx[
Ot Konings[ vrêe
K2 Uyt[ Y
6 H2 Als wordtevierdt g ^wanneer d'I svo ghel
is

3 H2
H3
14 H2
H3
Ot
I]
Ot-e
Licht, te ghen eihen g aerdt van tochten woest, ^ o p ruien• l
teen g
En maecken zeedigh g zee en stormen, ^ met sijn l luijt luit.
stormen Luit. 1
Zee zeedi gh*
[ I zeedigh g Zee [ ]
[onde ondertekenin rtekening]
H2 Omnibus Van Als' 2r+ >P.
IOI- I O 2.
224 [31] DAER OP ICK

2 Hr
Kr
Kr Koren-bloemen 1658. 'mi. BOECK. Van Als', 21 r+v , . 261-262.
S >p
K2 Koren-bloemen 1672. VIII. Boeck. Men elin h.' 02 r
7 g g 3 , P 47S•
DATERING Hr isedateerd g `Londini' ^Prid. Id. Mart. MDCXXI.' = 14 4 maart 162 1 .
a]
VARIANTEN [titel]
Hi Des Heeren P.C. Hoofts Arions-trotz.
H3]Hoofts,[
3
H3-Ot 3 Daer op pick.
Kr Daer op. p
1 Hra Arions zwanen-treur, en lieffelicke j beê,
b
lieffelicke j
sterf-bereide l
lieffeli'cke l
sterf-bereide l [ ]
doot-bereijde 1
H2 Zwanen-treur en Doodt-bereide 1 [ ]
H33 swanen-treur doodt-bereide l bêe,
H3-Ot 3
zwanen-treur ]dood-bereide [ ]
Kr be'e,
3
5
Het uiterste 1 gepooch gP van sijn J geleerde g longhen, g
[ ] sijn'[ 1
l
Hr Heeft het hem 'tleven oock den Rooveren ontwrongen? g
Hz ontwronghen? g
4 Hi Neen. Een beleefder Vissch ontvoerden hem de zee.
H2 Visch Zee.
H 3
]een Vissch zee.
Ot [Neen.] [een
Kr [een
6 Hr
Hr Hoe? bij de menschen Vrees, ^ en bij de beesten Vree?
H33bijd bide vrees, vree
vre'e?
H2
H3
H3-Ot
Kr
K2
Fij,grijse l g J loghen-eeuw: g Comt, ^ leert het bij de l 'on ghen
[ ] loghen-eew: Comt [
lo ghen-eeuw:
[
Komt
logen g eeuw:
lo gen-eeuw:
[
225 [jI] DAER OP ICK

7 Hr Wie water, ^ windt en weer al singhend' g heeft bedwonghen, g
Hz Water , Windt en Weêr
H33 weer
H 3Ot
Wind
Ki eu*
K2 en
8 Hra Tot sijn l gp gescheepte Vriendt besei'lde 1 Jacobs Ree.
b
Jacobs
land en r[ i
H2 Jacobs
H3 H bezeilde 1
Reê.
H 3Ot
Vriend
Kr Ree.
H3 Ick gheve vol bescheid op't ongeloovich vraghen,
ongeloovigh g gh
H 3Ot
[ voll bescheid
9 Hi g l p g g
I Hi Ick Thetis toren laest, , der Schipperen pP vertzaghen, g
Hz toren,[
H33 toren vestza g, en
Ot vestza gen.*
Kr verzaegen, g,
PI I Ha I Ontswommen, opde kiel van een bewenschte schuit. schuijt.
b
il Hoofts f L
H2 Hoofts
H33 Ontswommen
12 Hr Corinthen hoort, en wijckt. l

H3-Ot [Lond.] MDCXXI.
Ot MDCXXI.
Kr jontbreekt]
[32] ROOSE MONGKIE
COMMENTAAR
In Engeland g ontvangt Huygens Yg een gedicht g van een onbekende relatie van zijn l
vriendin Maeyke Y de Bye, Y^ waarin zij in bescherming g wordt ggenomen tegen g
Huygens' Yg beledigende opmerkingen in zijn gedicht 22 . Met dit gedicht richt gzijn g g
Huygens YgYzich rechtstreeks tot Maeyke de Bye Y en zegt haar dat zij zijzich
niet moet
inlaten met een `brodder' ... `die sen onverstandich lesen, Jou ter schande, mijn
ter spijt, p l o Nae soo menigh g maenden tijdt, l^ Nae becans en co pP el jaren l Voor de
werrelt comt ve,claren' r. 53-58). Huygens Yg betoogt dat hij haar l `Peerel-biet ge'
r. 1 3 2) niet bedoeld heeft. Vanaf r. I 41 beschrijft hij de meest vreselijke dingen g
die hem mogen g overkomen als hij hij in zijn l `Leuren-dicht' haar zou hebben
`betei'ckent l off beticht'. Mocht deze schriftelijke reactie niet voldoende zijn 1 dan
hoopt P hij binnenkort een halve dag aan haar zij te mogen doorbrengen om eens
hij g zij g g
en voor al dit `co pp e-sin' p dit ^ spinrag,dit hersenspinsel, p te ^ verdrijven. l Aan het
eind van hetedicht g vraagt hij hij haar te helpen p wensen: korte mijlen, 1 ^lang gg getij, l,
stille zee en westenwind. Kortom de aller ^ nsti gste omstandigheden g voor een
snelle overkomst uit Engeland. g
UITGAVEN Worp p Gedichten I, , p. p 202-206; Zwaan 1984c, p. . 62- 73 .
LITERATUUR^ Zwaan I 4 8 , C pp.
I 2.
OVERLEVERING
X a H Autograaf ^ Huygens, Yg xA L 1621, fol. 6r+`' en 7. 7 Een dubbelblad van 1 3 S5 x i 9o
mm.
Fol. 6 is aan beide zijden in twee kolommen beschreven, ^ fol. 7is
blanco.
hH `Co ie' in kalligrafische hand Colo Génève Bibliotheca Bodmeriana.
p g , ^Y
Hoogstwaarschijnlijk een autograaf door Huygens. Absolute zekerheid kan ik
g l l g Yg
echter nieteven. De ondertekening van het gedicht is zeker wel eigenhandig.
g g g
Twee dubbelbladena ier van ca 1 o x o mm, nietgepagineerd of gefolieerd.
pp 9 3 4 ^ g
Tekstverdeling: ^• [p. I : r. 1-28• ^ [p. 2 : r. 2 9 -S 4^ 3]: 3 r. S S-8o•^ 44]: r.81-I06•^
5]:
107-1 7 34^ 34; [p. 6 : r. I 3S-160'^ 71: 7 r. 161-I 76. De laatste bladzijde l is niet
beschreven. Links onderaan opr 7] staat genoteerd: ^ `A Madamoiselle
Mad. Mad? de Bie A la Ha '
Yye' en rechtsonder (zeker k in Huygens' Hu Ygens
hand) 'Je ` diener
Huygens-kindt, Yg ^ Constanter. Lond. 8a Apr. p 1621.'
Hu ens dateerde H Lond ?Aril. 1621.
DATERING Yg ] p
NOOT
I Misschien is dit het afschrift dat in 1896 9 Pop de veiling g Scheltema voor 3,- 3 ^ is
verkochtor pGedichten Ix ^p p. i 9). Dr. Leo Jansen attendeerde mij op p dit
handschrift, waarvoor ik hem hartelijk l dank.
227 [j2] ROOSE MONGKIE

VARIANTEN
I Ha Roose mongkie, g ^ krale lipgies, li es
b
hH
Pes
lip^e lipgie, p^
2 Ha Venus aes, Cupidoos p knipgies, p^
b
ij kni pines
kni e
hH Cupidos p knipgie, p^
3 H Ha
b veul leurt 'es
6 Ha a Dien ick, metten ei ghe
deuren,
b cleurt 'es
hH ick cleurt 'es
H Iens van achter uijt 'tselet
7 1
Hh 'tSelet
8 Ha Opte p veingster g hebb' eset.
b
J Opte
Voor opp hebb'
hadd' r{
hH Voor op't p ven ster hadd' [
vengste
o Ha Die het hemel-vack sien draeien j
b
hemel-vack
hemel-dack
hH Hemel-dack [
I I H Met sen lich 'es dien ick schier
hH lich 'es [
I 2Ha Minder as jou ooghies g vier.
b
hH
oo g h ln'es
I oochgies [ I
ITroos'e. 3 H
l laetje laetj niet mishanden
mishande
I 4 Ha Dat ick uitte uijtt Wester-landen,
b
vreemde landen,
hH
vreemde Landen,
a Daermen rontom water siet,
5
Daerme [
228 [32] ROOSE MONGKIE

IDaermen Engels mannen hiet,
6 Ha g
b Daerme mannen Engels [
g
IHa 7
b
Daer het lecker-luij1 verlangen g
lecker-lui'l
Lr
lecker-ton gs
hH lecker-tongs g verlap g, he
i8 H 'Toester cosje l wordt evangen, g,
hH 'Toester-cosje 1 evanghe, g,
I 9 H Met een wit pampiere am Tere trom
hH en[ pa PTere
[
21i
H Ist en Vrijer ist en prater, p
hH Vrijer,[ er, prater p
22 H Die sen ammereuse snater,
hH snater
233
Of sen impertuijne P l sang, g,
hH Off[
26 H Laet hem now sen stramme coten
277 hH]nouw[
Ha a ('tLange g sitten wordtme sat,)
b
wordtme sat,
achtmeuaet 9
hH achtme quaet) q
2 8 Ha a Wat vertrede lans g de stadt.
b
stads.
straet.
hH vertreden over straet:
299 H Mer gh

37
H 'Khebb men kollericke bui' buijeen
'Khebb'[ collericke [ ]
8 Hp Zoo besnede tot op huijen en 1
hH besnerde*[ huijen,
4 2 H Tergde g lam'ren wordde leewen, ,
hH Ter ghde leewen•^
Ha Langher dan 't de quade lust.
44 g q
b muijter[
l
4S H Seker, ^ Bietgie, g^ , de qquellaedgie ^e
hH Seker Biet ^^ ie quellaedgie, q ^,
46 Ha Dien ick onglancx g in men cr'aed g^'
e
b
hH onlancx
c'raedgie ^
o H Zoo gekittelt om te spreke,
5 g p ,
hH ekittelt spreke
p
5 I H Dattick men gestoorde g pen p
hH Dat ick
H, Die sen onverstandich lesen,
hH lesen
S H Nae soo menigh g maenden ti' tijdt, ^,
hH maende
6o Ha As en Vrouwen advecaet?
Vrouwen L r
b
Meijssies
Vrouwen
c Meijssies
Juffer
hH Meissies j
6 i H 'Ksett sen leughenen g ter si' l, en
hH 'Kset leughene g sijen 1
62 H 'Klaet sen bitter bijten bijtenglijen,
gl
hH bijte l glije, gl,
65 H Hebb'ick (buijte roem te spreken)
5 l
hH spreke)
p
66 H Ouer 'tjeughdich bloets gebreken,
lg
hH gebreke,
67 H

68 H Kijcke ken, en hooren oock.
hH ken
7 1 H (Luijstert,

9 3 Ha Bij l en weijnich-waerde l spreker, p ,
b / /
hH weijnich-waerde
1
95 H Steeckt lje noijt l in immants schoe, ,
hH Steeckje 1 niemandts[
6 H Off je voet en aster toe; ^
HI toe,
9 l p
97 H Decktje 1 noijt 1 met immants veren veren,
hH Deckje 1
nimmandts [ ]
9 8 H Off je 1 kent hem egelleren, g ,
hH egelleren; ^
H Ciertje noijt met immants baert,
Gi1 l ,
HI Cierje l
niemandts
IOI H Roemtje nimmandt

II4 H Hebb' ick't selver recht onthouwen,
hH wel
In H heeft Huygens, mogelijk in tweede instantie, achter de regels I i - i 20 de
IIS I20 Yg ^ g l ^ g 5
directe rede aangegeven. In hH staan deze tekens aan het begin van de regels.
^ g
II 5 H

I 38 Ha Opphet Pp haten vol ghtet wreken wreken,
b
hH
Oppet PP hate
Op hetg vol ht het wreke, ,
I 3 9 H Daer betaelj' l hem effe mé
hH me
140 Hl Die je dese vriendschop p deê, ,
hH Vriendschip [ ]
141 4 H Mijnenthalve, l ^ laet men oore
H + 'nent'halve oore,
) > >
142 H Noijt in Hollandt, welcom, hoore,
1 > > >
hH In welcom hoore; ^
146 4 Ha Opte p Schevelinghse g stranden stranden,
b sanden,
hH sanden; ^
[Tussen 146 4 en 147 47 staan in H twee doorgehaalde g regels. g Ik kan niet lezen wat
Huygens Ygghier
geschreven had.
148 H^ Rotte onder knijn en haes, ,
hH Rotten[ Knijn{ Haes, ,
149 H Hebb' ick't immer durven dencken
49
hH ick
150 H1 Van je renemeê te krencken, ,
hH Om crencken;,
152 5 H Schimperich p op plijou
eweest.
hH ou eweest, ,
I S4 Ha Jou verdacht of *a*1 begrepen,
b vertlachteli• l ck
hH voordachtelick begrepen;
I H Hebbick in mén

I 6 H Tijdeloos, moet overlob en
l ^ p,
hH overloopen,
162 H Laet men iene weldaet hope, p,
hH hoen p,
I66 3gH
Dattick schier of merghe mach
hH Dat ick off[
164 64 H Ienen encklen halven dach
hH
enck'len
I 66 Ha Om je met besette reden
b / /
hH reden,
Ij 68 H Te verdrijven uijt 1 je 1 sin;
hH verdrijven] l uijtje uijtj sin.
69 Me< g >u glick of men haringhere g
hH off [men] haringere g
173 H Help jij wensse, tussen tijen,
73 p11 ^
hH wenssen[
'74 74 Ha Weijnigh' l g bancke , lan ghe tijen 1
b Corte mijle, mile an ghe tijen
Cortte mijlen mijlen, lange g
H
[ondertekening]
Je diener Huygenskindt. Yg7 [S-fermé] pLond.
°.A ril. 1621.
Ygh H Huygens-kindt. Constanter [Lond.] 8°. A Pr.i621.
[3 3]
[adres]
H [ontbreekt]
hH
H A Madamoiselle Mae. Mad . de Bie A la Ha Ye.
NAEM-VERSETT
COMMENTAAR Dit tienre g gelig g ggedicht schreef Huygens Yg te Amsterdam.' De titel geeft g aan wat
het is: een anagram g op p de naam van `off". s.D.v. '. Reel g i o eeft g in ka pitalen
het anagram: g een bijbelse bijbelseallusie 2 die ^ Huygens Ygg'zag'
in de naam: SVSANNA
VOGELAERS. Susanna de Vogelaer g was een achternichtje achternichtjevan Huygens.3 Yg
Heteheel g is een gedicht g om haar te troosten bij bij de dood van `haer's gelijcken gl
Een' Die 't aller zielenpad p te vroeghe g most betreên.' Mogelijk gl haar zusje1
Elisabeth of eenoede g vriendin.4
UITGAVEN v Worp Wo p,p
Gedichten I. 2I I.
X 35
[33] NAEM-VERSETT

LITERATUUR Smit I 80 92.
9 ^ p 9
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 1621 fol. 8 r een blaadje papier van 145x
I i mm.
^ p p 4S 5
De versozijde is blanco.
DATERING
NOTEN
l
H Ot Ten behoeve van de druk in de Otia bracht Huygens Yg met een lichtere inkt
wijzigingen wijzi en en aanvullingen g aan.
Ot Otia 1625, VI Van Als', p. 104-105.
5> 3 4^ p
Ki Koren-bloemen 16 8 `IIII. Boeck. Van Als', 2i r+ . 26 -268.
o S > 4 ^p 7
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ ` VIII. Boeck. Men g elin g h.' 3 o 4, p. 479.
Onder H noteerde Huygens: yg Constanter Amstelrod. Aue. g 1621. Blijkens } zijn }
Da Dagboek boek was Huygens Yg van 26 ljuli tot 1 7 augustus ^ te Amsterdam. Dit gedicht g
moet duseschreven g of voltooid zijn zijnin de eerste helft van augustus ^ 1621.
' Blijkens } het Dagboek g n
g
er i8 8 S, p. 4) verbleef de familie Huygens Yg daar van
26 juli tot 1 7 augustus ^ 1621.
2 Vgl: g Ps. 9 o: S -6• ^ Io 3 :iS^ es. 4o:
6-8.
3 Zie Unger g 188 5^Bijlage 1 g E
4 In deenealo g 'e ^(zie vorige g noot) vermeldt Unger g deze naam met de
toevoe ^'n g} `sterft jong'. g Smit 1 9 80^ p 92) 9 Pspreekt
van een vriendin. Ik weet
niet waarop P hij
dit baseert.
VARIANTEN
[titel]
H [Geen titel. Alleen:]
H Ot Naem-versett Van off". S.D.V.
Ki Naem-verset van S.D.V.
1 H Een jeu } g hdi gh Amsteldier vol ongemeene g vlams,
H Ot von
Ot Amstel-dier[ ]
Kr om gemeene*
K2 ongemeene g
3
H Ontliet haer schoone twee beweechelicke j cranen,
Ontliet
H Ota haer'
0 tstack '
beweechelicke kranen,
b Ontliet
Ot bewegelicke g
236 [33] NAEM-VERSETT

H En deckte met een *vloedt* van ongeveijnsde tranen
4 g l
H Ot een' vloed ongeveinsde
g
5 H Den eertijdts l lieven romp pvan haer's gelijcken gl een,
H Ot eertids j
Een',
6 H Die 't aller zielenadt P te vroeghe g most betreen.
H Ot pad
betreên.
Ot betreên:
Kr betre'en:
7 Ha Doe nu de selven druck die haer gebad g te spreken p
b
Doe nu ( r
*Zoals*
c Doe nu selve
Kr beval
9 H Sprack, p ^ sluitende 1 met een haer noijt noij besloten liedt
Ot lied
Ot lied
10 H 6! LEVEN, } ASS VAN GRAS, ^ en meer en zijt zit hij niet.
Kr As
H
[ondertekening en datering] g
Constanter. Amstelrod. Augti Au n.
16zi.
Ot 1621
Ot MDCXXI
Kr [ontbreekt]
[34] MUIJDSCHE REIS
COMMENTAAR Dit kunstige g trocheïsche gedicht aan Tesselschade Visscher behandelt een
waarschijnlijk samen met haar ondernomen zeiltochtje vanuit Amsterdam naar
Muiden. Daar maakt Huygens Ygpécht
kennis met P.C. Hooft. Deze verdiepte
kennismaking g is in het Dagboek g vastgelegd.'
Het reisje reisje voldeed niet helemaal aan Huygens' Yg verwachtingen, g ^ zo likt l hij
Tesselschade mee te delen. Het dubbele verzoek aan de winden (eerst aan elk
aart p om de meest gunstig ^ g e conditie voor een zeiltocht naar Muiden te
bewerkstelligen g (r. 1- 32
en in tweede instantie aan alle tegelijk om er dan
maar stevig g op p los te waaien (r. 33 - 6 S werd weliswaar door Aeolus ingewilligd
(r.57-6o),maar toch kwam Huygens Yg niet z6 snel waar hij wezen wilde of hij
leerde de vreugde g van het land (van over land te reizen) waarderen (r. 65-72).
De zeereis had kennelijk te veel tijd gekost. De vreugde g verandert in leed leed,
nu hij alweer moet vertrekken voor hij goed en wel gekomen g is. In de volgende g
strofen verwoordt Huygens Yg zijn teleurstelling g dat zijn lang g verwachte bezoek
niet langer g kon duren.
237 [34] MUIJDSCHE REIS

Aan het slot van zijng z gedicht vraagt ^ hij hij Tesselschade die dit praatje p l uit zijn zij
hersenspinsels p heeft ontward, ^ het in ontvangst g te nemen, te bewaren, open p te
maken maken, weer dicht te doen, ernaar te kijken en in zich op p te nemen, , zoals
beloofd, maar het uit medelijden 1 niet aan Hooft te laten lezen.
UITGAVEN Worp Gedichten I p. 2I I-2I • Worp I 6 p. 20-22 (met annotatie).
p ,p 3^ ^ 97 ,p
LITERATUUR Smit 1980, 9 , p 9, 2• Strengholt g i 97 6, p 74-75 74 75 en 12 9, • Strengholt g i 9 86 , p. p 266.
TRANSLITTERATIE s De allerlaatste regel g van dit ggedicht is door afbrokkeling g van het papier pp verloren
gg e aan. Ik heb deze regel g tussen gegeven gg naar de Otia.
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XLa, xL fol. r+v . Een enkel blad d papier van
g Yg ^ , 1621, 9 p p
3s 1 X 220 mm. Het papier pp is aan de randen sterk gesleten. g De regels g 1 t m 664
staan op P fol. 9^ r de regels g 6 5 t m 16 3 op pfol. 9v.
H Ot Ten behoeve van de druk in de Otia bracht Huygens Yg in H enkele wijzigingen
aan. Bij l vergissing i g had hij 1 eerst op p de versozijde bovenaan genoteerd: g
*Oft niet deeseli'ckeli g l Jcken overgenomen ^ cost
zomen het hier can lezen*
Deze zetinstructie haalde Huygens Yg door. Het resultaat is daardoor én door de
oopgetreden pg slijtage l g nagenoeg g g onleesbaar ^geworden. Hij l herhaalde zijn zij wens in
duidelijker bewoordingen g op P fol. 99r
bovenaan:
Van dese regeltjens g J moetender maer twee < p> nevens een staen opde p pagie, p^,
gelijck elijck hier. En die emmers soo wijd van een als het pp papier kan lijden. lijden
Opdezelfde pagina p ^ noteerde Huygens Yg in deze fase bij het woord Hooft in de
rechterkolomre g el 47 en 49 )l respectievelijk: `in Casij f' en `in Capitalen'. P
0 Opfol. ° onderaan 9 ^ in de rechterbuitenmarge, g ^berekende Huygens Yg het aantal
reels regelsdoor het aantal strofen te vermenigvuldigen g met het aantal regels g pper
strofe: I 7 x 8 = 136. 3
Ot Otia 1625, vI Van Als', (Tv-T 3 '), 18-1 1.
5, , 3 , 4 S
Ot e Lijst van Errata achter in Ot.
1
r Koren-bloemen 1658, `III Boeck. Van Als'. (21(r- 2K2 r. , K
p. p 261-2G 3.
DATERING
NOOT
KK2 Koren-bloemen 1672. `VIII. Boeck. Men g elin g h'. 3 o 4 3 p , p 4 80- 481.
Onderte H noteerde Huygens: Yg Constanter; ^ Amsterd. Aug'. g 1621. Blijkens Blijken het
gboe k was Hu Yg ens van 26 juli J tot 1 7 au ^stus in Amsterdam. Dit gedicht
moet duseschreven geschrevenof voltooid zijn zijnin de eerste helft van augustus ^ 1621.
I Un ger 188 5, p I o. Zie Z e ook o0 het commentaar bij lg gedicht 28 . Zie Zi voor de
tijdsaanduiding J g ook gedicht g 49 een' mis-luckte Mui Jdsche rei Jse...
r. 13-14.
(Vgl: g Caron 1969 99 en Strengholt g 97 I 6 ,p771
en '28).
238 [34] MUIJDSCHE REIS

VARIANTEN
Ritel]
H [geen titel]
H 0ta Muijdsche l Reijse. l
b Reise.
c MUYDSCHE REIS. Aen > off. Tesselschade Visscher.
z H Vochtich Zuijen
H-Ot Vochtigh [ ]
i H
H-Ot
Schortt u buien l
l
4 H Eenen dach
H Ot [ da h
g,
Die ick gaeren
H Ot Dien{
5 H
g
H Stil, en claer,
> en
H Ot klaer,
8 H Drooghe g sagh sa h.
t sa g^ h•
Kr sa gh.
H Noorder vlaghen
9 g
H Ot Noorder'[
I 2 H Nachten zijn,
K2 zijn;
1^
16 H Sonne-schijn. 1
H-Ot Sonne-schijn; 1^
Kr Sonne-schijn. 1
1 7H Helder Oosten
7
Kr Oosten,
1 8 H U vertroosten
H Ot Uw
20 H Vierich-droogh g
H Ot Vieri gh-droo gh
2I H Can ick missen,
H Ot Kan[
z3 H Uijt het pissen
Ot wc [ ]
Kr Uyt [
239 [34] MUIJDSCHE REIS

24 H Van om hoogh.
H-Ot [ ]hoogh;
Kr [ ] hoogh.
25 H U voor'tleste,
Kr U, [ ]
z6 H U voor 'tbeste,
Kr U, [ ]
27 H Groeijich Weste
H-Ot Groeijigh [
28 H Roep ick aen,
Kr [ ] aen;
29 H Leent u laeuheijt
H-Ot [ ] uw' laeuwheid,
3o H Dat gheen' graeuheit
H-Ot [ ] graeuwheid
3 I H 'Shemels blaeuwheijt
H-Ot [ ] blaeuwheid
3 2 H Mach beslaen.
H-Ot Mogh'[
35 H Can bevallen
H-Ot Kan [ ]
36 H Mijn gebedt.
H-Ot [ ]gebed,
Kr [ ] gebed;
37 H Valt aen't blasen,
Ot [ ] aen blasen,*
Kr [ ] aen't blaesen
40 H Zonder wet.
H-Ot [ ]weft.
Ot [ ] wett:
41 H Al u coelen,
H-Ot All uw koelen,
42 H Al u troelen,
H-Ot All uw kroelen,
43 H Al u woelen
H-Ot All uw [woelen]
44 H Over 't Tij,
H-Ot [ ]ij,
^40
[34] MUIJDSCHE REIS

45 H Al u buijen
H-Ot All uw [buijen]
47 H Thooft van Muijen
H-Ot Thooft [ ]
49 H Hooft beloert mij,
H-Ot HOOFT
52 H Over zee,
Kr Over zee;
SS
H Van mijn mij vrinden
65 Ha Daer 'them luste
S
b Waer
H Ot luste,
63 H Op de cust, te
3 p ^
H Ot ]kust,
65 Hl Maer hij naeckte, ,
Ot maeckte,
Ot e naeckte,
Kr maeckte,
K2 naeckte,
o Ha a Dat op eerde
7 P
b 13 Wat de weerde
71 Ha a Maer verkeerde
b 13 Van der eerde
Ot de eerde-
72. 2 Ha a Vreucht en was.
b Vreuchden
Ot Vreughden g
73 H Soete uren
H (Ghinck hij truren)
74 1
Kr treuren*)
K2 trueren)
75 Ha
b
74 Mocht ghij hi' duren.
Ha
b
Sonder , suren,
< >
77 H Wat begheerde,
Ot [ ] begheerden,
241 [34} MUIJDSCHE REIS
l

78 H Onverseerde,
,
Ot Onverseerden,
H Overweerde,
,
Ot Overweerden.
8o H Nutten waert!
Ot [ ] waer't!
82 H Ghij Bijt lijden,
Ot [ ]lijden
Ki [ ]lijden,
84 Ha a Staende vliedt
b 13 [ ] gaet
Ot [ ] gaet:
85 Ha a Wie can leven
b /3 cam, hij [ ]
Ot Kan [ ]
86 H Sonder beven
877 Ha a Die't ver vergheven heven
Die beneven
88 Ha a Naecken siet?
b Voor hem[ ]
c /3 'tScheijen staet?
d 'tSterven [ ]
Ot [ ] staet.
Ki [ ] staet?
89 H Langh verbeijden,
H-Ot [ ] verbeiden,
90 H Schielijck scheijden,
H-Ot Schielick scheiden,
91 H Een van beijden
H-Ot [ ]beiden
92 H Waer te swaer,
Ot Waer'[
93 H Waerom gaet ghij
Ot [ ] ghy,
96 H Beij te ghaer?
H-Ot Bei [ ]
101 H En mijn wijnen 1
H-Ot [ ]mijd[ ]
242 [34] MUIJDSCHE REIS

I104 4 H Scheij-asijn? l l
H-Ot t Schei'-azijn?
1 1
III Ha Zien Vernieten
b
Vernieten
Vervlieten
H Ot vervlieten
II2 H Eer ick't vinn'?
Ot vinn?
0
I I H Meer en conden
3
H-Ot konden
II 114 H Scheijdens-wonden
H Ot Scheidens-wonden
I I H Niet verconden
S
H Ot ]verkonden,
Ot eermonden
I16 H Sonderi'n pl ,
Kr PO; i•n. ^
I I 8 H Suchten coste,
H Ot koste,
I2I H Tessel-schaetgie ^
H-Ot Ot Tessel-schaetgie, ^,
Ot Tessel-schaedje,
I22 H Cameraedt ^, ' e
H- HOOt Cameraetgie, ^,
Ot Kameraedje,
I2 3 H Die dit praetgie p ^e
Ot [raet'e praetje
Kr Dit*[
124 H Uijt mijn hert,
Ot Wt [ ]
Ki Uyt [ ]
125 H

z8 H Hebt ontwert;
Ot [ ] ontwert.
K2 [ ] ontwert;
I
3
I H Siet aenschouwt het
Ot Siet,[
1 3 2 H Als belooft,
Ot belooft;
'34 3 4 H Uijt 1 medooghen, g
Ot Wt
Kr U Yt
16 3 H [verloren gg gegaan door afbrokking g van het papier] pp
0t
Van uw' Hooft.
[35]
[ondertekening en datering] g
H Constanter, , Amsterd. Aug'. g 1621.
H-Ot Amsteld. 1621.
Ot MDCXXI.
K]
3 ontbreekt
OP DE VERTALINGHE
COMMENTAAR In 1622 verschijnt B yAert Meuris Boeckverkoo er inde Papestraet, ^ in den B ybel
te
's-Gravenhage g de Vertalin ^he vande eerste Weck der Sche in gbe
des Werrelts. Ghedaen
in't Francois b G. De Saluste, >
Heere van Bartas. Door den Heere Wessel vanden Boetseler,
V ^heere totA eren ^ &c.. Dit gedicht g is daarvoor een drempeldicht. p Het is een
aans aansporing p g aan de Hollander die zich in de schepping pp gwil verdiepen, p^niet langer g
tijd, l^moeite en middelen te wagen g om de Fransman Du Bartas op p zijn eigen erf zijn g
te bezoeken, maar Boetseler te hulp p te roepen. p Hij kent in Asperen een directere
Hij p
weg g naar de bakermat der wereld.
Huygens Yg kende de Vrijheer van Asperen.' p Waarschijnlijk heeft hij
de auteur
van adviesediend g bij bijde uitgave g van zijn zijnvertaling. g In een verzamelbundel
handschriften van Huygens Yg vinden we namelijk een ontwerp p voor de beletteringg
van de titel p^ a 'na.2
Het lofdicht verschijnt in het voorwerk van de vertaling g te midden van
drempeldichten p van Daniel Heinsius, , Anna Roemers, I.v.v. =oost van
Vondelen allen meer of minder bevriend of bekend met Huygens, Yg en
Dionysius Y S pranckhu Ysen en Victor Rijckelsma, l relaties van de Heer van
As peren.3
UITGAVEN Wor p Gedichten ,p 1 p. 2I 3 -2I4
LITERATUUR Leerintveld 1992; Sellin I a en I b.
99 ^ 993 993
244 [35] OP DE VERTALINGHE

OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 1621 fol. Io. Een blaadje P ppapier van 95 i x 5 i 3mm.
De versozijde is blanco. links onder het gedicht g schreef Huygens Yg (bij 1 wijze wijz van
P Pprobeersel?):
mis miserrime Civium.
D Huygens' Yg lofdicht verscheen voor het eerst in druk (op P* * 2) van: Vertalin Vertalingh he
eerste Weck I Der I Sche in he Des We yrrelts.
Ghedaen in't Francois by
G. De Saluste, > Heere van Bartas. Door den Heere Wessel vanden Boetseler, V Vgheer heere
Aiperen ren &c. I vi ^et In 's Graven-Ha Graven-Haghe, he ln By Aert Y Meuris
Boeckverkooper P inde Papestraet, p ^ in den Bybel, Y Anno 1622. Met Consent.
(EX. KB6 73 D 1).
H Ot Voor de druk in de Otia bracht Huygens Yg in H een aantal wijzigingen aan.
Aan D^g Hu Huygens Yg dus voorbij. voorbij
Otia 1625, Vi Van Als', p. 103.
S> 3 ^p
Kr Koren-bloemen 16 8 `III. Boeck. Van Als', 2I .266.
S > 3 ^p
K2 Koren-bloemen 1672, `VIII. Boeck. Mengheling'. o 8.
7^3 3 áp47
DATERING Huygens dateerde H Hag. Octob. 1621.
Ygg
NOTEN I Vgl. g het commentaar bij lggedicht i en vooral bij l 18 .
2 KA XLVIII fol. i recto. Ik mij dank drs. A.R.E. de Heer die mij hieropP
attendeerde.
3 Zie Leerintveld 1992. 99
VARIANTEN
[titel]
Ha Opde p Nederduijtsche J Vertalinghe g vande eerste Weke der Sche in ^he
van G. de S. I Heere van Bartas, door W. *van* Boetzelaerj Vrijheer J
van Asperen.
b0 de Nederduijtsche P 1 Vertalinghe g vande eerste Weke der Sche in ghe
van G. de S. I Heer van Bartas, door] den heere [W *van* Boetzelaer I Vrijheer J
van A.oeren.]
D Op de Nederdu ytsche vertalinge g vande eerste Weeck DER SCHEPPINGHE VAN G. DE
SALVSTE Heere van Bartas. I Door den Edelen ende Welgeboren g
Heere WESSEL vanden BOETSELER, Uri heere van Asperen. &c.
H Ot Op p de Vertalinghe g vande eerste We ke der Sche in ghe
vanden Heere van Bartas,
door I den Baron van Asperen.
Kr Op P de Vertaelinge g van de eerste Weke Der Sche in ge
van den Heere van
Bartas, door den Vr yheer
van A eren.
I H
H-Ot
Brandt u het hertte noch in weten-giericheijt,
^ l,
herte weten-giericheit,
245 [35] OP DE VERTALINGHE

2 H llander, ra graghe e g geest g naer ouderdoms bescheijdt, ldt
D Hollander
H- Ot Hollander, bescheidt,
Kr bescheid;
Hp Spoelt hij u lusten noch in 'tgrontsop aller jaren,
ghij g P 1aren
D uw' in'tront-sop[ g P
H Ot u in 'tgrontsop g P
KI uw'
Ha' In d'oude-nieuwen '
Weeck, die't al in haer sach baren, >
b d'oude-' l on ghe
H All uijt haer baren siet: Loopt niet zoo willigh meer
5 1 p g
6 H Besoecken op sijn erff den franschen Lelij-heer,
D Leli'-heer;
1
H Ot Leli'-heer,
1
Ki si'n' 1
p l l
H Loopt niet soo willigh meer tijdt, middel, moeite waghen,
7 p g l l g
H Ot tijd,
8 H Om d'aller-din ghen-jeu l ght den vreemden aff te vraghen; g
D vraghen: g
H-Ot d'aller-din ghen-jeu 1 ghd vraghen; g
9 H Neemt Boet ^elger te hulp; p^ hij weet een naerder padt,
hij P
D Boetseler
H OtBoet elger ^ p, ad
I 0 H En thoont u As>T'Asperen ren des Werelts baeckermatt.
D t'A eren
H Ot t'A eren de Werelds
[ondertekening en datering] g
H Constanter. Ha g. g Octob. 1621
D Constanter
H-Ot 162I
Ot MDCXXI.
KI ontbreekt
[36] BATAVA TEMPE
COMMENTAAR I. Aanleiding
De aanleiding g die Huygens Yg ggehad moet hebben om Batava Tem e te schrijven, l
kennen wij l niet. Onderzoekers van dit vroege g meesterwerk hebben uit geheel g
verschillendeezichts g unten P een bepaalde P aanleiding g geformuleerd. g Huygens Yg
246 [36] BATAVA TEMPE

zou uit de vreugde g zijn geliefde Voorhout weer te zien na zijn reis naar Engeland
zijn g zijn g
aan hetedicht g zijn begonnen.' g Hij Hijzou door literaire voorbeelden op p het idee
zijn gekomen. 2 Als beginnend ^ dichter zou hij het in de neo-latijnse neo-latijns en
p veelvuldig gggebruikte ggenre van de lofzang g aangegrepen
hebben als 'stepping pp g stone naar erkenning'. g 3 Als ambteloos burger g zou Huygens Yg
met ditedicht g in het openbaar p zijn zij dienst aan het vaderland hebben willen
Hierin zou de kiem voor hetedicht g gelegen g g zijn.4 l
Al deze observaties beroepen p zich op phet gedicht, g bevatten waardevolle
elementen maar raken, naar het mij voorkomt, niet de kern ervan.
De indringende g analyse Y van de eerste strofe van Batava Tem e , bracht Stren gholt
tot de formulering g van wat hij beschouwt als de 'grondtoon' `rondtoon' van het gedicht, g
aangeslagen in de eerste regels: g `het besef van de vergankelijkheid g l van al het
ondermaanse'. 5 Hetedicht g Mu ydsche reis 34 dat Huygens Yg in de eerste helft
van augustus 1621 te Amsterdam voltooit, stelt dezelfde thematiek aan de orde.
Zou hij niet vanuit deze melancholische stemming gin de gure ^ en natte zomer
van dit aar 6
l aan de zonnige g en opgewekte pg vereeuwiging ^ gvan
het Voorhout
kunnen zijn 1 be gonnen?7
2. Datering
Na weerlegging g^ g van de datering g die Leendertz uit het begin ^ van het gedicht g zelf
meende te kunnen afleiden, concludeert Strengholt: g 'Huygens Yg is vóór of in
au augustus 1621 aan Batava Te e be onnen: 8 ^ g Het belangrijkste gl gg gegeven voor
deze stellings g de datering gonder het Latijnse versje In Albo P Doublet'' J dat
geschreven staat onderaan o Phet
eerste blad met de tekst van Batava Tem e:
'Hap. g Au gt°. 162I'. Als men uitgaat g van de tekst van Batava Tempe dan staat dit
gedichtje edichtje op p zijn kop. p Leendertz betoogt dat Huygens Yg na anderhalve kolom
Batava Tempe niet verder kon, naar Amsterdamn ^g en bij terugkomst het blad
bij g
omdraaide om er het albumversje 1 voor Doublet op pte schrijven.9
1
Ook Strengholt g acht een `interval in de creatie' aannemelijk. Tijdens Tijden deze
tussenpauze p heeft Huygens Yg zijn inscriptie p voor het album van Philips p Doublet
genoteerd enoteerd pop het papier pp dat hij al voor Batava Te e in gebruik g genomen g had.
Stren gholt noemt hierbij 1 ook de `notities ten behoeve van de voortgang' als
ar ^ment.'° Deze staan zeer klein geschreven g in de ruimte tussen de
on g en datering g van het albumvers en regel g ^6
van Batava Tem Tempe,
de laatste op p het blad.
In mijn l is er van een onderbreking in de creatio van Batava Tempe geen
ogen g g
s prake ^maar is Huygens Yg zijn gedicht g begonnen g op p een blad papier Pp dat hij hij al had
ggebruikt voor het albumvers. M.i. is op p het in vieren gevouwen g dubbelvel
fol. I I-I2 eerst het albumverseschreven. g Het papier pp is daarna nog geens
tweemaalevouwen ggeweest zodat de ondertekening gen datering g bovenopp
kwamen. Op P dit gedeelte g is Huygens Yg zijn schematische aantekeningen g voor
Batava Tem e gaan schrijven. Mijn l argumentatie ^ ontleen ik aan het papier, pp
aan Huygens' Yggschriftuur
en aan de inhoud van de aantekeningen:
I. Hetedeelte g van het papier pp dat de aantekeningen g draagt, ^ smoezeliger g dan
de rest van heta pp ier. Het is ooit een buitenkant geweest g van het opgevouwen pg
blad.
247 [36] BATAVA TEMPE

2. Tussen de strofen van Batava Tem e op p fol. 11 r en i 1° zie ik geen g significant ^
verschil in ductus. Met `Verte' laat de dichter weten dat omgeslagen moet worden.
3 . De aantekeningen g zijn zo schematisch dat zij m.i. aan het hele gedicht g vooraf
gaan. In de reels g tot S^ 6 die op pfol.
i i r staan wordt als in een ouverture
gepreludeerd e reludeerd pop de inhoud van passsages P g die pas p op pde volgende g pagina's p^
uitvoeri ger beschreven worden. Naar mijn mijnovertuiging ^gwist de dichter al voor hij
met regel g i begon, g^dat in zijn opzet p plaats p was voor de seizoenen. Vergelijk g l de
regels g 1- 4o met de behandeling gvan de jaargetijden verdero verderop in het gedicht. g
Dit betekent dat Huygens Yg aan zijn zijn 'T VOOR-HOUT van 'SGravenha ge moet zijn
begonnen g na 1 7 augustus gu 1621. Het bewuste album van Doublet is helaas
niet teruggevonden." gg De maand onder het versje versjeis de meest precieze p
tijdsaanduidin tijdsaanduiding. . De plaatsaanduiding P g daarbij levert met het gegeven uit het
daarbij gg
Da Dagboek boek dat Huygens Yg tot 1 7 augustus gu^in Amsterdam was, de terminus post p
quem o P.' 2 Huygens Yg is na 17 7 augustus gu 1621 aan Batava T e be begonnen. g .
Eind oktober 1621 was de dichter midden in hetedicht g bezig, g^ hij
meedeelt in de brief aan Cats die het netafschrift van hetedicht g begeleidt.'3 g
De datum van voltooiin g staat onder het ggedicht: `1 7 ° 9bris 9 1621'.
3. Werkivi Je^
3.1. Creatio
Het handschrift van Batava Tem e is een ontwerphandschrift, p een handschrift uit
de creatiofase. Het is het enige g handschrift dat er van dit gedicht g bewaard is
gebleven.
Het eerste blad (fol. 11-1 Z heeft de dichter, zoals ik hierboven heb betoogd, g,
voor hij 1 aan het schrijven schrijven begon g ,ggebruikt
om er een schema een kort
inhoudsoverzicht op te noteren. Ik geef deze notities hier weer:^ 4
,p g
Li gni virtus etc. bellica, ^ Medica q ue rursus. quam
mirabilis Deus!
IEdificia utrimque. q viri que
incolr.
Numerus Arborum et series. paritas
latitudo et altitudoif
Templum. p mutatur Ecclesia et ominosum
quod hic olim bellum. nuncpax.- p
faxit Deus etiam foris ut intus: ab hoste
tuti simus.
Ver. Frondes recentes rara3 ideoque q card?
mane. Aurora etc.
IEstas meridie. IEstus etc.
ve eri. deambulatio. Rex Bohemiar
Autumnus fructus suaveolentes. folia cadentia. moralisatio.
Hyems Y Vertices candidi, ^qquasi Al pes. Postremo velle hinc numquam q
mi grare. Deinde sed Deus! Cosmo p olitx sumus, ^ et Pparati qquum
partria
vocat. Quin ubi Deus volet sursum in gaudia g sempiterna. Piterna
In vertaling g luiden deze aantekeningen: g
Van het hout deoede gg^
eigenschappen enz. Voor de oorlog, ook voor de
geneeskunde. Hoe wonderbaar is God.
Deebouwen g aan beide kanten. en de bewoners.
Het aantal bomen, de reeks, degelijkheid, g 1 de breedte en hoogte.
248 [j6] BATAVA TEMPE

De kerk. De kerk verandert vanezindte g en ook is het een voorteken dat hier
vroe ger
oorlog gwas,
nu vrede. –
Moe g God even g dat wij zowel l voor de buitenlandse als voor de binnenlandse
vijand l veilig gl zijn.
Lente Nieuwe bladeren, niet talrijk en daarom geliefd? g
ochtend. Aurora enz.
Zomer middag. g Hitte enz.
avond. wandeling g Koning g van Bohemen.
Herfst lekker ruikende vruchten, vallende bladeren. moralisatie.
Winter Witte toppen pP , als Alen. p Tot slot dat ik nooit hiervandaan wil
verhuizen. Maar dan God. Wij zijn wereldburgers g en staan klaar als
het vaderland een beroep pp op ons doet. Waarom dan niet, als God
dat wil naar boven naar de eeuwige g vreugde. g
Hu Huygens yg is dit schema ggaan uitwerken in de regels g I i 3 en volgende. g
Daar was, om met Smit te spreken, het exordium klaar en begon de narratio. r6
p ^ g
De structuur ervan komt overeen met de volgorde g van deze notities. Na de
voordelen" van het oor hout te hebben opgesomd, pg onder ^ verwijzing l gnaar
Dodonaeus, bespreekt p Huygens yg de lotgevallen g van de kerk. De wens om vrede
in en buiten het eigen g land, ^ heeft de dichter gekoppeld g Pp aan zijn zijnaanspraak p tot de
Kloosterkerk (r. 169-184).
Het tweedeedeelte g der aantekeningen g levert de meeste stof op p voor het
gedicht. g De gang g g der seizoenen loopt P van r. 1 93 -768. De aandacht is aldus
verdeeld over de jaargetijden: lente 8; zomer • herfst en g ) ^ SST S winter 4strofen.
Het slot telt 9 strofen en vormt de uitwerking g van de laatst geformuleerde
g
gedachten van deze notities.
0 Optwee andere plaatsen P in de handschriften vinden wij wijook
een aantal
werkaantekeningen: g
Bovenaan fol. I 3 r noteerde Hu ygens:'
8
Meridie calet.tum virtus arborum
sicut amici in adversis noscuntur
Deinde de latratu canicule.
Vertaling: g
'sMiddags g is het heet. dan het nut van de bomen
net zoals 1je vrienden in te g ens Poed
leert kennen
Vervolgens g over het blaffen van de hond.
Deze notities zijn l uitwerkingen g van het 'etc' achter `AEstus' in het eerste schema.
Ze hebbeneleid tot de regels 2 en g g 4 5 volgende. g De honden [Hondsdagen] g
komen voor in r.o. 43
0 Pfol. I ° 3vinden wij wij bovenaan genoteerd: g
Allerh.vrijagien. j
Prince Maurits. behoorde altemae/ laurieren te zi'n.'9 1
Dezeaar p aantekeningen g hebben geleid g tot een zeer uitgebreid g gedeelte g tein
het
gedicht: edicht: de regels 448-688. De laurieren treden op in r. 688.
g 44 p
249 [361 BATAVA TEMPE

2 f O [36] BATAVA TEMPE

3.2. Praesentatio
0 twee p^ plaatsen p geven g de hierboven besproken p handschriften uit de creatio-fase
informatie over een volgend g stadium in de tekstoverlevering: g de ppraesentatio.
Uit it de drekensommetjes reensomme tl die Huygens Yg maakte pop fol. S I en ° in derechter- rec
benedenmarge nmar g van v fol. I 3 r valt naar mijn mening g af te leiden hoe het afschrift
dat de dichter naar Cats zond, er uitzag. g
Fol. 1 S5 v toont drie snelle schuin gp e laatste berekeningen g tegen g de buitenmarge g
en e aa aan de onderkant een meer definitieve som (zie afbeelding). g.
De kladberekeningen g hebben alle een getal g gemeen. g Het getal g 106. Dit is
hetantal a strofen dat het handschrift telt. In drie berekeningen g achtereen
heeft eet Huygens Yggbegroot
hoeveel strofen hij op een bladzijde moest schrijven l
respectievelijk p 1'k bbij 1 4(bovenste som), ^S (middelste) of 6 (onderste) bladzijden. l
Dei u komst t van de beide laatste sommen 2I en 17yg 71/2),bracht
Huygens
ertoe e oe het totaal aantal strofen van i o6 met één terug g te brengen g tot I o S .
2I XenI S 17I 2X6=IO S .
Dit zien wij i' l in i de berekening g onderaan. Hier heeft de dichter/opmaker het
aantal regels uit uitgerekend g e door het aantal strofen met het aantal regels g te
vermenigvuldigen (1 °6 x 8 =848). Het verkregen g product p heeft Huygens Yg
vervolgensg met 8 (regels, zijnde 1 i strofe) verminderd.
De berekening op fol. I r gp 3ggaat ook uit van I o S.
Deze rekenarij l levert leve het et volgende g o : pHet netafschrift telde of S 6 bladzijden.
1
Bijvoorbeeld een dubbbe dubbbelblad b van 4en een enkelblad van 2 bladzijden 1 met al
of niet een blanco laatste bladzijde 1 of een titelblad.
Een tweed e belangrijker, ban e g l ^ uitkomst is de wetenschap p dat het ontwen ontwerphandschrif handschrift
één str strofe te veel telt. Huygens yg schrapte p dus vóór de vervaardiging ^ gvan
het
r 2°
netafschrift een strofe en wel op p fol. 12
4. Reacties
Huygens zendt d het netafschrift van Ba tava Tempe met een begeleidende g brief
naar Jacob Cats, pensionaris en ionaris te Middelburg g en bezig g met de voorbereidingen gen
voor ee een bundel Zeeuwsche poëzie p De Zeeuwsche Nachte g ael die echter pas p
in 1ó 162 3 3zou o ve verschijnen. 1 Huygens' Yg ggedicht
was bestemd om in die bundel
te worden opgenomen, pg ^ maar werd toch apart, p en eerder, uitgegeven.
Deeschiedenis g van Huygens' Yg Zeeuwsche drukken behandel ik in de inleidin g.zI
Hiereef g ik een passage p g uit Huygens' Yg begeleidende g brief:
Ik maak me zoren g of de inhoud van hetgedicht g wel in de smaak zal vallen.
... Als dat werk van mij, 1^vergeleken g met de ernst en de waardigheid g van de
onderneming,ls g te weinig gserieus of – wat ik eerder vermoed – in vergelijking g l g
met de omvang gvan het boek, ^als te wijdlopig 1 pgwordt
afgewezen, verzet ik
mij daar niet tegen, g^ wel vraag g ik dan of het zo snel mogelijk g J teruggestuurd gg
kan worden om ervoor te zorgen g dat het eerder in Hollandse letters
vermenigvuldigd kan worden dan dat het daar in de handen van de een of
ander versli't.22 l
Huygens Yg wil erg gg graag g horen wat Cats en zijn zijncollega's g van zijn zijnnieuwe gedicht g
vinden. Zelfs onderweg g naar Engeland, g ^ midden op pzee, ^ vraagt hij hijin
een
rijmbriefje wat ze van zijn zijngedicht
vinden. 23
251 [j6] BATAVA TEMPE

UITGAVEN
De i6de december antwoord Cats. Hij Hi is zeer enthousiast:
Uw kersverse en speelse p en toch ook stekelige gggedicht,
zeer befaamde man, is
hier metenoe g gen en met de diepste p en de hoogste g bewondering gdoor
ons en
anderenelezen g en herlezen. U onthoudt toch niet de Bataven, en uw en onze
Zeeuwen die honing? g Honing, g^ ik, die zo zacht en zoet als hij is, toch
zeg s hij
wonden toebrengt; ^p precies zo is ook dat Batava Tempe p van u. 24
Ditoede g nieuws heeft Huygens Yg meteen na ontvangst g in Engeland g per p brief
aan zijn broer Maurits gemeld. glg In een briefje aan hem bijgesloten bij een brief
aan zijn ouders, ^ zegt hij: hij
heb zeer kortgeleden g een brief van Cats ontvangen g waarin hij hijallereerst
zegt
dat de Zeeuwen onsedicht g hebben geaccepteerd g p en .er zeer dankbaar voor
zijn, l ^ maar ook vol bewondering g en stomme verbazing, g^ ik dat mag zeggen.25 g gg
Wo WorpGedichten ^p I .214-236; Leendertz I 94 o (met varianten en annotaties);
Strengholt g I 97 8 (met inleiding gen annotaties); ^ Kaakebeen I 918 (fragmenten, ^
met annotaties); Davidson en Westerweel 1996 99 (fragmenten ^ met vertaling gin
het Engels).
LITERATUUR Hinlopen p 1814 4 (woordvormingen); gen ^ YEymael 94^ I 1• Defresne 97^ I I• Vos I 9^ 62•
Smit 1966, p. 22-80 • Lievens; Van Haeringen I • 9^p > > g 975^ Strengholt gp 1976,. 59 en
6 S5 -82 (en stelling g II in de dissertatie-editie); ^ Stren g holt 97^ 1 8 • Smit I 9^p9 80 p. 2- 9^ 6•
Strengholt g 9 I 8• 4^ Gelderblom 1 99I.
TRANSLITTERATIE
46 4
I12
`lust' uit Ha `rei'sens 1 lust' en Hb `rei'sens' 1 c.q. q `loo pens lust' bij defin definitieve keuze
voor He `ijver-vier' 'ijver-vier' met g gelijktijdige l l g doorhaling g van `rei'sens' 1 en `loopens `loo ens' door
Huygens ens niet doorgehaald. g Ik beschouw `lust' als intentioneel gschrapt. g p
Tussen `Lindelaen' en ` enaeck. een loos streepje.
g pl
I6o "To pp er- uick'. p Door vlek bij bij`o' lettervorm minuskel majuskel l onduidelijk.
4S `lei'dt'. Twee llaatste letters onduidelijk onduidelij door vlek.
636 3
Het alternatief `baden' voor `Swemmen' in de tekst met een geïntenteerde g
'B', B
in het variantenapparaat pp met de genoteerde g `b' weergegeven.
65o `zoo' stond aanvankelijk met majuskel aan het begin van de regel, na wijziging is
5 aanvankelijk majuskel ^ g^ lig
majuskel blijven staan. Door mij in de tekst aangepast.
l l mij
676 7 ` Ovrw n e innelijcke' 1 met intentionele majuskel majuskelg
na wijzigingen in de regel.
7
8o Het alternatieve `Aff' met intentionele majuskel. majuskel
H Autograaf graf
Huygens, Yg KA XLa, 1621, fol.i 1- fo1.16. Oorspronkelijk p 1 drie
dubbelbladen papier p p van 310 x I 9 -2I 5 mm. 5 Ontwen handschrift. p Huygens Yg
noteerde zijn zijn gedicht in twee kolommen in strofen van acht regels. g
De strofen zijn gescheiden door een S-fermé . Tekstverdeling: g
2S2 [3 6] BATAVA TEMPE

Fol. II r: linkerkolom, r. i-37; 37^ rechterkolom r. 3 8- S6
•
Fol. I I V : linkerkolom, r.- 57I 0 • 4^rechterkolom
r. I o5-147;
Fol. 12 r: linkerkolom, r.1 48-I8o• ^ rechterkolom r.181-224;
Fol. I2°: linkerkolom, r. 22 3 -2 7^ 2; rechterkolom r.2 733-
20
Fol. 133 r: linkerkolom, ^ r. 32 1- 368 ^•
rechterkolom r.369-416;
Fol. 1 3 v: linkerkolom, ^ r.41 7-464; rechterkolom r.465-512;
Fol. 14r: 4 linkerkolom, ^ r. S3S I - 6o• ^rechterkolom r. 61-6o8•
S
Fol. 14v: 4 linkerkolom, ^ r.6o 9 -6 S 6; ^rechterkolom
r.657-7o4;
Fol. I S r : linkerkolom, ^ r.705-75o; rechterkolom r.751- 792;
Fol. i °: S linkerkolom, ^r.79
3 -84o,
Rechts naast de tekst op p fol. I S° heeft Huygens Yg een berekening g ggemaakt. Op 0
anderelaatsen p rond de tekst staan aantekeningen g in Huygens' Yg hand. Zie
daarvoor hierboven onder Commentaar. 3 Wrkwi ^^ ' e. Fol. 16 is blanco.
DI BATAVA TEMPE, I Dat Is i 'tVOOR-HOUT IVan i 'SGRAVEN-RAGE. I Poëtelick aff-
ghemaelt Door Constantin Hu ens Yg Secretaris der Ghesanten van de
Groot-moghende g Hee- ren Staten Generaal der vereenichde Nederlanden
le gY henwoordelick b den Coninck van groot g Britaignen. ^ [dr. m.: Pictoribus
at q ue poëtis. P T'is al ggoet wat cunste doet.] Tot Middelburgh, g^ 1n
Gedruckt b Y Hans vander Hellen, voor Ian Pieterss. van de Venne, > woonende
b de nieuwe Beurse in de Schildery-winckel, 1622, (ex. KB Y Y
2116 B 22)
D2 Reeds een jaar l later volgde g een herdruk. Complete p exemplaren P ervan zijn zij zeer
Ik citeer hier de titel van het exemplaar p uit de collectie van de
Universiteitsbibliotheek van Utreccht, signatuur qZ
u 260 6 . 26
BATAVA TEMPE, IDat Is 1 'tVOOR-HOVT I Van I 'SGRAVEN-RAGE. I Poëtelick
aff-hemaelt g Door den hoo gg h- heleerden Heer CONSTANTIN HVYGENS.
TWEEDE DRUCK i[dr. m.: Pictoribus at que q ppoëtis. T'is al goet g wat cunste doet.
TOT MIDDELBVRGH, I Gedruckt b YIan Pieterss vande Venne, ^ woonende op P den
houck vande I Beurse inde Schilder Y-winckel ^ Anno 1623. 3 Met Privilegie. ^
Deze tweede druk is `onoversien onverbetert'o pgenomen
in boek iv van de
Otia. De oorspronkelijke p l titelpagina's voor de tweede druk van Batava Tempe en
het Costelick Mall zijn in de meeste exemplaren p van de Otia weggesneden gg en
vervan gen door een titelpagina voor Boek iv. Zie de beschrijving l g van Huygens' Yg
ontwei pvoor deze titel bij1 37 onder Het ontwe handschei t en de bijlagen, p. . 2 99.
Ot De in de Otia opgenomen Pggversie
is Dz. In het hierna volgende overzicht der
varianten wordt het si gle Ot dan ook niet gebruikt. g
KI Koren-bloemen 1658, Tweede Boeck I -N ° I-I I0.
S^ 4 3^p7
K2 Koren-bloemen 1672, 7> Tweede Boeck, M- 04^p ° p. 89-1i 2.
NOTEN I Jorissen 1871, 7^ p76 7 vlgg. gg
z Leendertz1 9 0 4, . viii-ix) p herinnert aan Starters Nieu Liedeken tot lof van
Vrieslandt (Ian Iansz. Starter, Friesche Lust-hof. t'Amstelredam 1621 facsimile-editie
uitgegeven door L. Strengholt. g Amsterdam i 974 p. S S - S 7 waarvan Huygens Yg een
drietal strofen in het Frans heeft vertaald (zie Worp ^ Gedichten I ,p.2I
o .
2S3 [36] BATAVA TEMPE

2 54
S Smit t 19 66^p
p. 2 3noemt Johan van Heemskerck met 'T Geneucheli J ke Paedje J u
`voorzomer 'de an vhetzelfde jaar jaar 16zi' als een voorloper P in het Nederlands
(opgenomen in Pub. Ovidii Nasonis Minne-kunst, Gepast op d'Amsterdamsche
v a ien: Met
noch andere Minne-Dichten ende Mengel-Dichten, alle nieu ende te voren niet
gesien. esie 'Amsterdam ^Voor Dirck Pietersz Vos-kuyl, Y ^ Boeckverkooper p onder
't Stadhuys. Y 1622. [Colofon: T`Amstelredam ^ Gedruckt b YPaulus van Ravesteyn. Y
anno 1622 ex. KB I 74 F7 6 r - 2A2° .
S ^en holt i 8 7 p. ^ pP viii) vestigt de aandacht op het lofdicht opp van
Alkmaar
g 9
Cornelis o s Pieterszoon Schagen g uit 1621. Huygens yg en Schagen g maakten allebei
deel uit van hetezantscha g dat p onder leiding gvan
Van Aerssen in 16zo naar
Venetië trok. Schagen g zou Huygens Yg iets van zijn l lofdicht kunnen hebben laten
lezen zie ook Strengholt g i 974 b ^ p. p 104-105).
3 Snut 1 9 66,p
.2 3. Vergelijk g l Strengholt: g `de opbouw p van het gedicht g doet denken
aaneen e schoolopstel p over de straat waar ik woon' (Strengholt g 97 I 8 ^ p. pix).
Ix
4 Sml t i 69 6^ p 73. 73 Strengholt g I 97^p 8 p. viii) bestrijdt l deze visie. Zie ook
Schenkeveld-Van der Dussen 1987, 9 7^ p. p en Pp. 20 3 noot i 9.
5 Strengholt g 97^p7 I 6 72.
6 Strengholt gp39•
1987a,
7 Smit S acht ct aannemelijk dat Huygens' Yg wil om over zijn l kwetsbaarheid heen te
komen e tot de kluchtige g elementen in Batava Te e heeft ggeleid 1 9 66 ^p p. 170-171).
8 Strengholt S g 97 1 ^ 6 p.66.
9 Leendertz 1 904. 9 4, . pIx-x.
1° Zie daarvoor onder. 3 Werkwi' J^e. Strengholt g 97 I ^ 6 p.66.
II Niet vermeld in Heesakkers en Thomassen 1986. 9
I'Uner188 g 5,p 4.
13 Worp p Brie isselin ^ nr. I 12. Deze brief is een antwoord op peen schrijven l van
Cats van 2 S oktober 1621 ^voor het eerst in de juiste l literair-historische litera
context
geplaatstg door Strengholt i 9 84^ p 47 47-68). Zie ook het overzicht van de
drukgeschiedenis g p. p 25 5 vlgg. gg
^ 4 Vergelijk g) de weergave g door Leendertz 1 94^p 0 p. 1 70-1 71, Bijlage Bila e C).
In transcriptie p en vertaling g wijk ik op enkele plaatsen van hem af. Zie ook Smit
wijk p p
(1 966, p 35 vl vlgg) .
Deze regel g schreef Huygens Yg als eerste. Hij verplaatste p hem later met een
marginaal ^ boogje gl naar deze plaats. p
i6 Smit 1966, p 32. 3 Dat de dichter op p dit P punt gekomen g een 'plannetje' p l op p een
leeg gpplaatsje 1 van de eerste bladzijde bladzijde ging noteren, ^ acht ik mogelijk, g l^ maar niet er erg
waarschijnlijk.1
Het exordium en het aansluitende deel van de narratio zijn met
eene z lfde Pen in een ononderbroken ti'dss 1 panne geschreven. g Dat de
aantekeningeng betrekking hebben op pde narratio, lijdt ^ geen g twijfel. ^
'7 MMet het t `etc.' achter `virtus' zal de dichter doelen op p de welbekende trits 'eer,
voordeel en vermaak'.
1$ Zie Leendertz 194^p(Bijlage 904, p. 17o-171 ijla e C, b niet genoemd g bij Smit i 966.
'9 Leendertz(1904,Bila e Bijlage e ^C, c) en Smit 9^ i 66 p. .6o even g ook het woord
'Luna' ahierbij.g hierbij. M.i. ten onrechte. Deze marginale aantekening hoort bij 1 r. 418 4
`Maen-verrassen'.
[36] BATAVA TEMPÉ

g
20 De beschouwing g van Smit 1 9 66^P3 6 over dit schrappen, Pp ^verwijdert 1 zich
m.i. van de feiten. De inhoud van de doorgehaalde g strofe keert bovendien later
terug g in de `dor Pestem'
'SGRAVENHAGE [102].
ZI Zie. p5 25.
22 Worp Briefwisseling, nr. 112.
23 Worp p Gedichten ^p I p. z 3 6. Aan Jacob Cats, ,g gedateerd: 6 december 1621
"nauigans g Angliam g versus" r. 9 -1o; ^ `Ec quid vestra tamen Bataua nu nupeer
Visum
commeruisseraela p Tem e ... ' Of Batava Tempe niet onlangs uw persen p
waardig g bleek te zijn 1 ... .
24 Worp rp Briefwisseling, nr. 11 4.
^ 5 xA XLIX I I. p 69-7o, 7^ i gedateerd g 28 december 1621. Pagina ^ 771 is bijgesloten lg
`fratri Mauritio'. Worp p heeft deze brief verkeerd geplaatst g p als nummer 137 37 na
een brief vanmaart S 1622. Zie ook p. P26, ^noot 76. 7
26 Dit is het doorr Leendertz (1904, 9 4^ p. p xvi) beschreven exemplaar p van Unger. g
Zie ook Schenkeveld-Van der Dussen 169. 99
VARIANTEN
[titel]
H BATAVA TEMPE. i dat is. I 'TVOOR-HOUT i van I'SGravenhage. g
DI BATAVA TEMPE, I DAT IS 1 'TVOOR-HOUT 1 VAN 1 'SGRAVEN-HAGE.
KI BATAVA TEMPE, I 'TVOOR-HOUT I VAN I 'S GRAVENHAGE.
K2 BATAVA TEMPE, I 'tV00R-HOUT I Van i 'S GRAVENHAGE.
I Ha a Phoebus heeft sijn 1 hooft gestooten g
b radt [ ]
c
Phoebus heeft sin sijnradt
gestooten g
TSonnen radt beghin be hint te stooten
'TSonnen-radt begint te stooten
2 H Te Teghe hen 'tNoorder-Creeft>en-heck
Teens Noorder g Kreeften beck
4
Ha a Voeren hem naer Leewens neck:
a Voeren hem naer Leewens neck:
b
1 13 Gri' lpen
naer den Leewen-neck
a Voeren hem naer Leewens neck:
c 1Grijpen lp F
naer den Leewen-neck:
Drivent j
a Voeren hem naer Leewens neck:
d Grijpen lp
Dri'ven't l naer den Leewen-neck:
Rucken't
Di Rucken't naer den Leewen-neck:
Kr Sle Pen
't
Hgl Daer met gaen de daeghjens crimpen Pen
g
D2 da gl hens
Kr dae ghens
j
K2 mé
2 S S [j6] BATAVA TEMPE

6 H Die men langher phoopt als heijt, 1,
Dr he Y^ t•
HalHei'! wat's al des Werelts glimpen g p
's .
b :: 5a1
Dr wat's [aide
[desWerelts glimpen]
F W g p
8 Ha?
Als een soete s pi tichei l Jt.
b?
Min als te genwoordichei lt.
H Daer me

2 H Maer ons oore te venlooven
3
Kr ons'
24 Ha Sluit 1 ick uijt 1 den winter-rooff.
b buiten
c
Dr
tijden-rooff
1
Iaren-roof.
Kr Iaeren roov.
25S H
Dr
Als u tacken sullen duijcken l
uw
Kr uw'
26 Ha Onder't vlocki h Winter-meel,
g
b
277 H En u bladerloose struijcken
uw
Kr uw'
28 H Proncken met de bloote steel,
Ki den blooten[
29H 9
Dan sal noch u bloessem bloeien bloeije
• uw[ bloeyen, Y,
I H Helpt mijn stramme rijm aen 'tvloeijen)
3 p mijn rijm 1
Dr Helt*
Kr Helpt
p
3 2 Ha In des Hagenaers g gedacht. g
In des Hagenaers g ggedacht.
(.
b lAls een sterlicht inder nacht.
c
Dr
In des Hagenaers g gedacht. g
den
34 H Mette scheenen voor de vlam,
Dr Met de
35 H Mette tanden inde butter,
Dr Met* tanden
Kr Met de
3 6 H Inden beulingh, ham,
g> >
Dr beuling
Ki beuling,
Ha Inde nieuwe-jaersche weggen,
1 ggen
b / /
Dr Nieuwe-jaersche[
l
38 Hl T'mijnder eeren spreken, p Maer, >
Kr T'miner j
2S7 [36] BATAVA TEMPÉ

39
H Maer hoe kent die Vrijer 1 seggen, se en
D Maer,[
4o Ha 'Tgaet g al offet Seumer waer!
'T gaet
(r
1
D 'tGaet
4 i H Vreemdelin ghen
die de bochten
D Vreemdelin g hen,
[ ]
42H 4 Van 'tgebultte g werelt-padt p
Dz Werelt-padt, p ,
46 4 Ha Hebt u reijsens 1 lust gekoelt g
b
rei'sens reijsen (r
pens
ijver-vierkekoelt]
l
47 Ha Tot beneden in de baren
beneden ( r
b
hier onder
D hier onder
48 4 H Daer de Son haer paerden p spoelt. p
DI Sonn'[ spoelt: p
Kr Son haer'eerden p spoelt, p
49 H Comt, ^ > laet u gedachten g dei deijsen sen
uw'
S o Ha Daer u lichaem eertijdts eertijdt was,
b
Lr
het
D het
I Hl Laet u sinnen over-reijsen sen
D uw
Kz uw'
S
2 H Al des ronde bodemsplas,
Dz plas•^ S3 H Niet en haeck ick meer te hooren,
D hooren
5 6 H Die mijn 1 Linde-lij beschaem.
Linde-lij
D Dat
K2 Die beschaem'.
8 [marge] H ROMA.
S g
D Roomen.
2jó [j6] BATAVA TEMPE

S9 H Daer de Va gheviers- gesinden
Dr Va geviers- gesinde
Kr Va geviers- gesinden
K2 Va g e vY ers gesinden g
6z H Maecken haren-ziel- tY ran ,
Kr een almachtigh man, ,
63 H Die de keijseren bevechten
3 1
Dr bevechten,
Kr Recht rechten,
K2 der [
64 Ha En haer Croonen vellen can?
4
b [En] op [Croonen] treden [can?]
p
66 H Schaduw' van u' oudelans
g
Dr uw
Kr uw' ouden
677 H Eertijts l hooft van u' geburen g
Dr uwebueren g
Kr uw'
68 H Nu nauw bloeme van haer crans;,
Kr bloem haeren[
699 H Gaet u schoonheijt l elders paren, aren
Dr uw
Kr uw'[ paeren; P ^
7o H T'mijnent 1 gelt si' weijnich l l meer, ,
Dr T'onsent
Kreldt g
7 1 H Al u' ' luister l sijn 1 u' 'aren jaren,
Dr uw uw
KI uw'
7 2 H En u' schimmel al u eer.
Dr uw uw
Kr uw'
73 H Is het> ^ mo heli' g 1 ck ^te
soecken
Dr mogelick g
74 mar g e H VENETIA.
Dr Venetien.
H Neen bedompte water-dallen,
77 p
Dr Neen,[
2S9 [j6] BATAVA TEMPE

79 H Kvind in allen niet met allen
Dr 'Kvind' [ ]
Kr 'k Vind
8o H Dat mijn mijnlinde-laen gelijck gl
Dr gelijck'. l
Kimijn' l
81 Ha Sal ick dan te rugghe gg rijen rije
b
1 j 1 (
schrien j
c rijen
8z
83 H
Di
mare g H PARIS.
Dr Paris. J
Naer de trotsche Panneri Jen
[
Fanner Y, en
83 3 [marge] g H Tuilleries
Dr Tuillerie.c.
84 Hp En zoo menich spitze padt, p ,
Dr
Kr
s p itse- padt,
*
so soo menigh pspitse pad, p ,
K2 soo
85 aHa Eertijdts l moedich opte p schreden, ,
b o Pde
86 H Grooten HENRIC van u voet, ,
DI uw'
86 Ha Daer het al naer treden moet?
b in
90 H Naer het witte Brittenlandt,
Dr Britten-lant,
Kr blancke
9o mare g H LONDON.
Dr29 Londen.
Kr 9o
Londen.
9i H En mijn overdenckingh g zenden
KI mijn'[ l
2 H Naer de rijcke Teemse-strandt
9
Kr Teemse-Strand;
H Zal ick daer, als eto hen .
9 3 ^ pg g
Dr op-getogen,
260 [36] BATAVA TEMPE
l

Ha Vande vier en achtien boghen
9 5 g
b veerthien[
96 H Met haer felle water-smack?
KI
haer' fellen
]
97
H[
Sal ick't eijntelijcke eijntelijcke strijcke stricken
eindelick noch strijcken,
K l
997 mare g H ANTWERPEN
Dr 9 8Antwe en.
98 Ha Schelde-stroomen An u
b Schelde-diepten P
Dr An u we ,
Schelde-diepten, ,P Aen uw' werf,
99 H Die ick allen ve ^ eli' 1cken
Dr [ ] vergelijcken gl ,
zoo Ha ae voor allen stellen derff,
b
1 j stellen
pl rijsen
Dr [ ] stellen derff?
I I [marge] g H AMSTERDAM.
Dr I o2 Amsterdam.
I 02 Ha Averechte Masten-houdt
b Masten-

I I o H P mijn l eerst bedorven smaeck,
KI mijn' l
smaeck;
III H Noch en vind' ick niet in allen
Kr vind allen
I I2 H Dat mijn Lindelaen genaeck. g
Dr
Kr
Linde-laenenaeck? g
min l ghenaeck
.
I I H Linde-laen mijn zoet versinnen
3 1
Di Linde-laen,[ versinnen,
114 Ha Waer ontginn' ick uwen loff,
4 $^
brijs plo
Di roem,
Ki ontgin
I I H Aen u schorsse taeij om spinnen,
S 1
DI uw
Ki uw'
16 Ha Aen u stam, u tack, u looff?
b u bladt rijs?
Dr uw uw[ luw bloem?
Kr uw' ]uw'[
1 7Ha Schorssen, stammen, tacken, bladren.
b rijsen,
Dr Schors, en stam, en bloem, en bladren
KI blad'ren,
I I 8 H Ieder eijschte 1 sijn l verhael,
Dr verhael;
11 9Ha 9
b
Een wil ick uijt l allen ggadren
Een wilick (r
Laet mij een [ L l
Di
Ki
Laet m Yeen
gad'ren ad'ren
Ha Datehoort g u altemael.
b
Datehoort g u (r
1Als u ei' lghen
Di Als u eygen Yg altmael .
D2 altemael.
I22 H Vande tweede Blixem-slach;
DI Blixem-slach
Kr Van den tweeden
262 [j%] BATAVA TEMPE

I z 3 Ha Die Vulcanus uijt l sijn 1 dennen,
b Vulcaen vanui't 1
K1
si'n' l
I24 H Maer benijdende, l besach; ,
, besach,
I2 S H Dat sijn lggheele solffer-cruijmen
solffer-cruijme
Dr Solffer-cruymen, Y
Kr sin' j
I 26 H Dat sijn snelle flicker-Sout
Dr flicker-Sout flicker-Sout,
l
127 H Selden Loodt off Yser ruimen
KI Loot ofser niet doen
Y
I27 [marge] g H Dodon. Herbar. 2 9.
16
D (12 5) 1. 29. 9 C. 16.
I 28 H Sonder u verzoolde hout?
Dr uw
z3o H Dat hi hijoijt
l op Prauwe
wond
Dr
wond'
1 3 1 Ha Reeder Balsamen te leggen
ggen
b Soeter
[marge] H Ibid. Add.
3 1 g
D (13o)Ib. Ad.
12 3 Ha
b
Dan gekaude g Linden vond; ,
u' bladren-caewsel vond , •
Dr
uw blader-knauwsel vond?
i 33 Ha
b
Sal hij hij jaer-getij l g 1
'tjaer-getij
1 g 1
verwinnen
'
:tjaer-getij
c
tmaen- gl eti'
Dr laer-
getY
1 34 mare g H ibid.
DI 33 Ib.
1 3S Ha En sijn 1 baten reeder vinnen
b gereeder baten
16 3 Ha Dan in't water van u vrucht?
b degeesten[ g
Dr
uw
Kr [ uw'
263 [j6] BATAVA TEMPE

I H Sulcke tacken, sulcke blaren
37
Dr Sulcker[ sulcker blaren
Kr blá'eren
18 3 H Sulcker stammen, ^ zoo gelaên g
Kr ghela'en, hela'en
H Vind ick twee mael twintich paren
39 p
Dr Vind' twee-mael
Kr Vind
140 H Over eene lenghde staen;
4 g
Dr staen.
141 4 H Knoopt P nu all' u Mar

[De op P deze plaats P in H neergeschreven g strofe heeft Huygens Yg na voltooiing g van
de kladversie vaneheel g Batava Tempe, ^ waarschijnlijk bij de vervaardiging van het
waarschijnlijk 1 ^g
afschrift dat hij aan Cats zond, doorgehaald. Zie boven (p. 25i) het commentaar
onder. 3 2. Prae aratio. De doorgehaalde g regels g nummer ik: S12 + I t m 12 S + 8.]
H I2+I S En wie sal mij mij helpen p wijsen l
H i2+2 S Watter meest in reden staet
Ha 12+ S 3 Off 't groen voor de straet te prij rijsen se
de straet 'tgroen g
H (I S 4 Off degroentevoor g de straet?
H (I S S Om de middel-wech te vinden
Ha 12+6 52+6) Dunckt mij dat ick se segge en zou,
b
1 j
IImen
H (I S 7 Het gebouwe
ciert de Linden
H 12+8 52+8) En de Linden het gebouw. g
I 3 Hp Schoone spitsche ghevel-toppen,
g pPen
Di [ ] gevel-toppen ppen
Kr [ ] gevel-toppen,
IHa Die u hemel-blauwe Lei'
S4 1,
b uw flickerende
Kr ]uw'[
I SS Ha Die u weder-wijse 1 knoppen kno
b uw
Di [ ] knoppen pp ,
Kr ]uw'[
IG 5 H Als een 'on l g e-juffer-rei'
l 1
Di jonge l g loffer-reY,
D2 1 on ghe Ioffer-reY
Kr een' Ioffer-reY,
I 57 H Neffens eene siet stae

16 2 Haa b
En wel eer misbruickte j vloer,
Di Miss bru Yckte
zH 6 4 Ha Over 't ggrove
blixem-roer,
b Oppet pp
Di 0 Ophet
z6 S Ha D'aller felste menschen-moorder,
b 0 ppet
c 0 pp den
Dr 0 Opde
felle
Kr den fellen
z G6 HD'aller snelste slingher-slang, g g,
Di Op p de snelle
168 Ha Donder-trotscher, Duijvel-sang.
l g
b Donder-doover,
r 69 H
Di
Welcom vrij lg es proken
muren
vr Y- g es proken
Kr Welkom,[
1 7 11aHa Noch soo langh g moet ghij hij duren
b langhe[ g
c Even
I72 Ha Als den hemel hemel zij,
l,
b de werelt werelt
DIz ;Y
i Ha Noijt en moet' u wedervaren
73 1
b Lancksaem
Di moet
Kr Langhsaem[
g
^ 74 H 'Tslijtigh l g knaghen g vanden tijdt, l
Dr van de
Kr den
i 7S Ha Altijdt l blijven l u Pilaeren
b Lan ghe
Kr [ uw'
r 76
Ha Vrede-stammen, ketters-spijt. p j
b
ketters-nidt. j
Kr Ketters-nijd;
Ketters-nijd; l
z77 Ha Altijdt moeten in u dondren
b Lan ghe
Kr dond'ren
266 [36] BATAVA TEMPE

18 7 Ha Wet en woort, en werck, en eer,
b [ loff ,
c Wetten woorden waerheijt j [eer,
Wetten, woorden, waerheyt, Y eer,
179 7 9 H
Dr
Straff ^g genade, , werck en wondren
werck'
KI wercken, , wond'ren
180 H Vanden Eenen aller Heer, ,
Dr
Heer;
181 Ha Altijdt 1 moeten u be begheve heven
Lan ghe
i82 Ha Schande, scheuring, gschimp Pen
spijt,
b
hoon
D
S pl lt;
18 3 Ha Altijdt l moet hij ghijstaen
en leven,
b Lan ghe
I 84 4 Ha Altijdt 1 wesen dat ghij hij zijt. l t
b Lan he
i 885 H Maer mijn Peerdt ontloopt P sijn l toornen,
KI [ si'n'
dis te langh op straet gepraet ,
186 H g P gP
de bepraet ,
Dr P
188 H Daer zoo zoeten weide staet.
D
staet;
KI [ I soet'en[
1 889 H Nu wel aen, , gevlochten g spruijten P l
Dr s pru
Yt en,
Io 9 H Eer mij 1 weer mijn 1 handt ontvaer',
KI
mijn' l
i 94 H In't herdencken van de tijdt, ^
Kr
den
194 9 mare g H VER.
KI(193)LENTE
i 9 S H
Kr
Die ghij hij even als herboren
ghy, h herboren,
K2 gY h •,
16 9 H
Dr
In u kindtsche ljaren zijt; l
stonden[
KI
uw'
267 [j61 BATAVA TEMPE

97 1 g
b
Inde drijmael 1 dertich daghen g (
Als des hemels fackel-waghen g
c Inde drijmael ) dertich daghen g
Dr dr Y-mael
I Ha Inde drijmael dertich daghen
18 9 Ha Als des hemels kandelaer
Als des hemels kandelaer (
b
1 Suijd 1 en Noorden even naex
c Als des Hemels kandelaer
204 Ha Daer de Rijder l onlancx dreeff?
b [
i j de Rijder
het schuiten l^•k
]
Dr het Schuytgien
Kr Schuytien onlangs g
K2
Schuytjen
20 S H
'Ksie u bolle bot botgiens jens bersten,
uw'
207 H Als een Vrucht 'e dat haer persten
7 P
Dr vrucht 'en
Kr vruchtien
KK2 vruchten l
208 H Doe't in 'smoeders lichaem satt.
Dr darmen sat:
20 9 H 'Ksie die onlancx doove struijcken
1
Dr onlangs g
2I0 H En soo menich schralen tack tack,
Kr meni gh'
2II H In een oogenblick g ontluijcken l ,
Dr ontluycken Y
Kr een' ontluycken, Y
2I 4 Ha (Roep p ick dan den hemel aen)
b S preeck
[ick
2I S H Hoe veel meer besien de ooghen g
Kr
ons'
216 H Dan de herssenen verstaen!
Kr ons'
2I 217 H Maer oock dalen mijn e
l gep g P ijnsen l
Dr
Kr
oick
mijn'[ l
268 [36] BATAVA TEMPE

2I 8 H Somtijdts luijt de locht in 'tslijck; 1^ k•
Dr int slick: 1
2I 9 H (Wie can heel den mensch ontveijnsen l
Dr ont-veynsen Y
220 H Dat hij } nerghens g uijt } en kijck!) }
DI kijck'?)
1
221 I H < * o* » Nieuwe s rul 1^ t ens van der aerde, ,
Kr s pY ru tiens
K2 s pru ens l
222 H Hebb' ick menichmaelesei't
g 1,
Kr Heb
22 3 H Hoe veel hoogher g is u waerde
DI uw
Kr uw'
224 H In u 'on l he g weijnicheijt.
l l
Dr uw we Yniche Yt!
Ki uw'
25 H Waerder altijdt sulcken dierte
S l
Kr Waerd'er[ sulck'en
226[marge] nisi de uellis mavis
g p
Dr ontbreekt
228 H Niet soo dichtesaei't l en waer, ,
Dr waer;,
229 H 0! wat soudter o een woelen
9 p
DI 0
Kr 0! soudt'er
23
H Die si'n sijn waerde nu moet voelen
Kr siin' l
2 33 H Somtijdts l hebb' ick weer ggaen singhe sin hen
I
Kr heb
sin g, en
234 34 H Als ick't niewe looff besach,
I Zoo
2 3S Haa Ei'! 1 hoe soet sijn 1 alle din dinghen hen
swerelts[
236 3 H Opten p eersten nieuwen dach!
D0 D1 p den
269 [36] BATAVA TEMPÉ

2 37 Ha
b
Maer o soetste werelts-vreuchden
[ I schaduw-vreuchden
D r Maer , ó lichte
K2 schaduw-vreughden g ,
2 4 o Ha Met het grijsen rijsen vande tijdt! tijdt
Dr
Kr
rijsen
gl
van den
242 4 H Die ick vanden hemel houw,
Dr [ houw'
244 44 H Met een 's anderdaeghs-berouw?
g
Dr
'sander-daechs berouw?
D
'sanderdaechs
Kr
's anderdaeghs g
246 4 H Die het mis g enoe ghen gaff aff?
mis-genoegen
2 2477 H T'vonnis can sijn 1 selven uijtten; l
Dr
uytten, Y
248 4 Ha T'nieuwe, lieve, > nieuw was aff.
b T'jon 1 ghe
Kr 'tIon ghe
lieve nieuw [ I
249 4 H Jonghe, on he lieve, nieuwe blaertgiens
Dr blaerdtgiens, ,
, blaertiens,
zo H
K2 [ I blaert lens,
Sche selt jens van eenen nacht
S p ^
, nacht,
Kr Schepseltiens p
K2 Sche p sel tl jens
25S H All' u aêrtgiens, , all' u haertgiens ,
All , uw aêrtgiens, all uw haertgiens aert jens
Kr All' uw' a'êrtiens, , all' uw' haertiens
rtjens, ,l haertjens lens
22 5 H Zijn l ons nu in eer en acht;
Dr
acht.
Kr
acht;
2 5S3 H Maer hoe dichter ghij hij u tacken
ilder Dr
uw tacken,
Kr
uw'
270 [36] BATAVA TEMPE

254
H Met u breeder groente vult, ltg
Dr uw
Kr uw'
2 5SS H Hoe u eere meer sal sacken,
Di uw'
z S 8 H Te Teghe hen stroom van 'swerelts-waen
'swerelts-waen,
Kr 's werelds waen,
z S9 H En u waerde doen verbreiden verbreijden
uw
KI uw'
z6o H Beid' l in't groeijen roeien en 'tvergaen. g
Dr 'tvergaen: g
z6o mare H AESTAS.
g
KI ( 2 58) SOMER.
26I H Siet den Hemel is aen 'tbranden,
Kr Siet,[
z6 z H En sijn 1 lichter op p het hoogst, hoost
Ki hoogst;
2 6 3 H Spout p de Landt-man inde handen
Dr
Kr
S pouwt
handen,
2.64 H 'Tis op p hope p van den Oogst. g
Dr Tis
D2 'tIs
265 H Drijmael drij en seven uren
S 1 1
Dr Dr -mael
Y
266 H Sien wij Titan opde p ljacht
Di Sien ick[ ] ja ght
Ki[ ] ja ght•
z68 H Tot het nutten vande nacht.
Dr van den Nacht;
27o mare H Virgo
7 g g
D ontbreekt
271 H (Blinde Minnaer! staeckt u hopen
7 p
Dr uw loo en
p,
272 H 'Tis het Lauwer-meijsken niet,)
7
Dr iniet)
271 [j6] BATAVA TEMPE

272 7 [ marge] g H Da ph

292 H Hier de Zwaluw inde vlucht.
Zwaluw'[ vlucht,
,
Kr Swaluw
294 94 H Over 's anders ongeval g ,
KI yemands
29 9 H Isser niemant die sijn fluiten
5 1 fluijten
sseremant Y
296 9 Ha Leeren off ontleeren sal?
b
moet [off] leenen [sal?]
oet, Di
leenen zal?)
297 97 H Can u 'tOore niet betrecken,
Di • 'thooren
299
H Siet de Dach-bodinn' haer recken
recken,
,
30o H Recht al schoot si' 11 uijt de vaeck;
Dr vaeck:
Kr den
302
H 'Kwedd' hij hadse noch te bedt,
Di { bedt
'kWedd , bedt,
307 37 H Wangh g en lippen PP als coralen,
Dr Coralen
3
08 Ha Is haer dagelijcksche g schijn.
b
Di dagelicksche g schijn: schijn
3 09 H Vrijers, l all' u jonghe 'on he leven
Dr al uw
3II H Comt en helpt P het vonnis geven, g
Dr Comt,[
33 i H Comt en helpt p mij opwaerts kicken
mij P kijcken
Comt,[

3Z z Ha Op p mijn gesellen nae de Linden,
mijn g
, esellen nae de Linden,]
DI 0Op naer
223 Ha Op p mijn' maetgiens, ^ , op p mijn' 1 mans,
, mackers,
DI 0 p^ mijn l mijn l
ijn' KI
l mijn' l
32 3 Ha Die hem reedtst bij l mij zal vinden
1 j
mij
b
bi' 1 mij l (r
1
te veld' f L
Dr
te velde'
3z4 H paer ick noch een buijtecans.
J buij.
DI
buyte-cans:
Y
KI
een' buten Y kans:
3S 325 H Laet ons' oochgiens ^ zoo wat weijden, J
DI ons 'tooge g
Kr ooge g
3326 Ha Mo g heli' J ck waer op p de straet
b [
op..
H bij
Dr Misselick b Yde
straet,
337 27 H Deur off Venster, off van beijden, J
DI Deur, beden Y
3328 H Hier off ghinder, ^ open p ggaet.
DI
KZ
ghinder
gaet aet:
329 39 Ha
een Deurtgien ^ mochter clappen, pp
b [ Venster
en' KI
mocht'er[
33o H Sulck een Deurtgie ^ mocht het zijn, l
KI Deurtie
K2
Deurtje
3z (S onder H i'emandt o ijemandt te besnappen) pp
DI Sonder besnappen pp ,
3 3i
H 'Twaer een tweede Sonneschijn. J
DI
Sonne-schijn: l
3 3 3 H a (Hemel laet u niet misha ghen
DI Hemel, , mishagen, g
3 34 H Voert hij ghijschooner
lichten twee,
Dr twee
274 [j6] BATAVA TEMPE

33S H Dieder duijsent met hun draghen dra hen
dusend
33 6 Haa b
a Inde werelt isser mé.)
c Hier beneden
Dr mé.
H Sulck een Venster mochter luijcken,
337 l
Kr een'
8 H Sulck een deurtgie gapen weer,
33 $^ g p
Kr Deurtie
K2 Deurtje
l
340 H In het cli i h Minnen-meer;
34 pp g
Dr minnen-meer:
34 34j
1 H Costelijcker minnen-balsem
Dr minnen-balsem,
342 34 Ha Quamper p nummermeer in 'dicht,
b
Dr Quam daer nemmermeer
343 349
marge H Haec omnia nosse salus est adulescentu/is [Dit is een citaat
uit Terentius Eunuchus 94o : Dit alles in te zien betekent de redding g voor een
1 jon gere
. Dit citaat ontbreekt in Dr.
34 346 H Wat het Meijsgien
Meis 'en voorgestel,
Dr Meysken Y
347 Haa Wat voor haer, ^ l jae off si' l haer heijt, 1
b en
K3
ofs' oock
348 34 H Wat voor verve voor vleesch, > voor vel; ,
DI gedaente, g vleesch off vel:
3499 H
Dr
Smerghens g eer de lippen pp kleven,
'sMorgens g
Kr 's Morgens, g
[De regels g 35-33 6o waren in H in eerste instantie ggeschreven na de regels g 361
368. Door verticale strepen met de volgnummers 2 en 1 naast deze strofen
gaf g Huygens Yg later de gewenste g orde aan. Voorafgaand g aan deze omzettin omzetting
had hij reeds de reels g 361- 34 6 en 6 3 - S3 68 van laats p laten wisselen. Ook deze
verplaatsing p g ggaf Huygens Yg aan met verticale haken voorzien van de vol g-
nummers 2, I. De verplaatsing g van de regels g 3 61- 346 en365-368 noem ik omzeiling ^ ^, r
de verwisseling g der beide strofen (de regels g 353-36o 3533 en 3 61- 3 68 omzetting ^ g rr .
352 3S H Dat den Hemel noijt noij en schonck.
schonck;
275
[36] BATAVA TEMPE

3S3 Ha Eer

3 63 Ha H Eer de wiecken, eer de mouwen mouwen,
b Eer de wronghen, g ^ eer de doppen pP
Di Doppen, pp
364 Ha
368 Ha
b
c
372 H
Di
b
Di
Eer de ketingh, eer > de want,
Eer de slinger g eer de keer (
1 Eer depeerel, deeerel eer de Speer p
Eer de Peerel, eer de Speer, p ,
Ha> Eer de boorden, eer de banden,
b Eer de tuiten tuijten, eer de quicken, q
366 66 Ha Eer de reepen, reeen eer den rock
b Eer de crullen, eer den bras,
KI de
37 6 Ha ontbreekt
b Eer de moffel, eer de randen
micken,
c Eer dde ' eer de stricken
linten,
Dr Eer de Linten, eer de Stricken
Eer de moffel, eer de lock.
vlechten,[
Gheven datter noit j en was.
369 H Ghinder salder een staen geewen,
3 9 g
Dr een'
3 7o H Dit heen staetter een en niest,
Di Herwaert
Kr ]een'[
Die men voor de schoonste kiest.
kiest,
[
375 Ha Beid l bequijlt, q l ^ begroeijt, g l ^ be rommelt begrommelt,
b besweet,[
Di Be Yd'
37 6 Ha Beide. 1 Soetgiens, ^ ^ niet te hoogh. gh
b
Beide. 1
Bei maer

379 Ha Dese zijn de lieve Santen
b
Dese zijn de lieve Santen
Dit zijn l menichmael de Danten
Dr Dit zijn 1 menichmael de Danten
38o
H Die u costen zoo veel praets; p
Dr praets raets
a Ha Zoo veel eerens, zoo veel vierens, ,
b Zoo veelronckens 33
zoo veel cierens, [< 383]
HaP Zoo veel pronckens, zoo veel cierens,. >
b Zoo veel eerens, > zoo veel vierens, {< 381
387 37 H Alsser twee te bedt vergaren,
Di beddearen g
Kr Als'er
3 388 H Daer noijt ) hij l de zij ) en G* z *» sach.
Di sach;
3 9o
t Mette veren voor , de huijt, l
KI
Met de
H Mette verwen voor de wanghen,
39 g
Kr Met de
3392
H Mette kleeren voor de bruijdt. brui'. dt
KI
Met de
393 9 H Hola Meijsgiens, Meijs jens sonder jocken, l
Di buten y
Kr Hola, Meisens j
394 9 H
Di
Noode bouw ick op't P geval. g
bouw' op p 'tgevall, g
Kr bouw 'tbeval• g
395 H Deckt men zoo veel met de rocken
D2 rocken?
396 H
Beter bui buijten ten Hollandt mal,
Di [Beter buijte buiten Hollandt mal;
397
Di
Inde warme Zuijder Zuider landen
landen,
401 Hg Maer de vroegh-tijdt ) is verloopen, pen
Dr verloopen p
402 [marge] H Meridies
Kz (401) Middagh.
278 [j6] BATAVA TEMPE

404 4 4 H
Di
Opde p cant van 't Zuider-steil.
l l
'tZu Yder-ste Y, 1
Ki Op p den{ 't Zuyder-steil;
Y
,
406 06 H Van haer morgestontsgewoel, g
Dr mor gestonts- gewoel
409 4 9 H Mij en sult ghij g) niet verjaghen. lg
Dr verja gen
410 Ha Snelle straelder van om hoogh,
4 g,
b Felle
4 r 2 Sterren-dover, ^ werelts oogh gh
b aren-assen p ^
werelts
rondt om
werelts
oo g, h
c rondt om [
niet als
]
d [ I rondt om oogh, g,
Dr Rond-om-oogh, g,
4i3 Ha Dam pen-trecker ^

426 H Over 'tonbeboomde vlack
Kr vlack•
47 427 H Mij en sullen si' l niet raecken
Dr naecken
428 Ha
Door 'tgevlochten g Linden-dack en .
b 'tgesloten g
Dr Linden-dack•
43 0 H Van u meer als dollen Hondt;
Dr uw'[ Hondt,
Kr]Hond;
H Maer hij zou' sijn tanden slijten
43 hij l l
Dr zouw'
43
2 H Eer hij mij

447 Ha Is't Voorhout een groene g coelte,
b
Is't Voorhout
Sit ick in
eenroene g coelte
Dr Sitt ick ineenroene g coelte,]
Kr een'
448 Ht? Off een coele groenicheijt?
g l
Kr een'
• Ha Coele Cloris wreede Marmer, >
b
1 j wreede ( r
steghe g
Dr wreede Marmer
Kr Marmer,
450 4S
H oord' ick onlancx hier ontrent
Dr onlangs g
4S r H Suchten een door-schoten karmer
Kr een'
4S 452 H In sijn 1 weelderi gh
ellendt)
Kr siin'
l
• H Die mij mijn getrouwicheijt,
g lt
Kr mijn'
• H Zoo veel hoogher g doet bekoopen Pen
DZ veul
Kr veel
456 45 H Als si' l boven d'uwe leidt. 1
Dr let: Y
458 Ha Vande felle Somer-brandt,
b doffe
K3
Van den doffen
60 4 H Naer den dichten Linden-pandt, P
Dr Linde-pant, P
Kr Linden-pand, P
461 4G H Hebt hij ghij sijn l gewenschte g lommer
KI sin' j
43 6 H En de laffe Middach-commer
Kr middagh g kommer
l
464 Ha Nu zoo menichmael < g »ont-duijckt l •
b
Nu
Hier
Dr Hier zoo menich-mael ontduyckt, Y
Kr menigh g mael
K2 meni ghmael
28I [36] BATAVA TEMPÉ

465 H Sonder emmermeer te weghen
4 S g
Di emmer t'overwegen
g
466 H In u over-aerts verstandt,
Dr uw
467 47 H Hoe hem 'tharte-pack p moet weghen g
KI 't herte-ack p
7 0 Hah Van de Sonne very' om hoogh, g
b een
Van een (r
c
Eener
Di Eener
47 2 H Van u een en ander oogh?
gh?
Di uw'
Kr uw
473
H Een en ander oogh, ooh de tortsen
trotsen*
Kr tortsen
474 H Van mijn mijn blindt-gehockte g jeught, jeu ht
Kr{mijn l
H Vonck en voetsel van mijn cortsen,
475 l
Kr[]mijn'[
4766 H Mijn verschricken en mijn vreught, g
Kr]mijn'['
477 H Ooghen die mij 1 doet beswijcken
1
Dr Oogen, g,
48
i H Sal sij si' nummermeer ontdecken
Dr nemmermeer
482 4 H Door u gittighe ^ g crystal,
Di uw'[ Crystall, Y
43 8 H Dat mij j eenen sucht can trecken
Kr eene
H Uijt het bitter ongeval
484 ) g
Dr Wt
K2 U t
Y
485 4S H
Kr[mijn 1
VVan
mijn altijdt
versche wonden?
jaltidt-versche
486 H Cloris brandt al watse siet,
Dr wat si'l
282 [j6] BATAVA TEMPE

487 47 Ha Ondoor grondeli' 1 cke gronden!) g
b
(Ondoorgrondelijcke
* *
g l
0 on*grondelijcke g 1
cOndoor rondeli'cke g 1 gronden!) g
488 Ha Datse brandt en siet se niet.
b Dat si' si'
1 l
Dr Datse
490 49 Ha Met den bloet sijn 1 kinderpraet, p ,
b kindertael,
c
kindertael, (
minne-tael,
Dr
Kr
de kinder-tael,
si'n' l kinder-tael; ^
2 H 'Twaer te langhen naeverhael;
49 g ^
Dr nae-verhael;,
Kr nae-verhael:
493 9 H Vrijers 1 wilt ghij hi' dieper p delven
Dr Vr Y ers,
496 Ha Daer ggaet van g gelijcken l om.
b
Daeraet g van eli'cken gl
1 Van gelijcken gaeter r[ i
g l g
c Dat, ^ en er g her ggaeter om om,
[marge] H Ue er.
497 g
Kr Avondtstond.
49 8 H Sonn' en hoenderen te koij,
' 1,
Kr Son
Ha1 Alle huijsen, alle tacken, >
huisen
b
1
gevels,
Dr ghevels hevels
H^ Alle meisgiens even moij, 1,
Meisens
Kr[j
501 S H Alle caeckgiens ^ even

S ol H Hart-gehoofde g lo g hen-risers P l
Dr lo g en-risers pl
508 S H Die voor reden noijt 1 en weeckt.
Dr weeckt• weeckt;
510 o Ha Als de keerssen vande nacht
b / /
Dr keerssen
Kr van den
5I2 H Al ggevoelende

S33
Ha Die de duijsterheijt doet breken
b Dat
Ha Door het bloode dach-verschiet, ,
, schaem-verschiet,
Dr bloote
Kj bloode
5
3 5 Ha Die den doncker meer doet spreken p
b Dat [den doncker meer doet spreken] P
Dr spreken P ,
5 Ha Sullen veel geladder g glijen li' en
b Moeten[
Dr, gYl
en
S4o Ha
b
Daer hij niet gesien g en wordt; ,
i j hij l (
men
c hij^
Dr
wordt:
S4i H Maer oick in een 1 jon ghe
schroomer
Dr oock
Kr I I een' l jon ghen
S44 H Die sijn lijandt V l niet en ziet.
KI sijn'[
S4 l l
l
546 H Naer de Linden-duijsterheijt,
Di Nae
Kr der
S47 Ha
b
Hier uijt l 'oocken l al de hielen
1 j loocken al Lr
kittelen
Dr
kittelen
S54 4 8 H
Dr
Met als 'tclockgie ^ ne ghen seijt. lt
'tClock ^'e , Negen, g , zeydt; Y ,
KI als't Klockje, 1
549 49
H ui't uijt is het niet te houwen
SSo Ha Al wat op P het vrijen l staet,
b
1 j staet, (
gaet,
Dr
staet,
5 S2 H de Vleermuijs 1 opde o de straet.
Dr Vleer-muys Y
2$ j [j6] BATAVA TEMPE

5 H Linde-blaedt ^'ens luister-vincken
l
Di Linde-blaet 'ens
Kr Linde-blaetiens,
K2 Linde-blaed jens
SS4
H Van zoo menigh g apen-clucht, p
Kr meni gh'
SS 6 Haa Van zoo menigh' g ma malle sucht,
b sotte
Di menigh g sotten
Kr[ meni gh'
SS 8 H Wat een stommelend gelaet, g
Dr stommelend'[
Kr stommelend
5 61 H Trijntgie, seijdt daer somtijdts eenen,
Ki lestmael
5 6z Haa Bij mijn 1 eer ick hebb' u lieff,
b
mijnj
1
u.
men 1e
Dr men eer, hebbje 1
564 Ha Staen ick onder u belieft
S4
ill:1 jo' F [
lu
]
DI{ You
belieff•
S S aHa
Laet mij } draven, ^ doet mij l loopen, pen
mi'
b
dnmliek
1
me
Dr me me
566 S Haa a Heet mij vlieghen g als een ball,
b
mij mi' vlieghen g
me stappen pp
een ball,
en tell,
Dr me stappen pP as een Tel,
Kr een'
67 Ha Doet mij l schencken, ^ heet mij 1 coopen, pen
b [
mi'}l mi'
me
11
me
Dr me biet me
568 Ha a Siet wat ick u weijghren sal.
b u sal. (
Dr
Kr
13^
[
[
^ je ^ ^ 1 sel.
] je weyghre sel.
] Weygh'Te [ ]
286 [36] BATAVA TEMPE

S 669 H Dirckgien (hoor ick weer een ander)
Di strack
Kr oord een'
r H Smackje staech een oogh op Sander,
S7 Smackje g p ,
Di en
D2 een
572 S7 H En mijn woordtgies ^ inde windt?
Kr mijn' )
573
575
H Staet sijn mutsgi muts 'e zoo veul trotser
•
KI mutsje l
trotser,
Hangt mijn rockje rockjezoo
veul schotser
schotser,
576 S7 Ha Soo veul loomer as het sijn? sijn
/ /
Di loomer
S77 Weer een ander van ter sijen. ) sij.
Dr z Y^ en;
8 H Nou men Troosgie stoor je niet;
S 7 $^ 1
Di Nouw Troosgie,[ niet,
H Liever as ick Griet sou vrijen,
1
Di souw
5 8o H Liever as ick jou verliet; ,
Di[ou you verliett,
H Weer een ander: Wel A et ' e
SS ^ ^,
Kr ander.
S 86 H
Di
Wel mijn hart ^^ 'e wel mijn mijnlongh, g,
men men
Kr Wel, hartje, ), wel wel,
S7 87 H Hoe beviel je 'fleste liedtgie ^
Kr liedje 1
588 H Dat ick gghister av

5 9 Ha Inde mackelijcke veer.
b [ ] lodderlijcke [ ]
593 H
DI
Kr
595 H
ICI
S98 H
Dr
602 H
Di
Kr

6 i 1 Ha Mijn soulas mijn ader-voetsel,
l
ader-voetsel,
vreuchden-voetsel,
Dr soulas vreuchden-voetsel,
612 H Ah!uitteert U.E. la Court.
q
Dr Court?
61 7 H
7
En noch een

637 Ha
b
c
644 H
DI
Kr
Niet dat ick mij can verblijden
r
I
/ ^ 1 moet^^ ^
[ ] soeck te blijden
638 mijn Ha In mijn evenbroers verdriet, ,
b
Dr
/ /
In mijn l even-broers
Kr }verdriet;,
642 4 Haa Wt de laeghten g op't g ebercht,
b / /
Dr Wt de laechten op Pg 't ebercht,
Kr 'teber g g ht•^
K2 U Yt
643 43 H Ghinder cri' lgh ick in't gesichte
Kr g esichte,
Dat u all u Grachten verght;
g^
all' uw
uw'[ 1
[
645 4S H Ghinder is een wolck aen 'tdrijven 'tdrijve
een'
646 H Van een overwolcki h Volck
4 g ,
Dr over-volcki h Volck•
g
647 47 H Maer wie sal u volck beschrijven beschrijve
]uw[ beschrijven
1
648 4 H Volle volckerijcke 1 Wolck?
Dr Volcken-rijcke[
1
649 49 H Pronckt op P 'tschoonste, ^ Linde-toppen PP
Dr 'tschoonste Linde-toppen, PP
Kr op't P schoonste,[
6 o Ha1 Zoo verr all u schoonhert streckt, ,
b reckt [Zoo very u groente g reckt,
Dr Reckt zoo very' uw' reckt;,
Kr very
6 S2
H Hebt hi' ghijnemmermeer
bedeckt< >>
6 S4 H Bhemer-eijghen-Vorst Jg u voet,
Dr Bhemer-vorst u eygen Yg
Kr uw'
6 6 H Noch vertrappen sal en moet?
S Pp
Kr sal;,
K2 sal,
290 [36] BATAVA TEMPE

657 H Sien ick niet u handt geleijden
57 g l
Kr ]uw'[
659 5 H Dat de Hope P noch heet beijden beiden
DI [ doet
664 4 H Van het slibberigh g Ghevall,
Dr ghevall•
666 H Van uw' vroech-besnoeijt gebiedt,
lg
Dr uw
667 7 Ha Zoo g ghij l Linden-looff her hergroeijen roeien
b gl hi''t
Kr gY h 't Linden-loov
668 H Naer sijnjarigh ll g snoeien ziet, ,
snoeije
Nae ziet:
669 9 Ha Keere noch des hemels zeghen ze hen
Weere
6 7 o Ha Zwaerder onweer van u bloedt,
b uw
Dr uw'
Kr uw
671 7 H Zoo hij van u, ^ zon en re reghen hen
uw*[
Kr u
673 H
73
Maer, ó trouwe Leewen-hoeders,
, Getrouwe Leeuwen-hoeders,
6 7 6 Ha Meer als menschelijcke l paer; P ,
b onverwinneli jcke
aer•
Dr Onverwinnelicke Paer,
67777Ha 0 de grootste g wonderheden
b twee vande
679 7 9 H Geeft mij l toe een vrije 1 reden,
KI een'
668o Ha Dese gangh g g betaemt u niet.
b enast P
68i H Soecken wij wi' u dan t'ontrecken
Dr t'onttrecken
D2 t'ontrecken
68z Ha 'Tsomer-nutten van ditadt? p
b 't nutten [van dit Somer-padt? P
Dr 'tSomer-nutten van dit Padt?
Kr 't Nutten van dit Somer-pad? P
291 [j6] BATAVA TEMPÉ

6 8 H Neen: maer wenschen u te decken
3
Di Neen;
684 H Onder een verdiender bladt.
4
Di [ I bladt:
6 8 9 H U alleen ontbonden Schapen, p ,
KI
alleen
69 I H Minne-kinders, u te rapen p
Kr
raepen, P
692 H U vermaen' ick dese vreught.
g
Di verman'
KI vermaen'
69 3 Ha
b
Vatt de daghen g bij
de veeren,
haer
KI [ I haer'{
69Ha Eer daer noch vier vijftien keeren
9 5 l
b der
Di Eerder
KI Eerd'er
697 69 mare g H AUTUMN US
DI (698-699)A UTUMNUS.
Kr (696) HERFST.
697 97 Ha a Dan sal dack en tack staen leken,
b
schreiden
1
c 0 schreien
698 9 Ha a
b
Dan sa sal dauw n in mist i vergaen
Met een vochten herff s ten-aen tr [Ha 6 9 8 =lib 700
Kr
, Herfsten-traen,
een'
699 99 Ha a Dan zal stoft in slick slijc verweecken
verclei• 1 den
c 0 verclei• 1 en
DI vercleyen Y ,
700 Ha ontbreekt
b Dan sal dauw in mist vergaen. ^ [=Ha(698)]
Di
vergaen, g
7OI H Dan sal lieder blae

703 o H
Dr
Meijskens j leert den hoochmoet breken
breken,
Kr Meiskens,
704 74 H Alle schoon-int-oogh g verwaeijt l^•
Dr
KI
schoon int oogh g verwaeyt. Y
schoon-in't-oogh g verwaeyt. Y
705 H Waer is 't gnoen dat noi't 1 en dordden
Dr dordde
706 H Onder 'tnijpen lp vanden tij tijdt? 1
Dr van de
Kr den[ ]
08 Ht:ghij Onlancx was ick dat hij zijt: l
Dr Onlangs g
zijt;
7o 9 H Hier in zijn l wij l t'on g eli'cken l
KI t'onghelijcken; g 1
I o Dat ick hadde, wacht ick weer,
7 >
Dr ]hadde
Kr weer;
7II Ha Maer uw luister 1 gaet g beswijcken beswijcke
luister-schoon 1
[pet] wijcken wijcke
uw'
Ki uw
7 i 2 H Buten Y hoo p'
van wedkeer. er
Dr hoopp weder-keer.
Kr hoóP H Oogh-verleijdster, schaduw-schim,
g l >
Dr schaduw' schim,
7S I H Wordt ghij hij boomen veeleken ^
Kr vergeleken, g
716 H Oordeelt niet het oordeel slim,
Dr slim;
7 18 H Met der aren j Winter-keer
Dr Winter-keer,
7i 9 H
Dr
Lindetacken te verlijcken l
Linde-tacken[
KKr gelijcken g cken
7ZI H Laet eens ouderom be begroeven g
Ki doorgroeven g
293 [j6] BATAVA TEMPE

723H
heen gheens
spieghel ie hel laet behoeven
KI[een' g
74 7 24 H Die sijn l rimpels p ghere heren telt; ,
} n
726 eertijds H Vanden eertijds tanden-trap, p,
Di Tanden-trap
7 728 Ha Naer de kinderlijcke } pap. pp
b Op
K2[
I pa p.
7 29 9 H
Dr
Waer op p zult hij ghijschae-verhalen,
[ I schaê-verhalen
KI schae-verhaelen
7 3I
Ha Waer is maer soo diepen p dalen
b is't naar
Kr ist, die p'en
H Daer hij ei' ntelij ck op swilt?
734 ghij l l p
KI [ I eindelick
73S
Ha Neen, ^ zij zullen u bevechten
b verslechten
.^** »
736 73 Ha Daer g ghij l mede strijden 1 wil 1 en t.
b vaacke sche rme n wilt.
c noch op p stuijte stuiten
stoffen
mare H ontbreekt
737 g
DI HYEMS.
Kr ontbreekt
K2 WINTER.
737 H Maer laet maendt en jaer 1 verouwen
KI Maer
verouwen,
K2
73 8 H Laet verdorren al dat groeijt roeit
DI g roe Y, t
739 Ha Laet den hemel self vertouwen
b het lochten-vack
Dr
vercouwen,
Kr
werkouwen
740 74 H Laet vercorsten al dat vloeijt vloeit
vloeyt,
294 [36] BATAVA TEMPE

i H Noch al pleijt ick voor mijn linden
74 p l l
Dr Linden,
Krmi•n' l
4 2Has En haer dickbesneewde rijs, )
b winterrauwe g
Dr winter-grauwe g
747 [marge] H Apes
Dr [ontbreekt]
748 Ha Naer de hooghste berghen buckt,
b ] hoochten [ ]
DI buct;
Kr ] hooghden[ ]
75 0 H Berghen g siet en wolcken zeijt, ) ,
Dr ze Y^ t •
7 51 H Daer u, Roomen, van uw Keijser Keiser
uw'
7S3 H 'Khebb die eewich-witte steilen )
Dr 'kHebb' eeuwich witte
Kr 'Web eeuwi gh-witte
7SS H (Feijl J ick, ^ liefde help p mij deijlen deijlen
help'[
7S8 H
Kr
7S9
76o Ha
H) Maer besneewde linde-cruijnen nen
Dr Maer, besneeuwde- Inde cru Ymen
*
Kr Linde-kruynen, Y
Noch verwacht ick te verstaen
[
verstaen,
H Waer in die bevrosen duijnen duinen
d Ymen*
Kr duynen Y
b
c
Dr
Boven uwe waerde staen•
1 j uwe waerde ( r
u terijsen pl
uwe waerde
staen:
76 r H Spitsen zij haer hemel-hoochte
Kr [ }haer' [ ]
K2 [ ]Hemel hooghte
762 H Op u neder-dalicheijt,
Dr [ ] uw'[ ]
295 [36] BATAVA TEMPE

[o
763 73 Ha Schempt p weer haer altijdt-droochte
P haer
c Duistert Duijster [weer]
haer'
K2 altijd drooghte g
764nemmer-schralicheijt: H Met u nemmer-schralicheijt:
uw'
6 Ha 'tSchoon van't alle staet in't schelen
7S
b Alle
Dr tShoon schelen,
KI 'tSchoon
6 Ha Dien het maeckte wilde 't deelen
77
b Die
7 6 8 Ha Veel in veelen, ^ all in gheen heen.
allen
77o
Ha Heeft het luck u toe-gesomt
b sijn 1 handt u
KrSi'n' l
77 772 H Als men t'eijnde l prijsens p 1 comt,
Dr Daermen 'te Ynde
773 H 'Tzi' l ick op P 'sjaers l kinder-daghen g
Dr kinder-dagen, g,
774 H 'Tzij 1 ick op p 1sijn

782 7 Ha H Binnen uwe palen P laegh! g
b dese
77 7 8 7 H Wildt mij, ^, Vaderlandt, , ver vergeven g
Di , Vader-landt,[
Kr [ ]vergheven, ver heven ,
78 8 Ha
ick buiten l re reghel-snoer, hel-snoer,
't reden-snoer,
Di 'treden-snoer; ,
7 9o
H
Di
In mijn' 1 lecker' lusten niet,
mijn l lecker
Kr mijn' lecker'
l
792 79 Ha Daer't mij uw begheerte g riedt.
be heerte ( r 1
b
g
be gheeren
Di I I uw' begheerte g [ ]
793 93 H Emmers dat ick adem-suijghe lg
Di adem-su adem-suyghe he,
799 99
Emmers hebt ghij hij half te

814 4 Ha Noch die voet om gaen aen en staen,
verderaen g
816 H Bieden u haerlichten aen.
P
Kr haer'[
818 Haa Die niet alle werelts-ron

834 3 HHa a Leert genaecken g dat hij ghij beijdt, }
b ontstrammen eerhij g l loopt, p,
8 3S H Leert u van u selven stelen,
Di ]uw[
8 3 6 Ha a Leert u scheiden l eer ghij hij scheijdt; } ,
b genaecken dat ghij hij hoopt; P ,
Dr hoopt: p
Kr hoó pt:
837 37 Ha
b
Maer oock, Heer, > om uwer eeren
uwer
.
diner l
Dr Heer, Diner Dijne eeren,
Heer,
839 3 9 Ha
b
Leert haer uijt 1 uw Leere leeren
uw F r
dijn 1
Di dijn 1
Ki dijn' }
[371
[ondertekening]
H Constanter, 17?bric. 9 162.1
Dr Constanter.
Kr ontbreekt
'T COSTELIJCK MALL
COMMENTAAR I. Het ontwe handschei t en de klagen Jgen
De verzameling g handschriften met Nederlandse poëzie p van Huygens Yg bevat in de
ljaaromslag g 1622 acht bladen die betrekking g hebben op P het Costelick Mall.' Zie de
afbeeldingen oop 3 06- 318. In de volgorde g van de later aangebrachte g foliëringg
zijn het:
Fol. 1 r x 52 mm) een pentekeningetje door Huygens van een man en
73 S p g } Yg
een vrouw in de kleding g zoals beschreven in de regels g 1- I o (de man) en 3 147
(de vrouw) van hetedicht. g
Fol. i' is blanco
Fol. 2r i x 208 mm) het handschriftelijk ontwerp voor een nieuwe titelpagina
S7 l P
voor boek vier in de Otta:
OTIORUM I LIB. IV I Der I LEDIGHE UREN I Van I CONSTANTIN HUYGENS
VIERDE B oc. E K ddaer in 'T KOSTELICK o MALL ende 'TVOORHOUT:
Met l weinigh g meer. Alles vanden Zeewschen Druck, ende
mi

Huygens moet deze titelpagina ontwor pen hebben in de tijd dat hij de druk van
de Otia voorbereidde. De titel in de Otia o 2 komt pmet
dit ontwerp
overeen, een enkel verschil in spelling p g en belettering g daargelaten. g
Fol. 2° is blanco.
Fol. 3 r+° I 3o x 1 o 3mm) is geheel g benut voor de notering gvan
citaten uit John
Williams. ms. A Sermon Of Apparell, Preached before the Kin gs
Maiestie and the Prince his
Highnesse g at Theobalds, ^ the 2 2. of February, y^ r 6r 9. (London, ^ Printed by Y John Bill,
Printer to the Kings ^most Excellent Maiestie M.D c.xx.) 2 De foliëring g, is
act h eraf aan de verkeerde zijde aangebracht. g Op p fol. 3° schreef Huygens Yg
bovenaan de tekst die Williams tot uitgangspunt had genomen g voor zijn preek: p
What wentou Y out to see? A man clothed in soft raiment? Behold, ^they Ythat
beare soft clothing g are in Kings g houses. Math. 11:8'. Daarna volgteen
groot g
aantal 1 c citaten tate uit tekst en marginalia gi van de ppreek. Huygens yg noteerde deze in de
volgorde g van zijn l lectuur.
De e4
aantekeningen dateren van voor 24 december. Vóór deze datum moet
Huygens Yg A sermon of a arell gelezen hebben. In fol. 3 bezitten wi' J Hu Ygens'
excerpt e p ervan. Het is niet aannemelijk aannemelijk dat Huygens Yg na de conceptie p van zij zijn 1
satire r een e dergelijk g J uittreksel gemaakt g heeft. Ditzelfde ggeldt voor de folia 4en 5. 5
Ook fol.° 7moet reeds beschreven zijn geweest g voor Huygens Yg de eerste regels g
va van het gedicht g op p papier p p zette. De aard van de aantekeningen g duidt daarop. p.
Ook het minuscule schrift op fol. r p 7^ vindt aldus een verklaring. g Evenals de
aanwending g van een nieuw blad (fol. 8) na de beschrijving J g van fol, 7r.
Inn Ineen later stadium maakte hij uit ) deze citaten een keuze door te onderstrepen p
wat hij meende te kunnenebruiken. g Door middel van een verwijssysteem lY met
letters bracht Huygens YgPlater
uit deze onderstreepte citaten een kleiner aantal
over naar de marge g bij zijn ggedicht. Het laatste citaat uit Williams, ^ pop fol. 3r, 3
wordt rgevolgd door een tweetal aanhalingen g uit Horatius. Ze gaan g vergezeld g van
werkaantekeningen, opmerkingen van Hu Huygens ens aan zichzelf als: `adde ubi vande
wassche wiecken'. Adde Montagn gn 1'. Déze 4S1
citaten en opmerkingen zijn
mogelijk g l ggenoteerd
in het stadium dat Huygens Yg de selectie maakte uit zijn )
leesaantekeningen g van va WWilliams.
Ik heb de teksten van fol. 3 r+° volledigg
weergegeven met een vertaling g oppp 3 62- 368.
Fol. 4r+v 3 I o x 1 00 mm) is ook geheel g volgeschreven g met citaten. De meeste
zijn 1 afkomstig g uit dde Pol yanthea van Josephus p Langius. Lan '. us 3 Ook hier selecteerde
Huygens Yg op p dezelfde wijze w l als bij bijfol. beschreven 3 is. Zie voor een volledige ge
weer gave
van de citaten p3374 6 9-
Fol. lo 202 x r F S I 54 mm) bevat citaten uit beide bovenvermelde bronnen.
De eerste tien 'loci' loci heeft Huygens Hu YLangius.
e s overgenomen uit Lan 'us. Williams leverde
de volgende 1 vijf, terwijl "1 ) de laatste pplaats weer afkomstig g is uit Langius. Lan 'us. Ook hier
is de selectie en e vverwijzing l g op p dezelfde wijze wijzeg
gebeurd als boven is beschreven.
Rechts onder staat een rekensommetje: I 3 2 - 28 = IO 4. Deze berekenin gheeft
waarschiJnlilk betrekking betre
ngp o de opmaak p van het netafschrift dat als kopij pl heeft
gediend voor voo dde eerste druk. Het getal g i 2 3g geeft het totaal aantal versregels g aan
300 [37] 'T COSTELIJCK MALL

van de rechterkolom van fol, 7r
0'2) vermeerderd met de daarbij daarbijbehorende
20
regels g op p fol. 8. Dit aantal i 32 verminderde Huygens Yg door er de 28 regels g van
de (later met vier regels g uitgebreide) g slotpassage r.46 5 -492)vanaf te trekken.
Waarschijnlijk is dit sommetje een gedeelte g van de berekening g die Huygens Yg
maakte om de tekst van het Costelick Mall, in dit ontwerphandschrift ^ uitgeschreven g
o Pdrie pagina's p^ van een dubbelblad ^over te brengen g op pvier bladzijden bladzijde net.
S is beschreven met een vijftal vijftallbijbelplaatsen
pbijbel
uit een Engelstalige bijbel.
de cijfers van I tot gaf 5 g Huygens Yg later een gewijzigde g l g volgorde g aan van
dezelaatsen. p Met een fijnere } pen p noteerde hij hijonder dit vijftal nog geen plaats p
uit een Engelse g bijbel, 1^ een bijbelwoord uit de Vulgaat g en een Nederlandse regel. g
Na eenoen p ruimte vol ^een citaat uit Seneca met een arafrase p in het
Nederlands. Hieronder noteerde Huygens Ygp een aansporing gaan
zichzelf. Onder
deze tekst volgen g twee berekeningen. g
Links telde Huygens Ygg de aantallen versregels pper kolom van elke bladzijde oop
(54 + 74 + 74+ 20 = 4486).
86
De rechter berekening g 268-218- So heeft, denk ik, ^te maken met de opmaak p
van het afschrift. Huygens Yggrekende
het verschil uit tussen het aantal versregels
o opfol. 6 (de vier eerstgenoemde g aantallen uit de linkerkolom, samen 268) en
dato opfol. en 7 8 (de laatste drie aantallen, samen 218).
Zie voor eenrecieze p opgave pg van de citaten p. 37S -377
De folia 6, 7en
8 bevatten de tekst van 'tCostelick Mall. Gezien de correcties,
doorhalingen g open p varianten en toevoegingen is het handschrift onmiskenbaar
een ontwerp. p De bladen 6 en 7waren coniunct, ^maar zijn zijndoor slijtage Jg van
elkaareraakt. g De folia meten 31 o x I 9S mm. De tekst, geschreven ^g in twee
kolommen is als volgt verdeeld over de bladen:
fol. 6' regel g 1- S 4 en regel g S S-124, fol. 6° regel gg
12_ 5 -1 9 8 en re el 1 99-2 72,
fol.' 7 regel gregel 273-358 en reel 359 47 - o
fol.° 7citaten en werkaantekeningen g
fol. 8' regels g 47 494 1-
fol. 8° is blanco.
De citaten op P fol. ° 7 zijn zijnafkomstig guit Langius' ^ Pol yanthea
en wel uit het lemma
vestis. Behalve deze citaten noteerde Huygens Ygpop dit blad werkaantekeningen g als
opmerkingen over de plaats p van een bepaald p onderdeel in het geheel, g
geheugensteuntjes geheug l om bepaalde p anekdoten niet te vergeten g e.d.
2. Datering
Aan het einde van de brief van 16 december 1621 waarin Cats het Zeeuwse
enthousiasme voor Batava Tem e verwoordt, vraagt hij hij zijn zijn jonge l g collega-dichter g
ook eventueel volgend g werk op p te sturen:
Heta g u goed g en mooi als ook Engeland g u iets nieuws in de pen p ggeeft
– want
ook daar hoen p wij } op p ins pirerende
Muzen – laat dan niet na ons dat mee te
delen, zodat dat met de verzen die ik hier al van u heb, als u wilt, kan worden
samen g evoe gd.4
Huygens Yg moet meteen aan het werk zijn gegaan. g g Boven de eerste kolom van het
ontwerphandschrift p van Huygens' Yg nieuwe gedicht g 'tCostelick Mall staat de datum
30I L371 ' T COSTELIJCK MALL

genoteerd: g 24 4 december 1621. Per brief van 9januari 1622 stelt Huygens Yg zij zijn 1
ouders te Den Haag gp op de hoogte van Cats' nieuwe vererende verzoek:
Puis le Sr. Catz m'a comme oblie g de sa requeste q a joindre l une autre piece p des
mienes dans leur raccolte.' Y a Ydesa quelques l q q commencements bien avancez. 5
Voor de lovende woorden over Batava Tempe uit Cats' brief van 16 december
1621 dankt Huygens Yg in een schrijven van 20 februari 1622. Hij verontschuldigt
zich voor zijn lange g zwijgen. lg In zijn l ogen moet het nieuwe gedicht g net zo goed g
worden als Batava Tem e. Het kost hem echter meer moeite dateil P te evenaren
dan hij gedacht had. Hij heeft het erg g druk en de rust en afzondering gdie hij
nodig g heeft, ^ krijgt 1 hij niet genoeg. Huygens vraagt dan om nog wat uitstel, want
hij g g Ygg itste
zijn ggedicht is al zover af dat hij het graag g gzal
willen voltooien. Wanneer dat zal
zijn, 1^ kan hij niet beloven daar hij geen g zeggenschap gg P over zijn eigen g tijd 1 heeft.
Hij is benieuwd van Cats te horen wat de deadline is die zij met de zetters in
Zeeland zijn overeengekomen.6G l g
Hoo Hoogstwaarschijnlijk g l 1 is Huygens Yg als hij hij dit schrijft 1^ met zijn l g edicht gevorderd
tot en met regel g 16. 3 Na deze regel g gebruikt g hij hijeen duidelijk andere zwartere zwartere,
inkt. Ook de inhoud van regel g 37 i doet daar een hervatting gvermoeden:
`Hoe hebb' ick't, waerde Cats, , hoe raeck ick hier om hoogh?' g
Cats antwoordt op P maart. Huygens ontvangt deze brief de 18de:
5 Yg
Als u in Engeland g nog geen kind krijgt, 1^ raad ik u aan het bij l dit werk [Batava
Tempe] te voegen; g^ dit kan zeker zonder tijdverliesgebeuren, tijdverlies want voordat de
zaak hier klaar is, , kunnen uw nieuwe verzen gemakkelijk g } worden opgestuurd; pg , 7
Nog g vóór hij Cats' antwoord had ontvangen, g^is Huygens Yg verder gegaan g g met zijnl
gedicht. g Dit vervolg g rondt hij af op p1 i maart. Onder regel g 49 490 noteert hij hij de
datum:Id. 5 Mart. Vóór deze datum had de dichter bij regel g 47o zijn 1 werk
willen beëindigen g . Daaronder vinden we namelijk een ondertekening g Constanter.
Op p 16 maart voegt Constantijn nog geen viertal regels g toe aan r. 49o en oop
22 maart zendt hij een afschrift van het voltooide gedicht g naar Jacob Cats.
Op p o 3 maart schrijft hij hijaan zijn 1 ouders:
Parmy Y tant de destourbiers, ^ encore a Y-ie eu soin de complaire P a Cats d'un autre
Poëme Flamen d'assez d'estendue sur un sujet qui ne vous desplairapoint, p ni ne
sera mal apropos P p d'estre vue a la Ha Haye. e.8
Mall is dus in drie maanden ontstaan:
24 4 december 1622 begin g1
91januari 162 3 enkele beginnetjes ^ l ggereed
20 februari 162 3een 3 belangrijk gl gedeelte g af (r. 1- 316
11 maart 162 3 gereed g t m r. 470; 47 ^ regel g 47 1- 49 o geschreven g
16 maart 162 33slotregels g 49 494 o- ggeschreven
22 maart 16233 het voltooide afschrift naar Cats gezonden g
De verdere lotgevallen g van het manuscript worden behandeld bij 1 de bespreking P g
van deeschiedenis g van de `Zeeuwse druk' van Batava Tem e en 'tCostelick Mall 9
3 . Inhoud
`Maer op p 'tkostelick vermallen/Sal ons' weelde noijt l vervallen', ^ schreef Huygens Yg
in zijn Dagh-werck, het 'gedicht over voornemens' waarin hij, rond 16 o het
zijn 8 ^ g 1^ 3 ,
302 [37] 'T COSTELIJCK MALL

leven schetst dat hij zich voorstelde met Susannna van Baerle te leiden.'°
Deze regels g maken ten overvloede duidelijk wat Huygens Yg zelf als thema van
zijn satire beschouwde. Hij stelt de kostbare gekte g van de veranderlijke 1 mode
aan de kaak, een onderwerp p dat in zijn tijd actueel was en ook al kon bogen oge
o opeen rijke rijk literaire traditie."
belangrijkste g l onmiddellijke l bron voor Huygens' Yg satire is de preek p van
Williams. De leesaantekeningen g p op fol. 3, het uitgangspunt 0o v de r marginale
citaten, bewijzen 1 dat. Leendertz en Smit hebben het belang gpreek
vanWilliams' r eek
onderkend. Zij beschouwden de citaten als losse elementen, ^als `steentjes 'steentje
grote stukken van het Costelick Mal als een mozaiek zij zijn 1 samen
gevoe gd'. IZ Dat deze mozaieksteentjes 1 voor meer dan de helft van hun aantal a t
gedolven zijn zijn in één groeve, g ^ in de preek p van Williams namelijk, 1 verandert ve andert ons
inzicht in Huygens' Yg werkwijze. De citaten blijken blijken niet zo maar te getuigen g g van
een tweede- of derde-handseeleerdheid. g Ze onthullen ons integendeel, g
teruggeplaatst in de contekst waaruit Huygens Yg ze lichtte, de voornaamste bron
voor de satire.
Huygens herkende pin de preek van Williams een mogelijkheid g 1 om, ^ blijvend
1 d
binnen hetenre g van de satire, terwijl ^ terwijl hij hijde
dwaasheid van de mode hekelde,
zijn eigen g kleedgedrag g g te verantwoorden. Williams noemt in zijn ppreek
de
overdaad hetebrek g aan matigheid, g^maar gaat g daar als het ware aan voorbij oom
uit te komen bij de rechtvaardiging g^ g van rijke rijke kledij voor hen die een belangrijk g l
ambt bekleden. Het is juist l deze strekking g die Huygens Yg in het slot van zijn zij
4 aanhaalt S(r. 6 vlgg.). gg
Wie sal een' Volcker-vorst, soo veler hoofden hoofd,
Of 't kraeckendeeblick g van door- gg e oude zijden zijde
't flickerend behangh g van steenen schat besnijden? besnijden
kan hem op pde
leest van alle man beslaen?
Deze rechtvaardiging gmg klinkt mijns inziens ook door in Huygens' Yg al eerder
aan aangehaalde g brief naar huis van 3o
maart 1622:
Ce long g sejour arde à commence a tres-mal s'accommoder auec mon
j p ^
povre uni que habit de satin, qui ui a desia beaucoup pati en carosse et à cheval;
outre ceue q les rans gdes personnes p que q ''a l'honneur de hanter journellement
j'ay l
ne re querro Y ent guere g moins de me veoir un peu p en autre appareil. pp
... Sansu'encor q lors aura -ie Y faict aucune provision p de bas, ^ de bot t^ es de
cha pP eaux de , ands g comme chacun a accoustumé de faire en ces occasions.
earois p a la verité, tres mal aupres p de toute nostre 1 jeunesse, q ui se par are
gagliardement, liardement ui ne me fasche pas p par p vanité, ^mais par p consideration de
debvoir res pectueux.'3
Na deze bekentenis vraagt hij hij zijn zijnouders: `C n so 1 ez moy, o Y^ s ^ vous plait, p
deuel q que consultation favorable sur cette afflictso n'.
Smit heeft een antwoordgegeven op o de vraag gwaarom Huygens Yg ens besloot een
satire op de kleding g te schrijven. Mij bevredigt zijn antwoord ni grond
schrijven. Mij d niet. ond
zijn pg
van dezelfde bronnen karakteriseer ik Hu Yg ens niet als een door de 'de hem em van
thuis opgelegde bur gerlijke 1 moraal, ^ zijn 1 calvinistiche isti opvoeding'f gefrustreerde
g
`cavalier' die zich zograag zoraa `met grote g zorg g en distinctie' hadwillen kl ede n ^4 .
303 [37] 'T COSTELIJCK MALL

UITGAVEN
Ik beschouw hem eerder als een dichter die de stof voor zijn 1 satire ook vond
in zijn persoonlijke l leven. In het Costelick Ma lees ik, zeker aan het slot ervan, >
een oratioro p domo.
4. Receptie
Huygens Yg levert met zijn zij Costelick Mall in de woorden van Smit, `een zeer
persoonlijk werkstuk'.' 5 Smit vindt toch dat de `stijl' 1 ervan, `ondanks alle
rijkdommen l ook hier, niet helemaal de rake trefkracht heeft van Batava
Tem pe'.'6
De satire is na verschijnen verschijnen in 1622 en vooral 1625, S^g gretig gggelezen.
Zonder naar
volledi volledigheid g te streven, ^ggeef ik hier een aantal vroege g reacties. Het komt mij
voor dat Hooft in november 1623 3 in de brief waarmee hij het van Huygens Yg
eleende boek ^van d'Aubigné terugzendt, g ^ doelt op p Huygens' Yg satirisch vermogen gen
bij l de woorden: `Doch dit al onder verbeteringh, g^ en in bieght g tegens g UE die
ook niet houdt van zakken met zijde te naejen naeen' [...]i 7
Westerbaen liet zich door Huygens' Yg Batava Tempe en 't Costelick Mall
ins inspireren tot zijn Sic soleo amicos, p zijn ^ Sara Ofte 't Nood saeckelick Mal dat in 1624
verscheen in zijn 1 bun nel d Mann e- dichten.'
8
In Valerius' Gedenck-clanck van 1626 worden de regels gg 69-71 geciteerd» In zijn zij
Roskam geeft
Vondel deze lof:
En eischt men meer bescheits, men vraeg g het Huigens g zoon
In 't Kostelijke Mal; ^ die weet van top p tot toon
Deracht p en zotte prael p tot op een hair t'ontleden.20
Tesselschade zinspeelt in een brief aan Hooft op de regels - 6 van het
p p g 34S 37
Costelick Mall.2'
In Zeeland en in Holland werd Huygens dus gelezen.
Ygg
Wor Worp Gedichten I, ^p.243-258; Leendertz i 94 o (met varianten en annotatie);
Colenbrander 1907 97 (fragment ^ met aantekeningen; g ^ Kaakebeen I 918 (fragmenten ^
met inleiding g en aantekeningen); Van der Heijden Heiden 10 (met inleiding gen
toelichting); g ^ Strengholt g 97 I 8 (metannotatie). annotatie
LITERATUUR Hinlopen p 1 8 1 4(woordvormingen); gen ^ Koopmans p I 94^ o ^ Eymael Y 1 90 8 ^ • Eymael Y
I 9 I• 4^ Kronenburg g 1939^^ Smit I 966 ^ p. 8 1 -1 1 6 • Smit 1 8o p. 8• Leerintveld
81-116; 9 ^ p 97 9 ^
I 99 I
TRANSLITTERATIE
Achter de regel genoteerde aanhalingstekens door mij vooraan geplaatst.
33 z-338g 1 g p
g g
371i Bij l de wl^ wijziging g^Ha `Van verve van schilderen' in: Hb `Van schilderijen vreucht,'
schilderije
`van' door mij mij behandeld als intentioneel geschrapt. g p
8 `wis elturich' dubbel onderstreept. Ik kan daarvoor geen verklaring leveren.
35 p p g g
Achter de regel genoteerde aanhalingstekens door mij vooraan geplaatst.
390-420g l gp
g g
47 6betwijfeld 6 Ha `vereijschen l off' in Hb betwijfeld onderstree pt
en van het alternatief
`n ootsa ec kelijck' 1 voorzien, dat om twijfel twijfelaan te geven g ook weer onderstreept p
werd. Ik heb deze `oen 'openvariant' niet nogmaals l^ geopend. g p
3 04
[37] ' T COSTELIJCK MALL

OVERLEVERING
H Ontwei phandschrift KA XLa 1622, fol. 6-fol. 8. Zie voor een gedetailleerde
g
beschrijvin l : Het ontwe gp3
handschei en de bijlagen. 01.
DiI KEPKTPAIA MAETIE Sara. Dat Is. 'tCostelick Mal. Aen De Heere Iacob
Cats, I Raedt ende Pensionaris der Stadt Middelburgh I Middelbui h. Door Constantin
Huygens, ens Secretaris der Ghesanten van de Groot-moghende g Heeren Staten
Generaal der vereenichde Nederlanden, vl jeghenwoordelick gYby
den Coninck van
groot g Britaignen. ^ [dr. m.: Pictoribus at que q poëtis. p T'is al goet g wat cunste doet.]
Tot Middelburg, g ^Gedruckt b YHans
vander Hellen, voor Ian Pieterss. van de
Venne, I woonende by Yde nieuwe Beurse in de Schildery-winckel, Y Anno
MDCXXII. I (ex. KB 2I16 B 21)
D2 Reeds een jaar later volgde g een herdruk. Complete p exemplaren p ervan zijn zij zeer
Ik citeer hier de titel van het exemplaar p dat M.A. Schenkeveld-Van
der Dussen heeft beschreven:22
KEPKTPAIA MAETIE ISATYRA. I dat is I 'T COSTELICK MAL. I Aen de Heere
IACOB CATS, I Raedt ende Pensionaris der Stadt I DORDRECHT. I Door den
hoo ^ h- g heleerden Heer CONSTANTIN HUYGENS. TWEEDE DRUCK . Hier kan
Y b - ghevoecht werden de Zeeusche-Nachte g ael ende Ta ereel van Sinne-Mall.
[vignet] TOT MIDDELBVRGH, I Gedruckt by Ian Pieters vande Venne, Cunst ende
Boeckdrucker, woonende I op p den houck van de nieuwe Beurse in de
Schildery-winckel, Y ^ Anno 162. 3 Met Previle gie.
Deze tweede druk is `onoversien onverbetert' opgenomen Pg in boek iv van de
Otia. De oorspronkelijke p l titelpagina's voor de tweede druk van Batava Tempe
en het Costelick Mall zijn in de meeste exemplaren p van de Otia weggesneden gg
en vervangen g door een titelpagina voor Boek iv. Zie de beschrijving 1 gvan
Y Huygens' g ontwerp p voor deze titel onder Het ontwei handschei t en de klagen, ^ gen
p. 299-300.
NOTEN
Ot De in de Otia opgenomen pg versie is D2. In het hierna volgende g overzicht der
varianten wordt het si gle Ot dan ook niet gebruikt. g
KI Koren-bloemen 1658, Tweede Boeck G r-I 53-7o.
S^ 3 3^p5 3 7
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ Tweede Boeck K2- 4 ^p7S75-88.
I `Aan het Hs. zijn eenige g losse ppp
papieren toegevoegd, o welke de noten staan
geschreven g zonder bepaalde p volgorde, g zoodat niet eens alle noten, > die in de
uitgaven g zijn opgenomen, Pg^ daarin waren terug g te vinden' (Worp p Gedichten I
p. 243, n. i.).
2 Ik raadpleegde de facsimile-uitgave g naar een exemplaar p uit de Cambridge g
University Library Y (Williams 1979). 979 John Purves publiceerde p in 118 9 naar
aanleiding g van Leendertz' uitgave g (Leendertz I 94 o zijn ontdekking van deze
zijn g
bron. Zie ook: Smit, 1966, 9 ^ pp. 82-84 4 en Leerintveld 99 I 1.
3 P. Leendertz Jr. wees op p deze bron (Leendertz 1 9 4^ 0 p. p xxiv-xxv). xxv
Ik raadpleegde een editie uit 161 3 (Langius anus 161 3 .
jOf [37] 'T COSTELIJCK MALL

4 Worp p Briefwisseling, nr. i14.
5 Wor p Briefwisseling, nr. I 2 1.
6 Worp p Briefwisseling nr. 1 3 i.
7 Worp p Briefwisseling nr. 16. 3
8 Wor p, Brie isselin ^ nr. I 4 1 ^ ggeciteerd
naar het handschrift KA xLix-I.
9 Zie. p 25 S vlgg. gg
1° Dagh-werck (Zwaan I a r. 305-306. g 973 ^ De geciteerde g kenschets is van
Stren gholt (Strengholt g I 97 6^ p. 93 vl gg.
.
I I Smit166 9 ^ p. p 8 8 vlgg) gg noemt tal van voorbeelden uit de Westeuropese p
literatuur. Zie voor de actualiteit van het thema Strengholt g 1 97 8 ^ p. p xii-xiii
Leerintveld 1991, 99 ^pD.
203-204.
I2 Smit 1966, 9 ^p .8 S.
13 Zie noot. 7
'4 Smit 1966, 9 ^ pp. Zie ook Leerintveld i 99 2.
^ 5 Smit 1966, .88.
9 ^ P
i6 Smit 1966, 9 ^p.
115.
17 Van Tricht Briefwisse lin nr. i . Worp plaatste deze brief waarvan hij
g 99 p p hij
hetedateerde afschrift niet kende, tussen 22 december 1629 en 1 januari
g ^ 9 januar
0.
3
1$ Zie Worp 886 . 170-173.
p ^ p
19 Valerius 1942, 94 ^ p S52
20 Bergsma g I 9 20^ p 4S ^ r. 113-115.
21 Het handschrift van deze ongedateerde g brief is niet teruggevonden. gg Michels
1 94^p 6 D. SS I -160 dateert de brief op pg grond van deze allusie vroeg g in de jaren l
twinti g. Van Tricht wijst deze argumentatie ^ af en p laáts de brief wegens ween het
ontbreken van ieder vast houvast' achteraan in zijn l Briefwisseling dl. I 3 ^ 979
nr. 1332).
22 Schenkeveld-Van der Dussen, 169. 99
306 [37] 'T COSTELIJCK MALL

W 0J

308 [j7] 'T COSTELIJCK MALL

0
P.
M

3 1I [371 'T COSTELIJCK MALL

3 12 [37] 'T COSTELIJCK MALL

M
H
M

314 [37] 'T COSTELIJCK MALL

00
i-1
M

VARIANTEN
[titel]
H KEPKTPAIA MAETIE. I Dat is i 't Costelick j Mall. I Aenden heer Jacob Catz
Pensionaris van Middelbui h.
g
Dr KEPKTPAIA MAETIE I SATYRA. IDat is, I 'tCostelijck Mal. I AEN DE HEERE
JACOB CATS, 1Pensionaris der Stadt I Middelbui h.
g
D2 KEPKTPAIA MAETIE i SATYRA. iDAT IS i 'TCOSTELICK MAL. I AEN DE HEERE
IACOB CATS, I Pensionaris der Stadt I DORDRECHT.
KI KEPKTPAIA MAETIE I tKOSTELICK MAL. 1AEN DEN HEERSACOB JACO CATS,
I Pensionaris der Stadt I DORDRECHT.
I H Een opgesnoeijde pg 1 broeck, ^ een hangende g bragoen, g
Dr o pg - hesnoe Yde Broeck, ^ sackende Bragoen; g
Kr Een' ]een'[
2 Ha Een holle harnas p, ti een door ehacte g schoen
b
1 j gehacte ( r
gecapte te p
Dr hollen Harnasch-tipp,[ Ppr door- g eca Pte
Schoen,
Ki holle
3 H Een averechte Teijl, l^ dack-decksel vande luijsen,
1
Dr van de luysen; y^
Ki Een'
5
pg H Een opgekrulde strop P om ratten in te huijsen,
1sen
DI o p - ghekrulde Strop,[ P^ huysen; Y
Kr Een'
Ha Een omgeslagen hemd hemd, spijt pl Wasschsters blooten arm,
b
omgeslagen L r
omgeworpen
omgeslagen
c omgeworpen
omgetrocken g
Dr om- ghewor Pen
Waschters arm;
6 Ha Een halffewor hde kuit spijt Beulinghmaecksters darm,
g g kuijt, p l g
halff
b OM r[
Dr om -gewor ghde B eu li n g-maecksters
darm;
7 Ha Een over-lintte voet, spijt ^ Pl doffers ruiche pooten, p
b
Iover-lintte
F..
rw he
s /
lg
Dr over-lintte[noten• pooten;
over lintte
319 [j7] 'T COSTELIJCK MALL

8 Ha H Een Moscovijtschen 1 hiel, spijt p l Satyrs tY spitse p cooten,
Moscovitschen j ( r
b r 11 steile stelten
1
Dr [ ] stelten-hiel, kooten;a
Kr koóten•
Een swaeijende Cappoot,

26 Ha a Gebroken Adamin uijt die ghij hi' *sae *saeght*, ht* en kenden,
b
u sack
Dr
sack [en] kenden
2 7Ha 7
a
b
En keurden voor

38 Ha Met verr' en diep pggesocht
en daerom diere steenen,
b
diere
waerde
ep-ghesocht[ Dr
pg
weerde steenen;
err Kr
diep-gesocht, > weerde, [ I
K2 waerde
39 H Een omgebanden g hals, trots eenich brack- gp es an , •
Dr om- ghebanden
40 4 H Een schuijnsche 1 rem pel-crae gh
trots aller boeren wan; ,
Dr nm pel-crae g, h
441 Ha Een rond-om-stalen arm, trots allen Oorloghs g vonden,
b [ I aller Crijchsluij
l 1
Dr rontom stalen vonden;
42 H Een open Memmen-hol, trots windt en winters wonden,
4 P
Dr wonden;
43 H refte ' eener niet te recht dit onbeschaemde mot 1 ,
Dr' reft
45 H Een steghe g walvisch romp, pplalt achter, p van voren; ,
DI Walvisch-romp,[
45S H Een opgetrosten pg trans, trots eenigh g kercken-toren; ,
Dr op-getrosten pg
_ Crans,[ ^ Clocken-toren; ,
K2'eeneg
Ha Een om- ehoe te pack, trots eenigh karren-vat
47 ,
g P p g
karren-vat (
b keernen-vat
karren-vat
c keernen-vat
keeren-vat
Dr Keernen-vat;
Kr'
Een Keernen vat;
48 4 Ha Een. 'Kweet niet langher g hoe, al a weet ick langher g wat;
b [
1 j weet (r
Wist
Dr 'kweet wist
D2 Een, wat.
49 Ha Hadd Hadd'u
dit vreemt-gesicht, g , dit schielijckst 1 aller den dinghe hen
[
i j vreemt-esicht g
*an g st*-esicht g
c
Dr
werelts Poock
Wer ets l - Po0ck
322 [37] 'T COSTELIJCK MALL

o H Niet wel u huiden-rock off uw' huijdt doen ontspringen?
S l 1
DI uw uw
5 I H Hadd' hij ghijniet wel geschreewt g met een verschrickte keer
Dr Hadt[eschreeuwt> keer,
Ki een'
2 H Wech Sielen-moorder, weck ick eet heen appels meer?
S g PP
Ki We h een'
g ^ g
H Maer oock verleide schaep, allerWijven,
5 3 l P^
Dr oock
S4 H Stondt kinders kindren toe met Bestemoer te kij kijven,
1
Dr Stond' Beste-moer
Kr kind'ren
SS H Mij 1 dunckt ick u voor al, ^ in rechtelijck rechtelijc beclach,
al beclach
5 6 Ha De viecke van dit lack haest op p te pleijten p 1 sach.
b cladd' onse schuit licht [op
Ha "Wie toond' u 'tvijgen-bladt? de schaemte. Wie het schamen?
S7 lg
b
Dr Wie [ ]
5 8 Ha "Ervarentheijt 1 van schand. Wie leerd' u 'tquaet q beramen?
buaet. quaet
'tquaet. q
D2 Ervarentheyt Y
H "Een soet- eton de beest. Wie bond' u aen haer woordt?
5 9 g g
D2 Een
K2 soeteton hde
g g
6o H "Mijn ongebonden g keur. 0 smettelijcke 1 moort!
D2 Mijn 1
61 Ha 0 struijckel die met u soo menigh eewen-erven
l g
b 0! di'l
Di stru ckel
Y
62 Ha Geruckt hebt in 'tverderff van Sijn ve aen en sterven
1 ^
b hebst[ 'tverdriet wondden zijn[
Di sterven,
Ki werden,
633 Uijt 1 d'aller heilen l hooghd', g^in 'tallen qualen q dal,
Dr Wt hoogd g
K2 U Yt
3 2 3
[37] 'T COSTELIJCK MALL

64 H Daer alle roeit in 'thert, en 'thertte broeit in gal!
4 g groeijt ^ J g
68 Ha
b
Dr
[De regels 6 -68 zijn in H marginaal toegevoegd.]
g 5 l ^
6 5 H Vervloeckte snoepperij pp J naer dijn J verboden beten
Di I snoepery, p Y, [
KI dijn'[
66 Ha Besueren wij wi de straft van 'tsondich Willen-weten,
b ^ 'tgulsich [ l
Dr doos [ l
67 H Die worttel heeft in ons bij tacken voortgebracht
7 J g
Dr voort-ebracht
g
Cou, ^ schaemte, , Cleederen, , Schaemt, , cleederen, , en pracht. p
Couw Schaemte
, ,
l
I begeerlijckheijt, [
] Begeerlicheijt, [
699 H Die 'tlecke Schip p beschreit 1 zeijl zeilt daen^m niet te dichter,
beschreyt, y, dichter; ,
Kr beschreidt,[
o H Die onder 'tpack versucht draeght daemm niet te lichter:
7 g
DI versucht,
71 H
Kr
K2
Leent schouders al dat leeft, , elck lijde 1 voor sijn l deel deel,
schouders,
] deel;
2 Ha Noijt sach ick zeer in sucht, noijt wond' in tranen heel.
7 1 ^ 1
b seer
DI wond
73 H Mijn's l deels, ^ vemaemde Catz, ^ swicht en duijck, 1 ^ en draegh'et, g
Dr draeg g het
D2 duck Y
KI'het;
Ha Zoo veel een ander raeckt, ick sie belach, beclaegh'et:
74 , , g
b draeght,[ belach,
,
H 'Tbeclach is broederlijck; en 'twaer te herdden hertt,
J ^ ,
DI hert
77 H 'Tbelachen lichtelijck l sal 1ijemandt min genoeghen enne hen
DI genne gen•
78 7 H Als off verdriet en vreucht in een gespan g p te voeghen,
DI voegen g
D2 voegen, g,
324 [37] 'T COSTELIJCK MALL

79 H Onhebbelijcker leeck dan den henxt bijde Meer,
D [ ] leeck, [ ]
Kr [ ]'t Henxt-peerd by de[ ]
8o H Onlijdelijcker l l neep P dan een knip p op P een sweer;
Dr sweer.
KZ
als 't knippen Pp
8 1 Ha Die hoore mijn verschoon; , van du Ysent ongevallen g
b Van
Dr +[ verschoon: van
8 2 H Die ick doordelver zieesontheijts teere wallen,
g l
D r door-delven[
833 Comt mijder 1 een te voor, ^ dat bei'' beij stadt en Casteel,
r bed' Y Casteel
KI m Yd'er
84 4 Des Cleijne-werelts 1 treft, ^ beij' l 1 neer en opperdeel, pper
Dr Der Cleyne-weerelt Y bed' Y opper-deel: Pp
Kr]beid,
85 De Sieckte die 'tgedruijs van haer versufte toonen
S g l
KI haer'[
8mar 85 [margee
Ha Phrenesis
Phrenitis
86 H Can opwaert p stijgen lg doen tot daer de zinnen woonen; ,
Dr doen,
8 7 Haa Wat a P eli' lcker partt, p , wat cluchtiger g ggelaet
b s p otti ger
Kr pert, ert
88 Ha Baert ons niet dit eylaes! Y dit seer gemeene g quaet? q
b Sien wij 1 niet da gl eli' ckx aen dit
8 99 (Ghemeen? jae 1 daeghelijck, g l^ als't allesins ggeweten
b meer alshemeen g
D r geemeen*: eenveen*:
gemeen
geweten,
Ha En niet ontkent en wierdt bij ldie
het heeft beseten)
vermomt
Dr[ wierd'
K2 beseten.)
325 [371 'T COSTELIJCK MALL

9 2 Ha Spreeckt p hooge, g^ treedt niet laegh, g> *cromt* de borst, weit 1 den crop; p;
b spant p borst en buijck l en croN
Di [en] crop,
93 H Is dunckend-heer van al, ^ maeckt van 'toost sijnen sijne zetel,
dunckend'-Heer[
H Sijn voetbanck van het West noemt de Zee sijnen ketel
94 1 , l
Di voet-banck[
Kr Sijn'[
l
a9S Het zonnelicht sijn 1 Vier, 1^ 'Tgedierte g sijn lggebraet,
b 'T g evo gelt
Di Sonne-licht[
96 9 Ha Het Mane-rondt sijn 1 Toorts, ^ den Sterre-gang g g sij sijn Straet,
Sterre-gangg
(r
b
Sterre-padt p
Dr Sterre-pat P Straet
DZ straet,
Kr si'n' 1 sijn' 1
98 9 Ha Den Re ghen sijn l es g ouw p den ^ blixem sijn 1verluchten
b [
i j gespouw,
gq e uil l,
Dr[ ] ge q ui li
[ ]
D2{ ] ge qui l, i [ ]
I oo Ha Maeckt Keysers Y in een woordt, ^ brenght g Coninghen g in swanck,
b Velt met een wenck
'
swanck, (
dwanck,
Dr dwanck.
Kr een'
1 o 1 Ha Wat is dit *nu* voor een? vraeght g die hem zien en hooren,
b hij 1 inder daet?
103 H Sulck schept sich eenen schrick van alle dat hem naeckt,
3 p
Kr naeckt:
I o Ha Wat reden? 'tis gelas al datmen aen hem naeckt;
4 g
b lest hem? rtis
Di watmen
Ki vanglas [al watmen
ro 5 H De stoelen zijn sijn l doodt, het bedde doet hem beven beven,
Ki sin' j
[De regels i o6' en i o6" zijn pas in Kr toegevoegd.]
g l p
326 [37] 'T COSTELIJCK MALL

' Daer rouwt hem voor een' soen, daer trilt h voor een' knip,
Io6 Kr g Y p
" Als een verlegen schip voor 't stooten vande klip.
Io6 Kr g p
I07 I 7 H En noch meer meer; • ó die't saegh g aen 'tmeerendeel der menschen!)
Dr meer
Kr[ ]sae g'
K2 En,[ meer,
I0 g H In die doorluchtigheijt, g 1^ sal sijn 1 wil, , sal sijn sij wenschen, h
[ I doorluchticheyt Y
110 Ha
b
Voor al dat ooghen g heeft te proncke p sijn lggestelt.
ten toone
, ]heeft,
Sulck laedt sijn aengesicht met een versierde snevel,
III H l g
Kr [ een'
II2 Ha Daer hem noch boom, , noch staeck, , noch mast, , noch spriet, p , noch gevel g
b / /
Dr noch boom, noch staec, , noch [nochgevel]
II 3 H Bij te verli •cken dunckt. Een ander, ander die ick s
Dr ]gis,
II S H Buckt waer hij staet of sitt; , vreest Kercken-stijlen l leeghde; g ,
Dr Sit,
I1^ H Want off sijn l hoornen-cruijn l de welffselen beweeghde g ,
Dr beweegde g
Kr beweegde g ,
Kz
hoornen kruyn Y
I20 H Hoe soo? bedeckt hij 'thooft wat raet met d'esels-ooren?
Dr bedect' d'Esels ooren?
, bedeckt 'thooft,[
121 H 'Tzi•n l droeve teeckenen van een gq gequetstegeest,
Kr een'e gquetsten
I 22 H Toegangen, soo het schijnt, schijnt des mensche tot de beest,
Dr Toe-gangen,[menschen beest.
,
beest,
I2 3 H Verdrieten sonder ppaer: dato opper-stuck er-stuck der leden,
P
2 4 H Dat edle Redenhuijs 1 soo leegh g te sien van reden.
Dr edel reden-huys Y
I z6 H Dien al dit mijmeren niet eens aen 'tlachen creegh? g
DDr Die
327 [37] 'T COSTELIJCK MALL
l

I 27 2 H Die kijcker l van dit spel sich niet en liet ontvallen
Dr ontvallen,
Kr Die,[
I 2 8 H Wat drolli gher verdriet, ^ wat droeffelijcker l mallen! llen!
Dr mallen;
Kr mallen!
1299 H +Hier leijt 1 de reden, ^ Cat-, mij dunckt ick mach
Dr Hier
Kr light( g
1 3 o H Noch altijdt l sijn l vermocht aen d'eene Wijsens Wij senslach,
alti'ts1 131 Ha Noch aen des anders traen, in't aensien off vettalen
3
b verhalen
c vertalen
d verhalen
Dr oft vertalen,
I 3 3 H Hoe menigh gmij lippen-beet en heeft mij niet gecost g
Kr menigh'[ g
1 34 H 'Tontmoeten van een dier dat ick ontmoeten most
Kr Dier,[
I 3S H Met een ggeboghen g hooft, ^ om dat het corts sijn sijnleden
j sin'
136 3linnen-sneden,
Ha Met dier-gedoopte wol met diere linnen-sneden
b versche
I 37 Ha Met diere wormen-web versierlijc versierlijck had bevracht!
niewe
D r hadd'
KI had
18 H En als ick somtijdts dan mijn stralende gedacht
3 1 mijn g
Kr En,[
I 39 Ha Door die gewaten g dreeff ^en stelde mij aen't tellen
b driff, j stelle
Kr driv, 1,
14o Ha De stucken die ick wist met die gevoeghde vellen
4 g g
b weet
Dr hevoe hde
g g
141 4 Ha De Const verborghen g had, ^ wat hatelijcker hatelijcke lucht,
heeft,[
328 [37] 'T COSTELIJCK MALL

142 4 Ha Wat schandiger g ggesicht, wat dompiger ^gerucht,
b / /
Di schandigher g ggherucht
1 43 H < *W*»Daer onder sijn l gehuijst g 1 (vergeeft ^ mij 1Joffer-dieren;
DIhehu gstY, I47 H 0 mensch-gelijcke g 1 list, ^ ó dicht-doortrapte p trecken,
Kr 0 menscheli'cke gl
IO 50 H Noch oo g, h noch neus belust om te enaecken g vondt;
Di vont
12 52 Ha Bij l sommighe g geacht g een heijlichdom l te wesen!
b velen word
1 S3 H 'Tnootsaecke/ ^ck
vev`leck waer noch verschoonens waerdt,
Dr waert;
I H De Winter leert zoo wel de kleeren als den haert,
S4
Di haert;
I S6 H Dat ghinder oorbor is waer hier de sieckte terghen; g
Dr oorboor heet teren: g
1 H Maer, Hollandt, oude roem, van slechte defticheijt,
S7 1
Dr Maer roem
I5 H Waer haelen wij een schilt voor uw' gerechticheijt
S wij g 1
KI ]een'[
I S 9 Ha
b
In't smettelijck l behael van d'overseesche prachten, p
d'overzeesche
Dr d'over-zeesche
161 Ha Uw' mannelijcke sweet' in haer geschrabde leer
l g
b smeer,
Di sweet
62 H

166 Ha H En drijmael ^ d'ijsre ^ door aen 'tvredigh g sluiten sluijte brocht
deur
DI dry-mael Y
KI d' Ys're
168 Ha Die hij versleten heeft? Sijn' l huijs l Sijn' l

I 884 H Van die den hemel deckt, daer voor, daerom, > daeronder
Dr daer om, daer onder,
I 8f H Al dat leeft, leven heeft, daelt van dien hooghen trap,
Dr [ ]leeft [ ]
186 Ha Duijckt l onder 'twolle warm van een gevilden g la lap,
b
Dui'ckt 1 ( r
crui' lpt
Dr Duyckt Y gevilde g
Kr een'evilden g
I887 H Verciert sich metten buit 1 van een gestolen g pis-ziel p
Dr met den{ ppis-ziel,
Kr een'estolen' g pis p ziel,
K2 Ver iert pis-ziel,
188 Ha
b
Daermee den eijghenaer lg zoo onlancx inde miss viel,
c Daermet
Dr Daer met
Ki onlangs g
K2 mé
I 89 H Zoo onlancx hoornen droegh, zoo onlancx hooren dé
9 g, >
D2 dé
Kr onlangs onlangs
g g
190 9 Ha Dat al sijn 1 moeders tael clonck als een Grieksche B.
brieksche grieksche was voor en achter
sin' j
193 H Moet onsen dorst verslaen, de tobben van uw natt
93
Dr uw' nat,
Ki uw nat
K2 nat
i 94 Ha
b
Sijn 1 onses overdaets betameli'cxte 1 badt.
1 j betamelijcxte l ( r 1
behaecheli'cxte l
Dr behaechelijcxste
1
I96 H En sijn geen reden meer, ons stinckende geraemte
9 sijn ^ g
Dr ons'
Kr [een' meer: ons
g
1 Hhl Vereijscht ijet l meer als warm; ^ Wij l Psperren 'toogh g om hoogh, g,
Dr warm:
331 [37] 'T COSTELIJCK MALL

198 ^ Haa 'Tverheuchelijcke ) licht van 'shemels Water-boogh g
b / /
Di s'hemels*
D 'shemels
I 99 H Bekittelt onsen lust. Zou daer het root staen blaecken,
Dr [ ] blaecken
zooEn Ha 'teel in 'tblauw g en 't roen• ^ 'tgroen; en g in ons mantel-laecken
b en
c
Di In 'teel in> mantel-laecken,
zoI Haa In onse rocken niet? Neen, mensche lijdt het niet; ,
b min?
202 H Waer voor heefhij g lden aep pdiet al maeckt dat hij hijziet?
Dr die
K2 na-maeckt wat[
zo3 H Knoopt P de daet aenden naem. Daer moet de woll verdrincken,
Kr aenden naem de daed.[
zo 5 Ha
b
'T geschil wordt noch bepleijt Pl welck schoonst i*n't* d*ra*ghen g zij) l
'T geschil wordt noch bepleijt Pl i*n't* d*ra*ghen g
en leit j noch op't geschil te noemen r[]
P Pg
Dr ( Menle p t Ynoch op p 'tgeschil, g
te noemen
zoó H Off nae denheelen rijs, off nae den blauwen brij.
g l^ l
Di naer[ naer[
207 H Wie zou' sich in ' ^ewaet met E en verw laten paeijen, P l
Di sou
Kr een'
208 H Daer't zoo breedt weien is? een' 1Aexter bijde Craeijen, l,
Dr weden Y een Craeyen Y
Kr een'
K2 breed'
209 H Is veel te schoonen dier: Wat is 'tswart van een Gauw
9
Di [ vanden
zIO Ha Bij 't lim en van een Specht bi' 'tvlammen van een Pauw?
l g P p i l
b / /
Di [ ] Specht, [ ]
Kr [ ]een'[
zi; H Verstouten op het werck; men valtter aen de huift;
Dr [ ] huyt,
33 2 [37] 'T COSTELIJCK MALL

214 I H Die drinckt verw en vernis meer als een niewe Luijt Luit.
Di dan
Ki een'
215 H
Di
Kr
218 H
Di
K2
222 H
Dr
Kr
Die wanghen g sien te doodts ,l si' mosten anders leven
"Die[ zijn l
moesten[
leven;
21^ H "En wat raedt, Pieternel? me vrouw, , 'tpinceel ^ sal gheve heven
Me-vrouw,[ geven,
2I H "Dat Dat de Natuer
vergatt; weest meester van uw vell
Dr vergat g
D2 vergat; g
"Wat Wat zoud' u hinderen? die, die, die, doet het wel.
soud' [
] die [
[
I wel,*
219 9 H "Die Deta tanden d sien te gheel, heel wie soude het decksel soenen
Di[ ]zijn
sou
220 H
Di
"Van Va sulcker ppeerlen
doos? Wat raet? Men moetse boenen.
peerlen-doos?
"Dat waer den moor gezeept, 'tis aengeboren vuijl,
221 H g P^ g l
Dr aen-geboren[
g
"De De verw is s doorgeweijckt. g 1 Ruckts' uijt 1 de worttelkuijl. 1
I door- g ewe Yckt.
Rucks' I wortel-cuyl.
Ruckts'[
223 H^ "Neen, Neen beter gheel g l als gheen. Hoort, ^zonder mij te melden,
Di "Hout,
Ki [eel' geel' geen'. g
224 4 Ha "Een Een brockxken b oc Oli' hants lp sal heel de scha' vergelden; g
c
[
brockxken F
il
splinter
[
p
view ijvoorgebit ^ g
d'oude
Di Yvoor-gebit g schae vergelden: g
2 2 S Ha "En En wat raedt met dit haer, ^ des' sweeten ghe
His?
b "Maer
Di
"Bij B 1Venus, n dats ^ een const die Venus waerdigh gis.
h
Venus n weerdich [ I
[= Ha 226
Kr waerdi gh
333
[j7] 'T COSTELIJCK MALL

226 Ha "Bij Venus, , dats een const die Venus waerdigh g is.
b "Maer wat raedt met dit haer, , des' sweeterighe g klis? = Hb (22 5 )]
Dr
die
D2 har Y , •
227 Haa ``Waer raeck aen 'tlieve blondt, ^ dat mijn' misdeelde tuijten tuiten
b "Hoe
Dr
mi•n l [
Kr
mijn'
228 H
Dr
"Van boven is benijdt? De drooghe g Koeije-cluijten
Koeije-cluijten
Koe Yen-clu Yten
229 9 H "Daer Cypers Yp loosen Boer sijn weiden weijde van ontroest,
[ I sin' j
20 3 H " Vestlu r "ven } in een stoft , daervan de fijnste } rest
Dr
daer van
2I 3 H "De trouwe toevlucht is van wan gescha pen
vlechten,
e-vlucht[ Dr
wan-geschapen
Kr
vlechten;
22 3 H "Doorsaeijtse } met dat meel , men sal hem noch bevechten
Dr "D oo r-sa Ytse
bevechten,
234 3 4 Haa b
"Daer Dae 'tlanghe-jaren g} Mes zoo vinnich heeft gesaeijt. g l
[ I gemaeij. } t
Dr g he aren-mes jaren-mes
2 235 H "Ben e ick niet voorhooft schier van d'ooghen g tot den neck toe?
3
Dr [ I voor-hooft[
H "Verwt Verwt eens daerr
niet en is. Swi lght
, daer's een niewen treck toe;
Dr dat 1 toe:
237 Ha
b
"Daer groeijt roeit niet te vergeeffs; g dats wijsheijts l } eijge ei' en les:
lghen
[ eerste
r[ i
Dr eerste les, ,
K2
wi jsheit*
2 3 8 Ha "Daer Dae uijt uij volgt dit besluit besluijt, Behelpt pu
met de bles
"En Paer ui 1t
, besluyt;
2399 H
Dr
Van uw' u Nicht, van uw' Snaer, van uw' meijt, van uw' kennis,
u u u u
KI [uw' uw
uw' uw'
2 4p o Ha "Diedoncker-droeve Die adt van d'al emeene schennis schis
d'algemeene
'tdoncker-droeve
Kr 't doncker droeve[
334 [j7] 'T COSTELIJCK MALL
l

241 H "Te vroegh betreden heeft, en met die blonte kuijff
Di [ ] blondte[
Ki [ ] blonde kuyv
242 4 H "De werelt is ontruckt gelijck gJ een suere druijff: J
Dr ontruckt,[
Kr een' druyv: W
243 43 H "Ist waer dat d'eene mensch tot voordeel vanden andren
Dr mensch and'ren,
Kr mensch and'ren
244 44 H "Het leven is vergunt, gu ^ hoe souden si J malcandren
Di[ ] ge nt
^ ,
245 4S H a "Een gifte ^ wei' }geren die d'eene nae sijn sij doot
we eren weygeren naer[
Een' si•n' }
K2 maer aen 'tGraferooft g
246 H a "Can missen sonder scha' de locken van si •n hoo't?
4 , 1
Dr hoot?
Ki schae•
K2 13 "De doo mist sonder schae;[ hoofd!
247 47 H 0 wettelijck e1 const, die met der dochtren sterven
Dr "0
248 H De moeders menichmael haer naeste goet doet erven!
4 g
Dr "De[ erven,
Kr haer'[
249 Ha Const boven alle consten, die d'eewicheijt beduijt,
b aller consten bluff,
Dr "Const[
2 S5 o H En eewich leven doet een sterffelijcke J tuit! tuijt!
"En
Kr een' sterffelicken[
251 S H Die pop p Pis opgetoijt; pg l^wie salse nu geleijen? g l
Di o pg - eto Y^ t•
252 S H Vier henghsten g nae de kerck. wat salsij l daer doen? schreien. schreijen.
salse
2
S 3
H
Di
Wat lett haer? 'tsondenpack. p 0 Schepper pp die dijn l kerck
'tsonden-pack. p 0! Schepper,[
Kr dijn' l
335
[j7] 'T COSTELIJCK MALL

2 Ha Vervuilt l ziet metten hoon van dijn dijnverfoeide verfoeijdewerck,
b
niest
Dr [ met den
D2
werck!
25SS H Straelt het ggenadich oog ooh van dijn J barmherticheden
bermherticheden
Kr dijn' ^
257 S7 Ha
b
Van een geverwde g lipp? pp becommert dij l de traen
Van dijn l Verachteren?
Kr
dijn'
2 S9 H
Dr
Van een geverwde lipp? pp beweghen g dij l de slaeghen g
slagen, g
en'{ Kr
I
26o Ha
Kr
l
Dien een verhoerde borst berouwich schijnt te draghe dra hen
Die
een'
Van soo vervloeckten handt, die dagelijcx dijn macht,
261 H g l 1
dijn'
Ki J
26 2 H
Dr
Dijn Dijn onbegrepen const begrijpende veracht?
werck[
26 3Ha 3
b
Mijn reden is verhuijst, verhuist 1 of 't strijdt J met alle reden
stinckt voor
D2
reden,
Ki Mijn'[ J
2 64 H Gebreck en overdaet gelidt-gelijck te treden
KI [ ] gelidt gelijck [
K2 [ ] gelidt-gelijck [
26 5 H Als mede-bedelaers. Wat doet ghij hemel-spijt,
DI[ I hemels-spijt,
KI[ ] ghy, hemels spijt,
266 H Schandtvlecke van't geslacht, is 't ontmoet of verwijdt
Kr Schand-vlecke [ ]
267 H Dat u lipp davren doet?

269 H1 En smart sijn heijligh Jg ooh g met uw' vermetelheijt, l,
Kr ]smert[
27o 7 H Behangen g met den rooff van die daer leijt l en schreit schreij
light[ g
271 H Voor u verstockte deur, en over 'tjaer sou teeren
7 ^ 1
Dr deur; soud'
KI uw'
272 Ha Op den versnoepten cost van uw' lint en uw' veeren,
7 p p
b
Di 'tCostelicke mal uw uw [ ]
Kr uw' Veeren;
273 73 Ha Die uijt 1 uw' lobbe-crull twee hembden scudden sou,
b
Di
-
uw Lobben-crul
schudden
recken [ ]
Kr uw' Lobben Krull
274 74 H Vier mantels uijt 1 uw rock, ^drij 1 broecken wijt uij uw' mouw.
• u mouw;
Kr uw' uw'
2 75 7S H Die uijt l het oor-gewicht g van uw' gereckte g lellen
Dr uw lellen
D2 Oorgewicht g
Kr uw'
276 Ha Drij pachten, eenen coop, hueren sagh te tellen,
7 l p ^ P^ g
pachten, ( r
b renten,
Di tellen;
277 77 H Die met het rin g h- geraes dat uwe handt begraeft g
Dr begraeft, g
2 7 8 Ha Sijn l uijt l gq e uijlt J gesinn*te* g van spinnen p saegh g ontslaeft?
besinngesin
u t- e Yuijlt gg l sagh g
Krsae hg 279 79 Ha Ei'! Eij cant de schaemte niet, laet reden u verstommen.
[ I gee meer,[
• verstommen;
2 8o H Hier sitJ g hij voor 'tgerecht daer dicht-bedochte mommen
Dr 'terecht g
281 H Doorluchtelasen zijn daer een alwetenheit
g l^
Kr een' Al-wetenheit
337 [j7] 'T COSTELIJCK MALL

282 H Siet datmen niet en hoort, hoort datmen niet en zeijt.
Dr [ zegt:
28 3Ha Daer hi' die dachten seijndt, staet op de poort geschreven
3 ghij l^ p p g
b voor de school
Di sent, ]geschreven,
g ,
284 4 H Leent daer de nootdruft maent, , houwt nemmer op p van geven g
Dr hout nimmer[ ] geven even
285Ha Zoo langh g daer eijsschers l zijn, l^ontgrendelt g handt en hart,
b [
il darer
de
Dr zijn; hert;
286 Ha Mij steeckt der armen dorst, ^ mij steeckt haer honghersmart, g
b stickt [ I
Dr [
honger-smert, g
,
28 H Ick zitter van haer cou', mij doen haer wonden bloeijen,
7 ^ mij l
Dr sitter' koud'
Ki sitter haer' haer'[
288 Ha Ick ben de vreemdelingh, g ^ ick hincke naer de boeijen, l
b
Dr
Ki
1 j naer de ( r
Ivan haer
naer haer
haer'[ l
K2 haer
289 H

296 H Gaet 'lae ght een milde scheer door all 'tverschimmelt laecken
9
Dr al verschimmelt
D2 al 'tverschimmelt
Kr een'
2 H Daer uwe kist of berst, onlast u van 't verrot,
>
Dr verrot
D2 verrot,
299 8 Ha En deckt gheen tafels meer voor de muijs ende mott,
deckt F
b
[
Stoffeer
c
En deckt (r
Versor ght
Dr Versorgt en de [ ]
Kr [een' geen' noch voor muys mus noch voor mot,
het z voor mus Yof
muy mot;
el 2 b en ooa marginaal toegevoegd in Hb]
g 99 3 ^
299 99 Ha Uw broeder vaster nae. beswaeren u de broeken
Hb [Uw broeder vaster nae. hebj ghi
vier niewe rocken
Dr Uw' nae: hebt rocken,
Kr Uw
o Ha 3
[Uw broeder vaster naer. beswaeren u de brocken
b Hetaer behoort hem toe. [beswaeren u de brocken
p
Dr toe:
301 H 3 Van

306 Ha a
b
Van uw verrotte longh g verlap g hen uijt ) ggecrocht
c van avont
Dr u uyt-gecrocht y g
Kr
uw'
37 307 Ha a Veel liever nu te sien dan uijtgestelt ) g tot merghen, g
b
c Verlap ghen
wel soo lief als
Dr uyt-gestelt[ y g
308 H En achter uw' gordijn g l een lachend' oogh g verberghen, g
Dr
vrolick
K2
uw'
309 39 Ha a Daer 'tander over 't uw' weemoedich hanght g en ^giet
b
drui' lpt
ypt
over u druypt,
310 Ha a En met een scheeven swier uw' kisten overspiet, p
b
overluijpt, lp
Dr
uw
en' Kr
uw'
Ontcommert uw emoet laet deuchdeli'cker Erven
3 II Ha g , )
b / /
gunt hoeffelijcker
c ^ l
Dr [ uw'
Kr Onkommert uw
3 I2 H Den onbespieden p buit l van uw geruster g sterven;
Dr
sterven:
33 I Ha Schudt ppack
en ballast uijt 1 g hij ) die op't p *leggen* gg staet.
b
vliegen g
Dr
staet,
Ki
uyt,
34 I H Gheeft dat onhouwbaer is, ^ gaert ghij
schatten daer hij gaet:
Dr[
I gaet aet,
35 i Ha a spreeckt p den Hemel toe met ongeveijnsde g ) voncken
b
dan opwaert p aen
Dz
voncken,
316
H Croon, Heer, dijn eijghe ei' hen werck, schenk heer ick hebb geschonken!
g
DI schenck, Heer,[ hebb' geschoncken.
g
3 I7 H
Dr
Ki
Hoe hebb' ick't, waerde Cats, hoe raeck ick hier om hoog h?
weerde Cats,
waerde
340[37] 'T COSTELIJCK MALL

320 Zo H
Di
Ei'! l loert mij weer ter handt, ^ off cortt mij l dese stelten;
Off
323 33 H Siet noch een vrolijck 1 padt p staet mij l met u te treden,
DI Siet
33S 2 5 H Om eene boven all' die ick te noemen plach lach
al
326 Ha Het redelijcxt waerom van ongeveijnsde lach.
3 l g l
b Lach.
37 3 27 H Waer noch de Broecken-vorm, ^ de Rocken-maet gevonden g
Kr gevonden,
328 28 H Daer Oud' en jon l gher eew voor eewich aen gebonden
DI[ I gebonden,
3 29 H
Di
Voor eewich onder croo p^ • stond noch de Ppr ca de crae craegh, h
Craeg
Kr Kraeg,
Zo H Off nu als ghisteren, off merghen als van daegh,
3 g ^ g g,
Di daeg;
33 z Ha Cost noch de jon l gh' April p sijn l buermaent Meij 1beweghen, g
b niew
Di buer-maent[
Kr sin' j
33 2 Ha "De Hoeden die ick draegh g staen emmers soo ter deghen, de hen
vorm
DI [mmers
Y
K2 immers
"Mijn H "Mijn Mantels soo besnoeijt, besnoeit mijn schoenen soo besett, >
Di beset;
KI "Mijn'
mijn[ '
Ha "Aenveert eens goet voor goet, weest eens met wel, te vreden,
g g >
b Wel
D2 met
KI "Aenvaert goed,[
33 6 Ha "Eens reden is't altijdt, 1 ^ eens goet g is altijdt altijdtreden.
reden;
Di reden,
KI reden:
337 H "Staet twaelef Broederen van een gelijcke g l staet
Kr oock twaelf [Broederen van een'eli'cken gl staet
34.I [37] 'T COSTELIJCK MALL

Ha Noch waer't dan lijdeli ck 'tsij men de Poosche lutzen,
339 1 J l
b 'tzijl
Dr lijdelick,
l
4 0Ha 'Tzij men de fransche Teij1 'tzij men de Zweetsche mutsen
34 l l^ 1
b Pott,
Di den Franschen[ Mutsen,
i H 'Tzij men

3SS H Zoo si' l u niet verfoeit verfoeijt, en beid' 1 u liegen g heeten
Dr syse[ Y
heeten,
[De regels 35 6 en a zijn in Hb marginaal toegevoegd.]
g 3S 3S7 zijn ^
3S 6 Fib Dat emmer haer vemuft, ^ die lenghte, g met die breedten breedten,
Di lende g
Ha> Dat emmer haer vemuft dat snoer, die sne, die snebb,
b van kerven
Van schilderijen l vreucht,
Di Schilder Yen-vreucht ^ snipperen pp kerven,
343
DI
Kr
K2
[j7] 'T COSTELIJCK MALL
L,

372 H o opden den laesten draedt: want dexsel-loos te sterven
Dr sterven,
D2 laetsten[
373 H
Di
Is op pgheen thiende mijl genaeckelijcke g l smett
[ I genaeckelick verlet
KI
geen' g
verlet, l
374 Ha Bij lecker kittelen van niewicheijts niewicheijt versett.
't Recker
375 Ha Staet nu dijn re ghel vast getrouwe g Princen-hoeder,
b dan uw
Di +[ vast,
37 Ha Misloonde Keijser-vooght l g die met dijn Meesters moeder, ,
uw
Di
Kr
Mis-loonde Keyser-voogt, Y
, u
uws
377 H Onnoosel, onbehaelt, , getuijghe etui' he zijt ggeweest
Di onbehaelt getuyge g Ygggeweest,
Kr onbehaelt,
37 378 H

3 86 H Wat ppoelen moetent zijn zijn daer sulcken schuim l af rijst! l
DI zijn,[ l^ rijst. l
Kr rijst!
3 87 H Dan, ^ Luistert Luijstert, groote Man, ^noch vuilmen met u dinghen din hen
Dan lu Ystem
Kr lu Ystem
3388 8 H Noch vindt het seer sijn l salff "Wat reden sal mij mijdwinghen,, g
Dr "Noch[ salff. Wat
Kr sin' sijn sale
sijn salv:
l
389 8 9 Ha (Dus praet p eens Coninckx wijff 1^ dus p lei' ltee

991
Ha mij "Besnoeijt mij nu de macht van niewicheijts l vercuijpen, lpen
macht
b
hulp
DI macht
OI H De Vrouw heeft schier eli'ck, Maer leent eens 'tander oor
4 gl
D 1 [eli'ckgelijck
4 H "Aen 'tmeijsk lens
weder-clacht: De slechste Joffer-sloor
Dr wederclacht.
K1 slechtste
40 3 H "Die over straetsteen treedt pronckt P met mijn mijnniewe vonden vonden,
Dr straet-steen
Kr K treedt^ mijn'[ )
404 H "Verduijstert 1 mijn ggewaet, ^ behangen g en bebonden
D 1 "Verbijstert
1
4o S H ' Al waerse mijns g gelijck, l^ die met mijn 1 edlen bill
DI waer s mijner l waerd,[ ,
Kz
"Alwaer
406 H "Een princelijcke Coets dus da heli cks bedrill:
4 p l g J
DI bedrill.
407 H Wel soete Joffer-sloor, ^ waer haelt ghij hi' uw verschoonen?
Dr Wel, uw'
K2 uw
409 4 9 H "Te g ader wierdtgepapt, siet sondaeghs g als een, > Ick,
Dr wierd' een
K1 een'
4 I I Ha "Die beu segh g vande Snep, p^ en haer bedreckte soppen, pp ,
b / /
Dr walge pSnep
4I2 H "Die selden anders swelgh g als Spaensche p Druijve-droppen,
1 pP ,
Dr druyven YvPP droppen, ,
D2 druyven Yvpp droppen; ^
K2 dru Wen-dro PP en• ^
4 I 3 H "(

i 7 H "Dan hier een schele Truij, Trui' dan daer een leepe p Trijn ln
Dr Trijn,
Kr een'[ een'[
4 r 8 H "Die soo very vanden trap p van mijn' meriten zijn? l
Dr verr'[ mijn l
20 H Van die Trijn, van die Trui' > eduldich te vereeren
4 J^ l g
421 4 Ha Met een vernedert oor. Maer Vrouwen pleijterij p l 1
b Vrouwen-pleijterij p J J
Dr oor: Wijven- l P le Yteri'1 2 2 H Loopt op te langhen roll, en on elucki h hij
4 p p g ^ g g l
Dr roll;
43 2 H Die tuschen hanghens-keur g off Wijven-rechte
Wijven-rechter wesen
• Vrouwen-rechter{
424 44 H Vertwijffelt ) staet en beeft , en drijmae drijmael valt aen'tlesen
• dry-mael Y
'tlesen
4 2 5 H En drijmael ) 'tworghen g kiest, ^ en drijmael 1 'trechter-ampt p
Dr dry-mael[ Y dry-mael Y 'tRechter-ampt, p,
426 H En drijmael op de dood en weer op 'tleven vlamt.
4 l p l p
DI dry-mael{ strop,
p,
47 427 H Soo diep p doorgrond' g ick 'tpitt ^ van al die holle reden,
Ki doorgrond g
all'[
49 429 H Te samen had ggecnoopt, p^ en al den middeltijdt middeltijd
had'[ middel-tijt 1
Ki all'
H Van eertijdts houdt noch sté, dat naer den Spraken-toren
43 l ^ p
Dr sté•,
433 H Noch stond hij 1 halver wech, weck en buiten 1 allen schij schijn 1
Dr stond'
Kr stond
434 Ha Van noch de naeste weeck ten enden reijss te zijn. 1n
bi'nspl Dr enden Y
43 S H Wat middel middeltijdts? 1 waer salmen 'tvonnis stricken strijcke
middel-tits? 1
H Elck deckt sich met de huijck van min en minders dwangh:
437 J g
Dr dwang,
347
[371 'T COSTELIJCK MALL

43 8 H Dats 'toude Vi' lgenbladt van

458 H Hoe ppast een reusen-

473 H
DI
Ki
474 H
Kz
K2
485 H
Di
Kr
476 Ha
b
Dr
KI
K2
477 Ha
b
Di
47 8 H
Di
D
479 H
Kr
481 H
Di
483 H
Di
Ki
484 H
Di
Kr
485 Ha
b
KI
486 H
Di
488 Ha
b
Blindt mij mi 'tbe g heen h g oogh in 'swerelts vodden-kas,
vodden-kas;,
vodden-kas,
Geleidt 1 mij drooghe-voets door prachten modder-plas
mij g p p
modder- plas.
I modder-plas, p,
Daer d'eew aff overloopt. p

48 8 9 H Met haer vereewighen den lesten Dieven-nacht
Dr vereeuwigen, g,
49 490 H Bestendelijck 1 bedenck', ^vetlap gende
verwacht'.
Dr bedenck,
Kr bedenck',
[De regels I- voegde Huygens vijf dagen later aan H toe.
g 49 494 g Yg vijf g
49 2 H Al duerden uw gedult, g ^ mijn wijsheijt is ten ende:
Di
Kr
u
uw mijn' l
494 Ha Bij J die selfs noch zoo diep P in't droombedd leijt leij en maelt?
noch selfs
Di selfs noch droom-bedd'
Krli htg [Datering en ondertekening] g
H Voor regel 1 noteerde Huygens: 2 en. g Yg 4 i obris 1621
Na regel g 47 o staat een ondertekening: g Constanter
Na regel g 49 o schreef Huygens: Yg
Constanter. Lond.Id. S Mart 1622.
Na reel g 494 staat geschreven:
Constanter. Lond. Postrid. Id. Mart. 1622.
Dr Constanter. 1 LONDINI. MARTIO. MDCXXII.
KI LONDINI. MDCXXII
VARIANTEN IN In dezeara P raaf g presenteer P ik de varianten uit de marginalia ^ in een
DE MARGINALIA gelemmatiseerd apparaat. PP Na het si gle H (zie: Overlevering g blz, 305) 3 S ggeef
ik de
lezin lezingin het handschrift. Een naar links gewende g teksthaak leidt de
gewijzigde^g
versie in, steeds voorafgegaan door het si le van de bron waarin de
wijzi wijziging 'n optreedt. Bij Bij elk lemma verwijs verwijsik naar de regeltelling g gin
de basistekst.
Het regelnummer g staat tussen haakjes als de marginale ^ aantekening g in
de basistekst ontbreekt en dus later in de overlevering g is opgenomen. pg
Hetecursiveerde g nummer bij H is het nummer van de aantekening g in de noten
bij de gg basistekst. liggende streepjes PJ (- -) geven g aan dat de kanttekening g of nogg
niet aanwezig g was in de bron of is komen te vervallen.
Opgenomen Pg zijn: zijn
gevallen van weglating g g of toevoeging; ^ g;
- gevallen g van wijziging lig van bepaalde P woorden;
gevallen van verandering g in de woordvolgorde. g
Niet opgenomen Pg zijn: zijn
- de verkortingen g die Huygens Yg doorvoert in de bronvermeldingen g van zijn zij
– de verandering in de onderlinge volgorde van meer citaten bij een regel;
g g g bij g^
351 [j7] 'T COSTELIJCK MALL

16
32
35
38
39
(39)
(48)
57
75
(114)
(12.3)
(130)
(^47)
(147)
3 S 2
– deevallen g waar Huygens Yg in H uit de bijbel citeert en in de volgende g
bronnen volstaat met alleen het noemen van de bijbelplaats. J P
Talrijke Talrijke zetfouten (vooral in Di) zijn gemarkeerd met een asterisk. Als in de
overlevering g na een vermelde asterisk niets meer verschijnt, l^ betekent dit dat de
zetfouten niet zijn gecorrigeerd. g (De fouten uit Di blijven l soms tot in K2
staan.) De veelvuldig g achterwege gggebleven afbrekingstekens g (vooral in Di) zijn J
stilzwijgend lggaangebracht.
H Di, D2: - -, KI [verso titelpagina]:
QuAm latèatet P vester hic error, , ui q ornari posse p aliquid q idvestimentis
xstimatis
alienis! Ad id fieri ne quit. Nam si qquid ex appositis PP luceat, , ipsa p qquidem qu
c sunt
a pP osita laudantur; illud veró tectum at qque velatum in sua foeditate perdurat. erdurat.
Boeth. de Cons. Phil. 1.2.
2 H Quid D2 Quod Kr Quid
7 H Psilotro DI Psilothio * KI Psilotro
8H DI --
9 11--/ Imus in Di Imus et in
*
H manium Dr Alanium* Kr Manium
ZH Induitis collo lapides Di Lapides
9 P P
IoIH Di - -
H , Dr , D2, , Kr , - - , K2 Ut hoc utimur maxumè more moro Molestoque q
multum. Plaut. Men..2. 4
H,DI, HDr D2 , Kr , - - , K2 Nec mini tot positus p numero comprendere p fas est; ,
Adjicit J ornatus pproxima q u^ que dies. Ovid. . 3 de Art.
r 3 H supplicio PP i o Di susplicio sus Plicio * D2 supplicio pP
r 7 H Pprona D2 proua* (geverseerde n Ki prona p
H - -, , Di Furentem dicere verum quid q vetat?
*
H - -, , Di Est hoc siscerum * excelsissimum,proximumque p q c^lo• , hanc habent
sensus arcem, , hic culmen altissimum, , hic mends est regimen. gi Laurent. D2 ...
siderum ..
H - - Dr p Caput humanae mends arx, , radons sedes, , sa p iend^ domicilium, ,
memoriae ^ cogitationum ^ (quibus q humanum genus g intelli gend's J est simillimum)
officina editissimum locum obtinens, , an non supremam p illam et ge an ca li m
mundiartem P pulchrè p refert? D. Laurent.
H , Dr , D2, , Kr -- -, K2 Hoc Laboramus errore, , sic nobis imponitur, p ,qquod
*
nerainem xstimamus eouo q est, sed ^ adjicimus J illi & ea quibus q ib adornatus est.
At q, ui cum voles veram hominis aestimationem inre , & scire qualis q sit, , nudum
ins pice. Sen. i o. E p . 77.
H , Dr , DZ , Kr - - , K2 Multa viros nescire decet: p pars maxima rerum offendit, , si
non interiora te gas. Ovid. 3.
de Art.
[37] 'T COSTELIJCK MALL

1 S3
2 2 Histe Dr ista
1 S 9 2 1
3 H Ita fit Di I ta srt sit* K rI ta fit
233 2H convehuntur Di convehunt
z 2 H retiosorum D2 pretio soris *
3 p p * Kr pretiosorum
p
1667 26 H Petrarch. de Rem. Suetonius Dr Sueton.
*
1 772) H - -, Dr Nonne vides Mercatores at extremas barbaronum * partes mille
^ p
perciculis p p ervenire , P ro ter p serica h^c licia? Chr Y s. Feruntur quam
id ex India
vermiculi hujusmodi 1 facere vestes. Id. D2 ... barbororum [...]
1 77 2 8 HLuc. 16. 23. 3 Kr - -
182 29 9 H ita q ue Di itaque q ista
18 3 H - - , Di Thauma thaumátoon. Plat.
184 4 3 o HPsal. 8. v. 6. 7 •7•
Dr Gen. i. 28. Psal. 8. 6.
186 3 1 2H Dr - -
1 86 H , Dr , D2 -- Kr `Av' E"v^c E^ a.T" ^^
Toc"uTOC n Po Goo n Po ocTCOV Eí x
ev. Stob. ex
Sotad.
1 9S 321H ^ 3 2 2H Di - -
3ZH 3 ero g Dr eo ego
3 24H gratia, g ^ sed tantum ut vulgo g et forensibus admirationi sint, ^talibus
induuntur Dr gratia talibus induuntur, ^ sed tantum ut vulgo g et forensibus
admirationi sint.
3 2 S H requiritur, q ^ ma ^s qq
ue cultul vestium quam virtutum insistitur. Di
re quiritur.
( I 9 S) H , Di, , D2, , -, -- Kr Habitus f^min^ duplicem p speciem p circumfert, , cultum &
ornatum. Cultum dicimus, ,qquem mundum muliebrem vocant: ornatum quem q
immundum muliebrem convenit dici. Tertul.
215
33 H non bene ilium Di ilium non bene
39 1H Displicet P illis nimirum plastica p Dei: in ipsis p redarguunt, ^ reprehendunt p
artificem omnium. Reprehendunt enim cum emendant etc. Tertull. lib. de cult.
p
faemin. Dr Di Displicent p ... reprehendunt, redarguunt artificem omnium. i.
p ^ ^
Tertul. [In His dit citaat opgenomen Pg bij l regel g 261 ^ no. 39.
2.18
34 H Tunc autem consummata est, , infelicitas, , ubi turpia p non solum delectant
sed etiamlacent: et desinit] Dr Desinit ..
p
34H facerunt, nolumus Di facerent, > nollemus
(218)
(218)
(230)
3 5 3
H Di, D2, - -, Kr Quid, crinibus vestris quiesere * non licet, modo substrictis,
modo relaxatis, , modo suscitatis, , modo elisis. Tertull. K2 ... quiescere q ...
H Di, DZ Kr - -, K2 Cura dabit faciem. Ovid. . de Art. Sanguine qua vero
non rubet , arte rubet. Id. ibid.
H - -, Dr Poudre de Cypres
, Yp
[37] 'T COSTELIJCK MALL

2 H Dr D2 -- Kr Etiam contra istam aperias oculum tuum? Job. I. I .
SS > > > p 14. 4
*
258 8 H oculi tibi D2 oculitibi* KI oculi tibi
S 3
*
H, Dr D2 - -, Kr Cedite* benedictie quomodo raece ta Dei custodietis,
28 S , , , , q p p
lineamenta non custodientes? Tertull.
261 ZH Dr -- [zie ook bij 2I .
39 1 S
268 o H non est opus meum? Dr opus meum non est?
4 P P
(268) 8 H > Dr, > D2 - - >
Kr Quod nascitur, > opus p Dei est: ergo gqquod fingitur, ^ > diaboli
ne negotiu otium est. Tertull.
27o 7 441 H quem tu] D r qquem ta* Kr quem q tu
*
41 H marcescit Dr marcessit Kr marcescit
^
271 42 H inseritis Dr inferitis * Kr inseritis
7 4
(271) H - - Dr Ad exacerbandum oculos lori^ illius. Iesai. .
^ g 3 9•*
22 IH ZH Dr--
7 43 , 43 ^
I- 3
275 7 en S-^H Dr - -
S 4S
2 H Dr D2 - - Kr 7S > Uno lino decies sestertium inseritur. Saltus & Insulas revera
> >
cervix fert. Gradesaurium cutes calendarium expendunt: P & in sinistra pper
sin os di ^'tos
de saccis sin 's ludit. H^ sunt vires ambitions ambitionis, tantarum
usurarum substantiam uno & muliebri corpusculo ^ baulare. bajulare. Tertull.
2 H, Dr D2, 7S , Kr - - K2 Quis pudor est census corpore ferre suos! Ovid. . de
> > > p p 3
Art.
282 6 H Dr - -
4
28 7 49 HMath. 25. S•3S• 3 5.] Di Math. 25. S• 35. 36. 3
2291
o HProverb. 2I . I. Dr Prov. 2I . 19* I
9
9 s 13.
297 97
54 H includas Dr concludas
3 I 2 S 8 H subtrahis Dr substrahis *
316 61I+3H Dr - -
345 4IH
Est quoque uo que
cunctarum Di Cunctarum . ..
I 68 H Fre uentiores Dr Frequentes
37 q q
*
68 H vestium Di vertium* Kr sunt vestium
68 H sane Dr sunt sane
8 70 H curarent Dr curaret
34 7
7o H notitiam Kr notam
43 8
73 H Dr - -
4 S o 741H 74 H tunicas Dr turnicas Kr tunicas
3 54
[37] 'T COSTELIJCK MALL
*

45 4S 2
454 77
75 H concessus Dr consessus * Kr concessus
H Math. I I . 8. Kr Math. i8. 8. 8. *
8 H Dr, D2 -- Kr Vestite vos serico probitatis, byssino sanctitatis,ur urá
(4 84) , , -, p ^ Y p p
udiciti^. Taliter i entat^ Deum habebitis amatorem. Tertull.
p p^ ^
H - - Dr Quare vitia sua nemo confitetur? quia etiam nunc in illis est;
(494) q ,
somnium narrare vi ' antis est. Sen.
123)
[slot] H - - Dr Hxc ego mecum Compressis agito labris, ubi quid datur oti
^ g p ^ ^ q
Illudo chartis. Hor.
[slot] H Dr Dz - -, Kr Ali uid de moribus ausus. Juv.
, , q
Toegevoegde mar ^ inalia
Uit het overzicht van de varianten in de marginalia ^ blijkt 1 dat Huygens Yg
gedurende g de tekstgeschiedenis g marginalia ^g
heeft toegevoegd. Ik eef hier
per pcitaten, bron de toegevoegde citaten voorzien van een vertaling. g De marginalia ^ bij
de basistekst heb ik met een vertaling g opgenomen pg onder Thematische bronnen
zie358-385). phaakjes Tussen haakjes geef g ik voor de citaten de plaats p bij 1 de tekst.
Furentem dicere verumuid q vetat?
(Wat kan iemand afhouden van in razernij de waarheid te zeggen?) gg Huygens Yg
past p een regel g uit de eerste sa re van Horatius aan. (Horatius. Sa ra I, , I.2 4 -2S,
ridentem (lachend) wordt urentem.
Est hoc siscerum = siderum] excelsissimum, proximumque p q caelo• , hanc habent
sensus arcem, hic culmen altissimum, hic mentis est re 'men. Laurent.
(Dit is de hoogste gs ster, het dichtst bij ^ de hemel, dit is de burcht van de zinnen, , hier
is de hoogste ^ to p^ hier is de zetel van het verstand. Laurentius. Zie volgende g citaat)
Caput p humana mentis arx, rationis sedes, , sa p ientix domicilium, , memorie ,
cogitationum ^ (quibus q humanum genus g intelli g entijs l est simillimum) officina
editissimum locum obtinens, an non supremam p illam & angelicam g mundi
partem pulchrè
refert? D. Laurent.
(Het hoofd is de burcht van de menselijke g geest, de zetel van het verstand, > het
verblijf van de wijsheid, l ^ de werkplaats p van het ggeheugen g en het overlegg waari waarin
het menselijk menselijk ggeslacht g gelijk l is aan de intelli gentiae en neemt de hoogste ^ pplaats
in;
is het dan niet een mooi evenbeeld van dat hoogste ^ en en el gg elijke l deel der wereld?)
De citaten bij bi 12 3en I o^ 3 zijn afkomstig afkomsti uit: A. Laurentius. Opera Anatomica.
Hanoviae 16o1 . Ikeef g deze plaatsen p via Veenstra i 68 9 p. ,p129-13o).
Huygens Yg citeert vermoedelijk vermoedelijk niet rechtstreeks uit Laurentius. Zijn l directe bron
voor deze citaten heb ik echter niet kunnen achterhalen.
Nonne vides Mercatores at extremas barbarorumartes p mille periculis p
pervenire, ervenire propter p serica ha c licia? Chr Ys. Feruntur quidem q ex India vermiculi
huj jusmodi
facere vestes. Id.
Huygens Yg nam deze citaten over uit Williams. (Zie onder Thematische bronnen,
fol.° 3, no. 2 4.
3 5 5 [37] 'T COSTELIJCK MALL

I883 Thauma thaumátoon. Plat.
(Het wonder der wonderen) Reel g i 8 3 Het opper-schepsel menrch het wonderlicxíe
wonder vormt Huygens' Yggverwerking van deze woorden uit Plato. De precieze p
plaats p voor dit citaat heb ik niet gevonden. g Waarschijnlijk heeft Huygens Yg deze
woorden niet rechtstreeks uit Plato overgenomen, g ^ maar citeert hij een bron die
teruggaat gg op p het eerste boek van Plato's Wetten. Daar wordt (in 644 44 d en 645 4Sb)
gesproken(^a
over de mens als Eau .
z
S Dis plicent illis nimirum pplastica Dei, in ipsis p reprehendunt, p ^^ redarguunt,
artificem omnium. Tertul.
Dit citaat, overgenomen g uit Williams (zie Thematische bronnen fol. 3^ ° no. 6)
plaatste p Huygens Yg in H bij l regel g 261.
(23o)Poudre de Cypres. Yp
Hu Huygens ens geeft g hier in de marge g de Franse benaming gvan het poeder p dat in de
regels z28-2 ter sprake komt.
g 33 p
(271)Ad exacerbandum oculos gloriae illius. Iesai. 3 .
g 3 9•
Deze woorden vormen het slot van vers 8 niet.
9
494 Quare vitia sua nemo confitetur? quia
etiam nunc in illis est; somnium narrare
vigitantis est. Sen.
(Waarom niemand zijn fouten bekent? Omdat hij er nog g in is; dromen vertelt
men als men wakker is)
Dit citaat bestemde Huygens Ygpreeds op fol. S°
voor het slot van zijn gedicht. g Zie
onder Thematische bronnen.
(aan het slot) Hxc ego g mecum
Compressis p agito ^ labris, ^ ubi qquid
datur oti
Illudo chartis. Hor.
(Dit overleg g ik bij l mijzelf met samengeknepen li en en wanneer mij enige vrije
mijzelflippen, J g l
tijd ggelaten wordt, ^ vertouw ik het speels P toe aan het papier. p P Horatius I ^ 4, I37
In Kr werden toegevoegd:
0 Opde versotitel a p^ 'na voegde g Huygens Yg bij wijze van motto toe:
bij l
QuAm latèatet p vester hic error, ^qui ornari posse p aliquid qu
vestimentis aestimatis
alienis! Ad id fieri ne q uit. Nam si qquid ex appositis pp luceat, ^ ipsa p qquidem qux
sunt
apposita pp laudantur; ^ illud veró eis tectum at que q velatum in sua foeditate perdurat. p
Boeth. de Cons. Phil. 1.2.
(Hoezeer wordt bij lljullie toch alles beheerst door de misvatting g dat men met
geen g vreemde veren kan pronken! p Maar dat kan onmogelijk. gl Want als iets zijn l
glans g ontleent aan wat eraan is toegevoegd, dan maakt dat toegevoegde de
beschouwereestdrifti g g, maar het din zelf, g hoezeer ook door dat andere aan
hetezicht g onttrokken, wordt ^ er niet minder lelijk o p.
Boëthius, ed. Brouwer
1 99o, 99> Boek II >cS ^^98 . Huygens Y^ had in zijn 1 bibliotheek: Boeti. Opera
philosophica. Basel I S7 o (catalogus gu `M2°3o5'). ^
186 `Av' r"urc µ ai" ^^TauTa n o P aou n o P aT6ov e^ Xev.
Stob. ex Sotad
e bent wel mooiekleed g maar ^ voor jou 1 heeft een schaap pdat zelfde gedragen) g g
356 [37] 'T COSTELIJCK MALL

(19S)
Huygens Yggciteert hier Stobaeus. In de editie van Hugo de Groot (Parisiis, ^ 162 1623,
blz. 114-11 5 ) is deze uitdrukking g opgenomen Pg onder Titulus xxii: De su erbia.
Habitus ftminae duplicem P speciem P circumfert, cultum & ornatum. Cultum
dicimus ,qquem mundum muliebrem vocant: ornatum quem q immundum
muliebrem convenit dici. Tertul.
(Het uiterlijk uiterlijk van de vrouw vertoont een dubbel aspect: P de opschik P (cultus) en de
schoonheidsmiddelen (ornatus). Met opsmuk P bedoelen wij 1 dat wat het toilet der
vrouw wordtenoemd g met ^ schoonheidsmiddelen datgene g wat beter de
ontsiering g der vrouw zou heten. Vert. Gerlo I 9SS, p. P 28)
ui dcrinibus
vestris quiescere non licet, modó substrictis, mod() relaxatis,
modó suscitatis , modo elisis. Tertull.
(Waarom is het uw haren niet veroorloofd te rusten aangezien g gij ^l ze nu eens
opbindt, P ^ dan weer laat los hangen, hanen nu eens lang glaat
en dan weer afknipt? Vert.
Gerlo I 9SS^ P.
1o)
2 Etiam contra istam aperias oculum tuum? Job 14.14.
SS P
(258)Cedite [drukfout voor: Creditei benedict^ quomodo ,q race P ta PDei
custodietis,
lineamenta non custodientes? Tertull.
(Gelooft mij, l^ ggezegenden, g ^ hoe zult gij de voorschriften Gods bewaren, ^ als gij de
trekken van zijn hand aan u zelf niet bewaart? Vert. Gerlo I 9SS, p. 9)
(275)
(484)
3S7
Quod nascitur, opus P Dei est: ergo g quod q fingitur, ^ ^ diaboli negotiu ne otium est. Tertull.
eboren g wordt is het werk van God. Wat daaraan wordt toegevoegd is
bijgevolg ^g g het werk van de duivel. Vert. Gerlo I 9SS,Pp.
8.)
Uno lino decies sestertium inseritur. Saltus & Insulas revera cervix fert. Graciles
aurium cutes calendarium expendunt: P & in sinistra P per sin os di digito 'tos de saccis
singulis ludit. Ha sunt vires ambitionis, tantarum usurarum substantiam uno &
muliebri corpusculo P bajulare. j Tertull.
(Aan één enkele draad wordt één millioenere g gen•
bossen en huizenblokken
hangen g rond een tengere g hals; ^ aan dunne oorlelletjes oorlelletjesbengelen g hele
schuldenregisters, ^ ^ en elke vinger g van de linkerhand speelt P met een zak vol
geld. g Zó zijn de krachten der behaagzucht; g één enkel lichaam, nog gwel
van
een vrouw torst de opbrengst van zo grote g vermogens. g Vert. Gerlo I1955,
P. 35-)
Vestite vos sericorobitatis P ^ byssino Y sanctitatis,ur P P urá Pudicitia.
Taliter
P^ i entata. Deum habebetis amatorem. Tertull.
(kleedt u met de zijde zijde der eerbaarheid, ^ met het lijnwaad l der heiligheid, met het
purperDerwijze der kuisheid. Derwijze ggetooid zult ^1 gij God zelf tot minaar hebben.
Vert. Gerlo I 9S S, P.
22.)
[slot] Aliquid q de moribus ausus. Juv.
Hu Huygens YgPzinspeelt hier op Pde
tweede satire van Juvenalis: `Ultra Sauromatas
fugere g hinc libet et g glacialem Oceanum, ,qquotens aliquid q de moribus audent qui ui
simulant et Bacchanalia vivunt.'
[37] 'T COSTELIJCK MALL

(147)
(275)
Soms zou ik tot voorbij de Sauromaten of IJszee willen vlieden, als er weer
over fatsoenes g roken P wordt door lieden die stijf l bekakt doen maar
bacchantisch leven. Juvenalis, ed. d'Hane-Scheltema 1 984,Satire gII
regel 1- 3 .
In K2 voegde Huygens nog toe de citaten:
g Yg g
39 Ut hoc utimur mur maxumè more moro Molestoque q multum. Plaut. Men. 4.2. 4 2
(What slaves we are to this consummately Y crazy Y confoundedly Ychafing gcustom!)
Plautus Menaechmi iv.2. Vertaling: g Paul Nixon (London etc. 191 7,b)
vs. 570-571.
(4 8)
roxma
Nec mini tot positus P numero comprendere P fas est; ^ Adjicit 1 ornatus proxima p
q u^ que dies. Ovid. 3.
de Art.
(Net zomin ... kan ik van zovele kapsels p het juiste 1 aantal geven: g er komen
nieuwe p 1^elke dag gweer dat kasels wij leven. Ovidius, Minnekunst bij, ed. Kat, iii
151-152.)
Hoc Laboramus errore, sic nobis imponitur, quod nerainem [zetfout voor:
neminemj xstimamus eouo q est, sed ^ adjicimus 1 illi & ea quibus q ib adornatus est.
At q^ ui cum voles veram hominis astimationem inire & scire qualis q sit, nudum
ins Pice. Sen. i o. E p . 77•
(In dit opzicht p lijden wij aan een illusie en laten wij ons bedriegen, g^dat wij
niemand taxeren op p dat wat hij zelf is, maar dat we alles waarmee hij opgetuigd
l ^ l
is als iets van hem beschouwen. Maar als je jeeen mens op pl zijn werkelijke 1 waarde
wilt schatten en wilt weten hoe hij is, bezie hem dan in zijn l naaktheid. Seneca,
Brieven aan Lucilius, 7^3 2. Ed. C. Verhoeven 18o, 9
Multa viros nescire decet:ars p maxima rerum offendit ^ si non interiora te tegas as.
isoed g dat veel geheim g blijft blijftvoor ons mannen: de meest dingen g ggeven
aanstoot als je 1 ze niet goed g verbergt. Ovidus, Minnekunst, ed. Kat, iii, 229-23o.)
Cura dabit faciem. Ovid.. 3 de Art. Sanguine g^ qqua
vero non rubet, arte rubet.
Id. ibid.
Slechts zorg g kan voorkomen dat een mooi gezicht g verwelkt. En wie niet
van nature bloost, neemt daarvoorewoon g een zalf. Ovidus, Minnekunst,
ed. Kat, iii, io 5 en zoo.)
uisudor p est census corpore ^ ferre suos! Ovid. 3.
de Art.
Als jjee zoveel kleuren ook voor minder ggeld kunt koen p^ ben je l g om rond
te lopen p met ' le vermogen g aan ' 1 e lijf. Ovidus, Minnekunst, ed. Kat, iii, i 2.
lijf. 7
THEMATISCHE In deara p graaf Het ontwe handschri en de bi J^ la en heb ik erop pggewezen
dat
BRONNEN Huygens Yg voor hij aan het schrijven van het Costeli ^ ck Mall begon, g^ aantekeningen g
heeftemaakt g uit John Williams, ^ A Sermon Of Apparell en uit de Pol yanthea
van
ose phus Langius. ^ De meeste van deze aantekeningen g zijn 1 in de vorm van een
marginaal gI citaat opgenomen pg in de edities van Huygens' Yg Costeli Jck
Mall.
In het hier volgende g schema bied ik een overzicht van de vindplaats p van deze
citaten. Na het nummer dat het citaat als noot bij bi de tekst van deel I heeft
gekregeng en het nummer van de regel uit de basistekst waarbij het geplaatst gp is,
3 5 8 [37] 'T COSTELIJCK MALL

volgt ^een opgave pg van de plaats p in het handschrift en de bijlagen 1 g waar het voor
de eremal es maal is genoteerd. Een deel van de citaten noteerde Huygens Yg in de
marge r gvan
zijn zijn ontwerptekst p (zie de opgave pg daarvan hierna), ander en groter g
deel bracht hij hij van zijn blaadjes blaadjes met aantekeningen g via een verwijssysteem JY met
letter lettersover naar het gedicht. g De laatste kolom van het schema wordt gevormd g
door de vermelding g van Huygens' Yg primaire P bron. Via dit overzicht valt te
achterhalen welke citaten Huygens Ygguit
welke bron heeft genomen.
c ter het hematische schematischeoverzicht
volgt de beschrijving 1 gvan
de inhoud van de
fol. fol. r+ " r+" e g achtereenvolgende aantekenbladen: o . 3 ^ o 4 ,S n 7 Ik heb de
citatenenummerd genummerd; • een ° achter het nummer geeft g aan dat Huygens Yg het citaat
gebruikt ebruikt heeft. Per citaat geef g ik aan waar het in Huygens' Yg bron gevonden g kan
worden. Ookeef g ik een vertaling. g
N Na de beschrijving 1 van g de aantekenbladen geef g ik per p blad van het ontwerpp
handschrifteen overzicht van de citaten die Huygens Yg1bij
de tekst noteerde en
die hij 1 niet eerst e op p een van bovenbeschreven aantekenblaadjes 1 heeft genoteerd. g
Ook van deze citaten is een vertaling g opgenomen. Pg
Marginalia bij het Co.rtelijck Mall
nummer regelnummer eerste vermelding bron
van de tekst
bij J tekst of op aantekenblad
titel fol. 8 r B 3Lan 3 'us Langiu
1fol. S 6 r 1 ^ bijbel bijbe
16 fol. 6r, 2
3 19fol. 6r
^ 3
4 20 fol. 6 r,4
5 2 2 fol. 6r^S
6 26 fol. 6r 6
7 332 fol. 6r, 7
8fol. 3S
6r 8
9 - I 338 fol. 3 r, I ^
Williams
9-2 3 8 fol. 8r
(zie ook no.-6 4S
I o- I 39 fol. 3 " 12 Williams
10-2fol. 39 " I33 Williams
IIfol. 44 " 735 anecdote
12 S
0 fol. 73^4 " ggenesis
1 3 57 fol. 3"
18 Williams
1 4 6o fol. 6 rLanus
^ 9 Langiu
S 66 fol. 6 r io Lan 'us
16 68 fol. 4^
r 20 (Pico)
1 7 75 fol. 6 r II ^ Lan Langius 'us
85 fol. 6r 12 (woordverkl.)
I 9 I2 S fol. 6" 1 Juvenalis, ,g vgl.
Williams Williams, p. 2 2 , c.
3S9 [j71 'T COSTELIJCK MALL

nummer regelnummer eerste vermelding bron
van de tekst
bij J tekst of op aantekenblad
fol. 20 I 3 °^ fol. 6v, , 0 7 I 3
21 I 4$
fol. 1 33, r, 25
22 -I I S3 fol. 6 , 3
22-2 I S3 fol. G ,4
2 _ I fol. v
3 I S^ 6 , S
2 fol. 3 r,
3-2 IS 9
o. 3,
v
24 4
I 6 6i fol. 6 , 6
Langius g
Horatius
Williams
Lucretius lib 5
Pers 6
Williams
woordverkl.
3 25S 163 6° ^7 vgl. g
V
7 1 9 20, 21 Langius an 'us
26 167 7 fol. 6° , 8 vgl. g
fol. 7 9I
20, 21
174277 74 fol. 6V^
9
2$ I
I 77
fol. 6v, To
28-2 I 77
299 I $2
Langius
woordverkl.
Williams
fol. ^ 3 ° , 2I Williams
fol. ^• 3, 20 Williams
vvgl1. fol. 7, 2 3, 24 4Langius ^us
3 0 184 4
6° , I I
_ fol. ° I
3II i86 fo . 3, 9
3 I-2 i86 fol. ^ 3 3r, , 5
fol. ° I
332-I I 9 5 0 3, 7
ol. 32-2 ° 2
3 I 9^
0 3 ,
ol. °
33 2- I 9j
o 3, 23 _ fol.
Williams
Williams
Williams
Williams
r 3 2 4 I 9 S X 3, 9
3S 3 2-5 195 9 S fol. o S, r 9
33 215S fol. o 3^ ° IS 34- I
21 8fol. 6° I2
34 2 21
fol. 6v, 6 , I 3
Williams
Langius In
Williams
35 237 3 7
336 252 S
37-1 2 S4
37
fol. 6° , 14
fol. 4, ° 17 Williams
fol. 3 ° , 14 Williams
fol. ° 16 Williams
_2 254
38 3 28 S
39
_ I 261
39 2 261
39 3261
39 _4 261
0 3 ,
fol. 0 4^ ° 16 Williams
fol. ^• 3 ° , 6 Williams
1 . ^ r , I Langius an'us
fol. ^ 5, 5 r5 Langius an 'us
fol. fo . 5 r, 3 Langius $^
4o
I 268 fol. 6v 6v, IS
40 2 268 fol. 1 4 ° , I 9 Williams
4 I
42-I 42 2
43 I
43-2 43
2 70
2 7I
2 7I
2 72
2 72
fol. 1 3r, 3, 4
fol. ^ 3, r II
fol. 1 3, r I 3
fol. ^ 33, r,
fol. 1 4 ° , IS Williams
Williams
Williams
Williams
Williams
360 [37] 'T COSTELIJCK MALL

nummer regelnummer eerste ver vermelding bron
van de tekst
bij tekst of op aantekenblad
44 274 fol. 4`, 21 Vgl. Pico
45- I275 fol. 3", 8 Williams
45-2 275 fol. 3", 9 Williams
45-3 275 fol. 3", i o Williams
45-4 275 fol. 7`, I
45-5 275 fol. 7 r, 2
45-6 275 fol. 7`5 3
(zie ook no. 9-2)
46-1 282 fol. 7r, 4
46-2 282 fol. 7`> 5
47 284 fol. S°, 4
48 285 fol. 5", r
49 287 fol. S° 3
So 291 fol. S° 2
fi 292 fol. S ", 6
(zie ook fol. 5 v, 8)
52 293 fol. 4", zo Langius
53 294 fol. S°, 7
fol. "
4 297 fo. 4, 2 Langius
55-I 299 fol. S ", S
55- 2299 fol. 3`, I Williams
56 301 fol. 4", r Langius
S 7311 fol. 7t, 6
58-i 312 fol. 4", 3 Langius
58-2 312 fol. 4", 9 Langius
59 3 I 3 fol. 4°, 8 Langius
6o-i
60- 2
314
314
fol. 4", 4
fol. 4°, 5
Langius
Langius
60-3 314 fol. 4", 7 Langius
60-4
61-i
314
316
fol. 4°, r z
fol. 4", r 3
Langius
Langius
61-2 316 fo1.4", z4 Langius
61-3 316 fol. 7r, 7
62-1 319 fol. 7`, 8
62-2 319 fol. 7`, 9
(zie ook fol. 3 r, 25)
63 335
64- I345
64-2 345
65 347
fol. 4`, 6
fol. 4`, z2
fol. 4r, 5
fol. 4r, 16 (en 3)
Langius
Langius
Langius
66 36o fol. 7 T, 1
67 364 fol. 7 1, I I
68 371 fol. 41, 22 (Pico)
361 [371 'T COSTELIJCK MALL

nummer regelnummer ^ eerste vermelding g bron
van de tekst
bij J tekst of op aantekenblad
69379 fol. 4=, r Langius
70 384 fol. 5 r, 5 Langius
7 1 386 fol. 4`, 9 (Galcc.?)
7 2432 fol. 7r, I2 Langius
73 438 fol. 7r, 13
74- I450 fol. 5`, 14 Williams
74- 2450 fol. 4r, 18 (Pico)
74-3 450 fol. 4t, 19 (Pico)
75 4S2 fol. S `, iz Williams
7 6 4S3 fol. 5 r, 13 Williams
77 45 5 fol. ;°, r Williams
78 463 fol. 5 `, II Williams
7 9 466 fol. 4r, r 5 Langius
8o-1 476 fol. 5 r, i 5 Williams
80-2 476 fol. 3", 5 Williams
g r 480 fol. 5 r, 16 Langius
(vgl. ook fol. 7", 27)
82 485 fol. 3 r, 15 Williams
83 487 fol. 8 1, Ar
84 489 fol. 8 1, A2
85 490 fol. 8 `, A 3Langius
86 494 fol. Sr, A4 fol. 5", 9
Citaten op fol.
V
3
i 0 What went you Y out to see. see? A man clothed in soft raiment? Behold, ^ they Y that
Beare soft clothing g are in Kings g houses. Math. .8.
+ Williams. p I.
2 o Tantum ob vanitatem et inanemloriam^ g ac ut vulgo et forensibus admirationi
sint in talibus induuntur. Chr y solt. horn. 37.
in Gen.
+ Williams. p^2
f.
(Alleen wegens g de ijdelheiden 1 nutteloze roem , en om bij jde
massa en de
buitenlui bewonderd te worden, trekken zij zulke kleren aan.)
qui
Ut staltas est ui hominem equum e u ex strato rato et fraenis , • sic stultissimus qui ui
hominem ex veste inspicit. p Senec. epist. p 47.
+ Williamsc. p 3,
(Zo dwaas als hij l is die een ppaard naar het zadel en de teugels g taxeert, zo
uitermate dwaas ^is hij 1 die een mens naar rijn zijnkleding
gbeoordeelt.)
4° ui ut vermium texturas ggestent
solliciti sunt: et (quod q ggravissimum)
in eis
superbiunt. p iunt. Chr Ys. Hom. 37. 37 in Gen.
+ Williamsc. p 4,
le erop p uit zijn i ln
wee weefsels van wormen te dragen g n een
(wat het ergste g is) daar
trots op pl zijn.)
362 [37] 'T COSTELIJCK MALL

S ° Tenetur homo se ornare, ^ ne offendat oculos proximorum, p ^pper vilitatem quam q
ostendit forts Consideratá. intentione sui status. Tostat. operum p Tom. i o in
Math. cap. p I i qquastio 2 4.
+ Williamsd. p Huygens liet het tweede woord uit zijn bron (quippe)
II
4, Yg zijn q PP
weg.
(De mens isehouden g zich sierlijk l te kleden, ^met inachtneming gvan
de
verplichtingen van zijn stand, ^ om niet de ogen g van zijn naasten te beledigen g
door hetoedko g e Puiterlijk, 1^dat hij 1in het publiek p vertoont.)
6° Displicet p illis nimirum plastica p Dei: in ipsis P redarguunt, ^ ^ reprehendunt P artificem
omnium. Reprehendunt p
enim cum emendant etc. Tertull. lib de cult. faemin.
+ Williams. P^6
c.
(Aan hen mishaagt natuurlijk 1 het schepsel p van God: in hun eigenpersoon, g
weerleggen gg zij, 1^ keuren zij af de maker van alle dingen. g Zij keuren immers af als
zij l trachten te verbeteren.)
70
Conspicitur P id qquod diabolus adinuenit. Ciprian. P de habit. virg. g
+ Williams. P^6
d.
(In aanzien is datgene g wat de duivel heeft helpen P tot stand te brengen.) g
8° An vulnera inferri auribus Deus voluit, ut de met drukfout: inferatur.
Zelfs wonden behagen, g ^ opdat P er goud g in de oren bevestigd g kan worden.)
I o° Perforantur auresrater P naturam. Clem. Alex. pad.
lib. 2. c. 12.
+ Williams. p^6
e.
(De oren worden doorboord teen g)
de natuur in.
Nec monilia Deus instituituibus q ceruicem quem q fecit absconderet.
(Ciprian Ci rian. loc. scilicet cit.)
Williams. P^6
f.
(God heeft ookeen g halskettingen g ingesteld g waarmee Hij Hijde nek die hij
ggemaakt
heeft zou verbergen.) gen
I2° Delectantur et compedibus p mulieres, ^ dummodo auro ligentur. g Ambr. lib. de
Nab. Israel. c.. 4
+ Williamsa. p 7,
(Vrouwen scheppen PP zelfs behagen g in boeien, ^ als zij maar met ggoud vast geb
on-
den worden.)
1 3 ° Mihi quidem q videntur d sua sponte p vinculis alli gate.
Clem. Alex. 1. 2. c. 12.
+ Williamsa. p 7,
(Voor mij althans schijnen ze vrijwillig l g in de boeien gegaan gg te zijn.) 1
3 6 3
[37] 'T COSTELIJCK MALL

14° 4 Non tibi suffacit diuina formatio? an veto veluti excellentior opifex p diuinum
o pificem corrigis? ^ Chr ys. Horn. 4. 4 in 1. ad. Timoth.
+ Williamsb. p 7,
(Is deoddelijke g 1 schepping pp g u niet voldoende? Of verbetert gij als waart gij ^1een
voortreffelijker kunstenaar, ^ de goddelijke g l kunstenaar?)
I 5 uasi plasmator non p bene illum fecerit vultutu Origen. g Torn. 3. hom. 44. in 6. cap. p
Math.
+ Williamsb. p 7,
(Alsof de Schepper pp dat gezicht g niet g goedgemaakt g had.)
I 6° Im p^ u atio hxc est diuini o perts. Aug. g Torn. 3 3. lib. 4. de doctr. Christi ex Cipriano p
+ Williamsb. p 7,
(Een aanval is dit op o het goddelijke g l werk.)
1° 7 Quod pm p sola inani gloria, g^ vestimentum ppretiosius qnatiter, ^res ipsa p testatur.
[Gregor. g Torn. 2. Horn. ult. in Euang.] unde nemo vult ibipretiose indui ubi ab
aliis nonotest p videri.
+ Williamsa. p Het gedeelte vanaf unde is afkomstig uit de tekst van de
9, g g
preek, reek regel g 66-7.
7
(Dat alleen uit ijdele roemzucht het kostbaarder kleed gezocht g wordt, ^blijkt l uit
de zaak zelf vandaar dat niemand daar kostbaarekleed g wil zijn, 1^waar hij nniet
door anderenezien g kan worden.)
I 8° Itaque q vestium amictus continuurn nobis sit monumentum ^qquo
memores simus
quantis q bonis exciderimus et discamus > quanto q supplicio pp humanum genus g ob
inobedientiam sit affectum. Chrys Chr s. Torn. Z. Hom. 18. in Genes.
Williams. p 12 b.
(Derhalve moet het dragen g van kleren voor ons een voortdurend signaal g zijn zijn,
waardoor wij l blijven blijven bedenken uit welke grote gwij zaligheid wij vervallen zijn zijn,
en leren met welkerote g straf het menselijk menselijkgeslacht wegens g de on gehoor
zaamheidestraft g is.)
1 0 9 Nos tamen sur tuosas vestes p redar mus ^dicentes, Vos estis ili p ium. ou Clem.
Alex.avda p g.
lib. a. c. i z.
+ Williams ^ p p. 3^i
c.
(Wij l echter wijzen die kostbare kleren af met de woorden: gij ^l zijt 1 het haar van
schapen.) p
0° Qui ita que
admirantur sunt stu pidissimis ouibus stupidiores. p Heruetus.
+ Williams. p 1 3^c.
1 (Zij l die dat bewonderen, zijn derhalve nog g dommer dan de domste schapen.) p
2 i ° Quod si culpa p non esset, ^ ne q ua quam sermo dei tarn ui ' anter ex p rimeret qquod
diuesui q torquebatur q apud p inferos bysso Y et purpura p^ indutus fuisset. Gregor. g
Homil.o. 4 in Euangel. g
+ Williams. p 4^ 1 a.
(Als sdi dit geen zonde was, zou Gods woord volstrekt niet zo uitdrukkelijk l
verklaren dat de rijke die gekweld g werd in de onderwereld met fijn 1 lijnwaad 1 en
purperggekleed geweest g was.)
3 64
[37] 'T COSTELIJCK MALL

22 Quisquis q sic utitur exterioribus ut metas consuetudinis bonorum (inter quos q
versatur excedat, aut ali quid si ni g acat (quod q faciunt ma gistratus
et min ministri sacri)
aut flagitiosus ^ est. Aug. g lib. 3.
de doctr. Christiana.
+ Williams. p S, I a.
(Wie zo de uiterlijkheden
ggebruikt, ^ dat hij de ggrenzen van de ggewoonte
der
goeden oeden (onder wie hij l verkeert) te buiten gaat, g ,ggeeft daarmee een bepaalde p satus
aanet een g bestuurders of geestelijken g l doen) ofwel is misdadig.) g
2; °
Dico ergo ^ hominem non alia de causa opus p habere vestimentis, ,qquam ut tegatur g
co ^us ad, ^maxima frigora g et vehementes aestus P^ propulsandos. Hic est vestis
sco pus. Clem. Alex. Pada g.
lib. 2. c. 1o.
+ Williams. p I S, c.
k beweer derhalve dat de mens omeen andere reden kleren nodig heeft,
g g
dan om het lichaam te bedekken tegen de felste kou en om de hevige hitte af
g g
te weren; dit is het doel der kleding.)
g
24° 4 Nonne vides Mercatores etc. ad extremas barbarorum partes p mille periculis p
pemenire ^p^ propter serica ha c licia? Chrysost. Y Tom. 2. hom. So.
in Math. Feruntur
quidam q ex India vermiculi hujusmodi 1 facere

3 Quare non suffacit homini mendicants quod q sufficit cui eleemosynam Y praebenti? p
Au Aug. . Tom. i o. serm. de Temp. p De Tinctura agit. ^
+ Williams. p 16 , tekst re gel i -i 3 en S f. In de tekst staat foutief: oui
(Waarom is voor de bedelende mens niet voldoende, wat voor het schaap p dat
de aalmoeseeft g wel voldoende is? Hij Hijheeft
het over het verven.)
This is the strangest humor of all, that when God hath made man, simply the
4 g PY
best he will needes make himselfe the meanest of the creatures.
+ Williams. i regel -
p 7^ g S 9.
0
5 Si qquis auro se ornari putat p is auro est inferior slem. alex.
+ Williams. P 1 7^ regel g i o-i1.
(Indien iemand meent datoud g hem siert, ^staat hij hijlager dan goud.) g
6 Oportet p id quod q te ^'tur ex tegumento ^ ostendere se esse eo melius. Id. P ed.
lib. z. c. 1o.
+ Williams. P 1 7^ b.
(Dat wat bedekt wordt behoort uit de bedekking gte laten blijken 1 beter dan de
bedekking g te zijn.) 1
7 Et sua vestimenta et vestes stra as suffumigant, g ^ et as p er ^nt: at que q adeo vel
i P sas P propemodum P matulas. Clem. alex. Pad. lib. z. c. 8.
+ Williams. p 1 7^e.
Ook hun kleren en dekensarfumeren P en besprenkelen p zij; en het scheelt niet
veel of zij doen dat zelfs met hun po's.) po
s
8 Inuo q dedecore vos pecuniis P abutimini? Chr Ys. Tom. z. horn. S o. in Math.
+ Williams. P i8, b.
(In welke schande misbruikt" ^1uw geld?) g
90
9 Ipsi p uidem q ad nullam utilitatem, ne ^ que q necessarii usus ggratia,
sed tantum ut
vul go et forensibus admirationi sint, ^ talibus induuntur. Chr Y s. hom. 37.
in
Genes.
+ Williams. p i8, f.
Zi jzelf
althans trekken zulke kleren niet aan om er nut van te hebben, noch
voor een noodzakelijk ) g ^ gebruik, een om maar bij l de massa alleenbuitenlui
en de bu
bewondering g te oogsten.) ^
Io To see a man to have a Farme clapt p upon p his feete, ^ a Coppy Co holde dangling g g up u
and down his legges, gg ^ a Mannor wrat P about his bod Y^a Lordship^
hanging ^ g upon p his shoulders, nay Y (peradventure) the Tythes Y (Christs patrymonie) P Ymon
turnd to a ca p^ and the bread of the poore p to a pl P of feathers.
+ Williams. p 18 reel g 8- i 7 ^ in pplaats
van holde heeft de tekst bolde.
I° I
Cum inedia multi laborent, cum esuriens Christus et nudus in medio vestri
versetur, vos sericum calceis inseritis. Chr Y s. torn. 2. Horn. So.
in Math.
+ Williams. P 9^ i c.
(Terwijl velen lijden door voedselgebrek, g ^ terwijl Christus hongerend en naakt
terwijl g
onder u verkeert, vlecht ^1 zijde 1 aan uw schoeisel.)
366 [37] 'T COSTELIJCK MALL

I2 o Absurdum est turpe unum laute et luxuriose vivere, cum mulo esuriant. Clem.
pxd. lib. 2. C. 12.
+ Williams. p I 9^d.
(Het is absurd en schandelijk dat één op Pggrote
voet leeft en in weelde baadt,
terwijl terwijl velen honger g lijden.)
1
1 3 ° not pau enum p ventres ppossent inde pascc. •^ et 9not corpora p nude aagentium
g
conte ^'? Chrysost. Y hom. 37.
in Genes.
+ Williams. p I 9^d.
Hoeveel magen g van armen zouden daarvan gevoed g kunnen worden?
En hoeveel lichamen van naakt rondlopende p mensen gekleed?) g
14° 4 Esurientis est p apis ,qquem tu retines, ^ Nudi est vestis quam 9 in arca custodis,
discalceati calceusui q apud p te marcescit, ^ egentis g argentum, g ^q quod tu possides. p
Basil. I. hom. 6. in i2. cap. luc.
+ Williams. p 1 9^e.
(Aan de hongerende g behoort het brood, ^ dat jij jij achterhoudt. Aan de naakte,
de kleding,ie g jij jijin je 1 kist bewaart, ^aan hem die blootsvoets gaat, g de schoen schoen,
die bij jou staat te verrotten, ^ aan de arme het geld, g ^dat jij 11bezit.)
I S o Non ut candidum co ^us efficias, et splendores p adjicas: l sed ut animam tuam,
aureis reddas virtutibus decoratam. Chr Ys. hom. 28. in e p.
ad Hebr.
+ Williams. p 2 3, c.
(Niet opdat p ll jij een stralend schoon lichaam krijgt l en dat met glans g overdekt:
maar opdat p je (bij 11je dood) je 1 ziel teruggeeft gg ggesierd met gouden g deugden.) g
I6r Exterio cultus indicium est quoddam conditionis humanae et ideo
+
est
+
q
in allo
-est excessus, defectus et medium. Aquin. 1. 2. dx q q. q i 96 art. I ad 3.
+ Williams. p 4^ 2 c.
e zorg g voor het uiterlijk 1 is een indicatie van de situatie van de mens, derhalve
is ook daarin overdaad, tekort en een middenweg.) g
I 7 Ornatus vestium cuicumque q est licitus juxta condecentiam status. Abul. in
Math. 11.8.
+ Williams. p 2 S^a.
(Sierlijke l kleren, ^ in overeenstemming g met de status, ^l zijn aan iedereen geoorloofd.) g
18 Excessus vel varietas in ornatu, si non transeat in alium modum (scilicet virilis in
ffmineum non est semper p illicitus. Id.
+ Williams. p 2 S^a
Overdaad of afwisseling gin de kleding g^ is, behalve als zij overgaat g in een andere
drachtnamelijk l van mannelijk in vrouwelijk l^niet altijd ongeoorloofd.) g
IIlli 9 qui in dignitatibus ^ constituuntur ppretiosioribus vestibus quam q ceteri induuntur, non
p ro p ter ggloriam, ^ sed ad si gni icandam excellentiam sui ministern. A q. i . 2. q. q 169.
art. I. ad. 2.
+ Williams. p 2 S^b.
Zij 1 die in hoge g functies aangesteld g worden ^gaan ekleed g in kostbaarder kleren
dan de overi gen,
niet om te pronken, maar om de verhevenheid van hun ambt b
uit te drukken.)
367 [37] 'T COSTELIJCK MALL

20 Cloathes must not only Y defend us from injurie injuries of the aire but also of men.
Will. optime p 225.
+ Williams. p 2 S^ regel g i -20. 9
21 Nolo ut de vestimentis auri vel vestesra p ^ ro eram p habeas in prohibendo p
sententiam. Aug. g tom. 2. e p . 37 ad Possidium.
+ Williams. p 28 , 1. In plaats
van vestimentis heeft Williams ornamentis.
k wil niet dat" ^1over de sieraden van goud of die o pkledin goverhaast
van
mening g bent dat ze verboden moeten worden.)
22 Re ^'bus et manentibus in domo Regum, ^^ conveniunt vestes pretiosx.
Idem est de
prxlatis et cxteris Clericis, ^ qquibus etc. p pag. g 28.
+ Williams. P 28 o.
(Koningen en hen die in het huis der koningen g verblijven, l ,p past kostbare kleding. g
Hetzelfdeeldt geldtvoor kerkvorsten en andere ggeestelijk 1 die enz.)
2Pro 3 ter simplices, p [-et] p ^ ui qalder non cognoscunt ^ dignitatem ^ divini ministerie.
Abul. n. I. in Math. i i . Vid.lures P locos Will. 2 S.
+ Williams. p 2 7^d.
(Terwille van de eenvoudigen, g ^ die anders de waardigheid g van het ggoddelijk l ambt
niet herkennen. Zie meerplaatsen P bij 1 Will p.] 2 S.
24 An vi 'are metu exanimem, noctesque ^ q dies que, q ,
Formidare malos fures, incendia, servos
Ne te compilent p fugientes, ^ ^ hoc 'uvat? l
Hor. Serm. I. I.
Of is halfdood van angst gdag wakker liggen, da en nacht bang g zijn zijnvoor geslepen g Pe
dieven, voor brand of slaven die je 1 plunderen p en er vandoor gaan, g ^wat je l wilt?
Horatius. Sat. I. 1. 76-7 8.)
2 5Si S interdicta petes, vallo p circumdata (nam te
Hoc facit insanum) molt e tibi tum officient res:
Ad talos stola demissa, et circumdataalla: p
Plurimauce q invideant pure p apparere pP tibi rem.
Hor. Serm. I. 2
Add. montagn. gn 451 4 Sget
Ovid. ib. alle g.
Eundem Ovid. add. ubi vande wassche wiecken, et eundem de medic. faciei.
aar als je verboden vruchten zoekt, die goed g beschermd worden (dit immers es
maakt je lggek) dan zullen vele obstakels je in de weg g staan: een tot op de enkels
afhangend g kleed, ^g
en een omgeslagen mantel: veel den dingen e die verhinderen dat
je een open en bloot zicht op p de zaak krijgt. 1 Horatius. Sat. I. i . 9 96-97; 9 7^99
- I o0
Voeg Montaigne i g g 4S toe. en Ovidius dezelfde allegorie. g voeg g daaraan toe
dezelfde Ovidius, waar hetaat g over de wieken van was en dezelfde, over
make-up. p
Hoogstwaarschijnlijk g l l doelt Huygens Yg met Montaigne ^ 4S 451 o eenpassage p ov ede r
ambitie, inderdaad te vinden oppp 4 S i van het derde boek van Montaignes g
Essais (zie Strowski , 1912).
368 [37] 'T COSTELIJCK MALL

0
I
2
Citaten op f l. r
4
Quid est sa Pientia? semper p idem velle at qque idem nolle. non potest p idem semper p
placere, lacere nisi rectum? Sen. Epist. P
+ Langius, ^ Inconstantia, > p. P 60 9.
(Wat is wijsheid? l Altij Altijd hetzelfde te willen en niet te willen. Hetzelfde kan niet
altijd behagen, g ^ tenzij het goed is.)
tenzij g
Leotychidas àuodam q quasi q minus constans esset notatus, mutor, inquit, in uit sed pro p
temporum p ratione, non ut vos. Plut. in lacon.
+ Langius, g Inconstantia, > p. p 60 9.
(Toen Leotychidas door iemand als weinig g standvastig gwerd gestigmatiseerd, g ^ ^ zei hij hij:
verander inderdaad, maar al naargelang g gde omstandigheden, g niet ^ zoals jullie.') l
0
3 Gaen op P en aff als een Maen, off Planeten.
4 Abstrusus qquidam error humane peritie et cognitioni ^tionnsultat insultat,
deorsum q tre trahens, ac ermiscens omme consiliorum studium, > et velut tesseras
evertens firmis decretis nixas deliberationes. Nice ph. Gregor. g Hist. 4 .
+ Langius, Inconstantia, p. 611.
(Een verborgen g dwaling g tart de menselijke ervaring g en het verstand, door het
hele stelsel van overwegingen door elkaar te ggooien en op pvaste grondslagen g g
berustendeedachten ^ an g gen
als dobbelstenen om te keren.)
0
5 Assolent humanx mutabilitati omnia sordere prasentia.
Paul. Oros de Ormesta. lib. i.
+ Langius, ^ Varietas, > p. p 1 3 33•
(Alles wat bij de hand is, ^p pleegt voor de veranderlijke veranderlijkemens onaantrekkelijk onaantrekkelijkte zijn.) 1
6° Cum omnis vita humane mutatioericulosa P est, ^ tum qui in ppraesenti
statu nnihil
quod desideret habet, is usitatam sibi vice rationem, nulla alia re quam
stultitiaa
adductus mutat, at qque
à consuetis alio transfert. Plut. in Numa. Hec Ital.
+ Langius, g ^ Mutatio, s p. p 7^ 8 .
(Terwijl l elke verandering g in het menselijk leven gevaarlijk g l^is, verandert hij hij die in
zijn l tegenwoordige toestand niets meer te wensen heeft, door niets anders dan
dwaasheidedreven g zijn zijnoude levenswijze levenswijzeen stapt P van wat hij hi gewend was over
opiets
anders. Dit cursief).
7
Quando mutatur vestitus, est signum futurae mutationis, mutatio enim vestitus est
parvum quiddam, et tamen significat ma am levitatem in aliis in altrui. Guicc.
+ Bron nietevonden. g
(Wanneer de kleding g verandert, ^ is dat een teken van een toekomstige g
veranderin g^ • immers de verandering gvan de kleding gis weliswaar een kleinigheid g
maar zij zij wijst toch op p een grote g wispelturigheid in andere zaken.)
8 Novitatis in vestitu affectatio multas ex eo aliasestes p gignit, t et plerumque p q animi
vitiarodit p at que q alit. Id.
+ Bron nietevonden. g
(Modezucht brengt uit zichzelf vele andere ziekten voort en brengt meestal
gebreken van de ziel aan het licht en voedt die.)
369 [37] ' T COSTELIJCK MALL

90
9 ui tantopere p monstruosa veste delectantur, , animos etiam monstruosos habent. Id.
+ Bron nietevonden. g
(Wie zozeer behagen g scheppen pP in monsterlijke kleding, g^ hebben ook een
monsterlijke 1 ziel.)
to Mutatio habitus seu vestitus usitatilerum p ue q affert mutationem vitae,
morum , et tandem etiam status publici.
Id.
+ Bron nietevonden. g
(Een verandering g in je ggewone uiterlijk of kleding g brengt meestal een veranderingg
mee van leven, vanewoonten g en uiteindelijk uiteindelijkzelfs in je 1 maatschappelijke Pp l
positie.)
II
Inter corruptelas p rerum Pub
1' narum merito affectatio f sive s n ve i ov atis t
siveere p rinitatis g in vestitu numerari debet. Id.
+ Bron nietevonden. g
(Onder de verdorvenheden van de maatschappij pp l moet terecht gerekend g worden
de zucht naar nieuw of vreemd in de mode.)
I 2° Est 9u oque cunctarum novitas gratissima rerum. Ovid. 3. Pont. 4. 4
+ Langius, ^ Novitas, ,p p. 8 91.
(Van alle overige g dingen g is de nieuwheid ook het aangenaamst.) g
1 3 ° Laudari ossit constantia Pr. Auriaci.
3 p
(De standvastigheid van de Prins van Oranje kan wel geprezen worden.)
g Oranje gp
14 4 Vilia sunt nobis quaecumque q q Pprioribus annis vidimus, ^ et sordes q uid quid
spectavimus p olim. Calphurm. p Eccles. 7.
+ Langius, ^ Novitas, ,p p. 8 91.
(Goedkoops voor ons lalwat wij in vroeger g jaren l gezien g hebben en waardeloos
alwat wij wi' sinds lang g hebben aanschouwd.)
I 5 S Ut sunt flumina uaedam q ,quae
cum eadem sint. diversis locis diversa sortiuntur
nomina: I auaedam q res in alio homine variis nominibus mutantur: velut fastus in
principeP s lendor appellatur: pp in privato P su etbia. Erasm. Simil. Sim.
+ Langius, ^ Novitas, > p. p 8 91
.
Zoals er rivieren zijn, l> die, terwijl ze toch dezelfde blijven l ^ o Pverschillende
Pplaatsen verschillende namen krijgen; lg ' en; ^zo ook veranderen sommige g zaken bij1
een
ander mens van naam: zo heetraal P bij leen vorst luister, ^ bij een particulier p
pronkzucht.)
16°tultus sicut S luna mutatur. Eccles. 2 7. 7 I I.
(De dwaas is veranderlijk 1 als de maan.)
1 70
7 Habes ornatum saris illo maiorem. Habes aliud spectaculum, p , ad illud te
spectaculum s ectacul
um compone. Quod ergo ^ tibi est spectaculum? p Celum ^ angelorum g orum
innumera multitudo. Chrysost. Y Hom. 28. in c. 12 ad Hebr.
+ Williams, ,p3, 3 1, a.
e hebt een sieraad veelroter g dan dat. Je hebt een ander schouwspel, P^richt je1
op p dat schouwspel. p Welk schouwspel p heb je l dan? De hemel, de ontelbare
menigte engelen.) g
370 [37] 'T COSTELIJCK MALL

18° Vestium ^ consuetudo pprobatur: ut qquae olim damnatae fuerunt ^ ro gressu
temporum ^ laudentur. Io. Fr. Pic. Mirand. e p.
lib. 2.
+ Een rechtstreekse bron voor deze citaten uit Pico della Mirandola heb ik
nietevonden. g Huygens' Yg citaten komen niet letterlijk letterlij overeen met de tekst van
brief `Iustum de vestibus volumen scribere institueram' in Ioannis
Francisci Pici, Mirandulae Domini, Opera quae extant omnia (Basiliae, i6oi.
ex: KB 18 7Ai, p. ^p831-833.
(De mode in de kleding gvindt bijval: zodat kleren die vroeger g afgekeurd g waren
geweest, eweest mettertijd geprezen gP worden.)
I 9° ° Vestas talaris ta a f s mi ^ nes et m ollis etiam aapud p m o lli ss imos personas pe
habebatur,
diuturna tamen obtinuit consuetudo, utostea p gravissimum g et virile haberetur,
etene p religiosum. ^ Ibid.
+ Zie vorig g citaat
(Het lange g kleed werd zelfs bij de meest verwijfde
ppersonen
voor vrouwelijk en
verwijfd l ggehouden, toch heeft het langdurige ebruik ervoor gezorgd dat het
^gebruik g g
later voor zeer deftig g en mannelijk, 1 ^1ja zelfs voor heilig gg gehouden werd.)
20°n Vestas usus necessitate, utilitate, e honestate est e in introductus est. abusus s vanitate,
dispendio, p ^ turpitudine p culpandus P est. ibid.
+ Zie vorig g citaat
(Het gebruik g van kleding g is voortgekomen g uit noodzaak, nut en eerbaarheid.
Het misbruik dient men te wijten wijtenaan ijdelheid, 1 ^verkwisting, g^ schandelijkheid.
I°
° Hlantibus man 1 cis et ppatulis, ^ adeo ut mediocres 1 inde vestes con f'ï 1c quirent. qua
.
ibid.
+ Zie vorig g citaat
(Met wijd l gp a ende en lang gafhangende g mouwen, en wel zozeer dat daarvan
behoorlijke jassen j gemaakt g kunnen worden.)
22° Fr Frequentiores q et affectati limbi, ^ rc ebr^ fenestr^que
,q vulnera vestium,
intern pestiva et ere p rinse g fimbria et earum dis pendia p condemnanda sane.
ibid.
+ Zie vorig g citaat
(De steeds talrijker wordende overdreven zomen, ^ de talloze openingen, die zijn zij
wonden in de kleding, g^ misplaatste p en uitheemse franje franjeen de geldverspilling
g p g
daarvoor, dienen veroordeeld te worden.)
Citaten ool.v
4
Utere cibis electis, et pretiosis, sicut consuevisti, quia aliter non potes, quia si
consuetudinem mutasrotas g conceditur tibi, utere necessariis, da p au peribus
su superflua, erflus utere pretiosis, p ^ da au p eribus p villa. Aug. g de verb. Dom.
+ Langius, ^, Eleemos y^ p44 na 4 14.
Gebruik uitgelezen g en kostbare spijzen, pl ^ zoals je ggewend bent, ^ omdat je 1 niet
anders kunt, omdat je ziek wordt als je je gewoonte g verandert, ^ het wordt je l
toegestaan, g ^ggebruik het noodzakelijke, 1 ,ggeef de armen wat overblijft, l ^g gebruik het
kostbare, ^ggeef de armen het goedkope.) g p
37 1[37] 'T COSTELIJCK MALL

2° Cave ne inter loculos tuos includas [tuos includas; Hu Yg ens schreef deze
woorden abusievelijk nog g eens] salutem < p au perum> inopum: p tan uam q in
tumulis sepelias p vitam P au Pe'um.
Ambr. in Ps. 11 8.
+ Langius, g^, Eleemo sy, na p44 414.
(Pas ervoor op p dat je l niet in je lggeldkistjes l het welzijn van de behoeftigen g
opbergt: p ^ alsof je het leven der armen in grafheuvels g begraaft.) g
3 ° Laudent te viscera p esurientium non ructantium po
ulent

90
Erga fratres calamitosos benignus ^ esto. Quod ventri subtrahis tribue esurienti.
Exa^ q uet omnia justus
Dei timor. Duas inter se contrarias affectiones, tuam
videlicet satietatem et fratris famem, , modesta continentia tempera at que q moderare.
. Chrysost. Y in orat. de paup. p p amand.
+ Langius, ^^ Eleemos y^ p4 na 416.
(Wees welwillend tegenover g l11
je ongelukkige broeders. Wat je je buik bu onthoudt
geef g dat aan de hongerende. g Laat een gerechtvaardigde g g vreze Gods alles vereffe-
nen. Beheers en regel g met een bescheiden zelfbeheersing g de twee tegenstrijdige
gevoelens g namelijk jouw verzadigdheid g en de honger g van je l broeder.)
I o°i Dic t tibii Christus, stus da dmihi ex eo qquod dedi tibi, de meo quaero: q da et redde redde,
habuisti me largitorem, fac me debitorem, habeam te foeneratorem. Aug. de
verb. Dom.
+ Langius, gl , Eleemos y, p44 na 414.
(Christus zegt tot jou, l geef ,g mij van wat ik jou gegeven heb, ik vraag van het
mij l g g ^ g
mijne: ggeef en geef g terug. g Je hebt me als weldoener gehad, g ^maak mij 11 je
schuldenaar, laat mij j jou 1 als geldschieter g hebben.)
I I °m Ante r mo te be benefac e amico tuo , et secundum s vires tuas da pauperi. p Eccles. 1 4.
+ Langius, g^, Eleemos y, p44 na 414.
(Doe voor 1je dood ggoed aan je l vriend, , en ggeef de arme naar je 1 vermogen.) g
I2°
Ante obitum tuum operare p justitiam: 1 quoniam q non est quod q quaeras q apud p inferos
cibaria. Ecclesiast. 14. 4 1 3 . 1 7.
+ Langius, g^ , Eleemo.r y na ^ p. 4 1 4.
(Betracht de rechtvaardigheid g voor je sterven: aangezien g er ggeen
reden is om in
het dodenrijk te proberen p voedsel te verkrijgen.) lg
1 3 ° Misericordia et veritate redimitur ini quitas.
Prov. 16.
+ Langius, ^, Eleemos y^ p44 na 414.
(Door barmhartigheid g en waarheid wordt de onbillijkheid onbillijkheidte niet gedaan.) g
14° 4 Peccata e tua eleemosynis Y redime, ^ et iniquitates q tuas misericordiis p au perum:
forsitan ignoscet g Deus delictis tuis. Dan. 4 4. 2 7.
+ Langius, g1 , Eleemo.r y, na p44 414.
(Koop pl je zonden af met aalmoezen en je jeg
ongerechtigheden door barmhartigheid
tegenover g de armen, ^ misschien vergeeft g God je 1 misdaden.)
1 50
Cuius scilicet ppretio pplurimi
eiusdem naturae homunculi vestirentur. Claud.
Es Espenc enc. in. 1. ad Tim. c. 2.
Williams. p i 9^b.
(Voor derij p ls waarvan toch zeer vele arme mensen van dezelfde natuur gekleed g
konden worden.)
I6°m videre Deu v de e non on ppoteris, o
^ cum oculi tibi non sint quos q Deus fecit, ^ sed quos q
diabolus infecit. Cypr. Ypglib.
de Hab. virg.
+ Williams. p 21, e.
God zul je niet kunnen zien , omdat 'e l o gen niet zijn 1 zoals God ze heeft
gemaakt, maar zoals de duivel ze heeft besmet.)
373
[j7] 'T COSTELIJCK MALL

1 7° 7
Quo pacto p ingemiscere g ppotes et lachrymas Ym fundere, quae 9 ejusmodi l ornatu
com p ta pprocedis?
Chrys Chr s. in. I. ad Tim. c. 2. Hom. 8 in Moral
Williams. p 2I c.
(Hoe kun }l jij zuchten en tranen vergieten ^ , die in een der g elijke l o pschik
over
straataat? g
I 8° Noch eenemicke g vande veranderen g, Kinderen van Israël non attritx vestes si
idem nobis imitaretur
Maer siet hoe alles van beden Y can gedisputeerd g p moor dden
-
Eenprins p sal se gg en Siet , mijn l ondersaet doet dat ick dee.
Dien e a ander de t l^ sei t sulck overtreft ove t eft mi + l een bruijt, l, t
een meijsken 1 etc. hieruit l de verandering: g
'tlandt onder ^ eloo pen
is
dus als
'tschip p van onse ijdelheden voortgedreven g wort
sal d'een baer tegen g d'ander disputeren, p ^

I°
0
2
3 °
4
S 0
375
Citaten op ol.r
f
Quanta amentia est, effigiem ^ mutare nature picturam ^P quaerere? q tolerabiliora
pr ^emodum in adulterio p crimina sunt. Ibi e nim impudicitia, p hic natura
adulterator. Au s. lib. de serm. dom.
+ Langius, $^ Vestis, > p. p I 3S3 en Ornatus^ p 93 I.
(Wat eengrote g dwaasheid is het, het beeld van de natuur te veranderen, > een
schilderij schilderij na te streven. De misdaden bij 1echtbreuk zijn bijna bijnavergeeflijker. g l
Daar immers wordt de kuisheid verkracht, hier de natuur.)
Foemine manus Deo inferunt, quando id, quod ille formavit, reformare,
et transfigurare ^ contendunt, nescientes >q uia o pus Dei est omne quod
nascitur:
diabobuodcun q ue q ^ mutatur. Id. Ibid.
+ Langius, ^ Vestis, > p. p 3S3 I en Ornatus, ^ p 93 I.
(Vrouwen heffen de hand op p tegen g God, ^wanneer zij wat hij heeft gevormd, g
willen vervormen en veranderen, omdat zij niet weten dat al wat wordt geboren g
Gods werk is, maar des duivels al wat wordt veranderd.)
Delesicturam p Dei, mulier: si vultum tuum materiali candore oblinias:
si exquisito q rubore perfundas. P Ambr. in Hexam.
+ Langius, ^ Vestis, > p p. 3S3 I en Ornatus, ^ P93 I.
Ue vernielt Gods schilderij, l> vrouw als je je gezicht g met glanzende g stof
besmeert als je l het bevochtigt met uitgelezen g rood.)
Vestesullas p ae 9ue devita, ^ ut candidas: ornatus et sordes pari modo fugiendi ^
sunt ,q quia alterum deliciis, ^ alterum gloria g redolet. Hier. in e p. ad. Nep. p
+ Langius, ^ Vestis, > p. p I 3S3 . Bij l Ornatus^ p93 I komt dit citaat ook voor alleen
luidt daar het woordt deliciis: delitiis.
(Vermijd 1 een vuilgrauw g kleed evenzeer als een stralend wit: pracht p en
morsi morsigheid g moeten op pg gelijke l wijze geschuwd g worden, omdat het ene riekt naar
hetenot g en het andere naar de roem.)
Vanum cor vanitatis notitiam in gerft co ^ori. Exterior enim superfluitas p itas interioris
vanitatis indicium est. Mollia indumenta animi molliciem indicant: non tantum
curarent co ^oris cultus nisi ^ prius p neglecta g fuisset mens inculta virtutibus. Bern.
in Apol. p
+ Langius, ^ Vestis, > p. p I 3S3•
(Een ijdel ijdel hart geeft g aan het lichaam het brandmerk van de ijdelheid. Uiterlijk Uiterlijke
is immers een bewijs van innerlijke ijdelheid. Zachte kleren duiden oop
zwakte vangeest: men zou de lichaamscultus niet zozeer koesteren als niet
eerder deeest g verwaarloosd was geweest g en verstoken van deugden.) g
Crates mundum muliebrem dicebat esse.uod q ornat foeminam; ornat auteur id
9uod eam reddit compositiorem p ac modestiorem. Verum id non restat ^ inquat
p
ne qque smaragdus g ne q que p purpura, p ^ sed q uxcum que adderent vim ac speciem p
honestatis ac verecundia. Laert. 1. 6. c.. S
+ Langius, Mulier, p. 862.
Crates zei dat vrouwelijke cosmetica was alwat de vrouw siert: en e aa haar s siert e t
datgene wat haar ingetogener en meer bescheiden maakt. Dat echter, ^zei hij, 1,
[37] 'T COSTELIJCK MALL

krijgt l noch de smaragd g noch het purperen p p kleed voor elkaar, maar al wat haar
het wezen en het uiterlijk van deugd g en eerbaarheid kan bijbrengen.)
l g
7 Animadvertendum est +non+ in solo rerum corpore, ^ ^ earum nitore at que q
pompa, oma sed etiam in ipsis p sordibus lutosis esse pposse iactantiam et eo periculosiorem
quo q sub nomine servitutis dei decipit. p Aug. g de Serm. Dei.
+ Langius, ^ Ornatus, > p 93 I.Onder Vestis, ^ p. p 3S 135 3 komt het ook voor. Daar is
corpore vastgehecht g aan earum en luidt quo: q qquod.
(Opgemerkt 0Pg^moet
worden, dat niet alleen in de glans g en de praal p van het
lichaam deronkzucht p gevonden g kan worden, ^maar ook juist l in de bemodderde
vuile kleren en deze is des teevaarlijker, g l ^ omdat zij onder het mom van
dienstbaarheid aan God misleidend is.)
8 Vince vestemua q virgo, g> es, >q qua Deo servis, vince aurum,qua >q carnem vincis et
seculum. Nec monilium aut vestiumuaere q ornamenta, ^ sed morum. C Yp.
lib. de
hab. virg. g
+ Langius, ^ Ornatus, > p 93 I.Ook opgenomen pg onder Vestis, ^ p p. 3S I 3 waar voor
Nec gedrukt
staat: nec.
(Sta boven de kleding, g^ll jij die maagd g bent, die God dient, sta boven het goud, g all jij
die staat boven het vlees en de wereld. Zoek niet de sieraden van halskettingen g
of kleren maar vanoede g zeden.)
90
9 Quid de habitu dicam? in quo q jam non calor sed color requiritur, q ^ ma ^q 's ue
cultui vestiumuam q virtutum insistitur. i . Bernard. sup. p Passus est.
+ Langius, ^ Ornatus, > p. 93 I.
(Wat zal ik zeggen gg van de kleding? g waarvan ggeen warmte meer verlangd g wordt
maar kleur en waarbij men zich meer toelegt op de p verzorging ^gvan
de kleren
dan de beoefening g van de deugd.) g
I o Tolle su Perbiam ^et divitiae non nocebunt. Aug. g
+ Langius, ^ Divita, > p39 369.
(Neem de trots weg g en de rijkdom is niet langer g schadelijk). 1
I I ° In vestitu hominum, catero ue q vitae cultu, ^loco ac tempori ^ papta
sumuntur.
S Ymmach. lib. 7 . e p . 9.
+ Williams. p 7^ 2 e.
i' 1 de kleding glevenswijz
van de mensen en hun overige levenswijze neemt men wat voor
tijd en plaats P geschikt g is.)
I 2
CUItuS
concessus C at q que ma ficus addit hominibus autoritatem. Quintil. lib. 8.
+ Williams. p 25, 2 g.
(Geoorloofde enrachti p e g kleding gvoegt
autoriteit toe aan mensen.)
1 3,p 3 ° Illi q ui in dignitatibus ^ constituuntur, pretiosioribus vestibus qquam
cateri induuntur,,
nonrteroa, p ^ g1
ri m sed ad si gni icandam excellentiam sui ministerie. qA . I.2. q . 16 9.
art. 1. ad 2.
+ Williams. p S^ 2 b.
(Zij l die in hoge og
functies aangesteld g worden, ^g gaan gekleed g in kostbaarder kleren
dan de overig, en niet om te pronken
maar om de verhevenheid van hun ambt
uit te drukken.)
376 [37] 'T COSTELIJCK MALL

14° 4 Talares es turucas et manicatas tunicas habere, apud ,p Romanos flagitium ^ erat:
nunc autem honesto loco natis, non eas habere flagitium. ^ Aug. g Tom. 3 . lib. 3.
de
doct. Chr. cap. P I 2.
+ Williams. P S^ 2 c.
(Het hebben van enkellange g kleren met lange g mouwen was bij l de Romeinen
schandalig; g nu echter is het voor mensen van aanzienlijke aanzienlijke geboorte g een schande, a de
ze niet te hebben.)
I° 0 Ornatus atus vestrum cuicumque q est licitus juxta } condecentiam status. Abul. in
Math. I I. 8.
+ Williams. P S^ 2 a.
(Sierlijke 1 kleren in overeenstemming g met de status zijn } aan iedereen geoorloofd.) g rl
I 6° Statux vestes holosericas acur p pureas non sentiunt: tales oportet p t esse qu ui eas
Thriver. in a PP o h. i25.
+ Lan $r 'us Vestis, > p p. I 3S4. Zie ook fol. verso 7 ^ 227.
Standbeelden voelen de zijden en pp purperen kleren ni et • zzo
moet het ook met
hen zijn, l die ze aantrekken.)
Citaten op ofv S
7I Deuteron. 15. 7. 8. etc. If there bee among gYyou
etc.
2 Prov. 2I. 1 3 . He that stoppeth PP his ears etc.
S 3 Math. S 2 . . etc. I was hun rij g thirstij, l 1naked, , sick, s , stranger, stra g e, pprisoner.
.
4 Math. S4 42. Give to him that asketh thee, , lend detc. Luc. 6. 3o
5 Luc. . 3 I I. He that hath twoo coats, , let him impart. p
6 Luc. 6.8. 3 Give and it shall bee given ^ unto you. Y
7
Fa neratur domrnoui q mtseretur au pauperis. ergs.
+ Dit is een citaat uit Prov. 19.17. ie zich over de arme ontfermt, leent de
HEERS).
8 leent, geeft, laeft, salft, huist verlost
9 Posset concludi Sara dicto Sen. quare q vitia sua nemo confitetur? qquia
etiam nunc
in illis est, somnium narrare vi 'antis est. NB. Ick mach swijghen en popdat men mijl
niet verwite, j dat ick droomen al droomende vertell.
(De sa re zou besloten kunnen worden met heteze gde van v n Seneca: Waarom
niemand zijn fouten bekent? Omdat hij } er nog g in is; , dromen vertelt men als
men wakker is.)
I o et excusando loquacitatem q vid. Polyanth. Y
(En om deraatzucht p te verontschuldigen. g Zie eoat P 1 Y n h .
I
Citaten en opmerkingen o ol. v7
Vestes Israelitarum nip attrita. Deut. 29-5 9S
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, > P p. I 3S2.
(De kleren der Israëlieten zijn niet gesleten.) g
377 [37] 'T COSTELIJCK MALL

21 Credo si idem nobis accidat, immutaturos ritum et formam.
keloof g dat wij, l> als om hetzelfde zou overkomen, het gebruik g en de vorm
zouden veranderen.)
3 Vestes Abrah. et q ui prius p ficulna folia. Gen. 37 .. deinde ellicee. p ibid. 3.21. 3
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, p. I 2.
> p 35
(De kleren van Abraham en van hen die vóór hem leefden waren vi' lgebladeren•
en later vellen van dieren.)
4° Nonne Eva (si hxc vidisset) scidisset pelliceam suam uijt J haer vel
ges Pro p 35
(Hoe de kleding g der vrouwen is.)
3.3.4.
6[Bij 6i' eschreven geschreven] Prim() luxum taxare, deinde ad mei excusare ex more.
(Eerst over de overdaad oordelen en daarna die van mij mij verontschuldigen g met
een beroep p op p de gewoonte.) g
7
Non offectande sordes vestium. quia q et hic excessus. Au $^ st. 3028 3 ad finem B.
+ Vergelijk g 1 Langius, ^ Vestis, p. I 3.
> P 3S 3
en moet niet uit zijn op p vuile kleren want dat is op pzichzelf
ook een exces.
8 [Bijgeschreven] i' eschreven hic optimè p de Monachis, ^adde Cap. P de hypocris. Yp ij 337 37C.
Hier uitstekend over de monniken, voeg g er het hoofdstuk over de schijnheilig-
heid aan toe.)
9 [Bijgeschreven] i' eschreven Optime P Socrates Artistheni per P scissuram pallii
video vanitatem. vanitatem
33 0 o hec ad finem.
Vergelijk Langius, g l ^ Vestis, p. I A o hthe ata.
> P 353 p P ^
Zeer juist 1 (zei) Socrates aan Artisthenus: Ik zie door de scheuren in je 1 kleed
heen je ijdelheid. l Dit aan het einde.)
I0 In excusando [Bijgeschreven] et hoc. Vid Aristippum. pP
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, p. 135 A o hthe ata.
> p 353 p p ^
(Bij 1 het verontschuldigen g ook dit. Zie Aristippus. pp zie no. 3o
p ^ P g3 9
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, p. I .
> p 3S 3
(Bij 1 overspel p wordt de kuisheid verkracht, ^ in de kleding g de natuur. Wat is
beter?)
I I In adulterioudicitia in vestibus natura adulteratur. utrum praestal. Aug. o2 A.
12 Nullarumretiosior cultus, quam p , q quarum pudor P vilis. Cyprian. Yp ibid. vid. et. se g. g
dictum.
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, p. I 3.
> p 3S3
(Er zijn zij l geen gpvrouwen
van wie de make-up kostbaarder is dan de vrouwen van
wie de kuisheidoedkoo g pis.)
378 [37] 'T COSTELIJCK MALL

I 3 ° Inter ssericum et linteamina a aintellige g ten udum . consxissum, ons ssum sordidum
, so di um
mendicantem. Hier.o2 3 9A.
+ Vergelijk Langius, Vestis, g ) ln p. 1 > P 353•
(Besef dat je onder je zijde en linnen naakt, ^ ongezond, g ^armzalig g en bedelaar bent.)
I 4 Vid. et se gg.
dictum et ibi minas Hieron.
+ Vergelijk Langius, Vestis, g } $^ > P p. 1 35 3.
(Zie ook het volgende g gezegde g met de bedreigingen gYvan
Hiëron mus aldaar.)
I S [Bijgeschreven] i }g '
hoc extende uam ridiculum mihi occurrat hoc est 9
in abstracte
sx pe
consideranti.
(Werk dit uit: hoe belachelijk dit voor mij l^is, die de dingen g vaak in abstracto
bekijk.) }
16 Non curat corpus,nisi suá q pprius mentem n eet. g1
xi Bern. e .b. ib.*
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, ,p p. 3S3 1 .
(Niemand verzorgt zijn zijnlichaam als hij hijniet eerst zijn zijngeest
heeft verwaarloosd.)
1 7Dilemma: 7 aut pulchrum aut p foedum subent. si illud, cur te ln 's , si hoc quid ornas? q
(Dilemma: er zit of mooi of lelijk lelijkonder. Als het eerste opgaat, pg , waarom bedek
je dat dan? Als het tweede geldt, g ^waarom versier je l het dan?)
18 Su erbiae vexillum, nidus luxuriae. Petrarch. ib. quod p ^ est Aug. Cesaris 3 0 31.
q g 33
+ Vergelijk Lan ^ ' us Vestis, p. 1 > p 35 3.
(Het vaandel van de trots, het nest van de luxe. Bij Bi Petrarca het verhaal van
Keizer Augustus.)
I 9 °Augusto sto nebat uxor, filia, > soror etc.
+ idem.
(Voor Augustus weefde zijn vrouw, zijn dochter, zijn zuster enz.)
zo° [Bijgeschreven]Si uad virtus decrevit, crevit su erbsa.
q ^ P
+ idem.
(Als de deugd is afgenomen, is de hoogmoed toegenomen.)
g g ^ ^ g
2I°< i lgeschreven
Nobis Went Belgx Bel ae Seres etc. Plutarch> Petrarch. ib.
idem.
(Voor ons weven de Nederlanders, de Chinezen enz.)
22 Recte Socrates Xanti x vestem bellam induenti, non pP ^ ut spectes p sed specteris P
ait.o 33o.
+ Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, ,p p. 3S3 1 .
Brecht zei Socrates tot Xantippe pP toen zij een mooi gewaad g aantrok: niet om te
zien, maar opdat P e j gezien g wordt.)
Stalti splend. vestiti, sunt vellera aurea. Diog. vao X o
+ Vergelijk g } Langius, ^ Vestis, p. 1 .
> P 3S4
Schitterendeklede g dwazen zijn zijngouden
vachten.)
2.3° ,
^ p g XP µ^ 3 o 3 .
24° 4 Hoe dickwils comt de wil van 't Bene schaep ppop 't ander, , de si 1 van uit uijt dn e
worm op p den anderen.
379
[371 'T COSTELIJCK MALL

25 Vestimentum anime xo ^ us. xisti x philos. p 3031. 33
+ Vergelijk Lan 'us Vestis, g 1 ^ p. 1
> p 354•
(De kleding g is het lichaam van de ziel.)
26[Bijgeschreven]
lgP eschreven Circa finem hoc potest adhiberi. Add. 1. Petr. 3 . 3
(Aan het einde kan dit teas p ggebracht worden. Voeg g toe 1. Petr. 3 . 3•
277 Statua vestes holoseric. non sentiunt, ^ sic oportet p sa sapientes Tentes.
Vergelijk g l Langius, ^ Vestis, > p. p 1354
Standbeelden voeleneen g zijden zijdenkleren, ^dat moet ook voor de wijzen ggelden.)
i28[Bijgeschreven]Ad lg
finem hoc, ubi de excusando.
(Dit aan het einde waar ik spreek p over het verontschuldigen.) g
z29 NB male non est morem se qui modo absyt Y su perbia.
N.B. Het is niet verkeerd de mode te volgen, als er maar geen hoogmoed
bijkomt.)
j
g ^ g ^
3 o [Bijgeschreven] 1g add. dictum Aristippi pp 7 1 Px oc'rt^ ^ `8ov" ^ s^ ó u x etc. etc
+ Zie Leendertz 1904, 9 4^ D. p 144^ n. 3. 3 en (vertaling) g p p. 47^ i n. 3. 3
(Voeg g het g gezegde g van Aristippu Artsti us toe.)
3i° Possunt mutari loca su erbie.
(Deplaatse elaatsen over de trots kunnen verwisseld worden.)
3 Si quis q intelli ^' volens oportet p comiter lo q uatur ,quin
et nosci volens comiter
vestiatur? Vid. 107. 7 favorianus et demonax io8.
(Als het voor iemand die verstaan wil worden nodig g is minzaam te s preken
waarom zou hij die gekend g wil worden zich dan niet zorgvuldig gkleden?)
33 Ocito cum alius, ^ mingo g cum alius. sic etiam in vestitu semper p pron
isumus ad
imitandum.
kaa gpals een ander gaapt, gp> ik water als een ander watert, zo zijn wij 1 ook in de
kleding g steeds geneigd g g tot na-apen.) p
34 Mocht ick te ghen Adam ende Eva pleijten, p l ^ ick soude haer self de schult geven g
su perbix
minimé.
3S °
(Als ik tegen g Adam en Eva moest ppleiten, ^ dan zou ik hun zelf de schuld geven, g
zeker niet de hoogmoed.)
Sur les tetins des femmes, l'histoire de Gondomar, des perdrix p blancs de
Es pg ane.
Over de vrouwenborsten, deeschiedenis g van Gondomar, ^witte Spaanse p
patrijzen.) atrij. l
3 6 Nil erit ulterius quod
nostris morib. addat
Posteritas, eadem cupient P facient que
minores
Omne inraeci p iti p vitium stetit. Juv. 1.
Ons nageslacht g heeft niets meer toe te voegen g aan dit verval van zeden, want
men zal later ook slecht, maar nooit meer slechter leven en elke ondeugd g staat
al aan de afgrond. g Vert.: M. d'Hane-Scheltenma 1 9 8 4, p p. 14.) 1
3óO [37] 'T COSTELIJCK MALL

37I De te ^ine necessario ferendum fortasse sed quod
de luxu?
(Noodzakelijke bedekking g moeten we misschien verdragen, g ^ maar wat te zeggen gg
van de overdaad?)
3 8 [Bijgeschreven] lg hanc partem
cum dicto Bernardi i nserendam ad hanc
[zie no. 16] et hic inseratur dictum pEpicuri. I 7 I i xP^ á etc.
+ Zie Leendertz 1904, 9 4^ p p. 73 I .
(Dit ggedeelte kan bij l het gezegde g g van Bernardus gevoegd g g worden, ^ bij 1 dit teken
[zie no. 16 en hier kan het woord van Epicurus p ingevoegd worden.)
39 Hic consid. p pauper. P Conclude.
(Hier een beschouwing g over de arme. sluit af.
440Aliud malum, nistabilitas ^ forma voor evoe d: get aliud g item excessus of qualities]. q
(Een ander kwaad is de onstandvastigheid g en een ander is de overdrijving 1 gin
de
kwaliteiten.)
I Tum et fortasse de o inione destituenda cum iudice.
4 p
(Vervolgens ook misschien over het niet hebben van een mening en een oordeel.)
g
442 Quid sapiens p inter hos fluctus. nam et in alteram p artemeccatur. p
(Wat moet een verstandig g man nu in deze stromingen. g Ook aan de andere kant
wordt immersezondi g gd.
43 Socr. dicere solitus ilium etiam Dijs 1 simillimum; ^ q ui qquam ppauciss. egeret. g I 2I
3.
Laert. lib. 2.
Socrates wasewoon g te zeggen gg dat hij hijzelfs aan de goden g zeer gelijk g l was die zo
min mo gelik
j behoeften had.)
44 Vid. eiusd. dictum ibid. Idem pper
finem. etc.
(Zie zijn uitspraak P op p dezelfde Pplaats. Hetzelfde tegen g het einde enz.)
45 N. Post excessum vestium commodé de numero et varietate. quod
malum
seipsum p pplectit sa pe. cum servatx multum vestes grow g out of fashion ende dan
comense in mas q uer ,qquod
transitum erit ad Instabilitaem forma.
(NB. Na de buitensporigheid in de kleding g kan geschikt g over aantal en
afwisseling gg gesproken P worden. En dit kwaad straft vaak zichzelf want langg
bewaarde kleren raken uit de mode en worden dan maskers. Dit zal de overgang g g
vormen naar de onstandvastigheid g van het uiterlijk.) 1
46N. In tract. de luxu etiam illud in ipsa p templ tem la sic ornatus intrare. Nunc autem
a foro nihil di ert et (si non temerarium dictu) fortasse nec scena ipsa. p
Chrysort. Y tom. 44. hom. 36. in I. ad Corinth. quantum q mali pproxime
rox hac
inseratur vid. Williams omnino. pg a . I 9.20. et se q. q
+ Williams. p 19, I g.
(NB. Bij de behandeling g van de overdaad ook dit nog. g Zelfs tempels p ggaat
men zo
uitgedost g binnen. Nu echter verschilt de Kerk helemaal niet van de markt, en
als het niet al te vermetel is om te zeggen) gg misschien zelfs niet van het toneel.
Om te weten hoeroot g het kwaad is, zie ^ vlakbij lde plaats p waar dit is ingevoegd,
voorala p 'na ^ I 20 9^ en volgende g van Williams.
jóI [j7] 'T COSTELIJCK MALL

I 47 1rpN.
In luxu a tinctura lanii ad formam corporis.
NB. Bij } de overdaad van het verven van de wol naar het uiterlijk 1 van het lichaam.)
4 8 Contra luxum vestitum. vid. minas Esai^ 3 . 16. et se seq. q
(Tegen een overdadige g kleding g3 zie de bedreigingen van Esaia. . 16 en volgende.) g
49 Nec facias quod q
Umidiusuidam q (non longa g est fabula) dives,
ut metiretur nummos; ita sordidus ut se
Non umquam servo melius vestiret. Hor. 1. Serm. 1.
(En handel niet als een zekere Umidius (een kort verhaaltje is het) die zo rijk l
was dat hij zijn geld kon meten; ^ maar zo vies-vrekkig g dat hij zich nooit beter
kleedde dan een slaaf. Hor. i. i 94 .-97•
S o De Puellis a marier,qu'il q ya de l'excuse d'un peu p bien se vester. si'l
meenent
daerbi' 1 veeltijdts halen.
veeltijdt
7
Marginalia bij de tekst ol. 6 recto)
g ^
Quid diceret ergo, g ^ vel qquo non fugerit, g si nunc hec monstra videret? luven. i 5.
(Wat zou hij zeggen, gg ^ of waar zou hij zich verstoppen, pp ^ als hij dit soort gruwels g
nu mee zou maken? Juvenalis. Sat. I 5•
171,7 I 2. Vert. M. d'Hane-Scheltema)
Psilotro nitet, aut arida latet abdita cretá. Mart. lib. 6. ep. p 93 . 9.
(Zij l glimt g^van de ontharingscrême of blijft verborgen onder een droge korst
blijft g g
krijtpoeder.)
8 Plin.
Plinius.( Nat. Hist. L. xxv, C 11. Het verhaal van de kunststukjes van Alelles en
Protogenes. Zie Leendertz, 1904,bi' dit vers)
g , bij
9 Illo magno ^ peccato p rimi P hominis natura ibi postra in deterius commutata non
solum facta est Peccatrix ^ verum etiam ggenuit ppeccatores. Aug. g nup de nut et
pisc. C. 34.
+ Zie Langius, ^ Peccatum, > p9982.
(Door dierote g zonde van de eerste mens is daar onze natuur ten kwade
veranderd en niet alleen zelf een zondareseworden g maar zij brengt zelfs ook
zondaars voort.)
10 Peccatum quod ex Ppeccato oritur, ^ non jam l peccatm P tantummodo, sed et
peccatum est et ppoena Ppeccati. Gregor. g 2 4.
moral.
+ Zie Langius, ^ Peccatum > p9 80.
(De zonde die uit de zondeeboren g wordt, is , niet meer alleen zonde, , maar én
zonde én straf voor de zonde.)
I I Natura hominumrona P est ad clementiam, ^ et in alieno peccato p sui quisque 9 q
miseretur. Ambr. in epist. p
+ Zie Langius, ^ Misericordia, ,pp.
826.
(De natuur van de mensen isenei g d g tot medelijden l en in andermans zonden
heeft ieder medelijden 1 met zichzelf.)
382 [37] 'T COSTELIJCK MALL

I2 Phrenitis
(Krankzinnigheid.)
I
2
3
4
5
ij-ol. 6 verso)
Quis tam ferreus ut teneat se. Iuven. Sat. I.
(Wie is zo van ijzer dat hij zich beheersen kan? Juvenalis, Satire I. I).
ijzer 1 ^ 3
Inter serium et linteamina ,qeibus tibi videris fulgidus ^ et formosus, ^ intelli ge
te
nudum, , conscissum, , sordidum, , mendicantem. Hier. in epist. p
Zie voor de vertaling: g fol. 7, ° 3i . Het tussenzinnetje quibus- ormosus: waarmee jij 1l
jezelf schitterend en prachtig P g zult vinden) ontbreekt daar.)
Propterea p ista nobis tribuit Deus ut operiamus p nuditatem. Chr Chrys s. hom. 28. in
p . 12 ad. Hebr.
+ Williams. P 26, b.
(Daarom heeft God ons die dingen g toebedeeld, ,p opdat wij onze naaktheid
konden bedekken.)
Verbera ventorum vitare imbres que coactos Lucr. lib. S.
(Gedwongen om er het geesslen g van regenbuien g en stormen te mijden. l
(Lucretius, Over de natuur, , vertaald door Aeg. g W. Timmerman, , bezorgd g en
ingeleid g door P.H. Schrijvers, 1 , 1984, Boek S, 95 5.)
Ita fitost p quam sa ere P urbi
Cumi Pere ppet paemis vent nostrum hoc maris ex pers. p Pers. 6.
(It's always Y so; , ever since this emasculated wishdom of ours entered the city ty
alang g with dates and pepper. p pp Persius, Sat. vi, > 38-39 3 3 vert. 9 uit de editie in de
Loeb-reeks.)
6 Civett.
(Civet, welriekende olieachtige stof afgescheiden door de civetkatten.)
g g
12 Tunc autem consummata est infelicitas ubi tur ia non solum delectant sed
, p
etiamlacent: et desinit esse remedio locus: ubi uir fuerant vitia mores sunt.
p q
Sen. ep. z8.
p
aar het dieptepunt van on ongeluk g is dan bereikt, ^ wanneer schandelijk gedrag g g
niet alleen een bron vanenoe g en g is, maar ^ ook verdedigd g wordt, ^en er is geen g
ruimte voor remedie meer, waar tot levenshouding gggeworden
is wat als fout
begonnen g is. Seneca, , Ad Lucilium e istulae moralen morales, 39, 6. Vertaling: g C. Verhoeven, Verhoeven
I 980.)
I 3 Inter causas malorum nostrorum est quod q vivimus ad exempla, ^^ nec ratione
com ponimur sed consuetudine abducimur, Quod si pauci facerent, nolumus
^ p
imitari ,qquum plures P facere coe p etunt quasi ,q honestius sit, ,q quia frequentius, q
se quimur, ^ et recti apud p nos locum tenet error ubi publicus p factus est.
(Een van de oorzaken van onze ellende is dat wi' wij ons in het leven laten leiden
door voorbeelden, , en ons niet op p de rede verlaten, , maar met de mode meegaan. g
Als iets door weinig g mensen gedaan g werd, ^ zouden wij het niet willen navolgen, g,
383 [37] 'T COSTELIJCK MALL

maar zodra meer mensen datzelfdeaan g doen wordt het als het ware meer een
morele norm omdat het meer voorkomt engaa enaan we het overnemen. Zelfs een
neemt bij ons de plaats p van een redelijk l beginsel ^ in, ^ zodra zijg zgangbaar g
geworden eworden is. Seneca, , Ad Lucilium e istulae moralen morales, i2 3 , 6. Vertaling: g C.
Verhoeven ,9) 1980.
I 4
Arist. de Ani.
Aristotelis ,) De Anima
7 recto)
I Auribus extensis ma os commisit elendros. Iuven. 6.
Zij j draagt in haar uitgerekte g oren reuzenparels. p Juvenalis, , Satire vi, ,4S 458).
2 Seneca alibi ,p patrimonia auribus inset. etc.
Seneca ergens g anders over vermogens g die in de oren worden g gehangen g enz....
+ Een letterlijk 1 citaat heb ik in deze woorden niet kunnen zien. Huygens Yg
doelt waarschijnlijk op p Seneca's brief 87 7 `Discussies over het goede', g , waar in
passage i 8 te lezen staat: `Idem evenit magnorum lm domins patrimoniorum atrii monorum:
illorum etappendices pp sunt'. (Hetzelfde gebeurt g met de eigenaren g
vanrote g vermogens: g zij zij zijn niet meer dan bijkomstigheden l g en aanhangsels g
van die vermogens. g Vertaling: g C. Verhoeven, ^980 1980).
3 La pides oriente petitos p et uantos q onus est aure tulisse duos. Ovid. de
Med. fac.
(You adornour Y necks with stones sought g from the East, ^and so large g that the
ear finds two a burden to bear. Ovidius, , De medicamine aciei liber, , z 12 , 2.
Vertaling: g Mozley, Y^ 9 2 9[Loeb]
.)
6 Hor.. 4Carm. Od. . 7Cuncta manus avidas fu ^'ent herendis ^ amico qquae
dederis
animo.
(Alles wat ll jij voor je eigen g toekomst liefdevol spaarde, p wordt door de erven
vers verspild. p Vert. Schrijvers I1993)
8 A divinorum contemplatione p. qquoties ad humana recideris, ^ non aliter call gabis
quamquorum q oculi in desam umbram ex claro sole rediere. Sen. Nat.
quaestiones q lib. 3^ praefat. fat.
(Whenever Yyou withdraw from an association with divine things g and turn to
human affairsou Y will be blinded, ^like the eyes of those who turn from bright g
sunli g ht to dark shade. (Seneca, , Naturalis uaestiones I , III ,p pref. II ,p p. 206-209 9in
de editie van Thomas H. Corcoran ,97)
1971[Loeb].
doratas 9 pennarum Rapidi p vicinia solis Mollit pvila
vincula ceras. . Ovid. vid. Metam. M. 88.
(De nabijheid van het snelle zonlicht maakte de vleugellijm g l – geurrijke g l
bijenwas- al zacht. Ovidius, Metamor bosen viii, 225-226. Ed. M. d'Hane-
Scheltema '993)
99a Sen. epist. p Quid est sapientia? p semper p idem velle at ^que
idem nolle.
(Seneca. Epistulae Morales xx ,S5).
Wat is wijsheid?
Altij Altijd hetzelfde te willen en
te willen.)
384 [37] 'T COSTELIJCK MALL

12 Nec mutamrofect() p repertam ullam esse Hodie dicunt mulierem ullo in seculo.
Plaut. Asin.
(And then that common saying: `Never now, ^ nor through g the ages, g^ never an any
w woman dumb'. Plautus, , Alularia 1 2 5-I 26. Vertaling g van Paul Nixon, , The ot of
gold, old I 916[Loeb].)
3
I
2
3
ol. 8 recto A bij de tekst in de linkerkolom)
J
Horam ultimam idcirco dominus noster nobis voluit esse incognitam, ut semper ^ ^ p
ppossit oss esse suspecta: s ut dum illam praevidere p non possumus, p , ad illam sine
p
intermissioneil
pro Peremus. Greg. g Homil. in H.
+ Langius, gi , Mors, ,p p. 845 8
(Daarom heeft de Heerewild dat ons l,
ons laatste uur onbekend zou zijn,
opdat p het altijd altijd verwacht kan worden; ^ zodat wij
er omdat we het niet kunnen
voorzien, zonder ophouden p heen ijlen. l
Quare vitia sua nemo confitetur?uia q etiam nunc in illis est, somnium narrare
vigilantis est. sen.
aaromeeft g niemand zijn zijnfouten toe? Omdat hij hijnog galtijd l daarin
ondergedompeld is: om een droom te vertellen moet je jewakker zijn. 1 Lucius
Annaeus Seneca, , Ad Lucilium e istolae morales S3^ 8. Vertaling: g C. Verhoeven,
1980.) 9
ol. 8 recto B in rechterkolom)
Ovid. De Medic. fac. Induitis collo lapides p Oriente Ppetitos. Et qquantos
onus est
aure tulisse duos Ovid.
(Deze aanhaling g uit Ovidius is middels een verwijsteken gPgeplaatst bij regel 38. bij g 3
Huygens YgPnoteerde het citaat ook op fol. 7 r, , I 3. Zie voor een vertaling galdaar.)
HERCULES ^ IN LYDIA induebatur muliebri cultu apud P Omphalem. P Lyd. Y Reginam Re nam.
Deze anecdote uit Plutarchus wordt verhaald bij Lan ^ 'us Otium > p 935•
(Hercules werd in Lydië Y bij Om hale de koningin van Lydië. gehuld in
bij P^ ^ Y g
vrouwenkleren.)
KEPKTPAIA MAETIE de re su peivacaneo cultu ornata. qquadrat in ea quibus
ornatus additur neutiquam q decorus aut congruus. g Cerc Y reisqquoniam uon am crebris
seditionibus agitabantur, ^ ^ mos erat gestare g flagra g ingentia, g ansis eburneis
exornata.
+ Huygens Y^ ontleende dit beeld aan Langius, ^ Vestis en wel de laatste rubriek
van dit lemma: Adagia.
KEPKTPAIA MAETIB een Corc Yraeïsche gesel. g Men zegt dit van iets dat met
overbodige gpr acht versierd e is. Het slaat op phet versieren van zaken waarbij een
versiering g absoluut niet mooi is of gepast. gp Aangezien g de Corcyraeërs Y
herhaaldelijk met opstanden p werden geconfronteerd, g ^ bestaat bij 1 hen de
gewoonte gw e reusachtige g zwepen p te dragen g die met ivoren handvatten waren
versierd.
3 8 5 [37] 'T COSTELIJCK MALL

,
[38] VAN OVER 'T NOORDER NAUW
COMMENTAAR Na de voltooiing g van zijn Costelick Mall dat nogal g wat contacten met Cats en
diens Zeeuwse kennissen met t zich meebracht s richt Hu Yg ens zich vanuit
Londen met dit gedicht g opnieuw p tot zijn 1 Amsterdamse t vrienden Hooft en de
zusjes ss 1 Anna en Tesselschade Visscher. Blijkbaar had hij er behoefte aan de
vriendschapsband, p,^ ontstaan in 1620 (vgl. gggedicht
28 het jaar l daarop
bestendigd g (vgl. g de ` Sc h ck on n'[29-30]en e Hoofts uit geleide g edicht 3i
j)
opnieuw p aan te halen.
Na de begroetingmaakt Hu Yglens zich ic a als s sschrijver
van deze rijmbrief l bekend
waarbij l hij l aangeeft zelf z bbij l hen vergeleken g maar een matig g dichtere l te zijn l
'die die den to ppvan tconsti 'tconstigh g hoeven-vocht Soo menichmael besucht, soo selden
heeft besoc h't r. I 9-20 . Hij deelt zijn `hoe wat, , waer en wanneer' mee (r. 2 9 -49
en stelt zich het vade vaderland d vooroen ogendat hij hijal zo'n vijf l maanden niet iet meer
ggezien heeft. De regels e e 49-84 4 9 4 roepen p achtereenvolgens g de vaderlandse plaatsen p
op p die Huygens Yg in zijn l poëtische p "ti che terugreis g aandoet: 's-Gravesande, Den Briel,
Scheveningen, g Den Haag, Haarlem a en Muiden. Bij Muiden aangekomen,
herinnert hij l aan de ggebeurtenissen die Hooft op p het toneel heeftgebracht, aan
de kunstzinnige g bezigheden g van Anna Roemers oe s en laat hij hij Tesselschade de naar
zee vertrekkende schepen pen bbehouden
vaart wensen. Het slotgedeelte g (r. 8 5 -116)
ggebruikt Huygens Yg ter beschrijving van de dichterlijke l macht die zij lggedrieën
bezitten. Deze macht kan hem een voorspoedige thuisreis bezorgen g en moet
zelfs in staat 1zijn "t t rv eedsam i gh begeeren e eg Des Britschen B Onder-Godts
open v are a nt:Israels tot Hollandts baet te keeren' (r. 108-1IO .
Huygens Yg n heeft e deze d brief in verzen naar zijn 1 broer Maurits in Den Haag
gezonden met het verzoek hem door te sturen naar Amsterdam. Op p 6 'uni 1 1622
ontving o g Constantijn l^g in Londen de bevestiging dat aan zijn l wens was voldaan.
Maurits schrijft hem op p3o
mei:
De dag g nadat ik uw verzen hebgekregen, ik ontving gze
's avonds om 1 o uur,
heb ik ze doorgestuurd g naar r Amsterdam, zodat lg het niet aan mij gelegen g zal
hebben als ze ze niet kersvers hebbenekre g gen.'
Vervolgens e f l Maurits g ensggeeftde mening weer gdie
ze thuis over dit nieuwe vers van
Constantijn hadden gevormd: g
Ik heb zeBlezen g met Vader en Moeder enz. Zij Zi begrijpen be rij en er niets van, en niet
veel beter ver ^ n ghet TIIil^ di e ortaan vo alleen no maar g wat van u komt kan
bewonderen
e nderen oop de manierr
zoals oals men zich verbaast over het vreemde taaltje
van een Indiaan, Turk of o laten ate we zeggen egg een Fries en als enig g oordeel ze zeggen
Watek'.2 g
In Hu Yge
n s' familiekring gl zijnvernuftige
werds stijl dus niet gewaardeerd. g In een
ijnbrief rif va van 8 ji lunaan
zijn ouders zegt hij hij hierover:
Ik heb er lak aan dat men mijn ggedichten moeilijk l vindt; ik ben nooit uit op
duisterheid, ,l maar op pg
ongebruikelijke en tegelijk krachtige g woorden, v zolang gmijln lezer, die gemaakt er p plezier h in f eet in at wat ik emaakt heb, door ^ te dringen, g^maar
niet in
zijn l teleur gesteld
wordt. Zonde r de deze inzet wordt het een wel erg glaffe
zaak, ,g
zulk rijmwerk dat zomaar o de hersenen van de meest hersenlozen in aat. 3
386 [jó] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

Die waardering g verwachtte Constantijn wel van zijn zij Amsterdamse vrienden.
eenpostscriptum onder een brief van 2 3l uni aan zijn zijnouders laat hij hijweten
dat het hem verbaast nog gg geen antwoord van die Amsterdamse dichters te
hebben ontvangen.4 g
YgDitu
gedicht
leverde binnen de H ensstudie argumenten voor discussie oop
twee terreinen: dat van des PYcholo 'e ^en dat van de politiek. p Smit en Poulssen
tekenen vooral in verband met De u y tlandi g he Herder 4I Huygens' Yg psychische p Y
gesteldheid. esteldheid. Zij menen dat Huygens Yg in Engeland g in een zware depressie p
vree e k rde. Zwaan w betoogt daarentegen g (in forse bewoordingen) g dat hun
voorstelling van zaken `in hoofdzaak op p fantasie' berust. Hij } ziet in de
reels regels 3 2- 48 van dit gedicht g een argument gu voor de stelling gdat Huygens Yg
`Geestelijk 'Geestelijk goed toegerust' g en `ook lichamelijk gezond' was) Voor dit gedicht g
heeft Zwaan m.i.elijk. g l Op pdeze kwestie kom ik terug g bij l g4 gedicht 1 .
In het Hooftjaar l 1 9 81 publiceert p Marijke l Spies P de visie dat Huygens Yg met dit
ge dic ' h en t^ dan d met name vanaf regel g 9^ I Hooft wilde bewegen gen 'iets ets te ondernemen
waardoor het Engelse g pparlement – Hoger- g en Lagerhuis g – milder zou
kunnen wordenestemd'. g Tineke ter Meer heeft, ^in het Huygensjaar Yg 1 1987,deze
visie weerled g door het gedicht te laatsen p in de traditie van het p ro p een ptikon.
Zij 1 ziet geen g reden om deze regels g een politieke p bedoeling gmee te geven.6 g
UITGAVE
LITERATUUR
OVERLEVERING
Wor Worp Gedichten I, ^p .2 S9 -261; ^Worp P 1 97 6 p. ^p 2 4-28
(met annotaties); annotaties Van der
Heijden, l ^ Spectrum 8 (met inleiding g en annotaties)
Smit 1966, 9^pp. I z 1• ^ Zwaan 1 9 69^• Smit 1 9^p 80 p. 98- 9 I oo^ ^ Spies p 1981; Ter Meer
1 9 87, 7^ p D. 3 2- 37^ • Schenkeveld-Van der Dussen 1988, p. . 1 6- I. 7
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 1622, fol. 9r. Een enkelblad van 3 0 5 x 207 7 (aan de
onderzijde: Zoo mm . Dit handschrift is vermoedelijk vermoedelij een afschrift van een
kladversie. Zie de variant in regel g Io 3waar Huygens Yg aanvankelijk aanvankelij de
aanvangvan regel g 1 o 5had genoteerd. g
Dr Dit gop gedicht werd voor het eerst uitgegeven, o een a part ongesigneerd g ^ half vel
achter de eerste druk van Batava Tem e ... Tot Middelburgh, g ^ Ghedruckt bY
Hans vander Hellen, > voor Jan Pieterss. van de Venne, woonende b Yde
Beurse
in de Schildery-winckel, Y ^ 1622 (zie onder Overlevering g bij l gedicht g [36]). 3 In het
ex. KB 2 116 B 22 is het ongesigneerde halve vel foutief ingebonden g in het
midden van het laatste katern, > e, > dat ook een half vel groot g is.
D2 In de tweede druk van het Costelick Mall en Batava Tem e (Middelburg, g, 3 is
ditedicht g opgenomen pg achter het Costelick Mall. Het beslaat de niet ggenummerde
pagina's a C2 C r. p 4 Deze tweede druk is `onversien ^ onverbetert' opgenomen pg in
boek Iv van de Otia. (zie onder Overlevering g bij }[37].)
Ot
KZ
K2
= D2
Koren-bloemen 1658, 1111 Boeck `Van Als', 2A - 2A p. 189-19z.
S> 3 4 ^P
Koren-bloemen 16 7^ 2VIII
Boeck. `Men g elin g h' 3 K- 3KZ ^ p. 44 1-444•
387 L38 VAN OVER 'T NOORDER NAUW

DATERING Hisedateerd: g Id. Mais 1 1622 (= i S mei 162 2 .
NOTEN "Le Lendemainue q ''a j'ay recu vos Vers (je les recus lesoir a I o.heures je l les aay
envo é a Amsterdam qtellement qu'il n'aura tenu a moy Yqu'il s ne les ayent Y toutt
frais' Ik citeer naar het handschrift dat zich bevindt inde d co collectie ec e Cu Yp ers van
Velthoven in het Rijksarchief Noord Brabant te Den Bosch. s De brief iis
uitgegeven door M. de Haas (De Haas 1929,nr. pg II . Worp geeft slechts een
edeelte g naar een vroegere Ppublikatie(Briefwisseling nr. 54 1 . De vertalingg
van
Smit (Smit 1980 9 p. 99) is niet vrij van fouten.
2 `Je les ay y leu, avecq q Mon Pere, Ma Mere etc. Il[s] yn' entendent t rien, n y moy Y non o
guieres ^ p plus, ^qui ne scay Y d'orenavant qu'admirer q ce qu ui vient devous, ^ a la fa^on
q s'estonne du lan g a e g estranger g de quel q que q Indien, ^ Turcq, q^ Frison pour p le
moms et direour P tout 'u lg ement `Maer hoe drollich gaet g dat'.' Zie vorige g noot.
3 Worp rPBrie isselin g nr. I S . S` e me ris de la difficulté qu'on q trouve en mes
compositions; p ^ 'amais jamais je j n'affecte l'obscurité, mais des paroles P inusitées et
ensemble ener g eti ques ^ si que q mon lecteur, ^s'amusant a penetrer p ma conception, P
ne se trouve frustré de son attente. Sans cette diligence g c'est chose grandemen rendement
q la rime, ^qui desormais passe P par p la cervelle des plus P escervelez.'
Zie ook Schenkeveld-Van der Dussen1 9 88 ,p p. 1 7, en Van Strien i 990,pá o- 34,
m.n. p. 32 n. 2.
4 Worp p Briefwisseling nr. i S8. ` e m'estonne de ce que q je ne re ^o
aucune responce
je Y P
de cesoëtes p
d'Amsterdam.' Overigens had Maurits (en mogelijk ook de rest van
de familie) niet zo veel op p met Hooft en de andere Amsterdammers. Dat maak
ik althans op p uit het feit dat Maurits in een brief van 1 S1 juli 1622 lijkt 1 te reageren g
op dit ppostscriptum p door een actueel incident aldus in te leiden: d `Vostre P.C.Hooft C. Hoo t
a un sot de frère, ^ggrand Arminien...'. (Mijn l cursivering.) g De betekenis van dit
incident wordt verklaard door Van Tricht in de toelichting gj bij brief i88 (Van Tricht
197 97 6 ,P 4SS . Het handschrift van Maurits' brief maakt deel uit van de collectie
Cuypers YP van Velthoven (Rijksarchief l Den Bosch. Zie De Haas 9 9^ I 2 .8- . p. 9
5 Smit 1966, 9 ^p. 11 7-1 55 ; Poulssen 97 I ^2' Zwaan 97 I 6 ^ . pSS 1- . Smit heeft zijn 1
visielikens l Smit 180 9 ^ p. 9 8 -ioo) bijgesteld. lg
6 Spies p 1 9 81, . p. 109-116; ook in haar Vondeluitgave g (Vondel 1987,deel i >
pp. 221-222 en 2 S6 n. I08 ' ^ Ter Meer I 9 87^ p. 3 237.
VARIANTEN
[titel]
H Aende Joffrouwen I Anna ende Tessel-schade Vischers I ende de Heere
P.C. Hooft, Drost van Muijden.
Di GROETE 1AEN DE IOFFROUWEN IAnna ende Tesselschade i Visschers;
MITSGADERS DE HEERE 1 P.C. HOOFT I DROST VAN MUYDEN.
D2 GROETE IAEN DE IOFFROUWEN 1ANNA ende TESSELSCHADE IVISSCHERS'
MITSGADERS DE HEERE i P.C. HOOFT, DROST VAN MUYDEN.
KI AEN DE IOFFROUWEN IANNA ende TESSELSCHADE iVISSHERS*' IMITSGADER MITSGADERS DE
HEERE I P.C. HOOFT, DROST VAN MUYDEN.
K2 Aen de JOFFROUWEN
ANNA ende TESSELSCHADEVISSCHERS; Mitsgaders den
HEERE P.C. HOOFT, DROST VAN MUYDEN.
jóó [3ó] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

I H Van over 't Noorder Nauw daer Roomen buiten l slingher g
Dr 'tNoorder-nau, , slinger, g,
Kr Roomen,[
2 H 'Tvervloeckendeedrei' g lg1 h van sijn ggelasen vin her vinghe
sijn' verachten
l
3 Voor doove deuren sendt; ^ daer aen den

I H Van uw drij-waerdicheijt affwesende bemindt,
1 ?
Di Ju [ ]
Kr uw af wesende
K2 uw'
1Ha 7 Affwesend' met hem draeght, g^affwesende
doet vieren
b
Di
Kr
1 j met hem ( r
bi' sick [ L
l
b Ysich
Af wesend' af wesende
I
18 H Door all dat nae de doodt soeckt leven in Laurieren.
Dr Laurieren;,
1H Die Hui' ens die den to van 'tconstigh hoeven-vocht
9 lg pp g
Dr Huygens,
0 H Soo menichmael besucht, soo selden heeft besocht,
,
Dr menich-mael[
21 H Soo menichmael den randt van uw' verhevenluimen
P1
Dr menich-mael boort
22 Ha Verslaghen heeft staen sien het wolcken-water schuijmen,
g l
b
Di aen-ghesien
g
D2 aen-esien g
Kr aen-esien g
2 H En mogelijck het vier ontleenen van een sterr,
3 gj
Kr een' Ster
244 H Wt aller veeren reijck, liluijt aller ooghen g sperr. p
Dr sperr, p
Ki Uyt[ Y sper; p^
2 5H S Terwijl hij, 1^ worm gelijck, g l^ met sijn l gewicht g vede ghen
Di h Yworm- ghelijck 1
K2 hy, Y^ worm-gelijck, g l
27H Van 'sWerelts slick doorcroop, bij uw vlijtich hoogh
7 l p^ 1 1 g
Dr door-kroop,[
299 H Heeft noch ver getelheijt l in Keene gheen van uw' borsten
ver hetenhe g Yt
o H Het vriendelijcke murw soo dick-diep doen vercorsten
3 l P
Dr vercorsten,
3 I H
Dr
Off 'tvragen g naer uw' Vriendts hoe, , wat, , waer en wanneer, ,
uw's Vrients, Wanneer
Kr uw
390 [jó] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

3 2 H Verstreckt u noch een vreucht; Hij leeft; en, vrij noch meer,
Dr leeft en
,
3 H Hi Hij voert een rappe pp ziel een onverlemde reden
Kr ]een'[
In 't onverroest gespan van lemteloose leden:
34 g p
Dr leden;,
Kr leden.
35 Ha Herneem sijn 1 volle J jeught, g ^ en midden in 't gedran gh
b besitt
Kr sin' j
H Van meni hmalen meer betreckende mallooten
37 g
Kr Mallooten,
38 3 H Dan daer de Grieksche Vos in't oor van sijn lpilooten
Kr sin' j
40 4 Ha Sijn l ongestadicheijt g 1 ded' steunen op p sijn l mast,
b wanckelmoedicheijt J
4 2 H Van Ebb' en Vloets g gemoet, , en als de minder Booten
K2 ontmoet, en,[
43 H Gecabelt metten rugg gg van die haer vorens gaen, g
Dr met den
Kr aen
44 H Beslaet als met g eslee pt een eerlijck eerlijc achter-aen
• metheslee g pt
Dz ghesleep Kr Beslaet,[ gheslee p, t
K2 mé
)j
45 H Bij J 's Vader-landts p pinas, ,at dat aen de Teemsche stranden
Di Aen
Kr Vader lands*
K2 Vader-lands
46 4 H Drij ) en twee reijsen nu den maenringh g sien ontranden
Dr[ Maen-rin gh
47 Ha
b
Drireijs sien vullen heeft, en onverduldich wacht
Vijffreijs l l
Dr
Kr
Viff j mael
Vijl
448 H Op p 't eijntelijck en wel ontladen van sijn vracht.
eijntelijck l
Dr'te Yndelick
Kr sin' j
391 [3ó] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

499 H 0 's Gravesander sp> its ó Brielsche boet en baecken,
Dr 'sGravesander-s p, its
o H Wat soeter Aeols kindt sal sijn beleefde caecken
S l
Kr si`n'
l
5 I H Ontswellen op p dit zeijl, l^ en in uw Mase-mondt
Dr u
KI uw
2 H Doen kiesen op de Ree den ouden ancker-grondt?
5 p g
Kr anckerrond? g
Kz ancker-rond? g
0 Schevelingher Duijn, ó Haegsche boter-weijen,
KZ Scheveninger g
S3 H
g l ^ g 1
S4 H 0 Voor en achter-hout, ^ mijn l mirt mijn lauwer-meijen,
mijrt, 1 1
DrVoor achter-hout,
Kr 1
mi`n'
H Wanneer sal Hui' ens weêr, ontballast van 'tgewicht
5 5 lg ^ g
Dr Huygens
D weer,
5 6 H Van Hooffs becommeringh, g^ in uw gewenscht g gesicht g
Dr uw'
Kr uw
5 8 H Daer van wraeck, van bedrock van dubbel-sin, van veijnsen
Dr dubbelsin,
D dubdelsin
Kr dubbelsin,
5 9 H De smett niet aen en cleeft, maer vré, maer eerbaerheijt,
Dr aen kleeft,*
Kr aen en kleeft,
6o H Maer jock, l ^ maer gulden eews herboren slechticheijt? 1
Dr Gulden-eews
6i H Wanneer sal wederom 'tgerammel g van sijn l snaren
Dr 't gherommel
Kr sijn' 1 Snaeren,
6 2 H Verdommelt met sijn keel tot over Haerlems baren,
1
Kr keel,[
K2 si`n'
1
633 H Tot over 'tprachtich Veen, ^ tot voor de blauwe poort p
392 [3g] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

644
Van Hollandts Zuijder-diep Zuider-die te Muijden 1 sijn lggehoort?
Dr Zuyder-diep,
Y P,
Kr Mu Yden
6 5Ha S Te Muijden l daer men sei't 1 de Meer en min der boden
b hi' 1 weet
Di meer en minder* [ I
ICI meer en min der
66 H Het schuimende l evol g h g van Wint en Water-goden g
Kr [ I Watergoden g
K2 Wind- en Water-goden g
667 H Soo menighmael g om herr te luister l sijn sij geweest
geweest,
69 H Op Amstel-landts thooneel gevoordert en beschreven
9 p g
Kr Amstel lands
699 mare g
H adjourné. l citatus. gedreven. ^ ob ambiguitatem g
D r Ad' l ourné
D2 Adjourné.
1
o H Door Hooftsgeleerdecracht van niews te sien herleven
7 g
Di Hoofts cracht herleven,
7 1 H Van niews te *sien* betrapt, p? beticht, beloont, >g geslacht,
Dr betrapt p te sien,
72 7 Ha Den eenen in sijn 1 ton, , den andren in sijn lggracht.
b
1 j ton, ( r
cui'1p, Di Cu Cuyp, ggracht;
KI and'ren sijn'[ l
73 H Te Muien l daer de heest g van Hoofts gesoghen g g lessen
Di Muijden[ l
Hoofts
74 H Gevatt wordt en gegaert g g in suijv're suijv'r roemer-flessen,
su er Roemer-flessen,
suyve
su 'reW 76 7 H Vermaeghdt, g verlieffelijckt, J , de Wereldt over spatt. patt
DI spatt; p
D2 overspatt; p^
Kr over spat; p^
77 H Te Muijden, 1 soet vernacht, daer op p de dicke dijcken dijcke
daer,
78 H Die Goeijlandt borghe staen voor 'twijcken en beswijcken
7 1 g l l
DZ beswijcken,
l
393 [jó] VAN OVER 'T NOORDER NAUW

79 H De l 'on gher Vi meijt 1 het drijvende
ggedruijs edrui'1
Kr[ ]Visscher-me Y d [ ]
82 H Vaert, seijt, l gevareloos; g^ van kerven en van pompen p p
DI ghevareloos
D2 ze Y, It
Kr se g, ht
83 H, Houd' u den Hemel vrij, 1 en 1 merghen g off van daegh gh
887 H Te trouwen hebt gebrocht, g ^ en selver hand-gemeen g
Dr ghebracht
88 H
Di
K7
U drijen 1 hebt verwandt met all' end' ijede ieder een,
en
een;
899 H Dit's d ' o pge hoo Pte som van uws Vriendts t'achterheden;
tachterheden ^•
Kr t'achterheden
9o H Boogh g uw medooghen g oijt l voor ongeveijnsde g l reden reden,
Dr Boo gh'
Kr Boogh g
9 I H
Dr
Bui' ht > soete Willen, > bui' buijght, ht rept P uw rotz-roerens cracht, ,
[
]u [ l
Kr
[
] uw'[
92 9 H Uw steenen-sle p ens const , uw' Or Pheus-li'cke 1 macht
Dr Uw'[ macht;
H Hij kneede 't harde hartt van d'emmer onbewoghen
9 3 1 g
DI 'therdde hertt
H Vermocht heen wei' erin h op't smeecken van sijn snaer,
9 5 g lg g P )
Krsi'n' 1
97 Ha Van 'shemels opperhuijs pp l naer uwen toon te draeijen; 1 ,
b 'thoogh' g en middel-huijs middel-huij [naer
draeyen, Y,
9 Die 'tinden windaes dwinght, mijn zeil te doen bewaeijen
8 H De W g ^ 1 l bewaeijen
wind-aes
99 H
Dr
D2
Met een West achter-in; die 't Water-werck beleijt,
[
] belegt
{
in;
I oo H En al dat bov boven drijf

102 Ha Mijn roer te redderen, ^ mijn mij baren-baen te slechten,
slechten:
DI slechten,
Ki mijn' 1
1033 H

[391
COMMENTAAR
PROEVE OP 'T BEGHINN DER KLACHTEN IEREMIAE
Boven zijn berijming l g noteerde Huygens Yg het volgende g schematische overzicht
van de inhoud der Threni, de Klaagliederen g van eremia.
Threni continent
quinque sermones
quorum
In vertaling
I est Ecclesixu^ est cap
P •
2 est Phro hetae u^ cap. 2
P q p
est qEcclesi^ u^ cap. p3 .
4 est Pro phetae qu^ ca cap. p4
5 est Ecclesiae oratioqua q c.
enarrat calamitates.
contestatur adversus hostes
expostulat pro populo
p p pp
affert documenta ecclesiaz
laboranti.
expostulat p de malls gravissimis. g is
ex onit certamina spiritualia
p p
et victoriam
oratostea uam ex
P q
certaminibus fidè emersit.
expostulat de reb. omnib.
p
divinis. et humans eversis.
Causas illarum calamitatum
ex plicat.
l
denunciat judicium hostib. et
salutem Ecclesiae
expostulat
p
confitetureccata ad pcenam
p p
Petit misericordiam
De Klaagliederen g bevatten vijf verhandelingen: g i. van de Kerk dat is het eerste
hoofdstuk hoofdstuk; • 2 van de Profeet dat is het tweede hoofdstuk; >3van
de Kerk dat is
hoofdstukvan 3^4 de Profeet dat is hoofdstuk 4; 5 dat is een rede van de Kerk,
hoofdstuk.
S
[Hoofdstuk r verhaalt de ramp; p^men strijdt tegen g de vijanden. vijanden
2] klaagt uit naam van het volk; draagt de bewijzen aan aan de
lijdende l kerk.
Hoofdstukklaa 3 over de zeer ernstige grampen; p ^stelt voor oge de
geestelijke strijd strijd en de overwinning; g^ bidt dat zij getrouw g uit de strijd opkomt. p
396 [39] PROEVE OP 'T BEGHINN DER KLACHTEN IEREMIAE

Hoofdstukklaa 4 over alle te gronde g gerichte g zaken van God en mens;
geeft g redenen voor al die rampen; p^ kondigt de vijanden vijandenhun veroordeling gaan
en
het behoud aan de Kerk.
oofdstukklaa S ; belijdt ^ haar zonden dat zij straf verdienen; vraagt medelijden.
belijdt zij ^ l
Dit schema isedateerd: g 2 7Maij l1622. De Proeve op 't be ghinn
der Klachten Ieremite
zal op p die da g^ of kort daarna zijn zijn ontstaan. Blijkens Blijkenshet schema was Huygens Yg
vanlan p alle vijf vijf de Klaagliederen ^ te vertalen. Het schema komt op p mij over als
een excerpt P uit een of andere verhandeling g over de Klaagliederen. ^
De tekst waarna hij hij deze vertaling g heeft gemaakt, g ^ heeft Huygens Yg gevonden g in
de Latijnse bijbel met de vertalingen g van Tremelli us en unius.'
Y Huygens' gPProeve vertoont opmerkelijk l veel overeenkomst met The Lamentations
o erera for the mostart p according g to Tremelius van John Donne.2
Deze overeenkomst is waarschijnlijk terug g te voeren op p de gemeenschappelijke
g pp 1
bronnen die beide dichtersebruikt g hebben. De mogelijkheid g l dat Huygens Yg
door Donne's Lamentationsg eïns Pireerd
werd, valt evenwel niet helemaal uit te
sluiten. Huygens Yg7heeft al in de eerste decennia van de I de eeuw kennisgemaakt g
met werk van Donne, ^1 hij heeft hem waarschijnlijk in 161 9 ontmoet in Den
Haag g en heeft hem meermalen horen preken.3
Huygens' Yg keuze van deze stof `is mede te verklaren uit de kommervolle situatie
van het continentaleereformeerde g protestantisme.' p Zonder dat de gelijkstelling gl g
expliciet p verwoord wordt, , ppast Huygens Yg de klacht van de profeet p over de schuldld
en de ellende van Jeruzalem toe op p zijn eigen tijd.4 zijn g tijd.
Worp p Gedichten ,pi p. 262; ^ Zwaan i 974,p a p. 62-65 met S inleiding g en annotatie; ,
Huygens Yg94,P 1 8 p. 18-i (gemoderniseerde 9 spelling,met toelichting). g
LITERATUUR Poulsen 1972, 97 , pp. 60,65-66; Zwaan I 974 a• , Sellin 1982/198 3,. p. 201 vl gg^ ^
Daley Y I 99 o. ^ p 83 3 vlgg.; gg ^ Streekstra I 994^ pp.
1 99- 249.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA xL a , 1622, , fol. Io. Een enkelblad p papier p van 3 i Sx
202 mm.
Boven hetYg g
edicht noteerde Huygens een schematisch overzicht van de inhoud
der Threni , de Klaagliederen g van eremia (zie onder Commentaar . Dit schema is
ggedateerd: 27 7 Mai' 1 1 622.
H Ot Het handschrift is kopij p l ggeweest voor de Otia. De naast de titel geschreven g
signatuur gn74, K8 fol. een met potlood p genoteerd g cijfer l 2 daarboven en
afdrukken van beïnkte vingers g in de rechtermarge g duiden daarop. pWaarschijnlijk 11
op p het moment dat hij hijdit blad aan de kopij p ltoevoegde, g^heeft Huygens Yg zijn1
schema met enkele diagonale g strepen p doorgehaald. g Hij l voegde g toen ook de
regels g 25 S t m 28 (strofe 7) en de datering gtoe.
Ot Otia, 162 liber III, 'Bibel-stoff',
S, , , , p. 74.
Kr
K2
Koren-bloemen, 16 8 I. Boeck, `Bibel-stof' A p. 8.
, S, , , 4,p
Koren-bloemen, 16 2 I. Boeck, `Bibel-stof en Gods-dienst', A p. 8.
, 7, , , 4,p
397 [39] PROEVE OP ' T BEGHINN DER KLACHTEN IEREMIAE

DATERING De datering g van het schema bovenaan: 27 7 Mai' l 1622 ^ggeeft aan dat Hvermoedelij
Hvermoedelijk
Pof vlak na deze datum geschreven g is.
NOTEN I Zie Streekstra 1 994 .201-2o en het commentaar bij gedicht 1 en Zwaan
p. 3 l g 4
1 974a, 974 ^ p. p 3
2 Sellin 1 9 82/1 9 8 3 ,.201-202 pg
en met name noot 2. 3 . Lamotius' vertaling van de
Commentaries on the Lamentations van John Udal verschilt sterk van de vertaling g van
Huygens Yggg
(en Donne). Sellins suggestie dat `his amotius translation is
connected with the efforts of both Donne and Huygens', Yg neem ik niet over.
Koos Daley Y mengt op onverantwoorde p wijze de gegevens gg uit Sellins artikel door
elkaar wanneer zij stelt: 'Huygens' Yg letter of the siege g of Bergen g op p Zoom that
he shared with Donne in September p 1622 may Y well have prompted p p both poets p
to translate eremiah'ale Y 1 99^ 0 p S8
. Streekstra heeft in zijn zij dissertatie
^enten van de vertalingen g van Donne en Huygens Yg met elkaar vergeleken g
Streekstra 1 994, 994 D. 199-249). p
3 Paul R. Sellin1 9 88 ^ p p. 7^9^ I 2 3 - 30, I 33 I maakt zeer aannemelijk aannemelij dat
Huygens ens via adellijke Engelse g militairen als Sir Edward Conway Ykennis
heeft
gemaakt met Donne's Problems andparadoxes, Biathanatos en wellicht ook met
diens Conclave Ignati. g De suggestie gg van Bachrach 97 1 6 ^ p p. I I 4dat
de eerste
kennismaking g van Huygens Yg met werk van Donne verliep p via de Table talks van
Sir Henry Y Wolton in 1614 ambassadeur van Engeland in Den Haag,
Wotton, 4 g g^
door Sellin m. i. op pggoede gronden g betwijfeld. betwijfeld
Huygens Yg9 4^ 1 8 D. p106. Zie ook Zwaan 1974, 974 p. p62.
VARIANTEN
[titel]
Ha [ontbreekt}
b Proeve op p 't beghinn g der Klachten > eremiae.
KI Proeve
3
Ha Die aller Landen hooft en Vorstelijcke VorstelijckeCroone
hooft
eer
Ot eer [ ]
H Verwoest

II H Daerheen te vinden is; haer'

2 8 H [ontbreekt]
H-Oia Haer' vijanden l rondom ter spott p sitt en ter spijt.
b / /
Ot [ rondom
[401
[datering]
H [ontbreekt]
H Ot MDCXXII.
Kr [in'
P van de datering g staan onder het gedicht g drie streepjes. pl Huygens Yg
aanduiding g voor het fragment-karakter ^ van zijn 1 Proeve?]
K2 [ontbreekt]
KLUCHT UIJT DE VUIJST
COMMENTAAR co Het `ridder-slaen' vat Huygens Yg in dit grapje g pl letterlijk l pop
als het slaan van een
ridder. Hij is zelf kort te voren slachtoffer geworden g van de meer gangbare g g
betekenis van de uitdrukking. g Op p 2 7oktober 1622 sloeg g koning g Jacobus hem tot
ridder.'
In een brief van 25 S 1uli schrijft schrijftHuygens Yg aan zijn vader dat hij uit de laatste brief
van zijn zijn^
moeder begrepen heeft dat `de wereld zich is beginnen te roeren over
een zekererucht g dat ik ridder word'.' In dezelfde brief doet hij hijiets
van de
achtergronden g daarvan uit de doeken. Blijkbaar l had hij daarvóór zijn 1 broer
Mauritsevraa g d gom precieze p gegevens gg voor het wapen p dat hij hijals
ridder zou
voeren. Maurits begint ^ namelijk zijn brief van 26 juli 1622 aldus `Hierbij uw
namelijk zijn 1 'Hierbij
wapen P en aangezien g u mij l daar in bedekte termen naar gevraagd g g hebt, ^ voeg g ik
daar niets aan toe.' 3 Op p4 14 november feliciteert Maurits zijn broertje 1 in Londen:
De broer van kapitein p Killi grew heeft mij 1uw allerlaatste brief gebracht. g Uw
laatste waarin u mij l hebt ggevraagd g Uw Ridderschap p in orde te maken, heb ik
daarvoor niet kunnen beantwoorden. [... Met het Ridderschap, Ridderscha feliciteer ik uu,
en ik zie dat Vader, op p zijn dringend verzoek lezend wat u mij daarover heeft
zijn g l
geschreven ^ er meer voldoening g van heeft dan te voren zich niet in de lectuur
van een en ander storen latend en af en toe zuchtend van `zo'.'4
Vervolgens g beantwoordt Maurits de voorlaatste brief: `Ik zal dat ook doen en
discreet' 5 . Waarschijnlijkg
Waarschijnlijk heeft Maurits ook bijgedragen in de betaling van het
nogal g duur uitgevoerde g adelsdiploma p dat Constantijn 1 had besteld.
UITGAVEN Worp p Gedichten I, ^p p. 26 9.
OVERLEVERING
H Autograaf Hu yens g KA XLIII a, 1622, fol. 4r. Een blad papier p p van 2 90 x 205 S mm.
DATERING D G H is ggedateerd: Non. November. 1622 = S november 162 2 .
NOTEN `mi S 1980, t 9 p. ^pIoo-IOI' Unger ^ g 1885, S^p p. 10: `22 Octob. diploma p equestre', q ,
`2 '27Octob. `1'Accollade'. Het adelsdiploma p wordt bewaard in de British LibraryY
te Londen.
400 [40] KLUCHT UIJT DE VUIJST

2 Worp Briefwisseling no. 164: 'le monde avoit commencé a s'alarmer de certain
bruit de ma chevalerie'.
3 ‘Voycy vos armoiries et puisque vous me servésa plats couverts, nihil amplius
addo'. De Haas 1 9 29, nr. Het daar gegeven jaartal '1626' is een drukfout voor
`1622'. Maurits past aan het einde van de zin een citaat uit Horatius' eerste satire
toe (Horatius, Satiren 1. z I).
4 'Le frere du Cap.' Killigrew m'a livré vos perultiemes. Vos dernieres par ou
vous me mandés l'accomplissement de Volre Chevalerie, ne les avois rendu
devant.[...] De la Chevalerie, Congratulor, et je voy que Mon Pere, par les lir[e]
en instances que [vous] m'en avés escrit, en a plus de satisfaction qu'á devant,
voire ne laissé de le vues cy et la avecq quelque peu de Tanta' Geciteerd naar
het handschrift in de Koninklijke Bibliotheek, KA xxxviiic, 14 november 16z z
(door Constantijn ontvangen op 28 november 1622). Worp Briefwisseling I,
no. 1 95 , geeft een regest.
5 le le fais aussij et a discretion.' Zie vorige noot.
VARIANTEN
[titel]
Ha locus ex tempore
b Klucht uijt de Vuijst, van 't Ridder slaen.
[4"
DE UIJTLANDIGHE HERDER
COMMENTAAR Het handschrift van Huygens' Uitlandighe Herder bestaat uit twee in elkaar
gevouwen dubbelbladen.' Het buitenste blad doet dienst als omslag en
titelpagina. De eerste bladzijde draagt de titel Den uytlandigen Herder en dit citaat:
Hec est consolatio mea in afflictionibus meis, I psallendi argumenta esse mihi
statua tua, in I loco peregrinationum mearum. Psal. 119'
Ik beschouw deze woorden als een motto. De strekking ervan verklaart m.i. 'een
van de meest curieuze gedichten uit de r-je eeuw'. 3 In de moderne psalmvertaling
van Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde luiden deze regels zo: 'Ben ik in
kommer, dit troost mij: Harpmuziek blijft mij: uw verbondseisen in het huis
mijner vreemdelingschap.'4 In het vervolg van deze inleiding bespreek ik
kommervolle omstandigheden, het `vreemdelingschap' en de rol van harp c.q. luit.
Onder zijn rijmbrief aan Hooft en de zusjes Visscher die Huygens op i 5 mei
1622 voltooide [38], citeert hij uit de psalmcommentaar van Augustinus:
'Hij haat zijn vaderland pas echt, die meent er goed aan te doen in het
buitenland te verkeren.' 5 Huygens citeert hier instemmend. Hij heeft allerminst
een hekel aan zijn vaderland en hij verlangt ernaar weer thuis te komen. 6 Dat
verlangen heeft hij in mei; in het najaar heeft hij het nog. De onderhandelingen
die gevoerd moeten worden, duren hem al te lang en lijken uitzichtsloos.7
De weigerachtigheid van de Engelse koning om de Protestantse zaak in de Palts
te steunen – die steun te verwerven was één der opdrachten van het
gezantschap –, verminderde bovendien Huygens' hoop op een wending ten
401 [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

ggoede in de oorlog g van de Republiek p tegen g Spanje. P l Keer op P keer blijkt 1 uit de
brieven die hij in deze tijd wissselde met broer Maurits en zijn zijnouders zijn l
honger g naar informatie over de vrijheidsstrijd van zijn land- en geloofsgenoten.'
g g
Hetevoel gevoel ver van huis te zijn zijnen weinig gof
niets te kunnen uitrichten, maakte
hem depressief. P 9 In deze omstandigheden g zoekt Huygens Yg troost in de Bijbel. l
De woorden vansalm P vindt 79 hij van hij toepassing P op g zijn P eigen situatie en die
zijn g
van zijn zijn volk en vaderland. Uitgaande g van de impliciete P gelijkstelling gl g van de
Republiek P met het Bijbelse Israël maakt Huygens Yg een berijming l g van deze psalm. p
Hi' Hij voltooit zijn bewerking g P op 3i
november 1622. In de woorden van de
psalmist Ygens:
klaagt Huygens:
Wij 1 eertijdts 1 dijnen 1 roem, ^ wij leden dijner diner eeren,
Wij sitten spottelick P den schim Peren te praet, P
Wij sijn 1 der bueren jock, 1 ^ en waer wij 'tvoorhooft keeren
Wij zien, ^ wij hooren niet dan vin gherin gh
en smaed.
Hoe langh, g ^ gestoorde g^God, hoe langh g verachtst du 'tschreewen
Van diner l kindren onuijtschreewelijck 1 l ellend? (r. 97 I -202
Hij richt zich tot God om hulp: P
0 onser saligheits P^ hoop, heul en heijlandt, 1 Heere, >
Reick ons dijn' hand en hulp p in desen harden stuijt; l^ (r. 2I 7-218
Twee weken later, > omstreeks 1 december 1622 10 bedt ^ Huygens Yg zijn psalm p
literair in: Hij dicht een Introductio (r. 1-176) 7 en een E ilo gu r (r. 241-440),die hij
voltooit op P I december. Aldus wordt de psalmberijming p 1 g het middendeel van
het drieluik De ui JtLandi ^he
Herder.
De beide zijluiken ggeeft Huygens Yg een pastorale P aankleding. g Zijn J voorliefde
voor de herdersvermomming gin de literatuur zijn 1 we al eerder tegengekomen
zie 4 en 18 . Zwaan heeft erop pg gewezen dat het lied van de herder-koningg
David, desalm p voor ^ Huygens Yg een bijzondere bijzonderereden geweest g is om pastoraal p
te zijn."
1
In het eerste zijluik introduceert Huygens Yg `een hollantsch herder-jongen' l g (r. 1 S
die bedroefd liggend gg op p het strand van de oostkust van Zuid-Engeland g de eb
vraagt aan de overkant te vertellen hoe het met hem, de `ballip g-bor ger' (r. 54)
gaat g en dat hij met zijn ggedachten steeds bij zijn vaderland is. (r. SS-8o . Voor hij
uit ges
Proken
was, was de eb echter al vertrokken. Door eenzaamheid en stilte
daartoe aangezet, g ^ herneemt de herdersjongen J g zijn klagen. Hij richt zich nu tot
zijn g Hij
zijn l luit en vraa haar nu eens geen ` grillen' r. 12 S^ • v g1. 18 te be geleiden
maar hem bi' bij te staan:
Om den Schepper pP aller wesen
In sijn l dreijghende lg gerecht g
Met het smeecken te belesen
Van sijn 1 Herder-Coningh-knecht; g ^(r.
133-136)
Geef mijn `ontleende dichten' (r. 39 i : zijn aan Ps. ontleend gedicht) vleugels,
zijn 79 g
vraagt hij. hij. Misschien zullen wij wijdoordringen g in het oor dat ook de zang gheeft
gehoord g van de harpspelers die vanuit de Babylonische Y ballingschap g p het droeve
lot van Sion bezon gen.12
402 [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

Hierna zingt ^ hij hij de bewerking gvan de psalm. P Dit is het middenluik. idd ik
De E aio g, us het et tweede tw zijluik, 1 , schetst wat het lied te weeg gheeft gebracht. g
Aanvankelijk "k l 1lijkt t het erop e P dat het (ook in figuurlijke ^ l zin) opklaart p en dat de
zon ggoed nieuws brengt. r . Helaas e weigert g de zon stil te staan en antwoord te
geven op zijn v vragen. ag Ten pgevoelens prooi aan tegenstrijdige evoelens `Schon gel-vlotich
vanemoede' g r. z6 gaat g de herdersjongen l g daarop pterug gnaar zijn 1 makkers.
De rest van dit slotstuk wordt in genomen
door een in drieën te verdelen
toes raak tot Daniel Heinsius (r. 265-440). Allereerst vraagt de ikfiguur hierin
p
^
oeinsius f H misschien hi en
de reden kan vertellen waarom de zon niet wenste te
antwoorden. Hij 1 somt een aantal vermoedens op: P Wilde hij weer snel terug gnaar
de roemvolle kust die hij 'smorgens g had achtergelaten? g Wenste hij hijsnel
in
Amerika het behoud va van Bergen op o Zoom bekend te maken? Wedijverde Wedijverde hij hij in
snelheid met SSpinola p di die van Bergen g op p Zoom weggevlucht gg was? Al deze
vermoedens blijken Godlof bewaarheid te worden (r. 26 5 - 3 04).
^
Vervolgenshij
Vhij ervol
Heinsius ins verzoekt een loflied aan te heffen. Zonder zijn hulp, p,
is de ikfiguur daartoe nu niet in staat. Zijn 1 hart stikt bijna 1 in het verwerken van
deplotselinge vreugde. g Als hij l wil voorgaan g dan zullen de ikfiguur ^ en zijn l
met metgezellen g hem volgen g
met hun lieren en luiten (r. 3o5-352).13
Het derde r en omvangrijkste e o g l deel van deze E ilo g us gebruikt g Huygens Yg om in
vermakelijkee regels ge
de identiteit van de herdersjongen 1 g in ballingschap g P te laten
samenvallen met die van de ikfiguur ^ Yg Huygens.
Vooral deze laatste aats honderd o versre versregels g zijn aan de basis gelegd g g van (diepte-) Pte
Ps YYgg
cholo ^sche
beschouwingen. Smit betoogt dat Huygens in de ballip de
'zelfvervreemdingprojecteert P l die hij 1 in zijn 1 voortgezet g verblijf 1 in Engeland g
ongetwijfeld^ bij zich o pmerkte.' 14 Hij ^ spreekt p van een `s p litsin gs-
of
verdubbelen g smots ef' en e formuleert als mogelijke gl verklaring g hiervoor dat
Huygens Yg aldus eenverantwoordingwil ee
even gevenvoor zijn 1 conflict: `de herder er is
de ve r- en g e 1 ste Huygens H Yge die niet naar Nederland terug gwil." Poulssen probeert p
in een uitvoerig g artikel aan te tonen dat er bij s Huygen Ygpsprake
is van een
godsdienstig g conflict dat in verband staat met zijn dichtrscha p.i6
Zwaan waa heeft e dit artikel afgedaan g als onleesbaar en verward. Hij ) is van meningg
dat de visie van Smit en Poulssen op P de psychische PY toestand van 'gespletenheid'
van Huygens Yg op P fantasie berust. Wie zoiets aanneemt past p op p'anachronistische ronistisc
wijze wijze een modernpsychopathologisch begrip be ri toe o op de lichamelijk en geestelijk g 1
gezonde g Huygens Yg die van zulke zaken nog g nooit gehoord g had en er in zij zijn 1
stevig eg Godsgeloof g ook niet vatbaar voor was'. Zwaan beschouwt deze regels g als
een spel P van Huygens. Yg `Meer dan een spel is het n!'17 iet
p
Het et is een spel p met woorden. De gelijkstelling g l gvan de balling gmet de ikfiguur gu
levert l prachtige g P i g1
cenes o de een is de echo van de ander.' 8 p w e e s p^
Hiernaast is het
ook een spel p met het genre g van de pastorale. P W. Vermeer heeft hierop pg gewezen.
Huygens uYg s gaat g zijn eigen g we g^zich bedienend van een gangbare g g literaire vorm,
del
pastorale waarvoor Heinsius in zijn Nederdu ytsche poemata m et het gedicht g
Pa s^
torael' het navolgenswaardige model leverde.' 9 Met dit slot van zijn
U tlandi ghe Herder doorbreekt Huygens Yg de ongeschreven g spelregel van de
pastorale P dat `de identiteit van herders of herderinnen binnen het gedicht g nniet
onthuld wordt.'20
403 [41 DE UIJTLANDIGHE HERDER

^p 97 ^ p S SS >
vertalingen, commentaar en inleiding); g ^ Davidson en Van der Weel I 996
(fragment ^ met vertaling g in het Engels).
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. 269-281; Zwaan i 6 p. I - (met varianten annotatie,
L LITERATUUR ITE R AT R Hinlopen p 1814(woordvormingen); 4 Smit 1 9^ 66 . 117-155; p. Zwaan i1974;
Ve rk u l Y 1 97 6; ^Stutterheim i 6• 97 ^Poulssen I 2• 97 ^Sassen i 977 • Van der Blom 97 i 8; ,
Smit 1980, p. I06-I08; Vermeer i 82; Strengholt i 8 p. • 9^ P ^ 9^ g 9 3^ p Strengholt 18
S7^ g 9 4,
p 62-63; 3^ Van der Heide 18 97^p • Van Strien 1990, 53.
TRANSLITTERATIE
H `on evei' nsde'. Door mij `n' toegevoegd.
39 g l l
161 Hb 'off't. o Huygens uYg
voegde g op p de reel g de `t' toe. Wegens g onduidelijkheid onduidelijkheiddaar
doorgehaald g en boven g evoe gd.
2 1 3 H 3 7 ` gedachtenis'. Huygens Yg veranderde in H Ot de mediale `s' in een mediale. Zie
voor voorbeelden: HermkensI 9 84, p 22)
2 I8 H (42) 4 Stul ` "t'. ^ In H-Ot voegde g Huygens Yg boven de `u' het diakritische teken toe.
406 4 HHb ^in Ha `Drinckt' `t' intentioneel geschrapt. g eschra P .
OVERLEVERING
404
H Autograaf g f Huygens, uYgg
KA XLa, 1622, fol. I1-14. Twee in elkaar ggelegde
dubbelbladena pp ier. Afmetingen g in dichtgevouwen g toestand: 2 90
X 202 mm.
Het binnenste vel (fol. I2-I 3heeft Huygens Yg het eerst beschreven. Fol. 1 2r en
een gedeelte g 1 van v fol. i f bevatten een bewerkin gvan psalm P 79, later B genoemd.
0Onderaan fol. 12° is Huygens gbegonnen met het gedeelte g dat later het begin gin
van hetedicht g zou gaan g worden, ^aanvankelijk Introductio, in een later stadium
aanvankelij
g Op p fol. I2° staan daarvan de verzen 1- 32. Dit gedeelte g wordt
voortgezet rt op fol. I r voo g p (regel -88 en 8 -128 3 g 33 • twee kolommen van zes achtregelige
9 ^
strofen).o Fol. 1 3r
is beschreven in drie kolommen van zes achtregelige strofen.
Onder r de d ee eerste kolom sluit it een streep p het eerste deel (A) af. De twee volgende g
kolommen 0 bevatten bijna de helft van het gedeelte g dat aanvankelijk E ilo gus
heette en later als deel C het drieluik De u y tlandi 8e
Herder besluit.
Het e andere dubbelblad (fol. I I + fol. 14) 4doet dienst als omslag. g Op Pfol.
I I r
staan de titel Den u y tlandi ^en
Herder en een citaat.
Haec est consolatio mea in afflictionibus meissallendi ^argumenta esse mihi ihi
statuaa tua, in loco peregrinationum p g mearum. Psal. I i 9
Fol. I1 V is ' blanco blanco. Fol. 14' 4 bevat in twee kolommen van zes achtregelige strofen
en een derde `kolom' (met slotstrofe, ondertekening en datering) ghet vervolgg
van deel dee C dat op p fol. I 34
° is aangevangen. Fol. 1 ° is blanco.
H-Ot In het stadium dat Huygens Ygp de kopij l voor de Otia gereedmaakte, g ^ bracht hij in H
en ccorrecties aan. Hij noteerde in de marge g van zijn zijnberijming ^ g van
psalm 979(de
regels gg 177-240 van het gedicht) in deze fase de Latijnse tekst van
Tremellius en Junius.
De inkt waarvan a Huygens Yg zich in deze fase bedient is door de grijs-zwarte tint
te onderscheiden van de bruinige g tint in H. H Ot is kopij plggeweest. Dit blijkt 1 uit
[41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

Ot
Kr
K2
DATERING
NOTEN
het nummer dat inotlood p linksboven op pfol. I I r is neergeschreven. g Er staat
een 6. Kopijkenmerken pl zijn ook: de inktvingers g (vooral op p fol. I in,de
formaatsignaturen en de zetinstructies.
0 Opfol. I I : I': Dit moet staen daer dit teecken staet te weten bide bijd B.
Opfol. I (rechtermarge gonderaan): Dit in Casijf. l Aan het einde van de delen
B A en heeft Huygens Yggin de marge de aantallen der versregels g berekend:
Voor B (fol. 12r): 16 4 x= 64 6
Voor Afol.I 3 :22 x8 = I 76
Voor C (fol. 4I: 25 S x 8= zoo
Onder de laatste berekening gmaakte Huygens Yg een optelling p gvan
het totale aantal:
= 440.
64 + 1766 + zoo
4
Otia 1625, III, Daer is meest BIBEL-STOFF', Or- r -I I 5.
S > > p. 99 S
Koren-bloemen 1658, `I. Boeck, Bibel-stof', E-G.
S>
p.3-349•
Koren-bloemen 16 2 `I. Boeck. Bibel-stof en Gods-dienst', D2- r
7> 4^pp. 2739•
-
De berijming l g van psalm P 79, later als het middenstuk opgenomen pg in het
edicht is gedateerd in H i a. gedicht, g 3 9bris 1622.Onder het hele gedicht g noteerde
Hu Huygen ens in H Londini, Prid. Id. Decembris 1622 = 1 2 december 1622).
Zie voor eenedetailleerde g beschrijving 1 g onder Overlevering. g
2 Deze woorden zijn J een combinatie van p s.i 9 I S : oa en ,S4 : `Dit is mijn mij troost
mijne mijne ellende... Uwe inzettingen g zijn mijgezangen geweest ter plaatse mijner
zijn ) g g g p mijne
gscha ppen'. (Zwaan 97 i 6^ p. 3 I
3 Vermeer 9182a ^p .8 S.
4 De Balmen. Uit het Hebreeuws vertaald door dr. Ida G.M. Gerhardt en
dr. Marie H. van der Ze Y de. I 972.
5 Odit valdeatriam p ui q sibi bene putat, p^cum peregrinatur. p g Augustin ^ sup. p
Psal. 39 43•
6 Zie voor een iets andere mening g Mans van der Heide 18 9 7^ 8 -2. Van de der
p. 3 4
Heide legt mede op pg gezag gvan Smit 166 9 ^p p. I 4I de nadruk op p Huygens' Yg
vrijwillige ballingschap. Zi • hanteert dat als `schema' met behulp waarvan het
l ^ p
gedicht g `iets minder curieus' blijkt. l
7 Zie een beknopt p verslag g hiervan bij 1 Hofman 1 9 83,
p. 4S 47•
s Zie vooral De Haas 1929. Van zes van deze brieven geeft g Worp p Briefwisseling
een samenvatting g zoals eerder gepubliceerd gp in De Militaire Spectator (de nrs. I S, 2
1 5S4^ 4, 3^ 16 7^ 1 72 en 18 3. Zie ook Strengholt g 18 9 4^ p. .62-6 3.
9 Smit 0966, ^ pp. I2I vlgg.) gg ziet in het verlies van een aan Huygens Yg in bewaringg
gegeven e even som gelds g een belangrijke gl reden voor deze gemoedstoestand.
g
Zwaani 6 97 p. ,p 8-10 betoogt dat g dit incident na het voltooien van het
gedicht g pplaats ggevonden zal hebben en laat het bij lJ zijn interpretatie p buiten
beschouwin g.
I° Smit 166 9 ^p p. I26 citeert de regels g 4 6- 48 `de deuren van de Rhijn J Die nu
sesmael sestigh g dagen g Mines J onbevaren zijn.' Op 0 december 1621 verliet
Huygens Yg Holland.
II Zwaan 1976, 97^p7 7. Zie ook Vermeer I 982a.
405 k1] DE UIJTLANDIGHE HERDER

VARIANTEN
12 Regel gg 145-152. Zwaan geeft een letterlijke vertaling. g Ik benadruk alleen de
hier expliciet p aanwezigeparallellie gp met Israël.
13 Terecht wijst Poulssen bij deze ppassage g pop de pparallel
met Horatius' ode
Pindarumuis q quis studet aemulari', Carmina iv, 2. (Poulssen 97^p7 I 2 78).
14 Smit 1966, 9 ,pp.
141-142.
15 Smit 1966, 9 ^p p. I 52-153. Zie ook noot 6.
16 Met deze verregaande g P oëtolo ^sche enpsychologische uitleg uitle houdt oudt Pou Poulssen
weinig g rekening g met de renaissancistische literaire praktijk p l waarin translatio en
imitatio een belangrijke g l – niet aan een `dichter persoonlijkheid' 1 gebonden g – rol
spelen. p Ik kan de Uitlandi J ghe Herder dan ook niet beschouwen als een poging peg n
van Huygens Yg om zijn innerlijke conflict op pte
lossen.
17 Zwaan 1976, 97 ^ p. p I ^ 14 4 en 49 (citaien). Vanzelfsprekend p kan een later
ontwikkeld beschrijvings- 1 g of analysemodel Y achteraf met vrucht toegepast
worden op p historische zaken. Met Zwaans argumentatie ^ ben ik het niet eens.
Zijn opvatting p g dat Huygens Yg hier een spel p speelt, p deel ik wel.
t8 Dezeassa p e gherinnert
aan Narcissus in Ovidius Metamorphosen III,
r. 450-473•
19 Heinsius 1983, 9 3} p33 D. 26- . Huygens Ygghad
dit gedicht van Heinsius ook al
nagevolgd in nummer S.
20 Vermeer 182a 9 ^p p. 85-9o, het citaat op Pp p. 8 7.
H titel introductio
H Ot [boven hetedicht g De uijtlandi 1 ge
etc.
[marginaal] A. De uijt J Landighe g Herder. Aenden Heere Daniel
Heins Ridder etc.
Ot De u y tlandi ^ e Herder. Aen den Heere DANIEL HEINS, Ridder &c.
Y g g
Ontset van Bergen g op p Zoom.
Kr D'u tlandi e Herder. Aen den Heere DANIEL HEINS Over het Belegh en
H Eertijdts la hen aengehaeckt,
4 1 g g
H Ot Eertijds
J
5 H (Can de ghissing g g overvee hen overweghe
Ot (Kan over weghen g
Ot overwegen g
7 H Die

I H Droeffelijck ter neer gevelt.
1 g
H Ot Droeffelick [ ]
1 7 Ha Mallen-brand van minne-perten P
Mallen-brand F
b va
1 'T leu gp hden- ack
H Ot 'T' l eu gPhden-
ack
18 H Hadd' si'n' Ziele g niet gelaên, ,
Ot g elá.en,
1 9 H Onder duijsent l 1 'on ghe
hertten
H Ot duijsend[ l
herten
Ot dusend
20 H Hadd' hij 1 alti' ldt vrij lgg gegaen, ,
H Ot altijd 1 [ ]
21 Ha
b
En het oogh g was noch te schapen p
H Ot
Kr 't
onschapen p
on gescha Pen
22 H (Emmers noch te vinden was't< »
,
255 Ha Dieper P oorsaeck dan genuchten, g
b
H Ot
Die Dieper er ( r
1 Scherer p
Scherer p
26 H Dan vermakelijck verdriet,
1
H Ot vermakelick
28 H
H-Ot
Smolt sin' j ooghen g in een' vliedt.
vlied.
Ot sijn 1
Krsiin' 1
vlied:
29 H Die de weeld' haer' tranen

34
Ha Inder daedt verveende sangh g ,
b
Inder daedt ( r
1Stenens-kunst,
H Ot Stenens-kunst,
Ot Stenens kunst,
37 H Hij was rijckelijck 1 l te vreden
H-Ot [ I rijckelick
1
39 Ha Son en Hemel on eveij g lnsde
reden; ,
b Van sin' j
4i H Ebbe, ^ seid' hij 't g hin gh
van ebbe)
Kr
ebbe(*
K2
ebbe)
Dubbeldaeghsche water-beurt,
Ot Dubbel-daeghsche[ g
42 H 4 g
448 H Mijnes l onbevaren zijn, l
H Ot zijn: 1
Ot
zijn;, 1
S
2 H Die de droochte nu vermult•,
, vermult,
S 3 H Seght g hun. Ebb', , op p mijn l bevelen
, bevelen,
SS
H
Hoeder in sijn' sijn vochte schelen
Hoed'er
S 6 Ha Altijdt hoogen g sprinck p vloet staet.
b
Altijdt 1 hoogen g (r
1 Stadich volle
H Ot Stadich 't volle spring-Tij staet:
Ot
staet.
Kr
staet:
58 H Hoe sijn' 1 suchten altijdt vers
vers,
6z H Mi 1 m erin
ghen
sonder end',
Ot end,
633 H Knoopen p zijn van werr-gedachten,,
zijn g
Ot
Kr
ontbreekt *werr- gedachten
,
van werr- gedachten
,
K2
werr-edachten g
64 4 H Schilderijen en van ellend.
H-Ot
ellend:
408 [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

66 Ha Op het Suijdste vanden dach
b Die van over 'tSchelde court.
H-Ot [ I komt.
68 H Droeffelijcken overmomt;
H-Ot Droeffelicken [ ]
7 1 H All' de grouwelen can lesen
H-Ot [ ]kan[ ]
73 H Hoe de donder, hoe het weerlicht
Kr [ ] Weerlicht,
74 Ha Daer sijn Vaderlandt aff beeft
b [ ]Vader Erff [ ]
H-Ot [ ]erf [
Ot [ ] Vader-erff [ ]
Kr [ ] beeft,
75 H Daer hij over zee ter neer light
Kr [ ] light,
76 H In sijn herssenen herleeft;
H-Ot [ ] sijn'[ ]
Ot [ ] herleeft:
77 H Hoe hij al die eere-graven
Ot [ ] de*[ ]
78 H Met sijn tranen overstelt,
Ot [ ] sijn' [ ]
79 H Hoe sijn ziele wordt begraven
Kr [ ]lijd[ ]
8i H Seght hun, Ebbe. Maer de platen
Ot [ ]hun [
ICI [ ]hun, [
8z H Laghen meest te zeewaert buck.
Ot [ ]buck;
83 H Soo besnoeijden hij sijn praten
Ot [ ] besnoeyde [ ]
Kr [ ] besnoeyden [ ]
84 H Met een opgekropte snick:
Kr [ I snick;
87 H Soo voleijnden hij

88 H Die met schreijen hadd' begost.
Kr [ ]had [
89 H Doen hem 'tredelijck beschamen
H-Ot Doe [ ]
9 i H En het

I o9 Ha
b
Sijn' bespraeckte p kattendarmen,
1 j kattendarmen, (
scha pen-darmen
H Ot schapen-darmen p
,
Ot schapen p darmen,
H Sijn' van oudts verechte bruijdt, ,
H Ot [ ouds
Ot verlechte*[
KI
verechte
I I H Sijn behaechelijckxt omarmen,
H-Ot behaechelickxt [ ]
II2 H Sijn bevall, ^1sijn' boel, ^l sijn' Luit. Luijt
sijnl sijn 1
Kr sin' j
II 3 Hbecommer,
Speelgenoot, mijn 1 soet becommer
H Ot bekommer, ,
Ot Speel-genoot,[
II 4 H S prack hij 'tdoove clinck-hout aen)
H-Ot klinck-hout [ ]
166 H Soo veelan g ghen hebt sien gaen, g
0t
veel'
I H Soo veel hielen hebt sien lichten
Ot veel'
II 9 H
H-Ot
Soo veel snaren hebt sien swichten
Moglick g
Ot Mo g'lick
I 2I Ha Laet die vrolickheijt 1 vettragen; g ,
b Doet
Ot vertragen, g
Kleet die toonen inden rouw,
122 Ha ,
b Kleedt
124 H Soo ick voor met suchten houw.
Kr houw:
I2 S H 'Tsijn 1 de constelijcke l grillen g
H Ot NTzin j konstelicke [ I
Ot grillen,
126 H 'Tsijn l de crabbel-grepen gp niet,
H Ot 'Tzijn l krabbel-grepen gp
41I [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

'Kvergh u heel een ander liedt.
H Ot lied.
i 28
H g
1 3 2 H En uw hulp te baet genoijt,
P g l,
Ot ]uw'[
136 3 H
Ot
Van sijn l Herder-Conn gh-knecht
, •
Herder-Koningh-knecht, g
Kr
Herder-Koningh-knecht: g
I 37 Ha 0 beleijt 1 noch nu de schichten
b Oh! beleidt j [noch
i 3 s H Die ick derwaert steijgren lg doe,
Kr [ I stel steig're 'ren doe:
H Vleugelt mijn' ontleende dichten
39 g 1
KI Duchten*s
12 4 Ha Noijt l ve ^eeffs gestort g wordt
b [ I en wierdestort g
I H Daer het loonrecht en 't erbarmen
143
Ot [ I loon-recht[
I 44 H Pondtsgelijck g l ggemeten
wordt.
H-Ot Ponds gj eli ck
Ot Ponds- gj elick
I 4 S H Moglijck g l off wij 1 'toore boorden
Ot Mog'lick g
147 47 H Vande ballin g -har Pers
hoorden,
Kr hoorden
I0 50 H Sions snaren dede

I S 6 H Sijn genadich welgevall
H-Ot [ ] genadigh [ ]
Ot [ I wel-gevall
I 5 7 H Quam te willen laten dalen,
Ot [ ] dalen
15 8 Ha Op sijn waerdelooste worm,
b [ ] Sijn waerdeloosten[ ]
H-Ot [ ] Sijn'[ ]
159 H En mijn treuring te bestralen
Kr [ ]mijn' [
K2 [ ]treurigh*[ ]
I 6o Ha Door sijn heetsten toren-storm:
b [ ] Sijn [ ]
H-Ot [ ] Sijn'[ ]
16i Ha Moglijck off dien eewich-trouwen
b [ ] off't [ ] Eewich-trouwen
Ot Mog'lick [ ]
I 6z Ha Sijner Vrede heughen mocht,
Vrede
b [ i ^ cudde ^
i
H-Ot [ ] kudde [ ]
I 64 Ha
Die ons tonder heeft gebrocht,
b [ i 1 se r [i
H-Ot [ ] se [
165S Ha
b
Moglijck gl off hij l 'tlangher g stortten
panghe lan her 't[
Mog'lick g
166 H Sijner 1 weesen niet verdroegh,, g
H-Ot _ en droegh g ,
1667 Ha En sijn l lemmer quam q te schortten
b
Sijn 1
H Ot Sijn'[
l
1^ g H Metten vré-roep, p, genoegh. g g
Ot vre'-roe p'
,*
, vre'-roep, p
I 7o H (Met ontschorden hij ll sijn' keel
Ot [ sijn 1
413
[41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

I7I H
Ot
Om sijn' handen te vertolcken)
sijn l
I 74 H Dan van onder tongh g en tandt,
H-Ot
tand tand,
1^ 7 H Van mijn seerich Vaderlandt.
H-Ot
seen gh
Vaderland.
[Bovenschrift]
H ontbreekt
H-Ot B. Hac est consolatio.
Ot Haec est consolatio mea in afflictionibus meis, , Ppsallendi argumenta ^ esse mini
statuta in locoere p – grinationum g mearum. Psal. 11 9.
I 7 7 H 1 Hoe lijdelijcker lijdelijcker leedt voltraenden onse ooghen g
Kr
ooen, g
i8 7 [Marge] g
H [ontbreekt]
H Ota
b
Ps. LXXIX. I Ad vers.uni' 1et Tremellij. 1
< >
I 79 H 3 Op p sijn's l gelijcken g l sleet, , en 't menschelijck l medooghen g
H Ot [ menschelick
I g0 H (4) Het sorgeloos g verdriet van onse sielen was; ,
H Ot
zielen
I g I H 5 Hoe sor sorghelijcker helijcker zeer verettert nu de leden
H Ota < grouwelijcker l , >smettelijcker l smert verettert
b
smettelicker
1 81
H
[marge]
[ontbreekt]
H Ota I. I In gresse sunt gentes g in possessionem P tuam;
b I. I 0 Deusn ressae g
]
KI
]tuam.
182 H 6a Van dijn' l ggesalfden,
Heer; , nu die verspreijde vers reide wolck
b
1 j vers P1 reide ( r
g es p rei' lde
H Ot gesalfde, ges
gespreijde es reide
18 3 H 7 Dijn erue, ^ dijn dijn besitt, dijn lot, , dijn eijgenheden lg
H Ot erve,
Ot
]Dijn'[ 1
I84 4 H 8 a

18 S H 9 Dijn Heijligh lg Heijlighste, lg ^ dijn Heijlicheijts Heijlicheijtsvertooningh, g,
Ot Diin' l
185 [ marge]
S g
H [ontbreekt]
H Ot olluerunt Templum sanctitatis tux;
P p
186 H i o Dijn 1 Zielen-offer huijs l leidt l op p en ouer-smett
H Ot leght g over-smett
Ot Zielen-offer-huys Y
18 7 H 1 1 Van hare ggrouwelen; ^ dijn uitverkoren 1 wooningh, g,
Ot
Kr
{rouwelen: g wooningh g
wooning, 187 [marge]
7 g
H [ontbreekt]
H Ot disposuerunt Jeruschalaima in cumulos.
p
188 H 12
Ot
Dijn hooftstadt steen met steen

195 H (19)
H-Ot
En onder allen een en isser nietevonden
g
wordt'er [niet
1 96 Ha 20 a Die haer het laeste bedd van onder aerden ghunn'.
9 g
b [ ]hun [
Ot ] gunn.
Ki ] gunn'.
K2 [ ] laetste[
1 7 H 2I Wij1) eerti eertijdts dijnen l roem, ^wij l d'eere diner 1 eeren, ,
H Ot leden
Kr WWy, wel eer Dijn l
KiDi'n' l
1 97 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot 4. 4 Sumus opprobrio pP niclnis nostris ^•
1 9 8 H (22) Wij sitten spottelijck den schamperen te praet,
H-Ot [ ] spottelick [ ]
i 99 H 23 Wij 1 sijn 1 der bueren 1^ jock en waer wi' 1 'tvoorhooft keeren
KI keeren,
r 99
H
[marge]
[ontbreekt]
H 0t
sann e et ludificationi cir- cumstantibus nos.
200 H 24 Wij zien, ^ wij hooren niet dan vin gherin gh
en smaedt.
H 0t
smaed.
201 H 2 5 Hoe langh, g ^ gestoorde g^Godt, hoe langh g verachtst du 't schreewen
H Ot God
201 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot S• Quousque q Iehoua? irasceris in ^ternum? ardebit velut ignis gm zelus tuus?
Zoe H (26) Van diner dijnerkindren onuijtschreewelijck ellend?
Ki kind'ren[ I
203 3 H Z7 Bewaerst j toorn voor du aller eewen dij, eewen
Ot Bewaertst[
K2 [ dine ) [ ]
04 H (z8)a En vlamt dijn ijver-vijer van nu aff sonder end?
b vlamt L
^^ 1blaeckt L
]
H-Ot [ ] vlamt [ ]
416 [4I] DE UIJTLANDIGHE HERDER

205S H 2 9 a Soo laet dan desen brandt de Volckeren verslinden
b
Soo laat dan
laet liever
H-Ot Laet liever dese brand [de
20 5[marge]
H [ontbreekt]
H Ot 6. Effunde estum tuum in eas ggentes qquae non agnoscunt g te,
206 H 3 o Die dijn' 1 ' Almachticheijt al ziende niet en zien,
Almachticheij
Ot sien, ,
207 7H I3
Die aen dijn' dijn wille-keur haer willen niet en binden,
[ ] haer' Willen[
En d'eere dijnes naems haer' plichten niet en biên.
208 H ( 3 2) n e 1 P
3
Ot [ ] biên.
208
[marge]
H [ontbreekt]
H-Ot et super regna uae nomen tuum non inuocant.
p ^ q
2099 H(33) Soo hebben si' 1 verdient met Jacobs achter-eruen
H-Ot [ ] achter-erven
342IO Ha Trots dijn' di l be bekommeringh, g te smooren in 't verdriet,
b [ te
smooren
*slinden*
. ,
Int verdriet
cF
smooren in't
smelten in
[venirietd
H-Ot smelten in veitlriet,
210
H
[marge]
[ontbreekt]
Ot 7. Nam consumptor p consumsit Iahacobum , et habitaculum ejus lus
desolauerunt.
212 Ha 3 6 Met sin' j besittinghen g t'ont-timmeren tot niet.
b [ ] t'on-timmeren
213 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot 8. I Ne recorderts aduersus nos ini-uitates praecedentium temporum:
q p ^
21 4 H (38) 8 Met onser Vaderen misdadighe g weleer,
H-Ot
wel-eer wel-eer,
2I S H Maer dijn' berm

21 marge
H [ontbreekt]
H Ot Festinantesraeueniant nos mise- rationes tui Nam attenuati sumus valdè.
p
21 6 H o4 Ons' crachten leggen gg doch wanho p eli' 1ck
ter neêr.
H Ot krachten toch wanhopelick p
0
Ot doch* neer.
2I 4H I 0 onser salicheits l hoop, P^ en heijlandt, ) Heere, >
H Ot salicheits
217 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot 9. Auxiliare nobis deus salutis nostr^ propter P^ honorem nominis tui: et eripe p
nos I ex piationem que fac de ppeccatis nostris ppropter ^ nomen tuum.
21 8 Ha 2 lReijckt ons dijn' hand en hulp in dese harden stuijt,
dijn' p 1,
dese harden stuijt,
b
des' swaar zielen-stuft1,
H Ot Reick desen harden stuijt;
1 ,
22I H 4S Waeromme soudtst du ons de smaetheijt l laten draghen dra hen
soudst Ot
smaetheit [ ]
221 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot Ia. I Cur dicture essent istaventes
g
222 H 46 Van de versmaderen van dij en dijn dij gebodt,
Ot gebod ebod
Ha En waerom ongestraft

n di 226 H S o
l wraeckx te-recht-bestede vinnicheij vinnicheijt, l,
HO - t vinnicheit
Ot Dine 1
227 H I Zoo dat zij voor het bloedt in ons gesichte boeten
7 S zij g
H Ot bloed
Ot Soo
227 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot ultione sanguinis seruorum I tuorum effusi.
228 H S 2 Dat dijn

237
246 H
H-Ot
[marge]
H [ontbreekt]
H Ot 1 3 . Et nos populus pP tuus, et rex g pastus p tui celebrabimus te in s eculum,
Ot XIII [Et nos populus pg tuus , & Prex
pastus tui] celebrabrimus* [te in saeculum.
KI xiII Et nos pupulus p P tuus, , & g pastu aszus tui] celebrabimus [te in saculum.
2 3 8 H 62 Wij sullen dijnen dijne naem de Werelt maecken condt,
H-Ota ,
[ I Wereld kond:
2 3 9 H 6 3 Ter eewen eewicheijt dijn roem-gerucht g verspreijden vers reiden
H-Ot [ ] eewicheit verbreiden
239 [ marge]
9
H [ontbreekt]
H-Ot inuam q q ue generationem g enarra- bimus g laudem tuam.
KI [Inuam q q ue generationem g
enarrabimus] audem* team.
Kz
laudem
240 4 Ha 64
b
Kr
248 H
H-Ot
Ot
Kr
En stadich leven doen in kindts kindts kindren mondt.
kinders-kindren mond.
[ondertekening]
H I a. 3 9brzs.
1622. Londini.
H -Ot vervalt
[titel, derde deel]
H epilogus
H-Ot C.
24 2 H Van sijn heijligh-droeve liedt
H-Ot [ ]lied
244 44 H Om-geroerde g herssens niet?)
Ot Omgeroerde g
Dat de Sonn die claerer scheen
klaerer [ ]
Son, scheen,
[
247 H Ongehoópter

249 4 9 H Spreeckt, p beleefden all-verwarmer, >
H-Ot beleefde
2 5 o H Riep p hij 'tsnelle dagh-oogh toe,
hij g g
Ot 'tsnelle-da g h-oo g h [ ]
2 5 1 H Troost een' troosteloose Karmer;
S
H-Ot troosteloosen[
S4 Gheen en wierd hem cond gedaen, g
H Ot werd kond
Ki [edaen gedaen;
254 H
Ha *Want het* schier in 't ouer-oost was
SS
b 'Tlicht dat over-oost
Kr 't Licht, [dat was;
261 H Schon el-vlotich van gemoede
g g
KZ gemoede,
262 H Tradt den armen herder- ^1t
H-Ot Trad hij hi arme
Ot armen
Kr Herder-guyt, ^Y,
2633 H Soo hij naer sijn l mackers spoedde p
H-Ot sin' j
Kr spoedde, p
265S H Grooten Heins ^ mijn hoogst g verwondren
H-Ot Groote
Ot Grooten
Kr verwond'ren,
2677 H Die 't van bis j hebt hooren dondren,
KI dond'ren,
268 H En de dreuningh g ui lg t eherdt
Ot uyt Yggeherdt
2 72 H En uw' bolsters heeft geschutt, g
H-Ot geschudt eschudt
geschudt.
geschudt;
H Dese voerman hadd' gelaên,
74 g
Kr had
2 7S 75 Ha Die hem tot des knechts believen
believen
b
gerieven f
H-Ot[ ] gerieven
421
kI] DE UIJTLANDIGHE HERDER

276 H Conden weeren te verstaen:
H Ot Konden
28 7 H En sin' j posten p dubblen hiet
KI [ I dubb'len[
279 H Nae de Lauwer-waerde custen
79
H-Ot kusten
28o H Die hi hij'smerghens
g achter liedt?
H-Ot liet?
282 H Nae de

302 H Godt in Israël gelooft g
H 0t
God'
0t
God
Kr Israel
K2
Israël
H Zij voor eewich danckeli'cken
303 Zij l
H Ot danckelicken
304 H Sijner 1 wonderen gelooft.
Kr gelooft.
3 o S Ha Sijnder 1 langher g loff-gedichten, g
b
luider luijde Trommel-dichten,
Sijnd'er[ Sind'er
06 H Isser langher Nassau-liedt
3 g
H Ot Nassau-lied
37 307 Ha Off te singen g off te dichten,
b Uijt 1 te roepen p op p [te dichten
Ot Wt
Kr roepen,[
K2 U Yt
08 H Wacht het van mijn handen niet:
3 1
H t mijn'
0 1
3309 9 H Waer mijn 1 ziel, van vreuchden holler,
H Ot Waer' mijn' 1 [ziel,
3 To H Weinich j lochter over-tasst
K2
over tast,
3II H Moglijck gl waer mijn 1 tong g en voller
H Ot Moglick g Waer'
Ot Mo g'lick
3 I Ha Waer mijn 1 hert verlost van sticken
b
gevrijl
dt
H Ot Waer'[
3 H 'Twaer lui' druchti her verheu ht
I4 l g verheught
Ot 'Twaer'
Kr [ I verheught: g
3I 5 H Maer nu cropt p het aen het slicken
H Ot kro Ppt
31^ H Van een' onvoorsiene vreught, g,
H Ot vreughd, g
K2 vreughd; g^
423
[41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

3 z 7 H Over-voll belett te leken,
Ot [ ] leken.*
3 zo Ha Schielickheit j bevriest den Sinn.
1 j bevriest den
b
stremt sangh g en
H Ot stremt sangh g en
3z4 Ha Die nu vrolijck swijghen moet,
b J swijghen F
^ ^^ swichten ^ ^
c [ ] swijghen [
H-Ot [ ]vrolick [
3 Ha Heins alleen aen uw gevallen
z S
b
^ g
Heins, (r
Vriendt
H-Ot Vriend,
3 27 H Wilt g hij laenden voor-san gvallen
, vallen,
3 2 S H 'Ksie mijn' l herssenen ontwerrt.
KI
ontwent.*
K2
ontwert.
3 29 H Op, geluckigh reij-geleijder
H-Ot [ ] Rei-geleider
3 3o H Christen letter-jeucht, letter-eucht
H-Ot letter-jeughd lg ,
H 33 0 P, triomfelijck 1 verbreider l
H-Ot triomfelick ve,breider
33
2 H Van des Hemels barens-vreucht, ,
H-Ot barens-vreughd g ,
H Die ons vanden heija lg en Jonghen on hen
Ot
Heil' gen Ionen g
334 H Van 'tgesalfde g maeghden g kindt
H Ot
kind
3 3 S H hebt voorgesongen
voor eson gen
H Ot 'Tbaecker-lied
3 3 6 H
Ot
sin' sijn' gade g niet en vindt.
vindt,
KI vind.
424
[41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

33 8Ha
b
en Englen g te gevall, evall
i j En g len (r
menschen
H Ot
Kr [
Englen g
] Eng'len g
340 34
Ha
Voederen met snaren-schall,
b [
snaren-schali
1 stemmen-schall,
H Ot [ ] snaren-schall,
343 Ha En met uw' victori-Psalmen
b
En met L r
Achter
H Ot Achter [
34S Ha
b
H Ot
Daelt dan oock uw overdencken
dan oock ( r
ghij gl dan
dan ook [
346 H Uijt den Hemel Wereld-leegh,
Ot Wt [
K2 UYt [ ]
34g H Staen wij u ten dienste dweegh,
Kr [ ] dweegh:
349 H
Ot
Vlecht Oragnen in Laurieren
[ ] Oragnen [
3 5 H Om de horens vanden Rijn,
Kr [ ] Rhijn;
35I H Onse Luijten onse Lieren
H-Ot [ ] Luijten,[
3S3 H Onder duijsend metgesellen
Ot [ ] dusend [
3S 5 Ha
b
Sult ghij oock den balling tellen
{ ]Balling [ ]
356 H Cortelingh door mij vertaelt:
H-Ot Even dus [
3S7 H Comt hij sijn gevolgh te weijgren
H-Ot Komt [
Kr [ ] weig'ren,
35 8 H
H-Ot
Vreemdeling van 's Vaders Cust,
[ ] Kust,
4 2 S
k1] DE UIJTLANDIGHE HERDER

H
Ot
Ot
Kr
'Ksall sijn sij weerwill overstei' oversteijgren ren
sin' j
weer-will
overstei g'ren
3 61
H 'Ksall Ks hem Hollandtsch doen herwordden,
llandsch H Ot
herworden,
3 62 H 'Ksall hem in mijn boeije boeien doen,
H Ot )
33 363 H In mijn l ei' lghen
gorddelgordden, g
H Ot []mijn'[ l
364 H Gespen P in mijn eijghen ei' hen schoen;
^I Ot mijn' }
365 3S H
Ot
'Ksall hem door mijn ei' lgg hen ooghen
mijn' 1
Kr
]eigen'
37 367 H Met mijn l ei' lgg hen vin her tooghen, g
H Ot mijn' )
368 H Dra Draghe hen op P mijn ei' eijghen hen Voet:
H Ot )
369 6 H
Ot
'Ksall hem mijnen 1 a'êm doen halen,
aem
Kr
a'em
K2
halen
37o
Ha
b
Heeten spreken p door mijn l stem;
s Preken
Heeten
H Ot mijn'[ l
37^ H 'Ksall sijn 1 wandelingh g bepalen P
H Ot sijn'[ )
372 H
H Ot
Met de zoomen van mijn l hem;
hemm;
Ot
hemm:
374
H Op p mijn eijghe ei' hen snaren-rij, 1
H Ot )
375 H En mijn ) rechter sal niet trecken
H Ot mijn'
l
377 Ha
b
Vraeght g mij niet te wetens-geerich g
1 j wetens-eerich g (
weet-be geerich
H-Ot
weet-begeerich g
426 [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

38o Ha
b
Op p mijn ei' eijghe hen landsman houw.
lghen
euen
HOtmijn' 1
Ot even houw:
337 87 H Metten adem aengecomen g
H Ot aengekomen g
3388
H Voor sijn 1 dagelijcksche g 1 he ll•
H Ot sijn' l dagelicksche g
z H Gichten hopeloos van heelen
39 p
Kr Gichten,[ heelen,
39 2 H Sijn 1 van 'tschrickelijck J getall: g
H Ot Zin 1 'tschrickelick getal: g
393 Ha
b
Desen is te beurt gevallen g
1 j beurt (r
[
deel'
H Ot deel'
Kr deel
39 396 H Is mijn bijzijn sijn l gequell, g q
Kr ge
quell:
398 39 Ha Spreeckt p hij, l^ ick beroer mijn 1 ton tong,
Spreeck p ick, ^l hij beroert sijn l
H Otsi'n' ]sijn
400 Ha Singht g hij, J^ 'khael het uijt l mijn long.
1 j
mijn g
'khael het uijt mijn long. L
b 1 l g
ick verhael mijn long; g;
H Ot Singh g ick , hij 1 verhaelt si'n' 1
Ot longh, g,
401 Ha Wandelt hij ick roer mijn' beenen,
4 J^ J
b reck
Ot beenen
KI beenen,
402 4 Ha Overgaet g hij J> ick word moe moe,
Overgaen g ick, ^J hij wordt
40 4 3 Ha Warmt hi' 1 hem, ^ ick brand mijn l scheenen,
b sen gh
4 o4 Ha Slaept p hi' l^ 'ksluijt J mijn' oogen toe, mijn' g
b Spiegel ick, ick hi' J wenckt mij l toe
Ot toe.
KI toe
427 [41] DE UIJTLANDIGHE HERDER

4 o S H Eet hij, l^ ick verslijt l mijn' l caken,
H Ot kaken,
406 4 Ha
b
Drinckt hij, 1^ ick spoel P keel en tandt,
Drinck ick, hij spoelt p
H-Ot tand
4 o7 H Kust hij, l^ mijnen l mond moet raken,
Ot[ ]mijn e
KI mijn 1
het raecken,
4408 Ha Vrijt hij, 1^ 'tis tot mijnent l brandt.
b Vrij l ick, ^ sijnent sijnen
brand,
I o Ha Schetter ick, hij *briest van kollick*
4 ^ hij 1
b seevermondt
I I H1Wordt hij oudt, ^ mijn' Jaren loopen, pen
H Ot oud
412 Ha 'Tis ten naesten een verbondt
b a ('Tis[
4I3
Ha Als daer eertijdts eertijdt was verbonden
b
r 1 j eertidts j was (r
wel den hemel hadd
H Ot ten eersten wasebonden g
4 1 S H Eer si' 1 in si' l n' ribb gevonden g
Kr sY^ gevonden, g
4i 6 Ha Wierd ontschakelt uijt 1 sijn l lijff. l
b ali'ff.l
Ot lijf l
4 I 8 H
H Ot
Schrijv' l ick, hij hij veladt sijn l int,
verkladt
KI mijn' 1
4420 Ha Zeil l ick, i hij versuijmt heen
1 j
windt,
hij b
l ghee
l gheen
( r
vervangten
1
H Ot veevan den
426
H Vraeght g ghij hij noch wie is dit? Heins
K1 K Heins; ,
4 27 H Ksall't u met den ggrondt ontsluijten ontsluiten
Ot 'kSall't
428 H Van mijn ernstigher g gp gepeins,,
KI ge peins:
428 [41] DE UIJ1'LANDIGHE HERDER

429
marge
H E celo descenditvi^6c Y 6eauTdv Juu.
H Ot Nosce i te i psum.
Ot
K1 YvWO6
gtauT6v.
43 0 H Daer ick noch soo ra
afwisselend eenlettergrepige met mannelijk 1 rijm 1 en tweelettergrepige met
vrouwelijk (dubbel)rijm dubbel rijm.
De eat latere betiteling g 'Klachten' hee heeft niet zozeer betrekking gp op de vorm als wel
op p de inhoud. In dezegekunstelde vorm klaagt ^ Huygens Yg1erover
dat hij nog
steeds niet te terug g is onder de linden van zijn zij geliefde Voorhout, , waaraan hij bij
wat hij 1 in Engeland g doet blijft l denken. e (r. 1-24) 4Hij Hij hoopt pdat de zee open
blijftVervolgensidt 1ft zodat hij 1 terug g kan k n keren (r. 25 vlgg.). gghij hij tot bidt God en
vraagt r Hem zijn l woede oop te schorten tot grote g vreugde g van `Uw man,
Uw knecht, die Uw waanlik l onder alle omstandigheden g trouwe dienaar is' ...
'Nooit ... leugenachtig,tot stelen en helen geneigd, g g achterbaks, boosaardig, g
stiekem gluiperig of doortra pt'.'
[421 KLACHTEN

Deze laatste verzekering g over zijn ggoede inborst heeft Huygens Yg noodzakelijk
noodzakelij
gevondenzij
nadat door nalatigheid van zijn bediende een aan hem toevertrouwde
meteld geld van de koets gevallen g en verloren gegaan gg was. Dit incident vond
ve vermoedelijk rmoe
^ pplaats op p 16 december 1622. Het ggedicht
is dus in de tweede helft
van decembereschreven. g
UITGAVEN Worp W rp Gedichten I, ,p.282-28 3^ • Zwaan i 97 6 p. ^ p3 I I-i (met vertaling gen
commentaar);
Ram 1987 9 7 (met commentaar en vertaling); ^ ^ Van Strien i 996
(met toelichting).
LITERATUUR Smit 166 . 121-12 • Zwaan 1 6 • 9 p S, 9 7, p. 5 S, Zwaan 1 97 6 p. , p11-13; Smit 180 9
p. p I o8; 1 Ram 1 987 .
OVERLEVERING
H Autograaf uto Huygens, KA xLa 162 2 fol. i en g a y g , , , s 16. Een enkelblad papier, pp maximaa maximaal
30o minimaal 2 40 mm. hoog g en 202 mm. breed, , dubbelgevouwen, g , zodat er
vier vie pagina's zijn ^ p^ ontstaan. Van fol. 16 is de rechterbenedenhoek afgeknipt.
0 Op0. f 1 i S r schreef Huygens Yg in drie kolommen de regels g 1-10 4. Fol. i 5v
bevat
de regels g I o S- 120 en de ondertekening g en datering. g Fol. 16 is blanco.
HOt In H bracht Huygens Yg in zwartere inkt en met een forsere hand varianten en
correcties aan. His kopij p i geweest g voor de Otia. Het volgnummer gn 2 4(in potlood p
linksboven op p fol. I 5, een formaatsignatuur gn en aanwijzingen l g voor de overgang g g
naar naa een volgende g kolom (na regel g 18,63 6, S 4, 76 7 en 98) 9 duiden daarop. p
Bi' Bij regel g 24 4 en regel g 84 4 heeft Huygens, Yg ^ waarschijnlijk toen hij bezig was zijn
waarschijnlijk l g zij
in kolommen te verdelen, korte streepjes pl ggezet.
Ot Otia 1625, 5, vi. Van Als, , V 3 4 r , p. p 160-161.
Kr Koren-bloemen 16 5 8 , `IIII Boeck. Van Als', ,p
212v-213 r, . 272-273.
Koren-bloemen 1672, `VIII Boeck. Men elin h' r-
K2
7, g g,3p33p3^p454 8 - 86.
DATERING H is g gedateerd: 1622, , Decembri. Zie voor een nadere datering gonder
Commentaar.
NOOT I Dearafrases p ontleen ik aan Karin-E. Ram 18 97. Alleen r. o 3 lees ik anders.
Ik beschouw `Ree'en' als een meervoud. Het `en' hoeft daneen g voegwoord ^ te
zijn (vgl. g Ram 1 97,p4 8 46 en Zwaan 97 I 6 , p. p 1 2 .
VARIANTEN
[titel]
H Singultus.
H-Ot KLACHTEN.
5 H Claegh ick,
H-Ot Klaegh [
6 H Laegh ick
H-Ot Laegh'[
430
[42] KLACHTEN

9 H Inden
Kr In den
I r H Die
I
12 H 'Ksie
Ot 'kSie,
i H a Claerlick
3
H Ot Waer ick
14 H a Waer ick
H-Ot Vaer, ick
17 H Handel,
H-Ot Handel',
I 8 H Wandel,
H-Ot Wandel',
19 H Blij ff,
Ot Blijv,
20 H Lijff
H-Ot Lijff,
Ot Lijm,
21 H Tanden
H
-Ot Tanden,
i; H Roer,
H-Ot Roer',
24 H Voer!
H-Ot Voer'!
z6 H Coude
H-Ot Koude
27 H Vorst
Ot Vorst-
i8 H Corst
H-Ot Korst
3o H

3 9 H En
42 H s'Karmen
H-Ot s'Karmen,
45
Ha a Weeckrigh
b J a Weeckrigh (
)5' Vleijich
H-Ot 13 Vleijich
Ot Vleyigh,
46 Ha a Smeeckrigh
b J a Smeeckrigh (
)3 Schreijich
H-Ot 13 Schreijich
47 H Traen
Ot Traen-
48 H Slae

I zo H Nood
Noot
[431
H-Ot
[ondertekening en datering] g
H Hacten.? Londini. Moestiss. us, , 1622. Decembri.
H 0 t Londini. Moestiss. us, , 1622.
Ot * * * I Londin. moestiss. us MDCXXII.
KI * * *
AENDE H R. H. NOBEL OUDBURGEMEESTER VAN ROTTERDAM
COMMENTAAR In dit rijmbriefje aan zijn zijnvriend Hendrik Nobel, ^oudburgemeester g van
Rotterdam s maakt Huygens YgPspeels gebruik g van de wenscultuur bij de
jaarwisseling l g om mee te delen dat zijn verblijf in Engeland g hem deze keer
tegenstaat. g
.
Nu het Nieuwjaar geworden g is wenst alles wat pap ppeet iets nieuws. ieuws Ieder wenst
weer wat hij of zij kan ggebruik.
Als Huygens Yggook
in deze tombola aan de beurt zou mogen komen zou
hij nieuwe mensen willen wensen. Of om duidelijker l te laten zien waar
hem de schoen wringt: g hij wenst in het nieuwe jaar het oude Engeland g
terug. g Of hij hij met dit `oude Engeland' g doelt op p het Engeland g dat hij op p zijn l
eerste reis had leren waarderen of – met een woordspeling p g – op P het land
van de Engelen g^2, is niet duidelijk. duidelijk.Engeland,
Het tegenwoordige dat de
ambassade waaraan hij deelneemt voortdurend tegenwerkt g 3, ^ wenst hij in
iedereval g niet.
UITGAVEN Worp Gedichten I, p. 282-28 .
p ^P 3
OVERLEVERING
H
h
Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 1622, fol. i 7. Een blaadje blaadje papier p p van i 42 x 197 97 mm.
Afschrift in onbekende hand, KA XL
f b, stuk 6, fol. 2r. Dit afschrift maakt deel
uit van een verzameling g kopieën P van Nederlandse gedichten g van Huygens, Yg die
niet tijdens zijn leven zijn gepubliceerd. g p Zie Inleiding, g^ pp. 16-I 7.
DATERING H isedateerd: 26 Decembris 1622 6 Jan.1623.
g 3
NOTEN s Zie over hem Worp P Gedichten I, ^Pp. 282 noot 1 en NNBW I, ^ 1 3 84. Hendrik Nobel
(1567-1649)was in 1618 bij het verzetten van de wet uit zijn ambt ontslagen g
maar werd in 1623 3 herbenoemd.
2 Vgl. g ggedicht 37^ r. 1 79 : 'Engel-eijlandt'. g 1
3 Zie Smit 180 9 ^ p 96. 9
VARIANTEN
Ritel]
H Aende W. H. Nobel oudburgemeester g van Rotterdam.
h Renden W. H. Nobel Outburgemeester g der stad Rotterdam.
433
[43] AENDE H R. H. NOBEL OUDBURGEMEESTER VAN ROTTERDAM

I H Vriend Nobel, , 'toude Jaer sloot ghisteren g sijn l deuren
h deuren deuren,
hij zWat Hsult
hij niewicheijts in 't niewe 1 sien gebeuren? g
h [ < gh'in't niewe>> hij ghij niewicheijts l [in't niewe sien gebeuren?] g
Ha 'Thaeckt all nae niewicheijt dat pap flouwen can,
3 l pp ver
b Twenscht allom al om niew, wat
h niews
4 Ha 'tKindt nae de niewe kolff ^'twijff 1 nae den niewen iewen man.
b om om
h een een
Ha Veel mans nae niewe wijffs, veel knechts nae niewe heeren,
1 >
b om om
6 Ha Veel vrecken nae niewelt veel ecken nae niew' kleeren
g , g
b om om
Ha Veel boeren nae niew' vrucht, veel hoeren nae niew' vreucht,
>
b om om
h niew
8 Ha Veel kalen nae niew haer, veel grijse g l nae niew' jeught; 1 g ,
b om om niewe
h [ Jg jeu h

[44]
DEL PASTOR FIDO ATTO PRIMO
COMMENTAAR De dertiende februari 162 3 was Huygens Yg weer thuis uit Engeland.' g De vrije tijd
hij nu genoot, g ^ benutte hij o.a. om fragmenten ^ uit Il Pastor Fido van Battista
Guarini 0538-161z) S3 te vertalen. De vertaling g is – een uitzondering g op pde
regel g – alleen voorzien van een jaartal: 162. 3 Smits mededeling g dat Huygens Yg in
maart hieraan werkte, is in alle exactheid niet juist. 2 Ver zit Smit er evenwel niet
naast. Op p ggrond van Huygens' Yg Voor de een arichei ^t
der dichten, ende vande Voet maet
een schriftelijke discussie die hij met Hooft voerde in de periode P mei-juli 162 1623,
vermoed ik dat hij gedurende deze gmaanden ook bezig was met zijn vertaling
zijn g
uit Guarini.3
In dit stuk brengt Huygens Yg1^ namelijk, nadat hij is ingegaan o Hoofts hijop
voorbeelden uit Franse poëzie van drie en toegestane gItaliaanse' 'veranderingen g
in de ` emeene maet', gook, en nog wel op pde eerste plaats, p e tegenvoorbeelden g
uit it
Guarini te berde.
Huygens Ygg is van mening dat poëzie p zingbaar g is door de accentuering gvan
de
letter g re Pen.
4 De klassieke metra benaderen dit ideaal in zijn 1 oge beter dan
Franse en Italiaanse uit Hoofts voorbeelden. Hooft is niet overtuigd g en
re repliceert p door te wijzen Pop
de `eersi sciolti' van de Italianen de verzen
`daer de rijm ggebreeckt'. Daarin luisteren zij toch, i bij l alle vrijheid die zij zich
veroorloven, naar wat anders dan naar het aantal lettergrepen of het rijm? rijm
Waarop Huygens Yg antwoordt dat hij hi juist daarom deze voorbeelden heeft
43 5
Versi sciolti sin J 't die ick hier uijt 1 Guarini bijgebracht lg hebbe. Soo is ten meestendeele
si'n 1 heele Pido. Daer hij sich niettemin alle de selven toom geeft, g ^ die hij en
andere in volslagen g rijmen plegen te nemen.
rijmen p g
Hiervan merkt Hooft ten slotte op: p `Onder dese zijn er zeer ween g h bujten buten de
voorgestelde g maeten loopende.' p
Welnu in zijn vertaling g uit de Pastor Fido heeft Huygens Yg g geprobeerd p de
versi scolti van Guarini na te volgen. g Zijn 1 endecasillabi (verzen van elf lettergrepen)
en settenarii (verzen van zeven lettergrepen)af gaf hij hijweer in regels g met exact
hetzelfde aantal lettergrepen. Waar hij rijm aantrof ^ schreef hij ook rijm. 5
blijvende resultaten van deze werkzaamheden vormen de hier gepresenteerde gp
reels regels,g uitgegeven naar het enig bewaard gebleven g handschrift dat als kopij P1 heeft
gediend g voor de Otia. Dit handschrift bevat 2 7 2 regels g uit de tweede scène van
het eerste bedrijf en 79 verzen van de rei na datzelfde bedrijf. bedrijf
Verkuyl Y heeft in zijn omvangrijke gl studie over Guarini's II Pastor Fido ook
Huygens'vertaalarbeidh be andeld. Enkele e gegevens evens daaruit neem ik hier over.
Welke editie Huygens Yg ggebruikt heeft bij l zijn vertaling is bi' ebrek aan
zijn g^ l g
substantiële varianten tussen de vroege g edities van Guarini's tekst, niet uit u te
maken. Ver g elijkin l g met de tekst van de editio de antiva uit i 602 leert dat
Huygens Ygg vertaling passages p g kent die 'grotendeels g geslaagd g g mogen g worden
genoemd'. enoemd'. Zijn Zijn soms `minder gelukkig g gg geformuleerde weergave g van va Guarini's Gua s
kunstige en zwaarwichtige g tekst' is aldus Verkuyl, Y^ 'ongetwijfeld ge 1 d een ee gevolg g g van
zijn poging om, ^ behalve Guarini's syllaben-aantal, y ook diens rijmschema l a op P de
[44] DEL PASTOR FIDO ATTO PRIMO

voet te volgen.' g Met de scène-tekst, in versi scolti, heeft Huygens Yg minder moeite
gehad ehad dan met de rijmende tekst van de rei na het eerste bedrijf. bedrij 7
Nadat Huygens Yg had besloten zijn vertaling g in de O tia op P te nemen, ^ schreef hij
een verantwoording g voor zijn vertaalarbeid, ^ggedateerd 9 maart 162 S.
8 Hierin
spreekt p hij de hoop p uit dat
dese te voren on gebruijckte 1 manere van doen daer voor niet te houden ware,
dat si' sij in 'tvertalen van Gedichten soo de geesticheid g vande uijtsprake J p naer t ac r h t,
dat si' 1 sich minst vande waerheid af ggeeft (r. 22-2 4 .
De `on gebruickte J maniere van doen' Preciseert hij J verdero Paldus:
In een woord, > de Bima sciolta, het Rijmeloos 1 ongebonden g dicht vande Italianen
heeft mij doen hopen, p^ datmen met even soo veel bods ten naesten bij even soo
ver reicken soude mogen g (r.45-48).
Aan het slot van deze verantwoording g deelt Huygens Yg nog gmee dat wat hij hier
aanbiedt slechts een vijfde deel is van wat er komt. De andere vier (vijfde) J delen
`hebben van onse kloecksteon ge letter-luiden J door mijn mij toedoen onder sich
verdeelen' r.-61 S9 . Resultaten van deze verdeling g zijn zij niet bekend.
Pvermoedt dat Huygens Yg met de genoemde g `letter-luilden' zij zijn vrienden vrid
Ysen en Van der Burgh g bedoeldt. Waarop P dat vermoeden berust weet
ik niet.9
In deedrukte g gedichtenbundel g Otia is een veel minder uitgebreide g versie van
deze verantwoording opgenomen. Pg Waarschijnlijk is Huygens Yg tot verkortingg
overgegaan we wegens g pplaatsgebrek g in het laatste boek van zijn zij bundel.
Wor p Gedichten ^ i p. p 284-294.
LITERATUUR Verkuyl Y I 97^P9 i475-488; Smit i ^p 80 p. 11-112; Vermeer 1 9 82a,p9 o- 9, 1
Grijp 1P 1 9 8 7, p. Ioo-IOI' ^Blommendaal 1989; Streekstra 1994, 994^ p. 26o-26 P 9.
OVERLEVERING
H Ot Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 2- 9^en
fol. 1. Een katern van vier
dubbelbladen, ingevouwen g toestand 320
x 208 mm.
Fol. 2 r+v bevat een vroege versie Ygens
van de voorrede. Erboven ov sc schreef ee Huygens
Dit niet te drucken'. Een sterk verkorte versie, nu op peen
los blad van dezelfde
afmetingen g (fol. I kwam ervoor in de plaats. p De verdeling gvan
de hoofdtekst
over de folic- 39is
als volgt:
fol. 3 r: regel g 1-26 fol. 3v: regel g 27-52
fol. 4 r: g regel 5379 - fol. 4 regel g 8 0-107
fol, S r: regel g I o8- I 33 fol. S regel g I 34 - I 6o
fol. 6r: regel 161-18 fol. 6v: reel 186-210
g S g
fol. r: regel 211-2 8 fol. °: regel 2 -266
7 g 3 7 g 39
fol. 8 r: regel gg
267-290 fol. 8v: regel 291-31 7
fol. 9r: regel g 3 18- 3SI.
Fol.v 9 bevat geen g tekst. Huygens Yg noteerde er deze instructie aan de zetter:
Dit moet op P de laeste Page g alleen staen, ^ in middelmatige g Capitalen. p
SATIUS
OTI

H Ot is ko pl i' geweest g voor de Otia en wel voor het laatste onderdeel van de
laatste afdeling. Het cijfer 27 in potlood op fol. I r g l 7 P p ^ katernsignaturen ^ en
zetinstructies duiden daarop. p Zo noteerde Huygens Yg op p fol. 3 r in de .binnenmarge g
links naast de scène-aanduiding: g Dit in casi Jj . Op p dezelfde hoogte ^ op p hetzelfde
ij: blad lezen wij: Alle dat op de kant staet in case: J . Bij de regels gop 235-238 o fol. 7r
staat ook: Dit in Casi Jj . H Ot is een eigenhandig g g afschrift. Blijkens l de aard der
correcties en varianten maakte Huygens Yg dit afschrift in de tijd tijddat hij hijde kopij p 1
voor zijn Otia gereed g maakte, ^ vermoedelijk in maart 162. De voor-en
vermoedelijk S
achterzijde van het eerste blad, ^ benutte Huygens Yg voor de eerste versie van de
`VOOR—MANING' 'VOOR—MANING', gedateerd: 9Mart. 162. SIn de fase der kopijvoorbereiding
Pl g
noteerde Huygens Yg hierboven: Dit niet te drucken. De definitieve fi versie (fol. 1)
die in de Otia werd opgenomen, pg is van later.
Ot Otia 162 `Lib. vi, Van Als', X v- Z2 r p. 168-181.
S> 3 ^ p
Kr Koren-bloemen 1658, 'HIT Boeck. VAN ALS ', 2M 2N r p. 278-291.
S 4 ^ p
K2 Koren-bloemen 1 6 7> 2 Tweede deel, `xxvil. Boeck. Vertalingen', g 3 4 , pS S8- S 68.
NOTEN I Unger g 1885, j, D. 1 `Feb. p ex Anglia An lia reversus'.
2 Smit 1980, 9 ^pp. 111. Vermoedelijk baseert hij zich op p Worp p die deze vertaling gin
zijn uitgave g van de ggedichten vooraf laat ggaan aan een ggedicht van S april p 162 3.
Zie ook Verkuyl Y 168 9 ^pSS55-56, S^ n. 4.
3 Deze discussie is naar het handschrift van Huygens, Yg^ ggedateerd: `Mai'o. 1
MDCXXIII' ende dupliek) p `ulo MDCXXIII' > g gepubliceerd p door Van Tricht 1 976
Bijlage l g 20 9^ p.
857-875).
4 Deze opvatting p g wordt ook, ^zonder overigens g daarbij daarbijdeze
discussie te
betrekken, toegepast bij het moderne muziekhistorisch onderzoek. Zie Grijp Jp
' 99, 99^`Metriek' p. p 2 39 —2 SS.
s Zie voor Huygens' Yg gebruik g van de versi scolti Blommendaal 9 18 9^ p. p 266-2 7o.
6 Verkuyl Y 97^p I I 475 -488.
7 Verkuyl Y 97^ I I p 4 8o- 4 82 ^ de citaten komen van p4487. 7gOverigens
is het
opvallend p dat ljuist bij l de door Huygens Yg zo formeel getrouw g nagevolgde
overzetting gggeen spoor p te vinden is van de oorspronkelijke p l melodie waaropp
Guarini's reiezon g gen moet zijn. Vgl. g Grijp lp 9 1 7^ 8 p. p1
00— I 01.
8 Zie p 448-452.
9 Worp Wor Gedichten ^p I p. S^ 28 noot 2. Zie ook Verkuyl Y 97^ I I p 482, 4 ^ n. 3 1.
VARIANTEN
H- HOOt titel
Del Pastor

3 H- Ot 0 Amarill veel blancker en veel schooner
KI vel*
K2 veel
H Ota l,
Dan 'tschoone blancke Ceelcruijt, t
b Keelkruid 1,
K2 Dan heldere Liguster;
I 7 H- HOOt
Zal in mijn l aensicht spreken, P
Kr s precken
*
K2
spreken, p
I 8 H-Ot Ja word' het alle stom, ten lanen laesten
g
Kr lesten
I19 H Ot Sal noch mijn sterven schelden
Ot schelden,
Zo H Ot En mijne mi ^ e ddood
sal u mijn' p<
»smerte melden.
21 H Ota Mirbill de Minn was oijt 1 een' *coele* quellin g,
b felle [ I
Kr quellin gh;
,
2 3 H Ot Want vanden toom der woorden
Ot woorden,
224 H 0t
Daer r med' m eeen'
Minnaers tong g wordt ingebonden g
Ot in ingebonden, g
225 H Ot Gewint l 1si'
kracht kht en sterckte
Ot
sterckte,
277 H-Ot Ghij l hoordt mij l dan de oorsaeck van uw' Vlamme
orsaeck KI dan ontsteken
o H-Ot Hoe menighmael hebb ick ese M

38 HO H- Ot Maer wie dat daer af spreeckt, p ^swijgt 1 all de reste,
Ot afs Preeckt
K2 af s Preeckt
H Ot En ick en dery niet dieper ondersoecken
39 p
Ot ondersoecken,
440
H Ot Soo wel om achterdenck van mij te weeren,
Ot Niet min
41 H Ot Als om niet waer te vinden 't ick vreese,
4 g
Ot ]vreese:
42 4 H Ot 'Kweet seer wel, ^ en de Minn bedriegt mij geensins, lg
KI Ick weet, en laet my y niet van min bedriegen,
43 HOt Dat mi j mijn' l arm' onwaerdicheit niet toe la

S 8 H Ot Een ander gaet g voor mij lggeluckigh g maken,
Kr gae
Kz ga
H Ot Maer eens en hoorde. Nu soo hij mij

Hoewel soo'ckt recht aenschouwe,
H Ota ,
b soo'kt
97 H 0t
Uijt 1 die twee schoone ooghen g
Ot Wt
Kr Uyt Y
98 H-Ot All 'tvier verademt heeft, en all haer liefde.
Ot
haer'
IOI H Ot Om dat den Hemel ons met dat versamlen
Ot varsam'len*
Kr versam'len
IO2 H-Ot Arcadias heil belooft. hebthij g lg geen' kennis
Ot belooft,
Kr belooft; ,
103 3 H-Ot - Hoe alle jjaren
hier aen ons' Goddinne
Kr[aere
1
104 H Ota D'ellendi he de dootelicke schatt-schult
4 g^
b schatt-schuld
10 5 H-Ot Van eener Nim

I I H Ota Gelijck als nu, noch niet en was verboden
[was] toegelaten,
g
12 H Ot Een wonder schoone Nimph en wonder geestigh,
^ p g g,
Ot Een'
Ki wonderschonne*
K2 wonderschoone
I 22 H-Ot Langh hadd si' aengenaem, oft emmers thoonde't
g 1 g
Ot h Y
KI s Y
124 H Ot De suijvre l Minn des Herders haeres Minnaers.
Kr su W're
I2 H-O -Ot Ja voed' hem armen knecht met valsche hope
hem
126 H-Ot Soo lang g als hij lggeen minn-genoot g en hadde;
Ot geen'
I27 H-Ot Maer niet soo Naest slet doch 'tonstadigh g Meissen)
K)
3 Meisken
I 2 H-Ot

146 H Ot Des trouwen Herders haers beminde Priesters:
Ot haer*
K2 haers
I 47 H Ot Zoo dat de toorn o p

184 H Ot Op p een soo niew' soo schrickelicken schouwspel p
Kr schowspel* p
K2 schouwspel p
8 5 H Ot Versonck de arme Maeghd g in diepe p flauwte,
Ot diepte*[
Kr in diepte* p flauwte.
K2 diepe p flauwte,
88 H Ot Maer soo si' eerst stemm en gevoelen weer kreegh
1 g g
Kr kreeg,
18 H Ot Sprack si' al klagende, Trouw' kloeck' `Aminta
9 p 1 g >
Ot Trouw',[
192 9 H Ot Was uw verlaet mijn' mijn schuld, slet ick betaelse
Verliet ick u met.
H Ot Met eewighlick mijn' Ziel aen d'uw' te voeghen;
93 g mijn' g
Ot d'uw*
Kr d'uw'
1 96 H Ot Uijt 't dood' en al te laet beminde lichaem
9 l
Ot Wt
Kr lichaem,
K2 U t
Y
1 99 H Ot En moglick g in sijn' 1 Arm den stuit 1 gevoelde. g
KZ mo g'lick
202 H Ot

Der Minnen trouw vervalschten of bevleckte,
225 H-Ot
S
Ot Minnen-trouw
2
3
2 H-Ot
Van niews gevraeght wat ende

266 H Ot Zijn niet, ^ na uw < g> behagen, g,
267 H Ota Verkoelingen van smerte
7 g
b des herten,
2 o H Ot Onsteken doen, en terten,
>
Kr Ontsteken
272 7 H Ot Uit 1 wolcken van verdriet veel' tranen-buien.
tranen-buijen.
K2
Wt
Wat*[
H Ot
[Tussentekst. Scène-aanduiding]
Att. r. Choro. 1 Rei' 1 van't eerste Bedrijv. l
Kr Re [van't eerste ^Bedrijv.]
274 74 H OtGeschreven, ja ^1 geboren, g
Kr geboren eboren:
283H Ot Van oorsaecks kettingen g doen gaen g en swieren.
Ot swieren;
285 H Ot Soo vreemden wonderheden,
5
Kr wonderheden;
2899 H Ot Sijns l selven deeligh g maeckt, en met doet leven.
Ot leven
Kr leven;
K2 mé
290 H Ot Wordt 'tleven ons gegeven
9 gg
Kr Word[ ] ge g
29 2 H Ota Siet d'Aerde sich versieren
9
b vercieren,
K2 ver ieren
297
H OtVan blij', van droevighe, van wreede sterren,
l ^ g >
Ot sterren
Kr sterren,
298 9 H Ot Daer in ons' levens palen p
KI paelen aelen
301 H Ot All dat het leven doet gerust g van sinne,
KZ maeckt
3306 6 HOt Indien 't in uw belei

z H Ot En hebben ons haer' stemmen niet belogen
3 4 g
Kr belogen,
g,
3z8 H-Ot Die vanden Hemel komt en strijdt'er l te tegen
Ot teen g,
Kr teen; g
3 21 H Ot En stooren uwen will met sijn l beweghen, g
Kr beween; g^
3S 2 H Ot En die hem is een doodelicke schoonheit
K2
noodlotlicke j
3 H 0t
En wapent ^ si' 1 van niews niew' Hemel-winn

348 34 H Ot Als onvermijdlick onvermijdlic vreesen
jonvermid'lick
5
I0
I
5
20
2 f
H Ot
[Onderschrift en datering]
FINIS. MDCXXIII
Ot MDCXXIII.
[Hieronder volgt in Ot de tekst van fol. v
9 uit H Ot
CONSTANTER. I SATIVS OTIARI EST, I QVAM NIHIL AGERE.
Kr [Geen onderschrift, geen datering] g
Huygens' ro acommentaar
Aan zijn vertaling g liet Huygens Yg een `Voor-maning' g' voorafgaan. g Deze wordt
hieronder weergegeven. Ik geef eef de beide handschriftelijke l versies in hun geheel. g
Ze verschillen zozeer van elkaar dat goed het mogelijk nietj g is de ene versie in de
varianten van de andere te laten zien. De oudste, uitgebreide, g ^versie gaat g vooraf.
De varianten erin heb ik in eenelemmatiseerd g apparaat pp daar meteen achter
aangegeven. De verkorte versie die Huygens Ygpg
in de Otia heeft opgenomen, volgt
daarna, met varianten.
IJET OVERGESETS.
Men kent mij l voor een stout wederspreker p van alle Oversettingen; g^Selfs
van dehene g die ick bekenne dat nutticheits halven niet en behooren
wedersproken p te worden, ^ kan ick mij lq qualijck 1 beletten te walgen, soo
wanneer 't sichedrae g dat ^ ick de oorspronckelicke p Tale verstae ende mij soo
stege g Menschen ontmoeten die oock de oversettinge g boven 't overgesette g
derven verheffen. Want dewijl dewijl de stoffe de selve blijft, 1^ ende midsdi'en 1 dat
over-rijsen p l alleen op pde aerdicheit van 't uijtspreken lp gevest g wordt, meene ick
noijt l toe te staen dat oijt l de Tolck die eigene g aengenaemheid, g oft beter, die
aen gename eigenschapp g pp vanden voor-seggers gg woorden genaken g kan; ^ten zij bij
omspraken; p ^ die dan menighmael g soo ongevoelick g vande waerheit aff leiden,
datmen noch beter de oprechte P. rouwicheid uijt l staen soude, dan 'tgevaer van
bedrieghelicke g bijwegen. l g Niettegenstaende g soo bitsen vooroordeel, ben ick noch
de Mann die mij l de oversetting g onderwonden hebbe van 'taerdighe g Italiaensche
werck daervan hier weinighe g pproeven achter aen volgen, g ^ mogelick g als
bewijsredenen l van 't gene ick teen g de vertalin gstaende
houde. Seker tot sulcken
ende ben ick te vreden die te latenebrui'cken g l Biddende ondertusschen wie
sich het Boeck-beroep p oijt l bekroont heeft, ^ met mij te bedencken, off, in gevalle g
van Oversettigen g (die wij l doch door de all-begeerlickheid g deser tijden l niet en
konnen ontgaen) g dese te voren ongebruijckte g l maniere van doen daer voor niet
te houden ware, dat si' 1 in 'teertalen van Gedichten soo de geesticheid g vande
ui'ts J p^ rake naertracht, dat si' lsich minst vande waerheid af geeft. g De Fransche
oversettin gen buitens 1 dichts die ons van dit Herder-s pel
ter hand komen
hebben 't soo vermomt, dat si' l mij van Guarini wel eer deden oordeelen, als
oockeleerde g Lu den Y van Homerus uijtspraken, lp hebbende niet als de
Latijnsche l oversettinge g van sijn l Gedichten verstaen, ^ ende daer op p ernstelick
gevraegt off die hg gecke Grieck oock bij bij Menschen van verstand in achtingh g
wesen konde. Hoe konden si' min met all dat over ende weder Hunc vero rursum
44 8[44] DEL PASTOR FIDO ATTO PRIMO
l

3 o
Dea caesJs oculis las Minerva. a. Hanc rursus allocutus est valde redens Telem.. Pedibus celer
Achalles. Dea ea bas-habens-ulnas al
Iuno. Hunc vero. Hanc autem. met all die toenamen
van Menschen e en dingen, g ^ die eihen g Griecksche se gs-woorden, g
, die in haer
maecksel1 se soo oo voll aerdighe g defticheits steken? Hoe konde ick min met
3 5
alle dergelijcke g lcke ve r ain p n gdie
e noodelick d'een van d'ander Tael lijden 1 moet,
ende in dit allersoetste Gedicht soo veel scherper P afsteken als het in sine 1 eighe eihen
oorsprong p g boven alle soort-gelijcke l staet? De gerijmde g 1 vertaling, g^ ten
Benen min l s bedunckens b maer vande midde lm ati he g is, vind' ick ten anderen den
eersten Sc
ri 1 ver soo konstichh beli belieghen, hen g dat ick niet laten kan dien Oversetter
oft van onwetenheit, oft van onachtsaemheit oft veeltijds van beiden schuldi gh
te t houden. Van dus langher g hand most mijn mij Leser leeren hoe ick tot een' sake
ben die ick in andere soo verworp. p.
In een woord, de Rima sciolta het
40l o
Rijmeloos ongebonden g dicht va n de Italianen t heeft mij mijdoen
hopen, datmen met
even eve soo veel bods ten naesten bij ^ even soo ver r reicken e soude mogen. g En, seide
ick, dewijl 1 sich die stercke Pennen e die di ruimte l geven, g wat reden dwingt ons tot
sc her eren gdwang.
sonder mij ) doo r gens a aen a eenigh g rijmen
te verbinden
dan daer ick merckte den Auteur ute ssulx oft ernst geweest g te hebben oft
445 ov n erhoedts ontvallen te zijn, 1^ hebbe ick c mij
elders, namenlick inden Choro, aen
all de selve maten eenweerslagen verplicht, ver licht e die hij met soo veel moeijtens l niet
ontwerpen ^en heet f oft t i' sij en 1 hebbens bijnaer bijnaewel
soo veel in 'tnaerbootsen
gekost, daer ick gaern bekenne de waerheit somtijds vrij wat krachts geleden g te
hebben, emmers r vrij v lwat vercierings, g^ soo 'teen g verkleiningh g heeten moet.
1 5 o Endelick, E dese 1 on gens
zinder afgekomen, met een' goede g menighte g meer die
wat bet als 'teen vi l fde deel va n 'tS pe l uitmaken. l De andere vier hebben van
onse kloeckste Jonge g letter-luiden 1 door mijn toedoen onder sich laten
verdeel>g sullende acht ick, schierof
meren te vreden zijn haer goud onder
zijn g
mijn m 1 koper p te laten smelten, ende soo t'samen 'amen een Niew werck aenden dagh g
phelpen stellen dat sommige, g^ naer wat gewoontes, g oontes aenvaerdelick oordeel sullen.
T Te weten, mihi si concedere Wolas Multa oe"tarum
veniet manus auxilio quae q Sit mihi. nam
mu
lto lures
. I Voor eerst i is 't r reden den dat ick eerste hooft-ketter den eersten
6o
slagh vande 1oordeelen w t stae. Soo o verre ben ick van die 'tmijnen 'tmijnenvoordeel
te
willen n afbedelen, a e dat ick oock de all te ^ gunstighe g Rechters ec s niet versekeren derve
van mijn mi l ei h gn ete ense g en gg vrij te aen gaen, op den grond die ik boven aen
vrij g P g aengeroert g
Nebbe. Want, sonder ons te vle i'}^1 en zijn de vertalingen g van fraeije fraeij schriften veel
als schaduwen van schoone lichamen? en zijn die niet menighmael g de
on ongelijckste, eli'ckste de mismaeckste?
9' Mart. 25.
I Horatius. Satiren, tiren > I.I v14o-142:
cui si concedere nolis,
maltaoetarum p veniat manus, ^auxillio quae q
sit mihi (nam multolures P sumus).
(weigert gij mij l hierin bij l te treden, dan komt wel een schare dichters die mij
helpt, elPt,
wwij
ij zijn veruit in de meerderheid–)
YET OVERGESETS
I Ouersettin gen
2 van de gbene < des desghen bene
[44] DEL PASTOR FIDO ATTO PRIMO

ekenne dat < bekenne
q ualij ck < niet
wanneer 't sickedrae g <
ick c w*weer den geen' 't liever can gedoogen*,
g g, en*
oversettinge g < oversettingen g
WWant dews l 1 de stoffe < Want dewijl
1 de stoffe
onmiddellijke l variant]
de selve < altijd l de selve
8-99 die eigene g aengenaemheid,
g beid oft beter, die aengename g eigenschapp g pp
< de aengenaemheid g
gongevoelick < dapper pper
leiden < slippen PP
I 3 die mi' l < die niet
I 34 I 'taerdighe taerdi I ali gensche het a werck < 't aerdighe g werck
daervan ae an < hier [onmiddelijke j variant]
I S tegen g de vertaling g < deseshalven
I S-I
6
sulcken ende < sulcken
I 7
sich het < sich dat
bekroont < onderwonden
I 9
dese te t vvoren on gebruij 1ckte < dese on ebruij g 1ckte
20 dat siji in 't < dat si' 1[onmiddellijke
1variant
deeesticheid g < den geesticheid g
2 2 ons < mijl
2 3 Guarini wel < Guarini schier wel
oordeelen 0o < vragen g [onmiddellijke ^ variant]
25-26 S ernstelick gevraegt g < vragen g
27 dat over ende weder < dat
27-28 1rursum Dea caesijs < rursum caesijs 1 s
z8 est valderudens P < est prudens
28-29Telem.. 9 Pedibus ... Iuno. Hunc
< Tellem.. Hunc
3 o dingen, g die ei ghen Grieksche se ggs-woorden, ^ die < dingen, g^ die
32
d'een ee va van d'ander < van d'een aen d'ander
34 oors oorsprong ron < oorspronck p
< gelijc>>soort- l gl elijcke
4- 3S
soose ten Benen mijns ^ s bedunckens < mijns bedunckens
S' ick n anderen vind' ten<
vind' ick
37
ooft
van n onachtsaemheit < oft onachtsaemheit
399 verwon P < veracht
4 1even soo < soo even
442 ons < mi1
4 -4 genoteerd in bovenmarge. g e Blijkens een invoe 'n steken hier te plaatsen.
Blijk 3
4
S
6
3 9 g
g P
44-45
oft onverhoedts
ontvallen < oft ontvallen
4S hebbe ick c mij < hebbe mij l ick
Choro, aen < Choro met
45 0 [44] DEL PASTOR FIDO ATTO PRIMO

46 4 maten en weerslagen g < maten en toonen
49

7 Thooneel-stijl l^ < Herder stijl stijl,
8 off niet < off
8-9regelen 9 onder meesterlicker g handen dan de mijne mijne geraeckt, g den
< regelen g den
9
den minsten affbreuck
I 2 naer eens den heelen Herder < naer den

[451
VARIANTEN
5
Ha
b
c
d
NEMO SIBI
COMMENTAAR In dit zesre g eli ge versje combineert Huygens parafrases van citaten uit Persius
versje Yg p
Horatius en Martialis tot een syllogisme dat hij in de laatste twee regels g
verrassend besluit.
Door de viermaal herhaalde anafoor 'Tschijnt 1 dat men niet en' binnen overigens
vierparallel p gestructureerde g zinnen, ^ bereikt de dichter een maximale spanning p g
tussen de werkwoorden `leven weten, eten en zien'. Deze verba lijken
noodzakelijkerwijs van elkaar af te hangen, hanen uit elkaar te volgen. g
Via de stijlfiguur l ^ van de `versus rapportati' pp in regel g 5 waar eerst de genoemde g
vier werkwoorden worden opgesomd pg en pas p in de tweede helft van het vers in
eenarallelle P reeks van een(voorzetsel)bepalingworden voorzien leidt de
dichter zijn l als een retorische vraag gggeformuleerde
conclusie in. Leeft men niet
door elkaar, weet men niet voor elkaar, eet men niet met elkaar, is men niet
bezorgd `sien om') om elkaar, waar leven, eten, zien en weten van anderen
(dus niet van elkaar) afhankelijk zijn? zijn
antwoord kan alleen bevestigend g zijn. Aldus vormen deze zes regels g
Hu Huygens' Yg bewijs voor de spreekwoordelijke P l stelling: g `Memo sibi nascitur'
(Niemand wordt voor zichzelfeboren g waarvan de eerste twee woorden de
titel van dit vers vormen.
UITGAVE Worp Gedichten I .2 .
p ^ p. 94
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg , KA xLa , 162 3, fol. Io. Een blaadje papier p P van 145 4S x 165 5 mm.
DATERING H isedateerd: g Non. April. p MDCXXIII = 5 april 162 3 .
Leeft, weet, eet siet *de mensch, met* voor, *med om malcandren,
, , , ,
*en niet, bij*
men niet door, ] van [
] met [
THEMATISCHE Deze zes regels g zijn blijkbaar geïnspireerd op een aantal klassieke plaatsen.
zijn 1 g P P p
BRON Boven hetedichtje g l staan onder de cijfers 3^ I .I twee regels g uit Martialis
(Lib. XIII „ I, I-2 . De cijfers geven g dus boek en volgnummer ^ van Martialis'
eiram pg aan.
Ne toga g cordijlis 1 et panula p desit oliuis,
Aut inopem p metuat sordida vlatta famen
(In de rechtermarge g noteerde Huygens: Yg `cordi'llis'. l Hij Hijwas waarschijnlijk
onzeker over de spelling P g van dit woord.)
Onder hetedicht g staat:
- Nisi te- scire hoc sciat alter.
Paullum se pulte
distat inertie celata virtus.
4S3
[451 NEMO SIBI

[46]
De eerste regel g hiervan is een citaat uit Persius I ^ 2 7^ de tweede komt van
Horatius Carm.. 49 2 9 .
(Persius): `It is so futile to know thins g unlessyou Y are known to them?'
(Horatius): Begraven g lafheid en blijft moed die verborgen blijft verschillen weinigg
(Schrijvers 1 11993)
GEDWONGEN ONSCHULD
COMMENTAAR De aanleiding die g Huygens yg had om dit gedicht g te schrijven, 1, noemt hijzelf hijzel in de
te Het gedicht g is een weerwoord aan `een of andere Haagse g grootheid"
die
Hu Huygens Yg van hoogmoed ^ beschuldigd g had omdat hij eens op pstraat niet gegroet gg
had en zou azen op Peen
regeringsambt.
Huygens Yg noemt de naam van zijn opponent PP opzettelijk p l niet in deze
apologie. Hij weerlegt de beschuldiging g gdoor te wijzen p op zijn zijnslechte ogen g z .
Zijn schouders en zijn hoofd (r. 1 16 vlgg.) gg zijn bovendien nog veel te teer om
zijn g
` and-sor g h' te kunnen dragen. dOp g de pdrie buitenlandse reizen die hij tot oop
heden heeft f gemaakt, g a ^heeft hij dankzij dankzijde leiding gvan
Van Aerssen, voldoende
ervaring opgedaan. pg Hij Hij heeft geleerd g dat het belangrijker g l is onderwegg
deugdzaam g te zijn dan aan het einde van je l reis al dan niet beloond te worden
r.I 5 7 vlgg.). vl
Ditedicht g is in drie handschriften overgeleverd: g het ontwerphandschrift P Hr
dat Huygens Ygpopnam in de kopij p l voor zij zijn Otia Hr-0 een netafschrift in
Huygens' Yg hand van Hi (H2) en een afschrift in andere hand van deze netauto
graaf h . 3 Het netafschrift, ^ met een rose lintje tot een katerntje katerntj gevouwen,
Huygens Yggwel
eens vervaardigd kunnen hebben om aan iemand uit zijn
omgeving g g (zijn J ouders? vgl. g r. 1 5 1-1 5 6)aan te bieden.
UITGAVEN Worp p Gedichten I, ,pp. 295 - 300, Zwaan 97^p i 6 S 6- 79 (met inleiding, g^ en
annotatie).
LITERATUUR Hinlo én p 181 4^p p. 2 S 2 ^ 268 (woordvormingen); g^ ' Vermeeren 1959, 9S9^p p. 266-2 2• 7^
Stutterheim 19 76,. p S3^ 6^ Verku Y
l 1976,. p 2 7^ 8 281 , ^ Smit I 980 ^pp. I I I•^
Van Strien 199o,. p4 S^9 8- I 9 8-102.
TRANSLITTERATIE
9 Hi onder min' een loze streep
p
22 2 Hr- 0t Huygens Yg schreef hinckt door het reeds geschreven g .tucht heen. Wegens g het
onleesbare resultaat noteerde hij l daarna het woord hinckt erachter.
o Hrsprak[e]loos. Het tweede deel van de k zag Huygens aan voor een e.
7 g Yg
7 1 Hi vriendt. Door de e heen is de staart van de van rakeloos (70) 7 ggeschreven.
454
Hr-Ot kt? beclapt. In deze fase de 1 en verduidelijkt? 1
[46] GEDWONGEN ONSCHULD

82 Hi-Ot r- ruck t. In deze fase u van diakritisch teken voorzien.
schielick. Aanvankelijk l door schieli Jck heengeschreven g daarna opnieuw p daarachter
genoteerd.
85S Hi-Ot Can door doo ove overschrijving 1 g van C met Kin Kan veranderd. Later Kan nog g eens
geschreven.
nu. u verduidelijkt door plaatsing P gdiakritisch
teken.
DATERING H isedateerd: io Mai'. 162 .
g 1 3
OVERLEVERING
Hi Autograaf g Huygens, Yg > KA XL', xL 1623, 3^ fol. 0l. I I. Een eontwerphandschrift,
p een enkelblad
a ier van 3 o S x 1 go mm, m , aan aa weerszijden weerszijdenbeschreven
in twee kolommen:
fol. I I r bevat de regels g 1-54 S4 en -112 SS
fol. 'I v de regels g 113-168 en 169-194.
Onder de laatste regel g noteerde Huygens: 18 4. Dit is het aantal reels. g Na de
ondertekening gen datering gvolgen g in de rechterkolom van fol. I i° Latijnse Latijnsecitaten.
Autograaf g Huygens, Yg KA XL' 162 1623, 3 fol. I2-I 7.
Een netafschrift van Hi.
Een katern van drie nu los in elkaar liggende gg dubbelbladen papier, pp ^ oorspronkelijk p 1
met rose zijde Afmeting in gevouwen toestand: 28 l samengebonden. g g 8 x 94 I mm.
FFol. ol
2 r is ' beschreven met Latijnse "n 1 e citaten. itaten. Fol. i2° is blanco. De tekst van het
gedicht is als volgt verdeeld:
Fol. 13', regel 1-2 2
Fol.I 3^ °reele-6 regel 34
Fol. 14r, 4 ^ regel g 47 - 71
Fol. I°reel2-6
4^ regel7
9
Fol. I S r ^ reel g 97-I20
Fol. I S ° regel ^ g I 21— I 44
Fol. 1 6r regel g 4S I -168
Fol. 16° regel g 16 9 -184
Fol. 1 7is
blanco.
3^h Apograaf, xA XLa 1 62 fol. I8- 21. Twee dubbelbladen p papier p met touwtjes touwtje samengebonden
g ttot
een katern. Afmeting g in ggevouwen toestand: 327 37 x 213 3 mm. Dit
afschrift ggaat terug gp op H2. De e tekst is, > in disticha, als volgt verdeeld over de pagina's: p^
Fol. 19^ 9r, regel g I-36; fol. I ° 9^ regel g 37-76; 377
fol. 20r, regel g 77 77-116; fol. 20° regel g 11 7 -i S 8•
fol. 21 r regel g S9 i -18 4en ondertekening gen datering. g
Fol. 21 is blanco. Het katern isevouwen g geweest: g Boven en onderzijde onderzijd
werden omgeslagen, vervolgens werd het geheel g dubbelgevouwen. g Op p de zo
ontst ontstane voor- en achterzijde ) werdende La tiijjnse
citaten van fol. 1 2r (is de
1de van 1-12) geschreven. g s Op p de voorzijde voorzijde(d.w.z. op pfol. 1 8 r in niet iet
gevouwen toestand, dverticaal boven het midden) staan de citaten 4, S^ 6 en 7;
op p de achterzijde(onder 1^9
het midden van fol. i 8 staan de citaten 8, en 10.
Hr Ot Met een n bredere r ere pen en lichtere inkt bracht Huygens Yg in Hi varianten en
correcties ^aan in de tijd dat hij ^ de kopij k ij p^voor
zijn Otia voorbereidde. Boven de
4S 5 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

citaten op p fol. I I° noteerde Huygens Yg de aanwijzingen: l g `Dit opden p kant' en
`*All* dit volgende g onderaen ende achtereen de letters'. Deze laatste
mededelin mededeling wijzigde l g Huygens Yg later in: `dit volgende g op p deze kant volgens g de
letters'. Deze laatste instructie is uit gevoerd.
Ot Otia 1625, VI. VAN ALS', L2 r-M2 r, . 8 -
S> >p 7 93.
Ot e Lijst van errata achter in Ot.
1
Kr Koren-bloemen 165 8, 'mi. Boeck. Van Als', tbr- 2b r S > 4 ^ pp.
205-211
K2 Koren-bloemen 1672, `VIII. Boeck. Men elin h' k2°- lr p.
7^ g g ^ 3 3^ p
NOTEN I Zwaan 1976, 97 ^p p. S6.
2 Zie de uitgebreide g annotatie bij bij Zwaan 97 I 6 ^p. p 67) 7en Van Lieburg g 9 I 8 7^p p. I 72.
3 Zie Vermeeren 19959^ p. 5 9, 266-z p72.
vVARIANTEN In het hier volgende g variantenapparaat pp zijn zij ook de varianten uit de afschriften
en h opgenomen. pg Van H2 ^ dat een afschrift is van Huygens' Yg eigen g hand, ^ zijn zij
varianten opgenomen. pg Uit b kwamen alleen de substantiële varianten in
aanmerkin g.
In het apparaat pp zijn de varianten uit deze afschriften cursief gezet. g De siglen g H2
en h zijn enigszins g buiten de normale orde gesteld. g Door deze presentatie p blijft blijf
overlevering g van ontwerphandschrift p tot laatste druk overzichtelijk, 1^terwijl terwij
de variatie in de afschriften op p de meest geschikte g plaats p in ogenschouw g
kan wordenenomen. g
[titel]
HIa MYN VYANDT VREUCHT, MYN ' HATER IVREDE.
b VYAND VREUCHD,
H2 I i MYN
Hr-Ot Gedwongen onschuld. MIJNEN VIJAND [VREDE.]
g J J
1 Hra Die noch sijn 1 ton ghe noijt l tot uwen ondienst repte, p,
b t'uwen ondienst noch sijn' 1 ton ghe noijt 1 en [repte,] p,
H2 sin J Tonge g
3 Hra a Die u voor onbekent altijdt 1 heeft aengesien g
b aengeschout g
c tot noch toe heeft aenschout
H2 aen geschouwt
Hr-Ot aengeschouwt g
a liraa En des te meer voor een van d'eere waerde lien, ,
b daerom alle deught g onwetens toebetrouwt,
,
heeft betrouwt,
H2 Deucht
b ende* daerom
Hr Ot [ deu ghd
4S 6[46] GEDWONGEN ONSCHULD
444-449.

S Hi Die sich noijt toe en schreef den roem van uwe kennis,
H2 I i schreef
Hr-Ot schrev' kenniss,
Kr schreef
6 IVeel min , de vreese van u onuerdiende schennis,
H2 I Vreese uw' onverdiende
h schennis>;
Hi-Ot [ I uw' onverdiende schenniss,
7 Hia Groet u met desen inct , • die clicker loopen p souw
b
dicker F
trager g
c [ dicker
Hz
U Inct
h
Hi-Ot I-]inkt,
souw,
Ot [niet in ^ e ron gen
8 Hr Hadd' hij de tranen niet te hulpe p vanden rouw
H2 Ontleend' hij J niet te hulp de tranen
9 Hr Die u misgunsticheijt ^ l uijt l mijn' mijn'onnoosel' ooghen ^
H2 uw' mis ^unstichei Jt
Hr-Ot uw' misgunsticheid g
IO HI Met golpen of en heeft geperst, gp , met bobbelen gesoghen. g g
h geerst
bobbelen
I I HIa Waer bowt*hi''t g l se gg en op daer p soo veel galls g in steeckt?
b Vriendt (soo u dese naem het herte niet en breeckt) r12]
H2
+Vriend (zoo v
h Vriendt, , desen
HI-Ot +Vriend[
12 HIa Vriendt (soo u dese naem het herte niet en breeckt)
b Waer bowt*hij't g l se gg en op daer p soo veel galls g in steec steeckt? =I i
H2 bouwt[alsg Hr- 0 t }gal als
0
bouwt steeckt,* *
I 3 Ha I Waer op p de lastering g daer ghij hij mijn

IHI Heeft u des werelts gunst op haerder eeren steil
S ^ p 1
Hz v Werelts
Hi-Ot werelds haerer steil
IHI G Soo sachten stoel ggestelt, ^ soo verre bouen ' ei`1l
H2 Stoel zooboven
HI-Ot 'tpeil
I 7 HI
Van mijne waerdicheijt l, en cont g hij lnoch
de stralen
H2 min' J
h
HrOt
mi n
mijn' l onwaerdicheid, kont
I 8 Hra Van u verheuen haet o pmijne ^ hutt doen dalen?
haet ( [
i j
b
Isplit pl
H2
h
uw verheven
uw'
Ji
t
HI-Ot uw spijt pl
I 9 Hr En ggaet het u noch aen hoe mijne l voet het padt, p
H2 v[ Voet
h mijnen J
adt
Hr-Ot p, ad
K2 nu mijn
20 Hi Het lee g ge ppadt betreedt dat g hij 1wel
eer betradt,
H2
lee he adt
h adt
HI-Ot laege gppad
2I Hra En sijt l hij g noch l gemoeijt g l hoe't in mijn mijnarmoed omgaet g
b
si`t l ghij g l noch gemoeijt g 1
treckt ghij hij noch ter hert
H2 trecktghij ^J noch ter hertt wat in mijn' J armoed' om gaet
h Hert' mijn J omgaet. g
HrOt treckthij glnoch ter hert wat in mijn' mijn'[armoed om gaet
Ot ]hy*
Ot-e[ ghY 22 Hia Die onder 'toet g versucht en nae de weelde cromm gaet? g
b
onder 'toet g versucht
nadeneltsack g sucht
gaet? g
*staet*?
H2 nae den Geltsack sucht Weelde cromaet? g
h ende* jnae de Weelde trom' gaet?
Hi-Ot nadeneltsack g hinckt en na kromm gaet? g
2 3 HI Die ick soo weijnich 1 ^gunde (ick gunn ^ het niemant niet)
Hz gunde' g Ick gun ^ niemandt
h gunn'
und' HI Ot
niemand
45 8
[46] GEDWONGEN ONSCHULD
l

24
Hr
H2
Hr-Ot
25 Hia
b
H2
h
Hi-Ot
Ot
Kr
26 Hi
h
Hi-Ot
2,7 Hr
H2
HI-Ot
28 Hr
H2
h
29 Hr
H2
Hr-Ot
3o Hia
b
H2
h
Hr-0t
Ot
3 r Hia
b
c
33
459
H2
ha
b
Hi-Ot
Ot
HI
H2
h
Hi-Ot
Die wilde ick van mijn oogh het uijterlijck geniet
[ ] wild' [ ] uijtterlijck [ ]
[ ] wild' [ ] uijterlick [ ]
Soo wel als 'tinnerlijck, l ^ het innerlijck 1 besnijden,
] van mijn' hert [
Zoo j
_1 hertt [ 1
I
besnijden:
I
] als'* [
] als [
mismei'nens l
mismeenens toegedacht:
innerlick besnijden; l
besnijden,
1
Mijn Mijn kennis en mijn l^ gunst g elijckelijck l 1 benijden.
1
benijden:
Mijn' l kenniss mijn' gl elijckelick
Maer se ens siecke sucht vervoert u buiten 't padt
gg l P
+ V
+[ ad
p
Van redens middelmaet. Of hebt ghij mis-gevalt,
I J Redens I J Off I J mis gevatt,
J off I J misgevatt
En anderen haer schorft mijn' lenden ouers pg o hen.
mi n
J
I I
ouers o hen?
pg
Voor waer het hooge g hertt wordt mij l of opgelogen
het hooge g hertt voor waer
Het hooghe hertt voorwaer
I
0, emmers 'thooge g hertt
I
[
J off opgeloghen
J opgelooghen,
opgelogen,
Of onuoorsichtelijck onwetens toegedacht;
1 g
onschuldich [ ]
Off onvoorsichteli ck
^
onversichtelick
onvoorsichtelick
onuoorsichtelick [
mismeenens toegedacht:
g
Beschuldight g mijn gemoet van al te leeghen waerde
mijn g g
I J all I
l J laeghe I
laeghen [
[46] GEDWONGEN ONSCHULD
l

3 4 Hra Om hoo gher o pte sien dan 'twater pass
der aerde
b [ I 'twatervlack
Hza
'twate ass
b
'twater< *i gh*>
vlack [der aerde
h
'twater--vlack
Ot [ I 't water-vlack
3S Ilia
b
Om ijemant l smaddelijck l te hoonen over mij1
onder
H2 ijemandt J
h smadeli Jck mi J ^
H- Hi-Ot r iemand ijeman smaddelick
Ot mY^
36 Hr Die velen achter loop pen weijnighe jg voorbij. 1
111-0t achter velen weinighe g [ I
Ot velen achter*[
K2
voor by.* Y
37 Ilia..
b
Maer druijuen 1 ouerdaet en die malcandren volghen g
ouerdaet
si g heit 1
c
ouerdaet [ ]
Hz [ I overdaet, malkander
h [
I vol gen,
Hr-Ot +[
overdaed, en, die malkandren volghen,
3 8 Ilia
b
Spel, p 1 ^l kijven ve een
geuecht, g ^

442 Ilia velen deser eew een onversust gewennis g is
bewen is g
h eeuw' is.
Ot 1S,
433 Hr
h
Een condigh g ti'dtverdri'ff, l 1 , een openbare p vreucht,
ti Jt verdri J'
,
H- Hi-Ot r
kondigh g
een'[
K2 ti tijd-verdrijf,
ljd-verdrijf 1
444 Hr
H2
Hebb' ick affgrijselijck gl 1 in 't heetste van mijn jeught jeu ht
a ri gJJ seli ck, Heught eu ht,
Heb eucht
ijn' HI-Ot _ mijn' Jeught g
Ot Hebb
45S Hi
h
Gevloden en verdoemt, , en altijdt l ruime l weghen g
verdoemt.
Hi-Ot _ altijd 1
46 4 Hi Gepresen ep
voor 't gesluijp g Jp van achterweeghsche g stegen,, g
H2 't g eslui' ^ steghen; ^ ^
, stee steeghen, ^
477 Hi
H2
En altijdt 1 ouerend ggetreden voor het oogh g
overend
Hi-Ot - altijd 1
44 8H HI Der eddeuchdelijcken
l hier, , des Heeren van om hoogh. g
HrOt - deuchdelicken
49 Hi Dus hij l die heijlge lg handt van midden uijt l het perssen P
HI-Ot - heijl'ge[ lg
S o Ilia a Des werelts drangh g ggeruckt en hebb ick 'tspijtich pl knerssen
b
H2 I^erelts ^eruckt, 1 j a hebb ick Lr
stondt mijl
stond mij J Jg i ti h
H- r Ot Werelds stondt mij1
S i Ilia
b
a Van menich
nijders l tandt niet lichtelijck l ontgaen: g
1 j a ontgaen: (
t'ontgaen: g
H2 menigh ^ t'ontgaen. g
Hi-Ot r Ot tand lichtelick t'ontgaen: g
Ot meni gh'
S z Ili a De boose en alle die in haere weghen g staen
b
meestendeels en die haerwe ghen gaen g
Hz
meestendeel
h
boosen 8aen,
Ot [ I meestendeel haer'
461 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

S4 HI In't auerechtsche bladt van 'sleuens eere setten;
H2 averechtsche setten:
h setten.
HI-Ot blad
SS HI 'Tis quaet q het quaet q te doen, ^ en prijsen p 1 die het schouwt
H2 doen schouwt
h doen, , schouwt; f
Ot schouwt,
5
6 HI Gods huis j t'ontimmeren en eeren die het bouwt.
h t'ontimmeren, , bouwt; f
Ot t'ontimmeren,[
57 HI Dit heeft mi mijvijanden
l berockent daar ick vrinden
Hz ]Vijanden
.hri en
v nd
5 8 Hla Te hulpe p heb en te loon ggehoopt pggehaeckt
te vinden,
b[ I gehaeckt gehoopt g p
cehaeckt te gehaeck loon
hebb' gehaeckt, vinden;
hehaeckt. vinden.
Ot[ I gehaeckt ehaeckt
Hier hebb ick menichmael 'tverwijten om gehoort
S 9 1 g
HZ hebb'
h heb tverwijten
J
6o Hi Van trots van eijgensin lgpen
menich spitscher woordt.
H2 trots ei J^'
hensin
h ei Jgg
en sin
HI-Ot trots,[ eijgensinn,[ lg^ menigh g woord.
6 i Hi Dan dat v euenwel, dien rij icheij t van jaren
lpl 1
H2 V aren
h evenwel [ 7
HI-Ot rijpicheit
lp
6z Hi
H2
Gestift l heeft en geciert g met reden en eruaren
Gesti' J »t ervaren,
Hi-Ot ervaren,
K2[ ] ge ^iert
633 HI Dat u die blinde stroom ter dwaling g hebb' vervoert,
H2
h
V dwalingh g vervoert
vervoert,
Ot de*[ vervoert
K2 vervoert,
462 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

64 Hr Dat valt mij niet in 'thert: Daer wordt wat meer geroert
4 a mij g
b En
h int hert.
65S Hra Dat mij van hoouardij 1 tot uwent schijnt te nopen p
b P
[van doet betichten;
Ha z hoovaerdij J' schijnt J te betichten;
b doet betichten•
c min ^ hooch-herten-draff [tot uwent doet betichten,
h betichten:
r Tschijnt of ick onuer

74 7 Hra
b
H2
Sijn ggaen, sijn l doen, sijn' oogh, sijn' letselen, sijn *crampen*
mondt,[ , sijn' l rampen p
sijn J mondt, sin J
Hi-Ot
]mond,[ mond
75 Hra Doo Door heen te booren tracht, > verr van, , gelijc elijck'tbehoort 'tbehoort,
veel minder dan 'tbehoort
776
Hi
Hia
Te e vreden reden met het geen een ijeder l siet en hoort.
gheen
dat
b
een
h
dat
Ot { I hoort?
77 Hr Oh! die mij l hier beclapt, p , Leent li uw medoo medoogen g
Hz leent liever medoo hen
ha becla t uw' med'oo ghen
b becladt,
Hi-Ot beklapt, p , [ I
7 8 Hi
Hz
En b broederlijck oe
1 beclach: twee ggroote flickeroogen g ,
beklach: Twee[ I flickeroo ghen
beklach, lickeroo en
Hi-Ot broederlick bekla gh:
79 Hra Die e in mijn l aengesicht g te wachte staen geplant gP
b / /
H2
Aengesicht
Hi-Ot gP e lant•,
Ot gp e lant,
8o Hi Voldoen haer' a plichten p niet: een ingesoncken g sandt
H2 haer Een
h
niet
Hr-Ot [ I Band
8 1 HI
< Verd » Becommert
mij de strael die 't uijtterlijcke blincken
H2
ui J terli Jcke
Hr Ot
Bekommert uijtterlicke
j
82 Hra
b
Der din gh eva n van hun ruckt, , en met een snel gewincken g
schielijck 1 wincken
Hr Ot [ I schielick
833 Hr
H2
Den sin t'hui's t'huijs bestelt. Soo dat ick of van bits bijts
bestek, off
h
bestelt
Ot bestelt, , soo
464
[4.6] GEDWONGEN ONSCHULD

84 4 Hia 'Tgesicht g beclemmen moet , of met een wijle l tijdts. l
b
met r
in
c r I met
H2 beklemmen f 7 o
HI Ot beklemmen tijds. 1
Ot r ieen'
KI
in
85S Hr Can ijemandts l reden nu gerechtelijck g 1 begrijse be rijsen
be ri sen,
h gJ
HI Ot Kan ijemands gerechtelick
l g
8 6 Hi Soo ick somwijl 1 een vriendt gebreke g te bewijsen bewijse
Ot vriend
0Ot
een'
87 'T een ick here schuldich ben, soo ick somwijlen oock
7 g ^ 1
H2 'Then' Soo
t' een ben?
h g
Hr Ot schuldigh
g
88 Hi Met eeneleende hulp strael door der dicken roock
g p
H2 doorden
< d»strael roock
h ,
Ot een'
8 9 Hi
h
Die mij alomontmoet, en om den haet te schouwen,
al om schouwen
Ot r ien
9o
HI Mijn oog verbonden hebb mijn handen te betrouwen? Mijn
Hz Ooh g
heb
h
betrouwen.
Ot
mijn' 1
9 1 HI Van lesens gulsicheijt en menich middernacht
h gulsichei Jt,
Hr Ot gulsicheid hg menigh
92 9 Hi
H2
In't boeck en uijt l het bedd hardneckigh g toegebracht g
Boeck bui J ten 'tbedd hart»dnecki h ^ toegebracht, g
h boeck, t'bed, , hertneckich
HI Ot toegebracht, g
93 Hi Van menich smallen stipp, pp,
dusent smaller streken
Hz
dui Jsent
h
smalder stree en
Ot meni gh'
smalle*
465 [461 GEDWONGEN ONSCHULD

94 Hi Getoghen g en besternt, , beery' ick des' gebreken, g
H2 gebreken; ,
h gebreeckenf
Ot [ I beërv'[ ] gebreken.
Hi [ I ggebreken,
9 S Hi En draeghse g met gedult, g ^ dewijl l ick seker ben
h
edult:•
HI-Ot geduld,
996 HI 'Tiss Godes geesseling, g g, ick mij waerdich ken
H2 < 'Tsi Jn> >'Tis geesselin ^h1
kenf
enn,
Ot ,
KI
ken.
97 Hia Hij 1 heeft mijn oogh g gevormt, g , hij sal't mi' l niet iet ontrecken
b verlicht, ,
bedecken
H2a Ooh g *evormt* g
bedecken,
h
, verlicht,
0o gh'
98 Hr Can't eenichsins ter eer van sine 1 grootheijt g l strecken:
Kan +t+ f eer' strecken,
Hr Ot [ I grootheit 99 -Hi Wordt hij mijn } langher g sien off oock mijn } leuen moe,
I 00 Hi Wat wil ick worstelen? sijn 1 schepsel p hoort hem toe.
H2
, worstelen,
Schepsel
Hi-Ot will
IoI Hra a Maer o ghij, hij wie hij ghij sijt, l , leert de gewoonte g ssparen
p
b
j a leert deewoonte g sparen p (
Soo ghij moeten
noi'tgevoelen lg
H2 0 ^J Zij i, , ^zoo moet gJ hi j noi ^g 't gevoelen
Hi-Ot
Soo moethij g } noijt l gevoelen g
I o2 Hra a Van uwes euenbroers beswaernis te beswaren
a Van uwes euenbroers beswaernis te beswaren (
b
Hoe hardt de slaghen g sin 1 in 't allerteerstgevoelen,
H2 Hoe hard de sla hen i n in 'tallerteerst evoelen gevoelen,
h
int alderteerst
HrOt Hoe hardt a dt dde
slaghen g sijn l in't allerteerst gevoelen, g
I o 3 Hi Bespot p ggeen creupelen, P , soo emmermeer sijn l voet
H2 Be ott heen g kreupelen, ,
h kreupelen immermeer
Hi-Ot Bespott P ggeen'
kreupelen,[
466 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

I 04 Hi Hier comt te struijckelen struijckele of daer een mistré doet:
o
h mistree I I
Ot een'
Kr mis-tré
.1055 Hi Benijt l hem noch veel min 't ellendighe g besteijgren lg
H2 Benijdt
h bestei Jgg
'ren
Kr besteig'ren g
106 Hr Van eenedwon

I I 3 Hi Des ben ick met u eens, ^ wanneer ghij hij alle menschen
H2 eens met V
h I l u
K2 [ ]u
1 4 Hiaa Aen u verbonden hadt met eenen will en wenschen.
tot
H2 V
h wenschen,
Ot wenschen,
KI wenschen:
I I S Hi
H H2
Maer lieue leeft gerust, g^ noch mogelijck g l in langg
Maer, , lieve, lan gh
Ot Maer, lieve,[
116 HI Siethij g mijn l schouders 1 niet in staten-vol kers g drang, g,
H2a *Soeckt* Staten-vol gpers dran g^ h•
b Vindt
h dran g, h
Ot mijn' 1
Kr drangh; g^
I I 7 Hra Ick kense veel te swack, ^ en 'tkopstuck p dat si' l dragen g
1 j swack Lr
[
teer,
H2 teer, dra ghen
Hr-Ot teer,
118 Hr
Hz
Teroep g te licht, te holl om land-sorg g op Pte waghen; g
Landsorgh g waghen. g
h holl
Ot wagen. g
I I 9 Hi Hebb' ick de slechte gift ^ van mijn genegentheijt g g 1
h Heb
Hr-Ot[
01
g ene gentheit
mijn' l genegentheid, g g
I2o Hr Mijn vaderlandt nu eens nu drijmael l voorgeleijt g l
Hz
Vaderlandt
h eens, voor elei t•
Hi-Ot r- vaderland voorgeleit eleit
Ot eens,[ voorgeleidt, g
I 2I'Tis Hra abuiten l ''shuijsggeweest, ^ en onder 'twijs l beleijt
beleiden j
h I I t'wi Js
468 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

I 2 2 HIa a Van sulcken als ick wensch mij mijn jeu noijt 1 van gescheijdt g l
b noijt l van te mogen g scheidn
1 e
H2
moghen g schei Jden:
h
schei den
Ot [ ] scheiden.
I2 3 HI
H2
Die hebben met gedult g mijn' 1 rouwe trouw omhelst
min J
omhelst
Hi-Ot
geduld
I 4 HIa Mijn' domme groenicheijtgebogen g lg g als een Elst
b swacke [ I
H2a Min J *domme* g ebo ^hen
b
swacke
I 26 Hi Gelijck 1 de sneewen-cluijt

I 33 Hia Verdei'lt 1 verscheijdlijck ll haer afgesonden g giften, ^
b Vertiert
H2 verschef J deli ^ck a gesonden
[ 7
Hi-Ot [ I verscheidelick j [ ]
Ot [ I haer'[
Kr afgesonden' g giften; ^ ,
I HI Gietse hier met tobben uijt, verstuiftse daer met siften:
34 l
H2 Stolpts'
siften,
h ,
Ot Giets'
l [
I 3 5 Hra Waer d'eenes onuerstandt den anderen tot pijn, pl
b [
tot F
een
[ ]
H2 onverstandt een [ 7
HrOt Waer' onuerstand
Ot [ I eenpijn p
KI I een' pijn, Pl
1 3 6 Hra Geen armer schepselen p dan die de cloeckste sijn. ln
b minst beesten
H2 Gheen ../.n. i
Hr-Ot zijn. 1
Ot Geen'[
I 37 Hia Soo doch in 'flan ge lest mijn l affgeploeghde g p loe ghde 'l
aren
b o pg e loe P ghde
H2 'tlanghe g
aren
h j ijaren
Kr mijn' l
18 Hi Noch pluckenswaerde vrucht noch bloessemblomm en baren,
H2 luckens-waerde Vrucht, bloessemblom [ 7
h bloessem-bloem
Ot [luckens pluckens waerde vrucht,[ bloessembloem
bloessem-bloem
I 39 Hi Noch sal ick eene deucht betrachten aller macht
h macht.
Hr-Ot deu ghd
Ot macht,
14o 4 Hra Noijt 1 meer mijn schouderen te verghe ver hen dan haer cracht,
zenuwen
H2a schouderen cracht,
b zenuwen
h cracht;
Hi-Ot kracht,
Ot mijn' 1
haer'[
470 [46] GEDWONGEN ONSCHULD

141 4 HI En ei' lghen baets gewinn g veel lieuer sien versincken
H2 gewin
liever
,
versincken,
HI-Ot eihen g
142 4 HI a
b
Dan Land en Luil den eer naer mijnen l dienst sien si hincken.
dienst [naer mijnen l dienst te[hincken.]
H2 lui/den eer
h land'
Hi-Ot ]eer
143 43 HIa Gewinn' ick oock 'tgerucht g van *nutt* of aengenaem g
b
H2 Gewin
dienstigh g of bequaem q
nut off aengenaem
h aengenaem,
Hi-Ot a [ I nutt of aengenaem g
KI aengenaem, g
144 44 Hi En 'taengenaeme g loff van

5 r Hr Die mij ter wereldt heeft gevoordert en geteelt
H2 I-]Werelt [ J
ha [ ]gevoordert (Jgeteelt,
b [ Jgevordert [ J
Hr-Ot [ I Wereld [
Ot [ ] gevordert* [ ]
12 S Hi Heeft aende selve Ploegh g 1 sijn' ving vin heren vereelt,
here
si ^ n Vingheren Vin heren
lou gh
I 53 Hi En menich hagel-stoot, g ^ en menich middach-commer —
H2 hagelstoot, g ^ menigh g
h middach-kommer,
HI-Ot menigh'[ g menigh g middach-kommer
Ot menigh' g middagh g kommer
I 54 Hi Beslapen p buiten 1 dack, ^ bearbeijt l buiten lommer;
buijten
lommer:
h lommer,
HI-Ot [ I bearbeit
155 Hia Waer het het vreemst geuall daer Hollant oijt af sprack
b [ ]dit [ ]
H2 [ J

I S9 Hi
H2
Mijn Mijn Manne-jaren l cracht, , mijn Kinderheil , mijn l Ieucht,
kinderti Jdt,
eught
HI Ot Mijn'[ 1 kracht, mijn' Ieughd g ,
]Kindertijd, Kindertijd l mijn' Ieughd hd
mijn' g
I 6o HI Te hebben afgerent g ind'oorlogh g vande Deucht.
H2 a erent g
HI Ot
Deu ghd.
161 Hra Die 'tende van sijn reijs, l verbijstert in het gissen,
verbijstert ^
b misrekent sijn 1
c verbijstert j het
H2
bissen
HI Ot sijn' sijn reis,
16z Hi ende van sijn 1 reijs l verdrietigh g comt te missen,
HZ
verdrietich
Hi-Ot [ I sijn' 1 reis komt
166 3 Hi Heeft
H eft emmers bijden 1 wegh g de reisens l vreucht gehadt, g
HZ bi Jde weck rei J:yens-vreucht
h immers rei J :lens vreucht gehadt; g
HI Ot
reisens
Ot
Kr I
reisens-vreu ghd
I reisens vreughd g [ ]
K2
reisens-vreu ghd
1664 Hia En loopt P de rest te niet, , het onderwegh g is wat.
b
H2 En,[ ,
onderwee gh
ondervee gh'
wat:
h En onderwee gh'
wat.
HI-Ot En,[
Ot
ondervee gh'
165S HIa (Oh dien met dat bespreck p uw' burighe g Landouwen,
b die
H2 (Oh! dien landouwen
(och! , vui J^ ri he* landouwen,
Hi-Ot Oh
Ot dien landouwen
,
landouwen,
166 Hi Verschimmelt Roomens puijn P l ggebeuren
mocht t'aenschouwen,
h
uin, J
K1[ 1 pu Yn,
1667 Hi En vanden valschen baas van Heijl'gh Heil' he Pieters school
,
Baes hei Jg l' e School
school,
Kr[ I Meester-knecht en[
473
[46] GEDWONGEN ONSCHULD

I 68 Hra Noch croon noch stoel te sien noch vischers-rin g^noch
sool!)
b Cruck
H2 Noi t Croon, noijt sien, not t Vischersrin milt Sooli
J ^ J ^ J g^ J
h visschers rin g, h
Hi-Ot Noijt kroon noijt noi't noijt[
} l l }
Ot Visschers ringh,[
g,
169 6 9 Hr
Mij l salmen mede soo mis-loont sien en te vreden,
H2 vergist g [sien
Hr-Ot vergist
170 7o Hr
Verstooten en ggetroost: Noijt l P1 s i'ti hegebeden, g
h Verstootenebeden g
Ot 0 getroost; g ,
gebeden g
1 7 1 Hra Noijt wraecke-vloeck sien doen op 'svaderlands bestier
7 } p
b wraecke-vloecken [ ]
H2 wrake-vloecken 's Vaderlands
h wraecke vloecken bestier,
12 7 Hra Daer ick misdeelt in ben: niet een suer ooghe g schier
b [
1 j niet
noijt 1
HZ Noi t
h ben
Hi-Ot noijt }
173 73 Ha r Sien stralen opden P rugh g van die ick sal bekennen
b Besteden
H2a Sien stralen rugg
b *Verlei ten*
c Besteden
1 74 Hr
Voor cruijschers l van mijn wegh, g ^ voor stuiters l van mijn l rennen:
H2 krui Jschers
rennen.
HHi-Ot kruijschers 1 mijn' mijn
I 7S H aNeen,
seluer ^ niet op u, P die ^ mij, dus 1^ jong l gedreijght gg lg
b Vedrei g ht g
H2 selver Von h edrei J gg ' Jg ht
H r-Ot gedreight, g g
16 7 Hra Een hert ontsloten hebt misgunstich ^ toegeneijght, g lght
b toe g enei ght
H2aa soo [misgunstich] g toe g enei Jg'
ht.
b wan g unsti g h toe g enei Jg ' ht.
Ot [ I toe g enei ght.
177 Hrag Neemt tot versekeringh van mijns l gemoets g bedaertheijt 1t
b bedaertheit
474
[46] GEDWONGEN ONSCHULD

18 7 Hra
b
Dees' onberoerde penn, p die uwen naem gespaert gP heijt, 1
heit
H2a Des' Pen *heet*
b heit J ,
h deeren hei Jt
I 7 9 Hra a En willens ouer slaen de feil 1 en die si'1 *minacht*, i
b dat ijemant l min geterght, g g
H2 overslaen 'tghen' 't hen' ijemandt [min] geterght g ^
h overslaen, t' een i emant [min] geterght, ,
Ot [ I overslaen[ ] g eter ght
K3
overslaet
I 8o Hra a (Wie leefter sonder een?) voor 'swerelts oogh gggebracht,
b
feit? l•
c
a
b
(Wie leefter sonder fei l•1? voor 'swerelts oogh gggebracht,
(Daelt in u self en swicht) beswaerlick had g eb

CITATEN
I
2
3
n HI noteerde Hu Ygg ens na de ondertekenin en daterin een g twaalftal citaten.
Ikeef g ze hier weer in de volgorde g waarin Huygens Yg ze neerschreef.]
Plato cumuidam q ei retulisset esse nonnullos, ^q ui ipsum p conuitijs conuitij et maledictis
At eg, g ^ in uit q ita ^ mores componam, p ut illis fides non habeatur.
Anton. serm. de Contumelia
Qui nullumaumuis q malum laedit gauisurus, ^g ^Etiam si resipiscat, p ^satis opinor P
Christianè diligit ^ omnes. Erasm. dial de Amicitia.
Ad calumnias tacendum non est , non ut contradicendo nos ulciscamur: sed ne
mendacio inoffensumro pgressum permittamus: p aut eos ui q seducti sunt, ^damno
inhijtere l sinamus. Basil. e p. 65.
S
4 Jehoua, , non fuit altus animus meus. ne qque elati oculi mei. Ps. 3I
I.
5 Cauete à murmuratione inutili, ^ et ab obtrectatione contincte linguam, gu ,
quia q sermo occultus non est imponé p abiturus. Sap.
6 Multiloquorum q labia narrant quae non attinent ipsos, p ^pprudentum
veró sermones
stateráonderantur. p Eccles. 21.28:
Tu autem quis es ui iudicas proximum tuum? Jac. .I2.
7 q q P 4
8 Aiunt homineslus in alieno negotio uidene quam suo. Senec. I . e . I 1 0.
p g q 9 p
9 Tenue est mendacium;perlucet, ,p ^ si diligenter g inspexeris. p Id. I 1 e. p 80 80.
I o Non estrudentis errantes odisse; alioquin ipse sibi odio erit. Id. de Ira.
p ^ q p
I I Non credunt? esto. *Hi*lum non ego g deterior, ^ sed nec tristior: qui sto apud p d
Iudicem > cui nemo mentitur. Curu^ illae mentes sunt, > quae q de me tam curua. – .
de sermunculisarum p est, ^q quos nemo pas p mihi uitauit nemo major. Lips. p E p.
ad
*Borrol*.
12 Deposite p mendacio loquamini q veritatem quisque q q a pproximo suo quoniam quon
sumus
ali' ) aliuntur membra. Eph.4.25. P
13 Ne que *detilateram* calumniatam. Ibid. 2 .
3 q 9
476
H2 Op p fol. 12 r nam Huygens Yg over de citaten: 6, 8, I o en II. De enige 4,g
varianten zijn:
citaat 8 Hi in alieno negotio g videre H2 uidere in alieno negotio g
citaat r I [vindpaats] p HI Lips p E pad *Borrol*. H2 Lips. p pe
.
Bij ) regel g 182 en na de ondertekening g nam Huygens Yg op p fol. 16° de citaten i en 3
over. Bij beide noteerde hij alleen de auteur en niet het geschrift g waar het citaat
uit afkomstig gis.
Hi-Ot In deze fase koos Huygens Yg uit de citaten die hij in H had genoteerd g er vijf 1 uit
die hij hijpg als marginalia in de Otia opgenomen wenste te zien. Hij l pplaatste nr. 4 bij
regel g 30, 3^ nr. 2 bij l regel g 1 7S^ nr. 7bij regel g I 79^ nr. I bij regel g 182 en nr, 3 bij l de
laatste regel, reel regel g 18 4.
Bij dit laatste citaat schrapte p YgHuygens g het gedeelte nap.
[46] GEDWONGEN ONSCHULD

^
[471
Ot e Het citaat bij ) regel g 1 79 Hr-0 wenste Huygens Yg blijkens Ot e liever bij regel g i 8o
telaatsen. p
Kr In deze fase werden twee citaten toegevoegd: Bij regel g ioo: Aot3o P^ 6v evoc
&DXo Y!^ óu rv. i . Cor. 1 4.12. (Het eerste woord begint ^ hier abusievelijk ) met een 0
het behoort te beginnen met een A. Zo ook in K2) Bij regel g io8:
Qux tibi res animos in me facit impro p – be? curve Ca – sibus insultas
quos ppotes pipse ppati? Ovid. 5. S Trist. 8.
In het laatste citaat , kwam de vol gende
variant tot stand:
Ot [... nos ulxiscamur: sed ne mendacio ...
KI ulciscamur ut mendacio ...]
GRILL
COMMENTAAR Wanneer men heta pp ier van het handschrift met dit gedicht g éénmaal vouwt,
staat op P de buitenzijde l te lezen:
Want jider uer een eew is
Die 'sminnaers hert in wachten doet verteeren
Naer d'ingebeelde g vreucht van sijn 1 begheeren. g
477 [47] GRILL
Deze regels g kunnen beschouwd worden als een inleiding g op p Huygens' Yg Grill.
Verkuyl V Y heeft ggewezen op p het verband van deze tekst met de regels g S757-61
uit de
eerste scène van het derde bedrijf l in Guarini's Il Pastor Fido.' Uit dit toneelstuk
heeft Huygens Yggm
enkele fragmenten vertaald (zie 44 . De echo-scène in
Guarini's toneelstukiv 8 , is, aldus Verkuyl, Y, `het beroemdste Echo-gedicht g in
West-Europa P geworden'. gg2
Via een `kleine excursie in het gebied van de
echo-poëzie' p komt Verkuyl Y tot de conclusie dat Huygens Yg met zijn ) Grill een
Echo-gedicht g heeft geschreven g `dermate oorspronkelijk p 1 (...) niet-traditioneel,
van alleen déze dichter, dat eenersoonli'ke p 1 achtergrond g waarschijnlijk lijkt.'] )
De regels g i i-I2 van het Franse gedicht g Susanne, ^ un Jjour dat Huygens Yg twee weken
eerder, , op p o 3 april, p voltooide, vertonen in hun formulering gook enige g gelijkenis g l is
met de hierboven weer ge
geven
tekst:
Loin de teseulx Y je ^1 m'estimoy Y un aá ge
Susanne, un jour.4
Beideedichten g de Grill en Susanne, un ^ our ^ zijn ) voor Verku Yl
`een afscheid van
eenzelfde ontrouwe vrouw'. Dessin ^ gvan
Jorissen dat deze vrouw Susanna
van Baerle is, komt hem dan ook mede op Pgrond gg van deze ^gesignaleerde
overeenkomst als zeer waarschijnlijk voor s )1
Susanna van Baerle 1 S99 -16 37die in 162 7de echtgenote g zou worden van
Constantijn Huygens, Yg ^ wordt nu hier gezien g als een ontrouwe vrouw. Deze paradox p
laat zich verklaren met een beroep pP op een stukje stukjefamiliegeschiedenis. g
In 1 622 werd Susanna met inzet van bijna de ggehele familie Huygens Yg
aangezocht als toekomstige vrouw voor Constantijns broer Maurits. 6
g g l
Via brieven
werd Constantijn, l> toen in Londen, op p de hoogte gehouden g van de vorderingen. g
Zelfaf g Constantijn zijn broer en zusters goede raad. In een brief van io
Constantijn zijn g
augustus ^ 1622 schrijft hij: `Mijn 1 hartelijke groeten aan Suzanneke, als ze
hartelijke g

goedgunstig is voor Broer anders riskeert ze mijn l verontwaardi ^g 'n '.7
Susanna bleef echter weigerachtig. Maurits schrijft zijn broer de 2 4ste augustus ^
zeer openhartig p g over zijn 1 dat zijnpogingenull l zullen stranden.' Zelfs een
uitgebreide g brief van vader Huygens, Yg ^ ggeschreven op p o 14 januari 162 mocht niet
januari 3
baten. Susanna trouwde niet met Maurits.
Een maand later was Constantijn terug gin de Haagse g familiekring. g
De veronderstellingat g Constantijn met deze Grill en met Susanne, ^ unjour J in
verhulde vorm te kennen heefte g even g dat de hele familie Huygens Yg in haar
teleur teleurgesteld g was, ^ lijkt l mij zeer aantrekkelijk. Ik acht het waarschijnlijk dat
Constantijn in de Grill en Susanne, ^ un Jour het dreigement g aan Susanna dat hij
boos zou worden als zij Maurits niet zou trouwen, ^literair heeft uitgevoerd. g
9
Na de eerste vier versregels, g ^ die Verkuyl Y `traditioneel' noemt binnen het patroon p
van het `Echo- gedicht' ^volgen g oorspronkelijke p l regels g bedoeld om Echo te
`confronteren met haar wreedheid > haar leed haar lot en haar liederlijkheid."°
1
Via een reminiscentie aan het tragische lot van Piramus en Thisbe, roept de
^ ^ p
ik-fi ik-figuur ^ 1bij Echo haar eigen g – onbeantwoorde – liefde voor Narcissus in
g . 0 Op zijn zijn–
voor wie het verhaal uit Ovidius' Metamo hosen T I kent –
venijnige vraagjesg vraa 'es echoot Echo haar antwoorden (r. 37 15-36). In gg regel vl .
vraagt r de ik-figuur gu vervolgens g of zij soms `een' knecht' vergelijkt g ^ met een in het
veldopgerichte pg bloem. Met deze vraag g zinspeelt p de dichter op p nog g een ander
tragisch liefdespaar uit de klassieke oudheid: Venus en Adonis. i2 Venus schiep
ln P
uit het bloed van deedode g Adonis de windbloem. Haar restte van de mooie
Adonis slechts wind.
In I zijn zi l rill G legt eHuygens
Yg vervolgens g1
de aangesproken Echo een ontwijkend
antwoord in de mond op Pde vraag gof zij zijmisschien nog gsteeds
dronken is van
diezelfde liefdesdrank waardoor hopen p mensen naar `Blommen loopen en nae p
wit n ' hopen. p De dichter schetst daarna haar liefdeloze bestaan, , waarin ze zelfs
meer dan zes satyrs tY zou begeren. g
Bij j r. 57 wordt het de dichter toch te veel. 'Stop', zegt hij, `gij, luidklok van uw
eigen ig schande, als gijg zou kunnen zwijgen, zou alles goed zijn.' `Vaarwel' , klinkt
dan de echo.
UITGAVE Worp Gedichten I 01- 02.
p ^P 3 3
LITERATUUR Verkuyl y 1 ^, 68•
Hellin g a en Tuynman y 97 I I , p. p 97 97-99, 99, p. p 110- I I I' , Smit I 97 6,
p. 208-20 ' Kuiper 1977, . - ' Smit, I 80 p. IO -I06 p 9 ^ p 977^ p 47 57> > 9 p 3 110; Grijp I 8 > > lp 9 7,
p. 94-95, 9495 7^' Keesingg81987 p. vlgg. gg
TRANSLITTERATIE
S 8 swa J^hen
In H sc schreef Huygens Yg swi ghen. In H Ot bedoelde Huygens Yg swi J^g
hen te
schrijven. l Hij Hi maakte van de letters i ^ een ^i j door er twee punten p boven te
plaatsen. laatsen. De g realiseerde hij echter niet nogg eens eens.
OVERLEVERING
478
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLA, 162 3^ fol. 22. Een blad Pp papier van 3o8 x 195 9S mm.
Fol, 22rregel bevat 1- eg o fol. 4^ 22° de regels g 4 1- S 8 en de ondertekening g en
[471 GRILL

datering. g Het blad is g gevouwengeweest, er is een vouw zichtbaar tussen de
regels g 18 en 1 9. De versozijde vormde de buitenzijde. 1 Onderaan fol. 22° staan
drie regels, reels ondersteboven genoteerd. g Als het blad papier pP dubbelgevouwen g is,
zijn ze rechtstandig g te lezen als een soort introductie tot het gedicht. g Zie onder
Commentaar.
P H Ot Voor de opname van dit ggedicht in de bundel Otia bracht Huygens Yg in H,
varianten aan in een lichte tint inkt. Formaatsignaturen ^ duiden op p het kopij- pl -
karakter.
Ot
Kr
K2
DATERING
NOTEN
VARIANTEN
[titel]
H Grill:
Ot Grill.
KI BOS-DICHT.
Otia 1625, `Lib. I. Van als', r+v O avV al S , . 139-140.
Koren-bloemen 1658, `IIII Boeck. Van als', 2 v-2 2° . 246-248.
S> gg^p
> p
Koren-bloemen 1672, `Achtste boeck. Mengheling'. 3n r+° áp454 6 - 66.
Huygens dateerde H: i 6 Mai' 16z .
Ygl 3
I Verkuyl Y 1 9 68 p. 6. Zie voor de populariteit van echo-scènes in Nederlandse
, p 5 pp
toneelstukken uit de eerste helft der zeventiende eeuw ook Van Eemeren 186. 9
2 Verkuyl Y I 9 68,
p. 57.
3 Verkuyl Y 168 9 ^p 57 -6o. Het citaat op pp p. 6o.
4 Worp p Gedichten I, ^p p. 95 2 . Verkuyl Y 9 i 68 ^ p p. 5 6.
5 Verkul1968,.61 Yp
6 Met het meeste inlevingsvermogen is hierover geschreven g door Elisabeth
Keesing g (1987, 97, p 59 vlgg.). gg Zie ook Smit 180 9 ,pp. 1O 3-106
110.
7 Vertaling g door Elisabeth Keesing g 9 7^ 18 p. p van Huygens' Yg Frans. Wo Worp
Briefwisseling no. i69.
8 De Haas 1929, 99^ p D. 4i . Zie ook Keesing g 97^ i 8 p. p 6 3. Vergelijk g l ook Smit i 9 80
p. 105.
9 Zie Keesing g 97^ i 8 p .6 7-68.
I ° Verkuyl Y a.w,p
59.
II Ovidius Metamo hosen > III, r. 35 1- 401.
I2 Ovidius Metamo hosen > x, r. 710-739• I H Eccho, leden-loose > Gheest,
H Ot Echo, > Geest,
2 H Dien soo menich Minnaer vreest,
H Ot meni h
g
H Om de waerheijt niet te hooren
3 1
H Ot waerheid
479 [4.71 GRILL

4 H Die hem 'theft breeckt door sijn ooren.
H Ot sijn'[
5 H Kreet g^ hi' niet om Thisbes doodt
H Ot ]dood
6 H En haer' lieuen Min-genoodt? g Noot.
H Ot Minn-genoot? g
7
H Herde hoer, cont ghij hi' verachten
H Ot kont
8 H Zoo medoogentlijcke g ^ klachten? 'dachten. e.
H Ot medoogentlicke g
`klachten.
9 H Kont ghij hi' lachen, ^ s Pl i'ti gh
vell
H Ot lacchen, vinnigh[ g
I I H Die de Min veracht die slaetse,
H Ot Minn
IHa 3
Was niet Pijrams Pijram steruen soet
b [ ^ dan ^
H-Ot [ ]dan [
I4 H In sijn Thisbes arm en bloedt? Armen bloet!
H-Ot [ ] lijn' [
I 5
H
H-Ot
K2
Daer met comt v, can ick hooren
] komt [] kan [ ] hooren,
] mé [ ]
I6 H Weder d'oude Min te vooren, min te voren.
H Ot Minn
KI voren.
I Ha Doe Narcis u handt ontwoeij
7 J
b uw
H Ot hand ontwoeij,
Ot uw'
20 H Welcke wegh g van steruen nam hij? hij
Ha *Comt* v nu de smalte weer
b 13 Doet
H Ot
de smalte
tgedenken g r [ ]
de smalte
22 H a Van sijn schoon gestalte seer? Al te seer.
g
223 H Emmers uijt
l
sijn har

H Quam somtijdts een soen evlo hen; Loghen.
24 l g g ^ g
H Ot somtijds
1
25S H Wild' hij nemmer naeder treên,
Ot tre'en,
28 H Altidt j een die hem verselden? Selden.
H-Ot Altijd l
3o
Ha Altemet wat vande wegh we h. Wech.
1 j
L r
b
bi' 1 de
H Ot bi'de 1 [
Ot 0 b Yden
3 I H Altijdt l leijt l de waerheijt waerheij achter,
Ot leit waerheit
32 H Of de vleijerij ll versachter. Sachter.
H-Ot - vleierij1
Ot
versacht'er
3 5 H Isser van hem niet gebleuen g
36 H Soo veel als hij
was in't leuen? Euen.
37 H Vergelijckt g l ghij hij dan een knecht
H-Ot een'[
8 H Bij een' bloem in 'tveldt gerecht? recht.
3 l g
39 H is dan de schoonheidts schoonheijdtswaerde
H-Ot
schoonheidts
40 4 H Die den Hemel noijt l en paerde?
Aerde.
H-Ot Off s'al schoonheatnoijt 1
4i
H En wat wint hij diese vindt,
43 H Sietme'r veel naer Blommen loopen p
H Ot veel'[
444 H En nae windt en aerde hopen? P Hoopen. Pen
H-Ot wind hoó pen?
45S
Waert lhij ghijniet
van 'tselue soch
446 H Droncken doe; of sijt lg ghij't l noch? och.
Kr
Och!
47 H Hoe o ontwaeckt ghij hij dus vroech 'smerghens g
KZ
's mergens. g
481
[471 GRILL

5 1 H Of *xxx xxx xxx xxx xxx*
H-Ot de Satirs nu eensuamen
q
S2 H *Twoen dien Satirs met haer* namen? Amen.
H-Ot En u in haer' koten [namen? Amen.
S3 H Sult
gl hij eewich 'tminne-liedt
H-Ot 'tminne-lied
54 H Sin ghen
en verlaten niet? Laet en niet.
Kr Sin en*, > Laet,[
K2 Sin g, en [
H Soudt ghij'r voor uw' dae hs geneeren
SS g l g g
Ot u [
6 H *Wel een* half dozijn begheeren? gheeren.
S dozijn g g
H Ot Meer dan't[
57
H Houdt; ^ hij ghij ei' eijghe hen schande bell,
Ot eihen g
Ot ei gen-schande-bell
Kr Houdt;*[
K2 Houdt; , [
5 8 H Condt g hij 1swi ghen
all waer wel. vaer well.
H-Ot Kondt swijghen[ lg
Kr swi' lgen
[481
[onderschrift en datering]
H Constanter. raptim. p et ludibundus.
6a Maij 1 1623. 3 Ha ga
H-Ot raptim. p 162 3.
Ot Raptim. p MDCXXIII.
Kr [onderschrift en datering g ontbreken
MUIJDEN ICK KOM
COMMENTAAR Medio mei van het jaar 1 1623 3 wenst Huygens Yg een bezoek te brengen g aan Hooft
met wie hij sedert zijn terugkeer g uit Engeland g schriftelijk van gedachten g
wisselde over de een arichei ^ t der dichten (zie [441). 44 Bezoek en discussie komen in
ditedichtje g l samen.
De versregels g Mui J den ick kom ,ggeschreven
tussen Haarlem en Amsterdam',
vormen Huygens Yg bewijs dat `wi' 'wij in onse Tale mede wat vloeiends vloeijend machtich
zijn te maken'. Huygens Yg dicht deze tien regels g in de jambische versmaat. Zijn }
woordenassen p daar met hun natuurlijke natuurlijkeaccentuering g heel ggoed o p.
In een brief vano 3 oktober 1624 4vraagt Huygens Yg ` ansch g haestich' aan Hooft
om toestemming g hun `onderlip ghe redenen ende verantwoordingen g die wel eer
482 [4ó] MUIJDEN ICK KOM

UITGAVE
LITERATUUR
OVERLEVERING
Hi
NOTEN
Hz
Hi-Ot
VARIANTEN
tusschen U. E. ende mij in geschrifte g gegaen gg zijn, } roerende de maet vande
Nederlandsche dichten" in zijn Otia te mogen g opnemen. p Hooft wei gerde.
Daardoor werd hetedicht g ook pas p voor het eerst gepubliceerd gp in de tweede
druk van de Koren-bloemen uit 1672. 7
Worp Gedichten I, p. 302-303; Tuynman-Zwaan 1968, p. 6o-61; Van Tricht
1976, p. 867-868, 874 (noten).
Heinsius 1903; YTu nman-Zwaan 9 168 ,p .6o-61 ^ • Van Tricht 97 i ^6 p7 .86 -868 ,
874 74 (noten); ^ Smit 9 1 80 , pp.
iii.
Autograaf g Huygens, Yg K A xLa 162 3^fol. 2 3. Een blaadje p papier p van 9S I x I o S mm.
Het is in achtenevouwen g geweest. g
Huygens Ygg nam het gedichtje } op P in zijn
`Weder-antwoord teghe te hen des
P.C. Hoofts Aenmerckin en P} op mijn Wederlegh'. g Autograaf, g„ UBL, p, Pap. 2,
twee dubbelbladena P p339
ier van o x I o mm, in moderne handgepagineerd
I-8. Hetedicht g staat op p 4. p. Onderaan 4 p. 8 p dateerde Huygens Yg het geheel: g
'Julio, MDCXXIII'.
In de tijd dat Huygens Yg de kopij P l voor zijn Otia gereed g maakte, ^ voor dit gedichtje g l
vermoedelijk eind oktober 162 4, bracht hij hijmet
lichtere inkt en anders
versnedenen p enkele wijzigingen aan in Hi, ^ die hij deels reeds in H2 had hij
gerealiseerd. g Het ggedicht is niet opgenomen pg in de Otia.
K2 Koren-bloemen 1 6 7, 2 `VII.BOECK. Men g elin g h', 4 1- 42.
Huygens plaatste het
p. 9 9 Yg P
hier onder de titel `Ander Proeve' na 'Begonnen g Ontschuldinge g aen den Heere
HOOFT Tot eenproeve p van Gemeten Onrijm'. Onrijm'
Hi is nietedateerd. g De afmeting gvan het papier, pp het feit dat het klein
opgevouwen pg is geweest g en de inhoud maken heel aannemelijk aannemelij dat HI inderdaad
Haarlem en Amsterdameschreven g is toen Huygens Yg op p weg gwas
naar
Muiden, , medio mei 162 3.
3
I Zie Van Tricht 1976, 97 ^p .86 7.
2 Geciteerd naar brief 209 9 in Van Tricht 1 97 6^ p. 499 499. Hoofts' antwoord is
nummer 210. De brieven zijn ook opgenomen Pg in Worp, p^ isselin g ^I, nr. 2 So
en
251.
3 Zie Tuynman Y en Zwaan 9 I 68 ,p.6o-61.
Omdat H2 niet rechtstreeks in de overlevering g van het gedicht g betrokken is,
heb ik de variantenecursiveerd g weergegeven.
I Hi Muijden 1 ick kom, , hergunt ^ mij de ^gunst die'ck langhe g ggeleden
1Mui
Muijden,
K2 kom, ,
483 [4ó] MUIJDEN ICK KOM

2 Hi Van uw' beleefden Heer, van uw' Heerinneenoot.
g
H2 enoot
g
Hi-Ot uwen aerdighen genoot.
g g
3 Hr Had ick van herten verhert hun weldaet konnen vergeten. geten
H2 Hadde' ick van] harten verhardt vergeten, g
Hi-Ot Had ick in't herte verherdt vergeten. g
K2 [Hadd hunn' vergeten, g
Hr Had ick, als sonder verdienst, sonder gevoelen geweest,
, , g g ,
H2 Hadd'
K2 Hadd
5 Hi Ghij 1 soudt buiten l de vrees en uw meester buiten J ggevaer zij zijn 1
H2 vrees, 't evaer sijn,
K2 vrees Heerschapp uiten l gevaer g zijn zijn,
Hi Bei' l van 'tselue gevaer, g ^
vande selve on eneucht
beide beijd van 'tselue verdriet,
Hi-Ot Beide l van selue on genucht
K2 Be Yvan
de selv'
Hi Bei' vande pijn, en bei' vande pijn, en bei' vande uellin
7 1 Pl ^ l pl ^ l q g,
H2 sor h
Hi-Ot i I sorgh,[
g,
8 Hia Bei' l vande moeit 1 die u bei' 1 van mijn mijngenaken genaeckt. g
b *met*
c *van*
H2 < van »met
Hi-Ot met
KZ genaeckt enaeckt:
Hi Maer hun onthael was te soet, en moet ick't samen bekennen
H2 soet• ick 'tnauwste bekennen,
Hi-Ot ick't naveste[bekennen]
K2 en,[ , bekennen,
10 Hr Kwaer bij de toespijs pl alleen sonder de spijse pl verleit. verleijt
roette hun verleidt. verleijdt etc.
[Kwaer bij 1 de hun[ verleit. l
K2 alleen,[ haer' s piJ • se , verleidt.
4 84
[Datering en onderschrift
g
Hr 1623
H2 Constanter. Hag. Julio, MDCXXIII. = datering van `Weder-antwoord
g ^ g
K2 * * *
[4g] MUIJDEN ICK KOM

X49 H5 0 ]
OP EEN ' MIS-LUCKTE MUIJDSCHE REUSE
COMMENTAAR 0 In mei 1623 3 treft Huygens yg te Muiden het Muiderslot aan als een `onthoofde
Romp'. p Hooft is er niet'. Terug g in Den Haag g voltooit hij dan op p 32 'uni 1 een'
mis-luckte Mui Jdsche rei J se ^ vermits het des Heeren Drossarts Hooft 49
In ditedicht g mogelijk ^ g l geinspireerd gpl
door een epigram dat Buchanan wijdde
aan een mislukt bezoek aan Scali ger
e, spreekt Huygens het Muiderslot toe.
Hij 1 herinnert aan zijn bezoek van anderhalf jaar daarvoor ^,3 en vraagt g het slot
aan zijn heer de boodschap P over te brengen g dat `de waerdelooste Vrund Die hij
Emmer heeft begunt;' gu ^ (r. 25-26),Hu Huygens ens dus, ^sinds zijn zijnterugkeer g uit Engeland g
zo'n zes weken heeft ` gehon gert nae sijn 1 spreeken' p (r. 28 . Huygens Yg verhaalt hoe
hij zich nadat `d'Amstelandsche Jeughd' g hem had vrijgelaten, lg ^ zeer verheugde g op o
een bezoek aan Muiden maar ontnuchterd, als een dromer die uit een mooie
droom wreed ontwaakt, moest vaststellen dat Hooft niet thuis was. Huygens Yg
vraagt dan het `Grauwgebouw', g de ^ 'vereewde Wallen' zijn zijnklachten op pte
sluiten
in de kerkers. Misschien zullen zij de `Hooft-Heer' als hij hij is teruggekeerd, gg
bewegen g tot het aanbod `dat hagelick g bekla gh' (dat aangename g – en Haagse Haa g –
g geklaag) g op peen plezieriger p g dag gggoed
te maken.
Kennelijk is Hooft een afschrift onder de ogen g gekomen g met Huygens Yg
oorspronkelijke p 1 titel Seght g hem ggoeden Avond van mijnnent J wegen. ^ Hooft dicht
namelijk namelijk als antwoord Dankhebt Voor den ggoeden avont vanden H C Hui ens g ggewenscht
in min J a veesen van Mu ^ den 49A . Tot zijn zijn verbazing g merkt Hooft bij zijn 1
terugkeer g dat het Huygens Yg gelukt g is het Muiderslot wel veertien dagen g zijn l
klachten te laten bewaren. Want al halverwege g tussen Amsterdam en Muiden
hoort hij zijn zijnslot de klachten van Huygens Yg uiten. Huygens Yg vermag gveel.
De meerminnen uit de Zuiderzee zouden alle was uit het Gooi nodig ghebben
om, net als Odysseus, Y ^ hun oren dicht te stoppen pp voor zijn zijn`mój l Zingen'. g
Hooft is niet bang gom
verleid te worden. Hij Hijvraagt
zich echter wel af of het
redelijk l is dat hij moet boeten voor Huygens Yg lichtgeraaktheid. g Hij kon er niets
aan doen dat hij niet op phet slot was. Hij Hijwas verzeild geraakt g in de haven van
Circe waar men zich wentelt in de vreugde g van varkens. Hooft woonde een
bruiloft bij. 1 4 Met zijn l excuus blijft 1 Hooft binnen de zoëven door hem opgeroepen
Homerische wereld. Met de ook uit Homerus afkomstige g vergelijking g 1 gdat
de
winden van de wereld niet in een zak te binden zijn, dat met >
andere woorden,
de zakenaan g zoals ze aan g besluit , Hooft zijn 1 antwoord.
In zijn Wederantwoord S o leidt Huygens Yg Hoofts dankbaarheid in de richting g van
het Muiderslot. Hij Hi hervat zijn l laatste woorden:
Jae, danck hebt, beleefde Moppen, (r. I)
en brengt met verschuldigde g eerbied in Hoofts herinnering gaan
de echo een
correctie aan. Hij Hi heeft het kasteel niet zomaar beschouwd als een echo die `een
toe ggedochte klanck' weergeeft. g Hij l heeft het slot bezield, ^ het een gedicht g in de
mondele g d gzoals ^ minnaars de levenloze natuur bezielen om de liefdeswanhoopP
mee te kunnen delen (r.9-2o). 9
In de volgende g passage ^ g verwelkomt hij hij het aldus tot leven gewekte g slot en
deelt mee verder welgenoegen te nemen met het onbewoonde slot. Als hij met
485
[491 OP EEN ' MIS-LUCKTE MUIJDSCHE REUSE

UITGAVEN
[491
OVERLEVERING
Hi
zijn `kranke knepen' pg al bewerkstelligd heeft dat er een `flauwen galm' van zijn zij
over de Zuiderzee klonk, hoe niet te vattenroot g is dan het gevolg g g van
`het krachtighe g beknijpen lP Van sijn' l dagelicksche g stemm' (de stem van Hooft
r.41-51). Aldus erkent hij hij in Hooft zijn zijn meerdere. In zijn zij woorden tot het slot
Huygens YgPdus een compliment aan Hooft opgenomen. pg
Worp Wo Gedichten I^p 303-309; Kaakebeen 9 I 18 ^pp. i Io-I1 3(met annotaties); ^ Tuynman Y
en Zwaan 1968, 9^ -8o met inleidin annotatie, varianten en manuscri tolo sche
p. 3 S g> p^
aantekeningen); Van 1 der Heijden, Spectrum 8, >P 3S - 4 6• ^ Tuynman Y en Van der Stroom
1 994 nr. 1 91 (met manuscri P tolo ^'sche
aantekeningen).
LITERATUUR Heinsius I ^ o 3 • , Strengholt g lt I
9 6 7, p. . 55-56 en I28-12 9, • Tuynman Y en Zwaan 1 9 68,
p p. 3S -8o• ^ Smit I 968 ^• Van Selms I 968 ^• Zwaan 1974, 974^ p. p S 53; 3^ Caron 1969; Smit 11977,
Pp. 22 7^• Smit 1 9 80 ^ p. p I I 1
NOTEN
hH2
hH2-0t
I Hij 1 is waarschijnlijk te Amsterdam op de bruiloft van Magdalena van Er en
waarschijnlijk p g p
Joost Baeck die op pSmei 1623 3 in ondertrouw gingen. gmg Het huwelijk huwelij werd
op p 2 3 mei. unman Y en Zwaan 168 9 ^p60-61.)
2 Smit 1968, 9^ p p. 2 79^ • Smit 1977, 977 p. 22 p • 7^ Smit I 9^ 80 p. p III.
3 De tijdsaanduiding 1 g uit r. 34 i -I (Doe het Sonn-rad om sijn ass Drijmael Drijmae
) t'achter was;) ^ is ppas in 99 16 door Caron ontrafeld. Caron 16 99,
p.g 108-iii. Zie ook Strengholt 97^p7 i 6 7 1.
4 Zie noot I.
Hieronder volgen g p per ggedicht een overzicht van de Overlevering, ^^ de Varianten en
eventueel aantekeningen g betreffende de Translitteratie.
Auto Autograaf raaf Huygens, Yg ^Voorburg g Huygensmuseum. Ygp Een enkel pblad
papier van
circa zoo x S0
mm. De rectozi rectozijde •de is in twee kolommen beschreven, de
versozijde 1 in een.
Kalligrafisch g afschrift in ongeïdentificeerde g hand met correcties door Huygens. Yg
KA XLa 162 ^3^fol. 24-25,een dubbelblad p papier p van 3Io x 1997 mm. 7 Fol. 2 4r
bevat de regels g 1- 3^ o fol. 2 4v de regels g 1 3 -6 3en fol. 2 r S de regels g 64-96 en de
datering. gcijfe
Fol. 2.5v is blanco. In de rechterbovenhoek draagt fol. 2.4r het cijfer 1.
lichtere inkt en bredereen p bracht Huygens Yg in hH2 varianten en correcties
aan ten behoeve van de druk in de Otia. hH2 is kopij p l geweest. g Het volgnummer g
1 o inotlood p middenboven fol. 2 4, r katernsignaturen gn en zetinstructies als:
`in cursif' bij 1 regel g 5en `cursif' bij bij regel g 86, ^duiden daarop. p
Ot Otia 1625, VI. Van Als', 0 °-P2 r p. 114-117.
S> 4 ^p
Koren-bloemen 1 6 8 `1111 Boeck – Van Als', 2d2 r-2d ° p. 22 -226.
Kr ,
S ^ 3 p 3
K2 Koren bloemen 16 7^2 'VIII v Boeck. oec M en
gelin g h' ^ 3L 4 r+° ^ p. 4 SS 46 - S
486 [491 OP EEN' MIS—LUCKTE MUIJDSCHE REIJSE

TRANSLITTERATIE
z 3 Hi Huygens Yg schrapte p abusievelijk abusievelijk in in plaats p van het woordje se dat hij door hem
vervin g.
In tekst en varianten heb ik deze fout hersteld.
24 hH2 Tussen hij ^ en bet verduidelijkte Huygens yg de woordscheiding g met een e streep. s ee p.
27 hH2 Evenzo tussen ess en en.
7 ^
S3 hH2 Achter toi ^ een inktvlekj inktvlekje zonder betekenis. beteken.
Tussen ooren en lellen verduidelijking van het koppelteken?
59 l g pp
8 5 HI Huygens Yg wijzigde lg Tegen g 't voorhoo t in Voor het voorhoo t. Hij 1 schrapte p 'ken, ^^ maar a
liet 't staan. Ik beschouw 't als intentioneel doorgehaald. g
VARIANTEN
Hi
hH2a
b
hH2-Ot
Ot
Kr
[titel]
[ontbreekt]
Seght g hem ggoeden Avond van mijnent l wegen. g
0 Opde mis-luckte Muijdsche ^ rel fse vermits het afwesen des Her e en
Drossarts Hóóft
0 peen' [mis-luckte Muijdsche 1 reijse, l^vermits het afwesen des Heer een
Drossarts F166ft]
0 peen' mis-luckte Muydsche Y reise, vermits het afwesen des] Heere
Drossarts I HOOFT.
Mis-luckte Muydsche y reise, vermits het afwesen van den Drost. st
r Hra Muijder huijs, onthoofde romp,
b
huijs, ( r
slot, [ t
hH2 [ ] Slot, [ ]
2 Hi Zedert v de glimp ontglomp,
hH2 [ ]U[
4 Hi Westelijck saecht van v dalen
hH2a [ ]Bach [ ] U[
b [ ]naecht [ ]
hH-Ot Westelick saeght [ ]
5 Hra Van het sonne-glinstrend hooft
b [ ] sonne-lijcke [ ]
hH2a [ ] hóóft
b [ ] Sonne-lijcke Hóóft
6 Hra Dat de sterckste stralen dooft.
b [ ]sterren [ ]
hH2 [ ]

9 Hr Vande halue honich-nacht
hH2 [ ]halve [
Ot Van den halven[ ]
IO HI
hH2
hH2-Ot

2 3 Hiaa Seght g hem die se in 't bewind heeft
b hem
hH2 'tbewint [ ]
Kr heeft,
2 5Hi Van de waerdelooste vrundt
S
hi-h Vrundt
hH2-Ot Vrund
26 Hi Die hij emmer heeft beghunt; g
hHi Emmer[ begunt;
Ot begunt,
Kr begunt;
27 Hra a Dat ick zess en soo veel weken
7
b ]die[
hH2 zoo
Ot veel'
z8 Hr a a Hebb gehongert g g nae sijn l spreken p
b p heeft
hH2 Heeft spreecken, p
hH2-Ot na
29Hra a Zedert ick deser zijde 't nat
9 l
b p Sints hijl
hH2[hij Natt
l> >
3 o Hr
Hollands oeuver jongst l g betradt,
hH2 oever betradt;
hH2-Ot]betrad,
3 I Hra a Dat ick dien geswollen g ij ijuer l
b hi^1 hH2 ijver 1
32 HI ver Docht te losen in een vijver 1
hH2 Vijver l
hH2-Ot]een'[ I
33 Hi Van genietens g volle vreucht
hHz vreucht
hH2-Ot vreuchd,
3 I lira a Als mij d'Amstellandsche jeught lg
b
Als
1Naer em[
hH2 Naer [hem d Amstelandscheeu ght
hH2-0t[ I Jeu ghd
3S Hi Met het moei' lelij 1 cke melcken
hH2-Ot moeielicke j
48 9
[491 OP EEN ' MIS-LUCKTE MUIJDSCHE REUSE

36 Hi Van haer opgedronghen kelcken
hH2 [ ]opgedrongen [ ]
hH2-0t [ ] haer' [ ]
Kr [ ]opgedroncken*[
37 Hr Moed gepijnight, moed gequelt
hH2 [ ] gequelt,
hH2-0t Moed'[ ]moed'[ ]
KT Moe [ ]moe [
38 Hi Vrij en vredich had gestelt.
hH2 [ ] gestelt:
hH2-Ot [ ] vredigh hadd'[ ]
Kr [ ]had [ ]
39
Hia a Dat ick onder dat vertrouwen
b hi'l
hHz-0t vertrouwen,
440 Hr Sonder achterdencks de s berouwen
hHz-0t berouwen,
4 1 Hra a Van het honck geweken g ben be
b is
42 4 Hra a Daer ick eerst gebleken g be ben.
b hi'^ 1S.
hH2 gebleecken ebleeck is
hHz-0t[ gebleken ebleken is, i
Kr is;
43 Ilia a Daer ick, , bouen 't aengeboren g
b hi'1, hH2 hij 1 boven 'taengebo r en
hHz-0t hij,
44 Hr Blinde Vaderlands-bekoren
hH2a Vaderlandts becooren,
b bekoren,
hH2-0t Vaderlands de ands
c Hi woon,
En dat kinderlijck l ggewoon,
hHz-0t kinderlick Gewoon,
446
Hi Aller schoonheijt schoonheijts schoonste 0o ste schoon,
s o nh el " l t [ I
hH2-0t schoonheit
47 Hi Aller Haghen soetst behagen,
hH2 [ ]Hagen [
490 [491 OP EEN ' MIS-LUCKTE MUIJDSCHE REIJSE

48 lira [ontbreekt]
b Aller wagens dichtste Wagen,
hH2 [ ] dichtsten [ ]
Ot [ ] dichsten*[ ]
5o Hia a Waerdeloos heb laten staen,
b heeft
hH2 staen;
5 2 Hi Van lijn tuchtich onderwijsen
hH2-0t [ ] tuchtigh [
Kr [ ] onderwijsen,
K2 [ 1 Sl)n'
5 3 Hr Dan bekommert metten toij
hH2a [ ] becommert [ ]
b [ ]met den [ ]
hH2-Ot [ ] bekommert [
Ot [ ] toij,
Kr [ ]toy
5 5
Hig Van het onnut Haegsche moij. 1 .
hH2 onnutt[
Hia a Doe ick nu mijn' pijl Bach staken
b P [ ] hij [ ] Siin' [ ]
hH2 +[Doe
5 6 Hr Eer hij doel-wit con geraecken, g
hH2 konenaken g
hH2-0t kon'
S7 Ilia a Doe ick nu mijn afscheijt las
b p [ l hij [ l Siin [ ]
hH2 [ ] affscheijt[
hH2-0t [ ] affscheid[
5 8 Hra a Eer ick half gekomen g was,
b hij ten ancker was
S 9
Hra a Dat men mij mijn' mijn ooren-vellen
hem sijn ooren-lellen
l
hH2 Datmen
6o I-ha a a Op mijn p mij schouders heeft sien vellen
si'n }
hH2a sin' j schoders* vellen,
b schouders
49 1[49] OP EEN ' MIS-LUCKTE MUIJDSCHE REUSE

6i Hia Euen als dien Droomerlacht
p
de
hH2 Even
62 Hi Die sijn slaperigh gedacht,
hH2 [ ] gedacht
63 Hi Met de swarte nacht-pinceelen
hH2 Met

7 8 Hr
hH2
Die oragnen g tegendien,, g
Ora ^ en gtegendien'
,
Ot teen g dien',
Kr dien'; ,
8o Hi Totj ghi
wederom uw' nachten
hH2
uw Nachten
hH2-0t
uw'
81 HI Dagen g sult geworden g sien:
hH2 Daghen[ g
sien; ,
82 Hra Moglijcke g l mach 't geschien
b Mogelijcke gl cke con
hHz
kon 'tgeschien g
hH2-0t Mo gl eli' cken
Ot Mogelick g of 'tkon' geschien
Kr of't kon
84 4 Hi
hH2
Donderlijck, Donderlijck soo holl als helder
helder,
85S Hra Tegen g 't voorhooft moghen g slaen
b Voor het mo ghten
hH2 [ mochten
86 Hr Dat uw hooftheer heeft gelaên, g
hH2 Hooft-Heer gelaen; g ,
hHOt Z - Hooft-Heer Heer
7
hH2a
Mog'lijck g l ofs' uijt 1 sijn l beweghen g
Mo gelij lck off s'uij lt wegen g
b Mog'lijck g l bewegen g
87
8 8 Hi I et medoo gentlijckx l verkreghen g ,
hHz medoo gentlij 1cks
h112-Ot medoogentlicks g
KI verkregen; g ,
8 9 Hr Mog'lijck g 1 of s'hem ' segge se en deên,
, dêen,
hH 2 -Ot Mo g'lick
Ot de'en,
90 Hr Onverdiende blauwe scheen
scheen,
,
I Hi
hH2a
'Kben onschuldich aen uw' buijlen, ,
'Kheb Kheb

92 Hi En dat huijlen en dat pruijlen
hH2 [ ] pruijlen,
93 Hr En dat Haeghelijck beklach
hH2 [ ] hagelijck beclach,
hH2-0t [ ] hagelick beklagh,
Kz [ ] keblagh,*
K2 [ ] beklagh,
94
Hi
hH2
hH2-0t
Sal ick noch een witter dach
Zal[
een'[ ] dagh
HI Met een heuchelijck onthalen,
9S 1
hH2-Ot heuchelick
96 Hi Achterstell en all betalen.
Ot all
Kr al
[49a]
494
[onderschrift en datering]
Hi Constanter. Ha g. 2 . Iunij 162 .
g 3 1 3
hH2 Junio MDCXXIII.
hH2-Ot MDCXXIII
KI [ontbreekt]
HI Insr: I SEGHT HEM GOEDEN AVOND VAN MINENT WEGEN.
J
hH2 [ontbreekt]
SIN' SUN ANTWOORD
De D tek
van dit gedicht g ht is naar de versie van de Otia. De achterin de Otia
opgesomde Pg errata zijngecorrigeerd. Ook de door Tu nman Y uit vergelijking g l gmet
het handschrift geconstateerde g drukfouten zijn 1 verbeterd volgens g onderstaande
lljst:I
Ot 7 gewoont, ewoont die > geboomt g en
IIebacke g > gebacken g
I 3 Stadigh g > staedigh g
1 8 vondt `er > vondt der
I 9 onthielden > onthielen
25S redên > reeden
32 Dien `er > Dien der
gTegens [...] tegens g > Tegen g [...] tegen gen
58 onthielden > onthulden
59 En > End'
84 4 begaet. g > begaet? g
I o S Waer't > Waert
Ikf ghieronder ee de overlevering van g de tekst voor zover hij hijbinnen de lijn
Huygens ens is overgeleverd. g
[49a] SIJN' ANTWOORD

OVERLEVERING
Ot Otia 1625, VI. Van Als.', P2°- p. 118-121.
S> 4^p
Ot e Erratalist'e j l achterin Ot.
Kr Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als', 2d ze ° . 226-2 0.
S 3 ^p 3
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Achtste Boeck. Men gelin gh.' 3 my^p4S 6- 4S8.
NOOT I Zie Tuynman en Zwaan 1 68 .61-6 .
Y 9 ^p 3
VARIANTEN
28 Ot is* Ote in
4 1Ot voer KI voor*
68 Ot Waetr'en en* Ot e Waetr'en
[501
TRANSLITTERATIE
7
MIN' WEDERANTWOORD
J
H b kla erach t ich. [t] nieterealiseerd vermoedelijk zag Huygens in de stok
g ^ vermoedelijk g Yg
van de d uit versierde (Ha) een t.
18 In h is deze regel g aanvankelijk vergeten. Huygens schreef hem later eigenhandig
aanvankelijk g Yg g g
in niet kalligrafisch g schrift in de marge. g Tussen de regels g 71 en 1 9en
voor deze
marginale ^ regel g pplaatste hij in h-Ot verwijstekens. Of ook de hele regel g in h-Ot
toegevoegd is kan ik niet uitmaken.
20 Iet Vermoedelijk in h-Ot voorzag g Huygens Yggde genoteerde Y van punten. p
OVERLEVERING OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg ^ UBA G e I i . Een enkelblad p papier p van 3 3i
11202 mm.
Alleen de rectozide j is beschreven. De tekst is verdeeld in twee kolommen, de
linker bevat de titel en r. 1-44, 44^ rechter r. 45 - 76 en de ondertekening gen datering. g
h Kalligrafische g afschrift van H KA xLa 162 3^ fol. 26-2 een 7^ dubbelblad papier, p p
ggevouwen, ^ 310 X 202 mm. Fol. 26 r bevat de regels g 1-2 7^fol. 26° de reels g 28-6o
en fol. 27r 7 de regels g 61- 76 met ondertekening gen datering. g Fol. 2 7°
is blanco.
Rechtsboven op p fol. 26 r staat het cijfer
3.
h-Ot In lichtere inkt en met bredereen p bracht Huygens Yg in h varianten en correcties
aan ten behoeve van de druk in de Otia. h-Ot is kopij p l ggeweest. Het in ppotlood
genoteerde enoteerde nummer 12 bovenaan op p fol. 26 r en de katernsignaturen ^ duiden id
daarop. p
Ot
KI
K2
Otia 1625, VI. Van Als.', p. 122-I2 .
S> 4 ^p 4
Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als', 2d 2e r S> 4 3^pp.
230-233.
Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h.' m m2 r 8- .
7^ g g 3 3 ^ p 4S 4S9
DATERING Huygens dateerde H xIa uli' 162 .
Ygl 3
4.95 [j0] MIJN ' WEDERANTWOORD

VARIANTEN
H
[titel]
'T STEENEN-BOECK TE MVYDEN. I Op p des Heeren P.C. Hoofts
h
h +
Ot my
KI my,
I o H Mijn l vertrouwen op uw' klinck-aert
p
h uw klinck-aerdt
h-Ot uw' klinck-aerd
I2 H Maer een toe gedichte
sanck:
h sanck; ^
496
[50] MIJN ' WEDERANTWOORD

I 3 H Recht gelijck gl de Minnaers pleghen le hen,
minnaersle pghen
i Hgen Inde wilderniss verlegen
h verleghen g
IH Om een oogh, en om een oor,
S g> >
h een'
IO H Om een tui' gg bende gehoor; ,
h gehoor,
I 7 H Struijcken, l ^ ongezielde g li'1uen
h lijven,
1
i8 H Ziel en adem in te lijuen
ha [ontbreekt]
b Ziel en adem in te lijven,
l
i H Om de wanhoop van de Min
9 p
h Ï wanhoop[mnn
20 Haa Iet te scheppen pp van verstin.
b
1 j scheppen pp (
banen
ppen scheppen
h-Ot versinn.
21 Ha Sien ick nu mijn weeldrigh gljocken
b sie enckel
22 Ha In volmaeckten ernst betrocken,
b een dubbel
h-Ot een'
Ot een
2 3 Ha Sien ick leuen 'tgen 'ten' ick docht,
Sie
h leven
244 Ha Ami'! Amij off het leuen mocht,
mocht!
h leven mocht,
Kr moght; g^
26 H Vande Marmer-hacker fluitten j
h Van den
27 H Die de Vrijster van zijn snè
7 Vrijster 1
h sné
28 H
h
'Tleuen in soogh g met sijn l bé?
'Tleven sijn l [ ]
h-Ot sin' j
497
[SO] MIJN' WEDERANTWOORD

29 H Welkom dan, en welkom, klinckers,
Ot klinckers
Ki klinckers,
3 I Ha Welkom welkoms waerde tras,
b welbelesen
ha ricke j welbelesen
b welbelesen
Ot wel-belesen [ ]
2 H Welkom rijcke letter-kas,
3 l
h letter-kas;,
33 Ha 'Kwil van nu af niet meer vra vragen g
b n

43 H Gauwt ghij hij door den flauwen galm g
Ot Bauwt
44 H Van mijn l klachten ouer 't kalm
h klachten, over
h-Ot mijn' 1
4SZuijde
• H Van de vlacke Zuider ebbe,
Vande Zuider-Ebbe
l
Kr Zuyder-Ebbe,
Y
46 H Die ick maer besien en hebbe
Ot hebbe,
48 4 H Dat mijn reijs l verloren was>;
hmijn' 1
was
h-Ot reis
KI'was;
5' S H Van

S 8 H Leer en leersaemheijts l geschoncken
h geschoncken eschoncken
leersaemheits
hij Ha Wat hij letters, monden voll, >
b Hi'1 monde [ ]
h

I mijn H En mijn snacken in verslaen, ,
h-Ot mijn'[ l
Ot mijn
l
772 H Sonder seggen, se en op phet gaen g
h se ggen
73 H Dan, ^ voltooide, > gedicht g van dit tweeluik Huygens' Yg
`allerviesteedicht'.' g Hij laatste lpp
het in de traditie van Francesco Berni
waarmee hij 1 ook `minder frisse' p pasages g uit 'tCostelick Mall verbindt. 2 Smit kan
hierelijk g l in hebben, wat ^ niet wegneemt ^ dat beide gedichten g een nadere
beschouwing g verdienen.
Gedicht[5I] S is opgebouwd pg uit vier strofen van 14 4 regels. g In de eerste vraagt g
de dichter aan het deksel van een kookpot p waarin allerlei vuiligheid g wwordt
opgekookt pg of de hel ooit een toverachtiger g gerecht g heeft opgeleverd. pg In de
tweede strofe richt hij zich tot de lap p die een `uit geweeckte huijt' l aan het o0 oog
en het hart onttrekt. De dichter vraat g waarom deze la Pniet
voor ieder even
genadig g g is door verborgen g te houden dat de dag gliever niet zag. g Hij lweet
oo ook
wel dat al het vuil uit de keuken door de afvoeres gespoeld oeld moet worden waar
ook het zeepsop p p doorheen gaat. g Dit vuil heeft gebrek g aan twee van dergelijke g l
afvoerputjes. p Hoewel, in de derde strofe, bedenkt de dichter dat twee putten
l > p
nietenoe g zijn. g Er moet ook een – diepere – zinkput zijn. Hij walgt
zijn. p p zijn. l
vervolgens gg van de opgeroepen vuili heid en houdt erover o p.
In de laatste
strofe komt het metaforisch karakter van de voorgaande g reels g aan het licht
en deelt de dichter mee niet meer te willen zegen g over v de persoon pe soo die hij in
de eerste drie strofen op p de korrel heeft genomen g dan d dat het et een ee Q, een
quidam, een zeker iemand, een X, een onbekende is. Wanneer men met de
wetenschap p uit de laatste strofe de eerste drie nog geens leest, t wordt w duidelijk li'l
hoe fel Huygens yg van leer trekt tegen g iemand die – als een heks esop een e
tekening g van De Gheyn Y 3 – hem uit minderwaardig g vuil blijkbaar l een grove g v
jOI [fI] DEXEL VANDE VUIJLE POTT

UITGAVEN
onwaarheid heeft bereid. Iemand die zelf, onder de deksel van de huid een
ggrote
drekpoel p moet zijn. ln
Gedicht[ 5S 2] dat de ppendant moest worden is niet verder af gekomen g dan de
eerste strofe. Ook hier blijft Huygens Yg in de keuken. Hij spreekt p de korst van
zoetebak g toe, gemaakt ,g van de heerlijkste heerlijkstehemelse ingrediënten. g Was er ooit
een dieu iter p aangenamer g vond?
LITERATUUR Smit I ^ 66, p. 93 -94•
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 28r. Fol. z 8° bevat fragment ^ [52]. S
Een bladpapier pp van 3 i Sx I mm. 97 De tekst is verdeeld in vier strofen.
Het blad is in vierenevouwen g geweest. g Elk kwart biedt plaats p aan een strofe.
DATERING
NOTEN
Wo Gedichten I p.310-311.
^> >p
H is gedateerd: alfa Jul. 1623 (= 31 juli 1623).
I Smit 1966, p. 94.
2 A.W. p. 91.
3 Zie bijvoorbeeld De Gheyn 1985, nr. 71.
VARIANTEN
3 H Daer de puisten
j en de rouen
H 'Smerghens, 'sauonds, 'snachts in stouen,
g >
I H Had de Hell oijt ouerleght
3 l g
IHa 1 Lieue ^lui' f beleefde lapp, ppr
J Lieueluijf ^
b
Evenwel
I 7 Ha (Schaemt v, ^ meucke mispel-schellen, p
b Mispel-schellen,
p
24 4 Ha Die de dach niet siet en sach?
b hij 1 [niet] [en sach?]
33 H Schoots-vell daer het

[5 2] OPPER-KOST VAN 'T SOET GEBACK
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 162 3 ^ fol. 28 Fol. 28° bevat [51]. 5 Het linker-
bovenkwart van een blad p papier p van 3 5I x I mm, 97 dat ^ in vieren gevouwen g is
geweest, biedt plaats p1 aan 14 4 regels, reels een strofe van een gedicht g dat waarschijnlik
waarschijnlijk j
deositieve p pendant P van i 5 had moeten worden.
DATERING
VARIANTEN
H
4
5
Ha
II H
b
Het gedicht g is nietgedateerd, Op 0 rond van de samenhang gmet het voorgaande g
plaats ik het hier.
Mil

datum nr titel hs. omvang
I0-I0-2 10-10-23 [67] 7 Een onwetend r- °
43 44 78r 7
medicijn l
I2-IO-2 3 [68] Characterista 44 v- 45r 42r 4
oftrint-schrijver
P l
14-10-23 4 3 [69] 9 Een Comediant 4S ° 2 4r
20- I 0-2 3 7o Een Matroos at oos 446r+v+ 6 5S 0r 74r
Na zijn brief aan Cats volgden g nog gin
dezelfde stroom:
1 3 -11-23 [ 72] 2 Een Boer S0r- S3 r i7o I or
Een [S3 73] Waerd S4r- ° 8 4r
Een Beul v+ 6 r+v
21-11-23 7S S4 S S4r
-6 [76] [Een tollenaer] S56v
6r
504 PRINTEN
Het laatstgenoemde g vers is een fragmentgebleven.' ^ g
In drie maanden tijd heeft Huygens Yg dus ruim i ioo regels g Karakteriseringen g
geschreven.
Dit typepoëzie, P ,g gedichten waarin een karakteristiek van een menselijke figuur ^
wordte g even g heeft ^ Huygens Yg waarschijnlijk waarschijnlijkleren
kennen via zestiende- en
zeventiende-eeuwse heruitgaven g van de Karaktères van Theophrastos p
3 en de
En Engelse gp navolgingen daarvan door Joseph Hall, ^ Sir Thomas Overbury, Y^ John
Stephens P en andere.4
Voor al zijn Characteres hanteert Huygens Yg ongeveer g een gelijke g l basisstructuur. s
Er zijn zijn drie delen te onderscheiden: De opening P g wordt gekenmerkt g door een
opeenvolgingvan `verrassende beelden waarmee verschillende aspecten p van het
betrokken beroep P flitsend worden aangegeven'. Dan volgt een middendeel
`beschrijvend 1 of beschouwend van aard'. Een kort deel van meestal slechts een
Ppaar regels g besluit het gedicht. g
Kopij-voorbereiding
In de tijd dat hij daadwerkelijk daadwerkelijk bezig g was om deze gedichten g gereed g te maken
voor de drukpers, p ^ heeft Huygens Yg het gedicht g `Een sott Hoveling' g voorzien van
eenpendant: P `Een wijs Hoveling' g en een `Voors p^ raeck' • ze verschijnen 1 hier als
nummer [112] en i i o .
Aantekeningen g van Huygens Yg zelf op P fol. 3 8°even geven enig ginzicht in de man manier
waarop P hij te werk is gegaan. Dit document is voor het eerst met een
hij gg
uitgebreide g toelichting gg uitgegeven door Stren holt .Het volgende g steunt oop zij zijn l
bevindingen. g
Fol,8° 3 is de schriftelijke schriftelijkeneerslag gvan Huygens' Yg inventarisatie van zijn oogst. g
Nadat hij eerst met `Een Bedelaer' was be g onnen ^ draaide hij hij het pP a ier
ondersteboven o en begon g opnieuw met de opsomming. Nu noteerde hij wel als Phij
eerste het eersteedicht g uit de reeks:
Een Ambassadeur.
Een Poeet.
Een Bedelaer.
Een rijcke 1 Vrijster l
Een Koningh. g

505 PRINTEN
Eenemeen g soldaet.
Eenoet g Predicant.
Een Alchimist. l
Een Dwergh. g
Een Sott Hoveling. g
Een Professoor.
Een onwetend Medicijn. 1
Een Print-schrijver. l
Een Matroos.
Een Boer.
Een Waerd.
In deze opsomming p gontbreekt `Een comediant'. Strengholt g heeft aannemelijk l
ggemaakt dat Huygens Yg deze korte karakterisering g gewoon g vergat. g Als we
aannemen dat `Een Beul' toen Huygens Yg ^ ging ginventariseren, ^ nog gniet
was
geschreven, g ^ hebben wij een datering g voor het eerste rijtje 11 namen. Dat moet dan
geschreven g zijn tussen i 6 november 62 3^ de datum onder `Een Waerd' en 2 i
november, de datum van `Een Beul'. Waarschijnlijker is echter dat Huygens Yg ook
`Een Beul'ewoon g over het hoofd zag g bij l zijn l opsomming.
De titels `Een Sott Hoveling g en `Een Professoor' zijn zijnin dit eerste rijtje 1 doorgehaald. g
Blijkbaar Blijkbaar wilde Huygens Yg deze ggedichten
niet laten drukken. Ze bevatten
mogelijk g l te herkenbare allusies op P bestaande Ppersonen uit Huygens' Yg om g evin g.7
Naast deze opsomming P gzette Huygens Yg een tweede reeksje: 1
Coningh g
Bedelaer
Rijcke 1 vrijster 1
Predicant
Ambassadeur.
Soldaet
Medicijn 1
Waerd
Alchimist l
Dwergh g
Poeet
Matroos
Beul
Een Boer
Sott hoveling
Wijs hoveling g
Printschriver j
Hier treffen wij l `Een Sott Hoveling' g wel aan. Hij wordt nu gevolgd g g door zijn l
pendant P `Een Wijs Hoveling g ' die Huygens Yg voltooide op p i 6 november 162 4.
Door de `Sotte Hoveling' g van een `wijze' l ppendant te voorzien werd dat gedicht gedi t
alsnog gppublicabel geacht. g
Het tweede reeksje is dus van na i 6 november 1624. 4 Het eerste rijtje e }1 titels moet

506 PRINTEN
genoteerd g zijn voor die datum. In het najaar najaar van 162 4was Huygens Yg inderdaad
bezig g met de verzorging ^ g van de kopij Pl voor zijn l bundel Otia.8
Voor de titels uit het tweede rijtje 11 zette Huygens Yg in Ppotlood
de nummers 1 tot
en met 1 7. 7 In een volgende g fase van de kopijvoorbereiding pl g schreef hij hij boven
de eerste titel `Conn gh' de aanduidingen g `Voors Praeck'
en `Renden Leser'.
(Hij l veranderde toen meteen de `C' van `Conin gh' in een `K'. Aangezien g dit
laatste stuk in het handschrift de datum draagt van 26 februari 162 S, weten
wij dat deze fase gP geplaatst moet worden in het vroege g voorjaar van 162 .
voorjaar S
Toen kregen g de titels opnieuw p een volgnummer. ^ Aanvankelijk lpprobeerde
Huygens Ygg de reeds Pgeplaatste ppotloodnummering g voor de titels aan te passen P
aan de nieuwe, die twee nummers hoger g la g^ maar daar zag g hij hijtoch
vanaf.
Achter de titels verschenen nu de volgnummers ^ 1 tot I 9. In een nog glatere
fase
ontdekte Huygens Yg dat hij in het tweede rijtje rijtje(evenals in de eerste opsomming) P g
`Een comediant' was vergeten. g Deze werd alsnog g tussengevoegd, met potlood, potloo
tussen Waerd' en Alchijmist'. 1 De nummering gmoest daarna opnieuw p worden
aangepast. Dit is ook ggebeurd op p de handschriften zelf.
Deze manuscripten P zijn ontwerphandschriften p die, ^ naar Strengholt g
formuleerde bevorderd werden tot `de rang gvan kopij'. pl Huygens Yg bespaarde P
zich de moeite van het kopiëren.'' P De nummering gvan deze kopij pl was dan
ook van belang. g Misschien heeft het staatje op p fol. 38°
de zetter wel tot een
handleiding gggediend.
Het belangrijkste g l verschil tussen de beide rijtjes ll op p dit blad is de volgorde. g
Deedichten g wenste Huygens Yg niet in de volgorde g van ontstaan te laten drukken
in zijn 1 Otia. Bij 1 de ordening g hebben thematisch-inhoudelijke thematisch-inhoudelijke overwegingen een
roles g eeld. P `Een Koningh' g behoorde natuurlijk 1 de rij rijte openen. p Daarnaast
heeft Huygens Ygpbepaalde gedichten g bijeen geplaatst g P omwille van het contrast.
Pendanten als `Een sott Hoveling' en `Een wijs o
g wijs h veling' g kwamen achter elkaar.
Een derde overweging ^ ggkan de lengte geweest zijn. De lang uitgevallen printen
zijn. g g p
werden enigzins g achteraan gp geplaatst om de lezer `niet meteen te vermoeien met
breed uitgewerkte g karakteristieken'.II
Vooripraecken
Zoals reeds opgemerkt PgYg liet Huygens aan zijn printen twee `Voors raecken'
zijn P p
voorafgaan: g Een gedicht g met de volledige g titel: `Voors Praeck
van de PRINTEN;
Aen mijn' Broeder, Secretaris van State', hier opgenomen pg als nummer i io en
eenrozatekst P die ik aan het einde van deze inleiding gafdruk
met de varianten.
Het eerste `woord vooraf' is een verantwoording. g Huygens Yg formuleert
nadrukkelijk wat zijn bedoeling g is met deze poëzie. P Of liever gezegd, g g^ wat hij
niet ermee bedoelde: kwetsen. Zijn broer Maurits roept P hij hierbij hierbij tot getuige g g
om dit mogelijke g l misverstaan de wereld uit te hel pen.I2
In zijn prozatekst p aan de `LEDIGHE LESER' legt Huygens Yg uit welke nieuwe naam
hij l heeft gg
gegeven aan deze soortgedichten, deze `onder ons nieuwe manere van
Schriften' (r. 2-3). 3 Theophrastus P noemde ze `CHARACTERES'. Huygens Yg vindt deze
benaming g `verre eigentlicker g dan de suijverst suijverste onder de Romeinen, dieder
afemaeckt g hebben' (r. -8.Onder 7-8). verwijzing 1 gnaar
de woorden van
de apostel p Paulus die Christus `den Charactera van God des Vaders wesen noemt'
(r. Io-ii), voor welke term Huygens Yg geen g adaequate q vertaling gis
tegengekomen,

507 PRINTEN
stelt hij voor de term `Printen' te gebruiken g voor de Griekse benamingg
CHARACTERES '.Voor deze term hee heeft t hij zich `aende Drucksels' ggehouden
om de
waarheid ` 'ten en deunsten te genaken' (zo dicht mogelijk g^ te benaderen r. z4) 4en
gekozen g voor het woord 'print', p^g
Tint dat is s 'afdruk'. Zoals de vorm en het gevormde,
de letter en hetgedrukte, de plaat p en de afdruk zo veel als mogelijk gl is op pelkaar
li 1 ken , zo hoo pt hi 1 dat 'print' P de term `Charactera' het best benadert.'3
Ontvan st
In de laatste fase as dder kopijvoorbereiding P l g geeft g Huygens Yg na de print P `Characterista
oft o Een E Print-schrijver
Print
schri
ver ' [68] 8 'e die de dlaatste
wordt van de reeks in de Otia, deze
•
Liberaer P vacuum posui p vestigia ln princeps: P P
Non aliena meoressi P pede. p
...Iuvat immemorata ferentem
Ingenuis g oculisque 9 legi ln manibusque q tenen. Hor.
De werkgroep g r p van a UUtrechtse
Neerlandici geeft g van de eerste twee regels g uit
Horatius (Epistolae I ^9^ i 9, 21-22) de aardige g vertaling gP op rij rijm van De Brune de
`Ika stte Pkloeklijk
^ d'eerst langs g onbetreede baan:
En vol g d' op Pvreemder spoor p ggeen
ander achter aan.'
Het tweedeaar p regels g (Epistolae I, ^ 9^ I r. 33 -34 kreeg g in Heinsius' editie van de
Korenbloem en deze d vertaling: g `Het verheugt mij, 1^die iets nieuws breng, g^ de
handen der ontwikkelden ikk e1
den te komen en door hen gelezen g te worden.' 14
Deze regels g uit Horatius wwenste Huygens Yg `zoo daer plaets P overschiet' achter de
Characteres ' gedrukt g te zien. Ze werden daar geplaatst g en hebben, in
combinatie ti met de `Voors praeck' en het `Ledi he g Leser' tamelijk tamelij veel
commentaar opgeleverd pg bij bij literatuurhistorici. In zijn uitgave g van de Zede-printen
• 18 I 9 bestrijdt i' 1 E m Yel ain
de inleiding Jorissens' g voorstelling gdat Huygens Ygens 'een een
navolger g van Theophrastus' P is:
Wanneer anneer n vergelijking ee e ve g van l gbeide
werken, èn wat vorm èn wat inhoud
niet terstond elke e ggedachte aan navolging ^g nuitsloot,
het ^ zelfstandigg
karakter en het eigen g woord van hem (...) bleven er ons borg g voor.
Hierna e avvolgt het tweede deel van het bovenvermelde citaat uit Horatius. Eymael y
heeft, f dunkt du mij, 1^g gelijk. l Het citaat is daarbij echter een verkeerd argument ^ om
Huygens oorspronkelijkheid p 1 te onderstre Pen.
15 Ook Jacob aco Smit becommen-
tarieert dit citaat. Hij 1 kan niet verklaren waarom Huygens Yg hiermee een primeur P
voor zich opeist. 'eenhij
`Totdat er een betere verklaring komt' ziet hij erin
symptoomp van een diepe drang tot persoonlijke literaire distinctie '. 1^
g p l
16 De bete betere e
verklaringg kwam gin
de uitgave Zes Zede Tinten door een Utrechtse p van
werkgroep
Neerlandici. Zij betrekken namelijk namelijk de context waaruit de citaten gelicht g zijn in
beschouwing. g. Dat leidt tot de conclusie dat Huygens Yg met deze citaten
alleen wil zeggen gg dat hij 1 hetzelfde doet als Horatius die als eerste Latijnse
een bepaald p Grieks model vol .17
De vreugde g m met deze de gedichten e g di voor de dag gte
komen, doorklinkend in
Huygens' Ygg' aanwending aanwe d va van de twee laatstgenoemde g regels g uit Horatius, werd in

zijn vriendenkring g met wedervreugde g beantwoord. Schreef Hooft reeds begin ^
februari 1 6 2 dat41 LaurensReael en hijzelf uitkeken naar de `Characters' 18 , na de
verschijning l g van de Otia reageerden g `ontwikkelde' vrienden enden als Caspa Cas ar Barlaeus' 9 en
van der Burgh g enthousiast. Hoofts bewondering g voor de printen p blijkt blijk zelfs
nog jaren l later als hij hijHuygens Ygpcomplimenteert met zijn vertalingen uit Donne 20 .
zijn g
NOTEN I Worp Briefwisseling, nr. zo8. Zie ook Zes zedeprinten p. 8.
2 Strengholt g 1 9 82,p 996 `misschien het begin ^ van een karakteristiek van een
lommerdhouder.'
3 Bijvoorbeeld Isaac Casaubonus' editie uit I 592 met Latijnse Latijns Notationes of de
door Daniel Heinsius (Leiden, 161. 3 Sellin 1 9 68 ^ no. 35o). 3S
4 Zie hiervoor Wijngaards l g 166 9 ^Smit 196 7,en Zes ^ede
rinten.
5 Zes Zede rinten ,p p. 3i
.
6 Strengholt gholt 1 982. Zie ook dde
afbeelding. g
7 Zie Strengholt g 1 982 en Strengholt g 1 97 8 c.
8 Zie de Inleiding, g, 4, S 8 vlgg. gg
9 Voorbeelden van latere manipulaties P met deze cijfers
ggeeft Strengholt g I 982
p. 104).
I° Strengholt gp 1987c, .z SI.
II Strengholt g 9 I 82 , pp. 104-105. Zes ^ ede rinten ,p p. 4I
.
I2 Zie verder het inleidende commentaar bij bi' ggedicht
iio .
'3 In de karakteristiek `Een Print-schrijver' gebruikt Huygens Yg deze metafoor
ook. De schrijver 1 print p daar een beeld `Daer 'trechte wesens-kroost der
moeder-vorm in speelt' p 68 r. 26 dat , de waarheid dus `ten deunsten' benadert.
14 Zes ede rinten p. 1o, n. i.
15 Eymael Y 18 9^ i D. p Ix. Zie voor invloeden op P Huygens Yg4in
dezen de in noot
genoemde studies.
16 Smit 1 9 6 7, p .1 5.
17 Zes zedeprinten, p. 10 n. I.
I8 Van Tricht 1 976, 97^ nr. 20 3bij . Postscriptum bi' de brief waarin Hooft Huygens Yg
condoleert met de dood van zijn vader op p7februari 16z 4.
19 `Uit uw characteres, vol diepzinnige ggeleerdheid, ^Pproef ik nu eens wijze wijz
dan weer feestelijk genot'. g (Barlaeus aan Huygens Yg zo september p 16z 1625,
Worp, Briefwisseling g> I 286; mijn vertaling van Barlaeus' Latijn). `De uis que j'ay
mijn g 1 p g 1 Y
leu vos Characteres, l ''a Yquitte q la poesie p Hamende. Je meure, ^ si j'ay ''a rien veu de
pareil p en nostre lap ^e. Ils pourroyent P Y servir d'e p itha he p a tous nos poetes.' p
Van der Burgh g aan Huygens Yg 3januari 1626 ^Worp, p^ isselin g I, ^ no. 3o
i.
Zie ook Zes Zede rinten ,p p. 5i
.
20 `Bli've 1 doch echter daer bij, l> datter U Ed, Ambre blancq, q^ Printen niet voor
swichten zouden.' Hooft aan Huygens Yg7 27 augustus gu 16 3? o Van Tricht i 97, 6 no. 383. 33
508 PRINTEN
De tekst van Huygens' inleidingg
Ledi he Leser
In de jaaromslag l g 1625 S van KA XLa bevindt zich een dubbelvel papier pP van
3 20 x 210 mm , gefolieerd
3 en 4, waaro P Hu Ygens een inleidin g o p zijn l ` printen'
heeft ft ggeschreven.
esc eve Alleen fol, 3r 3 bevat tekst. Het dubbelvel is in zeventiende-eeuwse

DATERING
TEKST
5
I0
If
20
2f
hand (door Huygens?) Ygg in de bovenhoeken der gbuitenmargesgemarkeerd
met
respectievelijk p l de letters E, F, G en H. Blijkens het potloodci'fer 1 in de
linkerbovenhoek van fol. 3 r en de daar geplaatste g p signatuur lm heeft dit vel deel
uit uitgemaakt g van de kopij P l voor Huygens' Yg Otia.
H
Ikeef g hieronder de tekst gevolgd g g door de varianten in de verschillende
bronnen:
Autograaf g Huygens, Yg ^ KA XLa 162 S ^ fol. 3r
H Ot In de tijd dat Huygens Yg de kopij p l voor de Otia samenstelde, ^ bracht hij
in Hin
lichtere inkt wizi j i'n
en g en corrrecties aan.
Ot Otia '625, 5^ Characteres. Dat zijn Printen'. C 3 r ^p.21.
Kl Koren-bloemen 1658, S ^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen.' 0 3, r
P. II 7.
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen.' 4^p r p. I 9i
.
509 PRINTEN
H isedateerd: 26 feb. z (= 26 februari 162
g S S
LEDIGHE LESER;
Noch dese dri' l woorden tot voorspraeck p vanden niewen naem dien ick dese
onder ons niewe I maniere van Schriftene gegeven even hebbe. De Griecken, daer
van wijse l te leen houden, ende ^ onder haer Theophrastus, p die de sine sijn schreef
het e. op 99 Jaer sijns 1 ouderdoms, noemdense CHARACTERES, mijn mijns bedunckens
eigentlicker g dan de suijverst suijverste onder de Romeinen I dieder NOTATIONES
hebben. Dat sullen mij toestaen alle die op p de spreucke p vanden
Apostel p tot den Hebrëen gelett g hebben, daer ^ hij hij onsen eewigen g Saligmaker ^
den Charactera van God I des Vaders wesen noemt; met soo krachtighen g
beduijdinge, l g ^ datse de geieerste oversetters in geene g Talen mijner 1 kenn kennisse
sonder omspraeck p ten rechten hebben weten naer te komen. Signum,
Species, Imago, ^^ Fi g ura ende de woorden die de hedendaegsche g Talen van dese
Latijnsche p verschapen hebben, konnen den Text hierin niet voldoen, >
Daer moet sulckenedaente g ui lg t edruckt werden die tuschen haer selven ende
haren oorsprong p g als ggeene
kennisse van onderscheit en late, oock min dan
men tuschen denesneden g ende den gedruckten g Se g el gewaer g wordt.
Dienvol Dienvolgende, ende hoewel wij wijhet
in andere als Gods eigenschappen dus nauw niet
en behoeven I te soecken, om nochtans te thoonen dat mijn voornemen
geweest g is de waerheit ten deunsten te genaken, g ^ hebbe ick mij oock in desen
aende Druckselsehouden g ende ^ wetende dat menschenhanden (die geene g
twee dingen g malkanderen volkomentlick konnen doen gelijken) gl geene g min
beris pelicke gl gelijckenissen en konnen voortbrengen g dan daer is tuschen de
vorm en 'tgevormde, g ^ tuschen de letter ende 'tgedruckte, g tuschen de Plaet ende
' e rintte p hebbe ^ mij soo l lang gmetten naem van PRINTEN (daer bij mogelick g
de Italianen haer woord Empronte souden mogen g vergelijcken) g j voor de
Griecksche Characteres willenenoe g g en tot ^ dat mij mijmijne l vrienden t'samen
den mislagh g ende de betering g sullen aenwijsen l willen, ende mij in de voordere
mijne l feilen met soo oprechten p suchteloosen gemoed g bejegenen lg als ick verklare
in allen desen te werckele g te hebben.

NOOT I Autor ad Herenn.
VARIANTEN
H
I voorspraeck p < verdediging ^g
I -2 dese onder ons niewe < dese niewe
o het e. 4 p 99 aer sins 1 ouderdoms < p o l sijn 99 e . Iaer
5
marge Autor ad Herenn. < Auth. ad Herenn
7
den Hebréén < de Collocensen
gelett hebben < gelett
sullen hebben
Saligmaker den Charactera van God
8 ** noemt
I I - I 2 van dese Latijnsche J verschapen p hebben, ^ < vande Latijnsche Latijnsch ontleent
14 4 als ggeene kennisse van onderscheit en late, oock < geene g kennisse
van onderscheit en late, noch
I6 andere als Gods eigenschappen < in wereldsche saken dus nauw
18 mij l oock in desen aende < mij selver aende
20-2I geen onberispelicker p gelijckenissen gl < geen g onbe
rij lpissen elicker gelijckenissen g J
23 gsoo lang < dus langg
PRINTEN < Daerom,
I-18 7 soecken

1 3
sulcken sulck eene
werden werden,
14 late, late;
16 Dienvol Dienvolgende, ende Dien volgende g
1 9 gehouden, g ^g gehouden:
menschenhanden menschen handen
21 voortbrengen g voortbrengen, g,
27bejegenen 7 lg bejegenen, lg
01– Kr
titel LEDIGE LESER; iLEDIGE LESER.
4
bedunckens bedunckers*
6-8 op p de spreucke p vanden Apostel p tot den Hebrëen gelett g hebben, ^ daer hij l onsen
eewigen g Saligmake Sall aker den Charactera van God des Vaders wesen noemt;
g dat onse eewi g e Saligmaecker de Character van God des Vaders
wesen Wertenoemt; g
i 3
sulck eene sulck' eene
4
[53]
Kr – K2
bedunckers* bedunckens
EEN GESANT
COMMENTAAR De eersteYgschrijft,
print
die Hu ens karakteriseert een ambassadeur.
Hetedicht g droeg gook eerst de titel `Een Ambassadeur'. Waarschijnlijk uit
puristische pYg overwegingen veranderde Huygens de titel in de kopij.' Of deed hij
' p l
hij
dat om een al te directe verbinding gmet de officiële hoogste g vertegenwoordigers
van de Republiek, p die `Ambassadeurs' heten, te voorkomen?
De keuze van juist l dit onderwerp p komt zonder twijfel voort uit Huygens' Yg eigen g
ervaring. g Niet uit 1618 als Smit 2 meent, maar veeleer uit de teleurstellingen g
die Huygens Yg tijdens
zijn derde verblijf in Engeland g (van 5 december 1621 –
1 3februari 162 3> als secrétaire d'ambassade van Van Aerssen, Bas en Tuy Tul van
meemaakte. Dit uitzonderlijk uitzonderlijkl
langdurige verblijf aan het hof van
Jacobus I liep p uit op p een fiasco. De gezanten g bereikten niets.3
Ook op phet persoonlijke p l vlak was deze periode p voor Huygens Yg teleurstellend.
Zelfs met de steun van Van Aerssen en mèt de via hem verkregen g ridderlijke J
waardigheid g bleek het niet gemakkelijk g 1 een passende p betrekking gte
vinden.
De opzet p hem te laten benoemen tot assistent van Noël de Caron, de vaste
vertegenwoordiger van de Re Republiek p in Engeland, g^ in de hoop p hem te kunnen
opvolgen, mislukte. Ygp Huygens maakte in deze periode ernstige g crises door.
Hij voelde zich te kort gedaan. g Tegenover g zijn zijnvele mondeling gg gewaardeerde
inspanningen stond geen g passende p financiële vergoeding,zodat hij nog gsteeds
afhankelijk was van ondersteuning g door zijn l vader. 4
Tegen g deze achtergrond g is het, ^ mijns inziens, ^Huygens
begrijpelijk dat Hu ens een
half jaar l na terugkomst g uit Engeland g zich oefenend in het schrijven l van
511 [531 EEN GESANT

UITGAVEN
`Characteres' ,ljuist
be ^nt
' met `Een Ambassadeur'. De frustratie klinkt door in
regels g als 9-1 9 2:
Een sprekend p Tafereel van die hem heeft gesonden, g
En weder t'eener sprong p g ontlijst, 1, ontlast , ontbonden;
Een heili g h buijtens buitens lands, aensienlick om den rock; ,
Een meest vergeten g t'hui's } of half verschimmelt block; ,
enratende p geschilderde g representant p van degene g die hem uitgezonden g heeft,
die echter wel van het ene moment op phet andere `uit de lijst lijstggehaald,
van zijn zij
dracht ontlast, , van zijn zijn,
taak ontbonden wordt. Een heilige in het buitenland,
om zijn zijn ambtskleding g in aanzien; ^ Thuis meestal een vergetene g of een half
verschimmeld blok (aan het been van zijn 1 opdrachtgevers.)
of r. 16-18a:
Een balling g die sin l honck liefst weder noijt 1 en saegh; g^
Een Koning g bijder ) maend; ^ een voll-op p Herberg-houder g
Daer 's Koninks hors' uijt l hangt;
(Een banneling g die men op p zijn
thuisbasis liever nooit meer terugzag; Iemand
die steeds voor een maand koning g is; ^ iemand die het er in de herberg, g^ de
koning g betaalt ,g)
goed van neemt.
Dezerint p heeft Huygens Yg niet voltooid. In de kopij p lverschijnen na de laatste
verschijne
regels sterretjes sterretjes waarmee de auteur deze regels g als een fragment gm laat afdrukken.
Hetedicht g komt structureel niet verder dan een opeenstapelingvan
`naamwoordelijke l'Hij delen' achter de openingswoorden `Hij is'. Huygens Yg heeft
af afgezien g van een tweede deel `in rustiger g beschrijvend beschrijvende of beschouwende trant
een derde afsluitendedeelte g met een conclusie, ^een gebed, g een woord tot de
lezer of iets dergelijks'. g l 5 Ook hieraan zal de persoonlijke P l ervaring g debet zijn. zijn
deeriode p dat Huygens Yg bezig gis met de kopijvorming p} gvan zijn printen, p ^najaar najaa
1624– voorjaar voorjaar162 sterft 5, Caron. Tot zijn zijnopvolger
wordt benoemd de Zeeuw
Albert Joachimini. 6 Eenlanzende g diplomatieke P carrière als vertegenwoordiger
in En Engeland eland zit er dan voor Huygens Yg niet meer in. Het lijkt } mij } dan ook niet
vreemd dat hij l zich in de gegeven gg situatie afkeert van `Een Ambassadeur' en
zich richt op p `Een Poeet', ^) zijn volgende g print. P
E mael 18 1 J. 10 61-6 • Worp Gedichten II . 1 • Kaakebeen i 18
Y 9, p ^ 3^ p ,p ^ 9
(met annotaties); Van der Heijden, Spectrum 1 (met annotaties).
LITERATUUR Smit 1 ^ 6 ], D. p I ^, • Strengholt g ^, 1 82 pp. 1 o 5 vlgg. gg
OVERLEVERING
, H, Autograaf Huygens, g KA XLa, I 3 , fol. 29r. ^ Een blad p papier p van 3 I2 X i ^^ mm mm.
0 fol. 9 staat Aan de grondlaag van dit gedicht H- voegde Huygens
[54]. g g g g Ygens
marginaal een ee viertal regels toe H-I . Aanvankelijk Aanvankelijkzou deze toevoeging ^gna
re gel
16 hebben moeten komen. Daar haalde Huygens Yg het invoe ^ 'n
gsteken
echter weg g om het te plaatsen p na regel g 44.
512 [5 j] EEN GESANT

1-1-Ot In de fase dat Huygens Ygp de kopij l voor de Otia klaarmaakte, ^ bracht hij in H
met lichtere inkt enkele wijzigingen aan. H kopij PJ geweest. ggVingers
en
formaatsi gnatuur duiden daarop. p De cijfers cijfer in de linkerbenedenhoek: het
I34 met daaronder een streep en p onder de streep pde verdubbelingg
ervan: 628, zullen in deze fase zijn zijn genoteerd. De zin van deze getallen g
ont ontgaat g mij. Zie voor een samenhangende bespreking van de kopij van de
mij. g p g pl
'printen'5o3-51 p p I.
^0 Ot Otia 1625, v Characteres. Dat zijn Printen', ^ D 3 r-D 3^p " p. 2 9- 3 o.
DATERING
NOTEN
Derde
r v
KI Koren-bloemen 1658, S^ Derde Boeck. Zede-printen p ende Stede-stemmen',P 3 -P3,
p. p I2 S-I26.
K2 Koren-bloemen 1672, ^ `Derde Boeck. Zede-printen p ende Stede-stemmen', , 3,
p. I25.
Huygens dateerde H: 18a Au t . 162 .
Ygg 3
I Strengholt g 182 9 ^p D. I08.
2 Smit16 97^ p . 71 . heeft Wijngaards lg 166 9 ^p 339 onjuist geïnterpreteerd.
g p
3 Zie hierover het samenvattend overzicht in Hofman 1 9 8 3 . p4 S-47•
4 Zie hiervoor Smit 180 9 ^p9S97^ 95-97; Hofman 1 93^ 8 pp. en p4 8- S^ 2•
Groenveld 188a 9 ^P p. 6-8.; ^ Groenveld 188b 9 ,p 59•
5 Strengholt g 9 I 82 ^P . 10 7.
6 Hofman 18 9 3, p .6 7-68 ^Groenveld 188a 9 ^p p. 8.
VARIANTEN
[titel]
H Ia a Een Ambassadeur
b Ambassadeur.
H Ot Gesant.
I H-Iaa a Is een geboren g Spie; p, een buijtens-baet-besorgher;
) g ,
b bekende
c Hij l [Is een] eerlick [Spie; P^
3 H I Eens Vorsten langsten g Arm; ^ een on geroe p en gast, g
KZ Vorstens[
4 H I Die nochtans nootelick aen 'thooger g ende past; p
Kr noodelick[
e reels - voe de Hu ens mar 'naal toe
g S 9 g Yg ^
6 2 H Ila Op Tuin op muer, op grond van ieders naest gelegen;
P Tuijn, ^pg l gg^
b verr' of
KI ver
8H 4 IIa Op't p sluimeren J gelaeckt, g sp op't slapen p n edoo> ht.
noijtg g
Ot[ ] gedoo ght•
5 1 3
[53] EEN GESANT

9 H-I Bespraeckte p schilderij l van die hem heeft gesonden, g
II Ot Een sprekend P Tafereel
TO 1 HI H-I En weder t'eener spronck ontlijst, J, ontlast, ontbonden; ,
H Ot sprong P g
r ontlijst ;J
K2 ontlijst,
g I 1- HI Een heijligh buitens lands, ^aensienlijck 1 om den roc rock;
H Ot heiligh g
aensienlick
12 H I Een heel vergeten g t'huijs, l> en half verschimmelt block; >
H Ot meest[ of
i 3 H-I
H Ot
Den vreemden meer als mensch, ^ den sijnen l een geraemte; g
meest
1 5 III Een Schiltwacht buitens l dijckx 1^• een Klappermann Pp bij daegh; g
H Ot walls•,
I- 6 H-Ia Een balling die sijn 1 honck liefst nemmer weder saegh; g^
b weder noit j en
i 7 H-Ia HIa Een Koninck bijder 1 maend; ^ een voll-op p Herberg-houder g
b Koning
1 8 H I Daer 's Koninks bors' uijt J hangt; ^een algemeene g schouder
Ot 'sKonings g
1 9 -I Van all dat Landsman heet; , een machtich Aduocaet, ,
H Ot macho gh
21 H -I Een schadelijck J ggeweer
daer Princen mede steken; ,
H 0t
schadelick
22 H-I Min schadelijck 1 nochtans dewijl si''t 1 laten wreken,
HOt schadelick
24 4 H-I Dien hij sijns l Buermans neus ten spijte PJ dragen g doet.
HOt sijn' Weder-buer[
H-I
[ondertekening en datering] g
Constanter. Ha g. 18a. Aug'. ti
g g 162 3.
H Ot < >
H-I
H-Ot
[ontbreekt]
* * *
S ^4 [53]
EEN GESANT

[54]
EEN ALLGEMEEN POËET
COMMENTAAR Het meest opvallende p aan het handschrift van deze print p is het nieuwe begin gi dat
Huygens Yghij
ervoor schreef in de fase van de kopijvoorbereiding. Dus nadat hij de
pprint `CHARACTERISTA oft Een Print-schrijver' [68] had vervaardigd. g Boven deze
nieuwe versie zei hij in de woorden van Horatius: `Eerstens zal ik mij ) niet tot
hen, die ik erken als dichters, rekenen."
Met Horatius ch beschouwt ouwt Huygens Yg iemand die alleen een vers afmaakt of
spreektaal p bezigt niet ni als a sdichter. t De titel van dichter wordt gereserveerd g voor
iemand met vernuft,de `geestvan een ziener en een mond om grootse g dingen g
te verklken'. an 2
In print geeft g Huygens Yg deze'
een portret P van een 'all gemeenpoëet, g een
broodschrijver. Dit is geen g zelfportret. p Huygens Yg beschouwde zichzelf niet als
een 'Hoveling g vermeend' of een `Prediker na giss'.3 '.3
Hoe e hij l zich wè1 zag g kunnen wij lezen in gedicht g [68] `Characterista oft Een
Print-schrijver'. Het curieuze is nu dat Huygens yg in dat portret, p later, , ook in de
fase e van de kopijvoorbereiding,elementen heeft in ingebracht g die hij in diezelfde
fase'
schraptel uit zijn 'algemeen g poëet'. p De perifrases p `Een weerschijn l aller verw'
en `een all dat iemand l is' (uit regel g io ^oudste fase van `Een poëet') P kwamen
toen namelijk namelijk terecht in `Een Print-schrijver' (r. 2 en r. 8 . Kennelijk was hij zo
in zijn schik hij met deze vondsten dat hij ze zonder in zijn ) ogen de karakteriseringg
wezenlijk e) aan te tasten kon overbrengen g van het ene naar het andere gedicht. g 4
Niettemineeft g Huygens Yg in deze print P een scherp pafwijzend beeld van
afwijzen
'Een allgemeen a gemee poëet'. P Mieke B. Smits-Veldt heeft dit beeld geanalyseerd g Y en
Huygens' Yggvoorstelling verduidelijkt door voor de twintigste-eeuwse lezer het
verduidelijkt ^
poëticale oëticale en literair-historische kader waarbinnen Huygens Yg zijn uitspraken P doet,
aan teeven. g `In de eerste 22 reels g beschrijft ) Hu Ygens'
ik citeer met
instemming ste g Mieke Smits-Veldt `de geestelijke g ) ggecorrumpeerdheid p van een
brood-e en gelegenheidsdichter g g die gebrek g aan talent en redelijk ) onderscheidin onderscheidingss
-
g en ppaart aan de kameleontische eigenschap g pom zich te voegen g naar alle
wisselende wensen van een onoordeelkundig gggroot publiek, p ^waaraan hij zich
schaamteloos po drin ^'. 5 De volgende g regels g geven g inzicht in de ` g eestelijke )
bagage' van deze rijmelaar. rijme l Hij aar. Hij blijkt blijk Ovidius' Metamo oren te koesteren en er
anachronistische en triviale betekenis aan toe te kennen. Alles wat in deze
`dichtersbijbel' ) staat ggelooft hij l letterlijk l en betrekt hij op p zijn eigen g situatie.
Diteloof g in de Metamo oren maakt Huygens Yg belachelijk. Zo'n poëet p is een
`on gediert in menschelijcken l schijn, )^ Dat ijder ijdereen bespott, P^en ijder 1 een will zijn.' zijn.
Een `om 'omgekeerd g ggemetamorfoseerd' wezen dus, ^ 'lager g pop de trap p der
schepselen P dan de minste mens', mens in de woorden van Smits-Veldt. 6
y a E m pel p. 19-42, annotaties p. 77 - 79, • Worp rp Gedichten II , p. p I-2• , Van der Heijden, ) ,
Spectrum i o (met annot.
LITERATUURg Strengholt I ^ 82 , Mieke B. Smits-Veldt I ^ $ ] .
5 I S
[54] EEN ALLGEMEEN POËET

OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 2 3^ fol. 2 9 Een blad papier p p van 3 i 2 x 97 I mm.
0 Opfol. 2 9[53]. r staat
H Ot Met lichtere inkt bracht Huygens Yg1in Hi varianten aan. Hij deed dit in de tijd dat tijd
hij de kopij pl voor zijn Otia gereedmaakte.
g
De eerste tien regels g van het gedicht g wijzigde 1 g Huygens Yg in deze fase helemaal.
Hij Hij schreef de nieuwe versie op p een blaadje papier p p van 1 o 9 X 197 97 mm
KA XLa , 162 3^ fol. 3or dat ^ aan fol. 2 9 9pl
was vastgespeld. Het ko kopijkarakter
blikt blijkt uit vingerafdrukken van de zetter en uit de driemaal voorkomende
instructie in Huygens' Ygl hand: Dit innewaert (bij regel g I 1 á regel g 2 3 en regel g 37•
De kopij p l voor al de p'printen' wordt samenhangend g besproken p ppS3 op 5 0 3 en de
volgende g pagina's. p^
Ot Otia 162 S, 'Lib. L b. Characteres. v C t Dat zijn Printen.', , Fr+° , p 4 1- 42
Ot e Errata achter in Ot.
Kr Koren-bloemen 16 65 8, `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen'. Rr-R° ,
pp.
1 37-1 3 8.
K2 Koren-bloemen 1672, 7, `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen'. R3
p. 134-135.
DATERING H iSedateerd: 21 Au u . I 62 .
g g 3
NOTEN o I Horatius, , Sat. 1,4, ,4, 39 - o. 4 Vertaling gontleend
aan Van de Laar 1988.
2 Aldus de volgende g regels g in Horatius' satire. Zie vorige g noot.
3 Aldus de eerste versie van regel g 9. 9
4 Vermeer182b 9 , p. 74) schetst de gang g g van zaken als volgt: ^ 'Huygens Yg zal aan
de `Poëet' zijn begonnen g toen hij nog gniet dacht over een `Printschrijver'. l
Wanneer hij die naderhand als onderwerp p neemt, ^ vindt hij l in het oudere gedicht g
enkele karakteristieken die hij in het nieuwe ggoed ggebruiken kan. Hij verplaatst p
ze naar De Printschrijver' l maar moet dan voor de `Poëet' een ander begin ^
bedenken.' Vermeer ziet echter over het hoofd dat de overbrenging ^gvan
het ene
naar het andereedicht g in één en dezelfde fase is geschied. g De verworpen p
perifraseng uit `Een Poëet' werden alternatieven voor reeds geformuleerde regels g
in `E en Printschrijver'. 1 Strengholt g i 9 82 ^p. p-I Io-I I I onderkent een overbrengg
in gin meer fasen. Volgens g mij verrichtte Huygens deze transplantaties echter in
mij Yg p
één fase, die der kopijvoorbereiding.
T Toen n heeft hij hij ook geconstateerd g dat hij hijde omschrijving ^ g`Een
schilder mette
penn' p tweemaal had gebruikt. Het eerst in `Een p poëet' (r. 4 en daarna in
'Een e Printschrijver' s ^ (r. 7). 7 Bij het doorzien van zijn gedichten g toen hij ze
klaarmaaktevoor p de druk hij schrapte hij deze woorden in `Een poëet' p en liet
ze in `Eenrintschrijver' p l staan.
5 Smits-Veldt 1987. 97 Het citaat op ppp.
i85.
6 Smits - Veldti 9 8 7, D. p I 9o. Haar interpretatie inter p etatie van de laatste aatst regel e ge
deel ik niet.
In haar uitleg eg
wordt de positie po e vvan
dit soort dichters toch ook versterkt doordat
zij die hen uitlachen , `ei g enlijk l ook willen zijn als zij'. zij'. Met Van Strien 99 I o ^ p. p 229)
5i6 [54] EEN ALLGEMEEN POËET
r

[
hij beweeght
] in hem leeft [
2 Ha Van all dat hij hi beweeght g zijn zij d'herssenen 'tverwarst;
H-Ota
b
beschouw ik Dat' als subject. De parallel p met de perifrase p `Een all dat iemand ijeman
(zie boven, nootdie Strengholt g onder aanhaling gvan de eerste omschrijving l g
van `Een Comediant' `Hij lis
een Alleman') verklaarde als: `iemand die zich met
het'
grootste ggemak metamorfoseert al naar de omstandigheden g die hij berijmt' l
Stren holt 1982, . I I2), beschouw ik als een argument voor de uitleg van Van
Strien. In de bovengeciteerde g passage p g noemde Smits-Veldt zelf reeds de
`kameleontische eigenschap' van deze `Poëet'.
VARIANTEN
[titel]
Ha Een Poeet
b hon g ri gh
Poeet.
H Ota all ggemeen
b Poëet om den kost.
c Poëet.
jbovenschrift]
H ontbreekt
H Ot PRIMVM EGO ME IL I LORVM DEDERIM VI BVS ESSE POETAS.
, Q
EXCERPAM NUMERO. I HOR.
I H Hij l een krakend' wiel dat stadich maelt en knarst;
H Ot krakend knarst,
[
] in hem leeft [
] 'tverwarst,
H Hij is een leereling diens Meesterscha is liegen;
Hij g pp g
H Ot De Maegh het onversienst, 'tvermoedtste Tong en Longer;
g ^ g g^
4 Ha Een Schilder met de ppenn, ^ een fluijter J vande wie wiegen; g
b [
een fluiter l vande wiegen; g^ (
die ooren kan bedriegen; g^
c om ooren te bedriegen; g^
H Ota Een krui' lpl er bijder aerd al noemt hi''t 1 selver vliegen g
b a Een Waersegger, gg van dorst, een Logenaer, g ^ van honger; g,
5 Ha Een kraeij l die op't p vervall van Menschen beten past, p
H Otb a Een vlieger g soo hij hijmeent; ^een krui' kruijpe er inder daedt,
Een alleraerden p Sael;
t Een'
6 H Een keffer die den wind van 'swerelds wi' l

7 H Een Meerkatt sonder staert; een suffer met genuchten; g
,
H Ota Staerteloosen Aep, b a Een alleraerden p Sael; ^een allgemeen g berijmer
1
c Y Een suffer waer hij 1 sitt;[ ^ allgereedt g bedichter
7
marge
H ontbreekt
H Ok Siue opus P in
b < >
8 H Een quellgeest q g sonder pijn; pl een dorre boom voll vruchten; ,
H Ota Van rouw, van vrolickheit; een haestigh woorden-lijmer;
b Y
woorden-vlichter;
9 H Een Houeling g *vermeend *; een Prediker na giss; ^ ,
H Ota van dorst; , Waerse gger
b Een misgeboort g van't School; ^ een wilde Latinist; ,
IO H Een weerschijn aller verw; een all dat iemand is.
H- Ota onnutt wan-geback g van semelen en gist. ^
b windi gh
I I H Hij niest en hoest in rijm, en daer hem staet te kiesen
H-Ot + Hil Rijm, 1^ [en
Ot hiesen*
Ot-e kiesen
I2 H Van rijm of reden een, ^'tlaest sal hij hijliefst
verliesen.
H Ot Rijm l Reden[
K2
't laetst
IH Besnijt hem 'twandelen, en eenicheijtsgeniet,
3 1 ^ 1
H-Ot [ ] eenicheits [ ]
Ot 'twandelen
14 4 H In 't druckste vanden dran gsiet hij l de menschen nniet:
H Ot niet;
e regels g i S-22 ontbreken in H. Huygens Yg schreef ze in H Ot in de
linkermarge. g Een verwijsteken ggeeft de plaats p van invoeging ^g in de tekst aan.]
IH S Ot Hij Hi tuit 1 sijn 1 daglix g Dicht in allerhande ooren;
Kr da g'lix
i6 H Ota En wee den haestigen, of die het onachtsaem hooren,
>
b die't
I6mar eg H [ontbreekt]
H-Ot Non hic cuiquam q pparcet amico: Et uodcum q ue q semel chartis illeuerit
omnes Gestiet a furno redeuntes scire lacu q , ue Et p ueros et anus. Iuuen.
518 [54] EEN ALLGEMEEN POËET

I17 H Ota Hij l ringelts' g achteraen, ^ en refereijnts' 1 in swim: swijm
refereints' [ ]
18 H Ota Den min doorsichtige, dien't klappen vanden rijm
g ^ pp 1
b De
21 H Ot Dat in de kiese klemm van d'oore niet enaet g
Kr[ I gaet aet
Si'n Bijbel is de Schaltder wederboren dieren;
3 J 1
H-Ot + wederschapen[
p
2 3 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Metamorphosis P Ovid.
K]
3 ontbreekt
26 Ha Want datmen aende Const door druijuen-dropp druiuen-dro geraeckt g
b Konst
Kr Want,[ geraeckt, g
27H 7 Dat vloeckt hij 1 *in de verzen *: Maer Midas loon van ooren
H Ot Dat sweert hij bij sin 1 penn: p
Ot sin' j
2 8 Haa Beuindt hij 1 mogelijck, g l doch schrickter van te hooren.
b mogelick, g , [ I
H 0t mo g eli' l ck,
299 H De moeijeli jck 11e
vreucht van Tantals wan-besitt
H 0 t moeijel icke l vreuchd
3 o H Gevoelt hij 1 soo vervult, ^ als off hij 1 'teenich teen witt
H-Ot Ot 'teen gh
3I H Des Dichters waer' geweest g , en 'theel verhael beschreuen
3 2 H Ot
Op't p rijckelijck l l ggebreck van sijn 1 verhongert g leuen.
rijckelick
l
33 Ha Actaeons hooge g croon gewint g hij 1van sijn 1 Wijff, l,
b kroon
Kr[Wi'f]Wijf ;
34 H Dat's ' voor sijn l Lessenaer te maken van haer li'ff, l ,
KKr lijf; l^
3S Ha
* ^
Doch redickt p maendelang gvan * haer bedeckte weghen g
b *beter nijd*
HOt a hij 1 versett den hoon
Kr haer'[
5 1 9 [54] EEN ALLGEMEEN POËET

3 6 H Meest op p de de klucht van Jupiters p gereghen. ere hen.
H Ot a met
37 H Van d'oudste Wijsen herr berekent hij 'tgeslacht g
H Ot +
8 H Van dichtens diepe Konst, al sitse nu veracht.
3 p }
H Ot Dichtens[
440 H Daer is hij ^ 'thooftstuck van: en het hoogste g van 't verwecken *
H Ot wien staet het aen te trecken?
Ot 'thoofstuck* van;
Kr 't hooft-stuck [van;
[5 51
H
[ondertekening en datering] g
Constanter. I2I a Aug'. g 162 3^ Ha Hagx. x.
Ot < >
[Links naast de ondertekening,ie g met de twee laatste regels g in de linkermarge g
geschreven g is, ^ staan twee of drie woorden onleesbaar doorgehaald]
DE DROLLIGHE DICHTER DESER DRIJDERHANDE
COMMENTAAR Blijkens het onderschrift schreef Huygens Yg dit ensd-dicht - met alleen een maar d-
woorden in een boekje l met gedichten g dat hij aan Anna Roemers cadeau had
ggedaan. Gelet op P de ondertekening gvan dit versje zal dat een exemplaar p van de
tweede `Zeeuwse' druk van Batava Tempe en het Kostelick Mall zijn lggeweest.
Misschien wel als aanvulling g bij een exemplaar van de Zeeusche Nachtegael, die
bij p g
Anna Roemers waarschijnlijk wel van de Zeeuwen gekregen g g had.
Worp p vond dit `kunststuk '' waarschijnlijk geen g poëzie. p Hij heeft het in zijn l
uitgave g niet opgenomen. pg
UITGAVE Beets 18 0.
9
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XLa, 16 2 fol. I r. Fol. I`' g Yg 3^ 3 is blanco. Een blaadje papier
3 blaadje p p
van 218 x 191 mm.
Huygens dateerde H: 22a Au e . 2 .
DATERING Yg g 3
NOOT
I Beets 1890, D. I .
9 ^ p 44
VARIANTEN
2 H

[s 6]
COMMENTAAR
EEN BEDELAER
De eerste r zestien regels g van deze print P wijdt Huygens aan omschrijvingen voor
wijdt Yg l g
de bedelaar. Met het pregnante p ^ nte S` i'n' l maegh g sitt op p 1sijn' tong' g (r. 7 i begint ^ het
midden middengedeelte g waarin zijn l voornaamste aktiviteit, het bedelen, > wordt behandeld.
Hu Yg ens tekent hem daar onder andere als een tweede Orpheus die `d'oude
p
Luijt 1t van Orpheus' OrPheus te e schande s maakt door met doedelzak of lier ook `leeuwen'
te temmen en zelfs in de handen op p te eva vangen. g Met `leeuwen' doelt Huygens Yg bij
de bedelaar op munten die van n een e leeuwekop P zijn voorzien. Zo'n vergelijking
zijn P
g l
met een mythologisch figuur fi ure nhet woo woordspel p met leeuw, is kenmerkend voor
Huygens. Yg
Dat de schrijver 1 voor zijn zij bbeschrijving 1 g niet ver van huis hoefde te gaan, g ^ blijkt l
uit de regels g 3 1 32. De bedelaaro zorgt pas pgvoor
de winter als het gesneeuwd
heeft, dan wil hij l nergens g anders d zijn dan bij l de turfmanden van het Spui, P^ de
Haa Haags se turfmarkt.
En ook aal heeft de rijke in ruil voor zijn moeite op P de verre toekomst
voorbereid te zijn, niet veel meer dan de arme bedelaar, toch eindigt Huygens
l > Yg
deze print met een korte smeek smeekbede ede : Moge God hen bijstaan, l de bedelaars.'
p
Eymael UITGAVEN 1891,
Y . 6-7 p 7 annot.); ^ Worp p Gedichten II, ^ p. 3 • Colenbrander I 9 o7,
pp. I 2 I- I 42 (met aantekeningen); an der Hei l den S ectrum >p 8 p. 111-213
met annotaties).
TRANSLITTERATIE
3 6 In H schreef Huygens `Valt t een of off 'tander schaers'. Ik beschouw dit
tweemaal of als een verschrijving.
1 g
OVERLEVERING
H
Autograaf Hu Huygens enS KA XL a 162 3, fol. 32 r. Een blad papier p p van i 32 11 195 9 mm. 5
Op p fol. 3 2 staat ggedicht di S 7 . Voor de laatste zes regels g week Huygens Yg uit naar
de linkermarge g van de bladzijde. bladzijde
H-Ot In de tijd 1 dat Huygens Yg de kopij pl voor zijn Otia gereedmaakte, g bracht hij met
lichtere inkt in H enkele wijzigingen aan. H Ot is kopij p l geweest. g Formaatsig-
natuur r en zetinstructies (bij ^ r. 16: Dit in Italiaense letter r. I 7en 2 7:
Dit innewaert)
duiden daarop. p voo voor een ee ssamenvattende
bespreking p g van de drukgeschiedenis
g
der 'printen' p ,p S 0 3S - I I.
Ot
Ot-e
Kr
K2
Otia 1625, v. Characteres. Dat zijn Printen'. [C4r-D r, p. 24-25.
j, J 4 ^ p
Errata achterin Ot.
Koren-bloemen 1658,
S,
p. I20-I2I.
Koren-bloemen 1672,
7,
p. I2I-I22.
Derde boeck. b Zede-printen p Ende Stede-stemmen', [04r-P 4 r, s
Derde
521 [56] EEN BEDELAER
boeck. bo Zede-printen Ende Stede-stemmen',
^ r+v
p >

DATERING H 1Sedateerd: g 22 Aug. g 2 3.
NOOT I Zie voor een historische beschouwing g over bedelaars Van Deursen 97> I 8 II,
p. p 1-8 7 9. Zie ook Van Vaeck 1994, 994 p. 783-803. 7 8 3 -803
VARIANTEN
I [marge]
H [ontbreekt]
H Ot Dwaelsterre
Ot Dwaelsterr
Ha Die sonder sout versmelt; Mensch, menscheli'
Ot Een'[ leer-hu g Y^ s•*
Ot e leer-lus; g Y^
I 2 Ha De wei' l van't ongediert, g ^ het broei'-bed broeij-be vande neten;
broei'-boss
J
I H

20 Ha En doet medoogentheijt g l den neck ter borse bucken; ,
b [ ] medoogentheit g
Kr bucken.
Sijn uiterst toeuerlaet is kinder-keel-getier,,
Zi H l l g
23 2 H Daer brengt ^ hij hijd'oude Luit l van Orpheus ^ met ter schand

3 8 Ha Niet veel. Dan evenwel, ^ GOD HELPSE diehet sijn. Jn
b
H Ot
[
En
HELPSE
HELP U
HELP SE
sl n. F
sijt. l
8 g[marge]
e
H [ontbreekt]
H Ot Non tamen hoc tanti est pauper ut esse velis. Ouid.
[571
[ondertekening en datering] g
H Constanter. 22 Aug. g 2 3 Hag. g
H Ot < >
EEN RIJCKE VRIJSTER
COMMENTAAR Boerse, mythologische én naar men aanneemt, persoonlijke elementen heeft
> pl
Huygens samengebracht in deze satirische karakteristiek van een rijke,
Ygg
weifelende, wispelturige vrijster die niet weet wat ze wil.
l
Hetersoonlijke P l element komt, ^
althans in de literatuur over ditgedicht, het
meestre pg nant tot uitdrukking in g de vroegste g versie van de beide slotregels: g
Men heetse Perel, Roos, Goddin, Sterr, Sonn en Maen;
Ick noemse droeffelick, WANNEER VAN WAER-RAECK-AEN.
In de laatste regel g van deze pprint, ^ noemt een ik de rijke vrijster 1 bedroefd
WANNEER VAN WAER-RAECK-AEN. We hebbeneen g reden om aan te nemen dat
niet Huygens Yg die ik is.
Jacob Smit vertaalt de naam als "Wanneer en waar raak ik er aan, d.w.z. zal ik
haar krijgen". lgYg De `ik' is dan Huygens en de vrijster l is Suzanna van Baerle,
althans ditortret P is op haar p geïnspireerd. g p Het definitieve bewijs bewijsvan Huygens' Yg
persoonlijke P l betrokkenheid ziet Smit in `het feit zelf' dat hij hij de eerste helft van
de laatste regel g wijzigde J ggen de voorafgaande regel g aan die wijziging Jog aanpaste p tot:
D'een heetse Roos of Sterr, en d"ander Sonn of Maen;
Maer meeste vanevoel g WANNEER VAN WAER-RAECK-AEN.'
Hellin ga en Tuynman Y zijn zijnniet overtuigd g door Smits interpretatie. p Zij Zijbrengen g
Dorothea van Dorp pin herinnering g en wijzen erop dat de benaming niet iets
wijzen p g
hoeft te zeggen gg van de naamgever, g ^ maar ook opgevat pg kan worden als iets
zeggend gg `over de situatie van de vrijster'. 1 2 Dat Dorothea van Dorp p Huygens' Yg
inspiratrice p zou zijn geweest voor dit ggedicht wijst Smit van de hand. Hij
noemt
deeo g geopperde pp mogelijkheid g l 'ongewild g komisch'. `Hu Huygens Yg (had) maar een vinger g
uit te steken om die door Dorothea met beide handen aangegrepen te krijgen. lg
0 Opde door Hellin a gen Tuynman Y voorgestelde g oplossing p gdat
de naam iets zegt
van de vrijster, l ^ggaat Smit niet in Hij Hij vindt `De biografische g vraag g wie en wat
hem op p het thema van de rijke vrijster bracht' overigens g aan het einde van zijn J
weerwoord `niet zo biezonder belangrijk'. g l 3 Gelet op pde ervaringen g van de gehele g
familie Huygens Yg met de vrijerij
van broer Maurits aan het einde van 1622 acht
524. [57] EEN RIJCKE VRIJSTER

UITGAVEN
LITERATUUR
ik het zeer waarschijnlijk dat Huygens Yg door Suzanna van Baerle geïnspireerd g p
werd voor zijn zijn`Ri'cke 1 Vrijster'. 4
mael 1891, .6- p (met 6-7 aantek. p. S 6- S9^ ; Worp p Gedichten II, ^p4S; 4-5;
Colenbrander 1907, p. 126-I 2 (met aantekeningen); Van der Heiden Spectrum,
97^p 3 Heijden, >
10, p p. 2 i 3-216
(met annotaties).
Smit 1967, 97^p J. i 7^ -2o• Verkuyl Y 168 9 ^pp. Hellin a en Tuynman I I p. I io
62; g Y 97^P
n.76.; 7 ^ Smit 97 I 6 ^P p. 2I0-2I2; ^ Strengholt g 97 I 6 ^P p. 8 7-88' ^ Smit I 9 80 ^pp. II 3-1I 4
(met een afbeelding g van het slotgedeelte g van het handschrift), ^ g 9 18 7^ P.68.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XL a, 162 3^ fol. 3 2°- 33 r. De regels g 1-28 staan op P fol. 33f,
de regels gp 29-42 o fol. 33 r. De losse bladen papier p p meten 1 3 o X 195 95 mm.
DATERING
NOTEN
H-Ot
VARIANTEN
Bij 1 de voorbereiding g van zijn kopij P 1 voor de Otia bracht Huygens Yg in H enkele
wijzigingen en correcties aan in lichtere inkt. Het kopijkarakter P1 van H Ot
blikt blijktuit de aangebrachte g formaatsignaturen, ^ ^ inktvingers g en de zetinstructie:
Dit innewaert r. 8, 19, 9^ 333 . Zie voor een samenhangende g bespreking P g van de
kopij p) der 'printen',5o3-5I p ^p I.
Ot Otia 1 62 S `Lib. > v. Characteres. Dat zijn Printen', D r - D° p. p 2 S -26.
Kr Koren-bloemen16 S,
8 `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ' 4
p. I21-I22.
Koren-bloemen 1 6 2 `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', ° - 2
K2 7 , r>
P
p. I22-I23.
H
Kr
Huygens dateerde H: 24 Aug'. 2 .
Yg4 g 3
I Smit 1967, 97^p D. 7I
-20'
2 Hellin ga en Tuynman Y 97^p I i p. I IO ^ n. 776.
3 Smit 1976, 97 ^Pp. 21 I. Strengholt g 97 i 6 ^ p p. 78 -88 wi wijst j st op p de 'persoonlijke
P 1
toespeling' in 3r, 6. Huygens Yg veranderde de minuskel in het handschrift in een
majuskel. De kopij P1 heeft `Door' terwijl de eerste druk `Deur' heeft. Strengholt g
`acht het aannemelijk' dat Huygens Yg het verstandig g vond deze toespeling P g op o
Dorothea van Dorp P weg gte werken. Huygens Yg gebruikt, g ^ volgens g Strengholt, g
normaliter `deur' maar alleen in regels g die met Dorothea van Dorp Pin
verband
gebracht kunnen worden `door'.
4 Zie ookedicht g 47 en Verkuyl Y 9 1 , 68 p.62.
[titel]
Een rijcke 1 Vrijster. Vrijster
EEN' RYCKE VRYSTER.
EEN
5 2S [57] EEN RIJCKE VRIJSTER

I H Si' 1 is een' Kermiss gans, g , die menich' Boer ontslipt; P ,
H -Ot Gans,[ , menigh' g
Kr Kermis-Gans,
2 Ha Een' korssele Goddinn, die 'tmeerendeel bel

17 I H Hoe haer' b
H Ot +
5 27 [57] EEN RIJCKE VRIJSTER

34 Ha
b
De bruijdt 1 en 'tVrijster-rijck l l ggaen
t'eener uer te bedd.
Brui' l dt
H Ot bedd, •
Ot bedd,
Kr bed:
34
marge
H [ontbreekt]
H-Ot - Imperat P ergo g viro sed mox haec regna ^ relin q ui om 'twachten; ,
in Kr
'twachten.
35
[marge]
H ontbreekt
H Ot Ardeat ipsa licet, tormentis gaudet Amantis. Iuuen.
p ^ g
3 6 H Daer's onraed voor haer door, , men trommelter bij l nachten; ,
H 0 t Door,
, haer' Deur,[
37 H Haer' bell is affgeluijdt, g l , de klepel P roept pggena'
Kr[ ] enae genae
39 H l rugg-been gg gaet g ter plett; p , haer' stoele-sporten p schreewen
Ot haer
Kr [ haer'
440 H Van onuerduldicheijt l als hon g eri g he spreewen; P ,
H -Ot onuerduldicheit
4 41 H a Men heetse Perel, , Roos, ^ Goddin, , Sterr, , Sonn en Maen; ,
H-Ot - D'een heetse Roos of Sterr, , en d'ander, , [Sonn] of [Maen;] ,
4 2 H a Ick noemse droeffelick, ,
WANNEER VAN WAER-RAECK-AEN.
H-Ot Ot Maer meeste van gevoel,[ g ,
[ondertekening en datering] g
H Constanter. Hag. g 2 4a.
Au g g°. z 33.
H Ot < >
[5 8] EEN KONING
COMMENTAAR
In ditedicht g een ^ karakteristiek van een koning, g^ gevangen g g in zijn eigen g hof,
ambt en staat, heeft Hu Ygens acobus geportretteerd, i een vorst van wie de
Republiek P in de strijd tegen g katholicisme en Spanje P 1 veel verwachtte.
Na zestien reels g van erifrases p beschrijft 1 Hu Yg ens in het midden edeelte g van
dezerint p hoe de koning gdoor de functionarissen aan zijn 1 hof van de waarheid
wordt afgehouden. g
Dit tafereel nu zal Huygens YgPg opgetekend hebben met zijn eigen g ervaringen g in
Engeland g aan het hof van Jacobus 1 in het achterhoofd. Als secretaris van de
S 28 [8] EEN KONING

DATERING
NOOT
VARIANTEN
I H
H Ot
Kr
K2
ambassade Van Aerssen (december 1621-februari 1623) 3werd hij lte
Londen
voortdurendeconfronteerd g met het gechicaneer g van de Engelse g hofdignitarissen. ^
In een brief aan zijn ouders, ^ggeschreven vanuit Londen op p9okober
1622,
klaagt hij: 1"avec ceux de son Conseil nous n'avons jamais l achevé un seul point, p
ni n'en acheverons jamais un seul•"I
UITGAVEN Eymael Y 18 9^pS i 5-6 (aantek. p. 53-54); Worp p Gedichten II^pS5-6; Van der
Heden Y Spectrum 1 0 >p .209-211 met annotaties)
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 3 3 r- 3 . Fol. 33r bevat de titel en de regels g
I - I 0 fol.° 33de regels g 11- 3 8 ^ bovenaan fol, 34r staan de regels g 39 - So. Fol. 33 is
een enkelblad vanI0 3 X 1 9Smm. Fol. 34 is het voorste blad van een dubbelvel
dat10 3 X 1 95 9 5 mm meet.
H Ot In de tijd l dat Huygens Yg de kopij P l voor zijn Otia samenstelde, ^ bracht hij in H
wijzigingen aan in lichte inkt. H Ot is kopij p l ggeweest. Het volgnummer g 3, in
potlood P links naast de titel, ^ signatuur, ^ ^ vingers g en de herhaalde zetinstructie: Dit
innewaert (r. 17, 7^ S^ 33^ 39 en 47) duiden daarop. P De woorden naast het
paginacijfer p ag
l 6 (op P fol. 3 3 heeft Huygens Yg in deze tijd doorgehaald. g Er stond:
Alchymist echt. Noteerde Huygens Yg hier een inval voor zijn latere ` print'
Een
Alch ymist? Of krabbelde hij hier na voltooiin g van E en Alch ymist
een variant neer
voor regel g 3(aanvankelijk l de regel g waarmee dat ggee
gedicht begon)? Ik eef de
aan de eerste veronderstelling. g Zie voor een samenhangende g
bes bespreking p g van de kopij pl der p'printen' de503-511. p
Ot Otia 1625, v, Characters. Dat zijn Printen', C °- C r p. 22-2 .
S> zijn ^ 3 4^ p 3
Ot e Errata achter in Ot.
Kr Koren-bloemen 1658, S^ `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^ 3 0 0 4, r
p II0-III foutiefgepagineerd: 118-II 9 .
K2 Koren-bloemen 1672, `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen',
p , 4
p. 120-I21.
H isedateerd: g 26a Aug. g 162 3.
' Worp Briefwisseling I nr. 18 .
p ^ S
Hij is een Menichte, besloten in een' Kroon;
] Menighte [
] een' [ l
Kroon,
2 H Een ieders 1 Opper-knecht; pp een Slaue sonder loon;
Ki loon*
K2 loon,
j 29 [58] EEN KONING

3 H Het hooge g dack van 't Rick 1 dat all den hagel g ui• uijtstaet; l
Ot uyt Y staet;
KI staet;,*
K2 staet;,
H Het groote reken-boeck van all dat in en uijt gaet;
4 g lg
5 H Een Penning g van 'tmetael daer wij af sijn J gemaeckt, g
Kr gemaeckt emaeckt •
7 Een Vrij-heer 1 inde boeij; l^ een eewighe g geuanghen; g g
Kr[Vr Yheer
K2 Vr Y-heer
8 H Een bidder metebied g 1• een slot-rijm van < g »Gesan ghen•
I 3 H Een noodich onder-God; , een stadich man te roer; ,
H Ot noodigh g stadigh g
Kr roer:
16 H Een ui • t emaeckte Mann; een schepsel van sijn laegher;
l g^ p l g
Ot laeger. g
Kr sijn' l laeger'. g
r H 'Svolckx will is dat sijn will voor aller willen will',
7 l
H Ot
Ot will?
Ot-e will'.
Ki wil,
K2 will'
I8 H Sijn l will is ieders 1 wett, ^l sijn wett is ieders ijederswill;
j sin'
i 9 H Sijn 1 adem stickt in 'tnauw van lieffelijcke l lieghers lie hers
Ot lieffelicke
1 marge
H ontbreekt
H Ot Cum toto ulis sti atus eas. In tot poulis vix una fides. Sen.
pp p P
20 H Van treffelijck geboeft, en heerelijcke bedrieghers;
l g ^ l g
H Ot treffelick heerlijcke
l
Ot heer-lijcke bedriegers,
l
K1 bedriegers;
g
2 i Ha Die waeijen l waerheijts l wind sorghuuldich g van sijn oor;
lucht
H Ot waerheits
Ot locht
Kr oor:
S 30
[58] EEN KONING

22 Ha
b
Ot
25 H
H-Ot
Kz
H-Ot
Ot
Is't dat hij onuersiens door haer' besetting g boor,
boor',
2 3 Ha Si' l scheppen pp sijn l ggeweld, , en door de kromme fluijte fluiten
haer[ ]
KI breecken
24 Ha Van hunn' vercieringen g ontwringen g hem sijn 1 stuijten;
1 ^
b
] haer[ ]
Ot [
stuyten.
De vriendschapp pp kent hij hij niet, dat's ^ wedergaden g vreucht;
[
vreuchd; ^
] niet; [ l
26 H

H Veel lieuer stortten si' haer' tranen inden stroom
37 l
3 8 H Daer teen g all haer kracht onkrachtich is en loom;
H Ot onkrachtigh g loom.
Kr al' haer'[
399 H Sijn l daghen g zijn niet sijn', l^ de Dachraed en de sorghen g
H Ot +
Krsi'n'•l^ 40 4 H Bekrui )pen hem gelijck; g l ^ van Auond aff tot Mor Morghen hen
4 Ha Geniet hij l all de rust die slae pontstelen
kan
b Vaeck
H Ot nauw[
Kr kan; ,
4 1marge
H ontbreekt
H Ot T ota nocte oc sopor P non est bene consiliantis, ^ sub quo q tot populi Pp cui tanta et talia
cura. Stob. ex Hom.
Kr 0v" XP^ rcavvu Xcov gugvcv ooX ^^ ó Pov áv8 Pa.
Stob ex. Stom.
42 4 H Soo lang g hij niet en leeft, ^ leeft hij sin 1 ei' eijghe hen mann; ,
H- Ot eighen
43 H Sijn l sieckten segge se en hem dat schoone bloemen welcken,
Ot Sin' j
groote g
Kr welcken; ,
44 Ha Dat doet hem sitteren voor schotelen en kelcken.
b voor't schuimen schuijme vande [ I
45

fo H
H-Ot
So
[59]
H
H-Ot
Kr
COMMENTAAR
Daer 't soo dier slapen p is en 'thooft soo dapper pP draeijt? l
[
] goe'koop[ ]
marge
[ontbreekt]
Heu! magna magnis ^ sunt malis obnoxia. Stob. ex Eurip. p Exlex potestas p illa, ,
quam q vulgo g stupent, p ^ Nil aliud est quam q splendida p infelicitas. Id. ex eod.
(DEu Eu ^ Tá ^Y e áAa ^^Y e áAoc xac nóc x^c xaxá. Stob. ex Eurip. p Alcm. Hxu
[magna^ magnis sunt malis obnoxia! To8' ^ xaTov ó" ^ To"uTO Oau ^ a6ov oTO^ P ^
Tu avvi ^^ ou x Éu P^P oc áv áOAcwT^ ov. Idem ex ejusd. 1 Peli. xlex potestas] P ista, ,
[quam q vulg6 g stupent, P^ Nil aliud est uàm splendida infelicitas. SZ Tc6áOXcoc
9 p
aócAÉC TL ^t^Éov ^ ou6c Tc^v áaAav• id. ex Menand. Re es ó miserrimi, nam
^, X ^ g ^
uid r^ci uum tandem habent?
q p p
[ondertekening en datering] g
H Constanter. Hag. g 26a Aug. g 162 3.
H Ot < >
EEN GHEMEEN SOLDAET
Schreef Huygens YgPin de print die aan deze vooraf gaat g over Een Koning g dat hij is:
Een' Sonn die nochelijck g J snoch duijsteringh l glijden, kan
Of onweer volchter op,en warrelwind van tijden;
([5) ó r. I I-I2
en zon die nog g zijns gelijke noch verduistering kan vel of daar volgt
zijnsg
l g velen,
onweer op P en tijden l van verwarring.) g
in P beschrijft beschrijft hij deze'
de gewone g soldaat die in de `warrelwind van tijden'
1
zijn l kostje 1 bijeen moet zien te krijgen. Ontstaan er door wat voor reden ook
bijeen lg
conflicten tussen vorsten, deewone g soldaat doet het vuile werk. Voor wie het
best betaalt vecht hij: l
Deoe g de ^ quade q saeck van Koningen, van Staten
Beproeft P hij bijde Sold, de best' betaler wint; >
(r. 2o-21)
In zijn zijn omschrijvingen l g (r. 1-IO en de meer uitgebreide g uitwerkingen g in het
middendeel (r. I I - 4 2 ^g geeft Huygens Yg een rake karakterisering gvan de gewone g
soldaat. Het beeld dat hij schetst kennen wij ook uit andere bronnen.' Huygens Yg
tekenteen g negatief g portret. P De beroepssoldaat p is onvermijdelijk onvermijdelijknoodzakelijk: l
`Si'n' l vinghers g zijn de hei' 1 van 's hemels hardste roeren•' l^ (r. I 1. Zijn vingers g
vormen de takken van de hardsteeselroeden g van de Hemel). De soldaat is een
instrument in Gods hand.
In het middendeel toont Hu Yg ens oog gte
hebben voor de sociale kanten van het
soldatenbestaan. Hij tekent de armoede, de wisselende krijgskans ^g en de daarmee
gepaard e aard gaande g kans op p tijdelijke tijdelijkeg overvloed of langdurige hon Hij er. Hij verhaalt
zelfs eni gszins
kritisch, met argumenten ontleend aan de Oude Geschiedenis,
5 3 3 [591 EEN GHEMEEN SOLDAET
^

UITGAVEN
TRANSLITTERATIE
dat deewone g soldaat die de overwinning g heeft bevochten niet iet deelt in de
glorie g en de eer daarvan.
In het slotgedeelte g (r. 43 - o S spreekt p de dichter de 'stale moeden' (de ijzeren ijzere
r.toe. 49 Hij vreest Hij voor hen. In het Einde der Tijden Tijdenzullen zij Hem
ontmoeten, een duurevaar. g Van Hem komt immers het woord: `Wel hem, die
noijt geweest en waer' `Gelukki voor hem, als hij niet geboren zou zijn'). Jezus
noijt g ^ hij g 1
spreekt p deze woorden aan het adres van Judas, ^l Zijn verrader. Door de
toe toepassing p g van dit bijbelwoord bijbelwoord ggeeft Huygens Yg te kennen dat hij de daden der
soldaten afschuwelijk vindt. Zij
zullen daarvoor verdoemd worden. Maar
tegelijk g l legt hij hij zich neer bij bij de onvermijdelijkheid onvermijdelijkheidvan hun bestaan en bedrijf. bedrijf
de Hemel ook udasebruikte g zo ^ worden de gewone g soldaten gebruikt. g ikt
Eymael Y 18 9^p I D. I I - I 2 (aantek. pp. 63-65); Worp Wor Gedichten II, ^p .6- 7^ • Terwey Y I 9o2
p. 44-46^ 6 (met annotaties); Van der Heijden, l Spectrum IO >pp.
220-222 (met
annotaties); Zesede ^ Tinten ^ p3 8- SI (met annotaties en uitvoerige uitvoeri g cultuurhistorische
toelichting). g
ALS overeenkomstig de rest van het citaat dat Huygens in kapitalen heeft
1 7 g Yg p
weergegeven. H heeft Als.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3 ^ fol. 34r-3 S r. Een dubbelblad papier p p van
3 I 0 x 195 9S mm. Bovenaan fol. 34r staat het slot van S 8 ^ op p fol. 3S r begint gI [60].
De verdeling g van de tekst is als volgt: fol. 34 34r: regel g 1-12 ^ fol, 34 34v: regel g 3 i 44, -
fol. 3S r: regel g 45-50. 4SS
H Ot In de tijd tijd dat Huygens Yg de kopij p l voor de Otia ggereedmaakte bracht hij in lichtere
inkt varianten en correcties aan in H. H Ot is kopij plggeweest
blijkens vingers, g
si signaturen ^ ^p potloodnummer (8) links naast de titel en de instructie: Dit innewaert
(r. i Ien 33 43). 43 Zie voor een samenhangende g bespreking p g van de kopij p 1 der
'printen' p de p. o - i 1.
Ot Otia 1625, V. Characteres. Dat zijn Printen', D r
^0 zijn ^ 3 4 ^p 3 0- 31.
Ot e Errata achter in Ot.
K2
DATERING
NOOT
5 34
Kr
Koren-bloemen 16 8, `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', P r
S^ p ^ 3 4,
p. I26-12 126-127. 7
Koren-bloemen 167 `Derde 2, boeck. Zede-printen p Ede Stede-stemmen', ^
p. I26-12 126-127. 7
3 4, r
Huygens dateerde H: 2 Septembris 2 .
Ygp 3
I Zie voor meer cultuurhistorische achtergrond: Zes ede rinten 6- o.
g ^ ^ p 4 S
[591 EEN GHEMEEN SOLDAET

VARIANTEN
I Ha
b
Kr
7
I 3
H
H-Ot
Hij l is een een' i ijsre lsre s sport p aen 'theck van 'tvaderland; ,
in
ijs're[
1
2 H Een Prediker op p 'tmess< »: een Raedsheer mette hand; ,
4 H Een vreeslijck Am bachts-mann
een Wees en Weduw-maker;
H-Ot vreeslick [
l
4
[marge]
H [ontbreekt]
H -Ota [ontbreekt. Z Zie e marginale ^ aantekening g bij 1 r. 5o
b Hoc i p sum Mil.item , Profiteri ^ est malorum Lernam confiteri. Erasm.
S H Een e i' lg1 naer e van all dat 'svijands eihen is; , eighe
0 eigenaer g [ ]
6 H
H-O
Een Landsman die met vreucht van vré te dreijgen lg is;
vreu ghd
H Een' E ' rest van Moses rott, die noch den dans besint heeft
8 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Exod. 32.
H Een' Een duijve l binnens koijs, o l^ een duivel l buiten l >band, < »band•
Io H Een vle hel popden
Boer; ^ een' Zeissem op p sijn sijnland;
Ot [ ] land.
I H
H-Ot
Kr
Sijn 1 vingher vin hers

I 3 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Periculiuam q more atientior p est; in ^ rata g suns quae q tuta: et ex temeritate
venit illi spes. P Tacit. Amice qui non mortis sit peculium p Miles, ,qui
vita causa se
auctorat neci? Stob. ex Anti ph.
Kr [Periculi quam q mors patientior p est; , in grata sunt uaz q tuta & ex temeritate venit
illi spes. P Tacit.]
TE ^ 8' ov x i tavaTOU µ ^aOo ^P 0 P o ^? w c.XTa.TV ^ ^ o ^ÉvaxaTOV ^ v PXET'
ánotavou evo . Stob. ex Anti h.
Amiceui q non mortis sit peculium p Miles ^q ui vita causa se auctorat neci? ?*
14 4 H Verlegen g met het ggeen een ijede ieder noodste derft; ,
gen'
I 5 H Is't vloecken Christelijck, l hij
oeffent het met eeren; ,
H-Ot
Christelick,
I6 H Vergeeft g ONS ONSE SCHVLT, dat kan hij bidden leeren; ,
H-Ot VERGEV SCHVLD,
177 H AL S WII ONS' SCHVLDENAERS, , dat wilder langsaem g uijt; uit' 1
18 Ha Het heele VADER ONS versuijmd' 1 hij om een buijt; 1 ,
b Sin 1 versuijmden l [hij l om] uijt l •,
VADER-ONS
Ot
I 9 H Sijn Sijn' auerechtse Corts verhitt van 't Aderlaten;
20 H oe goe, de quade q saeck van Koningen, g , van Staten
,
Staeten,
21 H Beproeft P hij bij de Sold, , de best' betaler wint•,
KI Sold,
21 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Venales que manus: ibi fas ubi maxima merces. Lucan.

Noch wenschen si' maer half dat hij het mocht vertellen,
2 H Noc w
8 1 1
H Ot { ]moght[
g
29 H V erle gen met een stom p verri 1•ckt
van 't derde been •
KI
been:
3 I H Dat at Graffschrift schencken hem de naeste van sijn l magen,
Ot Graf-schrift sin' l
32 H End dat's de rotte vrucht van bloed om goed g te wagen; g ,
Ot[
jwa gen.
is sijn voeder niet; verdient hij het geluijt,
H Eer ss 1 l g 1,
H Ot +
H Van wel doen doe en wel w staen, ^dat's d'

H Den langhen oogenblick, die een voor all sal boeten; ,
44 g g
KZ all'
45 Ha a Mijn' sorghen g volghden g v met kort-nauwer stappen Pp naer,
b sorghe g veel tra gher dan si' 1 doet,
46 4 Ha a Als ieder 1 leew in 'tveld te huijs 1 een Heijligh lg waer,
b Y Waer [een Heijligh] lg in 'tgemoet,
KI Waer' in't gemoed: g
47 Ha Maer een belast gemoes met boos-beleefde daghen g ,
b Y belaste Ziel
Ot een'
48 H Een eewigh onberouw denRechter op te dra hen?
4 g P draghen
draegen! g
499 Ha Wee stale Ziele, , wee. 'Tis kostelick gevaer g
b Y [ I moeden, wee.
Daer van het, Wel hem, court die noijt geweest en waer.
S o Ha comt, noij
H-Ot ,
Kr
/ /
komt
waer'.
S
o [marge]
H ontbreekt
H-Oia Hoc ipsum, P Militem Pprofiteri, , est malorum Lernam confiteri. Erasm. Para Paraphr. hr.
Math. cap. P 3. 3
b [Huygens Yg1Het
noteerde boven dit citaat: Ad initium (bij het begin). et citaat
schreef c hij vervolgens g in de marge g bij l regel g 3 - S waarna ^ het hier doorgehaald g
werd.
[ondertekening en datering] g
H Constanter. Hag. g 2 Se Ptembris
2
3
.
H-Ot [Hier haalde Huygens Yggde datering en zijn naam niet door. Bij de andere printen
zijn 1 P
deed hij dat wel. Ik vermoed dat hij hi hier de datering g over het hoofd heeft
gezien g en laat haar ook hier achterwege.] ge
[6o] EEN GOET PREDIKANT
COMMENTAAR
Aandachtvo voor het `Goddelijk 1 Woord' en Zijn j bedienaren is een constante in
Huygens' uYg leven en werk. In zijn jeugdautobiografie verhaalt hij hoe zijn l vader
hem ameen zijn 1 broer al opjeugdige pre
leeftijd vertrouwd maakte met de wels p kend-
held e ddoor de gezamenlijk g 1 bijgewoonde lgPpreken te anal analyseren Y en te becommen-
tariëren.' Onder zijn zijnlatere gedichten g bevinden zich talrijke epigrammen over
Prede k anten.
Een fraai voorbeeld van Huygens' Yg behandeling g van dit thema
vormt vo t het gedicht g `Aen sommighe g ppredikers' van 2 7-28
oktober 1666. Hierin
5 3 8 [60] EEN GOET PREDIKANT

UITGAVEN
verwoordt de dichter op p een voorbeeldig g retorische manier zijn kritiek op p het in
zijn l te gekunstelde, retorische optreden van de redikant.2
ogen g ^ p P
Ook reeds in derint p `Een goet g Predikant' komt deze kritiek tot uiting. g Na een
inleidin inleidingvan een twaalftal regels g met omschrijvingen l g van de predikant p volgteen
lan gmiddengedeelte g waarin de dichter de taken en de goede g eigenschappen van
hem behandelt. Hetedicht g eindigt ^met
een smeekbede tot de `Groot Herder
Israëls' om meer van dergelijke g 1 goede g predikanten p te zenden (r. S7 57-60).
De eersteoede g eigenschap g pdie Huygens Yg in het middengedeelte g aan de orde
stelt is de welsprekendheid P van de predikant.3 P
Deoede goede ppredikant heeft de retorica niet nodig, g^ althans de `ornatus'
(de stijlkwaliteit 1 van de 'versiering' g met `stijlfiguren' 1 ^ en een bijzondere bijzonderezinsbouw,
`com osito' d4
niet paan te wenden. God Zelf spreekt immers door zijn mond,
zij
ook de bij r. 16 in de marge g gegeven gg Bijbelplaats 1 P Ex. .12 4 verklaart.
In het verhaal over zijn J jeugd l g heeft Huygens Yg een passage p g opgenomen pg over de
wels welsprekendheid p waarin hij twee predikanten p uit zijn tijd tijdzeer zegtte
prijzen P1 om
hun redenaarskunst: Wtenbogaert g en Donne. Beiden staan voor Huygens Yg op o
gelijke g 1 hoogte. `Die Pin mijn 1 hart', ^zegt hij, 1^ `staan zij zigegrift
als modellen van
volmaakte welsprekendheid.' p Zij konden `met hun natuurlijke natuurlijkeg
gratie'
alle `retorische opsmuk' p zonder problemen P missen.5
Zonder hun namen te noemen, wat hij hijzes jaar jaarlater wel doet in zijn zij
autobiografie, g ^ heeft Huygens, Yg ^ naar het mij voorkomt, ^ de eigenschappen van
Wtenbogaert g en Donne in zijn zijn p print `Een g goet p pre' tot een ideale
karakterschets samengebracht. g
Eymael Y 18 9^p i D. 8- i o 59-6o aantekeningen); Worp Wor Gedichten II, ^P79^ 7-9 ; Van
der Heijden, J Spectrum, io, >p p. 216-218; ^ Zes ^ede rinten ^ pp. 20- 36
(met annotaties en
cultuurhistorische toelichting). g
LITERATUUR Eymael 18 • Brom 1 28; Zes ede Tinten 1 6.
Y 9^ 9 ^ ^ 97
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XL' 162 fol. r- g Yg ^ 3^ 3 S 3^ 6r twee dubbelbladen papier p p van
3 I0 x I 92 mm. Op pfol. 35 3S r staat ook het slot van gedicht g S9 ; ^ op p fol. 3 6r begint gI
ookedicht g 62 . De verdeling gvan de tekst is als volgt: Fol. 3S r: regel g 1-I8
fol. 3 S v: regel g3 19-46 en fol. 36 r: regel g 47-6o.
5 39
H Ot Bij de voorbereiding g van de kopij p 1 voor de Otia bracht Huygens Yg met lichtere
inkt in H varianten en correcties aan. H Ot is kopij p l geweest. g Signaturen, ^ ^ vingers, g
potloodnummer otloodnummer 6 en zetinstructies (Dit innewaert bij r. i 3 ^ 33 en 441
en Dit in
Cati J bi' 1 Religie, Deli ^^ r. 24) 4duiden daarop. pZie voor een samenhangende g bespreking p g
van de kopij p J der p'printen' de503-511. p
Ot Otia 1625, v. Characteres. Dat zijn Printen', D2r-D r p. 27-29.
S^ J ^ 3^p
Ot e Errata achter in Ot.
[60] EEN GOET PREDIKANT

KI
K2
DATERING
NOTEN
VARIANTEN
I Ha
b
H-Ot
2 H
H-Ot
4 Ha
b
H-Ot
Ot
5
H
6 H
7 H
H-Ot
I H
I r Ha
b
H-Ot
I H
H-Ot
Ot
13 H
H-Ot
Ot
14 H
H-Ot
540
Koren-bloemen 1658, `Derde boeck. Zede-printen Ende
S, p
p. I23-I25.
Koren-bloemen 1672, `Derde boeck. Zede-printen Ende
7, p
p. 123-125.
Huygens dateerde H 6? Septembris 162 .
YgP 3
I Zie Huygens, Yg ^ Mij J jeugd, J g ^ p. P 6o-6 S.
2 Zie Van Strien 199o, 99 ^p p. 134-167.
3 Vgl.: g de annotatie in Zes Zede rinten ,pp.
2 3 -2 5 . Ik vat het woord `onraed' met
Eymael Y 18 9,p i 59 op p als `last'.
4 Zie Leeman en Braet 1987,hoofdstuk 46.
.
5 Huygens, Yg ^ Mijn jeugd, eu d pp.
6 3-64.
Hij is een Makelaer l in Goddelijcke waren, ,
i i Goddelijcke l Lr
I 1 ongesiene f L g
ongesiene g
[
Die ooghe g noijt l en sagh, g^ in 'therte noijt 1 en waren; ^
oore hoord',[
l
Een Christelick Leuijt; een' *Broeder- 'ts* in't woudt;
l 1^ ^
[ ] handgeleid' [
[ ] Christelick Levijt; [ ] woud;
[ ] hand-geleid' [ ]
Een' Trommel genaed• ^ vang een Afgesant van bouen;
Een Wachter opde poort: een stoot-steen inde Houen;
P P
Een se gger
met esa gesagh; h• , een Visscher mette mond; ,
met den
Een
daermen lacht; een trooster daermen kermt;
dreigher g
kermt.
De blommen van sijn tael sijn waerheijts bloote leden.
+ sin' j tael zijn zij waerheits[bloote]leden;
Sijn

14 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Rom.r . 20.
9^ 9
1H S Onraed van woorden-keur beswaert sijn 1 uijtspraeck l P niet,
Ot sin' j
Kr ]niet;
16 H Wel s Preken is 'tbestell van >Die hem s preken
hiet,
Kr Wel-spreken P
r 7 H En altijd spreeckt P hij
wel die boden-brood komt halen;
Kr haelen:
18 H Maeraren g laken wij wij de lakers onser qualen; q
Kr geerne
1H 9 Die stormen staet hij uijt, l^ en menigh g bitsen tand,
Ot[ meni gh'
20 H En menigh g schudde-muts van menigh g onuerstand;
Ot[ meni gh'
Kr onverstand.
K2 Een*[
21 H 'Tverleckerend' voll-op van troetelende leughen,
P g
Ot troetelende'[
K2 't Verleckerend
24 4 H Religie 'tonderscheid des menschens vande beest,
H-Ot Religie g
Kr Gods-dienstigheid g 't verschil [des
K2 Gods-dienstigheit, g
25S Haa Niet redens gaev' g alleen. sijn' l boecken sijn l de bladen
b Sijn' l zijn zij
Ha Van 'thei i ge verbond; de ^ fackel sijner l paden P
'theili 'theilig e (
b
H-Ot 'tdubbele [ ]
26[marge]
g
H [ontbreekt]
H-Ot Psal. i

299 H Het veijnsen l waer hem konst; het recht gaen g heet hij 1loosheit;
,
H-Ot veinsen
29[marge]
9
H [ontbreekt]
H-Ot I. Petr. z. I.
3 H Des werelts wijsheit, 1 ^Pspel; , haer schoonste deughden g boosheit, ,
H Ot De jock;
1 ,
Ot haer' boosheid; ,
,
boosheid,
3 o [marge]
H ontbreekt
H Ota Psal. 119. I o.^ S marge gbij r. l 26]
b I. Cor. I. zo.
3 Haer soetste reucken, roock; haer dierste peerlen P snott;
Ot Haer'[ haer'
I H ,
32 Ha En alle *xxxxx xxxx xx xx* Godt.
b En alle vreucht verdriet van elders als van God.
Hot vreu ghd
H ,
33 Gedwongen g ootmoets pracht P is in hem niet te lesen;
H-Ot +
3 4 Ha
b
Sijn l oog g is nederigh, g sijn l hart gelijckt g l sijn 1 veesen,
[Ziel
Ot
sin' j
3S H Dat defticheijt de
1 bedaert soo verr beleeftheijt ll lijdt; ,
H Ot defticheit
37 H Sijn l kercken sijn l soo veel' als huijsen huijse van ellende,
Sijn'[ l zijn l
Kr veel ellende; ,
440 Ha En plaestert P schrickeloos de grouwlen g die hij hijsiet;
,
b [ ] grouwel-loos
Ot grouw'len
siet.
441 H Bekommering g van staet, , wat Princen doen en laten
H-Ot +
,
laeten,
43 H Ontmoet n moe hem onuerhoeds; hij1^ guntse niet een oor; ,
*, overhoeds;*
En daer hij 'tlos beleijt der Coninghen siet hellen
45 H hij 1 g
H Ot beleid Koninghen
g
542
[6o] EEN GOET PREDIKANT

46 H Tot Godsdiensts ondergang en Waerheijt achterstellen,
4 g g l
H Ot Waerheits
47 H Daer roept p hij brand, verraed, en, Vorsten bel ht u niet,
hij g
Ot Vorsten en*[ ]
Ot-e [ I Vorsten bel ght
Kr Vorsten,[
48 4 H Ick bui' lghe voor een Wett van Hooger g hands gebied; g ,
Ot
gebied.
Kr een'
48 [marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Act. 4. 19. S. 29.
49 H Geschillen, 'twilde vier van all te heete herten
H Ot herten,
4 9
[marge]
H [ontbreekt]
H-Ot Tit. 3. 8. 9 . 1o. Tim. 6. 3. 4.
Ot [ l Z• 14•]
53 H
[60] EEN GOET PREDIKANT

[61] REQUEST
COMMENTAAR
Eenersoonlijk P l gedaan g verzoek maakt meer kans op pinwilliging ^gdan
zomaar een
geschreven gHuygens briefje. Hu ens laat daarom zijn zijnverzoek aan de gezusters g Visscher
om twee `beschreven ruiten' 1 overbrengen g door zijn zij nicht Susanna van Baerle.
Haarpersoon, of eerder haar `li pp ' r. 1 o , hier als p ars pro
toto voor `mond' dat
wil zeggen: gg wat met de mond gesproken g p wordt: woorden, ^ voorspraak) p zal hun
`van stael egoten' g of `uijt 1 kli ppe-klei' l es roten' harten vermurwen.
esproten
Huygens Yg^noemt Susanna, die in 162 7 zijn vrouw zou worden, hier `moije
7 zijn ^ l
Maeght' g en `soete Vrijer-knipp'. 1 pp Haar schoonheid en haar reputatie p van `val of
net om vrijers te strikken, ^ alsof het voeltjes vogeltjes zijn,' l^ had hij hijeen jaar jaartevoren bijl
de mislukte vrijerij van broer Maurits van dichtbij leren kennen.
Anna en Maria Tesselschade Roemers konden zeer kunstig gggraveren
in gla
edicht g 1 . 4Door hen gegraverde gg roemers worden bewaard
in het Rijksmuseum te Amsterdam.' Ook Huygens Yg graveerde g zelf op p glas. g
Een ruitje l voorzien van zijn zijn naamspreuk p `Constanter' wordt bewaard in het
Stedelijk l Museum De Lakenhal te Leiden.'
UITGAVEN Worp p Gedichten II, , p. 9, 9 ; Worp p 97 i 6, p. 3 2- 3 3 (met annotaties).
LITERATUUR Smit I $0 p. 110' Keesing 9 ^p I 8 p. 68.
^ g 9 7^p
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 162 3 , fol. 37. Een blaadje blaadje papier p p van 1 992 x 1677 mm. mm
Alleen de recto-zijde 1 is beschreven.
H is gedateerd: Septembris. 2.
DATERING g 7 p 3
NOTEN
VARIANTEN
H
7
544
' Zie Mieke Smits -Veldt I 993 p. 53 en 54 (afbeelding) gen de literatuur oop
p. p5 I I5. Zie ook Ritsema van Eck 1995.
2 Inv nr.6 347. Zie Roeseling g i 9 00 ^pp.
211-216.
Off se sijn van stael egoten,
1 1 g
[61] REQUEST

[62] EEN ALCHYMIST
COMMENTAAR In de bovenmarge g bij l ggedicht 8 5 noteerde Huygens: Yg `Aich Ymist specht'. p
Hiermee legde g hij een vergelijking vast die in het eerste deel van dit gedicht
hij g l g g
teru gkeert in de regels g 3 en 4:
Hij is de wijse l beest die inde boomen pickt p
En t'elcker hoó pt het hout is daer met doorgebickt, g
De alchimist is een specht p die in de bomen pikt p en telkens (bij l elke ppik) hoopt p
dat het hout doorgebikt g is. In deze vergelijking g 1 g heeft de dichter het fanatieke
van de alchimist vastgelegd en het zinloze van zijn onderneming. g
Het eerste deel tot en met regel g 14 4bevat meer van dergelijke g rake
karakteriserin gen. Fraai is de omschrijving l g in regel g 10; `Een Krijghs-heer voor
10; lg
Ter Gouw die eewich voorde wall li ght •' ^ en legeraanvoerder g die eeuwig gvoor
de wallen (van Gouda) ligt om het Goud te veroveren.)
Het middengedeelte g van deze pp print (r. 15-46)o ent met de doelstelling: g
Si'n l witt is Goddelijck, l i op p 't scheppen pp leght g hij
toe,
En juist l hierom staat Huygens Yg negatief g tegenover g de alchemie, ^ zoals blijkt blijk uit
conclusie van hetedicht. g De armoede en de ellende die de alchimist over
zichzelf en zijn zijn gezin afroept p is terecht want `zo wordt de hand klemgezet g die
ernaar streeft op p God te gelijken gl en wat God geschapen g p heeft kapotmaakt p bij
zijn 1 poging peg van die betere zaken slechtere te maken' (r. 47-4g)•
UITGAVEN Worp, ^> II p. 10- I 1 • Eymael i8 9. 1, 1 7-18, met aantekeningen
> p ^ Y p g p 74-77;
Zesede ^ rinten ^ p. p 68- 78 met annotatie en cultuurhistorische toelichting. g
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg ^ KA XL a, 1 62. 3 Het gedicht g beslaat drie pagina's p ^ van een
dubbelblada pp ier van 10 3 X I 2 9mm. In de strikt chronologische ^ orde waarin
de handschriften zijn gefolieerd g heeft het dubbelblad waarop pdit gedicht g staat
geschreven, eschreven de nummers 3 6 en 39 gekregen. g g Twee losse blaadjes blaadje die in het
liggen, gg ^ zijn gefolieerd: g 37 en 38. 3 Gedicht 62 is al volgt over de
H 0t
bladen verdeeld: Fol.6 r, regel I —12 • 3^ g fol. 36v, regel 1 3 -40 en fol. r regel 1- 8.
^ 3^ g 39s g 4 4
H heeft deel uitgemaakt g van de kopij pl voor de Otia. Kopijkenmerken pl zijn: zijn Het,
potloodcijfer (>12) naast de titel, de formaatsignatuur, en de
zetinstructie (Dit innewaert) bij l regel g 1 S en 2 . 5 In deze fase bracht Huygens Yg in
lichtere inkt een enkele wijziging li ggaan. Zie voor een samenhangende bespreking p g
van deehele g kopij pl der 'printen',503-511.
p ^p
Ot Otia 1625, S^ v. Characteres. Dat zijn Printen' ^ 4 r+° ^p394 - o
Kr Koren-bloemen o 1658, 5^ `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^
p. p 135-136.
r+°
4
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen' , R2°-R 3, r
p. 132-133.
545
[62] EEN ALCHYMIST

DATERING H isedateerd: 18 a bris. 162 = 18 september 162 .
g 7 3 P 3
VARIANTEN [De regels i en z heeft Huygens later toegevoegd in de marge.]
g Ygg
I Ha[ontbreekt]
b Hij l is een' ruime l sift, ^daer 'tkoren met sijn' sijn'aeren
Ot a'ren
Kr aeren
K2 aeren,
2 Ha [ontbreekt]
b De stuiuers j met de beurs, 'tland met de hoev door varen.
Ot varen;,
3 H Hij is de sotte beest die inde boomen pickt p
H Ot wi•se 1
Kr pickt ickt
4 En t'elcker meent het hout is daer met doorgebickt, g ,
H Othoó tp Kr hoó p, t
K2 mé doorebickt g
5
H Dat nemmer wesen sal; ^ Hij is een Molen-drauer,
6 H Die blindlip gloopt p en sterft, , en sem'len eet voor hauer; ,
7 H Een snepper pp bijden da h • een •a her bouen wind;
bijden g^ jagher
9 H Een ReiJg •si her op p 't spoor p van een vergulde stall-licht;
Kr stallicht;
I o Ha Een Krijghs-heer lg^voorder
Gouw, die eewich voorde wall light;
b voor Ter
Ot voorder
I 3 H Een heer van all, en niet; een Toouenaer in't wilde; >
14 4 H Een deken, , soo hij seght, g , van't Muntemeersters gilde; ,
Ot de.
IH 5 Sijn 1 wilt is Goddelijck, l i op p 'tscheppen pp leght g hij
toe,
H Ot +
Kr Goddelijck; toe;
I6 H Om dat hij 't noijt gewint en wordt hij 'tnemmer moe,
Kr moe;
I 7 H En vond hij dat hij hij soeckt ,l hij mocht het leeren laken
KI En,[ , laecken; ,
I8 H Najagen spitst begeert, besitt bedompt vermaken;
l g p g ^ P
Ot Na-jagen[
546
[62] EEN ALCHYMIST

IH 9
Veel hebben dat hij jaegt, 1^^ eten sich maer sat
H Ot satt;
221 H Hoe ongewisser g Ia g^ ht hoe dat hij hijmeer gewilt g is;
222 Ha Maer dese weiman vrae ht hoe, waer, en off het wilt is,
vraeght,
b g^ waer, hoe, [
oeckt, '
Ot [ I soeckt,
K 3 is; ,
24 H Dat sal sijn l affcomst noch doen smelten van verlang. g.
Kr
si'n' l
2 5Hp Doch hope keert noch staegh g den vaeck van uijt l sijn' l oogen, gen
H Ot +
leijg 26 H En hadd' die kgeuatt, ^en hadd die kroes gedogen, g g
Kr hadd' gedogen; g g ,
K2 gedogen,
27 7 H En hadd' die kool ggevonckt, ^ en hadd' dat glas g ggeduert,
Ot kool[eduert geduer
[ I geduert,
28 H Sijn l Maechden hadden lang g een goude g p pan ggeschuert,
H Ot Maeghden g
Ot t Sin' j
Kr [ I een' geschuert: g
29Ha 9 Nu *leijdt* 1 de hoo pin 'tsant en heel den hoop p in d'assen:
b
Ot
leght g
'tsand
hoop p in't sand,[ ^ d'assen; ,
K3
d'assen:
3I H 'Tplecht-ancker p is sijn l tong^ h die roert hij l in 'tgedrang ' g g
Ot siin' 1
Kr K ton gh•,
4 I Ha Sijn l naeckte bedd-gemael, g ^l sijn hemdeloos gebroetsel g
bebroedsel gebroedse
Sijn'[
l
Kr bedemael g
K2 bed-gemael, g
42 Ha 1Sijn seluer uijtgedraeft lg om decksel, dack en voetsel, >
b voedsel,
H-Ot Zijn[ l
Kr voedsel;
433 H Hij volgt hun op p het spoor; p^ in d'assen vindt hij l dat,
KI dat;
547
[62] EEN ALCHYMIST

44 H Die saeijen 1 si' 1in 'tgaen; g , ten laesten brengt hem 'tpad ^
K2 sae Y englaetsten[
H In't achterste vertreck van wanhoos dorregasten,
45 p
Kr asten;
g
46 H Daer 't selden vleesdach valt, en menichmael halfvasten.
H-Ot vleesdagh g menighmael g
Ot [ ] half-vasten.
47 H Soo wordt de hand geklemt g die naer de Godheijt Godheij tracht,
Ot Godheit
48 4 H En beter schepselen p om er ergher here verkracht. rac
beter'[
K3
beter
[ondertekeningn datering] g
H Constanter. Hag. g 18a 7 bris. 162. 3 febricitans.
H Ot < >
[63] EEN DWERGH
COMMENTAAR Na de alchimist een armoedzaaier die met list en bedrog g zelfs aan het hof zijnl
kunsten weet te slijten, l ^ pportretteert Huygens Yg een andere figuur ^ die men ook,
om redenen van curiositeit aan de hoven kon aantreffen: de dwerg. g Een portret p
kan men ditedichtje g leigenlijk g l niet noemen. Huygens Yg karakteriseert zijnl
onderwerp p aan het slot van zijn print p negatief. g De dwerg g lijkt l net zoveel op P een
man als eenpint P op Peen kan, ^een zweep p op peen dorsvlegel, g^ een koot op p een
kegel g en dit versje op p een kaars. Met deze laatste woorden wijst Huygens Yg op P de
vorm van zijn zijn gedicht. Met zijn lange g versregels g aan het begin ^ en korte aan het
einde likt 1 dat absoluut niet op peen
rechte kaars. Men zou in deze vorm wel een
ggebochelde dwerg gp op korte beentjes 1 kunnen zien.
UITGAVEN
LITERATUUR Strengholt i 82 p. IO
g 9 ^p S
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg K A XLa 162 3 ^ fol. 39r. Het gedicht g is geschreven g rechts
onder op p de derdepagina van een dubbelblad pp papier van 3 i o x I 92
mm dat
gefolieerd g is: 36 3 en 39.
548
Worp Gedichten II p. I I • Eymael 1 8 I p. 1 8 (aantekeningen p.
P ^p ^ Y 9 ^p g P 77•
H Ot H heeft deel uitgemaakt van de kopij pl der Otia. Het potloodcijfer p l naast de titel
eerst I a, vervolgens g 12 dat daarna 1 3werd) en de formaatsignatuur ^ duiden
daaro p. Zie voor een samenhangende g bespreking p g van de gehele g kopij pl der
'printen' p p. 5o3 -5. 1I
[63] EEN DWERGH

0Ot Otia 162 S^`Lib. v. Characteres. Dat zijn 1 Printen', ^ 4 V - Fr, ^ p
.
Ki Koren-bloemen 1 6 5 8, `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^ 4 °-Rr,
p.
136-137).
Koren-bloemen 1672, `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', R
K2 7^ p 3,
p. 134.
DATERING Huygens yg dateerde H: 19 9 7 bras 1623 3 = 19 9 september p 162 1623).
VARIANTEN
I Ha Hij is een Reus van verr; ^ een Reusen teen van bids; 1 ,
b duim
2 H Een groote g dopper's pp erwt; een schier-heel-hooft voll spijts; p l ,
H Ot poppen o en Oliphant; p ,
4 Ha Een duivels l brood in 'tvel

[64]
EEN KOORTSICH VRINDT
COMMENTAAR Onder dit korte gedich tl'e noteerde Huygens behalve zijn zij devies 'Constanter' en
datum ook het woord `febricitans' oortsi . Trellos kinds' aan wie dit versje 1
gericht g is, ^ is Lucretia van Trello. Huygens Yg was bevriend met haar.' Hij Hijzette
zelfs
zijn koorts op pl zij om haar in zes regeltjes g een compliment p te geven. g Ik citeer
hier met instemming g de pparafrase die Sterck van dit gedicht g heeft gegeven: g g 2
`Lucretia die als de goudsbloem van Gouda zijt, wist ik wie u tot vrouw zou
nemen, dan stelde ik hem reeds hedenelijk g l met de verstandigste g onder de
zotte bloemenliefhebbers, die ik ooit te Gouda voor bloemepotten ggoud zagg
besteden.'
Lucretia van Tello stierf in 1663,ongehuwd.
3^ g
UITGAVEN Worp p Gedichten II^p 9-10 (Worp p las de datum verkeerdelijk als '14 `i september p
162 3 .
LITERATUUR Sterck 1887; Zwaan 1984a; Keesing g1987.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg K A XLa 16 2 3^ fol. 38 r. Een links en onder onregelmatig g g
afgescheurd g blaadje ppapier P van 226 x 16 S mm. Fol. 8° 3 bevat het dubbele rijtje 11
titels van de 'printen' p dat Huygens Yg heeft vervaardigd g bij lde kopijvoorbereiding
p l g
der Otia. Zie voor een samenhangende g bespreking p g van de gehele g kopij pl der
'printen' p de pS3S o - I I.
DATERING H isedateerd g i 97bres. 162 3.
NOTEN ' Zie voor en recent overzicht van de beschikbaree gegevens evens rond haar en
Huygens: Yg Zwaan 1 9842, P. xxI-xxly en Keesing g 97^p i 8 p. 197-198.
2 Sterck 1887, met name Pp.
291-292.
VARIANTEN
Ha
[titel]
Een koortsich vrindt I Aen 't Trellos kindt.
b
koortsich
siecke
[Trellos
6 H Goudt ter Gou

[65] EEN SOTT HOVELING
co COMMENTAAR Ook in deze print p is een duidelijke J driedeling g te bespeuren. p Na een reeks
minder vleiende vergelijkingen ter lengte van twaalf regels g volgt een lang
middenstuk waarin Huygens de zotte z hovelin hovelingportretteert door zijn zijnaard
en
bezigheden g te beschrijven. l De dichter her eindigt zijn zijn portret p met een tweeregelig g
grafschrift rafschrift dat een dodelijk dieptepunt p punt vormt voor de hoveling, g^ het
hoogtepunt is van de beschrijving: l g
Hier onder legt een romp pontladen
van sijn' sijn Geest,
Mensch, een Hoveling, g^ Niet-met-all geweest. g
57
87
Naar het mij 1 voorkomt heeft Huygens in dit negatieve g pportret
vooral de
tegenspelers van zijn J Ambassade-reis mbass naar Engeland g Secemer december 162 1621 -
1 3 februari 1623) 3 geschetst. g Het Engelse g lse hof van Jacobus I, ^ dat hij in deze
periode zeer goed leerde r kennen, e was w eigenlijk g 1 ook het enige g echte hof dat hij
p g
van dichtbij 1 meemaakte. k Elders E d heb ik gewezen g op preminiscenties in deze print pri
aan zijn J satire r 'tCostelick Mall, die hij J indie periode p in Engeland g vervaardigde.' g
Huygens Yg heeft deze print p pas p wwillen laten drukken nadat hij J er een positieve p
pendant bij 1 had geschreven: g `Een wijs hoveling'[112]. g
UITGAVEN Worp Gedichten I I p. I I- S>g I' Eymael 18 I p. 27-31 (aantekeningen 2- 8. p. p p
Y 9 p
9 9
1l LITERATUUR Win g9 aards 66 966; Strengholt holt 9 1 82• ^ Leerintveld I 994 994.
TRANSLITTERATIE
35 H
van: over aanzet tot G (van Geleent?) heen?
H Hoe: eerst w (van wii4 willen schrijven?
1
H
129 H
1 36 H
walhen. in H-Ot verduidelijkte rduelijkte 1 Huygens Yg de woordscheiding. g.
Door inktvlekken zijn J in H de woorden ouervloet (r. 87> 'tivoelen > verandren (r. 88),
'tmidden tmidden (r. 89) 9en Danaes ae (r. 9o minder goed g leesbaar ggeworden;
, in H Ot
verduidelijkt J Huygens Yg ze door ze opnieuw pnieu boven de vlekken te schrijven. schrijven Alleen
in verandren bracht hij l verduidelijkingen l g aan door overschrijving. l g
vanit d li Js ---> deses lijffs. l Huygens Yg vergat g van te schrappen. pp
shommel laets: verschrivin verschrijving j voor schommel laets
OVERLEVERING
H Autograaf g3^ Huygens, KA XLa 162 fol. 39 ° - 42 4 r. Fol, 39 maakt deel uit van het
dubbelblad datgefolieerd is: 3 6 en 39 39. Fol, 4o en 41 4 zijn l een dubbelblad. Fol. 4 2
maakt deelvan dee uit itvahet dubbelblad 2- 4 . 43 De bladen zijn zijn van papier p p en meten
3 IO X 9339 I mm. De tekst is als volgt verdeeld: Fol. , ° regel I-26 ^• fol. 4or
regel gel 2 7S^ 2 fol. 4^ o regel g 537 fol. o 4, Ir regel g 79-106 ^• fol. 41 1°reel107-138en
v, regel
fol.2r 4 ^ regel g 1 3 9-142.
H-Ot
H heeft ee behoort tot de kopij pJ voor de Otia. Het volgnummer(>18)
gn naast
de titel, formaatsignaturen, ^ , en vingers g r (vooral o0 op p fol. 4o`' en 4I duiden daarop. p
55 I [6j] EEN SOTT HOVELING

DATERING
NOOT
In deze fase bracht Huygens Yg in een lichtere inkt varianten en correcties aan.
Zie voor een samenvattende bespreking p g van de kopij pl der p'printen' de503-511. p
Ot Otia 1625, V. Characteres. Dat zijn Printen', G r - H° - 8.
S^ zijn ^ 3 ^ p. S3 S
Ot e Errata achter in Ot.
Kr Koren-bloemen 1658, S^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', S 3r
- T°
p. I51, 150-154.
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^ S 4 r - T2r,
p. 143-147.
H isedateerd: 26a bris. 162 .= 26 september 162 .
g 7 3 p 3
I Leerintveld 1994.
VARIANTEN
[titel]
H Een Sott Houeling. g
I Haa Hij is een ijdel-man, een Edelbeest gelijck; g^ ,
b Edel beest[
2Een blaes die bersten will; een ouerguld stuck slijck;
H
Ot Een'[
3 H Een wimpel p aen'het schipp pp van 'svaderlands groot g Stuerman;
Ot Een' groot-Stuermann;
g
Kr [root-Stuerman:
groot-Stuerman:
4 Een vreesslick schaepen poogh; g^ een s i'ti pl h gborgers g buerman;
b
1 j schaeen p oo g^ h• (r
hoender-hooft;
c schaepen p oogh; g,
Hag Een deughniet op p*den vliet*; een huerling g om de sopp; ppr
b sijn l hoofs;
Kr hooft*,
K2'hoofs;
8 Ha Een Snijder mette tong; g> een Wever mette beenen; >
b met de[
I Wever
*slijper* lp
met de
c Wever
9 H Een trotse Treues-leew; een blixem opde p straet; ,
II Ha Een' vuile l

I 3
14
H
ICI
Ha
b
Kr
marge
Dispereo, p ^q quotiès nobilitatem sanguinis ^ Iactare quis q piam p audet vita ignobilis. ^
Stob. ex. Epich. P
IIv6 Y ^' (^ óTav ^u YÉvococv ^ ov8ev , 4)v, ^ xaAw ^ Ae Y?^T6 ^auTÓ ^8ua eV Y ^ ^^ w , TGJ ^ T P ónc^. ,
Stob ex Ep. p
is p ereo ,q quoties nobilitatem sanguinis ^ iactare quispiam q p audet vita ignobilis.] g
Is't Masqer q van sijn 1 doen; ^ daer derft hij l op p betijen betije
] Masker [
betijen,
IHa S Als waer sijn l Ouderen de voor-eer van't Geuest
b off
I-]-Ot [ ] sin' j
16 H Op p schande waer' vergunt, ^^p op schelmerij geuest; ,
schelmeri
7H
Wisheit Wijsheitderft
hij self soo mannelick verachten
Kr verachten,
19 Ha Als waer' het edelst eêl geborgen in het bloet,
9 g g g
b bloed
20 Ha En niet veel eer in 'tmergh g van 'tvoeder vanden hoet;
b [ ] 'tmer gh
hoed•
20
[marge]
[In eerste instantielaatste p Huygens Yg dit citaat bij regel g a De verwijzende verwijzend b
hij weg g voor een a.]
H Prima mihi debes animi bona. Iuuen.
21 H
H-Ot
2I
H
Kr
K2
22 H
H-Ot
5 5 3
Kr
Daer Menschen-snijders doch een Edelman van binnen
[ ] den Edelen [
[marge]
[In eerste instantielaatste P Huygens Yg deze citaten bij l regel2o. Van het
verwijsteken a maakte hij l later een b]
Cum separauit p alma mortales parens, p ^ os finxit ae qualem
in modum Faecunda
Tellus, ^ nil habemus p proprium. p Sunt semen unum nobiles ^I obiles q ue ^ lege g sed
discrimina Reperta p perfecit dies. Mens cauta verè nobiles reddi, , dei uae dote, ,
non censu datur. Stob. ex Eurip. p
, , , ^ , ^ , ^^, ^ ,
e evo e8a ^ca 8 ex cvev a Texouaa a oTe
To a rCa , Aac xac ^ ov oT
Y P Y (^ P Y P S
^ , ^, ^, ^ ,, ^ ,> > , , ,
0 ococv )(NV arCaócc e ercac eU6cV o cv IBcov ou8ev ^ o ev ca 8e ova TO T'
^ x ^ X ^ (^ Y
eu evÉ xa6 T Ó 8U6 eVe No LJ 8e aU Óv áVTGJx ácvec ovo TÓ ovcxov
Y ^ Y^ (^, Y P , P XP ^ ^PP
L ^veca xa.^ Tó 6uVeTÓV. `0 8eó 8í8c^acv, ou ó ^AóuTO . Ib. ex Eurip.
Y ^ S ^ x ^ p
cum ... Eurip.]
p
[Cum ...arens eos [finxit ... Eurip.]
p ^ p
Geli'cken bij een boer, op't huijs nae vande sinnen;
l 1 ^ p 1 ^
den [
] sinnen,
[6j] EEN SOTT HOVELING

22
[marge]
H Ova Y P gv &AAco mii. Ti-)v áv6 P corrcvcov Yeu ivecav urcá PX ecv vu !^ c o ^ev
&AA' iv P á ?1 eT ^. Dion Halicar. lib. 3 .
H Ot < [gehele citaat doorgehaald] g >
2 23 H Daer sproot P de wortel uijt 1 wel eer soo hoogh gggeeert
Ot ge-eer e-eert
ge-eert
24 4 H Adelick beloont, ^ van Stout, lRick of g<
»Geleert, •
Ot geleert.
25
H
[marge]
Quis enimenerosum g dixerit hunc ,q ui Indi ^us enere g et reclaro p
tantum Isignis? etc. Iuuen.
nomine
z6 H Veraerde bastarden verdienen niet als 'thacken.
Ot [ ] 't hacken:
Kr [ ] bastaerden[
27 H
7
Hij kent alleen het Stout, en meijnt meijn het maeckt den Man,
Ot [ meint [ ]
27 27 [marge]
H Iuuenile vitium est fastus at que q audacia. Stob. ex Metrod.
Kr Tó ve6v árcav u ^Xóv &ac xac 6 P c au. [Stob. ex Metrod.]
z8 H

H Wanschapen stouticheit, G van ouer Zee geleent,
35 p ^ g
366 Ha Wie heeft u 'thuijs 1 verhuert van 'tedele gebeent? g
b 'tEdele[
Ha Hoe onbevleckter eer waer', buiten vriendenpalen,
37 ^ l
b Eer
38 H In Godes groot krackeel op't ongeloof te halen!
3 g p g
39 H Wat vindt hij l dagelickx, g die naer wat keruens lust lust,
4o Ha Verkoeling g van sijn ^ vier in 'swerelts ongerust! gerust!
b 'swerelds
41 Ha Hoe veijligh waer' hij stout die schouwde met de lecken
4 lg hij , P
b veili h
g
4 42 Ha Van Abels ruchtigh g bloed de handen uijt te strecken
*broeder-*
bloed
H Ot ruchtigh
g
H Voor 't eewighe gericht, daer 'tlaeste oogenblick
43 g g ^ g
Ot 'tlaetste[
45 Ha Daer't all moet kinderlijck 1 van schrick voor leeren sweeten
b kinderlick
46 Ha Dat manlijck 1 onuersaeght, g^ en sali gh
stout wil heeten!
b onuerzaeght, g,
zij H Stout zij die 't wesen will, een is het inder daet, >
Kr]wil,
48 4 H Die 'tsteruen niet en vreest om dat hij 1 leuen gaet. gaet
H Ot 'tsterven
49 H Een Sondaghs g Sonneschijn l is 'thoogst g van sijn 1 be begeeren, g
Ot Sonneschijn,[
Kr Sonneschijn l
So H Dan misten hij 1 soo lief sijn 1 tafel als sijn 1 kleeren;
H Ot den hutspott P de
r H Dan drijft hij door de wolck, als sterre met een staert,
^ 1 >
Ot een'
Ki een
52 Hap Die op de predick-uer voor 'sVorsten huijs vergaert; aert•
p 1 g
b Predick-uer
Kr Predick uer
5 3 H Trapt p trappen PP op p en aff, ^ slaet door de door-tapijten P 1ten
Ot deur-ta Pj iten
Ki deur-tapijten, pl
5 5 5
[65] EEN SOTT HOVELING

S 4 H Als waer' sijn l arm een sweep, P^ hoorde 't hem te spijten p lten
Ot een'
SS Ha Dat ijet l bekommerlickx sijn 1 incompst p wederstaet:
b
Ot
incomst
si'n' l
Krets ]yets
bekommerlickst
5 6 H
Ot
Geraeckt hij naer sijn 1 Heer de naeste mann oop
straet
sijn'[ l
Kr straet,
57 Ha
b
Die schielick omme siet, slet en vraeght g hem > w Hoe de wind is is,
Ki is;
5 8 Ha Schelt die dan anders denckt dan dat hij 't ' waerdste kindt is; ,
b Wee kind
Ki is,
S 8' H ontbreekt
Kr a Dan dat sijn l snel begrip,si'n l kennis hoogh g en die diep,
K2 sijn'[
58" H ontbreekt
Kr a Gevraeght wert daer sick geern een minder op besliep.
g g p p
59 H Hij sluit l hem oor aen oor, en antwoordt, Oost ten Noorden Noorden,
Kr antwoordt Noorden;,
K2 antwoordt,
6o H Een schrickelickehei'm g l ^'twaer schaed dat 't iemand ijeman hoorden.
g
62 H Off aende Galgh verschijnt, off opde pijnbanck beidt,
g l ^ p Pl
H Ot leit•
Ki let:
Y
6 3H 3 Maer een bestouen krull gekrinckelt g om sijn' l ooren
Kr krul, sijn ooren,
K2 1 si'n'
66 H Maer 'tkijcken staet hem bij; van d'een' tot d'ander' spell
1 1^ p
Kr d'ander
68 H In 't opgetoijde heir van murwe Memme-dieren;
pg l
Ot Memme-dieren:
69 H Ontvliegter een' een lonck, die hem van hondert naeckt,
, ,
Kr naeckt;,
5 56 [6j] EEN SOTT HOVELING
l

71I H En, kleuter, weest gerust, g ^ men sal u naerder spreken,
Kr spreken; p
7 3 H Dat kost

9
Daer vliecht een Coeckoeck om, en dreijcht v met een quinckslagh.
z H ae , 1 q g
lieght H-Ot
g Koeckoeck dreight g
93 H Geluckt hem 'tquaetdoen q niet, , en komt hem 1just
te voor
Ot [ lY ust
94 H Van dusend n wi'uen 1 een die d'eerbaerheijt d'eerbaerheij in d'oor
uzend Ota
d'eerbaerheit
b hondert[
Ot
een'
9 S H De D trouw in huijst, hl 't en kan hem niet als spijten, Pl
Kr
s piten;
j
96 9 H Maer die 'them spijten pl doet en kan 'them niet verwijten, 1
Kr
verwijten;
1
98 9 H
H-Ot
Verwijt Verwijt is lijdelick 1 die 'tschuldich dragen g moet,
'tschuldigh g
Kr
moet;
99 H Maer ae onschult s en verwijt verwijt valt steenigh g om verdouwen,
H Ot onschuld
Ioo H
Ot
Ki
IOI H
Ot
En doet d'onschuldighe g der onschult self berouwen;
ontschuld
onschuld
Die wraeck wringt hij hij haer o : pHoe is Mevrouw vergist ^
vergist,
Ioz H Die dl eue gg heet, , en heeft de stelens vreughd g ggemist!
10 3marge
3
H Jam vino q uxrens jam , j somno fallere curam. Hor.
I o S H Daer ae gaet g hij ll wijt sick selfs, en noemt dat vrolick doll,
Kr
het
I o6 Ha Ene s dat het groot g Rond-om der Schepselen p is voll,
b
Het
I 07Ha 7
b
Hoe e soud't s de mensch niet zijn, 1 , die 'tkleijne l beelt van't groot g is?
Mensch
H-Ot
'tkleine beeld
Ot [ Ps!
Io8 H Soo strijdt i' l hij hij mette Deught, g tot dat hij hij'sauonds
kloot is,
H-Ot Deu ghd
,
IIO H Van menigh' h' herssen-schroef en ongeboorde g fluit. fluijt
H-Ot ,
Kr
herssen schroef
5 5 8 [65] EEN SOTT HOVELING

Mi a h weckt hem op; de hooftpijn doet hem duchten
I I I Ha De dd g p^ l
b den hooftsweer [ ]
H Ot +
112 H Dat 't weder Mergen is: 1hij voelt sijn 1 Borse suchten, ,
Ot[si1•n 112 [marge]
H Quin corpus P onustum Hesternis vitijs 1 animum quo 9 q que p praegrauat g unà ^ At Atque q
affi affigit 't humo diuin^ particulam p aurx. Hor.
I I Ha En swijmen op sijn' sijd, van gister auonds stoot;
3 1 P 1 1^ ^ ^
b zijd,
Ot zijd' gister-avonds
l^ ^
I I S H Op p 'tloten leijt l sijn l hoó p> en dobbel' dobbel-kansen; >
H Ot leit sijn' 1
Ot hoóp, Kr dobbel-kanssen.
I 16 Ha En weigert g hem 'tgeluck g sijn' l trommel na te danssen danssen,
b Maer[
H Ot p i' lpen
Ot[si'n]sij
]sin' }
I 77 Ha H Sta S bij l dan kermis-konst; ^ en steenen swijght, lg ,
b beleefde [steenen
Kr Steenen,
I I 9 Ha Daer moet gewonnen g sijn; 1^ wil't qualick q rechts gebeuren, g ,
b zijn;
I20 H Men mach de Luck-godin haer slippen slinckx af scheuren
g pp
Ot haer'[
I2I H 'TGeluck is wetenschap; p ^ g die min doet dan hij l can
H Ot wetenscha pp^ • kan
Kr ]kan,
22 H Beklaeght sich t'ongelijck, al waer't hij nemmer wann.
g g 1 ^ l
I 2 Hl Noch lijdt den Hemel 'tleedt ^ noch veinst l hij 1 niet te hooren, ,
H Ot 'deed, veinst
Kr hooren:
I2 H1 Tot dat den ouderdom komt sneewen om sijn' ooren, ,
Kr ooren; ^
hij wraeck ó wraeck, S H en Dan d'een stort 1 op P d'ander ^ pquael, q,
HOt H-Ot quael; q ^
KI
d'ander'
5 5 9
[6f] EEN SOTT HOVELING

I 2 Ha Die bladers maken 'tboeck van 'tstinkende verhael
b
H Ot
maken L r
vullen
maken l
127 Ha
b
H-Ot
Kr
Van sijn verrotte Ieu ^ die leest hij in sijn' 1 droomen
Ieugd, [
] sijn'[
droomen,
sijn [ ] Ieughd;[
I z8 H Die droomt hij 1 wakende, ^ die doet sijn sij Ziele schroomen
Otsijn' ]sijn '
H Nocte breuem si fortè indulsit cura soporem, Et toto versata toro jam membra
quiescunt, uiescunt Continua templum p et violati Numinis aras, ^ Et quod g precipuis p p
mentem sudoribus urgent g , te videt in somnis. Iuuen.
Nec hos tu Evasisseutes P quos ,q diri conscia facti Mens habet attonitos, ^ et surdo
verbere coedit Occultumuatiente q animo tortore flagellum, g ^etc.
Iuven.
129 H Voor 'sleuens Auont-uer, en 'tscheiden van dit lijffs
9 ^ l
H Ot deses lijfs
l
p ^ l
1 3 0 H De vuile l shommelplaets P van soo veel wan-bedrijfs. l
Ot
Kr
schommel- laets p
wan bedrijfs. l
1 3 2 H Is 'tvoorslagh vanden klock der Goddelicke slagen,
3 g g,
H Ot klop
Ot slagen:
g
1 33 H Dus

140 H Den wandelaer vermaeckt met sestien woorden lesens
H Ota weini h'
g
b sesthien
142 Ha Een Mensch, een Houeling, Nietmetall geweest.
4 ^ g^ g
b Nietmedall
H-Ot Niet-met-all[ I
H
[ondertekening en datering] g
Constanter. Ha gae. 26 a. 7 bris. 162 3.
H-Ot < >
[66] EEN PROFESSOR
COMMENTAAR
UITGAVEN
Derint P `Een Professor' heeft Huygens Yg in portefeuille p gehouden. g In de
linkermare linkermarge. bij ldeze tekst, ^die met de bundeling gvan de andere printen p meeging ^ g
naar de zetterij, l^ schreef hij: `Dit niet te drucken'. Volgens g Strengholt g wilde
Hu Huygens Ygl`zijn
Leidse leermeesters en connecties niet kwetsen met de
karakteristiek van een hoogleraar g die zich behalve door zijn zijngeleerdheid
voornamelijk onderscheidt door zijn l verslaafdheid aan de drank.'
Worp, p edichten II ,p p. 16-18; E mael Y 18 9 1^ p 4 - aantekeningen p. 118-12 2
3 4S ^g p
Van der Heijden, 1 S ectrum ,p p. 52 0-2 54(geannoteerd); ^ Zes ^ ede rinten,p 9 2-I I 3
(kritische tekst met annotaties, cultuurhistorische toelichting gen als bijlage lg een
diplomatisch p afschrift met aantekeningen g en foto's van het handschrift).
LITERATUUR Stoett 1936; 93 ^ Smit 1967; Strengholt g 1987c.
TRANSLITTERATIE
1 -16a
S
Deze regels haalde Huygens door. Ze keren terug als regel 1 en 2o.
g Yg g g 9
Hb hoor-huis. Van het eerder genoteerde hoor-plaets haalde Huygens alleen aets door.
37 J g Yg
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 4 2 r- 43 r. Een dubbelblad papier p p van
3 I0 X 95 I mm in gevouwen g toestand. Verdeling g van de tekst: Fol. 4 2r
regel 1 -2o • fol. 2° regel 21- 0 en fol, r
g ^ 4^ g S 43^ regel g S 1- 70.
Het dubbelblad maakte deel uit van de kopij p l der P'printen'. Op p fol. 442r
bovenaan
staat het slot vanedicht g 6 • 5 ^onderaan fol. 43 r begint gt gedicht g [67] 7dat
doorloopt p op p fol. 43 Door gedicht g [66] heeft Huygens Yg een verticale streepp
ggezet.
Links naast de titel schreef hij: l Dit niet te druck. en Zie voor een
samenvattende bespreking p g der kopij pl van de 'printen', p ^p53S 0 - i I.
Hh Vanaf regel g 39 is het gedicht g geschreven g door Huygens' Yg moeder. Onder het
gedicht noteerde Hu Yg ens: /Eg /E er manu Materna ziek in de hand van moeder).
e
[66] EEN PROFESSOR

DATERING
NOOT
Ook de ondertekening g en de datering g schreef Huygens Yg zelf. Voor hij 1 het
gedicht gHuygens ondertekende corrigeerde Hu ens in regele g 44 een hoorfout. Blijkbaar l
heeft hij de tekst aan zijn moeder gedicteerd. g
His gedateerd: 4? 8brir [= 4 oktober 1623]
I Strengholt gp 1987c, . 2 51. In noot 4 van zijn artikel .262 wijst 1 Strengholt g
erop ero dat de gedachte g dat deze print een e o portret t et van Heinsius zou zijn 1 –
Heinsius was een berucht drankorgel – voor ^de hand maar aa dat Huygens Ygens
vooral een type wilde schetsen.
VARIANTEN
2 Ha Een Mannen ABC; een Kluisenaer j in Stadt;
Mannen ABC;
..
pret'samen ruckt.
4 g p l l
I S Ha Sijn boeck-kass is een bosch daer all de boomen spreken,
die hoort hijl 1—> 9, I 2o]
b Vermach hij sijn 1 begeert g met Leiden l te palen, p
c bepalen, p
8Ha En inde gulden eew van 't Rick Rijc te vreden leeft.
L
Die [
Te vreden[
22 H En weder stroomeling g de drooge g Ieu gh
t bebaedt.
244 H H Sijn 1 liefste vrager g is, ^ die kruijssen krui' en in sijn i' l hand boor < D »t
2 7 Ha Sijn l kommer is eene daeghs g van vier en twintich c uren,
b sorg 29 H Maer leght hij luijer-sieck of

366 Ha Ten laesten komt hij weer als uijt l een mist geresen
b
op
37 Ha En straelt sijn 1 hoor-plaets P door, , en klatert door sijsijn
baer

P Dan onder 'tscherp Latijn van meesterlicke tanden. (t 65 -68)
Latijn 5
(Welnu, burgers, g ^ kijk, l^ met zo'n kinderlijk t eenvoudige g truc wordt menige g zieke
doodziek die beter buiten de stad onverzorgd g en verwaarloosd in handen van
iemand die nietestudeerd g heeft, ^Latijnse
had kunnen liggen dan onder het Latijnse
gevaar uit de mond van iemand met de universitaire titel meester.)
UITGAVEN
TRANSLITTERATIE
i H
3
OVERLEVERING
H
H-Ot
Ot
Ot-e
Kr
K2
DATERING
NOOT
5 64
In het slotgedeelte g van dit ggedicht komt Huygens Yg terug g op p de onervarenheid
van de dokter en neemt hij hijde beulsvergelijking g l g waarmee hij zijn gedicht g
o pende ^weer o . pWaarom mag geen dokter oefenen op plevende mensen, ^terwijl1 de beul zich eerst bekwaamt P op pp a els , stro p o pP en of stukken vlees van
mindere soort, vraagt hij zich af. Met een korte smeekbede aan God eindigtdit
gedicht: 'God, `God sta hier (op paarde) bij alwie het slachtoffer is van de onervaren
dokter en wees in het hiernamaals de dokter' genadig.
Wor Worp Gedichten II, ^pp. 18-20• ^ YEymael 18 9^p I p. 12-I 4(aantekeningen g pp. 66-6 66-69);
Van der Heijden, > Spectrum 8, > pp. 22 3-226 (met annottatie); ^ Zes ede ^ Tinten^ p S 2-67
(met annotatie en uitvoerige g cultuurhistorische toelichting). g
boven mi een loze streep.
p
Autograaf Huygens, KA XL' 162 fol. r- v g yg ^ 3^ 43 44 . Fol, 43 is het tweede blad van het
dubbelblad 4 2 -433 10 x I 9Smm ggroot; ^ fol. 44 maakt deel uit it van het
dubbelblad- 44 45 dat 3 12 x 20o mm meet. De tekst is als volgt $t verdeeld:
fol. r
43^ , regel g 1- 7^ • fol. 43 ° ^ r. 8- 3 6; ^ fol. 44^ r r. 37 37-66 en fol. 44^ ° regel g 67-78.
H is kopij Plggeweest voor de Otia. Het cijfer naast de titel, ^ signaturen, ^ ^ vingers g en
zetinstructies (Dit innewaert bij bij r. 1121 ^ en 6 3^ • All dat g ere guleert is in Case J . bij
r.bewijzen 44 bewijzen dat. In deze fase bracht Huygens Yg wijzigingen en correcties aan.
Zie voor een samenvattende bespreking p g van de kopij pl der p'printen' de503-511. p
Otia 1625, v. Characteres. Dat zijn Printen', °-E° 2- .
5^ zijn ^ 4 ^ p. 3 34
Errata achter in 0t.
Koren-bloemen 16 S 8, ^ `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^ 4 °-
p. p I28-I 3 0.
Koren-bloemen 1672, `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen' r-Rr
7^ p ^ 4
p. 127-I29.
H isedateerd: I o 8 bric. 2 . = 10 oktober 162 .
g 3 3
I Worp Briefwisseling I nr. 286.
P ^
[67] EEN ONWETEND MEDICIJN

VARIANTEN
3 H Een' Vroedvrouw met een baerd; een constich Menschen-moorder.
H Ot konstigh g Menschen-moorder;
Ot Een een'[
KI Een' een
K2 een' een'
4
S
H
H-Ot
Ot
Ot-e
Ki
Ha
b
8 H
H-Ot
Ot
Een' dobble kerckhoff loe h; een Boeren borsen-boorder.
p g
borsen-boorder;
Beren*
Boeren
dobble [
Een Raetseer met een P. voor 'tmidden of op p'tend;
[
vooraen;
7 H En vallen inde ggracht daer door hij mochte treden,
Kr treden;
Een Zeijssem vande Doodt; een Besem vande Steden:
l
] Dood; [ l
Een'[ l
9 H Een onbegrijplick vat, dat min begrijpt dan 'tgeeft.
Kr [ ] onbegrijp'lick[
I 0 H Een mild-mond van een man dieeeft en niet en heeft.
g
Kr een' man,[
II H
H-Ot
Soo haest hem 'tkneuel-sits p komt luisteren l in d'ooren
I2 H Dat Leidens l laffe less sijn 1 lang-bewandelt g hooren
H Ot [ ] Leidens [
Kr
langh bewandelt [
14 H Soo waerdigh heeft betreên van 'thooge Meester-scha pp,
g g ppr
Ot betreên
17 H Van d'een in d'ander eew en kroppen 't Aerdrijck o ^
7 ^ pp l P^
Ki d'een d'ander'
IH^ Maer, Koster, , haelt hem in met karren vol vereering, g,
Ot vereeringh g
Kr vereeringh, g,
20 H Hij brenght g v 'twoecker-loon van wagenen g vol neering. g
20 [marge]
H Parum docti et satis seduli officiosissimè multos occidunt. Sen.
5 6 5 [67] EEN ONWETEND MEDICIJN

2 z H Dien handel vangt hij aen met opsett p van gewin; g ,
H Ot +
2 3 H Een Tandsucht onuerhoeds van l uijt haer

Gewentelt in 'tfluweel van ouer-zeesche dekens;
3S H ,
3 6 H Hoe is v , schoon' Me Vrouw? Mij lust te weinigh g sprekens. p
Ot Mevrow?* [
K2
Mevrouw? [
H Beswaert v duijseling?

S r H a Maer quam q est rouidi d e hulp p in tijdts 1 te halen.
H Ot
in ti' ds te vigileren!
2 H a Tollamus ità ue de causam deser qualen
S q q
H Ot seeren
Kr itaque seeren,
q
S3 H Soo sterft e ectus oock.

69 H Eruaren, segt men mij, is Dochter vanden tijdt,
H Ot tijd,
7 2 H En die sich 't g las geneert g moet somtijdts l ruiten ruijte breken:
Ot somtijds l
7 2 [marge]
H M dicinae efficiacissimus race uè magister, usus. Plin.
e P P ^
73 H Ick c hebb h geen g wederlegh. g Doch heijligh } g Hencker dan,
Ot wederlegh: g
K2[ ]heili g'
74 H Die op een appel-kloot, PP ^ die op P een' stroijen stroren man
Ot een' stroye Y
Kr appeltien, pp ^ stroyen Y [ ]
75 H Vw' on gewissen
arm ten swaerde leert bestieren
H Ot den
Ki sweerde [ ]
6 H En kostelicker vleesch aen minderkoop quartieren:
7 pq
Ot minder-koop
77 H Maer a menschen-moorderij
te leeren in haer bloedt,
H Ot bloed,
[ondertekening en datering] g
H Constanter. I oa 8 bric. z3. 3 Hagae. g
H Ot < >
[68] CHARACTERISTA
en Een zelftypering,een karakteristiek van zijn zijn eigen g hoedanigheid g als printschrijver,
p ) ,
ontbreekt niet in de reeksrinten. P In deze karakterisering gheeft Huygens Yg
tegelijkertijd g lijk rtijd een verantwoording ggg gegeven voor zijn aanpak p en zijn zijnbedoelingen. g
Hij wil met zijn printen p het nuttige g met het aangename g verbinden: `Si'n 1 opper pP
oo oogh-merck h-merck is profijtelick l vermaeck' (r. 99). Deze uitspraak P die onmiddellijk
onmiddellij
aan Horatius' `omne tuutunctum P ,q ui miscuit utile dulci' (Wie het
nut ut met het plezier p verbindt, wint ieders stem), ent p het middenstuk idd van dit
gedicht.'
In het eerste deel hiervan behandelt Huygens Yg de slachtoffers van de
hekeldichter. `Met wat voor eenoede g vooruitziende blik zou ieder zijn zij
kastijding } g omhelzen en zich van schaamte erop P moeten beroemen dat
diepleister voor hem is!', v zegt g hij l in de regels g 17 7 en i 8. Vervolgens g legt g de
dichter uit hoe hij } te werk gaat: g van ieders verborgen g ggebreken vormt hij hij een
klomp, P massa ggrondstof waarvan hij dan een ` Print'
maakt die alle
kenmerken van de moedervorm in zich draagt. g Deze 'print' p houdt de schrijver schrijve
69 [6ó] CHARACTERISTA

zijn object voor. En wie daarvoor terugdeinst, g ^ loopt p achterwaarts van zichzelf
we wegom zonder het te willen, blind, uit te komen waar hij 1 behoort uit te
komen (r. i 9- 3 o). `Maar' , vervolgt gHuygens Hu ens in het derde deel van het
middenstuk, `ook de hekeldichtenaat g gebukt ggebrek:
onder een algemeen eb rek.
1 kent zichzelf niet.'
In deeroratie g (vanaf het midden 3van regel 6 vraagt hij hijdan a oo ook a alwie wie hem
echt doorgrondt g om hulp. p Aan ogen g die niet vitten, ^ vraagt ^hzijn hijl'Printen' te die
alle beginnen ^ met `H Y is', ^ met een `Gh Y zyt' Y te willen belonen, maar dan a we wel
g raa gmet mededogen. g Zijn l `redens-kracht' heeft hem namelijkgeleerd:
namelijk
'koudwege g kunnen zeggen gg wat hij hijziet, koudweg gwat te kunnen horen hij
doet.'
UITGAVEN Eij Jmael 18 9^p4S4^ i 45-46,( met `aanteekenin gen' op pp p. 12 2-I2 4> • Worp Gedichten II II,
p. 20-21• Van der Heijden, Spectrum io, p ^ 1 p. 254-256 met annotaties).
> p
LITERATUUR Smit 198o, 9 ^ p4^ p. II • Strengholt g 9 i 82 ^ p^ p. '10-III• Vermeer i 982b ^• Van Strien 1987. 18 9 7
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 2 3 ^ fol. 44 4S r. Een dubbelblad papier p p van
3I X 200 mm. De regels g 1-14 4 staan op p fol. 44^ 44v, 15-42 o op fol. 4S r.
H-Ot H heeft deel uitgemaakt van de kopij ko i der Otia. Het nummer naast de titel,
signaturen ^ en zetinstructies (Dit innewaert bij l r. I I ^ Dit in casi ^ bi' 1 het woord print
in r. 25, S^ in kleine Ca italen bij regel g 4o duiden daarop. p In deze fase bracht
Hu Huygens Yggin
een lichtere inkt ook varianten en correcties aan. Onder het gedicht
noteerde Huygens Yg in dezelfde inkt:
Dit achter de Characteres te setten, zoo daerlaets p overschiet, in kleine
Capitalen. p
LIBERA PER VACVVM POSVI VESTIGIA PRINCEPS:
NON ALIENA MEO PRESSI PEDE.
IVVAT IMMEMORATA FERENTEM
INGENVIS OCVLISQUE LEGI MANIBVSQVE TENERI. Hor.
Q Q
Zie voor een samenvattende bespreking van de kopij der 'printen' de o - i i.
p g pl p pS 3S
Ot Otia 162 S5 ^1 , v. Characteres. Dat zijn p printen'. K2°-K 3^ r p78-79.
KI Koren-bloemen 1658, `Derde boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', X2°-X r
S ^ p ^ 3,
p. 172-173.
K2 Koren-bloemen 1672, `Derde boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', Xr-X° ,
p. 161-162.
DATERING H isedateerd: 12 a. 8bris. 23 = 12 oktober 162 .
g 3 3
NOOT I Horatius, Ars poetica r.. 343 De vertaling is gontleend aan de editie Schrijvers Schrijver
1980. Zie ook Van Strien 9 7^ 18 p.66.
S70 [6ó] CHARACTERISTA

VARIANTEN
[titel]
H CHARACTERISTA ioft i Een Print-schrijver.
1
Ot CHARACTERISTA Een Print-Schrijver.
Kr EEN PRINT-SCHRYVER.
I H Hij is een s Pg ie el-ruift 1 die elck sijn 1 seluen toont;
Ot sin' j
Kr een' sijn
2 H Een Eccho vande Faem; een viller van Gewoont; ,
H Ot weerschijn weerschij aller verw; , [een
Een katt die naels heeft en krabblen moet daer 't rouw is
3 g
Kr Een'[ krabb'len[ row
H Maer lien ouert ladd • een tong die nergens schouw is
4 glijen 'tgladd; g g
Ot een'
4
[marge]
H Uter lêue seueros Effundat 'unctura ungues. Pers.
p l ^
6 H Een all-om Waersegger, al was ht hij Maer noch Wie;
gg ^ g 1
,
Ot [ ]waer wie;
7 H Een schilder mette pen, p ^ al ruijckt l si' l nae sterck-water;
K3
rieckt
8 H Een kusser met een kneep; p een ernstigh g kluchten-prater; P ,
H Ot Een all dat ijeman iemand is; ,
[
] kluchten-prater. p
9 Sijn opper oogh-merck is profijtelick vermaec vermaeck;
H 1 pp g p 1
H Ot +
I 0 H D'een treck'er voetsel af den anderen maer smaeck,
H t een ander niet dan[
0
I I H Hij heefter twee voldaen, doch beide maer ten haluen:
K Kr voldaen; ,
I 2 H Maer 'tspertelende been is moeijelick om saluen.
p l
IHa 3
Wie dan noch vrucht noch vreucht will vinden in *sijn* *sijn dicht,
vreughd g
zijn zij
17 H Hoe wel-voordachtelick omhelsden elck sijn roe,
Ot sin'
t ^
i8 H En roemde sich van schaemt, Dielaester p hoort mij mijtoe!
Kr toe.
K2 toe!
571 [6ó] CHARACTERISTA
l

9 Hij 1 g ^ )
Kr b Yden
treden;
i H Hij wandelt bi' der wegh met slechte, sluijcke treden,
20 Ha Maer wacht v, , die hem moet, , voor 'tooge g van sijn' sijn'Rede Rede,
b Reden, ede ,
Kr
K2
voo't* ooge g
voor't
2I H Hij Hi straelt'er sterling g met door 'tbuffel-leder heen:
K2 mé door 't buffel leder
22 H Hij stroopt p de schaduw-deucht de spieren p van het been, bee
H Ot schaduw-deughd[ g
3 g l^ p
Kr pocken ocken
23 H En van soo menigh' bleijn, soo veelderhande pocken
24H Als duijcken onder van Broecken en van Rocken e
Kr Rocken,
255 H Versamelt hij een klom p, en daer af een beelt
H Ot beeld
Ot een'
Kr een[rint p
beeld,
K2 een'
7 )) 1
Ot sin' j
27 H Soo tracht hij ieder een sijn bulleback te maken,
28 H En door sijn ) ei' lgg
en Door de Deucht te doen genaken.
H Ot sijn'[ l Deu ghd
Ot [enaken: g
Kr Deur
29 H Die voor sijn seluen schrickt ontloopt sich ruggeling,
9 l 1 p gg g,
o H1En daer hij wesen moet geraeckt g hij blindeling. g
H Ot raeckt doch daer hij hoort onwillens, ^[blindeling.] g
z Ha g Het groot schort schort hem oock; de , kennis van sijn ) seluen, ,
b Maer 't groot
Ot oock
Kr selven;,
32 H Dien dicken dampen-dijck en kan hij niet doordeluen;
3 p 1 l
H Sijn kaers en licht hem niet, sijn heel lijf staet'er voor,
Ot Si'n' l
Kr ]keers voor;,
34 H Sijn l oogen g sien hem niet, ^ hij hij sluijpter Jp tuschen door,
Ot Si'n' )
Kr door;
S72 [68] CHARACTERISTA

H En seght hij wat hij is, hij gist maer soo te wesen,
35 g hij hij ^ 1^
Kr wesen;
336 H Sijn boeck leght g auerechts; , 0 die het rechts kont lesen
Ki light g
ó lesen,
H Wascht sijn' met uwe hand, en maeckt hem sick bekent.
3 8 sijn' ,
Ki bekent:
37 H En hebt uw aengesicht g nae't sine sijne toegewendt, g
H Ot toe ggewent,
3 9 Ha 0 oogen g die van 'tsand van duister l wraeck-sucht vrij zijt
b { ] vuile 1 laeck-sucht
440 H Beloont hem voor, ^ Hu J^ Is met een medoogend' g GHI J ZIJT; J ,
H Ot sin sij trouw',
Ki
trouw,
trouvu*[
K2
trouw
[ondertekening en datering] g
H Constanter, I Ha gg. i 8bris. 2 3.
H Ot < >
[69] EEN COMEDIANT
COMMENTAAR Over Een Comediant is Huygens Ygpopmerkelijk l ppositief in deze print. p Na de
opening p g met diverse qualificaties q die allemaal kameleontische eigenschappen
verwoorden, formuleert Huygens Yg de kern van zijn zijnwaardering: g het innerlijk 1 van
de toneelspeler p beweegt gt zich in het 'guide midden' (r. 1 4.
Achter het masker zit
steeds de zelfde mens die voorspoed p en tegenspoed kan meemaken, ^ en tegelijk g l
in staat is onbewogen g te blijven blijven(r.
15-16).
In het slotgedeelte g (vanaf r. i 7p past de dichter deze stoische , houdin gtoe
op p hem alleen die op p het wereldtoneel in alles maat weet te houden en kan
zeggen: gg `Zo is het nu eenmaal' en op p God vertrouwt: `God kent de dagdie
komt'.
UITGAVEN
OVERLEVERING
Eij1 mael 18 9^p 1 . 16-1 7 `aanteekenin g p. en' 73-74); Worp p Gedichten II, ^p.21-22;
Kaakebeen 1918, 9 ^ p 3 1 (met annotaties); ^ Van der Heijden, l Spectrum I o >p p. 231-232
(met annotaties); Huygens Yg9 4s 1 8 p.20.
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 4S Dit is de laatste bladzijde 1 van het
dubbelblad- 44 45 met de afmetingen g 312
x zoo mm.
H Ot H is kopij plggeweest voor de Otia. Dit blijkt uit het potloodnummer p
naast de titel,
de si ^atuur en de zetinstructies (in casi J ' bi' l hi J ^ ocri J t (r. 7 en Dit innewaert
573 [69] EEN COMEDIANT

DATERING
VARIANTEN
I Ha
b
Ot
i j regel 9)). . In deze fase voe voegde de Huygens in lichtere inkt ook het citaat toe.
Zie voor een samenvattende bespreking p g van de kopij pl der p'printen' de503-511. p
Ot Otia 1625, v. Characteres. Dat zijn printen'. E ° 38.
S, zijn p 3, p 3
Ki Koren-bloemen 1 G 8 "Derde Boeck. Zede-rinten Ende Stede-stemmen'
S , p , 3,
p. 134.
K2 Koren-bloemen I 2`Derde Boeck. Zede-printen En Stede-stemmen',R2r+ °
K Koren bloemen G7, e d o.Ende
,
p. 131-132.
Kr
H isedateerd: g I 4. a 8bris 1623 3 (= 14 4 oktober 162 3 .
Hij is een Alle-mann ^altijdt l en allerweghen g
I aller wegen
] wegen,
2 Ha Waer 'them den honger g maeckt; ^ een Bedlaer met een degen; g^
b
^
maeckt;
^ baet; ^
1
c [ ] maeckt; [
Ot Bed'laer[ een'[
Ha Een Pa e ai • om God; een laccher van gebreck;
3 pgl ^ g
b Gó•
Ot]Go';
H Een Schilderij die spreeckt; een spoock van weinig' uren;
5 Schilderij p ^ p g
Kr Een'
6 H Een levendige Print van 'sWerelts kort verduren;
g
Ot Een'
7 H Een hi Jt ocri J om tjock 'tjock; l • een schaduw diemen tast; >
Ot een'
9 H Hi Hijis
dat ieder 1 een behoort te konnen wesen:
H Ot +
Ot veesen
KI veesen:
I I H Nae't noodich wesen moet:eraeckt g hij op een Throon,
Ot een'
12 H Sijn l hert ontstijght lg hem niet nae 'tstijgen lg vande kkroon:
Ot Kroon;
I 7 H De Werelt is 'traduijs 1 daerop p de Menschen mommen,
Kr 't thooneel daer o p[de
Menschen mommen;
574
[69] EEN COMEDIANT

18 H Veel' staen op PP sprekens roll, veel dienender voor stommen; ,
Ot veel'
I 9 H Veel' drauen, veel' staen still, veel' dalen, veel' gaen g o P,
20 H Veel sweeten omewinn g veel ^ scheppen pP 't mette schopp: Pp
t Veel' veel'[ schopp; Pp,
Kj sweeten* [om
2I H Geluckigh g hij alleen, ^ die krijgen lg kan en houwen
0t
alleen houwen
K2
alleen
2I
[marge]
H ontbreekt
H Ot Gaudendum est at que q dolendum; ^ Nam natus homo es: nolisque q licet. Ita lex fert
ma a deorum. P Stob. ex Eurip. P Ego g ob res istas doleo
vehementeruidem q ^ Sedpre P
dolore sa Pere non cesso tamen, ^ Hoc est qquod me hominem prxstat ^hoc
me
sospitat. p Id. ex Philem. Sard. Quid qquid necesse est ferre, ^ nec habendum grave g
est. Id. ex Eurip. P Quem res plus nimio delectauere secundx Mutati qualient. q
Hor.
Ot [Gaudendum ... Sard.uid uid q nocesse* cit* [ferre, ^...
Hor.
K^ ^É^ (S^ aE X a^ P^cv xac avr^^co6ac ^ ^8v Tó ^ yap a ^ ^u S xáv ^ µ^au 8ÉA ^ ^ Tá Out».) óuTw
vEvó ^LaaL. Stob. ex Eurip. p [Gaudendum est at qque
dolendum: Nam natus homo
es: nolisque licet, ^ ha lex fert magna $n Deorum] Eye() Y 8^ Aur^^ µ ac !^S lv ei.q
U1tE P OA ^7, v ErzG TOL ^ r^a P ouaLV , Év 8É T ?7 1 Aurt?^ cPP ovC^ , TOUTo TÓ ^É T ^1P Ouv ÉTL
xáv6 , c^rcov P r^oco"uv. Id. ex Philem. Sard. [Ego g ob res istas doleo vehementer
quidèm, uidèm sed ri p dolore sa ere p e non cesso tamen. Hoc est quod q me hominem
rxstat ^hoc me sos itat. p Ou ^^LvÓv ou8^v TCJv áva Yxácc.^v PoTo^ ^. Id. ex EuripP
[Quid qquid necesse est ferre, ^ nec habendum grave g est. Quem res phis p nimio
delectavere secundi , Mutati quatient.
Hor.
23 H En lacchen matelick in suer of soet gelagh,
3 p g g,
24 Ha En se gg en. Is't nu soo, ^God kent den naesten dagh. gh
b
God kent den naesten dagh da h. (
weet hoe 't worden ma gh.
H Ot God kent den naesten da gh.
575
H
[ondertekening en datering] g
Constanter. Ha x. 1 a
4 . 8b/if 162 3.
H-Ot < >
[69] EEN COMEDIANT

[70] EEN MATROOS
COMMENTAAR co Opvallend p aan de print p `Een Matroos' is, dat Huygens yg na het binnen deze reeks
traditionele begin ^ van zo'n tien regels vol kwalifikaties, van een matroos
overgaat g op p een bevelvoerend officier om het g gedicht met g regel 47 een
godsdienstigewending wendin te geven. .
De dichter laat de eenvoudige g matroos op peen oorlogsschip g pcarrière
maken.
Langs g de `distelen ^ die in het Zee-sopp pp roei'en'de doorstane gevechten, r. i
groeijen' g ^ 5)
klimt hij op p tot stuurman `Naeld en Roers beleid' r. 18 . Dan voorspelt p hem de
Eer in een droom dat hij is `eresen g Om hooger g op pte sien' (r. 21-22 . Hij wordt
namelijk namelijk opperbevelhebber pp als "s Hemels hooger g hand schee ps p hooge g hooft'
r. 2 3komt
te vellen.
Als hoogste g machthebber bestrijdt bestrijdt hij ieder die het op p zijn drijvende prepubliek
gemunt emunt heeft. Hij Hij kent geen g vrees en als hij wordt aangevallen g door een
driedubbele overmacht, blaast hij J liever zichzelf op p met zijn zij maats dan in
g genscha p te gaan. g `Behalve met rijke rijk buit en zonder verliezen naar huis te
gaan om als overwinnaars g gekroond te worden, , is het ook eervol sneuvelend de
vijand J te verslaan', houdt hij hij in de regels g 45 en 46 4 zij zijn matrozen voor.
dergelijk g 1 zelfmoordcommando wijst Huygens Yg in het vervolg g van het
gedicht ten zeerste af. Zo'n dapperheid pp is een bedenksel van de duivel. Alleen
aan God behoort het recht toe ziel van lichaam te scheiden. De dichter roept p
de christen-zeelieden op p standvastig g te blijven (r. S4 en op p God te vertrouwen
(r. 61). Het is laf uit angst g voor gevangenschap g g p de dood te kiezen. Het is
`zonneklaar' (r. 69) 9zegt
hij hij de `Hollander': Christus (de `Waarheid' heeft zelf
gezegd:l `Ghij sult ggeen doot-slagh g doen' (r. 77o).
Voorda dapperheid ppe is dan toch nog gwel ruimte, ^ namelijk voor degene die de dood
namelijk g
rush durft af te pwachten. Wie op de dood kan wachten, ^g gaat hem al genoeg g g
tegemoet. g Niemand moet de dood minachten, behalve wie hem moet
onder ondergaan; g a op p het laatst is daar nog g tijd genoeg voor. Maar bedenk wel, de
tijd g g
dood komt u thuis opzoeken, p of niet, en als hij niet komt, is doorleven het
beste voor u.
UITGAVEN Eijmae Eijmael 189, 1 pp. (met `Aanteekenin g enp. 79 -8 3, • Worp rp Gedichten II , p.22-2
22-24;
der Heijden, J Spectrum 10 >p.2.
35 -2 3 8 met annotaties).
TRANSLITTERATIE
1 7 G Gebiedens d De ggevlekte eerste letter van dit woord schreef Huygens Yg in H-Ot
o pnieuw.
2 S 27 In n H-Ot 0 vo voegde gd Huygens Yg anderhalve reel g toe. Aanvankelijk l in gp e ast in het
midden van r l regel g z werd S^wehet invoe 'n ^ steken g verplaatst ^ naar het midden idd van
reel g 26.
42 krua Jd tonn Na door doo het t woord w d *bodem* de k en r heengeschreven g te hebben,
noteerde Huygens zijn J nieuwe keuze krui Jd tonn voor de duidelijkheid l boven de
reel. g
576 [70] EEN MATROOS

I Verlaten De gevlekte a herhaalde Huygens boven het woord.
S3 g Yg
70 7 In de marge g schreef Huygens Yg in de H Ot fase hier iets dat hij meteen weer
doorhaalde. Schreef hij: Kap. (Een zetinstructie voor woorden uit r. 70)?
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 162. 3 Een dubbelblad p papier p van 312 X I8 7mm.
In de strikt chronolo ^'sche
orde waarin de handschriften zijn
efolieerd draa
het de nummers6 4 en S47 o. In dit dubbelblad liggen de folia en 4 8- 49:
de
inhoudsopgave pg en een dubbelblad met de tekst van ggedicht 7I
.
Fol.6r 4 bevat de regels g I-30, fol. 46v 4 de regels31-58 g en fol. S or de regels g 5- 974•
H Ot His kopij p l geweest g voor de Otia. Het potloodci'fer 1 naast de titel, ^ formaatsi ^a-
turen vingers g en de instructie: in casi Jf boven het woord Ine ubli Jck in regel g 28
duiden daarop. p Zie voor een samenvattende bespreking p g van de gehele g kopij pl der
'printen' p de p535 0 - I I.
Ot Otia 162 5, `Lib. v. Characteres. Dat zijn Printen', , F2r-F 3 r , p. 43-45.
Ot e Errata achter in Ot.
Ki Koren-bloemen 16 5 8, , `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', , R2r-R 3, r
p. p 1 3 1-1foutiefgepagineerd: 3 3.
139-141).
K2 Koren-bloemen 1672, `Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', r-Sr,
7, p ,
p. 135-137.
DATERING H isedateerd: g 20. a 8bris. 16z 3 . = zo oktober 162 3 .
VARIANTEN
I H Hij Hi is een Waterkatt; een Dansser naerden aert
H Ot aerd,
Ot een'
2 H Die drijuende l beweeght; g ^ een Wiegling g g met een baert;
H Ot baerd;,
Ot een'
Kr wieg'ling g g
3 H Een Mensch-geuallen g Visch; ^ een tarter van ggeuaren;
Ot Menschevallen g
KI Mensch-gevallen g
Kabeljauws
H Een' Kabeljauws ggenand, ^ van wegen g 'tKabel-gauw; gauw;
Ki Een
6 H Een Zeesche Koren-bloem, grauw onder, bouen blauw;
7 H Een kaetsball vande Wind; een Hell en Hemel-naken
Kr kaets-bal
S77 [70] EEN MATROOS

8 H Eer 't ijemand seggen kan, een keurlick kaerten-maker
H Ot dencken derft; [een
Ki kaerten-maecker,
To Ha Een ar ger Argos-maet, g ^ en op p een schooner buit. buijt.
schoonder[
Ot een'
Kr bru Yt.
K2 een
12 H >Alleen om roof en sold totlass-danck p te verdien dlen,
KI verdienen;
z Hl Eer is sijn voetsel niet, tot ^ dat hij hijtienmael schrapp pp
H Ot Eer'[ oo gh-witt
Ot Eer
r4 H

27 7H H-Ot a
ontbreekt
Van Op p en nederson; ,
Nu siet hij van dat steil l neer
steil
Ot op P en neder Sonn.
Kr die steilen
28 Ha Een vlotte Republijck P l verbonden aen sijn l Zeijl; 1 ,
Re ublijck
1 1
b
P l Zei 1l-keer:
H-Ot a [ Ike ubli Jck
Zeil-keer:
Ot Een'[ sn' i
Kr
Zeilen:
299 Ha
b
Wie die bestormen dorft, bedondert hij l van bijds, l
in tijds,
Ot derft
l 3o
Ha Off, lust hem meer bescheets, hij behagelt g hem van bijds, l
b bescheedseha elt g hem van bids 1,
33 H In't heetste van die vlaeg g voll tegenwoordicheits g
,
H-Ot [ I tegenwoordicheids,
teg
34 H Voll redelicken toorns, ^ voll schr

4 42 Ha Is door de *bodem* bodem heen on tst ee kt c het laeste vier, >
b kruid-tonn l een
Kr heen;[vier;
KZ [
Ilaetste
44 H En steruen Wij 1 voor uijt, l ^ si' l sullen 'tlaest bekarmen; ,
H Ot wi'l K2
't laettt
45 H Naest rijck 1 en onuerseerd om Kroonen t'hui's 1 te gaen
46 4 H Is eerlick scheidende sijn l vijanden l te slaen.
0t
scheedende*
Ot-e scheidende
4 8 H Den zielen die haer selfs haer lichamen ontscheuren;
H Ot self
Ot [ haer'
499 H Dat recht behoort hem toe die beide 1 t'samen bracht.
H Ot [ beide
499
marge
H ontbreekt
H-Ot Retinendus est animus in custodia corporis: p nec injussu l ejus, l , a quo q ille est nobis
dar ^ex hominum vita mi grandum
est ne munus humannum
assignatum a deo defugisse ^ videamur. Cic. p
So H Vervloeckte vromicheijt, l^ in 'tswarte Rijck l bedacht!
HO - t vromicheit
S i H Daer ons des Vorsten hand ter schildwacht heeft bewesen bewesen,
KI
bewesen.
5 2 H Verdriet ons 'dan ger staen, dat's, , langer g Sijn' l te wesen?
Ot dat's
54 H Staet, Christenen, staet vast, > uw'uer en is niet om:
Ot Staet
KI Staet,
SS H Geworden, ^ is gewis. g Te worden, is onseker; ,
Ot onseker:
57 Ha ontbreekt
b Wat schu>i'lter l onversiens in't doncker van 'tgeuall! g
Ot onvoorziens
K1 onvorsiens*
K2
onvoorsiens
5 9 Ha b
Ooc k stuijten tui' en inde vlucht, oock schorten in het sincken,
62 H Of noemt u auerechts, en van v

6z[marge] g
Ha [ontbreekt]
b Multos in summaericula P misit venturi timor ipse p mali, fortissimus ille est, >qui
p rom ptus metuenda pati, p si comminus instent, ^et differae potest. p Lucan. 7. 7
633 En onuersaeght nijt g noot; l soo ^ sijn l si' e 1 die voor schanden,
b zijn 1 die
64 H Voor spott, voor dienstbaerheit in ouerwinners handen,
p >
65S H Een V
sachter ongeuoel g verkiesen in haer dood,
H 0 t
]haer'[
66 Ha En trachten nae de winst van klein verdriet om groot.
1 g
bvoor
67 H Hollander, 'ast v niet, noch voor een Mensch te vreesen,
Kr een'
68 Ha Noch vande rechte vrees van bouen vreemt te wesen:
b vreemd
Ot wesen;
69 Ha Wat soecken wij het licht op 'thoogste vanden Noen?
9 wij p g
b den dach
7o H De WWaerheit
heeft g ese> l g ht ^ Ghij J^ sult een doof sla gh
doen.
Ot 0 ggeen' doodsla ^h
73 [marge]
H ontbreekt
H Ot Ad mortem noni pgre
ire satis est. Curt.
Ot fri 'dè
74
H Maer 'tsteruen komt u t'huijs, t'hui's of 'tleuen is v best.
en datering] g
H z0.a 8bris. 1623. 3 Ha g. g
H Ot [Hier haalde Huygens Yggde datering en zijn naam niet door. Bij de andere printen
zijn 1 p
deed hij dat wel. Ik vermoed dat hij hier de naam en de datum vergeten g is te
schra pp en. Ik laat ze weg.] g
[7ij AEN DE VRIjE NEDERLANDEN
COMMENTAAR Aan het handschrift van dit gedicht g gaat g op pfol. r 47 een inhoudsopgave pg vooraf.
Ikeeft g de tekst hieronder:'
In deze Ode wordt den Vrije l Nederlanden vertoont
I Haren ellendigen g staet onder de spaensche P verwoestingen, g ^ veruol ^g 'n en etc.
2 Hare verquicking q g onder den trouwen bijstand l van Ho. Mem. de Heere Pr. van
Oran g, en
581 [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

3 Daer door selver de naburige Vorsten met begeerlickheit g ouer haer dorsten
ontsteken.
4 Haer droeuighe g benautheit door 't verongelucken g v anden hoo gg h emelten Heere
Prince.
5 Wederom haren niewen troost op P de l jonge g Manhafticheit van lsine 1 'een g w.
e
Ex.dle
6 Hetelucki g e gsucces van Sine 1 Wapenen; P^ g onder e
anderen inde Veltslagen g van Turnh. ende Niup. P
7 Mede in 'tveroueren van soo menighe g steden ende sterkten. s ten.
8 Die naevrijdt g ^ vande Roomsche Slauernije, ^ , in allerhande Weelde, voorspoet voors et en
welvaert.bl oeen j
9 Waerdoor haer endelick de Spaensche P gevallen g hoogmoet 0 ^oet
als
Vrije 1 Landen den Treues is aff komen smeecken.
r o Na den welcken de oorloge g wederom aen g euan g en sijnde worden e de o B ge r ren
aen ge maent

UITGAVEN Worp, II, p. 24- 3 o.
p>> p
TRANSLITTERATIE
z8 H
73-74 H
OVERLEVERING
niet. Aan het begin 1^ van dit woord een aanzet van een c?
Bij de laatste woorden van deze regels (Helt, evel streepte Huygens de slotkrul
Bij g ^ ^ P Yg otk
van eindhaal van de t door. Waarschijnlijk ll om te voorkomen dat deze voor een s
werd aangezien. g
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 162 3 ^ fol. 47 en fol. 4 8- 49. Fol. 47 is een blad
papier, a ier aan de linkerzijde nogal g ggehavend, ^ van 3io
x 200 mm. Het bevat een
opsomming p g van de inhoud van de Ode in tien punten. p Zie voor de tekst ervan
onder Commentaar. Fol.8- 4 49 is een dubbelblad papier p p van 12 3 x 200 mm.
Fol. 48r bevat, ^ in twee kolommen de regels g 1- 3 o en 3 1-6o • ; fol. 48° de regels g 61- 92
en-126; 93 ^fol. 49r 49 de regels g 12 749 -162 en 163-196 en fol. ° de regels g 197-230 en
231-270.
H Ot His kopij p l geweest g voor de Otia. Potloodnummer naast de titel, ^ signaturen ^ en
vin vingers g (vooral op p fol 49 wijzen daarop. p In deze fase heeft Huygens Yg met een
lichtere inkt een aantal wijzigingen en correcties aangebracht. g
Ot Otia 1625, VI. Van Als', r- 0 D. 10 5 -114.
S >4 4 ^p
Kr Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van als', 2cv-2dr. p. 202-21I (foutief
S> p
e a 'neerd: 214-217,21 218 220-22 .
gepagineerd: 9> 3
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' 12r- r
g g^ 3 3^ p. 451-455.
NOTEN I Ikeef g hier de door Huygens Yg doorgehaalde g tekstgedeelten g tussen < > en zijn zij
daar meteen achter. Door afbrokkeling g van het papier pP niet iet meer
leesbare tekst is tussenereconstrueerd. gereconstrueerd. Zie ook Worp p Gedichten II, ^p .224
noot I.
2 Vermeeren 1 959,p.
266.
3 Zie Spies P i 994.
VARIANTEN
[titel]
H ODE 1Aen de I VRI JE
PROVINCIEN.
H Ot Aen de I VRI JE
NEDERLANDEN.
K2 Aen de I VRYE NEDERLANDEN. I Ten einde van het twaelfjarigh l g Bestand.
2 H Van der Landen luijster-bloem,
1
Ot[lu ster-bloem•
Y
H^ Straet van steden, Stadt van dorpen, pen,
Ot [ Doren p
Hp, Die den anderen beworpen, en
KI ]beworpen;
Sój [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

S H Hooghe heckens vanden Leew
Ot ]hecken
Kr heckens [ ]
H Leert v kennen, Weelde-weiden,
>
8 H Leert v seluen onderscheiden
9 H Van v seluen metten ti' tijdt 1
H Ot na den tijd l
I 2Ha Nae de doncker' donder-dagen,
g,
b Na
14 4 H Die u ouer zijn gegaen; gg
I6 Ha En hij hi seluer schemer-blickten
b sijn 1 oo ge
c haer
rHa Door den smoockerighe wolck
7 g
b de
1 8 H Die van midden uijt uw volck
1
Ot volck'
i 9 H En haar' opgeschroeijde pg l wonden
H Ot opgeschroeide
pg
21 Ha Die den opgeruckten pg geest g
b o pg edre gen
H Ot de verre vlugge gg
22 H Lang g te bouen was geweest. g
Ot [eweest: g
2 3 H Doe den Huis-mann van uw' velden
Ot de Huysmann
Y
29H Die der Heiligen < »Gewiss
9 g g
o Ha Waerheit, wegh, en Leuen is:
3 ^ g^
b Waerheid,[
z H Van uw' droeuige Riuieren
3 g
H Diese vochtich ouerstolp,
p,
8 H. En de dorpels p ouer holp. p
Ot holp: p
39 Ha Eenicheit trad door uw' straten
b Eenicheid[
Kr straeten,
584 [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

4o Ha Die den Roouer hadd verlaten
b de
46 4 H Aende Willigen g geuest: eng
Ot gevest•
Kr gevest:
48 Hen)g Konden in't voorbij gaen vragen g
Ot vragen, g,
H Die v ui't de flauwte bracht?
54 )
SS H Wel hem in het eewich rusten,
Kr Wel hem
S 6 Ha Wilhem *hem s Ydie
v kusten
beuen ] *geuen
was het
Ot kusten,
ICI]
Wilhem [
57 H Wilhem die v uijt 1 het sand
Kr Wilhem I
58 H Steunden op sijn' trouwe hand,
Ot[ ]sijn
KI sin' j hand;
Ha Die v Vaderlijck omarmden,
b Vaderlick
Ot omarmde,
Kr omarmde;
6o H Die uw' aderen verwarmden,
Ot ademen verwarmde,
61 H Diese, seluer af geuoedt
6z H Voede met sijn herten-bloedt.
)
H Ot Voedde[ herten-bloed.
65 Ha Die soo menigh buren-vorst
S g
b Buren-vorst
67 Ha Maer hoe wierd v weer te moede
7
b werd
69 H Die den Hemel op v sleet,
9 p
H Voor uw' Voeten sae ht geuelt?
74 g g
75 H Hemel,
^ sprack P in v 'tbenouwen
6 H Is v 'tgroote werck berouwen
7 g
S 8 5 [711 AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

78 Ha Dijner Vrijheft wijt den sinn?
b Mijner Vrijheid [
8o H En ter haluer hoogd' geklommen
g g
si H Tegen 'tfeller ongeuall
g g
883 Ha Eewigh g Rechter ,l si'n 't dijn' l rechten
b
zijn 1
86 Ha Vroege g voor ten krijghe lg gaen, g
b
strijde 1
c trommel[
87 H End en sulstu hunne dagen
7 g
Ot End'[
9 8
H
[marge] g
Goliath
Ot [ontbreekt]
1 0 H Die

116 Ha Quam uw' kleenicheit veebassen verbassen,
b
kleinicheid
j
I I H En uw teere tegenweer
7 g
H Ot swaerste[
Ot u
II 9 H Maer uw' trouwe Broeder-Borers g
Ot [ I Broeder-Borgers, g
I20 H Vaderlijcke 1 Toeversorgers g
Ki
toeversorgers, g
I22 H
Op p een' teere Dauids hand;
I2 H Teer en onbedreuen beijde,
1,
I 224 H Soo si' l vande memme scheijde scheijd
Ot
scheide,
I2ó H Gingh g Hij
Goliath ontmoeten,
Ot
ontmoeten;
130 H Hart en handen naer om hoogh.
g
Ot Hert
I2 3 H Nae de voorbaet vande slagen; g ,
H Ot Na
i 33 H Vragen g 't s p rui lten
van uw bloed
,
bloed,
i H Sendtse na de Moore-mannen
35
H- Ot naer de
1 36 H Die de hengsten g in sien spannen p
0t
Henxsten
I 37 H
H Ota
b
1 3 8 H
3
Daer de Sonne-karr na rent,
naer
na
Sendtse naer het Auond-end,
1 3 8 H Sendse door de Zuider l Engd Ende
Ot Engde, g
141 4 Ha Vanden gulden werelt-kluijt l
b wereld-klui lt
16 H Voor een' afgestoruen vriend
4 g
i8 H Van Ora en wederuaren
4 ^
14 Ha En het welbeleid welbeleijdgewelt
b welbeleid
587 [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

II Ha Soo verr hebben hem de slagen
5 g
b Hem
I52 5 Ha Van sijn 1 Trommelen gedragen g g
b Si'n' l
Ot g edra gen
I S4 Ha Voor en achter sijn 1 ggeschutt.
b Sijn l
Ot geschutt eschutt
SSHa
Soo verr voelde men de voncken
voelde men Lr
b
telde men r L
1
H Ot telde men
S6
Ha Die sijn l ijsre handen kloncken
b Sijn l vuijsten[
1
OtSi'n' l
Kr [isr le
Kz Ys're
I H Uijt het Arragonsche stael,
5 7 l g
0t Wt
K2 U t
Y
1 S 8 Ha Daer hi hij S a en leerde dencken
Hij[
161 Ha Wat den Hemel door den slagh
g
b dat
I 6z Ha Van een' slinger al vermagh,
g g,
b all
I669 Ha Hoe hij daer sijn' sijn Vorsten-hand
Hij[ 1 Si'n' l
1 77o H Aenden voor-slagh g hadd verpandt, p
Kr verpandt; P
171 7 Ha Hoe hij daer Sijn l Macker-mannen,
b
Macker-mannen Macker-mannen, t
Vaendel-mannen,
c Macker-mannen
Ot[lSi'n' Kr Doe
i 7S Ha Hoe hij 't Noorder-nat verengde, g
b Hij Hi 't Noorder-natt
Sóó [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

I1777 H En sijn 1 stranden vloet op p vloet
H Ot vloed[ vloed
Ot sijn'[ l
vloed,
i 78 Ha Dé vermangelen g in bloedt; ,
b
vermangelen g
verstremmelen
H Ot verstremmelen bloed; ,
Ot Dé' bloed,
16-, bloed;
K2 Dé
I 79 H Bloedt den oogen g ui l t g eto gen
H Ot Bloed [
182 H Vanden ouerjaerden wrock
186 H Voor een' Oostenrijcker 1 sla slagh. h.
Door
I8 9 H En de laeste wonderen
K2 laetste[
I 9o H Sullen 'teerst verdonderen.
Ot [ I verdonderen:
12 Ha Van Sin onuer w aeckte sorgen
9 Sijn' g
b onuervaeckte
12 ^ Haa En den afgeronnen g trots
b In
r 94 Ha Van soo menigh' g aerden rots,
b aerde
0t
aerden
I 9S H Daer de Woluen achter schuilden
1
I 97 Haa En ontruckten van uw Vee; ,
b ontgrabbelden g
Ot Vee
Kr Vee;
I Mette woecker gingh betalen,
99 H ^g
Ot Met den
201 H a Met Oragnens g Vaendel-swaeijl
H Ot vlagge-swaeij, gg l,
202 H a Datter eeuwigh over waeij'< ».
g l^
H-Ot /1 Bieder [ ]
Ot [ ] waey':
589 [71] AEN DE VRIJE NEDERLANDEN

20 3 Ha Daer ghij hi' nu de snelle klaerheit
b klaerheid
20 Ha Van des Hemels helle waerheit
4
b waerheid
20 S Haa Onder 'tvredighe g ggebiedt
b gebie ebied
Ha Vande Vrijheit schijnen siet;
l schijnen ^
b Vrijheid
l
210 Ha Vrij ) en onbeslepen p ggaet.
b onbenepen p
Ot [aetgaet; •
212 H Rondom die ekro p te Steden, ,
H Ot uw'ekro g Pte
21 3 Haa En de Weluaert overstroomt
b Die[ Weluaerd
215 H Boomen, die om vruchten va

232 H Tegen klingen vreesen deden
K2 Tegen-klingen
233 Ha H
b
Tegen g sijn 1 < gelucki>> g ese gent
loot
Si'n l
H 0t
loodt
2 34 Haa Stomp P ggestooten sijn 1 en doodt
b zijn
1 doot
KI
dood;
2 35 H Hoe de vuisten 1 these dreuen
236 3 Ha Voor de Sine l zijn zij staen beuen,
2 37 Ha Die die trotse tong g geuelt g
b Doesi j haer [trotse
c Does'
238 Ha Met een, Vrede, groote helt,
3 ^g
b Tot
242 4 H 'Tnederigst ^ < g elaet» g toe broght. bro g .
26 4 H D

264 Ha a Met gemeene g handen vatten,
b 'Shemels waerhei

UITGAVEN
`Geleerde spreken veel maar Boeren se en 's meer, De beste School-vrouw is
p , gg
de dadelicke Leer.'
Wat begon g als een karakterisering g van een boer eindigt l^ aldus via twee uiterst
levendige g beschrijvingen l g in de directe rede in een algemene g beschouwing g over
de ware wijsheid.
)
Eijmael 1 8I 9^ I p D. 237 -2 `Aanteekenin g en' p p. 8 S -9 2 ^; Worp p Gedichten II, áp 3 1-34; 1-
Terwey Y9^ I o2 p 54-63 S43 (met annotaties); ^ Meertens 94^p44^ I 2 40-41, fragment gm4r.
1- o
met annotatie; Van der Heijden ) Spectrum 10 ^p p. 42-2 So
(met annotatie).
,
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XLa, 16 g Yg 2 fol. or- r . 3 ^ S 5 3 Fol. o S is het tweede blad van het
dubbelvel- 49So (afmeting: g 3 I2-18 7 mm . Ook fol. 51 S en z S vormen samen een
dubbelbladafinetin g en: 3 1 o x 202 mm . Fol. 5is
een enkelblad met een
schuin afgesneden grechtermarge (afmetingen: g 3 I2 X 91 2 tot 97 I mm.). Verdelingg
van de tekst:
fol. S^ or, regel g 1-8; fol. S^ o° regel g 9- 93^ 3 6; fol. 51 r regel g 37 -6 4^ fol. S^ 51 v, regel g 65-92;
fol. S^ 2 r, regel g 93 -12o• ^ fol. 52v, S^ regel g 121-148; fol, S 3 r, el 149-17o. ^ g
H Ot H heeft behoort tot de kopij p l voor de Otia. Het potloodcijfer p 1 naast de titel,
signaturen ^ en instructies voor de zetter (Dit innewaert r. I I ^ z . 9 wijzen daarop.
wijzen p
In lichtere inkt bracht Huygens Yg ook varianten en correcties aan. Zie voor een
samenvattende bespreking p g van de gehele g kopij pl der 'printen' p de pagina's503-511. p^
Ot Otia 1625, v. Characteres. Dat zijn printen', H r-G r
S^ zijn p ^ 4 3, p 47- S3.
K Koren-bloemen 1658, Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', r-S r
p. p 143-148, I I S siC .
K2 Koren-bloemen 1672, `Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', S er-[S41 r
7^ p ^,
p. 139-143.
DATERING H isedateerd: 1 .a bric. 2 . = 13 november 162 .
g 3 9 3 3 3
NOOT I Zie voor een systematische Y beschrijving l g hiervan Hermkens 99 I 2 Tweede
deel, > volumen I>p 47 -10 8.
VARIANTEN In H Ot heeft Hu Ygg ens de dialo en aan het be ^'n van de re g els gemarkeerd
door aanhalingstekens. g Alleen waar hij een kennelijke kennelijk fout hierin verbeterde,
deze aanhalingstekens g in het apparaat pp voor.
I H Hij is een Edelman, soo wel als d'aller eerste,
Ki
K2
[
] Edel man,[
] Edel-man,[
2 Ha Die in geen' Stadt en woonde, en, off hij't

4 Ha Een soon die om den kost sijn 1 Groote Moeder vilt;
b
Een soon die om den kost sijn 1 Groote Moeder vilt; F
Eenstloose ^ geback; g een ^ ongesoden g wilt;*
c Een Soon die om den kost sijn j Groote Moeder vilt;
Ot Groote-Moeder
Kr{sin' l
H In 'tspreken maer een half', ten zij bij ongeuall,
7 p ^ zij l g
8 H Soo braeckt hij wel een woord dat wijsen wijsenwel geuall', g
9 Ha Soo rispt p hij wel een vraeg die Letter-lui' uijt suijpen
hij g l 1 lp
b daer
Ot ri pst* Letter-lui'1
'
Kr K een' vlaegh daer Letter-Wen [uijt l
II H Hij Hi leeft gelijckmen g j leeft daer 't Leuen leuend is,
H Ot + leuen
i 3 H Tot

z8 H En 'tkostelick Genoegh; g , dat hebben andre min.
Kr and're
299 H Den sess-dagh g sweet hij ll uijt, uit van dat de Son te karr klimt
H Ot +
K3
Son te
K2 Son' te
3 o H Tot dat de

47 H Me denckt je 1 moetse zijn, 1 , en inden Hemel benje't, l
H -Ot seltse [
48 4 H We staender lang g te boeck; , en, , Troosje, 1 , noch ontken je't, l
H Ot stxnder [
Ot staender boock; , [
49 H Noch blijf ' klaer, > soo hard, , soo koel,
o Ha Al waer men hart en haert, , en Aenbeelt of en Oue, ,
,
Ambeelt Ove,
Ot As
S i Ha En slijpstien )p of en Pott; men suchjes 1 doen hem stoue,
b
him
S3 H Men traentgies ^ lengen g 'tsopp; pP,
en, , ofter vier ombrack,
H Ot trant 'es [
H Iou vierige versier ontsteeck

66 Ha Hoe sleeptet p logge gg ggoet
de biendere door 'tsand,
b
'tsand!
Ot door't sand! g
67 7 H De Waerheit wilder uijt, l all stinckt den aêm van 'tprijsen, l
Ot waerheid aêm van't prijse, pl
Kr a'em
68 H All dangst' danst' jck inde klei' l^'ken mocht niet taeijer l rijsen. l
Ot [ rise. rij se
7 H Verbij l de watering g is all men ei' lg hen sli' ck' l le
H 0t ei ghe
Ot Watering[
Kr ie ge
K2 eie g
7 3
H Klinck klare kleuer, Kind: Ick weet van huer noch pacht, p
0t
klare
Kr pacht; p ,
H Men eruen hoore mijn, gelicken ick 'tgeslacht:
74 l ^ g g
75 H Lett op p men Laen erreijs, 1 ^ hoe roijtse roijts na men hecke; ,
Ot Lan
78 H Om ijou, men Harte 'n te vatte voor sen

88 H Bin icker 't Heertgien of. Si' antwoord met de kaken.
^ l
Ot of:
K^ of. kaecken; ,
899 H Met glijdt gl een silure Trouw van sijn' l aen haren duijm; duim; l
KI een'
9 I H Of si' l half *crachteloos*. T'huij T'hui's derfts' hem sien en toonen; ,
Ot melaets van hand.
Ot s Y'*melaets
KI thoonen:
9 3 Ha De Brui' lgom binnens koijs; 1 , Daer vindt hij soo veel vreught, g
b {
Daer
Die
veel
vreu hd
voll
g
c Daer veel
94 Ha Als Alexander oijt l kost eijschen l van sij sin Ieugt,
b
Ieu d ^
H Ot [ eischen
Ot [ sin' j
96 H
H-Ot
Ot
99
zoo H
H-Ot
Ot
102 H
Ot
Kr
K2
En brachten niet te bedd als vier ontkleedde Liuen. j
[
[
saem
H Nu is hij dobbeld Man; Man; en 'tleuen van te voren
Liven:
l
Gelijckt hij bij een Doodt; soo kan hem Trijn bekoren,
1 hij Doodt; 1
Dood
een'
IoI Ha Soo reddert si' 11 sijn' ' stall; soo serpt ^ si' 1 vloer en Tin,
b
Tinn,
Soo klaert si' l Mouw en Tonn; ^ soo draeft si' lnaex sijn' sijn sin
Tonn,
I o6 H En heeft sijn 1 liefste schatt van achteren gelaên: g
KI sijn' l liefsten [schatt gela'en g
Io8 H Het veulen met het kalf sijn mannelick bestieren;
1
,
Ot Voelen
IIO H Des es Avonds v munt bij bijmunt, , en beide l botsen stijf. stijf
Ot
bei' l de
114 Ha
b
598 [72] EEN BOER
sijn
^
[
si'n' [
1
Op't KOSTELICKE MALL van't steedsche VEELDER' HAND!
P
VELERHAND!
l
J
l

I IH Kedaer, Ian Gouertse, se si' dat benne bouwens,
> > sij, ,
Ot Ke daer,
Kr bouwens; ^
I I 5 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot Ridiculum acri Fortius et melitls ma as lerilm ue secat res. Hor.
^ P q
116 H 0 rijcke l Lieuen Heer wat kost ) je 't g oet ^'en
houwens!
K2 hetoetien g [ ]
I 17 Ha g> Kedaer begett, dat staet, >g goud spellenwerck p op p zij, l,
b s Peldewerck
[ ]
H Ot staet,
Ot Ke daer
Kr start;, [ ]
I 19 H Kijck si' nouw mitten Hoep, m > l l ,
Ot Moolicke,
I2 H Laet kijcke wat je deckt, ick schatt je bide kuijue
24 ) 1 ^ l l )
H Ot Lae
I2 H Voor Molenare Wijfs; hoe is't mit Neus en Wang?
25 )^ g
126 Ha D'ien mach be Pock pett sijn, 1 > den andre slim, > of lang; g^
b magh l, zijn,
Ot langh: g
12 Ha^Well, hadd ick't niet esien ick hiet men Vaertgie ^ fluijten, l ,
b fluijte,
KI esien,[
131 H Still Trine-Moer, se hij, laet

I 3 S H T'en hangt ^him opte P schoer; en vrouw die half ehult is
H Ot 'Tien[
I 37 H Hoe hangt him 'tlubbe-tuijch 1 efommelt ouer ien,
Kr ]ien!
138 3 8 H 'Tis schier en heele webb, all mach het nimmend si
I 39 H 0 'tis en wondre krull van veulderhande laeghies, g
Kr wond're laeghies: g
140 4 H Al staetet bouen op Pg gelick men hemde krae ghies
Kr kraeghies; g
**
I141
4 Ha a All eueliens oo ^Trijn, 1^ of ick en Bijbel l hadd
b [All eueliens [of ick en dickeijbel hadd
l
Kr had
142 Ha a En nimmend nimmend sien aso et opper-blad.
4 pP PP
b liet him
143 43 Ha Siet nouw sen Manteltgie, ^ van ^panne,
buijte l rood as
b Man elt •e Panne,
K2 Man eltie
144 44 Ha Van binnen as en grass, g ^ voll sije l bont es espanne, p
b bon
Kr es panne: p
I 4S H Trijn, 1^ onse Domfine < P> die preeckten p op P en dagh g
Ot on gse
146 H^ Van 'tHemels Brulloft-kleed of 't dit kleur wese magh? h? g
Kr Brulloft-kleedt;[
147 47 H Ick houw ''en 1 biertgie, ^^ neen 't. Maer lett op P 't wammes tuit 'e lln,
Kr wammes-tuytgie; ^
148 4 Ha Hoe sluijttet 1 na den Riem, ^ lick 'tvoorste van men schuijtgie schuit 'e
jsluicktet
i 49 H En all fijn 1 l klatergoud g tot sni Pp ert ^es
versneen,
Kr versneen
IO H Ia heer hoe kostelick is 't mallen inde ste'ên!
S
Ot Ste'ên!
Kr Ste'en!
12 S Ha Trots trotser Keijseren, Kei wren haer ei lgen Woorun Wooning-wagen g wag
b eigen g
IH S 3
Is haer Victori-koets; ^ daer sien si' l van om laegh ^
Kr Victori-koets,
i Hg Of een geLauwert Vorst sijn' l slauen oversaegh; gh•
GOO [72] EEN BOER

I SS H En roepen p binnens monds, ^ Siet, Slauen, ghij hij sult steruen,
Ot sterven
Kr sterven,
I En 't Malle kostelick wel moeten leeren deruen;
S6 H ,
iH Begint het tijds genoegh: Wat baet hem ouervloed
S7 ^ tijds g g
I 5 9 H
Kr
'T is uijt 1 een' Boeren-lipp Boeren-li een hooge g less gesogen, g g
een'
I6o H Maer diese niet en
hoort be rl se met sin oogen:
>
g lP 1 g
H Ot [ I onthaelse door
[De regels 161 en 16z zijn in H-Ot marginaal toegevoegd.]
g 1 ^
161 H ontbreekt
H- HO Ot a Wie een' geraghen era hen geest g op pallen
voorvall slaet
Kr slaet,
162 H [ontbreekt]
H t Studeert in't groote Boeck, ter Scholen waer hij gaet.
0 g ^ lg
16 3H De Bedelaer sweegh still die o sijn' koten huckt

UITGAVEN
aanslag waaraan Maurits is ontsnapt. P De woordenstroom van de waard eindigt gt
in een voorstel op P het heil van de prins P te drinken.
0 Pdat moment voert de dichter zichzelf ten tonele. Hij 1onderbreekt
de waard
en formuleert een heilwens aan Maurits(r.49-55A). Vervol Vervolgens g gaat g hij
in
discussie met de waard na diens repliek p dat 'thert spreeckt p in den wijn' l (r. SS 55B).
Huygens Yg vindt dat maar niets. Als men een heilwens uitbrengtmoet
men dat
nuchter doen:
Geluck of ongevall g wordt toe noch af gedroncken.
Gesontheit wordt den Mensch, maer uijt geen kann, geschoncken, (r. 61-62)
Fraai is vervolgens de Pmanier waarop de dichter weer uit deze moralisatie terugg
in derint P komt. Hij Hij sluit zichzelf in bij diegene l g op pwier preken P de waard
zonder één woord te spreken p reageert g met een forse rekening g(r.
65-68). Daarna
gaat g het weer over de waard. Zijn portret eindigt in een grafschrift. g
E Ymael 18 9 1 ^D. p I 4, -16 `Aanteekenin g en' Pp. 69-84); Wo Worp Gedichten II, ,p 3 S - 3 6•
Colenbrander 1907, 9 7^P p. 134-144 met annotaties); Van ^ der Heijden, 1 , Spectrum I o,
p. 227-231
TRANSLITTERATIE
i8 vreemde. Huygens Yg verduidelijkte verduidelijkt later de eerste e.
eschoncken is slechts een gedeelte van een leesteken, een ? leesbaar.
62 ,
g g
OVERLEVERING
H , , , 4
Autograaf grYg Huygens, KA XLa 162 3 fol. S r- 3 S Twee enkelbladen papier p P van
3 I 2 X 949 194(oplopend tot i 8 mm. Verdeling g van de tekst: Fol. S3 r : r. 1-6
fol. S3 v: r. 7 - 3 6 ^fol. S4 54r: r. 37 37-66 en fol. S4°: r. 6 7 -84.
H Ot H is kopij PJggeweest voor de Otia. Potloodcijfer naast de titel, ^ signaturen, ^ ^vingers g
vooral op p fol. S 3 en de zetinstructie (Dit innewaert bij 1 regel 1 21, g 9, 7, , 69, 9, 73 en
77) duiden daarop. p In lichtere inkt bracht hij, l^ ook in deze tijd, 1 varianten en
correcties aan. Zie voor een samenvattende bespreking P gvan de gehele g kopij Plder
'printen'5o3-511.
p p
Ot Otia 1 62 S, Lib. V. Characteres. Dat zijn Printen', E2r-E 3 r , p. 35-37. 37.
Ot-e Errata achter in Ot.
2 r_
S p 3
r,
K^ Koren-bloemen 1 6 8 , ` Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen
Stede-stemmen', ,
p. 131-133.
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', R r-R2
p
r,
p. I29-131.
H is edateerd: i 6. a bris. 2 . = 16 november 162 .
DATERING g ^ 3 3
VARIANTEN
2 H Die inde schouw gekipt, g P^ en aenden haert gebroeijt g l is; ,
Ot
gg e roe Yt
[
Kr gebroeyt tY
602 [731 EEN WAERD

Hp, Van Koop, van Wellekom, , van Vrede van Geschill,
,
Ot en
Kr [ ]Vrede
K2 van
5 Ha Daer slemp p op P sluiten l will; ^ een Vincker uijt l sijn l stoepen,
b kan;
Ot sijn' l Stoepen p
Kr Stoepen, p,
6 Haa Die met een Rijnsche l Pijp 1p sijn 1 wiltbraed weet te roepen,
b wildbraed
Ot roepen; p^
Kr[P'ilp
K2 een'[ Pi'lp 6[marge] g
H [ontbreekt]
H-Ot Non hospes ab HOSPITE tutus. Ouid.
p
a7 a Een vrolick man om elt• g^al hadd hij hijsuchtens
sinn;
b Man
H Sijn Huijsgesin is vlott • in weijnigh' uren vlo

18 H Die doen hem 'tvreemde Wild tot in sijn fuijck fuijckbelenden,
in sine1 Kr belenden;
K2 tot in si•n' l
i H 'Tgeraeckter g 's Auonds in, ^ en moglick g 's Mergens g uijt, 1,
ICI mog'lick[ g uyt; Yt,
2I H Gebreeckter aen'tebraed g ^ valt opden p vissch te seggen se en
Ot +
23 H < *Die c*»Dat taeij om kauwen is: Hij heefter

3 6 H Hoe Embden gast-vrij g l raeckt; ^ Hoe MAURITZ 'tongeuall geua
Ot raeckt:
Ki raeckt;
H Van menigh' blinde laegh > elucki h is ontkomen,
37 g g g g
Kr ontkomen;
8 H Maer onlanx bij hand den Moordenaer ontnomen
3 l
Kr ontnomen,
39 Ha En 'tLand geschoncken g is: hoe dat hij 1 door een' Brill
b weereboren g
4 1Ha Hoe 'tChristenrijckx l geuaer g sijn' l dagen g van sijn' l nachten
b 'tChristenrijcks 1 { ]
Ot Hoes' Christenrijcks l
Die alles voor haer sien geuloden of geuelt,
43 g g
H Siet stuiten tegen 'tstutt van sijn beknoo t gewelt.
44 stuijten g ) p g
Kr beknopt
p
All waer 't een Almanach hij mocht niet wijder weiden:
45 hij )
Kr Almanach,[
46 H Maer waer belendt sijn praet? Mijn Heeren eer wij scheiden
4 l p l , l
Ki scheiden
Ha De voors poet vanden Vorst daer't Land soo veel aen leijt,
47 p )
b leit,
448 H Heel schelm of halluf Geus die, kick, daer tegen g zei l•
t.
H Ot halve zeit.
Kr die eens
49 H Leeft lang, g> leeft, groote >g Vorst, soo ^ lang g't uw vijand vijandknagen,
Ot ]uw'[
KI uw
o H Vw' vrienden troosten magh, wordt nemmermeer verslagen
S g^ g
51 H Die 't nemmermeer en waert, mijn' Ziele stemt `er toe,
Kr waert•
5S 2 H En keurt uw' laesten dagh g der Landen eerste Roe;
KZ laetsten[
S3
H Dan emmers in een Kelck die Koeien Koeije kon' verschricken
een'
KI j i u Yt
54 Ha En is noch vrienden vré ^ noch viands } *vloott* te lichten
b s p oet ^ *spoedt*[ p
*spijt*
H Ot vré a
vall licken
60 L731 EEN WAERD

SS Ha "Of Duits l land waer' geberght. g g Maer 'thert spreeckt p in den wijln:
b Of
H-Ot "Of
Ot ]wijn,
S 6 Ha "Soo wensch ick drinckende den Princen wel te zijn. n
b Soo
H Ot "Soo
6o H De Prin cen eijschen l s meer, ee ^men m dientse niet te gast: g
H Ot eischep
Kr meer;
65 H Geluck of ongeuall wordt toe noch af gedroncken;
S g g
Ot ontbreekt
K2 Gesondheit wordt den Mensch, maer uyt geen kan, geschoncken; = H 62
, yg ,g ,
6 2 H Gesontheit wordt den Mensch maer uijt geen kann eschoncken
Ot [een' g
Ki[ geen een ggeschoncken;
K2 Geluck of ongeval g wordt toe noch af ggedronken:
= H 61]
63 Hl Geneest een siecke vorst daar iemand droncken-doodt, >
Ot [emand yemand
64H Op p sijn l gesontheit g leght g in 'tbedd of inde goot? g
Ot sin' j
Ki light g in't bedd
65 H Wie sulcke Texten preeckt, en maticheit van leuen
5 p
Ha H In ombewijnde l vreught, g betaelt de Waerdt met schreuen, >
b onbewinde j
677 Ha En klaeght g dese dat de greep g p te diep pg gaet in sijn' sijn'Tess,
Klaeght g
69 H Geloof en kent hij niet, oft emmers geeft het selden;
9 hij ^ g
H Ot +
7o
H De liefde toont hij
meest aan wie daer meest derftgelden,
Kr[ I gelden•
771 H De hope P houdt hem o p^en siet hij hijmaer
een kist
Ot en*
Ot-e een
Kr een'
7 2 H En vreest Y s ggaet v

76 H Hij leert hem 'tReferei'n om eenen Auond Most.
7 1 l
77 H Hoe hooger g ouderdom hoe hooger g blos hem aengroeijt,, g 1
H Ot +
Ot hen* e aen groeyt, g o Yt,
Kr ouderdom, [hoe groeyt; g Y ,
K2 hem
78 H Tot dat hij steruende g gelijck l een ggrammen haen gloeijt. loeit.
799 H Gesteenten gaert g hij veel, al erftme'r weijnigh lg af,
Kr af; ,
8o H Robijnen Robijnen voert hij l meest met Neus en all in 'tgraf; g ,
01 in't graf, g
Kr ggraf;
,
"Daer spreeckt hij door sijn' sarck: D ie lieuer JVaerd als ast was,
si H p hij 1 ^
Ot Daer
8z H "Die voors ppoet
rekende hoe meer mijn huijs huij belast was,
Die
8 3 Ha
b
"Groot schrijuer, 1 ^ kleine klerck, verwacht hier sheren -da gh
,
'sRechters-dagh g ,
Ot Groot
84 4 Ha "Geboren v in 't geschreij, g 1^ gestoruen g in Gela Gelagh. g .
b geschrei,
h4]
[ondertekening en datering] g
H Constanter. 16.a 9bris. 2 3. Ha g. g
H Ot [Huyg Yggens haalde hier de datering en zijn naam niet door. Bij de andere printen
zijn Bij p
deed hij dat meestal wel. Hier vergat g hij blijkbaar te schrappen. pp Ik laat
onderschrift en datering ghier ook weg.] g
TESSELSCHADE
COMMENTAAR 0 Op28 oktober 1623 3noteerde Huygens Yg onder ggedicht 7I : valitudine parum P
ros pg era' (in niet zo voorspoedige ezondheid . Toen hij in diezelfde tij d
hij 1
uitgenodigd werd in Amsterdam de bruiloft van Tesselschade Roemers Visscher
en Allard Crombalch' bij te wonen, ^ overwoog g hij dan ook de uitnodiging af te
hij ^g
slaan, ook met het oog gp op het winterweer.
In eengedicht g van tien strofen van acht trocheïsche regels g met het rijmschema
1
aaaBcccB somt de dichter de mogelijke g l redenen om weg g te blijven o . blijven p
Sneeuwbuien (r. 17-24),lichamelijke lichamelijke zwakte (r. 25-32)en het winterweer in het
algemeen g (r. 33 - S6 houden hem in Den Haag. g
607 [74] TESSELSCHADE

Vanaf regel g 57 is het echter gedaan g met de excuses excuses. Ondanks de zwaar-
we gendheid daarvan kan de dichter eenvoudig gniet wegblijven. g l Huygens Yg neemt
de uitnodiging ^gaan. Hij Hij zal van de partij p l zijn zijn.
g is dan ook te beschouwen als één groot g understatement.
UITGAVEN Worp p Gedichten II ? p. 37^• Worp p 97 I 6^ p. S4 S - S (met annotaties); ^ Kaakebeen i 918
p. 99-i I oo (met annotaties).
LITERATUUR Smit 198o, 9^ pp. 114-115; Maria Tesselschade i 994, nummer 2 4.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, I6 2 3^ fol. S . SEen blad papier p p van 3I o x i 9o
mm.
Alleen de rectozijde 1 is beschreven. Vanuit de binnenmarge g loopt p een scheur
naar boven, gvan I2 regel tot reel g 44. Er is geen g tekstverlies door ontstaan. De
tekst is verdeeld in tien strofen van acht reels. g Drie strofen vullen één kolom.
Naast de derde kolom schreef Huygens Yg de laatste strofe met daaronder de
ondertekenin ondertekeningen de datering. g
Rechtsonder op p de ppagina in is een rekensom zichtbaar: 32 3 x 4 = 128. Deze
berekening g kan ik niet in verband brengen g met dit gedicht. g
H Ot In H bracht Huygens Yg ten behoeve van de druk in de Otia een enkele correctie
aan in een lichtere tint inkt. H is kopij plggeweest blijkens de formaatsignatuur ^ T6.
fol z 5 2.
0Ot Otia 1 62 S> `Lib. vI.
Van Als', > T 3 r+° ^p 151-152.
KI Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als', zk2 r+° . 2 -26o (foutief
S > >p S9
e a 'neerd: 263-264).
gp^
KK2 Koren-bloemen 16 z 'Achtste `A tste Boeck. g Men g ^3p elin 3pr+v,p4 h'81- 82 4
DATERING Huygens dateerde H: 1 .a Novembtis 162 .
Yg 7 3
NOOT I Zij Zij trouwden op p z6 november 16z 3 . Op pI november hadden zij zijhun huwelijk huwelij
aantekenen in hetuiboek p van Amsterdam. (Smits-Veldt I 994 p. 44).
VARIANTEN
[titel]
H Aen de selve, I onder Trouw.
Kr Onder Trouw, 1 Aen de selve.
K2 Aen de selve.
3 H Niet te spade
Ot [ ] spade,
8 H Die hij droegh
Ot [ ] droegh;
GOS [741 TESSELSCHADE

I2 H Se Seggeen
doet,
Ot doet;
I S H Daer ick rust en
Ot rust,[
z 3 H Somer-spreewen, p ,
Ot
Kr
Somer-spreewen p
Somer-spreewen, p ,
33 H Hadde Sonn en
K2 Had de
34 Ha Locht be begonnen g
b Lucht
36 Ha 'Tsoet gelach
3 g
b [ I gelacch
4 1 H 'Kwaer' geschapen g pen
Kr 'kWaer
42 H Uw' beslapen
Ot Vw [ ]
43 H Te begapen
Ot [ ] begapen,
48 H Van mijn' geest,
Ot [ ] geest:
49-5 6 Ha En 'taenschouwen
van uw trouwen
Hadd mijn trouw en
Woord vervult:
Maer 'tbeniden j
Deser tijden
Moest ick lijden l
Metedult. g
b En 'taenschouwen
Van uw trouwen
Hadd mijn trouw en
Woord vervult:
Maer'tbeniden j
Deser tijden l
a ick lijden
Moet M
l
mij vrijden l
a Metedult. g (
Vande schuld. r
609 [741 TESSELSCHADE
(

c Maer 'tbenijden
tijden l
Moet ick lijden
1
Metedult. g
Tsin j geen' g treken
Om te wreken
Woord te breken
Sonder schuit.
Sz H Met gedult.
H-Ot [ ]geduld
Ot [ ] geduld,
54 H Om te wreken
IC/ wreken,
55 H Sonder schalt.
H-Ot [ ] schuld.
62 H Alle vreesen
Ot vreésen
6 3H 3 Sijn lgeresen
H0 t Zijn geresen
64 H Uijt mijn bloed:
Ot Wt [ ]
Kr Uyt [ ]
65 H Kranckheit, lijden,
H-Ot Swackheit, [
66 H Winter-tijden
Ot Winter-tijden,
68 H Staet van kant,
KI kant;
H Ia ick, meen ick;
77 >
79 H Gae ick? neen ick:
Ot [ lick;
8oIa ick toch.
H
[ondertekening en datering] g
H Constanter. 17. 7 a Nouembri.r 16z 3. hag. g
H- 0 t 1623. 3
Ot MDCXXIII.
Kr [ontbreekt]
6 10 [741 TESSELSCHADE

[751
EEN BEUL
COMMENTAAR In derint p `Een Beul' geeft g Huygens Yg een portret p van deze gerechtsdienaar g
èn
zijn zijn mening g over diens werk. Tussen de bijna gelijkluidende g l regels: g
`Hij l is een Ambachtsman die niet en doet als recht' (r. 1),
`Sijn 1 Recht en is niet recht, ^ of 't moet'er ggoet bij wesen;' a (r. 336)
en `Si'n ^ recht en is niet recht al is het recht en ggoed.' (r. So
ontwikkelt zich Huygens' Yg visie.
In de eerste geciteerde versreel g constateert de dichter dat de beul een
ambachtsman is die alleen maar het recht uitvoert (met daarbij de connotatie
dat hij hij alleen een maar goed g doet). oet
Na een beschrijving b esc
l g van de gruwelen g van een terechtstelling, g^ de
tweede aan gehaalde
regel deel uit van de conclusie dat de manier waarop p de
beul recht doet alleen een maar goed g is, als het technisch naar behoren wordt
gedaan.
Tenslotte formuleert Huygens yg dat dit recht voor de beul niet langer g een recht isis,
oook al a klopt p het 1juridisch
en technisch, ^ als hijp hpersoonlijke l ggevoelens tijdens 1zij
zijn
werk zou toelaten. Hij 1 slechts een instrument.
In de vierre g eli ge
conclusie komt de dichter daar impliciet p op pterug: g Als je l
maa maar eens echt e t de mensen in het hart zou kunnen zien (door de dijk dij van het
heen),dan zou je zien dat de beul voor anderen is, wat anderen voor
zichzelf zijn. Voor iedereen is het eigen g hart een beul, ^ waaraangewetens- g
wroeging ^ knaagt. Er is eigenlijk geen mens te vinden (maar een op de miljoen)
gnaa l g p l
die daareen g last van heeft. De beul is met andere woorden het collectieve
geweten.
UITGAVEN Eijmael I 891, J. 22- 2 `Aanteekenin en' p. 8 -8 ; Worp Gedichten II, 1 9^ p 3^ g p 3 S p. 8-
p á 3 8-39;
Van der Heijden, 1 Spectrum I o >p p. 239-241 met annotatie); Zes ^97
ede rieten 1 6
p. 80- 91
(met annotatie).
LITERATUUR Strengholt i 6 p. IO .
g 97 ^ p 9
TRANSLITTERATIE
1 3 adelt Jcke Het eerstgenoteerde g adellicke wilde Huygens Yg veranderen in adelli ^cke.
De toegevoegde ' jplaatste hij hijabusievelijk abusievelij links van de i.
H Autograaf Huygens,KA XLa 162 fol. ° fol. 6r+ Door de strikt
3, S 4^ S
61 I [751 EEN BEUL
chronologische ^ ordening g en foliërin gder handschriften is tussen fol. 54 en
fol.6 S het blad met gedicht g 74 (fol. SS terecht gekomen. g Fol. S4 is een
enkelblada pier van 312 x I 94 (tot i 8 oplopend)mm. 95Fol. 6 maakt deel uit it
van een dubbelblada p ier p van I 357
2 x 190-198 mm. Fol. is blanco. De tekst
van hetedicht g is als volgt verdeeld: Fol. °: S4regel g I - I a; fol. S6 r: regel g II-40en
fol.6 S regel g 4 1- 54.

H Ot H behoort tot de ko pij l der Otia. De potloodnummerin gnaast
de titel
^ signaturen, ^ vingerafdrukken g (vooral op p fol. S6
en de zetinstructie: Dit innewaert
r.en 9 zi) bewijzen dat. In een lichtere inkt heeft Huygens Yg in H Ot varianten
en correcties aangebracht. g Zie voor een samenvattende bespreking p gvan
de
gehele g kopij pl der 'printen' p p 503 - 51i.
Ot Otia 162 `Lib. v. Characteres. Dat zijn Printen', F r -r
S^ zijn ^ 3 4 , p 45-47.
Kr Koren-bloemen 1658, `Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', R r_
S ^ p ^ 3
p. p I 33 -I 3S (foutiefgepagineerd: 11-i 4 43.
r
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', S r-Szr, >
p. 137-139.
DATERING Huygens Yg93
dateerde H: z I .a bris. 2.3. = z 1 november 162 .
VARIANTEN
H In de linkermarge g van fol. S4^ ° naast de beginregels van hetgedicht, noteerde
Huygens Yg verticaal:
Een

I I Ha Ten zij het scherpe P recht sijn sij oomen en haer' vadren
Ooms en Naere
H Ot Over-over
Ot sin' j
Vad'ren
12 H Gehoore van der Wieg; g^ soo voert hij in sijn' sijn adren
ad'ren
I Ha Het adellicke bloed, dat vander Princen gonst
3 ^ g
b adelli' cke
l
16 Ha Soo leert hij vander jeught l g dat Appelen Pp op p staken
b[ I jeu ghd
1 Ha Verdoemde hoofden zijn, en Leewen op een' brugg
1 ^ P gg
b verwezen
Ot h000fden*
I H Noch schrickt hem d'eerste Galg; en, iss'er bloed te tappen,
9 g> Pp
H Ot +
21 H 'K vergev' g hem 'twankelen, ^'tis kloeckere geschiet: g
H Ot +
22 H Door

2 Ha Van Godes maeckselen te sticken of te houwen,
,
b worgen[
34 H En soo veel' oogen g draegt, , Gemeente, staet en beeft.
Ot Gemeente,
37 H Of 't vreesen is hem 'tnaest, ^ en 't steen g e gejouw g ejl
gj eouw
8 H Op 'tkraken van een' stropp, 'tsagen in een' houw.
3 p ppr op g
Ot houw,
Kr ]houw.
Ha De Waerheijt, lijdt si' last, beknepen inde banden,
39 l^ 1 l ^ p
H Ot Waerheit,
440 H Begrauen g binnen 'theck van ijser-harde ) tanden tanden,
40 [marge]
H ontbreekt
Kr 4 xo ó$óvTo)v. Hom.
P ^
441 Ha En vindt geen' g trouwer vriend, ,gHem;
geen' machtiger als Hem •
vindt (r
b
kent
c vindt
Ot hem,
Kr hem;
H En leijt si' diep en dwars, en kan squalijckrijsen,
43 l l p ^ sijq 1
H Ot legt qualick
q
44 Ha Nijpts'er )p uijt 1 met Touw en Tang g en Rijsen, Risen
b Slaeti' lp ts'er
H Ot geesselt [Nijpts'er lp
Ot Slaet,
KI[eesselt g ^ Rijsen;
1
47 [marge]
H [ontbreekt]
Kr Vn Prince faict executer un mechant justement: l mais it est meu d'animosité plus p
que q du faict. L'oeuvre est juste ^ en soy. ^ Celuy yqui le faict, injuste injust neantmoins.
son regard, g ^ it est homicide. Ce n'est disje plus p un criminel, ,q qu'il faict
executer • c'est sonrochain P qu'il q tue. Plessis Medit. in Ps. Toi.
4 8 H En derft sin' j eijge ei' en lust in 's Heeren last verkoelen
Otei en g [ I
Kr verkoelen;,
49 H Soo haest en vindt de Wraeck geen g Herberg g in sijn l bloed,
Oteen' g
614 [7f1 EEN BEUL

S o Ha Sijn 1 Recht en is niet recht al is het recht en goet. goet
b rechtoed. g
Kr recht,[
1 Soo door den dicken dick van 'tveijnsen waer te deluen
H
S 1 1 1
H Ot 'tveinsen [ ]
5
2 H Hij Hi is aen andere dat ander' aen haer seluen.
Ot
selven:
S3 H Een ieders l Beul sijn l Hert, ^daer quelling q g ouer knaegt: nae
54 H Van dusenden maer een diet onbeknabbelt draegt.
H Ot Van't Millioen [ ]
Kr Van dusenden
K2 nauw
H
[ondertekening en datering] g
Constanter. I 2 i . a 9bris. 2. 3 hag. g
H Ot < >
[76] HIJ IS EEN TOLLENAER VAN ALLERHANDE WAREN
COMMENTAAR Dit zesre eli e fragment had mogelijk moeten uitgroeien tot een print over een
g g ^ g l g p
lommerdhouder'.I
UITGAVEN Worp Gedichten II
p ,p 39
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, KA XLa, 16 2 fol. 6°. Dit g Yg 3 ^ S fragment ^ van zes regels g noteerde
Huygens Yg75 onder het slot van Een Beul . In de fase dat hij de kopij p l voor de
Otia gereed maakte heeft Huygens Yg er een streep p door gezet. g Het is dan ook nniet
gedrukt 1 in de zeventiende g eeuw. Zie voor een van
samenvattende beschrijving
de kopij p l der 'printen' p p 5o3 - 511.
DATERING H is nietedateerd. g De plaats p op phet blad, ^onder gedicht g 7S dat van
21 november is, doet vermoeden dat het fragment gm op p of na 21 november 162 1623
geschreven g zal zijn. 1n
NOOT I Strengholt 1982, p. 96.
VARIANTEN
S Ha
b
Hij Hij is een ggroote Bie die woelende den kost gaert; g
{
I swermende
GI 5 [761 HIJ IS EEN TOLLENAER VAN ALLERHANDE WAREN

[77]
OPDE SELVE BRUIJLOFTREISE OVER HAERLEM
COMMENTAAR De vorm vanedicht g 74 vond Huygens Yg kennelijk zo aantrekkelijk dat hij in
dezeeriode p nog gtwee zulke gedichten g schreef: 77 en [78]. 7
Inedicht g 77 ggeeft Huygens Yg nogmaals ^ aan hoe graag g g hij l Tesselschades bruiloft ilo
bijwoont. Hij richt zich tot de winterse dagen g met het verzoek hun stormen
maar eens naar Maas en Schelde te verleggen gg , zodat hij l intussen snel over de
`Meeren' het Haarlemmer- en Leidermeer r. 14) 4naar
Amsterdam kan reizen.
Mochten zijn beden niet verhoord worden, ^ dan zal hij over de weg g en het
Spaarne, p ^ de ggolven van de zee c.. q de `meren' ontwijken. l
UITGAVEN Worp, p, II,p39 39-4o; 4^p Worp 97 I ,p 6 5 5-57 S S7 (met annotatie).
LITERATUUR Smit 198o, . II -1I
9 ,p 4 S
TRANSLITTERATIE
6i Neder vloeien ^, Boven de n staat een horizontale stree p waaraan ik geen
betekenis
kan toekennen.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XL a, 16 2 3, fol. 5 8. Een blad p papier p van 3 I o x I 9o
mm.
Alleen de rectozijde l is beschreven. Tien strofen van acht regels g vormen drie
kolommen van drie strofen. De laatste strofe met datering en ondertekening g
staat rechts naast de derde kolom.
H Ot Ten behoeve van de druk in de Otia bracht Huygens Yg in H een enkele correctie
aan. H is kopij plggeweest
blijkens
gsignaturen en inktvingers. g In deze fase bracht
Huygens Yg varianten en correcties aan.
Ot Otia i6z5. `Lib. vi. Van Als'. [T4]`1T4]", p. r 5 3 -r S4.
Kr Koren-bloemen 1658, S, `Vierde Boeck. Van Als', 21(2 v-2k 33,p v, p. 26o-262 (foutief
gepagineerd: e a 'neerd: 4, 26 S, 16 266).
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' 482.
7, g g , 3p , p 4
DATERING Huygens yg dateerde H 2 4 .a 9 bris. 23 3 - 24 4november 16z 3 .
VARIANTEN
[titel]
H Vertreckende ouer Haerlem, , Op p 'tVertreck; , tegen g den
Oosten-wind.
H Ot Opde p selve Bruijloftreise Bruijloftreis over Haerlem.
Bruyloft reise, Y Over Haerlem.
Ki re Yse.
3 H Vande vla vlagen g
Ot vlagen, g,
GIG [77] OPDE SELVE BRUIJLOFTREISE OVER HAERLEM

6 H Schijnt te binden
Ot [ ] binden,
Kr Schjint* [ ]
K2 Schijnt [
8 H Haegh op wacht.
Ot [ ] wacht;
II H Ouer Maes en
12 H Ouer Scheld:
IH S Ha ontbreekt
b T'mijner eeren
I H On e uelt.
i6 gq
Ot On e uelt:
gq
2 H rij Poel.
3 l
Ot Poel:
33 H

95
H
H Ot
[ondertekening en datering] g
Constanter. 24. 4 a 9bris. 2 33 . Hag. g
MDCXXIII
Kr [ontbreekt]
[78] AENDE HEEREN VAN ASPEREN, LIERE
COMMENTAAR De vormgevingva van gedicht g 74 en 77 vond Huygens Yg zo goed g dat hij die in
Amsterdam oop 26 november 162 3^de huwelijksdag l gvan Tesselschade, ^ no nog eens
gebruikte r 'kte voor een rijmbrief rijmbriefnaar vrienden in Den Haag. g Hij zegt erin zijn
Hij 1
vrienden Asperen, Lire `VanLiere,Yg
Mansart en Calvart" te missen. Huygens voelde
zich 'onder lawaaiige dedrinkendeg rinkende bruiloftsgasten onbehagelijk' gl en verlangde g
naar huis . 2 De e di dichter vraagt in de laatste strofe zijn l vrienden hem in een
`Rensche - n iewe i Pint' 3 te helpen P wensen dat de wintertijd wintertijdsnel voorbij zal zijn zijn,
zodat het `hoon sc weder' e r. I 1 hem 4 weer zal vol en. g Deze strofen beschouw
ik als een virtuoos vertoon van vormkracht.
UITGAVEN v Worp p Gedichten II, ,p 4 0- 4I.
LITERATUUR Smit 1980, p. II .
^p S
TRANSLITTERATIE
Huygens u ens verduidelijkte l de scheiding g tussen Sitt en en in H Ot met een verticale
streep.
[ondertekening en datering] g
Door slijtage
1 ge is de datering g van het handschrift nauwelijks nog gleesbaar.
OVERLEVERING
H Autograaf graf
Huygens, Yg KA XLa, 16 2 3^ fol. 59 -6o. Een dubbelblad papier P p dat alleen
aan de voorzijde (fo. is l S9 beschreven. Afmeting g in ggevouwen
toestand:
3 2 S X 20 Smm. De tekst is geschreven g in vier maal vier strofen van acht regels. g
H-Ot In H bracht Huygens Yg ten behoeve van de druk in de Otia correcties en
varianten aan. n H is kopij p ^ geweest. g Dit blijkt ) uit signaturen gn en vingerafdrukken
g
maar ook uit instructies aan de zetter. Naast de woorden IVi ^ ck (r. 44) en Rijsen ^
(r. 4SYgg noteerde Huygens: In cursief 43 Na de regels 9 en 96 gaf g Huygens Yg met het
woord ca calvuce l aan n wwaar
de overgang over an moest li liggen en tussen linker- en rechterkolom.
Bij l de overgang g g van fol. S7 1 naar fol. I 5S r. 12 3 -124: Rensche – n iewe ggaf
Huygens Yg in i de marge g duidelijk duidelijkaan wat hij hijwilde:
Dese n moet niet capitael p zijn, l^ maer
g eli' ^ck hier een weinig g af staen.
HHuygens u wilde wd de hik zichtbaar maken. 4
Ot Otia i625, `Lib. VI. Van Als', [T4]"-V2 =, p. '54-1 57.
GIS [7ó] AENDE HEEREN VAN ASPEREN, LIERE

Ki Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck, Van Als', zk v- z p. 262-264 (foutief
S 1 3 1p 4
e a 'neerd: z66-z68 .
gP^
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' z r+v 8 _ $
71 g g 13p 1p , 4344
DATERING Huygens Yggschreef dit gedicht te Amsterdam op pde
bruiloft van Tesselschade:
26 november 162 3
.
NOTEN I `Van Asperen' p moet een zoon zijn zijnvan Wessel vanden Boetzelaer (zie bij
ggedicht 3S 1 waarschijnlijk Philip P Jacob (ca. 1601-1652, zie Des Tombe 11969,
p p. 21 9 vl gg , . `Eiere' is waarschijnlijk Frederik van Eiere gestorven g in i6 S 91 broer
van Willem van Liere, Heer van Oosterwijck J (r. 48), 4 1 (zie Worp p Brie isselin g I
p. 6, i I 41 15 2, zie ook gedicht g 81 `Mansart' 1
is Jhr. Louis de Maulde, `Calvart'
is mogelijk g 1 Jhr. Levyn Le n de Calvart. Liere, Mansart en Calvart behoorden tot de
hofhouding van Pprins Maurits (zie Worp ^Gedichten ii, 1p 41 4met een verwijzing l g
naar Leupe P 18 7 0. Zie ook Tiethoff-Spliethoff P 18 99.
2 Smit 1980, 9 1p.
115.
3 Met een
C
hik
1
zie onder Overlevering.
4 Hierop p wees mevr. L. Hellin g a- uerido. Zie: Hellin g a-Tu Y nman 97 I I 1p. p10 3 -
104, n. 23.
VARIANTEN
titel
H Aende Heeren I Van As peren
1 Liere, Mansart ende Caluart.
Ot Aen de Heeren I Van A eren Liere Mansart 7 ende Caluart.
K2 Aen de Heeren I Van ASPEREN, LIERE 1MANSART
ende CALUART.
I H Lieue LIEVEN,
2 H Die, door 'tlieuen
3 H En 'tbelieuen
4 H Vande Ieught,
H-Ot [ ] Ieughd,
8 H Van uw' deught;
H-Ot [ ] deughd;
I 0 H Vrolick Mans hart;1
Ot hart,
I z H En een Helt
H-Ot [ ]Held
r6 H Uijt het velt;
H-Ot [ ]veld;
Ot [ ]
Kr [
619 [7ó] AENDE HEEREN VAN ASPEREN, LIERE

22 H Alle viere
H-Ot Waerde
Ot , ]viere,
24 4 H Minn, en eer'.
Ot Minn', eer':
3S Ha Wech g gedragen gen
Met een wagen g
Uijt l den Haeg g en
b Deser Dagen g
Wechedra g gen
Uijt den Haeg g en
35 Ot Wt den Haeg g en
KI Uyt[ Y
38 H Die 't vercieren
K2
ver ieren
4 1 H Verr' verscheiden
verscheijde
Ot verscheiden
Kr Ver
4
2 H Vande Wei' Weijde den
Ot Weiden
43
44
H Die ons leijdden leidden
H- Ot [ I leidden
H Na de Wijc Wick
Ot Iii Jck
Kr Dick,
45 H Daer de Rijsen
1
HO - t Rijsen
48 4 H Oosterwijck, l
H-Ot OOSTERWI JCK
9
Hg
Menigh' reijsen
1sen
H Ot
reisen
So
H Gae ick peijse eisen
Ot [ ]peisen
S I H treisen 'treisen, ,
S2 H Soeten

59 H V te vinden
6o H Haeck ick meest,
Kr meest;
6 5H Als 'tgeuoelen
S g
68 Ha Vande vreught, g,
b vreughd, g ,
69 H 'Kwaer' v allen
9
Ot 'kWaer uw
Kr
772 Ha Deser jeught; 1 g ?
b 1 eu ghd•^ Kr lg ' eu hd.
78 H 'Touerwinnen
8o o Ha No*o*t gelooft; g ^
b Noijt l [ ]
H Ot gelooft.
Ot 0 ggelooft:
8z H Door 'tvermogen g
K2 't vemogen* g
87 H Dat de < l»dwasen
7 g
89 H Gae ick leuen
9
o g, H Stadigh, euen, ,
91 9 H Still ^ en euen
K2 even,
H Ia 'tbenouwen
97 ^
1 o2 Haaen bestelen
g
b veruelen,
To 8 H Uijt het kruijs
1 1
Ot Wt
Kr U t
Y
I 12 H Van mijn' t'hui's; l^
Ot 0 thuys; s •^
K3 t'huys; Y^
TStadi T8 H h Stadig kraken
H Ot Stadich
TWel Zo H euall. Welgeuall
[7ó] AENDE HEEREN VAN ASPEREN, LIERE

12 H n iewe Pint,
,
K2 nieuwe
I 28 H Van Uw' Vrindt
H Ot Vrind
^^
OtUw Vrind
Kr uw vrind.
[79]
K2 uw'
[ondertekening en datering] g
H C.H. [De initialen in cursief, ^ dooreen ggestrengeld.] g Constanter.
Amstelodami, ^ 26. a die Novembris ^ qnuptialis P Tesselschadx 162 [1623]
H Ot C.H. I Amstelod. 162 3
.
Ot C.H. I MDCXXIII.
KT [ontbreekt]
VIER EN VLAM
COMMENTAAR Op p de bruiloft van Tesselschade heeft Huygens ygenleren
Machteld van Kampen 1 r
kennen, een nichtje van de bruid.' Hij Hijwerd verliefd op Phaar en schrijft, l^terug gin
Den Haag, g^ I2 december 162 een lange rijmbrief aan Tesselschade `'om
op 3 ^ g 1
voors praeck bij Ioff. Machteld van Kampen'. P
Zijn brief van 266 trocheïsche versregels g begint ^ Huygens Yg met een aanspreking p g
waarin hij in tweede instantie zijn vondst uit zijn vorige gggedicht
aan
Tesselschadeo 74 nieuw P opneemt: p
Tesselschade die uw'ade g
Hebtevonden g niet ^ te spade p (r. 34. -
Hij vraagt ^haar of ze nog gweet hoe er om haar gunsten geworven g werd, toen zij
nog g alleen was en of ze nog gweet hoe heftig gde verliefdheid kon zijn. zijn Na deze
inleidingdie Tesselschade in de juiste juistestemming gmoet brengen, g^verzoekt
Huygens Yg haar om drie woordjes van voorspraak bij Machteld van Kampen, drie
woordjes P bij P
`toover-woorden' r. 2 33).
Het eerste `woordje' 'woordje' behelst een uitvoerige, af en toe
absurde, beschrijving 1 g van de verliefdheid van de `Hae gsche herder' Huygens Yg
r.o-86 3 . Na een intermezzo waarin Huygens Yg Tesselschade vraagt waarom zij
hem op p haar bruiloft heeft genodigd g g met al deze gevolgen g g van dien, , volgt v het
tweede `woordje': g een lange popsomming g van YHu g ens' kw` aliteite n . zijn i n lggebrek
aan uiterlijke schoonheid, ^l zijn armoe, ^l zijn ongeletterdheid, g ^l zijn onvolkomen
sterrenkunde, ,l zijn muzikale ggestuntel,zijn ^ onbeholpen Pe
dichtkunst (r. I2 3 -210 n –
samengevat g'woordje' – r. 211-2 Het 3 o). derde `woordje' zouden, als , de twee eerdere
succesvol schijnen, 1 ^ de woorden moeten zijn waarmee Alard Crombalck háár a
veroverde. Hierop p volgt een afweging ging van de kansen, positief , p en negatief g Huygen Yge
s
besluit hetedicht g met de samenvattende regel: g `Vrae haer, ^ of si' 1 will, of niet?'. et..
Ditedicht g werd beantwoord door Hooft. Hij Hijtemperde p Huygens' Yg `Vier en
Vlam' met een `Koelte van antwoordt'. 2 Menaat g ervan uit dat Hooft dat deed
622 [791 VIER EN VLAMM

UITGAVEN
op p verzoek van Tesselschade.3 Ik twijfel daaraan. Het komt mij mijwaarschijnlijker waarschijnlijke
hier te spreken p van een spel p tussen twee dichters naar aanleiding gvan
een
bruiloft die zij beiden hadden bijgewoond lg en waar de Haagse g herder inderdaad
verliefd zal zijn l ggeworden. Huygens' Yg ggedicht
zal eerder voor Hooft dan voor
Tesselschade zijn ggeschreven. De toevoeging ^g `niew- getrouwde'
in de titel,
de herhaling g van regels g uit een eerder aan Tesselschade gezonden g gedicht4, g
maar vooral de inhoud van de rijmbrief, 1 ^ duiden daar mijns mijns inziens o p.s
Huygens Yg schreef bovendien zelf onder de oudste versie in het handschrift
`Om den deun'.
Hooft vond Huygens Ygg`Vier en vlam' niet zo geslaagd g en hij nam Machteld van
Kampen p in bescherming. g Huygens Yg moest maar eens duidelijk maken of hij het
meende of niet. Bij nader inzien wenste Hooft Huygens Yg zijn zij reactie toch niet in
zijn geheel g te sturen. Hij lggeeft daarvoor het argument ^ dat Tesselschade het,
twee maanden na Huygens' Yg gedicht, g ^ nog g niet gezien g had. Zij 1 immers zou er
haar naam aan moeten verbinden. Het antwoord zou toch – in het spel p tussen
beide heren – zogenaamd g van Tesselschade komen?
In een brief van begin februari 4162 werd Huygens' Yg verzoek om toezendingg
door Hooft afgewimpeld:
De rijmerij oft revelkal daer UE van ggedenkt is mijn 1 harssen ontsnapt; p^ maer
noch mijn handen niet. Ach wat noodt UE deese dochter ten hoof? t en is `er ^een
maxel
nae. `T is eengeboorte g die ick liever te smachten had als te echten: ende zij is
noch onder de ooghen g van haer peet p niet geweest, g daer ze den naem af hebben
zoude. 5G
Hoofts reactie heeft Huygens Yg pas p in 16 7I in zijn geheel g kunnen lezen in de
uitgav uit ave van Hoofts Werken.
Huygens Ygg moet zelf nogal gecharmeerd g geweest g zijn zijnvan zijn eigen g gedicht. g
Hij heeft er een bijna kalligrafisch afschrift van laten maken h ^dat hij later bij hij 1
de kopij p l voor zijn Otia voegde. g Hoofts antwoord had hij graag g g ook opgenomen. pg
Omdat Hooft daar niet in toestemde en eenpoging pg 'n via achterneef Jan van
Baerle ook niet lukten besloot Huygens Yggalleen
de laatste regels ervan te laten
drukken. Hooft had hem die in zijn zijnbrief van begin ^ februari meegedeeld. g
Hi Hijnoteerde
er wel bij 1 dat het hem speet p voor de 'Beminners van 't dichten' dat
hun het antwoord werd onthouden dat Hooft `hier op pgp es eelt' had.
In de kopij p l van zijn gedicht g wijzigde l g Huygens Yg de achternaam KAMPEN eerst
in MAPKEN en later in KAPNEM. 8 Zijn 1 verliefdheid was over, ^ het spel p was uit.
Door haar naam in een anagram ^ enigszins g te camoufleren, ^ werd dit gedicht g
Publicabel voor een groter g publiek. p
Wo Worp Gedichten II, ,p4 2- 49, ; Worp p 97 i 6, p 57-65 57 S (met annotatie); Proeven II II,
p. p 81- I 44(met manuscri tolo p ^'sche aantekeningen, g , varianten en woordd
-
verklaringen); YTu nman en Van der Stroom, ^nr. 196. 9
LITERATUUR Worp p, Briefwisseling i nr. 2 i S, 2 16 en 43> 438; Van Tricht, BriefwisselingHoo i
brief 203 3 en 20 4, • Strengholt g i 97 6 ,p p. 88; Smit i 9 80 ,p p. 115-116; Mieke
Smits-Veldt 1994, - o
994, p 49 S
623 [791 VIER EN VLAMM

OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg , KA XLa , 1623, fol. 61-62. Een dubbelblad papier p p gevouwen g
tot vierpagina's p ^ van 31 0 x 20 S mm. De buitenmarge g is zeer aan slijtage l g
onderhevig. g Vooral bij de laatste pagina p^ heeft dit tot tekstverlies geleid. g De
tekst ,g geschreven in twee kolommen is als volgt verdeeld:
fol. 61 t: regel g 1- 38 en r. 39 - 7o
Huygens Ygg noteerde de 3reels
tot en met 16 in een later stadium rechts naast de
rechterkolom. Ook de regels g 9i
tot en met 22
schreef hij later en wel tussen de beide kolommen in. Met verwijstekens verwijstekensvoegde g
Hu Huygen ens ze in de tekst in.
61 regel g 71-1 o 4en
10 5 -138,
fol. 62r: regel g7
1 39-1 70 en I1 7 1-202,
fol. 62°: regel g 203-236 en 2 37-266.
hH Kalligrafisch g afschrift van H KA XL a ^ 162 3^fol. 6 -66. 3 Een katern van twee
dubbelbladena pp ier in ^ gevouwen g toestand 1 3o x 1 0 9mm. Verdeling gvan
de
tekst:
fol. 633 r: r.1 -2 S? • fol. 633, v, r. 26-8o, • fol. 6 4r: r. 81-I 3, 8• fol. 6 4°:
r. 139-196; fol. S6 r : r. 197-236; fol. 6 S r. 2 37-266.
hH-Ot In de fase dat Huygens gp de kopij l voor zijn Otia gereedmaakte bracht hij in hH
zijn g 1
aanvullingen g en correcties aan. hH is kopij plggeweest
voor de Otia. Formaat-
si signaturen, naturen het potloodcijfer p 1 linksboven op p fol. 63 r, vingerafdrukken
g
o pfol. 6 S r+° zeer duidelijk) 1 en zetinstructies duiden daarop. p Zo noteerde
Hu Huygen ens naast de titel:
Titel behoeft dus breed niet uit j gesett
te Maer aldus; aldu [Volgt
de titel zoals onder de varianten hH Otb isenoteerd. g
De instructie Dit innewaert treffen we aan op p fol. 64r 4 (bij 1 regel g 3, i i op pfol. 64
(regel I43, 1 S S . Verkort tot Innewaert op p fol. 4 6 °reel (regel 16 3, I7S, i 91 en fol. 6 S r
(bij l regel g 2 i . Naast de toegevoegde reel uit Ovidius onder het gedicht vinden
3regel g
we op p fol. 6 S° de instructie; In Ca italen. Naast de versregels g uit Hooft (fol. 66
vinden we Dit in Casi J r, 3) en Ca itaalt g iens (laatste reel g naast het woord
Vastae .
Op fol. Yg 66r maakte Huygens een berekening. g Verticaal, , iets boven het midden, ,
aan de binnenmare g, staan onder elkaar een S)
en een 2. Ernaast staat een som ?
van drie reel: g Boo
7.13
>792.7
Het hoe en waarom van dezeetallen g ontgaat g mij. 1
Ot t Otia 162 S, `Lib. vI.
Van Als', , 4 r- ' ,p134
p. 129-138 . i foutiefgepagineerd: I 18 .
K1 Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als', zdr-z ° p. 22 - 2 S , , g, p S 34 (foutief
gpgt e a 'neerd: 237-246).
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h.' m r- 7^ g g 333, nr p 461-465.
DATERINGG Huygens Yg dateerde H I2. a robris. 2 3 . = I 2 december 162 3 .
624 [791 VIER EN VLAMM

NOTEN Ii' Z wa was de dochter van Cornelis van Cam Pen en Catharina Queeckel, ^1 zij
woonde in de Warmoesstraat te Amsterdam. Ze overleed voordat haar huwelijk,
met een ander r ddan Huygens, Yg ^ kon worden voltrokken en werd op p 1 3mei
1626
begraven g (zie: Proeven II ^ p. P 108 en iii). 1
2 Proeven II. p108-I • 44^ Tuynman Y en Van der Stroom, ^nummer 1 96.2.
3 Proeven II. p10 • 9, Smit 1 99, 80, pp. 1 i • Smits-Veldt 1 994, - 0.
S, 994, p. 49 S
4 Zieedicht g 74 , r. 1-8.
5 M1e k eSmits-Veldt S s- I 994, p. 49) noemt het `dit nogal g zelfgerichterijmvuur-
g chte ri'l
werk dat toch meer mee een uitdaging g leek tot weer een literair spel p dan dat het blijk 1
gaf af van serieuze gevoelens.'
6 Van Tricht h16nr.2o.
97 ^ 3
7 Van Tricht h 1976, 97 , nr. 20 4. Huygens Yggontving deze brief in Londen op P To maart
162 4. Van Trichts h transcriptie t p van het jaartal is onjuist. Bovendien luiden r. 4 en
5 in het handschrift UBA 28 0 : `het ggedicht van de coelte tegen g Vier en vlam'
de coelte tegen ^ is in de linkermarge g bijgeschreven).
8 De suggestie gg in Proeven ii, ,pp. I26 onderaan, ^ dat dit anagram g op p te vatten zou
zijn zijn als `kap(pe)n em encl.hem = elimineren hemde naam)' moet als te
as
spitsvondig P g verworpen ^ worden.
VARIANTEN
Ha
[titel]
VIER EN VLAM. Aen off. T. Visschers, niewgetroude I met S r. Allard
b
Krombalck 1 om voorspraeck p bij Ioff. 1 Machteld van Kampen. p
VIER EN VLAM. Aen off. T. Visschers , niew g etroude met Sr. Alard
[Krombalck om voorspraeck p bij lIoff. Machteld van Kamen. p
hH VIER EN VLAM. AM Rijn]Aen Joffrouw Tesselschade Visschers, ^ niewgetrouwde g
met r S AAlard . ar Crombalck. Rijn] " om voorspraeck P bij 1 Joffrouw Machteld
van Ca en.
hH Otd VIER EN VLAM. "n l Aen Joffrouw Tesselschade Visschers ^ niew getrouwde
met et lard Crombalck. [lijn] ^ om voorspraeck p bij ^ Joffrouw M. van
KAPNEM.
b VIER EN VLAMM. [lijn] l Aen off. W Tesselschade Visschers, ^niew-getrouwde; g
,
om voorspraeck p bij l Ioff. w M. van Kapnem. p
Ot VIVIER IE EN N VLAMM. V Aen o Tesselschade Visschers nieuw-getrouwde; g
,
Om vooripraeck yb
Io . M van Ka nem.
Kr Aen Jew. Tesselschade Visschers I Nieuw-getrouwde; g ,
K2 Aen Joff.w TESSELSCHADE VISSCHERS INieuw-getrouwde; g , Jock.
2 H Onlanx Mae gd, en onlanx Vrouw,
,
hH vrouw,
hH-Ot Vrouw,
3-6 Ha a [ontbreekt]
b p Tesselschade die uw'ade g
Hebtevonden g niet te spade, p ,
Hebt verbonden, niet g, te vroeg,
Vande wonden die hij droeg. g
62f [791 VIER EN VLAMM

7 Ha a Hebt hi' gl noch in 't niewe leuen
b 13

22 H Die de Min ten Doele staen,
hH doele
hH-Ot Minn
2 Ha Leent mi' een der toouer-woorden
3 l
b dri'l
hH-Ot toover-woorden
2 S Ha
b
Een aen't schoone Kamper-hooft p
Drijl
hH-Ot ....-hooft
Ot ....Hooft
Kr Lauren [ I
26 H Dat het mijne van mij rooft.
hH rooft
Ot rooft,
Ki rooft,
28 Ha On-uoorsiens hebb deruen naken,
b On-voorsiens
29 Ha Off het vier dat blaken most
9
b Oft
3o H Blaken sonder branden kost.
hH zonder
3 I H Seght g haer. Wie? Oh! vraeght g niet verder.
hHa Leght* g
wie?
b Seght g
K2 verder:
3 2 H Seght g haer, ^ Hoe een Haegsche g herder,
hH

40 H Op sin' wederliefde munten,
Pj
hH muntten
hH-Ot munten
42Ha Om van hen met min te zijn,
n l,
b hun belonckt
43 H Endelick de fierer schichten
hH Schichten
44 Ha Van haer' ongemeene g
lichten
b
1 j ongemeene
ilmeer als staende k
c ongemeene
46 H D'onuerwonnen borst te bien:
hH D'onverwonnen bien:
Kr bi'en:
47 H Daer sin' j herssenen af davren
hH hersenen
K3
dav'ren
4 8 H Euen als de langste g klauren,
hH Even als de opengelaten
hH-Ot langste g klavren
Kr lanchste* klav'ren
K2 lan gste
So Ha Van een dichte Noorder-vlaegh; g^
b In
hH een'
Ot een Noorder-vlaegh, g,
Kr een' Noorder-vlaegh; g^
S
i H Daerom nu sijn' kortte nachten
Ot Daer hem [nu
52 H Swart' historien van klachten,
54 H Nachtsgelijck g 1 geworden g zij zijn; 1^
Ot Nachtselijck g 1
zijn,
Kr Nacht zijn; l^
K2 Nachts- gl eli'ck
5 6 H
hH a
hH-Ot
Aenden A

59 H Soo beduijslen hem de roocken
hH-Ot [ ] beduijzlen [ ]
Kr [ ] beduyz'len[ ]
6o H Soo en zijn sijn' oogen schier,
hH [ ] sijn zijn' [ ]
hH-Ot [ ] zijn sijn' [ ]
6 z H Soo en Bien sij niet als vier.
hH [ ] sijn [ ]
hH-Ot [ ]lien[ ]
Ot [ ] vier:
6 3 H Soo en kan hij niet bepeijsen,
hH-Ot [ ] bepeisen,
64 H Schoon ten ende van sijn reijsen,
hH [ ]zijn[ ]
hH-Ot [ ] sijn reisen,
65 H Schoon bij Zuijden 'tZuijder Meer
hH [ ]hij Heijden*[ ]
hH-Ot [ ] bij Zuijden [
66 Ha Schoon den voorsten voet op 't veer,
b [ ] de [ ]
c Met den [ ]
67 H Wie hem, van het IJ gescheijden,
hH-Ot [ I gescheiden,
Ot [ ]hem [ ]
68 H Overtoouert heeft tot Leijden
hH Overtoovert [
hH-Ot [ I Leiden,
69 H En de Schipper die hem bracht
hH [ ] schipper [ ]
hH-Ot [ ] Schipper [ ]
7o H Staet en bedelt om sijn vracht;
hH Staeten [ ]
hH-Ot Staet en [
Ot [ ] sijn'[ ]
71 H Veerman, segt hij, weest te vreden,
hH [ ] Segt [
72 H Loon voor arbeijt staet in reden,
hH [ ] arbeijdt Staet[ ]
hH-Ot [ ] arbeid staet [
629 [791 VIER EN VLAMM

73 H Maer de reden maeckt geen schalt
hH [ ] schalt,
hH-Ot [ ] schuld,
Ot [ ]geen' [ ]
75 H Schaemte weijgert v te wenschen
hH [ ]u[ ]
hH-Ot [ ] weigert [
76 H Heele vracht van halue menschen,
hH [ ]halve [ ]
Kr [ ] menschen
77 H En den mensche die ghij Biet,
hH [ ] Menschen[ ]
hH-Ot [ ] de [
Ot [ ] Mensche dien[
8o H Daer haer 'tlieffelick bevloecken
hH be*c*loecken
hH-Ot Ot
bevloecken
83 Ha Uijt mijn' borst heeft heeten scheijden;
3 l mijn' l
b de
hH-Ot scheiden;
01 Wt
Kr UYt
84 4 H Herte, se komt voort, na Leiden Leijde
Ot Leiden
Kr Leiden,
85 H 'T elt mi' noch een halue vracht
S g 1
hH halve
Ot een'
86 H 'Telt hem 'tleuen die v wacht.
g
hH u wacht:
87 7 H Schaetgen^ se ghij hij dat ick mijmer?
1
hH
hH-Ot
mijne*?*
1
mmer? il
KT Schaedtgen, g,
88 H Dat vergeeft men aen een Rijmer;
g l
Ot een'
899 H Komt "'t l met een suer besien
hH meteen suer-besien
hH-Ot met een
630 [791 VIER EN VLAMM

90 H Aen een Minnaer oock verbien?
Ot een'
Kr
verbi'en?
9 I H Voeght g het rijmen, l , en het minnen,
K1 K Voeght,[ g ,
5 Hen En mijn mijn on-eruaren oogen, g,
hH
Ot
onervaren
mi'n' l
Kr
oogen; g
96 H Dunckt v dat hij l min medoo gen
hH u
99 H
_Ot Maer bedenckter bij, l , vriendinne,
Vriendinne, ,
Kr
bedenckt'er[
I 00 H Waertoeuam't q v inden sinne
hH [ u inde
Ot
in den
101 H D'onbedacht' onnooselheijt l
hH onnooselheijt, 1
hH Ot onnooselheit,
K2
,*
onnooselhied,*
onnooselheit,
102 H
. ,
Van mijn' tegenwoordicheit
l g
hH
tegenwoordicheijt
g l
hH-Ot Ot tegenwoordicheit
g
IO 10 3lH
Uijt de veile rust te halen
Wt, halen,
Kj U Yt
106 H
hH-Ot
T'uwen luijste luister hadt ontboon?
T'uwer luijste* l ontboon?
T'uwen luijster l
IO 7 H Uw' beleeftheit doet mij steruen,
^
eeftheijt[ hH l sterven,
hH Ot beleeftheit
Kr
sterven;
I o8 H D'eerste steen van mijn bederuen
^
hH
bederven
IO 109 H Heeft uw' gunsticheit geplant. ^ gp
hH ^nstichei'lt
hH Ot
gunsticheit
631 [79] VIER EN VLAMM

IIO H Vijand-vriendelicke , hand,
hH Vijandvriendelicke
1
hH Ot Vijand-vriendelicke
1
I I I Ha Hebthi' d'eerste door ontsloten
gl
b Door
hH door
KI deur
I I2 H Om mijn broose borst , te blooten,
hH blooten
Ot mijn' , blooten,
KI blooten; ^
114 mijn' H Die mijn' Vrijheit l heeft geuelt, g ,
hH
hH Ot
vrijheijt l
vrijheit l
gevelt, g ,
Kr gevelt; evelt•
116 H D'eerstelaester toe te rusten
p
hH plaetse laetse*
Ot plaeste laester
I H Ouer d'eerste Minne-kneep
p
hH Over
I 1 9 H Oh! of oock die hooger g stralen
Ot hoo ger'
I2o H Tot medoogen wilden , dalen,
hH meedoo gen
hH Ot[ medoo gen
121 H En de voedster van mijn pijn pl
Ot mijn' l
122 H Mijn' l ggeneester
> 1
b 'Tisser
12 H En de statelicke vreugt,
,
hH Ende
hH Ot En de vreugd,
g,
632 [791 VIER EN VLAMM

1 3 o H Palen aende tweede jeugt.
hH-Ot [ ]jeugd.
Ot [ ] jeughd:
1 33 1 H 'Twelgeuall g van schoone leden
hH 'Twelgeval g
Hh-Ot +
I2 H Schreef hem niemand toe met reden
3
hH nieman

I 47 Ha Matigh g leren, ^ matigh g ploeghen, P g ,
b Weijnigh J ^ leeren weinigh ^ [ploeghen,] ^ ,
c maei'en 1 [ ]
hH Weinich weijnich 1 p ploegen g
hH Ot
Ot
Weinigh g maeijen, 1 ^ weijnigh J g [ ]
P loe g en,
148 4 Ha Klein 1 besitt en groot g genoeghen, g g,
b in
hH genoe g en,
hH Ot Klein
I H En dat Middelmatigh veel
49 g
hH middelman hg [ ]
hH Ot Middelman h Veel
g
Io 5 H Sijn lggeuallen tot sijn l deel; ^
hH gevallen
hH-Ot Zijn 1
1 5 1 H Maer sijn 1 Kampenschegedachten g
hH Kampensche P
hH Ot si'n' 1 Kapnemsche p
Ot]Kapnemsche
Kr niewe Min-gedachten g
152 5 H Heele dagen, g, halue nachten nachten,
hH
hH Ot
dagen g halve nachten.
dagen,[ nachten, ,
I S3 Ha Sijn l si'n' 1 schatten in 't gemoet g
b
hH
Zijn 1
Si'n l
hH Ot Zijn 1
IH 54
Daer hij J Rick Rijc af heeten moet.
moet, [in ^hH abusievelijk l tweemaal geschreven.] g
2 aff[ moet,
b moet.
I H Voorraed van gegeten lettren
SS g g
hH voorraed
hH Ot + Voorraed [van
Ot lettren,
Kr Vorraed* lett'ren,
I6 5 H Om Geleerde t'ouerschettren
hH
Ot
geleerde
t'overschettren
t'overschettren,
Kr t'overschett'ren,
634 [791 VIER EN VLAMM

I 57 H Schuijlter weijnigh in sijn hooft;
hH Schrijfter* [ ] hooft,
hH-Ot Schuijlt'er [ ] hoofd,
Kr [ ] hoofd;
I 5 8 H Waer' het evenwel geldooft
Kr Waer [ ]
161 H Maer met hope van gena,
p g
hH [ hoo e
P
16 3 H Sterre-stocken aen te stellen
hH
Sterrestocken
hH-Ot +
Ot stellen,
I 64 H Om de fackelen te tellen
hH [ ] Fackelen[ I tellen,
16671 Ha Sijn ggesifte wetenschappen pp
b Zijn[ 1
hH a ontbreekt
h HOta Sijn ggesifte wetenschappen pp
b Zijn[
l
168 H Die sijn' herssenen ontsnappen, pp ,
hH a ontbreekt
h HOta Die sijn' herssenen ontsnappen, pp ,
1 7o H Wei' lgeren haer vier soo hoogh; g ,
hH Ot Weigeren g
I2 7 H Sijn l de doelen van sijn l weten weten,
hH-Ot H Zijn[
1 73 H En de sterren die hij l schiet schiet,
Kr schiet; ^
I 74 Ha Hooger Hem'len kent hij niet. •
b [ ]Hemel [ ]
Ot Hooger'[
1 7 5 H Stemme-streeling, snaren-krabbling,
hH-Ot + [ l
Kr [ ] snaeren-krabb'ling,
I 76 H Is een konstelijcke brabbling
hH [] een' [
hH-Ot [ ] konstelicke [ ]
Kr [ ] brabb'ling
635 [791 VIER EN VLAMM

177 Ha Die mijn handen en mijn keel
b [ ] sijn [ ] sijn [ ]
HI [ ) sijn' [ ]
hH-Ot [ ] sijn' [
I 78 H Niet en kennen als ten deel
hH [ ]deel
hH-Ot [ ] deel,
Kr [ ] deel;
I 79 H Maer, al stinckt het eighen roemen,
hH [ ] slinght* [ ]Bijgen [ ]
hH-Ot [ ] stinckt [ ] eigen [ ]
I 8o Ha Kampen, kan mijn keel niet noemen
b [ ] sijn [
hH [ ] sijn' [
hH-Ot Kapnem, [
Ot Kapnem, [
Kr Laura, [
I 8z Ha Als een Eijcken-blad in't wild;
b [ ] Eijcken-rijs [ ]
hH [ ] int [ ]
hH-Ot [ ] Eicken-rijs [ ]
Ot [ ] Eicken rijs [ ]
I 83 Ha Snaren kan mijn' hand niet raken
b [ ] sijn' [ ]
hH snaren [ ] Sijn handt [ ]
hH-Ot Snaren [ ] Sijn'[ ]
I 84 H Die wat Machteld achtich kraken
hH-Ot [ ] ...... achtich [ ]
Ot [ ] Kapnem achtigh [ ]
Kr [ ] Lauras-achtich [
I 85 H Of sijn vingers gaender af
hH [ ] zijn [ ] aff
hH-Ot [ ] sijn'[ ]
I 86 H Als een viervoet naer een draf
hH naerden Draff
hH-Ot naer een
Ot een' draf,
Kr draf
1 887 H Daer dan Hand en keel vergaren,
hH hand
636 [791 VIER EN VLAMM

X88 H
hH
hH-Ota
b
Ot
Kz
189 H
hH-Ot
Ot
KI
190 H
hH
hH-Ot
iii H
hH
hH-Ot
1 92 Ha
b
193 H
hH
hH-Ot
Ot
Kr
195 H
hH
196 H
hH-Ot
Kr
198 H
hH
hH-Ot
Ot
Kr
199 H
hH
200 H
hH
201 H
hH
hH-Ot
Kampen se segge en all de snaren,
Kamen P
Kapnem P
Kapnem
Laura
al snaren
l
Kampen kort en Kampen lang
Kapnem P kort, ^ Kapnem P
Kapnem kort Kapnem
Laura Laura
Zijn Zijn de noten van si'n' 1 sang. g
Sin 1 Noten sijn 1
Zijn sijn' sijn
en versch- erae te Rijmen
g P l
rijmen
l
Regel-recht g aen een te lijmen,
Reel-dicht g
Is sijn' l Penn te veel geverght: ever ht:
Te sijn 1 waer* [
Is sijn lppenn
g ever ght
si'n' 1 [
sijn 1 [ geverght•
Krui' en kan hij, gaen, en springen,
lpl^ g^
gaen
Eneli'ckx g 1 der aerde sin singen, en
[ ] gelijx
singen;
Heeft si'n' l lippen PP noijt l geraeckt: g
si'n l Lippen[ PP geraeckt; g ^
si^n' l
geraeckt, ,
geraeckt•^ Maer de wel g evoe g de Often ^
welevoe g gde
Die den Hemel, door de siften
Hemel
En het keurlick onderscheit
keurlijck 1 onderscheij onderscheijt
onderscheit
637 [79] VIER EN VLAMM
l

202 H Van een milde giericheit,
hH ^erichei't l,
hH Ot giericheit,
Ot een'
20 3 H Over haer beminde kuijven kuiven
j kuiuen
hH-Ot kuiven l
Ot ]haer'[
2044 H Nederwaert heeft laten stuijven, l
hH stuijuen, l
hH-Ot stuijven,
1
Ot Nederwaerts{
20 5H Kittelen sijn' aendacht

223 H Evenwel 'tbevallick veesen,
hH [ ] 'tbeuallick [ ]
hH-Ot [ ] 'tbevallick [ ]
Ki [ ] 't bevalligh [ ]
225 H 'T spelen dat bij geen en lijckt,
hH 'Tspeelen [ ]
hH-Ot 'Tspelen [ ]
238 3 H Houdt hij all van uwe krachten,
hH
Ota
uwe krachten
'
*uw* kracht f
b uwe krachten,
K2 all'
231 3 H Schijntsij 1 l na de Minn te hooren,
ijntsij* hH Shijntsij*
hH-Ot Schijntsij l l
o en gelaten
te hooren
K2 hooren,
232 Ha Vattse vaster bijder noren.
b [ ]bij die [ ]
hH [ ] bijder Ooren
hH-Ota [ ] bijher Ooren,
b [ ]bij die [ ]
233 H Segt haer dan als Alard zei].
hH Seght[ ]Lei]*
hH-Ota [ ]zei]
b [ ]zei'
Kr [ ] sei',
234 H Doe sijn krachtiger gevlei]
hH [ ]zijn [ ]
hH-Ot [ ] sijn [ ] gevlei
2 3 5 H Perste door de koele korsten
236 Ha Van uw' ouervro*s*en borsten
3
b ouervrosen [ ]
hH ouervrosen borsten,
28 3 H Dede doren doijen in een. Ia •
Dede [opengelaten]
hH-Ot doren doijen in een Ja.
H Deze zijn de scherpste pijlen
39 zijn p pl
hH[ ]sijn
hH-Ot[zijn 1
639 [791 VIER EN VLAMM

240 4 H Die wij l t'samen konnen vijlen. a
hH vijle n
hH-Ot, vijlen;
2z H Van een herder Hert vermant
4
hH vermand,
Ot I I vermand;
z6 4 H Proije l van mijn eijge ei' en strick!
mijn' l strick'!
hH-Ot ]eige ei en
47 H Sullen niet mijn l ei lgen
schachten
hH-Ot H
0t eigen g
mijn' l
24 248 Ha Met den Interest van krachten
Interest
bvan
woecker-winst
hH Met den [opengelaten
erest hH van Ota
krachten
Interest
bvan
Woeckerloon
c Woeckerloon
249 49 Ha Keeren op p het broose blood
b bloot
2i 5 H Oh! ick spell P het lang g te voren
hH-Ot [ voóren
Ot
voren,
2 2S H Lieve Tolck, ick sal 't besmooren
, *besmoren*,
Ot besmooren, ,
Kr besmooren; ,
2 5H S3 'Khebb ggeen'
Lauwer om de muts
hH ]geen
hH-Ot geen' g [
2 SS Ha *Soud* haer dan een moort vermaken?
b Will s'haer in bloedt [
hH Wil haer
hH-Ot Wil's haer bloed [
256 S Ha Ia sij: l 'ksie den dach genaken. g
b de doodt
hH
genaken,
hH-Ot Ja dood [
640 [791 VIER EN VLAMM
l

2 57 H Neen sij; 1^ 'Tis ggeen Maeghden g deught. g
hH si'geen[' 1
ij; hH Ot
1^ Mae gden deughd; g
2 518 H Ia si': 'Tis onnoosel vreught. g
hH onnosel vreught; g^
hH-Ot Ja vreughd; g
0t
onnoosel'
2 59 S 9 H
hH
Neen sij; 1^ 'Tmocht haer namaels rouwen.
si•l^ rouwen
hH-Ot sij; 1, rouwen; ,
26o H Ia si', droefheit kan verkouwen.
hH droefheijt[ 1
hH-Ot Ja droefheid verkouwen; ,
2 6 1 H Neen si'• sij; 1 'Khebb het niet verdient.
hH verdient
hH-Ot verdient; ,
262 H Ia si sij; • • om een lieuer vriend.
hH vriendt.
hH-Ot Ja vriend.
Ot een' liever'
K2
vriend,* ,
26 3Ha 3 a Foei'! 1 hoe waggelen gg mijn' mijn sinnen; ,
b
hH 0
1 daer waggelt gg vermoeijen;
1 ,
vermoeien l
hH-Ot Oeij! 1 vermoeijen; 1^
264 4 Ha a Tesselscha, ^ om tij tijd te winnen,
b
tijd 1
wegh g
s oel en .
p 1
c tijd ^
ondertekenin en datering] g
H Constanter. I Ha g. g 12. a iobris. 32
. Om den deun.
hH [ontbreekt]
hH Ota Constanter. I 162. 3 Decembris.
b 162 3.
Ot MDCXXIII
[Toegevoegde tekst]
Hier wordt alleen de tekstgeschiedenis g in de lijn Huygens Yg gegeven. g g Hooft
heeft van de oudste versie van de tekst (H) een afschriftemaakt g voor het
laatst uitgegeven in de editie Tuynman Y en Van der Stroom. (Zie onder
Uit Uitgaven.) g
64I [791 VIER EN VLAMM

hH-Ot In hH-Ot noteerde Huygens Yggonder het gedicht een regel g uit Ovidius:
Non lecta est o p^ eri sed data caus*s*a meo. Ouid.
OOp fol. 66 66rHvan h schreef sc e Huygens Yg in de fase van de voorbereiding g van de
kopij Pl voor de Otia ia een aantal regels uit het antwoord dat Hooft op P zijn gedicht g
had a geschreven. g Huygens Yg leidde deze regels g in met een tekst waarin hij naar
mij minindruk onmid onmiddellijk de
1 varianten aanbracht. Ik druk hier Huygens' Yg inleiding gaf
de stadia s die ik in het ontstaan ervan kan onderkennen:
a Ick bekla ge
de

[8 o] OP DE HOOGE VLOEDEN VAN 'T JAER 124
COMMENTAAR co Overstromingen g worden r hier e voorgesteld g als door het polderland p lopende, p
koren etende goden met natte n e voeten. Huygens Yg vond zo'n levendig g ingevulde evuld g
ppersonificatie fe bblijkbaar l leuk. Hij
overwoog g zelfs het ggedichtje 1 in zijn Otia op p te
nemen.
UITGAVEN Worp, II, p. 6o.
^ p> > p
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg > KA XLa, 16 2 4^ fol. I r. Een blaadje p papier p van zoo x S i 5 mm.
Fol. 1 i s blanco. b a De ondertekening gheeft Huygens Yg in lichtere inkt doorgehaald. g ld
• titel is in diezelfde k tint later toegevoegd. inkt terSchrapping Sch pp in gen toevoe toevoeging ^ g
hebben waarschijnlijk plaatsgevonden p laatsg
in de tijd dat Huygens Yg de kopij p l voor zijn
• voorbereidde. Om een of andere reden en heeft dit gedichtje g l toch geen g deel
uit uitgemaakt g van de kopij. pl
h Afschrift in andere hand, KA xL f b, stuk 6, , fol. I°. Dit afschrift maakt deel uit
van v een verzameling g kopieën p van va Nede Nederlandse gedichten g van Huygens Yg die niet
tijdens l n zijn zijnleven zijn gepubliceerd. g p Zie Inleiding, g^ pp.
16.
DATERING Huygens dat dateerde dit gedicht g in eerste instantie (bij 113 vergissing?): 1 an. Z 4.
In tweede instantie maakte hij van 1 3Jan.
16 Jan.
VARIANTEN
[titel]
Ha [ontbreekt]
b Op p de hooge g vloeden van 't jaer 162 4
Hg 'Tkonde Holland niet mishagen en
h mishagen, g,
< an et tot > M»Off hij all bij korte vlagen
6 H a ^ ghij bij g
ondertekenin en datering] g
Ha Constanter. I 3 I Jan. Z 4.
b < >
[S i] MEDELYDEN
COMMENTAAR De 26ste februari, een ppaar
aa wweken
na de dood van zijn vader, vertrok
Constantijn Huygens Yg voor de veerde maa1 met tee een ambassade naar Engeland. g
OOp 5 1uli zou hij l weer teruggl in Den Haag. g Zijn moeder hield op pl zijn
verzoek een dagboek g bij 1 waarvan zij l regelmatig een deel naar Londen stuurde.
De laatste dag g van maart ontving g Huygens yg te Londen wat moeder op p4 24 maart
had verzonden:
643 [gI] MEDELYDEN

Oock moeth g weten, Y dat ^ den soeten Emery, Y^ soontgen g van de heer van
Ooste^Yck totter doot toe cranck is, daer geen g kle Yne droefheyt Y om en is;'
OOp 20 Papril kwam de mededeling: g
W Ycomen van R Y s wY ck ^daer geweest wy g hebben den rou beclaegen g van den
soeten Emer Y.Z
Het huwelijk van Willem van Liere, ^ heer van Oosterwijck, 1^ met Maria van
Leefdael had hij in 161 S met een bruiloftsdicht opgeluisterd) Pg Nu schrijft hij een
gedicht bij j het overlijden l van hun oudste zoon.4
Zijn troostgedicht g herinnert in het begin ^ aan regels g die hij zo'n vier maanden
daarvooredicht g had voor zijn zij vrienden, onder anderen voor Frederik van
• een oom van de overleden Emmer y. Y Met die herinnering g werden vorm en
metrum van ditedicht g be paald. 5 Het eindigt in een grafschrift. g
UITGAVEN Wor p Gedichten II, ,pp.
118-11 9 .
OVERLEVERING
H Autograaf g -Hu Ygens KA XLa 16 2 S, fol. i 3. Een blad P papier P van 3
Io x
9
i
S mm.
Het blad is beschreven in strofen van 8 regels. Er zijn drie kolommen van
4 strofen onder elkaar en een kolom met twee strofen. Fol. I 3°
is blanco.
DATERING
NOTEN
644
H Ot H is kopij p l ggeweest voor Huygens' Yg Otia. Dit blijkt uit aanwijzingen l g voor de
overgang g naar een nieuwe kolom, ^ uit katernsignaturen g en uit de mededelingg
rechtsboven: Dit moet volgen ^ naerde 22. In de inkt van deze aanwijzingen l g noteerde
Huygens onder de laatste strofe: Constanter. Ha g. 2 a Ygg 7 Mart. 162. S Dit is dus de
datum waarop Huygens Yg dit gedicht g gereedmaakte g voor de druk. Deze dateringg
is later doorgehaald g en vervangen g door de aanduiding: g Lond. MDCXXIV.
Otia 1 62 `Lib. VI. Van Als', Ver-V r -i
Ot ^
S> 3 ^ p. S7 S9.
Kr Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als' 21r-212r . 26 -2 6 (foutief
S > >p S 7
e a 'neerd: 269-271).
gp^
K2 Koren-bloemen 16 2 `Achtste Boeck. Men elin h' 2°- r
7, g g, 3p 3P3 , p. 484-485.
OOp grond van de kleur van de inkt is vast te stellen dat de dichter zich bij l het
klaarmaken van de kopij P1 vergiste. ^ Het handschrift van dit gedicht g was – bij
uitzondering g – niet gedateerd. g In plaats p van de oude datum te redigeren, g^wat hij
bij alle gedichten die kopij werden, deed, noteerde Huygens de actuele dag:
bij g p l Yg g
`2 7a Mart. 162 S'. Daarna haalde hij door deze datum een kruis en noteerde
daaronder: `Zond. MDCXXIV'. De dood van de oudste zoon van Willem van
Liere, Emerij, l^ werd Huygens Yg ggemeld door zijn moeder in een brief die hij oop
20 april p 162 4ontving. g Het gedicht g zal dus dateren van eind april p 162 4.
I Worp p Briefwisseling, nr. 221. Ook – met de datum van ontvangst g – in Jorissen
18 7^p I 361-367.
2 Worp p Briefwisseling, nr. 229.
[8i] MEDELYDEN

3 Zie Worp p Gedichten ^ p. 73 I -82. Gegevens g over Willem van Liere staan oop
p. 73,
noot 3
4 De datering g van Worp ^ Gedichten ^ II p. p 119, noot i en dus de plaatsing p g in zij zijn
gave berust op peen verkeerde interpretatie ^ van Huygens' Yg datering. g
5 Zieedicht g 7 8 ^ r. 444 44-48.
VARIANTEN
[titel]
H [ontbreekt]
H-Ot MEDELIJDEN J met Heere Willem van Lijere, 1 ^ Heere van Oosterwijk Oosterwij etc.
de dood 1 van sinen j oudsten Sone.
Kr Aen Heer Willen van Liere, Heere van Oostenv ck &c.
Over de dood I Van si Jnen
oudsten Soon.
2 H Mijn lggedachten
H-Ot Min' j
6 H Moedigh rijsen
g l
H Ot Droevich[
Hp Op den wijsen sen l
H Ota Om
b Met
c Om
8 H Oosterwick: j
H-Ot OOSTERWI JCK:
IH 5 Vanden tijdt 1 en
H-Ot[tijd ]tij
24
H Van sijn' sijn straff.
straf;
K2 straff:
2 7H Noijt en droogen,
7 1 g,
KI Selden[
28 H Maerj gelick
Kr En
29Ha *Losse* kranen
9
b Losse
3o H Eewich staen, en
H-Ot Stadich [ ]
3 I H Eewich tranen
H-Ot Stadich [ ]
32 H Op sijn Lijck,
3 P l 1
Kr Lick;
1^
64.5 [8i] MEDELYDEN

40 H Naestens schoen;
Ot schoen:
44
Ha a Of ick sie
b fi Ick en
45 Ha a Sijnen l *maden*
baeven gaeven
4
Ha a *Overladen*
b Doe soo braven,
47 Ha a En *gevloden* g
b Nu begraven g
48 Ha Emmerij:
: l
b Emmerij;
6i Ha Dat mijn eten
1
b mij
64 4 Ha In den tand:
b tand;
68 H Op p mijn' l stroot,
KI stroot;
699 Haa Dat mijn' ^ vel velen
b Velen
7 2 Ha Naer de dood.
b dood:
78 H lieven Iongen
gen
8i Haa Maer,gedachten, g ,
b Gedachten,
86 H En vergaren g
Ot vergaren, g
89^ Haa a Will hij
suchten.
b neuren,
90 Ha a *Vals ontvluchten*
b Naer uw treuren,
91 Ha a *Door de lucht en*
b Gaethij deur en
gl
9z H Stuit hem kort,
Stuij
kort;,
93 Ha 'Khoev te leenen
b het weenen
646 [ó1 MEDELYDEN

99 H

UITGAVEN
en.. . nde ende andere beschri vin J hen g van Hollandt door ^ W van Gouthoeven. (Dordrecht, ,
Peeter Verhagen gHij 1620). 5 Hij moet ook gebruik g gemaakt g hebben van
Guicciardini en Hadri an su Junius. u 6
Huygens Yg noemde zijn SStede-stemmen
en Dorpen in een brief het beste wat hij had
g m kt.^ Verschillende `Stemmen' werden na de publikatie in 1625 nagevolgd
e aa V p S
of her gebrulkt 'bijvoorbeeld 1 op pPprenten onder stadsgezichten stads g e chte een dergelijke. g e l 8
Voor de volgorde g r waarin w de dichter de 2 gedichten 4g schreef en presenteerde
p
verwijs ik naar de rubriek Overlevering. g Over het ontstaan van de reeks heeft
Strengholt ee een uitvoerig g artikel ggeschreven, ^ waarvan bij l de beschrijving l g van de
handschriften dankbaarebruik gemaakt g is. 9 De handschriftelijke l goverlevering
van va elk ek afzonderlijk o lggedicht is onderdeel van de ontstaansgeschiedenisvan g
de
reeks. e De overlevering g van de reeks komt eerst ter sprake. p Per gedicht g volgt
daarna een beknopt P overzicht met de opgave Pg der varianten.
eehele g reeks]
Worp W PGGedichten II p.66-
7S^ • De Kruyter Yt i 81 9 (met ^ inleiding gen
annotaties);
[Afzonderlijke gedichten; g ^ Ik som hier alleen publikaties P op P waar meer dan een
ge gedicht uit de reeks is opgenomen Pg mét enige g toelichting. g Zie ook Slits 1 990
P 356-357.]
Y o1
9 2 ^ 8 P - 7 (Dordrecht, 93 Haarlem, , Amsterdam, , Rotterdam, ,
Den Briel, , Hoorn, Purmerend, 's-Gravenhage, g^ Rijswijk en Scheveningen)
Rijswijk g
– Kaakebeen 1918, 9 ,P3 32-34 34 (Amsterdam, , 's-Gravenhage g en Haarlem)
– Zwaan waa 974, 1974, 99-103 p 99 3 (Dordrecht, Delft, Amsterdam, > Monnikendam onnik en
's-Gravenhage) g
– Huygens uYg 1 9 4^ 8 p. P Cs-Gravenhage g en Amsterdam)
- Ged 1 er bo 1 m 1994, 994, p. 2 -2 p (Amsterdam, 3 4 Rotterdam, , Schiedam en
's-Gravenhage) g
LITERATUUR [De gehele reeks]
Smit 1 968, p. 4-6; Smit 1980, p. 122-12 3 ; De Kruyter 1981; Strengholt 1989;
Slits 1 990, p. 272-30o;
[Afzonderlijke gedichten]
Haslinghuis 1914 (Den Briel); Zwaan 1 974b, p. 65 (Opdrachtgedicht aan de
Staten); Strengholt 1976, p. 75-76 (s-Gravesande); Strengholt 1979 (Alkmaar);
Broekmans e.a. 1987 (Delft); Strengholt 1 989 (Delft); Van der Blom 1993
(Delft)
OVERLEVERING ov v Binnen dejaaromslag 162 4van de verzameling ghandschriften van Constantijn ^n
Huygens, Yg , KA xLa , he bben
de folia 2-21 betrekkin gPo
de Stede-stemmen en
Dor en.
Fol
. 2 en fol. 2 I vormen rmen samen amen een dubbelblad dat als omslag gdienst
doet voor voo de gehele g reeks. Fol. 2 r is het titelblad. Het draagt g in Huygens' Ygens
hand hetaartal 1 162 4met een superieure P b. Enkele latere aantekeningen g op
het blad b hebben betrekking nop gPe de bblijkbaar
1 steeds wisselende inhoud van dit
Ze blijven 1 hier verder buiten beschouwing. in g.
Fol. i v en fol. 21 r+v
zijn 1 blanco.
648 [82HI07] STEDESTEMMEN

Hi De folia 3 r- 12r bevatten de ontwerphandschriften p van de gedichten. g Huygens Yg
beschreef f zeva van 12 augustus tot en met 21 september p in chronologische ^ orde.
0P4 oktober voegde g hij daar het o dracht edichtje van de Dorpen aan toe.
hij p g l
Per dubbe dubbelblad d volgt hier een weergave g van de inhoud. Na titel en datering g
vermeld ik per p gedicht g het nummer dat Huygens Yg aan elk ggedicht ggaf toen hij
voor het netafschrift H2 de reeks ordende.
(Eerste dubbelblad, fol. 3-4, afmeting aio x 196 mm)
vindplaats titel
fol. 3`
fol. 3°
fol. 4r
fol. 4°
vindplaats
fol. 5r
fol. 5°
fol. 6`
fol. 6°
titel datum
Dordrecht
Haerlem
Delft
Leiden
Amsteldam
Goude
Enckhuisen j
Hoorn
datum
Valckenburgh g 12 augustus gu 162 1624
Loosduijnen 13 3 augustus gu1624 162
Scheveringg 14 4 augustus gu1624 162
Rijswijck l ) 16 augustus gu 162 1624
'SGravesande 18 augustus gu1624 162
SGravenhaghe g 27 7 augustus gu 162 1624
heeft Huygens yg op p 4oktober
beschreven met het
o Pdracht gedicht'e: 1 De Dorpen, P^aller dorpen p Dorp. p
(Tweede dubbelblad, fol. 5-6, afmeting ; r o x 196 mm)
3 o augustus gu 162 1624
4 september p 162 1624
5 september p 162 1624
6 september p 162 1624
7 september p 162 1624
9 september p 162 1624
II september p 162 1624
12 september p 162 1624
nummer
6
20 seseptember p 162 1624
21 september p 162 1624
I
2
3
4
S
6
14
i3
I2
18
IS
16
IO
8
17
7
9
II

(Vijfde dubbelblad fol. I I - 12 afmeting g 320 3 X 20 205)
fol. I I rheeft Huygens benut Ygpvoor
een ontwerp van het titelblad van
de reeks in de Otia:
DE STEMMEN Ider I STEMMENDE STEDEN Ivan I HOLLAND
ende I WESTVRIESLAND. I Daerbij l zess BERVCHTE DORPEN.
Constanter. IMDCXXIV.
In de rechtbovenhoek van dezea p 'na ^ staat in negentiende- g
eeuwse hand: re deel Eo 163- 74. Dit is de vindplaats P in de
tweede druk der Koren- bloemen.
ol. I 1° is blanco.
fol. 12r bevat hetedicht g waarmee Huygens Yg zijn l Stede-stemmen
opdraagt P aan de `STATEN ende STEMMENDEN STEDEN van
HOLLAND.'
De opdracht p is geschreven g op p 2 1 september P 162 4.
fol. I2° is blanco.
H2 De folia 13 3 -2.0, ^ vier in elkaar ggestoken dubbelbladen PP papier van 320 x 20 S5mm,
vormen een metaarse p zijde zijdesamengebonden g katern. Het is een eigenhandig g g
afschrift van Hr in eenrijzi g l e gtint inkt. De gedichten g zijn zijnerin opgenomen Pg in
de volgorde g die Huygens Yg in de ontwerphandschriften p
met nummers heeft
aangegeven. Na de titel (fol. 3I en het o Pdracht gedicht
aan de STEMMENDEN
STEDEN van HOLLAND (fol. I 13v) volgen: g
fol. 14r: 4 Dordrecht (i) en Haerlem (2)
fol. 14v: 4 Delft (3) en Leiden 4
fol. i 5 r: r: Amsteldam S en Goude 6
fol. i S v: Rotterdam 7 en Gorichem (8)
fol. 16 r: Schiedam(9) Briel I I '°
fol. 16°: Schoonhoven I o) 1° en Alckmaer(12)
fol. 17r: 7 Hoorn I 3en Enckhuijsen J I 4
fol. 1 7v: 7 Edam i en S Monickendam (i6)
fol. 18 r: Medenblick I 7en
Purmerende 08)
fol. i 8°:titel DE DORPEN en 'SGravenhage g i
fol. I 9r : 'SGravesande (2) en Rijswijck
1 1 3
fol. I Loosduijnen ) 4 en Schevering (5)
fol. 2or: Valckenburg g (6) en (ondertekening) g Constanter
fol. 201' is blanco
Wanneer het afschrift isemaakt g valt niet precies p te achterhalen. Het moet in
iedereval g zijn zijnvervaardigd g na 21 september p 162 4^de
datum onder het
o pdracht gedicht (fol. I2 aan Staten en Steden, ^ en vóór 4oktober,
de datum
onder hetedicht g waarmee Huygens Yg de Dorpen opdraagt p aan Dorothea van
Dorp. P Dit laatste gedicht g heeft Huygens Yg namelijk pas p in de fase van de
kopijvoorbereiding P l g voor de Otia in H2 opgenomen. pg Kennelijk Kennelijkwas Huygens Yg
toen hij het afschrift H2 maakte nog g niet van plan p de Dorpen afzonderlijk l aan
iemand op p te dragen. g H2 is dus geschreven g tussen 21 september p en 4oktober
1624. 4
6 50 [82HI07] STEDESTEMMEN

H2-Ot In een lichtbruinige g inkt en met een scherpere ^ pen p bracht Huygens Yg in 1-12
aanvullin gen en correcties aan ten behoeve van de druk in de Otia. H2 is kopij pl
geweest. g Dit blijkt uit de signaturen, ^ ^zetinstructies en vingers. gers
Per bladzijde ggeef ik hier een overzicht van deze kopijkenmerken: pl
Fol. r3` (links boven deze titelpagina): Dit alleen moet een page g vullen.
fol. r3°
(bij i' het o Pdracht gedicht : Dit in ggrootachtighe g Casi J o t>.
fol. i4r (bij l de eerste titel): Alle dese Titelgiens g in middelmatige g capitalen, ^ Romeinsch niet CatiJ
fol. r4° (bovenaan); ^ signatuur g fol. 4
fol. 15r
; ^ signatuur natuur gSA5/fol. 5
fol. 15v (bovenaan): signatuur g A6/fol. 6
fol. z 61 (bovenaan): signatuur g A7/fol. 7 7
i' l de 2 boven de titel Briel): Dese 2 staet hier om dat Schoonhoven voorden Briel gaen
moet
fol. 16v (bovenaan): signatuur g A8/fol. 8
fol. r7` (bovenaan): signatuur g B pprima/fol. 9
fol. 17v (bovenaan): signatuur g B2 fol. I o
fol. 18r (bovenaan): signatuur g B3/fol. 3 I I
fol. 18v (bovenaan): signatuur g B4/fol. 4 12
Tussen de titel en het eerste Dorp voegde g Huygens Yg hier het o pdracht gedicht
aan
Dorothea van Dorp ptoe. Hierbij Hierbijde aanwijzing: l g Dit in grootachtighe g g Cati J .
fol. 19r 9
(bovenaan): signatuur g B5/fol. S I13
fol. 19v (bovenaan): signatuur g B6/fol. i14
fol. 20r (bovenaan): signatuur g B7/fol. 7 I S
Onder de ondertekening g Constanter die in deze fase werd doorgehaald, g noteerde
H Huygens: u en s:
Tusc hen
De Characteres o Printen +en dit laeste+ behoort wel de Spatie van
eenpagina o anderhalf te komen.
Ot Otia 1625, S ^ Lib. v. Der Ledige g Uren van Constantin Huygens Yg Vijfde Vijfd
Ot e
daer in De Stemmen eeniger g Steden ende Dorpen p van Holland:
Mits Mitsgaders aders sine Characteres oft Printen', Ar- r
J ^ 4 ^pp. i - i S.
Errata achter in Ot.
KI Koren-bloemen 1658, Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen',
p 7S i -184, 189-194.
r-Z
K2 Koren-bloemen 1672, 7^ `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^X2 r-Y3,
p. .16 3 -I74.
Y 9 ^ p
2 Slits 1990
NOTEN I De Kruyter 181 .6.
99
3 Slits 1990, . 272-300.
99^p
4 De Kruyter I 81 p. 6-22.
Y 9 ^ P
5 Hetebruik g van deze bron voor de `Stem van Alkmaar' wordt door
Strengholt aannemelijk g g gemaakt. Zie Strengholt g I 979 p. 112-113 en de bijlage
p l g
p. 119-120.
6 De Kruyter 1981, p. . 23-24,Slits 99 i o , p. p 28o-2 97.
7 Worp p Briefwisseling,nr. 1. Hu Huygens S7 ens aan Erycius Y Puteanus, ^ januari 1 16 31.
Zie ook Strengholt 18 b p. 88.
g 99^p
65I [82HI07] STEDESTEMMEN

8 De term 'hergebruik' g is van Strengholt g 9 i 8 9^ p. p 10die 7), ook aan aantal
navolgingen bes bespreekt. p Slits ggeeft hiervan een uit gebreid
aanvullend overzicht
met ooke gg evens over de lofdichten op ppprenten (Slits 99^p3S i o 356).
9 Strengholt g 199^p^ b8 p. 88-i I o over het ontstaan p. p 89-94. 8
10 Door boven deze titels de cijfers
, 2 I te plaatsen herstelde Hu Ygens de vol gorde.
VARIANTEN Hierachter volgt per p een opgave der varianten. Aan het variantenapparaat
gedicht pg pp
laat ik onder het kopje pl Overlevering g een preciese p vermelding g van de vindplaats p per P
bron voorafgaan. g De volgorde g der Stede-stemmen in het tekstdeel is niet
chronolo chronologisch. ^ De reeks als zodanig g staat wel op p de chronologisch ^ ljuiste plaats, p
maar binnen de reeks is de ordening g van H2 aangehouden. g
Vooraf Voorafgaand g aan de reeks voegde g Huygens Yg in K2 op p de versotitel p a ^'na
dit citaat toe:
Fuit moris antiqui, antiui eos ui qvel singulorum laudes, vel ^ urbium scripserant, p aut
honoribus autecuniá p ornare: nostris verd temporibus, ut alia speciosa &
p ^ p
ere g 'a ^^ita hoc inprimis p exolevit. Plin. sec. Epist. p 3.
[82] DEN STEMMENDEN STEDEN
OVERLEVERING (Zie de Overlevering g van de reeks p. p 647-652)
HI fol. I 2r
H2 fol. 13v
H2-Ot
Ot A°. 2
,p
KI yr .I
^ p 177
K2 Xr, p.
3^ p 5
DATERING HI is gedateerd: 21 7bris 7 24 4 - 21 september p 162 4 .
VARIANTEN
[titel]
HI DEN E STATEN S ende STEMMENDEN STEDEN VAN HOLLAND ende
WESTVRIESLAND wwerden dese hare STEMMEN toegedicht, g , door haer
g erin gste
Ondersaet C.H.
H2 [DENSTATEN s ende STEMMENDEN STEDEN VAN HOLLAND ende
WESTVRIESLAND werden dese hare STEMMEN toegedicht g [door
harenerin g gsten
[Ondersaet C.H.
H2-Ot [DENSTEMMENDEN s
STEDEN van HOLLAND ende WESTVRIESLAND
GELUCK.
KI [DEN ISTEMMENDEN STEDEN Ivan I HOLLAND Iende WEST-VRIESLAND
[GELUCK.)
652 [ó2] DEN STEMMENDEN STEDEN

I Hr Soo scheid' U nijd noch tijd, soo werd' hij noijt geboren
nijd l^ hij lg
HZ Nijd[ Tijd, zoo
l l^
2 Hr Die naer uw' schande tracht' die van uw' scha will' hooren,
H2 van g [uw'
Ot ]scha'[
KI tracht,
3 Hr Getrouwe Susteren, ^ hoort ie l van 't 'tgeluijdt gelui•l H2
H2-Ot
Zusteren
'tgeluijd g l
Lira 1Van sijn' bekende stem den weersla g h op p mijn Luijt, 1,
b
H2
uw' stem
mijn' l
H2-Ot Stemm
5 Hr Mijn' onbekende Luijt, Luit maer best geneghen ene hen snaren
HZ genegen Snaren
6 Hr Ten roem van uwen Naem en hoorens-waerde maren.
H2 Roem naem hoorens waerde
7 r Ten h;
is niet of ick 'tsout of 'twater t'Zeewaert droegh; g^
H2
'Ten[ off ick't Sout off 't Water t' zeewaert
8 Hr Men vindt en slet en kent sich seluen noijt genoegh:
l gg
HZ selvenenoe h.
g g
9 Hra Soo verr de nutticheit. Maer, ^ vraeght g ghij hij naer 't vermaken,
b En
H2 En vraegt vermaken
Kr ben ick u nut. En,[
I oWaer Hrabeter kont hij daer gl waer , naerder aen eraken g
b Hoe hoe
H2-Ot veiler aengeraken, g
Kr vciler*
K2 veiler
I I Hr Die onder 'truijm verdeck van't all emeen *> ewelf
l g g
H2 verdeck[ewelff g
Ot allemeen g
I 2
K2
Hr
't ruyme Y dack all-gemeen[ g
Geen waerdiger g gesicht g kont vinden dan u self?
H2 Gheen[ selff?
K2 als
Hr
[ondertekening en datering] g
Constanter. I Ha g. g 2I. 7bris. 2 4.
H2 Constanter.
H2-Ot < >
65 3 [ó2] DEN STEMMENDEN STEDEN

[83] DORDRECHT
OVERLEVERING (Zie ook dea na's 64 7-6 5 2)
p^
HI fol. r
5
H2 fol.I°
4
H2-Ot
Ot A2r, p. ^ p 3
Kr Yv, p. I $
^ p 7
K2 X° .166
3^p
a ti
DATERING Hr is gedateerd: o. Aug.' 24 (= o augustus 162 .
g 3 g 4 3 $^ 4
VARIANTEN
I Hr In mijns gelijcken schaer besitt ick 'teerste woord,
l g l
H2 Schaer 't eerste woord;
2 Hra All waer't mijn waerde niet, ^ dat ggeeft mij l mijn ebo

7 Hi Maer of de Spaensche P keel na mijne Stapel-mosten p
H2 off
KI Stapel-mosten, p
8 Hra Ten dierste dorsten dorst, het soud hem 'tswemmen kosten kosten,
b Als elders haer
H2 soud' kosten;
H2-Ot Na mijn' 1 Munt [dorsten
Kr dorst
9

2 Hra a Als dat's mijn laagen g roem, ^ mijn hoogste g leght g in 't bloed
b 'Tismijn l geringste g g
staet
H2 bloedt,
Hz-Ot bloed,
3 Hr
Hs
Hs-Ot
b ^
Der Goddeloosen bloed; van doen mijn' stale kielen
] bloedt; [ ] Stale [
] bloed; [ ]
3 marge
Hi De Haerlemmers wordenese g ght onder jar Willem naermaels i 3.
Grave van
Hollant met den K. r Freder. Barbarossa tegen g de Saracenen getrocken, g de Stad
Damiata te hebben helpen veroveren; snijdende de
ketenen die de haven sloten met de sagen g die si' laende kielen van hare Schepen p
g esla gen
hadden.
H2 [De Haerlemmers worden] ggesegt
onder Jonckheer Willem, [naermaels]
1 3.e [Grave van Hollant met den] Keiser 1 Fred. [Barbarossa tegen g de Sarracenen
[getrocken, de Stad] Damiata [te hebben helpen] veroveren [snijdende de
ketenen die de haven sloten met de sagen g die si' laende kielen van haren Schepen p
g esla gen
hadden.
Ot [De ... Keiser] Freder. [Barbarossa ... hadden.]
4 Hi Haer ijsren hauen-touw aenvaerdden te vernielen.
H2 Haven-touw[ vernielen.
Kr ]Ys'ren[
S Hr Thuis 1 hebb ick oock voor God, ^ voor ggoed, ^ >
H2 andre [ ]
Kr and're toe; ^
8 Hi Van 't aller wonderste komt mij mi alleen de eer toe,
Hz 'tallerwonderste toe;
Ilia g Geen ongemeender *vonst*, ,ggeen *nae* gemeener g stuck, ,
b ongesiener g naem, ^ gesiener g [ ]
c aengenamer [ ]
k r stuck;,
I 0 Hr c'Khebb konst en konstenaersehol en inden druck.
g p
H2 c'Khebb' Druck.
656 [ó4] HAERLEM

Jo marge
Hr a.° 1464,werde de Boeckd. ge
te Haerlem gevonden.
H2 Boeckdruckerije 1 [te
Ot AN.
Kr In 't Iaer
Hr
[ondertekening en datering] g
Constanter. Hag. g 4 .a 7bris 7 162 4.
H2 ontbreekt
[85] DELFT
OVERLEVERING (Zie ook dea na's 647-652)
pg^
Hr fol. S°
H2 fol. r4"
H2-Ot
Ot Af, ^p4 D.
p 179
KI y2r, p. I
^
K2 X° 3,p.166
DATERING HI isedateerd: .a bris 162 - september 162 .
g S 7 4 S p 4
VARIANTEN
[titel]
HI DELFT.
KI DELF.
I HI
H2
Ot
'Kben tweemael dat ick ben, sints dat ick't eenmael was,
twee mael[
tweemael [
2 HIa Ena eens mijn borghers hebb sien wentelen in d'ass:
1 g
b muren
H2 mijn' hebb'
l
Kr ]heb
2 [marge]
Hr a.° I6.
S3
H2 A.° I 6.
S3
Ot Anno. 1 6.
S3
Kr 16.
S3
HIMaer gdanck hebb' 'tVa hevier ick bender door geresen, g ,
H2 't Vage-vier, g ^ [ick
Kr 't Vae g e- vY er• ^ bend'er
Hr Mij seluen dubbel waerd: Het ouerkoolde wesen
4 )
H2 selven overkoolde
657 [óf} DELFT

5 Hi En komt mij l niet van daer, , soo moet de kuijpe lp sien
H2 Soo
6 Hia Die vriend en vreemdeling g moet voeden en bez

VARIANTEN
I Hia 'Ten ware 'tnijdigh gduijn, dui en 'tRi'nsch 1 verdwaelde soch
b van
c of
H2 Duijn, 1 ^ off verdwaelde sogh, g,
Kr sogh g
2 Hia Ick waer', spijt Rotterdam, ^ de ggrootste
Rijnstadt
noch; h•
andere,
H2 Rhinstadt j
KI waer,
3 Hi Om nevens Katwijck l uijt 1 mijn mijnwraecke te gaen halen
mijn' wrake
l
4 Hi Van 't Arragonsch g gewelt. g hoe souden si' 1 'tbetalen eta
H2 Hoe[ sii't betalen
5 Hi Diea op p mijn al

[87] AMSTELDAM
OVERLEVERING (Zie ook dea na's 647-652)
pgi
HI fol. 6'
H2 fol. r 5r
H2-Ot
Ot A r p.
3^ p S
KI Y2° ,pp.
180
K2 r. I 67
7
DATERING Huygens Yg dateerde Hr: 7 .a 77bris. 24 4 (= 7 september p 162 4 .
VARIANTEN
I HI Gemeen' verwondering g betaemt mijn' mijn wondren niet,
Ghemeen' verwonderingg wond'ren
Ot wondren
KI niet
K2 niet;
2 HI De vreemdeling g behoort te swijmen l die mij mijsiet:
H2 Vreemdelingg siet.
3 HISwijmt, lvreemdeling, ^ g> segt, > komen all' de machten
H2 Vreemdeling, g^ Hoe[
Ot hoe
KI Hoe
HI Van all dat machtich is besloten in uw' grachten?
4 g
Hz macho h
g
HI Hoe komt hij de Veen aen 'sHemels ouerdaet?
5 g >>
H2 'shemels overdaedt?
6 Hia Packhuijs van Oost en West, hooftader vanden Staet,
b hert-ader
H2 Hert-ader vanden [ ]
H2-Ot heel Water en heel Straet,
Kr Pack-huys
Y
Hr Tweemael-Venetien waer's 'teijnde van uw' wallen?
7 , )
H2 'tende Wallen?
KI 't einde
8 HI Segt meer, segt,vreemdeling. segt lieuer niet met allen;
H2 Vreemdeling. g Se liever[ allen:
9 HI Roemt Roomen, ^pl prijst Parijs, l^ craeijt 1 Cairos heerlickheit, eer
H2 kraeit j heerlickheit;
660 [87] AMSTELDAM

I o HI Die schricklixt van mij 1 swijgt l heeft aller best geseijt. g l
KI schrick'lixt[
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter. I Hag. g 7 .a 77bris.
224
H2 [ontbreekt]
[88] GOUDE
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
Hi fol. 6r
H2 fol. Ir S
H2-Ot
Ot A .
3^ p S
Ki Y2° ,p.
1 8o
K2r, ^ p . 1 6 167
DATERING HI is gedateerd: 9 .a 7bris. 162 4 - 9 september p 162 4 .
VARIANTEN
I HI Mijn' l Gouwe voert meer Gouds, ^ mijn mijnIjssel meer gewins g
Hz tnijn'[ 1
]
2 HI 'Khebb' meer van hun te bat': doe' mijn' 1 gebuerstadt g branden
H2 'Khebb Doe mi'n'a l gebuer-Stadt g branden,
H2-Ot brandden,
Kr bat:
3 [marge]
HI Oudewater. a.° 1575.
H2 Oudewater A.° 1575.
Ot Ouderwa-wat water. r. * ANNO I 575.
KI Ouderwater. 1575
K2 Oudewater. [ ]
4 HI En baedden in haer bloed haer' moordenaren handen
H2 bloedt handen,
H2-Ot bloed
5 HI Ontswomm' ick hun gewelt, g ^ en duijckten l in mijn mij Gouw
Ontswom
H2-Ot Ontswomm
mijn' w, Gouw,
6 HI En kroó p mijn l I sseldie pt'
ten hals toe inde mouw
H2[ mijn l
Ot ]Yssel diept'[
661 [88] GOUDE

7
Hi Spijt i't Spagnen S a en dan, ick stae: oock sonder d'oude muren
H2 dan sta: Oock
, ]dan,
8 Hra >Van 't Kasteleins Kasteleijns gebiedt: g wie sijt lg hij l mijne mijner bueren
buren
H2 Kasteleinsebiedt. g Wie zijt zij
gebied.
Buren
9 Die door den neus spreeckt, p en mij tt? l 'tgebreck g verwijtt? 1
b noch [spreeckt p ,
H2 [ 'tebreck g veiwi'tt? )
I o Hia Ick

6 HI Dat die mij mij nu besiet kan vragen g waer ick stond.
Kr besiet,
7 HI 0 Muren en ó Grond, ó wel gevoe ghde
stroomen,
H2 Muren wel g evoe gde
Stroomen,
Ot 0 welevoe g ghde
8 HIa Wijckt Wijck voosde Wilderniss der averechte booroen •,
[ voor de
,
Boomen,
9 HI Maer wijckt l voor haer ggeluck: En, , Vreemdeling, g^ , ht ghij, g l
H2
se
Ot
gY h
, ghy, gY
IO HI Hoe verr en wint het niet mijn' mijn Maze van haer IJ?
Mase
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter. 18. a bris 7 24 4 Hag. g
Hz [ontbreekt]
[90] GORICHOM
OVERLEVERING (Zie ook. 647-652)
p
Hi fol. 8'
H2 fol. 15v
Hz-Ot
Ot A3°, p. 6
Ot-e Errata achter in Ot
KI y3r, .181
P
K2 ° ,p.
168
DATERING Huygens dateerde Hi: 18. a bris. 24 - i 8 september 162 .
Yg 7 4 p 4
VARIANTEN
Ritel]
HI GORICHOM.
KI GORNICHEM.
I HI Die mij, 1^ benijdelick, l ^ 'shoos g Arkelhuijs 1 besitt
Hz mij benijdelick 1 's hooghs g Arckel-huijs[ l
2 Hi Ter aerden effende, was verre van sijn Witt:
1
Hi effende
663 [9o1 GORICHOM

Hr Wat gell ick zedert min, wat kan ick minder gelden
3 g ^ g
Kr geld[
Hr Zoo lan mijn' muren staen en 'tklauer in mijn' velden
4 lang mijn' staen, l
H2 Soo 'tklaver
Hr Voor klaver niet en wijckt? soo lang mijn' volle Merw
5 1 g l
H2 zoo Merw,
6 Hr Mijn' wel-ewron g hen g melck, ^ mijn' altijd-bollen altijd-bolle Terw
wel ewron g en g
terw
Ot altijd 1 bollen
Kr Mijn
l
7 Hr Te winste van mij l haelt, ^ soo lang g mijn' l aerde Punten
H2 haelt•
0t
haelt
KI haelt•
8 Hr Het oogh verbijsteren dat hun derve munten?
g verbijsteren p
H2 mi'l
9 Hr Segt dan, segt seluer, Nijd, segt met den bitsten beck,
H2 seght g selver
Io Hr Maer segt waerschijnelick, 1 ^ dat's Gorichoms gebreck. g
H2 Gorichems
H2-Ot Wat's Gorichoms
Ote[ I gebreck? ebreck?
Gornichems[
[ondertekening en datering] g
Hr Constanter. I Ha gg. 8. a 7bris. z24
H2 ontbreekt
[91] SCHIEDAM
OVERLEVERING (Zie ook pagina 647-652)
Hi fol. 9r
H2 fol. 16v
Hi-Ot
Ot LA4r, p 7
Kr Y3°, p. 182
DATERING Huygens Yg dateerde Hr aanvankelijk: i .a 9 7bris. i 4 . Hij Hij wijzigde l g waarschijnlijk
onmiddellijk l daarna 1 9 .a in zo.a (= zo september p 162 4 .
664 [91] SCHIEDAM

VARIANTEN
I Hr 'Twee stroomen scheiden mij van't achterleggend' gg Land,
Hz Stroomen
2 Hi In 'tmidden staet mijn mijnstoel op pwel-gestutte g stijlen, l
H2 In't midden welgesteunde g stijlen,
1
4 Hi Daer oeffen ick mijn' Ieu gt op p 'tnoodigh g kenne pq -uilen l
H2 Jeu op't p noodigh g kenne pq -uilen l
Ot kenni pq -uilen l
5 Hi En 'truggeling gg ggp es inn; ^ die reckt haer spinsel p uijt l
Hi 'tru gg elin h ggp gespinn, Die
6 Hr Tot dat het licht en dicht den haring-buijt g 1 besluit besluij
besluitl, Ot daer
7 H En

2 Hi Daer 's Werelts werr op p draeijt, 1^ hebb' ick op p 't ruimst l gehadt: g
Hz draeijt l heb [ick op't p ruimst l gehadt:
Ot draeyt,[
3 Hr Noch is mijn overschott van d'eertijds schoone houen,
hoven,
Hr De Peters van mijn' naem voor andere te louen.
4 1
H2 loven.
6 Hr En meest all winnende, minst wijckende gestreen,
Hzwijkende
1
Ot gestreên estreên
gestreen
Maer gevenwel estreên. Land-vooghden, g die ^ de stangen gen
H2 Land-Voogden,
Kr gestreen estreen.
Hr Van dit Gebiedt berecht, , 'kweet meer als Salm te vangen; g,
H2 gebiedtgen: vangen:
Kr berecht: [ I
9 Hra Of't weer op p 'tnijpen lp quam, q , denckt hoe icka.voormaels de de,
b 'tranen prangen [quam q
Hz Off't dé
KZ quam•
9
Hr
[marge]
Ten tijde van Vrouw Jacoba ,gteen
die van Rotterdam, ende met die van
ter Goude i inden slagh g te Alphen p etc.
HZ [Ten tijde 1 van Vrouw acoba , teen g die van Rotterdam ende met die] vander
Goude, [in I den slagh g te Alphen P etc.]
Ot [Ten ... Vrouw acobate en g ... etc.]
Kr [Ten ... tegen] g dio*van ... te] Alphen, [etc.]
K2 [Ten ... teen g die [van ... etc.
i or Ha En stelt op P 'tWa pen-boeck ^Schoonhouen
staet voor twee.
b in
H2 Schoonhoven
[93]
HI
[ondertekening en datering] g
Constanter. i I. 7 a 7bri.r. 24. 4 Hag. g
H2 [ontbreekt]
BRIEL
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
HI fol.r 9
H2 fol. 16r
666 [93] BRIEL

Hz-Ot
Ot [Aal", p. 8
Kr [Y4l`, p. 183
K2
DATERING
Y`> p. 169
Huygens ddateerde Hr: II.' 7bris. 2= 4 21 se Ptember 1 62 4.
VARIANTEN
I HI 'Ken keneen' g Heele meer en Breehiel is mij vremt:
H2
meer,
1 I [marge]
HIa Soo wordt de Maseenoemt g door Plinius.
b
De mond vande n de
Mase word Helium geheeten g door Plin.
H2 Maze wordt Helium Plinius.
2 Hr Nu houd ick met den naem die opden neuse klemt:
P
H2a houd'
b [ ]ick't [met
Ot houd
4 Hr All vroegh g si'n l avont-uer en hoe 't'er noch sou rasen
H2 ,en
sijn' sijn avont-uer,
Hr Hollands Vriheit Vrijheitlas.
Wat leijt l mij
aenden lof
H2
Vrijheide Vrijheidt,
1 as. [Wat] leght g [mij] l aenden loff
Ot [ las. [Wat
KI [ las.] [Wat
6 Hr Van uijt 1 de diept' P g gedijckt, l ^ van kleijg kgeworden stof,
H2 stoff, ,
?b '
7 Hr Van stercke Zee ebuert. khebb door het spits s p tsggebeten, te
Hz [ 1b. 'Khebb[
7 marge
Hr a.° 1572. S7
H2 A.° 1572. S7
Ot AnnoI 572.
Kr I S72.
8 Hr Dat at heeft vrij vrij Nederland mijn' mijntanden
danck te weten; ,
weten:
9 Hr Daer ggaet'er veel ten strijd, 1^ en 'twinnen wordt gemeen, g
H2
strid' j ,
667 [93] BRIEL

I o Hi En volgers winnen oock, maer voor en wint maer een.
H2a wind
b wint
KI oock
[94]
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter. I 2I. a 7bric 2 4 . Ha gg.
Hz [ontbreekt]
ALCKMAER
OVERLEVERING (Zie ook dea na's 647-652)
pgi
HI fol, r
7
H2 fol. 16v
H2-Ot
Ot A° .8
4 ,p
KT [Y4] r, p. 18 183
K2 Yr, . 1 6
,p 169
DATERING Hi is gedateerd: 12. a 7bris. 24 4 I2 september p 162 4 .
VARIANTEN
I Lira 'Twas All meer daer ick sta, en nu is't vrij all meer;
b All Meer [ ]
Ot All Meer
I [marge]
HI Van 21. Meeren die I daer rondoml

Hr En wederom verreês, en dubbel wel te pas werd.
4 ^ p
HZ pass{
KI verrees,
H Sints se de Vreemdeling die op mijn' waerde lett
5 r segt g p l
Hz- Ot lett,
6 Hi Waer isser eene meer soo suijver en soo vett?
p 1
7 HI Dat sagh g de Spaensche p Wolf, ^ die naer mijn' 1 adren dorste
H2-Ot na dorste,
8 HI Doe noch het Haerlemsch bloed si'n' sijn'aderen uijt ^ borste,
H2 borste borste;
Kr Doc*[
9 Hr Maer, ^ eere P . 184
K2 Y", p. 17o
DATERING Huygens Yg dateerde Hr: 12.a 7bris. 24 4 - I z september p 162 4.
VARIANTEN
I Hia Ben ick de MoederStad van soo veel *minlick* bloedt,
b moedi g h [ ]
H2 bloed,
Ot Moeder-Stadt [van
669 [95] HOORN

2 Hr Dat soo veel wondren dé, en soo veel , wondren doet,
H2 doet;,
Ot doet,
el' wond'rendé Kr
veel' , wond'ren [doet,]
3
4
Hi Van Mannen die vermant voor mannen noijt noij en weken,
vermant Mannen
Ot die, vermant, [voor
Hi Van Zeilers die verzeilt voor Zeilers noijt en streken;
die, vernielt , verzielt, [voor
aHia Hebb icka van allen eerst het Haring-nett g gebreijdt; g )^ dt•
b allen' 't groot [Haring-nett g
H2 Heb[ 1't groot
Otebreidt ]gebreidt
[marge]
Hi a.° 1416.
H2 A.° 1416.
Ot Anno [1416.
KT [14161
6 Hi Van allen eerstes g P reit 1 van ^ allen eerst verbreijdt; l
Hz[ I g es preidt ^ verbreidt; l
Hr Ben ick de Zuivel-mouw van voor en achter Stavren
7 l
Kr Stav'ren,
8 Hi Ben ick soo verr ick sie de Vrouwe vande klauren,
H2 Klavren;
Ot Klavren,
Kr ick,[ sie,[ Klav'ren
, ,
Hr En vrae ht men hoe ick Hoorn van ouds herr heeten moet?
9 g
H2 vraegtmen
I o Hr
H2 a
En heet ick anders recht als Hoorn van Ouervloed?
alsb Overvloed?
Hz- 0t
als
I o [marge]
HHi Cornuco pix.
H2 a b.Cornuco iae. p
H2-Ot /3 [Cornuco pia^.
[ondertekening en datering] g
Hi Constanter. I Hag. g I2.' 7bris. 224
H]
2 ontbreekt
670 [951 HOORN

[96] ENCKHUYSEN
OVERLEVERING (Zie ook dea na's 647-652)
p^
Hi fol. 6°
H2 fol. z7`
H2-Ot
Ot B`> p• 9
Kr [Y4]v, p. 184
K2 Y", p. 170
DATERING HI isedateerd: g i La Sept. p 424 (= I I september p 162 4 .
VARIANTEN
I Hi Van enckel' huijsen 1 is ggroot Roomen pgg o - e roeit 1,
H2 enkel'-hui J:cen
Ot Enckel'-huysen Y [ ]
2 Hi En ick van enckele.root g Roomen heeft gegloeijt; gg 1^
H2 Groot[ ] ge gloeit l,
Ot enckele:
3 Hi En ick ben pLatta gebrandt. g groot g Roomen is herboren,
Hz gebrandt ebrandt: [ ]
[marge]
Hi a.° 1292. 9 Door den heen Jan van Arkel ende Vincent van Putten van wegen g
de I Hollanders.
H2 [Door] de Heeren an van i Arkel ende Vincent van Putten i van wegen
de Hollanders.]
HI En ick van niews herbouwt, bei' beter dan te vooren.
4 ^ 1
H2 [ voren:
S Hr Groot Roomen heeft sijn Iock den Spagnaert opgedruckt,
H2 [ ] jock [ ] Spagnart [
Ki [ ] Spagnaerd[ ]
6 Hi
ICI
6 [marge]
Hr z 572.
En ick mijn' vrijen hals het Spaensche P jock l ontruckt.
] ontruckt,
H2 A.° [r S72]
Ot ANNO [I 572.]
Kr [1572.]
HI Noordholland hebt uw deel in d'eere van uw' Vrijheit,
7 l
H2 Noordholland,[ ]
671 [96] ENCKHUIJSEN

8 Hi
5
H2
Ot
Maer weet dat d'eerste steen van 'tgroote werck in mij leijt;
g mij 1^
I leit;
leit,
[
9 HiEn, quam ,qde heele buert te deijnsen 1 tot den vall,
H2
deinsen ] valt
Ot
I vall,
[971
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter. I Hag. g I I. a Sept. p 24. 4
H2 [ontbreekt]
EDAM
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
Hr fol. 7
H2 fol. 17v
Hz-Ot
Ot B", p. i o
Ki ZI, p. 189
K2 Y", p. 17o
DATERING Hi isedateerd: g I. S a 7hri.r. 24 4 I 5 september p 162 4 .
VARIANTEN
I Hi De dam die 'tzuijderdiep het binnen-I onthiel
l p
H2 binnen IJ [ ]
2 Hra a Gaf mij mij d'Edammer naem; dien ^ ick soo lang gbehiel
b d'I dammer langer g
hiel
H2 Gaff nietan ger
3 Hra a Tot dat het vett gerucht g van mijn' gewilde Kasen
b Dan Tot
Hz tot
HiDe gWerelt hadd' gevult en naer mijn mijn aes doen rasen, >
Hz Wereld hadevult g rasen; >
Hz-Ot hadd[
Ot rasen:
Hi S in ++ t noemen ssi^1 't Eet-dam da daer soo veel vee etens n groeijt. g oel l .
H2 [ ]Eet-dam [ l
6 Hi Maer datmen mijner l melt soo verr het ebbt en vloeijt vloeit
ebt [en] vloeitl, 672 [97] EDAM

7 HIa Is elders op Pggevest:
Hollander, , de wielen
, hoort [Hollander,
H2
Hoort
Ot hoort,
8 Hr
H2
H2-Ot
2 Hr
H2
H2-Ot
Van uw' Victorij-koets 1 zijn uw' bezeilde bezeijld kielen,
kielen,
Victori-koest
9 Hia Dat sin 1 de mijne mi 1 e meest. behoort niet meest de danck
b zijn 1
I-I2
meest:
IO Hi Den R ade m ker a toe van 'swa hens g gladden g ganck? g
H2
Raden-maker [toe van 'swagens g [gladden
Hi
ondertekenin en datering] g
Constanter. I S .a 7bris
24 4 Hag Ha
H2 [ontbreekt]
[98] MONICKENDAM
OVERLEVERING v (Zie ook de pagina's p ^ 647-652)
HI fol. 7
H2 fol. t7`
H2-Ot
Ot B°, p. 10
Kr Z`, p. 189
K2 Y2r> p. 171
DATERING Huygens dateerde HI: 16.a bric. 24 - 16 september 162 .
Yg 7 4 p 4
VARIANTEN
Hi 'T Zuijd-Ooste 1 Purmer-end besett ick met den dam
H 2- Ot
datum
Die van een Monick-meer weleer sijn doopsel nam,
1 p
wel eer[ nam.
Monick-Meer l
4 HI Van ba r ena
ingeslockt? g als minder' visschen varen
h2 minder Visschen
4
Hi
[marge]
a. De Monick meer is nu inde Zuyderzee Y begrepen.
H2 a Monickmeer legt [nu] met de Zuiderzee 1 gemeen. g
673 [9ó] MONICKENDAM

Hia Van die haer meerder' zijn. en vraeg ick't all de faem
S zijn. g
b oock
H2 meerder En, vraegh ick't faem,
g
Ot En
Ki En
6 Hr 'Ken leere geen g bescheet van d'ouder baren naem.
H2 bescheet 1
H2-Ot 0
d'ouder'[
7 Hr All vult g hij ldan mijn' 1 Schilt ^staet buiten 1 Halve-papen; pp
HZ mijn Halve-Papen; p^
H 2-Ot Schild
Ot
Kimi' ]mijn '
halve-Papen, p,
lijven 8 Ha r Om blijven dat ick ben behoev' ick meer als Apen; p^
b als'taen• gp
H2 als 't gp a en:
Ki ben
9 Hi Mijn' Borghers g moeten bei' 1 Gods-dienstich zijn l en koen;
H2 Borers g ] Godsdienstich [ ]
10 HI Hun wel-zijn 1 hangt ggelijck
aen bidden en aen doen.
HZ 'tBidden [en 'tdoen.
[991
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter. I Ha gg. 16. a 7bris. 2 4.
H2
ontbreekt
MEDENBLICK
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
HI fol. 8°
Hz fol. 18r
H2-0t
Ot B2r ,p.
I I
KI Z° p.
^p 9
K2 y2r . I I
^ p 7
DATERING Huygens dateerde Hr: I8.a bris. 24 (= I september 162 .
Yg 7 4 p 4
VARIANTEN
I Hi Westvriesen weest' lg ^ 'khebb Koningen g g gevoedt, ,
H2 West Vriesen, ^ weest getuijgh, g lg ^ aKonin g en evoedt,
Ot West-Vriesen,
Kr g etu Yg h',
674 [99] MEDENBLICK

I [marge]
Hr i jr.
z]
Dirck (Sone van i Radbod) Dibbald, Beroald 1 ende andere Coningen van
Westvriesland.
Hs ir.i j
[Dirck (Sone van Radbod) Dibbald, Beroald ende] andere I koningen g van
Westvriesland.
2 Hi aWestvriesche Koningen, g , de voochden van uw goed. g
H2 West Vriesche Voogden g
Ot West-Vriesche
b
3 Hi Maer dat ick me den Nick van Waerheits helle stralen
3
[marge]
Hi Adelgil Sone van Beroald 1 liet Wilfrid het Christeli .^ cke geloof g preken. P
H2 [Adelgil Sone van Beroald I liet Wilfrid het] Christeli J cke gelooff g [preken.]
4 Hr Mi
•
n
^c
l Gulde Toovenaers Toovenaers' ter hellen sagh g doen dalen
H2
dalen dalen,
4
Hr
[marge]
Medea, die daerlee pleegt aengebeden g te worden in een gulden beeld.
Hz [Medea, die daer] Pplagh gg[aengebeden
te] werden [in een gulden beeld.]
HI Was meer verheughens waerd, , en 'tdienen onder God
5 g
HZ verheugens
g
6 Hr Veel vrijer vrijicheit l dan 'tKonincklick ggebod
H2 [ 'tConinklick
, gebod, g
Daer Godes niet en was. Noch staen ick verr van 'tslauen,
HI ,
H2 { ] 'tslaven,
Ot slaven,
8 Hi Maer vrijelick l ten dienst die mij de Vrijheit l gauen. g
Hzaven. g
9 Hr All hebb ick ouer lang g de gunsticheit ^ beloont
Hz heb over beloont,
IO Hi dEn Holland eerst het pad '
P naer 't Gulde Vlies

[ondertekening en datering]
g
Hr Constanter. I Hag. 1 8. a bri.r 24.
g 7 4
H2 [ontbreekt]
[zoo] PURMERENDE
OVERLEVERING (Zie ook dea pg^ na's 647-652)
Hi fol.r 7
H2 fol. 18'
H2-Ot
Ot B 2r . I
,p
Ot e Errata achter in Ot
KI Z° p.
^P 9
K2 y2r . I I
^ p 7
DATERING Hr is edateerd: 1. a 7bris 24 (= 13 september 162 .
g 3 7 4 3 p 4
VARIANTEN
I Hr Hoe oud en ben ick niet die 't seluer niet en weet?
H2 selver
KI ]niet,[
K2 weet!
2 Hr

S HI Maer dobbel was de gonst, g ^all was sij't 1 bij lg geuall
Hz gevall evall
dubbel
6 HI Van die mijn' wooningen g beringden g in een Wall.
H2 besloten een' Wall;
HI Met werd ick Stadt genoemt, met hebb ick stadtgegrepen
7 g ^
H2 Stad stad
8 H I In 'sVaderlands bewint; , daer segg se ick onbegrepen
H2 se gh
9 H I Of Ja, wanneer 't mij lust, of als ick weiger, Neen; ,
Hz Off 'tmij off wei weigher her,
Neen:
IO HI Wat schaet mijn' 1 kleinicheit? de grootste g en zijn l maer een.
H2 schaedt[
Ot 0 ggrootst'
HI [ondertekening en datering] g
Constanter. Ha g. 1 .a g 3 7bris. 2 4.
Hz Constanter
H2-Ot < >
[toi] AEN DOFF`°. DOROTHEA VAN DORP
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
HI fol. 4
H2 ontbreekt
Hz-Ot fol. 18°
Ot B2° . I2
,p
KI Z2r, .i I
^p 9
K2 Y2° .I 2
,p 7
DATERING Huygens Yg dateerde HI: 4 .a 8bris 24 4 (= 4 oktober 162 4 .
VARIANTEN
[opschrift]
HI ontbreekt
Hz-Ot Aen Off. W I DOROTHEA VAN DORP.
1 HI De Dorpen, aller Dorpen DORP,
p ^ p
H2 ontbreekt
orpen, H2-Ot [De Doren aller Dorpen p DORP DORP,)
2 HI Die ick den Nijd te voren worp,
p,
H2 [ontbreekt]
H2-Ot [Die ick den Nijd te voren] worp
p
677 [I0I1 AEN JOFF w. DOROTHEA VAN DORP

3
Gehooren ijeder ieder aen een Heer
H2 [ontbreekt]
Hz-Ot [Gehooren ijede ieder aen] een' [Heer]
Heer,
4 Hi Behoeder van hun vred' en eer:
H2 [ontbreekt]
H2-Ot [Behoeder van hun]

2 Hra a De hooghe g School van 't Land, de Schave vande Ieu ,
b De Schaue vande Ieu ht de Schole > vande daed,
H2 H Schave jeugt jeu van de Daed,
Jeu ,
3 Hr Het dorp p der dorpen p geen g daer ieder 1 steeg geen pad p is,
H2 Dorp[ p Dorpen[ p Steeg
4 Hr Maer dorp ^der Steden een daer ieder ijedestraet
een Stad is; ,
H2 Dorp p [der Straet [een is,
H2-Ot [ Stads
Hia
5 g
De rondomroene Buert,
b Hout
6 Hr Des Boers verwondering,ll g komt hij uijt 1 het woudt,
H2
H2-Ot De
verwonderin g^al
woud,
Kr Des
Hi Des Stémans steedsch vermaeck all komt hij uijt de muren,
7 ll
H2 vermaeck al
H2-Ot De
Kr Des
8 Hr Der vijanden ontsach, ^ de vrijster l vande buren,
H2 Vijanden ontsagh, g^ Vrijster[ 1 Buren,
9 Hr Der werelts we lecke +r+ni' l^des Hemels wellgeuall; g ,
H2
H2-Ot De
Werelds welgevall; g ,
IO HI Is 't daer met allese g ht g soo ben ick meer dan all.
esegt, HZ
dan
Hr
[ondertekening en datering] g
Constanter. 27.
a Au g. ti
7 g 6 162 1624
H2 ontbreekt
[ioj] 'SGRAVENSANDE
OVERLEVERING (Zie ook dea p ^na's
64 7-652)
HI fol, 4r
H2 fol. z 9r
H2-Ot
Ot B;t, p. r 3
Kr Z z", p. 192
K2 Y31> p• 173
679 [I03] 'SGRAVESANDE

DATERING Huygens dateerde Hr: 18. a Au .ti 24 = 18 augustus 162 .
Ygg 4 ^ 4
VARIANTEN
I Hia All swoer ick wat ick was ick vonde nauweloof. g
beloof]geloof
Al[elooff g
Kr was
2 Hra Wie t' 'S graueSande gingh ^g die gingh ^g eertijds te hoof.
eertijd
voer wel eer
H2 t' 'SGravesande hooff.
Ot vertrock
3 Hr Mijn' J Sandvloed hebb ick sints mijn' mijn Sondvloed moeten noemen,
Sandvloed' Sondvloed'[
Ot Sandvloed Sondvloed
4
Hr En 's Grauen Marmeren in duinen duijne sien verdoemen.
'sGraven Duinen J
5 Hra Daer sijnder J dat ick was. Maer daer de kloot opaet
g
b Nu
H2 zinder zijnde [dat
Hr Is een bedencklickunt p soo ^ is de tijd tij die staet,
Soo staet.
Ot staet,
K1 punt•
7 Hr En Was »bij en Is b Jeen, ^wat sheelt * den Haeg gen
ick. ick?
H2 schat
Ot scheelt
I o Hr Een te g enwoordicheit ,g geen thiende van een snick.
Ot Een'[ een'
Hr
[ondertekening en datering] g
Constanter Ha g. 18. a Au ti
g Aug.ti . 2 .
H2 ontbreekt
[I 041 RIJSWIJCK
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
Hi fol.v3
H2 fol. 19`
H2-Ot
680 [IO4] RIJSWIJCK

Ot By, p. 13
Kr Z2", p. 192
K2
DATERING
VARIANTEN
I HI
Ot
Kr
Y 3 `> P• 173
Hi isedateerd: 16. a Aug.' 24 16 augustus 162 .
g g 4 gu 4
Mijn Rijs } en wijckt } voor geen, g = soo lang gCastilien wijckt wijckt
geen,
2 Hr Voor Nassaus hooger g hand, ^die 't dagelix g verrijckt. }
H2a hoo ge
b hoo ger
Ot Nassaus
mij Hi Men p mocht mij rij opde rij van mijns gelijcken g } tellen, _
Kr tellen;
Hi Maer Mauritz is te verr voor sins gelijck te stellen;
4 l g 1 =
H2 Maurit stellen,
Kr stellen;
l
^ Hi mij Die lui ster hangt mij aen. Men noeme mij mijdan Stof, _
H2 stoff,
6 Hr Ick noeme mij sijn Hof, ten minsten sijnen Hof•
H2 Hoff Hoff.
7 Hi 'Tviervoetige g gebroet, g = sijn l liefste Houelin Houelingen, g=
H2 'Tviervoetighe g g gebroedt, = [sijn } Hovelingen g
H2-Ot
Ot
gebroed, ebroed
sin' l
Kr Hovelingen, g =
8 HI Sijn 1 aen mijn borst g gespeent; P = waer S pg a nen is te dwingen g
Hz mijn' 1 dwingen, g=
Ot g es Peent
Kr g es P eent•=
9 Hi Daer worden si' l met Hem ten voorsten uijt lg gesett; =
Ot u yg t esett =
i o HI Verdien ick niet wat lofs in 'sVaderlands ontsett?
H2 loffs
HI
[ondertekening en datering] g
Constanter. I Ha g. g 16. a Aug.' g 2 4.
H2 ontbreekt
%óI [I041 RIJSWIJCK

[105] LOOSDUIJNEN
OVERLEVERING (Zie ook de a na's 647-652)
p$^
HI fol, r
3
H2 fol. 1 9°
Hz-Ot
Ot B ° .I
3^ p 4
KI
z r . I
3 ^ p 93
K2 y r . 173
73
DATERING DATERIN Hu Huygens Ygns dateerde H. Hi: I. 3 a Au Aug.' g . 24 4 - 13 3 augustus gu 162 4 .
VARIANTEN
I Hia Geen looser duin 1 dan 'tmijn, } ^geen gggraselooser
stoff
b 't mijn,[ stoff,
H2 looser dui Jn
2 Hia 0ock op p mijn aller schoonst geen dorrer aMonick-hoff,
mijn g
b krachtichste dorrer Moncik-hoff: c
K2 Nonnen-hof:
2 marge
HI Weleer de Abdie j I van S.te Bernard. orde.
H2 [ontbreekt]
HI Noch leef ick inden mond van gierigh' ondervinders,
3 ^ g
H2 leeff
H2-Ot lev' [ ]
4 HI Die geen g verwondering v ond nestellen g en voor mijn ^ kinders
b
H2 verwonderingg ]geen'[
mijn' mijn Kinders;
HI
[marge]
a.° 1276. 7 werd g geseght g ende ggelooft dat Vr. e Margariet g dochter ende ed
Erfgenaem van Graef Floris de e. 4 op pen den vloeck oec van een bedelaers aers
364. kinderen p van eenen dracht baerde, daer –
van hier de Doop
beckens I bewaert I souden worden.
H2 i' l regel g 5]
Vrouw Margariet g Dochter ende Erfgenaem g van Graeff Floris
gesegt g wordt 34 3 64 kinderen t'eener draght g gebaert g te hebben. be
dedie 4e.
KI [Vrouw ... kinderen] t eeuer dra ... hebben.]
[
] t'eener
HI Danck hebb' Griet Floriskindt, en 'tvinnigh bedel-wijff,
g },
H2 hebba bedel-wijff
}
H2-Ot Floriskind,
Ot hebb' Floris kind,
KI bedel-wijf,
682 [IOj] LOOSDUIJNEN

Hr, Die heel een Almanack dé krielen uijt l haer lijff, 1
H2-Ot den
7 lira En 'teene half jaer l Jan, ^ en 'tander Lijs sagh g noemen.
b vrolick 'thalf [jaer Jan, en 'thalf jaer l [Lijs 1 sagh g noemen.
c 'thalue 'aer na an en 'thal na [Lijs ) sagh g noemen.
HZ 'thalve Jaer [na Jan
Ot 'thaly'
9 Hir Mij Mi viertmen om dat was; Soo doetmen Roomen oock.
H2 Zoo oock
Ot was
Kr oock;
Io Hra Dat was een g rooter vier, maer , wat verschilt de roock?
b schooner
H2 Vier,
Hi
[ondertekening en datering] g
Constanter.. Hag. i .
a Aug.' d
g 3 g 42
.
H2 ontbreekt
[I06] SCHEVERING
ERLE ERING (Zie ook de pagina's 647-652)
ov v p^
Hi fol.°
3
H2 fol.I° 9
H2-Ot
Ot B° .I 3^ p 14
Kr Z r p. I
3 ^ p 193
K2 Y ° .1 3 p. 174
^
DATERING Huygens yg dateerde Hr: I 4 . Aug!' g 42 . (= 14 4 augustus gu4162
.
VARIANTEN
I Ilia Al hiet ick Sche p erin g^de naem betaemde mi' mij,
b waer't oockSche pering, Kr mi'1; 2 Hr Sooass p ick op phet nett en 't silo ge Getij, l,
H2 Zoo[etij; getij;
Kr ge
3 Hr Gij weet het, ^ leckren Hae g^ h die sess gevoerde
vissen
H2 Ghi'l het Haegg zess Vissen
Ot[ ]Hae g, h
Kr het, leck'ren[
683 [I061 SCHEVERING

Hr Voor drijgedraghene vermuijlen kont en missen.
4 Jg g l
Hz vermuijlen [ ]
gedragene l
5 Hra Noch zijn mijnja 1 Waghens g vrij l mijn' Scheen dubbel waer
mijn' p
b is Waghen g ruij ruim Pincken [ ]
mijn Wagen 1 g [ ]
5 [marge]
Hr de Zeilwagen.
g
H2 [ontbreekt]
6 Hra Mijn' pachters p prijsen pJ oock sijn J seijlen l ouer d'aerd
b bi' l der
H2 Pachters Zeilen
k2[jsin'
Hr Voor d'oude water-konst die 't oud soo verr gaet halen.
7 g g
Hi waterkonst halen:
Ot water-konst [ ]
8 Hr 'Tis waer, noch vinn noch veer en kan hem onderhalen,
H2 waer vinn,[ ]
Ot waer,
K2 vim
Hra a Noch Phoebes hellen wiel, noch Aeols hollen aem,
>
b Aeols hollen aem, Phoebes hellen tredt,
c Titans
H2 aêm, [noch
g
H2-Ot helle
Ot ]aem,
Kr tredt;
10 Hra a Maer eene loot p verbi' 1^haer groote g Meesters faem.
b hij J *snelt U all verbi' J^ maer hunluij altijd l l met.
c Hij loopt p het
H2 vetbijl^ alltij 1 d
Hr
[ondertekening en datering] g
Constanter. Ha g. z . Au n
g 4 Aug.ti . 2 .
H2 [ontbreekt]
[107] VALCKENBURG
OVERLEVERING (Zie ook dea p na's ^ 647-652)
Hr fol, 3 r
H2 fol. 20r
H2-Ot
Ot [NY, p• 15
6ói} [107] VALCKENBURG

Kr Z 3 v ^ p . I 194
K2 Y° p.
3 ^ p 74
a
DATERING D G Huygens yg dateerde Hi: I2. Au Aug.'' g . 244 -I2 augustus au gus ^2 4.
VARIANTEN
[titel]
HI VALCKENBURGH.
H2 VALCKENBURG.
i Hr Soo verr vier voetenaen vier voeten in 'tbeslagh,
g ^ g,
H2 Zoo[ in 'tbeslagh,
g,
2 HI Soo verr men ringt en springt P onthaeltmen de geruchten g
H2 Zoo[ springt,[
Hra Van mijn' Septemberfeest en Iaerlicksche genuchten.
4 mijn' p g
b woelende
H2 September-feest[
P
5
Hi Die e mij mijne ne Peteren mijn aenstaen hadd vertelt
H hadd' vertelt
Ot [ hadd
Kr had
8 Hr Soo treck, k soo send ick uijt 1 het min en meerder Voelen, •
H2 meer en minder Vicelen.
9 Hi Wat dunckt u, Vreemdeling, van 't lwedersijds
verstan

Er zal een spel p over de vijf dwaze en vijf wijze maagden g worden opgevoerd. pg
De toneelbaas laat het toegestroomde g publiek p lang g wachten en deelt het ten
slotte mee dat de toneelstellage g
te klein is om tien mensen te bevatten. De
voorstelling gggaat dus niet door. Afgezien g van het foutje foutj dat het toneel te klein is,
geeft hij een tweede reden waarom de voorstelling gniet doorgaat: g alleen dwaas
publiek ubliek gis gekomen. De verstandige g mensen bleven thuis.
UITGAVEN GV A
Worp rp Gedichten II,p
7 5-77. OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA xi , 162 4, fol. zz. Een enkelblad papier p p van 20 3 x zo8 mm.
Fol. 22 r beschreven in twee kolommen, , bevat de regels g i-z8 en 2 9- 5 8. Fol. 22°
bevat de regels g 59 - 7 2 , de ondertekening g en de datering. g
HOt H is kopij plggeweest voor de Otia. In de fase van de voorbereiding g van de druk
van deze bundel bracht Huygens Yg in een lichtere inkt enkele varianten en
correcties aan.
Ot
Kr
K2
DATERING
VARIANTEN
[titel]
H Deun.
H-Ot DEUN.
K2
Otia 16z5, S, VI. Van Als', , Sz r-S 3,p r p. 141 - 1 43 .
Koren-bloemen 1658, `Vierde Boeck. Van Als', 2 z z r . 2 8-2 i.
S, , g g4 ,p 4 S
Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' 3n2 r, 467.
7, g g ,3 ,p47
Huygens dateerde H: 8.a 8bris. 24 (= 8 oktober 1624).
KLUCHT.
2 H (Utrecht is sijn 1 t'hui's t'huij geweest)
(Wtrecht[
K2 (Utrecht
6 H Vande Maeghden vi' ff en vi' ff
g l 1
Kr vijf,
Hl Daer vijff mallen onder waren, ,
H Ot Dier devijf 1 mallooten
I g H pl Toe es 'ckert i toe ^ gehaeckt, g ,
Ot toegehaeckt, g ,
14 4 H En 'tstellagie ^ was gemaeckt. g
Ot gemaeckt, ,
Kr ggemaeckt:
I J H p Maer vrij de ruijmpte vrij benepen, p, en
H Ot ruimte l
686 [IOó] DEUN

24 4 H Uijt l den Noorden jaeght lg in 'tZuijen: 1
Ot Wt
Kr U Yt
27 H Mae hden bouen alle vrouwen
7 g
z8 H Warender niet uijt te houwen.
Ot houwen,
3 I Ha Meijskens l saghmen g waer men heen sagh,, g
b Meiskens
Kr sa gh
, •
3z H Moglick g offmer een' van tween sagh,, g
Ot Mo g'lick
33 H Moglick g offer thien gevraeght g g
Ot Mog'lick[ g
3 4 Ha Hadd' gesworen, g a Wij l sijn l Maeght. ght
b
zijn Maeghd. g
3 8
H Satmen eermen ijet ije vernam.
vernam:
399 H Somtijds Somtijds roerder ijet l van binnen,
40 4 H En men riepe'r, P si' 1 beghinnen,, g
Ot
Si'1 4
1 Ha Off den eenen door een' spleet,
b Zei'1 42 H Wacht, ^ de thiende wordt gekleedt,
Kr gekleedt;
,
433 H
Ot
Andre swoeren door de klampen p
klampen,
Kr And're[
499 Haa Na veel' ongedulde g ld klachten,
b onvervulde[
499 Haa b
Komt den Baes voor uijt lggetreên
de
Ot[etre'en getre'en
S o H de Roll van dese reên;
Ot re'en;
S2 H Die ons garen g saeght g beghinnen g
KI geerne eenne
S4 Daer zijn 1 volck niet staen en kost,
b sijn 1
Kr kost; ,
687 [I081 DEUN

SS Ha Wilt ghij hij zien thien Mae Maegden den handlen
sien
Ot hand'len
5 6 H Daer heen g vij lff
en konnen wandlen?
Ot gheen'
wand'len?
5
8 H
H En besiet eens rondom mij,
1,
H Ot Lieue siet
PIsser plaets ggenoegh g voor drij? 1 ?
H Ota hier [plaets]
b Hier en iseen ^ [plaets voor drij! l
Ot geen' ?Y dry?
Haa 'Ksie v 'tmisverstand bekennen
b [ 'tonverstand
Ot bekennen,
61 H Opden roep van niewicheit
p p
H-Ot niewicheid
6 2 H Sonder bondiger g bescheit:
H-Ot schaduw' van bescheid:
633 H Maer een ander' hoor ick kla klagen g
H Ot een'
644
H En tot aller onschult vra vragen, g
H-Ot onschuld
Krvrae eng 66 H Niet een ruimer plaets gemaeckt?
l P g
Ot een'[ I
68 H All en ist niet ouer-pluijs, p 1,
Kr over-pluys; Y;
[ondertekening en datering]
g
H Constanter. I Ludib. Ha g. 8. a 8bris 24
H-Ot Ludibundus. 1 624
Ot MDXXIV*
Kr [ontbreekt]
[i on] BIDDAGHS-BEDE
COMMENTAAR Naar aanleiding g van de `Al gemeene Vast ende Bededach' uitgeschreven g door de
Staten Generaal, om God te bidden `van ons te nemen de welverdiende straffe
der Pestilentie ende andere Sieckten, mitsgaders g der vyande anden desseinen en
gen te breecken',' ^ voltooit Huygens Yg op Pzondag g 13 3oktober 1624 4 dit ggebed.
De dichter manifesteert zich hierin als `voorbidder van de natie'. 2 In een
688 [I09] BIDDAGHS-BEDE

gedragentaal, taal die door de vele parallellismen p en herhalingen g oud-testamentisch
overkomt 3 verve verwoordt Huygens Yg de noden waaronder de Republiek p gebukt g gaat. g
Hetedicht g kent een hechte drieledige g structuur:
II. NNa
dde
in inleiding leidt
gwwaarin
de dichter God vraagt te luistren (r. i -i6 beschrijft
hij l de plagen p g n di e zijn zijnvolk treffen: watersnood (t 24-32) 2 43-
4 en het vuur van de
pest P sg
die de lucht besmet en de aarde vol van grafkuilen heeftgemaakt,
waardoor jeugd ^ g e'n
ouderdom ver gaan r.33-48). Voll schuldbesef schuesef richt de
dichter zich vervolgens g tot God met de vraag gwanneer Hij het einde van deze
kwalen zal bepalen. P Deze De e vraag v g wordt gevolgd g g door een smeekbede om
redding, g^1uist nu het volk, ^ waarvoor hij spreekt, p ^ door een tienvoudige ge
meerderheid vaneloofsvij g 1anden dreigt ten onder te gaan g (r. 61-72).
II. Het tweede deel dee oopent P met de vraag, g^ in alle onderworpenheid, P waarom waarom, nu
er sprake p is van twee groepen roe en zondaren, `wij' 'wij' meer getroffen g worden dan `zij'. 1
Zij l zouden Gods toorn meer verdienen. Van regel el 77 tot 104 geeft 4 g Huygens Yg
dan, > met een hamerend'Meer',
herhalend Meer een o opsomming sommin van hun hdin overtre -
gen van Gods geboden. g In een tot in de details tegengesteld parallel arallelgedeelte,
van an re gel
i o 5 -1 4o met een herhaling herhalin van Min vol dan ee nvete uiteenzetting enzettin over
hen die wel volens g Gods wetten leven.5
III. Het derde deel vangt aa aan met et de d ssmeekbede
de duizenden izen die voor Gods
eer strijden, bij lte staan en de duizenden tegenstanders g te treffen; niet alleen
metla p en g maar ^ ook met de Goddelijke l Waarheid. De dichter vraagtom
kwantitatieve en kwalitatievessteun voor hen die het geloof g ook bij l de vijanden l
brengen g eneindigt zijn l ggebed met het uitspreken P van de wens dat het ooit
mogelijk g lijk moge m e zijn zijndat `Wolff' en `Schae p'
in vrede met elkaar leven.
In dit ggebed toont n Huygens u Yg zich eengeëngageerd dichter. Hij is oprecht P begaan g
met de d rampen m pn
die de Nederlanden treffen. In zijn zijngeloof
g vindt hij hijkracht
en
bemoediging. moedi ^
'n . De parallellie p tussen het bijbelse l Israël en de Zeven Provinciën is
voor Huygens Yg1hierbij
zonneldaar.6
Vooral uit het tweedegedeelte blijkt l hoezeer hij l in de oorlogen g van zijn l da dagen g
eeneloofsstrijd g l ziet tegen g de katholieken. Hun ggenadeleer (r. 79 -84
beeldenverering g (r. 85-92),b biecht ec t (r.93-96),kloosterleven (r. 97-ioo
leer der
transsubstantiatie (r. 101-104) 101-10 klaagt gt hij hij aan als dwalingen g die Gods toorn
verdienen.
Huygens Yg ggaf dit gedicht g een 'ereplaats' P in zijn Otia. Hij
achtte het dus
inhoudelijk en voor zijn dichterschap p van grote g betekenis. ?
UITGAVEN v Worp p Gedichten II, ^ 77-82; p. 77 ^Zwaan i 974 p. 7o-8i 7 (met annotatie).
LITERATUUR Eymael Y 19 I I > p. p Ix > n.I ^ , Den Eerzamen 1 9 28• ^ Smit 1 9 80 ^P p. i 2 3^• Strengholt g
1981b ^pp. 1 8 2 ^• Strengholt gp 1989b, 9^ . 8 n. 8.
OVERLEVERING
HI Autograaf gg
f Huygens,UBA z8 C. 4. Twee gepagineerde e p^ a dubbelbladen papier pP van
322 3 Sp^ mm. De tekst is als volgt over de pagina's verdeeld: p. P i regel g 1-28,
p. z regel 2- 6 regel - 8 regel 8- i I 2, S^ 3 S 7 4^ 4 5 ^ p. 5 regel 113-144, . p g 9 g p 6
p. g p. g
689 [I091 BIDDAGHS-BEDE

egel gp 14 5 -1 76, 7 re el 177-188 gg met de ondertekening en datering. g Rechtsonder
o Pdezepagina staat een vage g rekensom. De getallen g kan ik niet thuisbrengen. g
Pagina 8 is blanco.
Varianten, correcties en aanvullingen g in de marge g (regel 183-186) bestempelen gp
dit handschrift tot een ontwerp. P
hH Afschrift van Hi in andere hand met correcties. De correcties en de marginale
aantekeningen g zijn vermoedelijk vermoedelijk wel eigenhandig g g door Huygens Yg aangebracht. g
BA 28 E 1. Twee aPP dubbelbladen papier van ca. 3I0 X I 9omm. De tekstverdelingg
is:. pI regel g 1-24,pD. regel gp 2 5 - 5 2, 3 reel regelS3
-80,p 4 regel g 81-Io8,p
5
regel egp 109-1 3.6 6, re el g i -16 37 4,p7 regel 165-188, gp .8 is blanco. Het afschrift
maakt de indruk nogal g haastig g tot stand gekomen g te zijn. Op p de interpunctie P of
de elisie die Huygens Yg metri causa aanbracht is nauwelijks acht geslagen. g g Van dit
afschrift heb ik alleen de substantiële varianten in het apparaat pp opgenomen. pg
H2 Autograaf g Huygens, Yg , KA XLa , 162 4, fol. 2 -26. 3 Twee in elkaar gelegde g g
dubbelbladena P ier p3van 20 x 208 mm met groene g zijde zijd tot een katern
samengebonden. g Verdeling g van de tekst:
fol. 233 r: r. 1-2 4, ' fol. 2 °: 3 r. 25-52; fol. 2 4r : r. 53-80; S3 ^ fol. 2 4 v: r. 8i-108 , • fol. 2 Sr:
r. 109-136; fol. S2 v: r. 137-164; fol. 26r: r. 16 S-188.
Fol. 26° is blanco. Alleen is in de rechterbovenhoek in i 9e-eeuwse
hand
Folio I -ste geschreven: 3 deel. Deze aantekening g doelt op p de pplaats
waar dit
ggedicht begint ^ in K2.
H2 is een afschrift van Hi.
H2-Ot H2 werd opgenomen pg in de kopij P l voor de Otia. Huygens Yg bracht bij J die
g ele genheid nog geen
enkele variant aan.
Dat H2 kopij pJ is ggeweest blijkt l uit de vingerafdrukken g van de zetter (vooral oop
fol. o 2 S° en 26° staan zeer duidelijke), 1^^ signaturen en de nummering g in ppotlood
linksboven op p fol. 2 3 r: < I>>8.
Ot Otia 1625, III. BIBEL-STOFF', Kr- r p. 6 -
S, , ^ P 7 73
Kr Koren-bloemen 1658, `Eerste Boeck. BIBEL-STOF ', Ar- A r 1-
S, ^ 4,p 1-7.
K2 Koren-bloemen 1672, 7 , `Eerste Boeck. BIBEL-STOF En GODS-DIENST', , A2r-A 4, ° p 3-8. 3
DATERING Huygens yg dateerde Hi: i 3.a Octobris. 24 4 (= 13 3 oktober 162 4 .
NOTEN No I Geciteerd uit N.C. Kist, , Neêrland's Bededagen en Biddagbrieven. g Leiden i 849, II,
P 128 , via Worp p Gedichten ii, , p. 77, n.i.
2 Strengholt gp 1 989b, . 8 9^ n.i.
3 Men heeft wel opgemerkt Pggdat het hele gedicht `een aaneenschakeling g van
bi bijbelteksten 1 st i s '. (Den Eerzamen, , 9 128 ^ p. 3 0o . Ook Psalm 79, die Huygens Yg
vvertaalde en tot middenstuk van 4 I D e ui JtLandi ghe
Herder maakte, komt er
geheel in voor.
4 Vgl. gggedicht 80 Op Pde hooge g vloeden van 't jaer 1 162 4.
5 Tot dezeroe g rekent P ook de dichter zich. Hij Hij blijft in dit gedeelte g weliswaar
bescheiden impliciet, p ^ maar toch spreekt p hij in de openingsvraagr. 73 van `onse'.
690 [I09] BIDDAGHS-BEDE

6 Zie bijvoorbeeld 1 r. i S6 waar David genoemd g wordt en Maurits bedoeld.
Ver Vergelijk g l ook ggedicht [7i]. 7
7 Strengholt g 1 9 81, . p. 1 79 -18o en Strengholt g 1989b, p. . 8
9^ n. i.
VARIANTEN
titel
Hra Biddaeghs g – 9en Octob.ris 162 1624
b Biddaghs-Bede op den en
g p 9
hH Biddaghs Bede Den .en g 9 octobris 162 1624
H2 Biddaghs-Bede, en .en g ^ 9 Octobri.r [1624] 162
Ot BIDDAGHS-BEDE IDen en 9 ' Octob. MDCXXIV.
Kr BID-DAGHS-BEDE 1MDCXXIV.
I Hr Sluit 1 dine l Wolcken niet, ^ die bouen dijn dine Wolcken
Dine1 Die boven Dijn Dine
Wolcken
2 Ilia Ter hoede van dijn 1 Volcken
b diner 1 { ]
hHa volcke
b volcken
H2 Diner 1 [ ]
4 Hi eer;
H2 vervolgen g Dijn Dine eer.
5 + De pijlen pl onses Nerts herts, de schichtichste gebeden g
b van ons' hert, [de
hHa [De ons Hert, de schichste* [gebeden]
b schichtigste g [gebeden]
Hi Gebeden
8 Hi Van dijn' onsienlickheits gponaf e eilde peil, p ,
H2 Dijn' l Onsienlickheits onaff gp e eilde
Hi + Die Kalvren onser li en konnen niet geraken
9 lipp g
hH De kalveren
H2 Die Kalvren
Kr kalv'ren [ ]
9
[marge]
Hr Hos. 14.3•
hH [ontbreekt]
H2 [Hos. 14.3]
I I Hr 'Ten zij dijn' l Oore dael'
hH Ten si si' dijn o»Gore dael
['Ten zij dijn' 11Oore
dael
691 [I09] BIDDAGHS-BEDE

I I
HI hH
marge
Deuter. 4 7.
[ontbreekt
H2 euter 471 .
I Hr En onsen laffen aem van mond ten Hemel hael'.
Hz
aëm
Ot
]aem[
I 3 Hr
H2
+ Hael op p den ddroeuen
galm g van dijn' verslagen' g ' kindren,
[Hael droeven Din' j [verslagen' g kindren,]
Ot
verslagen g
KI
kind'ren,
14 4
Hi
Die meerderende mindren,
, minderen,
, mind'ren,
I 6 Hi
hH
En voor Dijn' viericheit, , als Sneewe, , niet en staen.
[ ] dijn l
Sneeuw
H2 Di1jn Sneewe,
I 7 Hr Wat smoockter in 't 'tbesluijt eslui't van Dijn' voorsichticheden?
hHa [ ind*
b
in't
H2
Voorsichticheden?
20 Hra Niew' ' roeden oed onder ons, , en n buijte buiten niew verwij verwijt? J
b binnens huijs l , [en bui 1ten verwijt? (
.
1
ruewe strijd? 1
H2
niew verwijt?
I Hien Hoe onlangs g hebben wij 1 de schadelicke slagen g
hH

29All 9 Hia hadden wij 1 in 'thooft de stroomen die ons quollen, q
b vloeden
H2 in't Hooft Vloeden
H2-Ot Hoofd
29
Hi
marge
Ierem,.I. 9
H2 erem.. 9 I.
3 o Hr
De wateren die swollen
H2 Wateren,[
3i Hia Tot bouen kant en kae
b ouer
H2 lover kae
3 2 Hr
Voldeden ons gebreck g van tranen nerghens g nae.
Hz nergens g [ I
Hia Doe waren't Wateren; nu hebt hij 't Vier ontboden,
33 ^ g 1 Vije
hebst du
H2 + [Doe waren't Wateren. Nu [hebst ontboden;
35 Hi Van Broeder en verwant
H2 Verwant,
336
Hr Van hier een groeijend' roeiend' lvier,
van daer een' vollen brand:
Kr Van,[ van,[
37 Hra Maer brand, ^ maer ander Vier, l ^ vier l wateren te krachtigh, g
b Vier 1
rand H2
Vijer;
3 8 Hi En Mannen-macht te machtigh, g,
Hz machtigh; g^
0t
mannen macht
Kr mannen-macht
39 Hi Vier l vijerigher l g dan Vijer, 1
HZ vi' l eri ger
4o Hr Vier Vijer dat enadi h g brandt daer 't drij 1'vernielt
ielt van vier.
H2 Drij1 KI Ver Y,
41 Hi Waer' Aerd en Locht dan vrij! Maer Locht en Aerde moeten
4 1
H2 + [Waerl Aerd' [en
42 Hia Dijn' gramschap helpen boeten;
4 l g p p
b wrake boeten,
43 I Bei'' 1 grouwelick, g ^ bei'' 1 vuijl, 1, l
H2 bei'1 Ot 0 BeY
693 [I09] BIDDAGHS-BEDE

44 Hi D'een' ' ro rondom smettelick, ^ en d'ander' niet als kuil: l
hH ron

S 8 Hi En En, all' ontfarmen buijten,
1
hH En al ontfermen buiten }
Ot
ontfermen
9
Hi Dijn' rechten sien voldaen,
H2
Rechten
S }
6o Hra Soo hebst du, , hoe be ggonst? noch niet be ggonst
te slaen.
b
volendt?
H2
Du, Hoe vollend' g [noch niet] begost g [te slaen.
6 I HI Maer slae dijn slincker oogh g op't p ooghe g vande volcken
HZ + Dijn [slincker] Oogh g [op't P Volcken
6i Hr Die onse adren molcken
H2 ad'ren
Ot [ adren
Kr ad'ren molcken,
633 HIa Doe dijn' l verdiende straff
b
gerechte
H
H2 ]Dijn'[
644 Hi Hun ongerechticheit g weleer den teugel g ggaff.
HZ Hunn'[ wel eer [den
KI [ dan*
K2
den
65S Hr Nu staen si' 1 thien om een, , nu werden wij verdondert
H2
worden verdondert
66 Hi Met duzenden om hondert;
H2 busenden Hondert; ,
67 Hi En veilst du noch 't etall
7 g
H2 Du
69 9 HI
0! spaer p de handen t'hui's l die buiten buijte moeten wercken
thuijs }
Ot
t'hu Ys
7
o Hi Ten bouwe diner dijner
kercken;
H Dijner[ l
Ot [ kercken:
7 I HIa 0! slae de handen
kort
t'hui's t'huij
hH
te*
H2

g HHi Haer Haer' g ouertredingen ggewoghen tegen g d'onse, ,
H2 + overtredingen g gewogen g g
Kr d'onse;,
74 Hr Het overwicht verslonse
H2 verslonse:
75 Hi Du bist gerechtich, g Heer, >
Hz[ ] gerechti g, h
77 Hi M

88 Hi Aen machteloosebeent het Leuen inde dood:
g
H2 leven in de Dood;,
89 9 [marge] g
Hi Imagines ag^ s +Christi et+ Sanctorum venerand^ sunt non solum per p
i' 191 ac accidens, c idens vel im p ro priè ^ +sed + ita ut i ps^
terminent venerationem ut in se
considerantur, ^ et non solum ut vicem erunt g exemplaris. p Bellarm. cap. p 21. de
Cult. Imag. g
Hz
[bij i' 89] 9
ma ^'nes Christi et sanctorum uenerand^ sunt non solum per p
accidens. uel im p ro priè sed ^ ita ut i ps^ termi- nent venerationem, ^ut
in se
conside I rantur, ^ et non solum ut vicem gerunt exemplaris. p Bellarm. de Cult.
Ot
Ima. 1 cap. p 2I.
*
[Imagines ^ ... exemplaris.] p Bell rm. [de Cult. Ima. cap. p 21.
Kr Bellarm. Cul.
[vertaling g naar Zwaan 1 974,p7S p. : De beelden van Christus en de heiligen
moeten worden vereerd niet zo bij l toeval of op ponjuiste l wijze, 1^maar zo als zij
zelf hun verering g be p alen , zoals zij o pzichzelf
beschouwd worden en niet
alsof ze slechts de rol vervullen van een voorbeeld. BellarminoI 54 2-1621
90 Hr
H2
H2-Ot
96 Hr
hH
H2
Kr
De knie, dijn maecksel, vouwen,
knije, Dijn maexel,
1
knie, [
1 HI En d'innerlicken licht
9 p
H2 d'innerlicke [ ]
992 Hr Verplichten p aen 't begripp g pp van't uijterlick 1 gesicht. g
HZ gesicht esicht
gesicht
93 Meer, die ^ dijn Hemel-recht van geuen g en ver vergeuen g
HZ Dijn[ 1 ggeven vergeven g
Ot Meer
Kr Meer,
94 HI Hun veinsen toegeschreuen, g ,
H2 toegeschreven, g
95 Hi En geuen huns gelijck
H2 [ ]geven[
Dat Du deneueren g sulst wei gren in Dijn Rijck: l
evren eren weijgeren[ lg
[
Beveren [
Rijck;
[
wei g'ren
[
97 Hia Die't sondelicke vier 1 van aengeboren g lusten,
b Meer, , [Die] het sondich vier l van ingeboren g [lustend,
H2 Meer die sondigh g Vijer Vier
Meer,[
697 [I09] BIDDAGHS-BEDE

98 9 Hr Die Leêchheit noij noijt en blusten,
Ot [ ] Lêecheit [
I oo Hra
b
H2a
b
I0I HI
Hi Onsteken inden dwang
H2 Ontsteken in den[
H2
Van booser eenicheit dan 'swerelts
Meer zijn si''t meer en meest, die
meer,[
102 Hra a Doen leuen in h

I13 Hr Die ggaerne, ^ naer 't gp e oo gh
van wel doen en wel weten,
Kr geerne eerne
Hr Off alle sonder Een versmachten inden vall:
H2 in den vall•
I I Hr Die, sonder andre hulp dan die de hul alleen is,
7 ^ p P
H2 ander' Die[
118 Hr En met het hert te vreën is,
H2 'Heft{ ]
Ot vrêen
II8mar eg Hra I. Sam.I.I 3^16.7.8 7
b i. Sam.I.I 3,
H2 I -Sam. I . I 3.
I I Hr Om 't tweede Leuen gaen
9 g
HZ leven
12o Hra Bij die door d'eene dood voor d'andre heeft voldaen.
b d'eerste dood de tweede
HH2 Die[ D e Doodde voldaen•
120 [marge]
Hr Co1.2.I 3 . Coi.I.I 9.20.
H2 Colos.2.I 3^I.I .20. 9
I2I Hr Die metevouwen' g hand maer meer gevouwen g zielen
HZ gevouwen'
Kr [evouwen g hand, Zielen,
122 [marge]
Hra I. Sam.I.I 3.16..8. 7
b 1. Sam.16..8. 7
I2 Hr En soecken hout noch Gout
3
H2 Hout
2 24 Hr Om Dij te naerderen Die d'Ooren heb

I29 HI
H2
Min Min, die soo lang g si' l zijn zijn willen dat si' l moeten,
zoo
Kr die, zijn,[
13o 3 HI
H2
I I HI
3
En d'eerste sonde boeten
Sonde
In ieder ijedereen
sijn werck,
Jn
1 3 2 Hi En maken elck sijn l hert sijn 1 Klooster en sijn' sijn Kerck.
klooster sijn 1 kerck;
Ot [ ]sijn'[
I 33 HI
hH
Min, do dorstmen s 't dencken, , minst , die meest den Ioden laken
de joden
HZ (dorstmen 't minst) de Joden
H2-Ot [
i j de Joden
Dijn' 1 krui 1ssers
Ot
dijn' kruyssers y
I 3 5 Hr En s pouwen o pden
mond
H2 o pden
16 3 HI
hH
Die daglix g roemen derft van 'tspouwen P in Dijn' } wond.
da g} eli'cx
H2
]wond:
Ot dag'lix g
I 37 Hi
H2
Min emmers die sich meest op P1 dine Minn betrouwen,
Dine Dijn Min
Minn
Kr emmers,
I 3ó
Hi En offren, , van berouwen,
hH offeren[
I 9 g HI Een ghon eri he Maegh gh
H2 H
hongerige
Kr Een'
K2 Maegh, g ,
140 4raH Daer r Dij Dl1
de nuchtren aëm van smeecken uijt } behaegh? gh?
b [ in 't
H2
'tsmeecken
Ot
behaegh'? g
KI
nucht'ren
aken
14.1 4 HI Behaegde g 't Dij l dan oijt l in't midden onder't quijnen ql
HZ + 1 onder 't quijnen ql
700 [I09] BIDDAGHS-BEDE

142 4 Hi En smeecken te verschijnen
En 'tsmeecken
14 433Hr Van drij l in dijnen dijne naem,
Dr' Di'nen
l 1
b Drij[
l
144 44 Hra Hier zinder zijnde duzenden en noch zoo veel' te saem.
b
zijnder (r
1 wi'1
H2 zijn wij1 veel saem:
Kr duzenden veel, saem.
145 4S Hr
Strij l voor de duzenden die voor dijn' dijn'eere strijden, l
Hz Duzenden[ Din' j
146 4 Hra Helpt P Israël ontlijden ontlijde
Help
H2 ontlijden, l
I47 Hra En Babel ondergaen; g
b
Babel ondergaen; g L
Babijlon l vergaen; g f
Hi Babijlon l vergaen; g
148 18 Hra
b
Slae op P de duzenden die op Pdijn' knechten nec slaen;
strijders l
H2 Duzenden[ Din' j
Kr slaen:
149 49 Hi Maer slae hun door het hert den blixem diner dijnerWaerheit,
h hem
H2
hun
Blixem Diner l
H2- Ot
oock in't
12 Hrass• Maeckt van haer' steghe g stael een vleessi vleessighe her Gewiss;
Maeck steen[
Ot haer
Kr haer' steen g
1(2 sté gen
IHr S 3 Schepp pP Paulen onder haer die Saulen willen heeten,
H2 haer,[
I HI Hoe lakeloosen recht
SS
H2 recht,
I 5 6 Hr Hoe du verdedight g wordst door DAVID dijnen dijne knecht. nec
Du[ David Dinen j
70I [I09] BIDDAGHS-BEDE
l

I S7 HIa Oft staen si' l eewelick in dijne dijnen Doem beschreuen
b
1 j
L
verschreuen
hH
H2 Dinen j
verschreven
verschreven
H2-Ot voorschreven
I g HI Om nemmermeer te leuen
S
H2 leven,
IHI S 9
Ruigetal
lm elders het g l
H2a Ruimt l
b Ruim 1
I 6o HI Dat dijn l genadi g^ h Komt, ten laesten hooren sal:
hH kom p, t
H2 Dijn l
zal:
Ot komt
KI komt
K2 laetsten
161 HI Gelei' 1 den Leideren die dijne 1 waerheit leiden
H2
Dijne 1 Waerheit
164 Hia Van Menschen, ^ min als Mensch en meer dan Beesten zijn. ln
b dan
H2 als Mensch, als
165S Hra 0! geef g het groeijen roeien daer den welgemeenden g planten P
b welgeraeckten g
H2
H2-Ot
ggeeff[ welgeraeckte g
welgeraeckten g
KI geev
KZ geev'
166 Hi Die dijne l Paulen planten, p
H2 Di'ne l
Ot
pplanten.
, planten, p
I 767 HI En dijn' 1 A pollos
voort
HZ Din' j
1^ó HI Bes Besproeijen roeien uijt 1 de bronn van dijn l herbarend' woord,
hHa Besproeijnd*[ p l
b Besproeijn* p l
HZ Be Besproeijen s roeien Dijn[ l
woord; ,
1669 HI Ka pp steenen uijt l die rots die opden p Hoecksteen sluijten; l ,
HZ Rots op p den[ sluijten, l
702 [I09] BIDDAGHS-BEDE

I1 70 7 Hra Snij Menschen uijt 1 die kluiten• l ,
b Christnen
H2 Snijdt Christnen [uijt l die] kluiten 1 ,
H2-Ot Snij [Christnen l uijt l die kluiten l
KI Christ'nen
1 7 1 Hi En gunn $u ons 'tboden-brood
K2 En n*
172 HI a Van d^ sLeuens bti din en gedragen inde dood. a
7 l g g g
H2 [ 'sLevens Dood:
1 72 marge
Hra Luc. 2. I O. Ioh.. S 2 S . Ioh.. 3 16. i .Ioh. 4.9
a
b a
d
b uc.z.Io Oh..2 S S oh..16.IIoh..
3 49
H2 Ioh..16. 3 I . Ioh.4.9. 4.9 Ioh.. S 2 5.
Luc. 2. I o.
IHI 7 3
Of Zion mogelick g den voorspoet p harer muren
H2 Off Voors poet
I 74 Hr Ten loere van haer' buren
H2
Buren
I 7S Hra Zo wel besteden moght mog
b

183 Hra [ontbreekt]
3
b En sien den Wolf het Schaep
H2 Wolff
e regels 18 -186 voegde Huygens later toe in de marge van HI
g 3 g Yg g
184 Hra
[ontbreekt]
b Noch dreighen metten ^tand, noch stooren inden slaep; p;
hH < ge»drei' hen lg met den tanden,{
H2 met den tand,
18 5S Hra [ontbreekt]
b
Hz
Geluckigh g dien 'tgeluck g geluckigh g g sal beklijuen, l
zal beklijven, l
H2-Ot[ geluckich eluckich
't* elucki gh sal beklijven,] l
186 Hra [ontbreekt]
b Om eewelick te bliuen j
c erffelick
H2 blijven
1
1887 Hra

specie, P om hiervan vervolgens g een afdruk te maken waarin het precieze P
wezenskenmerkgi van het origineel zichtbaar is.' Hetzelfde heeft hij j ook gedaan g
m e t de ondeu den. g Het `Beeld' 'Beeld', de `Print' toont zowel de goede g als de slechte
zijn evenbeeld, ^ de ggoede tot een aansporing P g nog g deugdzamer g te worden, de
slechte tot afrijzen. gl
Huygens YgProept hierbij zijn broer Maurits tot getuige. Die weet immers als
hierbij zijn g g
oudere broer heelgoed g dat hun beider vader hen heeft opgevoed pg met gouden g
zelfeer gaarde
lessen. Na ee eenpiëteitsvolle herinnering herinnerin aan vader Christiaan die
op p74 februariw 162 was overleden, ^vraagt Huygens Yg zijn 1 broer hem te helpen p bij bij
het e – in deze gedichten g – noemen van de vruchten van hun opvoeding p g en het
aan de d kaak stellen van de leugenaar g die hem ten onrechte beticht van het
leveren van kritiek (r. 10 7-1o8
. De dichter c eindigt zijn zijngedicht
met de woorden
dat hij lgenoegen di die valse aantijgingen met enoe en zal verdragen g maar de veiligste rust
van al zalenieten g in het welgevallen g van zijn l broer alleen.
UITGAVEN I A E Eymael Yp 1891, . I - en 3 495 49-52(aantekeningen); Worp Wor Gedichten II ,p p. 82-85
LITERATUUR U Koopmans p I 9 0 4^pD. 2 93^ • Smit I 80 9, p. p12 • 3^Van Strien I 9 8 7^ p. p66.
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens, Hu gens
KA XL a, 1 62 4^fol. 2 -28. ^ Een dubbelblad papier P P van
3 20 x 20 S mm. De pagina's p^ zijn gemarkeerd: g A-D. De tekst is geschreven g in
twee kolommen. Verdeling: g Fol. 2 7 r: r. 1-28 en 2 9^ -6o• fol. 27v: 7 r. 61- 92
en
- I Onder de tweede kolom op fol. 2 e 9 3 I2.0ded tw . p 7 noteerde Huygens Yg zijn naamspreuk P
en de datering g van het gedicht. g Daaronder geeft g `V.I 12.' het aantal versregels g
aan. Fol. 28' en 28`' zijn blanco.
l
H Ot Blijkens "k signaturen i ren vingerafdrukken, correcties en varianten heeft Hbehoort tot
l ^ ^
de kopij P1 voor de Otia. Dit o pdrach
edicht vormt de introductie tot de printen.
Zie voor een overzicht van de drukgeschiedenis g van deze reeks p 503-511.
Ot Otia 162 `Lib. V. Characteres. Dat zijn Printen', C r-C2° p. i -20.
S^ zijn >p 7
Kr Koren-bloemen 16 8, `Derde Boeck. Zede-printen Ende Stede-stemmen', O r-O2°
5^ p ,
p. Io -108 (foutiefgepagineerd: II 1I -116 .
P S 3^ 4
K2z Koren-bloemen 1 6 7, 2 `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', ^Pe r-P3,
p. p II S-I18.
DATERING Huygens yg dateerde H: I o. a 9bris 9 2 4. - 1 o november 162 4 .
NOOT
I V er ge
lijk lggedicht [68] `CHARACTERIsTA oft Een Print-schrijver' r. 2 S -26.
Voor de hier i gebruikte geb ui termen is het wellicht nuttig gte beseffen dat Hu Huygens
eenerdienstelijk v 1 medailleur of penningsnijder P g l was. Vgl. g De Heer 11993.
705 [iio] VOORSPRAECK

VARIANTEN
[titel]
Ha Voorspraeck p van de PRINTEN; ^ Aen mijn' mijn Broeder, Secretaris vande Raed
State.
boors raeck p van de PRINTEN; ^ Aen mijn' mijn Broeder, Secretaris]
State.]
Kr Derde Boeck, I ZEDE-PRINTEN. I Voorspraeck der selve Aen mijn' Broeder,]
den heer I MAURITS HUYGENS I[Secretaris van State.]
I H 'Ksall hem ernstigh heeten liegen
g g
H Ot ernstich [ ]
2 Ha Die sijn selven will bedriegen,
l g,
b sick
3 Ha a En beschuldig mijn g mijn *Gegiss* ^ss*
b beschuldigen g [mijn] l mond
H Ot Y
mijn' mijn Penn
4
a Daer *het allerminst allermijnsaff
is*
hem niemandt schuldi h gvond.
H Ot Y [ ] ick schuldeloos af ben:
K2 ben
8 H Door mijn' tanden hebb' gevoert: g
Ot[ ] gevo evoert ert •
[
] gevoert
H 'Kwill geen' vrienden laten dencken
9 g
I2 H Andren van Verdiensten hoort.
Ki And'ren[
I 5 H a Voor de geesel g van mijn mij Penn,
Ot mijn' 1 mond,
I6 H a 'Ksegg gg hier dat ick niemand kenn
H Ot noijt 1 en vond
KZ hier,[ ]
I H Dien all 'tgoede kan betamen,
7 g
H Ot ]kon'[
17 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot Tales nequeo monstrare, et sentio tantum. Iuven.
q
1 8 H Dien all 'tquade kan beschamen
q
H Ot ]kon[
Ot ]kon'[
20 Ha Dat ick op de quade legg.
P q gg
bQuade[ ]
706 [I I01 VOORSPRAECK

22 H
Ondeughd hebb ick willen a'eren
g g g
r mij hier +de+ 24 mij H Naer

78 7 H Die sijn' l sorgen g o p ver gaerden
,
Ot [
] op p vergaerden g ,
8o H Stortten in mijn' l ' hollen sinn

ggeteisterde Leiden, ^ waar op p dat moment alleen straten vol lijken l te zien zijn l en
vreugdeloze g mensen (r. 18- 3 o).
`Maar' vervolgt gt de dichter, `wat ^ een totaal andere tijd tijdzal
het zijn, als ik weer
deelgenoot g zal mogen g zijn van het goddelijke geluid dat voor mij bijna de hemel
zijn g l g 11
opent p met de `smeeckelijcke 1 (aandringende, g ^ met succes vragende) g toonen,
dieder in sijn 1 (= Huygens') Yg vingers g woonen'. Alles zal zijn vergeten, niemand
heeft nog g weet van droefheid, ^als `dat zielvervoerend trecken' (zijn l in extase
brengende g luitspel) p ons blijdschap l p brengt en `die dommelende spraeck, p
0 pg e ronckt p met de woorden, 'T ^leven geeft g aen doode coorden, dat het
rotsen schier vermaeck"( die zacht ineenvloeiende luitmuziek, versierd met
prachtigebijna1
woorden dode snaren tot leven brengt, zodat zelfs rotsen er bij
door vermaakt worden(r.31-42)).
Hierna vraagt Vander Burgh g aan Huygens Yg `Vast-hart' of hij hijhen
in Leiden
misschien eerder wil verblijden door hen te voorzien van `dat wonder geurich g
roos'en 1 Dat Lycoor' Y gaf g sulcken bloosjen' l (r.51-52). Volgens Volens Huygens' Yg eigen g
aantekening g bij de kopij van dit gedicht doelt Vander Burgh hiermee o
bij pl g g op
`een Italiaensch madrigal g (...) beginnende, Donó Licori à Batto' [una rosa] coris
gaf aan Batto een roos).
Tot slot wenst Vander Burgh g hem, mede namens Johan Brosterhuizen, als zijn 1
wens tenminste de hemel daartoe zou kunnen bewe g en , o Pnieuw
meer heil en
zeen gHuygens
toe dan Hu ens zelf wensen kon.
In eengedicht g met hetzelfde metrum en dezelfde rijmwoorden l antwoordt
Huygens YgPop 1 2 november 162. 4 Hij Hijwil op pdeze manier graag g g gestoord g worden.
Als zijn ggedichten zulke klinkende verzen helpen p voortbrengen, g^ dan mogen g
zij zij van hem `half ggehackelt, ^ half ggehouwen, ^ Uijt 1 den ruijgen, rui' en uijt uij den rouwen'
wil zeggen gg half af, ^ in hun ruwe vorm) van zijn 1 aambeeld afspringen.
`En' zegt Huygens Ygpaan de ronde linden op het Ra penbur g^ `kon ik maar de
oogjes gl bereiken waarnaar uw buurman en burger g vrijt, dan zouden die
ggedichten alles wat ik deze winter heb gemaakt g (zijn 1 Characteres naar hij in de
marge g aangeeft) g in de schaduw stellen (r. 1-2 4 .
Maar, als het slap pggetokkel van mijn vingers g op p de snaren, ^ vermengd g met mijn1
woorden u kunnen boeien, >
wacht dan, hier zijn de `Roose-woorden Die ick oop
mijn voose koorden Hebb gewijdt g 1 tot uw vermaeck'. Huygens Yg zendt dus het
gevraagdeg madri aal dat hij op p zijn zijnnietswaardige g snaren voor hun vermaak oop
muziek heeftezet. g Als ze er genoeg g gvan hebben, ^ mogen g ze om nieuwe komen.
Zijn luit houdt niet po . (r. 37 -4S
Aan het slot van zijn 1 antwoord brengt Huygens Yg hen de beste wensen van de
vrienden over en herhaalt hij zijn uitnodiging: zijnzijn `Kom met zijn tweeën, ^als jullie
1 lli
komen'.
Blijkens de hierboven besproken p inhoud van deze gedichten g moet Huygens Yg met
de marginale aantekening bij de regels 2- ^ g van Vander Burghs gedicht I I IA
bij g S S3 g g
doelen op pl zijn muzikale activiteit. Hij heeft bij l het Italiaanse madrigaal g Donó
Licori à Batto muziekecom g oneerd p ' vandaar: , `mijn 1 macxel'. Het is niet strikt
noodzakelijk om hier te denken aan een vertaling g in het Nederlands van dit
709 [I I I] MIJNE ANTWOORD

madrigaal g van Guarino. 2 Huygens Yg bleef voor deze tekst overigens g wel een zwak
houden. Hij vertaalde hem minstens drie maal in het Nederlands (in 16 S 4, 16 S7
en 168 7). 7 Elisabeth Keesing g heeft de vertaling gvan 1657 S7 overtuigend g in verband
gebracht ebracht met Dorothée van Dorp, P^ toen overleed. Zij vraagt zich af of
Huygens Yggdeze regels van Guarino misschien ook op P Dorothée toepaste, P ^toen hij
ze voor het eerstebruikte. gebruikte. Huygens' Yg bewerking gzou
dan kunnen stammen uit
tijdde tijd dat hij op haar verliefd werd: oktober 161 4.
3
UITGAVEN Worp Gedichten II p. 8 -88.
p ,p S
LITERATUUR Verkuyl 1961; Smit i 80 p. 12 • Keesing 1987a, . 121-122; Keesing 1987b,
Y9, 9,p 4, gp , g
p. 24 en 145.
OVERLEVERING
III -A
Autograaf g Jacob van der Burgh, g> uBL Hu g37, . Burgh g S, een dubbelvel papier p p van
328 3 x 220 mm, ^ggevouwen tot 4pagina's. De tekst is geschreven g op pp p. 1. Pagina ^ 2
enzijn 3 zijnblanco. P. 4draagt het adres: `A Monsieur Mons' Constantin Huygens Yg
Chevalier A la Hay'. Y Huygens Yg noteerde onder het adres de maand van
ontvan g st: ` 9ber 2 4'. Bij 1 de kopijvoorbereiding P l g schreef Huygens Yg boven het
gedicht: edicht: 'J. vander Burgh g Rechtsgel: g Aen mij.' Het handschrift is bij bijde kopij pl
gevoegd.p Het draagt in potlood het nummer 1 en 3 de formaatsignaturen gnaturen
3 fol i 2 S enfol 4 126.
I]
H Autograaf ^ Huygens, Yg , KA XLa, , 162 4, fol. 2 9. Een enkelblad p papier p van 320
x 210 mm.
Aan de rechtermarge g is op penkele plaatsen P het papier Pp omgekruld g en ingescheurd. g
Er iseen g tekstverlies. Fol. 2 9r
is in twee kolommen beschreven (r. 1-3oen
r.1-6o 3 . Fol. 2 9v
is blanco.
H Ot H heeft behoord tot de kopij voor de Otia. In deze fase bracht Huygens in een
P 1 Yg
lichtere inkt varianten en correcties aan.
Ot Otia 1625, `Lib. vi. Van Als', r- r
, 3 4, pD.
127-129.
Ot e Errata achter in Ot.
Kr Koren-bloemen 1658, S, `Vierde Boeck. Van Als', , keg.] 2e r-2 p. 22 3-22 S(foutief
gepagineerd: e a 'nerd: 2 3S - 237•
K2 Koren-bloemen 1672, 7, `Achtste Boeck. Men g g elin ,3h' m2 3 m 3^r p 4 6o- 461.
DATERING H isedateerd: g 2. a 99bris 24 4 (= 2 november 162 4 .
NOTEN ^ I Huygens Yg past p hiermee in de traditie die Rasch in zijn zijnanalyse Y van Huygens Yg
muziekbibliotheek schetst. Zie Rasch 9 7, 18 p p. S i 9.
2 Vergelijk ge l Verkuyl Y 9 i 61317-318, á p die Yg
meent dat Huygens het over een
vertalin vertalingheeft.
3 Keesing gp 1987a, . 121-122, Keesing g1987b,. p2 en 4 I; Leerintveld 45^ 1987a,
174; 74, Leerintveld 97^p 18 b p. 24 4n.
6.
710 [III] MIJNE ANTWOORD

VARIANTEN
H
[titel]
Pas Wederpas
H-Ot Mijne Antwoord.
Kr Antwoord.
I H Dobblen danck, beleefde Menschen,
Kr Dobb'len[
a Ha Voor uw' wenschelixte wenschen, ,
b dobbeloede g
H Ot soete
a 5 a Dat hi' ghijvan hem hebt gekreghen g g
b Hem
9 Ha 'Kdroegh g uw afsijn l met gedult. g
b afzijn 1
H-Ot geduld. g
12 H In 'tbetalen van mijn' schult.
l
H 0t
schuld.
a 13 a Konden dan mijn' doove dichten
Konnen
I S Ha 'Kwilldat menighmael g bestaen,
b 'Kwill het
Ot[ ]meni gh
mael[
I17 H Uijt 1 den ruijgen, rui' en uijt l den rouwen
Ot Wt
KI U Yt
1 8Ha Souden si' l van 'taenbeelt gaen. g
b Sullen
van 'taenbeeltaen. g
*van 'tvi jer*
gaen. g
H Ot van 'taenbeeldaen. g
I 9 Ha Kond' ick *dan* de Oo gl h' ens vinden,
b Mocht maer
2I H Die uw Burigh Borgher g vrijdt, l,
Ot u
K2 vridt• j ^
2 3
[marge]
H Characteres
KI [ontbreekt]
24 Haa Van mijn' 1 laeste *doode* tijd! tijd
[ ] winter-tijd! 1
H Ot laesten
71I [ MIJNE ANTWOORD

25S H Nu benijd' ick v sijn 1 beijen, 1
Kr beiden,
z6 Ha Minnen-moer, am ieri h Leijen,
P p g l
b Minne-moer,
Ot Letter-moer,
Kr Leiden,
27H 7 Nu mis ^nn' ick v sijn' jeu jeught ht
0t l ' eu ghd
Kr misgun [ ]
3 o H Naer de Leid-sterr van sijn' 1 vreught. g
H Ot vreughd. g
3 I H Kicker, 1 ^ spaert p uw' ooghen-scheelen,
g
Kz oogen-schelen;
g
33 Ha Die haer wekelick gelijck g 1
belui't g l
3 8 Ha Van mijn' *snaren-sla gen*
wecken
b darmen-nijpers lp [ ]
39 H Doorgedommelt g door mijn spraeck; p k•
H Ot mijn'[ 1
41 H Die ick op mijn voose koorden
4 P 1
Ot[mijn l
45 H Mijnen tramp P en neemt geen g end. d
Ot Mijnent 1 ramp*[
Ot e Mijnen ptramp
Kr Mijn Mij getramp P
47 Ha Door het all te stadi stadighschijnen ghschijl b stadigh g schijnen l
48 Ha Van de Sonne van uw' Lent.
b die[ I
Kr Lent,
49 H 'Kmagh't g medoogentlick g wel lijen lien
Kr li' 1 den
o mijn' Ha Dat mijn' vrienden haer verblijen 1en
b sick
Kr verbli jden
5 I Ha *Maer* ick ggeefse
maer te leen;
b Dan
aHa
Uw' Lycorelijcke Y 1 bloosjen len
b Licorelijcke
1
712 [III] MIJNE ANTWOORD

SS Ha *Hout, ^ Verburgh, g ^ haer hoogh* g vermaken,
b Enhij Enghijdroncken
in't
S 6 Ha Kont hij ghijtael' 1van daer geraken g
b Die soo kont raken
[
] raken,
5 8 Ha *'Ksegh't* g van veler vrienden weghen,
b Hoort
S9
Ha *Noemt het dus van* vrienden seghen se hen
Komt ontfangtder
6o Ha *Sie* komt dobbel soohij kunt.
gl
b Maer
[ondertekening en datering] g
H Constanter. I Ha gI z. a 9bris. 2 4.
H Ot 1624
Ot MDXXIV.*
KI ontbreekt
[II2] EEN WIJS HOVELING
COMMENTAAR Om zijn giftige lg^gp portret van de zotte hoveling g [65] Ste
neutraliseren, schreef
Huygens,toen hij hij bezig gwas met de kopijvoorbereiding p 1 gvan zijn l eerste bundel,
er een tegenhanger naast: `Een wijs Hoveling': g
Huygens' Ygpportret van de wijze hoveling g eindigt, net als dat van de zotte
hoveling,et g een grafschrift: g
(...) Hier light voor l,
Mier en Maeij,
Diegeen g gelijck g l en hadd, ^'ten waer' een' witte Kraeij. Kraeij
503-504)
Was de zotte hoveling g een niemendal, ^ de wijze kent zijn gelijke niet of het
zou een witte kraai moeten zijn. Huygens Yg tekent de wijze hoveling g als een
deugdzaam g man. Hij
is de vierde van de drie broers die door Nebukadnezar
in het vuur werdenewor g en p omdat zij zij niet wensten te buigen g voor zijn l
ggouden beeld, ^ maar door God werden gered g (Dan. 33).
De `modder vanden
Hoff Daer Bloemen onkruijt l zijn' l r. 1 3 -1 4 heeft geen g vat op phem,
net zo
min als liegen g en bedriegen g en ledigheid. g Hij besteedt zijn tijd goed. g Hij
studeert en weet desgevraagd deskundig deskundi te informeren over `Roomens
dolin gen' r. 66 over ^ kosmologische g kwesties, ^ het nut van kompassen,
instrumenten om de hoogte g te meten, ^vestingbouw g en wereldgeschiedenis.
g
Hij Hi beheerst ook het dansen:
71 3 [I I 2] EEN WIJS HOVELING

UITGAVEN
LITERATUUR
TRANSLITTERATIE
2 S I
... `Simme-schreden ,
Dien vluggen g Aexter- g, an dat konstelicke Mall, ,
Dat rijsen l als een Veer, Veer dat stuiten 1 als een Ball.'
(r. 02)
Hij musiceert op p fluit, ^ vedel of luit. `En gond' g hem God een' keel die Snaren
kan versellen, Hij leertse danckelick sijn' l wonderen vertellen' (r. I I1 . Hij is
bovendien een volleerd ruiter en eeneoefend g jager. lg
Iemand met dergelijke g l kwaliteiten mag g zich natuurlijk 1 verheugen g in de gunst van
de vorst. Maar dan komt de afgunst g^ van de `wroeters' r. 148) 4 en de `werre-wateren ,
geboren g tot het woelen, Die van haer self soo wilt soo swart van hem gevoelen'
(r. 20 3 -204). Zij Zi' 'wringen g uijt l sijn l tong g een onverhoeds ontkennen, Dat, , Liegen, g,
wordtedoo g t' pr. 20 -208. 7 Meteen daarop wordt p hij hij uitgedaagd tot een duel.
Hier zet Huygens Yg zijn beschrijving l g als het ware even stil om ruim 1 30 verzen langg
te wijden wijdenwijze aan de overwegingen die de wijze hoveling g dan door het hoofd spelen. p
In r. 3 I gaat 5 de beschrijving l gweer door en geeft g de hoveling gals antwoord oop
de uitda ^g 'n
Seght, g ^ Page, g > se uw' Heer; ick leerde nimmer wijcken l
Als voor de Redenskracht; die zal mijn recht doen blijcken l
Daer 't Eer en Reden zij. l Maer Meester van de leen
Die hij l en ick besitt is Die se maeckt' alleen.
'Kben Christen, , en Soldaet, , en Edelman geboren. g
En trachte met de twee het eerst altijd l te hooren.
(r. 319-324)
Huygens Yggzet na de weergave van het ridderlijke gedrag in de strijd, de
ridderlijke g g
beschrivin beschrijving j van de wijze wijzehoveling gweer
voort, contrasterend met die van de
sotte. De wijze 1 hoveling gggaat
eerzaam met vrouwen om en kiest zich een vrouw
die niet schoon is van het `velle-schoon' maar door de deugd. g De kinderen die
hen daneschonken g worden, leert s hij hijmatigheid. g Zij lp plaatsen als zijn l leven
eindigt,bovenvermeld ggrafschrift.
De beschrijving l g van de ideale hoveling g heeft Huygens Yg ggrotendeels
ontleend aan
theoretische beschouwingen g als het veelgelezen g handboek van Baldassar
Cash glione.' Daarnaast heeft hij hijde christelijke christelijke waarden door het hele gedicht g
heen mee laten spreken. p In Marnix van St. Aldegonde g en de Heer van la Noue
ziet hij hijg navolgenswaardige voorbeelden van dergelijke l christelijke l ridders. Hun
namen voegt Huygens Yggin
de marge toe.
Eymael Y 1891, . 1- pg 343 (en aantekeningen p.98-118); p Wo^> Gedichten II >p p. 89-1o1.
Wijngaards 1966; Strengholt 1976, p. 76; Strengholt 1982; Leerintveld 1994.
Wat. In HOt schreef Huygens Hu ens over de lVheen een sierletter W
3 86 eerscha en. Boven gevlekte g a schreef Huygens Yg deze letter opnieuw. p
473
vergaerde. g Gevlekte tweede r opnieuw P erboven geschreven. g
714 [1121 EEN WIJS HOVELING

OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, 16 2 4^ fol. 3 o- 38. Twee dubbelbladen (fol. 3 o- 3i
en
fol.- 3435 en vijf 1 enkelbladen (fol. 32, 3 ^33^3 36, X37 en 38) 3 Ppapier p3van I o x I 90
mm.
De tekst is als volgt over de bladen verdeeld:
fol.or: 3 regel g 1-26; ^ fol. 3 o regel g 2 7S^ - 8•
fol.I 3 r: regel g S 9 - 2 (inclusief de in een later stadium toegevoegde reels -82 9regels 79
fol.1 3 v : regel g 93 -124;
fol.2 3 r: regel g I2 S - i S^ 2 • fol. 32°: regel g S3 i - 18o•
fol. 33 r: regel g 181-210; ^ fol. 33v: regel g 211-2 42;
fol. 34 r: regel g 243-278; fol. 34°: regel g 279-3o8;
fol. 3S r: regel g 3 09-338; fol. 3S reel regel 339 - 37o•
fol.6r: 3 regel g 37 I- 4^ 00 • fol. 36v: 3 regel g 4 01- 430
•
fol, 37 r: regel4 g 3 1-458; fol. 37°: regel g 459-488;
fol.8r: 3 regel489-504met g ondertekening g en datering. g Hieronder noteerde
Hu Huygens ens vóór de toevoeging ^g Pop fol. 3I r het aantal verzen: V Soo.
Fol.8° 3 is blanco.
H Ot H isevoe g d g bij de kopij voor de Otia. Het maakt deelt uit van de printen.
bij pl
Linksboven op p fol. 3or noteerde Huygens Yg in ppotlood 18 ^het volgnummer ^ van
deze print. Dit nummer haalde hij 1 door. Ervoor kwam te staan 9i (in potlood, p
de I is later we gg e ^.md. De moet is nog gzichtbaar.).
Behalve uit het
ppotloodnummer is het kopijkarakter pl af te leiden uit de signaturen, ^ de
vin vingerafdrukken g van de zetter en zettersinstructies als: Dit innewaert (r. I 9^ S I
S 9^ 2 3^ i 37S 375). Zie voor een samenvattende bespreking p g van de gehele g kopij p der
pinten pS3S 0 - II.
Ot Otia 1625, S^ V. Characteres. Dat zijn Printen' H°-K2° >p S 8- 76. 776
foutief
gepagineerd: e a 'neerd: 78).
Ot e Errata achter in Ot.
7
Kr Koren-bloemen 16 S, 8, `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', T°-X2° >
p p. 1 46-16 4(foutiefgepagineerd: I S4^ I S S^ 16 S^ I S9^ 158-165,1 S 6 geverseerd, g
167-172).
K2 Koren-bloemen 1672, 7, `Derde Boeck. Zede-printen p Ende Stede-stemmen', T2 r-Xr, >
p. I47-161. DATERING Huygens dateerde H: 16.a bric. 2 - 16 november 162 .
Yg 9bris. 4
NOTEN i Strengholt I g 9
82 p. 96-112, m.n. p. 02.
^ p 9 ^ p I
Z
Wijngaards I l g 9
66 m.n. p. - 6.
^ p 343 34
VARIANTEN
I Ha Hi Hijis
een stille kaers in d' ijdelheden wind,
b Lamp p in[ijdelheden
Ot een'[
2 H Die op p sijn' l stadicheit geen g slingeren g en vindt;
Kr ]sijn [
715 [11 2] EEN WIJS HOVELING

H Een dienstigh ijdel-man; , een volger die kon leiden
3 g g
, Ydelmann; leiden,
Kr Ydel man; ,
ij6 H Een' Ioffer daer hij will, en daer hij moet een Mann; ,
Kr Ioffer,[ ,
moet,[
7 H Von leuens onder 't Stael, , van Marmer in de kleeren,
9 H Een Ooster Steen in't goud bij bijAernemmers gesett, g
Ot
Ooster-steen
Maer Aernemmers ontkent, en die der los op lett,
Io H a , p lett;
Ot ,
I I Ha Een vierde broer van drij die't inden ouen herdden,
b { Broer
I 3 Ha Soo ddringt
n hij hi drooge-voets door't modder vanden hoff
b
Hoff
14 4 Ha Da er Bloemen onkruijt l zijn, 1? en all de vruchten stoff; ,
b
meest de
I 5 H Soo le ght hijl in inde School daar

39 HHa Der Heeren aensien staet in 'tleegstaen g veler knechten; nec
b Grooten
Ot in't leeg g staen[
4o Haa Dat is haer' vredewerck die buijte buiten voor hun vechten.
haer stede-werck vechten
0Ot stedewerck vechten vechten,
4 r H Een' Sael, ^ een' Galerij te cieren met gedrang: g g:
K2
ieren
442 H Hij 1 staet'er ' oock sijn' 1 ' uer, ^ en moglick g uren lang, g,
K2 mo g'lick
46 Ha In vredigheit voll vreucht, in vrolickheit voll vr

6o Ha Mèt mist hij vragens g beurt, ^ en moet het spreken p wagen; g
b se ggen
Ot wagen: g
Kr waegen; g^
65 H Maer verr van gierigh, als ontsteken en niet leck;
5 ^ g> >
Ot ontsteken,[
Kr Maer
63 Ha Daer worden si' gewaer dien d'ooren van geen steen zijn,
3 sij g 1
b niet van
64 Ha Waer heen sijn' eenigheit, waer all de uren heen sijn
4 l g ^ 1
b zijn
l
677 H In Waerheits onderscheit, ^ dat wisselick beschrijuen
]wijsselijck[
68 H Hoe 's Hemels Soldering d'een d'andere doet drijuen;
g 1
68[marge]
H ontbreekt
H Ot Qux Mare compescant p causa ^q quid temperet p annum; ^ Stelle sponte p suá. 1 jussen
vagentur g et errent; ^ Quid p premat obscurum Luns ,q quid temperet p orbem. Hor.
69 6 H Hoe, waerom, en wanneer de Sonn het Masker draeght; g^
Kr draeght, g,
7o H Waer't altijd ongelijck, g l^ waer't alltijd 1 effen daeght; g
Ot daeght, g,
H Onsichtbaer werden souw die bij de Sterren stond;
74 1
Ot souw,
75 H Hoe 'trond te meten is, ^ hoe bierf bierighe he Matroosen
Matroosen,
76 Ha De Zee vermeesteren door stomme Stale Roosen;
b Staele
Kr Roosen:
H Hoe 'tooghe door een' spleet van verr versekeren kan
77 g P
Kr versek'ren [ I
78 7 Ha Zoo dickmael houdt dat steil de lengde g van een' man:
b
man: (
*reuse* :
c man:
e verzen-82 zijn in H in een later stadium in de rechtermarge toegevoegd.]
79 1 g
79 Ha ontbreekt
b Hoe ' unti h aerden-werck der slechter eewen Torens
g
718 [II21 EEN WIJS HOVELING

8o Ha ontbreekt
b En Muren overtreft; wat Manen, en wat Horens
k I Maenen
8 i Ha ontbreekt
b De trouwste borgen zijn, wat ganghen onder d'aerd;
g 1^ g g
8z Ha ontbreekt
b Wat buiten 1>
best bespringt,wat binnen best bewaert;
K2 bewaert,
84 4 H En ruim l sijn' l Herssenen wat voller dan sijn sijnmond
is:
115.
86 H Vanra he vragheren door 'swerelts wonderboeck,
gg g
Ot wonder boeck,
Kr wonder-boeck,
87 H Van d'eerste luren aff tot daer s leerde swemmen,
7 Y
Ot uuren*[
Kr Iaeren
88 H Van daer tot opden dagh van 'tHemelsch ouerstemmen
P g
9o Ha Tot datter die se gaff g den hals voor hadd gesett, g
b Die
9 T Haa De wijste twijffelen j hoe 't kennen in hem komt;
b weten
96 Ha Eerbieden sijn onthout, en deruen hem benijden,
1 > >
b deruen't [hem
9 98 H Naer 'tbucken niet en bui' >> naer 'tlezen niet en stinckt:
Ot stinckt.
T oo H Hij schijnt'er toe gevormt; oock tot de Simme-schreden,
l g >
K2 Simme-schreden
I o I H Dien *i' len*vlu en Aexter- an dat konstelicke Mall,
gg g g> >
Toe H Dat rijsen als een Veer, ^ dat stuiten stuijte als een Ball;
een'[ Ball:
103 H Hij doet het, en gelooft, als emmers, bouen 'tsingen,
3 Hij ^ g g
T 04 Ha Volmaeckte vrolickheit het Herte *kan* doen springen
4
b will
Ot springen,
105S Ha a En 'thert den heelen Man, ^ best springt p hij hij die daer laet
b 'tgelaet g
TSi'n springen mati en in reden, rijm en maet;
06 Ha a l g^ rij
Van dwingen laet [in
g
Kr maet:
719 [112] EEN WIJS HOVELING

I0 g H Dat d'eere daer uijt 1 vol h' die'r kindren in betrachten;
volgh
betrachten.
K3
kind'ren
I 09 9Ha b
Soo acht hij hij 't vingerspel, *en* 'tklatren van een' Fluijt, 1
soo
Ot vinger-spel,[
K^
vingerspel, soo't klaet'ren [van
IIO H Soo 'tsnuijven l van een Veel, , soo 'tkraken ' van een' ' Luijt; l ,
0t
een'
KI een
II14 Ha Soo jeughdelick lg vermaeckt als deughdelick g verheught. g
b behaeght g
I I 5 H Maer siet hem naer in 'tgroen, 'troep g eer 'tSonne-paerd p van honck scheidt,
Kr
'tSonne-peerd p
II 7 Ha Hij Hi maeckt de logen g waer die 't Paerd versieren dorst
b Gi' Gij vindt
Kr
Peerd
II g H Dat menschen-maexel was van bouen tot de Borst;
Ot menschen maexel
Izo H
Kr
Der dijen die hij sluijt sluit der schencken die hem voeren;
voeren,
voeren;
I2I H Zoo doet sijn' stiller hand dan of si' niet en dé
Kr sijn
l
I ZI marge
H ontbreekt
Kr Havendo ioa ^piu ppvolte pensato meco onde nasca questa q gratia g lasciando
quelli the dalle stelle l'hanno, trovo una regola g universalissima, ^laqual q mi pare p
valer circauesto q in tutte le cose humane, ^the si facciano o dicano piu p qque
alcuna altra. E cio è fuggir g^ qquanto si P uó ^e come un asperissimo p e periculoso p
sco glio la affettatione, ^ è per p dir forse una nova parola, P ^ usar in oogni cosa una
certa sprezzatura p the nasconda l'arte, è dimostri cio the sifa, > e dice venir ven fatto
senza fatica, euasi q senza penservi. p Da questo q credo io the derivi assai la gratia, g
perche delle cose rare e ben fatte o gn'
un sala difficoltà onde in esse la facilita
genera n r grandissima s maraviglia; g e per p lo contrarie contrario, it sforzare e (comme si dice)
ti r ra pper e li c capegli pg e da somma disgratia, g e fa estimar p poco ogni o cosa per p grande g
the ella si sia. Pero siuo P dir quella q esser vera acte arte, the non appare pp esser arte,
neiu p in altro si ha da poner p studio, the nel nasconder la, perche, >p se e scoperta, p ,
leva intutto it credito, e fa l'huomooco p estimato. Balth. Castigl. g Corti g. g I.
K2 [Havendo Hav
...uasi quasisenza pensarvi. p [Da ... fatte ogn' ^ un sa la [difficoltà, , ... esse la
facilit a [genera ... maraviglia; g ^ p e ere contrarie it sforzare the come ...poco]
[contrario,
stimato. [Balth. Cash g1. Corgig. ^g I.
720 [II2] EEN WIJS HOVELING

I 2 2 H Dat Paerd en Ruiter doen, en geen en schijnt van twee.
1 ^ g 1
Peerd
12 3 Ha Met sulcken rappen pp tuijgh lg vertrouwt hij sich 'tverschijnen
'tverschijne
radden betrouwt
I2 H Off op een feller Leew, of op een' sneller' Haes
S P ^ p
Ot een' feller'
126 H De schaduw scheldren will van 't Krijchelick j geraes, g
Kr schild'ren[
I 26 [marge] g
H Xenoph. p de Venat.
Kr [ontbreekt. Zie mare g] 12 i
I27 Ha Daer staet hij voor een' Mann; en will het Wilt noch ramen ramen,
baet g
Kr en,[
I z8 Ha Noch struijcklen l voor sijn' 1 schoot ^ hij hij wringt ^sijn' l krachten rac t'samen
sterckte Vsamen]
Kr stru Yck'len
schoót;
K2 t'saemen
12 H En onderhaelt sijn' vlucht, en thoont hem met een speer
9 1 ^ p
Ot een'
Kr]speer,
1 3 o H Dat kracht ten strijde baet maer oeffening noch meer,
3 strijde g
Kr baet,[ meer:
1 3 1 Ha De Prince spuert hem naer met half verslagen' oogen,
3 p g g,
b siet na
I 33 Ha Maer vol ght besluitende l , Die't o pde
Beesten kan
b o pde
1 334 4 H Sal't, ^ van g gewoonte schier, , niet wei g renoden opde mann.
wei 'reng I H Daer mede gaept de Door van 'sHeeren wel euallen
3S g P g ,
Kr Deur
16 3 Ha Die, ^ deunder onderricht door eene Deught g van allen,
b Deu ghd
137 37 H Sijn 1 oor gewonnen g geeft, g^ sijn l^gunsticheit, ^ sijn' sijn Minn,
0 Sijn'[ 1 sijn'[ 1
Kr Min.
18 Ha Den eighenaer te loon. Dat ridderlick gewinn,
3 a g g
b [ I Ridderlick
KZewinn g
72I [II2] EEN WIJS HOVELING

140 4 H Besitt hij
even koel als waer' het noch te hopen,
Kr waer
142 4 H En wie't hem ouerstrijdt l bedanckt hij
voor degonst,
144 44 H Dat hun waer-achtigh g dunckt. Maer even met het blaken
Ot waerachtigh g
145 4S Ha Van voors ppoets volle vlamm onsteeckt de Nijd Nijdde Sijn';
voors oeds P
146 4 H Geluckigh g en gerust g is't allom niet te zijn zijn,
Kr zijn; l^
147 47 Ha Van allom minst te Hoof ^daer moet hij voelen smoocken
b te Hoof Van allom minst;
148 4 Ha De *heeren* die sijn 1 doen of trachten te beroocken,
b *vlijers*
1
c wroeters
I Ha Off doen, soo't doenlick is, off saeijen in sin pad
49 ^ 1 l p
b en
Ot doen't, [soo't
12 S Ha Als roóck hij lont noch kruit: 1 dat gisteren, ^ dat heden heden,
b kruijd:[ l
IHahij Dat staet hij morgen g uijt; 1^ tot dat hij, l> als in 'tveld, >
b te veld
I Ha Besett, bestreden wordt met onbeschaemt gewelt,
54 ^ g
b geweld,
IH 5S En maskerloosen haet; soo werdt hem spijt Pl en logen g
Kr logen, g,
16 S Ha En onverdient verwijt gevreuen onder d'oogen. g
bevreuen gevreve
d'oogen, g,
Kr d'oogen; g^
I S7 Haa b
Hij swijght, lg ^ en al wat hij
doet sien malen met de kool
Soo moet hijl
Kr mallen voorde
158 Ha Soo ten beschimpen staen van bouen tot de zool.
b beschimpe
P
II 6 H En perst' p er soo den wind en soo den etter uijt 1
kr u y, t
INoch 6 3 Hais
sijn' bede vrij l van quaet vrij op q quaet pq te vergen; g
b verr om
722 [II2] EEN WIJS HOVELING

164 Ha Heer seght g hij, l , stootse wel die mij ter onschult ter tergen,
b {
onschult
*werelt*
c onschult [ ]
166 H En daer hun boosheit endt dijn' 1 goedicheit g beghinn. g
Ot
beginn'.
Kr hunn' [boosheit] endtdijn' 1
167 Ha Hoe lieffelicken wraeck ggeniet hij opden p quaden q
b
o pde
, quaeden, q
168 H Dies' op P sijn' 1 tegen-bé g van't quade q siet ontslagen g ,
,
ontlaeden,
IO H Haer hardste geesseling en sali st pijnen is!
7 g g g pl
Kr Haer'[
171 7 Ha De naeste toeuerlaet is sijn lggerechtigh g hooren
b
Si'n l
Kr 's Rechters vonnis hooren:
172 7 H Daer onder hij hij die 't lijdt 1 en die 't hem aendoen hooren; ,
KI aen doen
I 74 H En wordt door middelen en sonder die geëert) g
Ot middelen,[
Kz ge-eert e-eert
175Ha Daer roept P hij voor't gerecht dien't onrust lust te gg e euen ^ gunst ruij ruim onrecht kan verdoemen,
verdoemen;
186 H Ruim' gunst doet hij `er voor die'r maer recht ouer doet.
723 [II2] EEN WIJS HOVELING

I S 7 Ha Dat 's 'truggeling gg g gewinn g van nijdige l g Gesellen,
b Dat's 'truggeling gg g
188 H Die door hun wiggelen, verr vanden boom te vellen,
>
Ot haer
18 H Die in hun s i •ti h ooh te wel gewortelt stond,
9 pl g g g
Ot haer
191 H Maer 'tkatten-spell komt laest, men gaet hem met de pert aen
9 p ^ g p
Ot laest•
K2 laetst;[
12 Ha Die d'aller hoofschte heet, men tast hem in het hert aen;
9 >
b Hoofschte[
Kr Hoofschste heet;[
I H En se ht hij heeft'es geen, of 'tis gelijck een Noót
93 g hij g^ g l
Kr een'
IH 94 Of 't hadd sijn 1 eighenaer g gedragen g g door den nood:
Ot si•n' l
I H Het klagen is te kindsch, het kijuen is te hoerigh,
95 g ^ 1 g
I 97 Ha De wraeck is mannelick, ^ en Adels eighe eihen recht;
Recht;
18 H Soo dat te soecken is, men vindt het in't geuecht;
9 ^ g
I H Een schrappen oogenblick betaelt'er soo veel' slechter;
99 pp g
Ot slechter';
200 H Wat le ght hem aen 'tgeding g g die dus sijn' l eighe eihen Rec;
s p
206 Ha Maer l•aen glnaer
't verwijt van dadelick bediet;
b dadeli• l ck
207Ha 7 En jagen jg hem op p 'tlijff l een onverhoeds ontkennen,
b wringen g uijt l sijn 1 tong g [een
Kr sijn'[ l
724 [II2] EEN WIJS HOVELING

208 H Dat, Liegen, g ^ wordt gedoopt: g p Mèt siet hij hij sich berennen,
Ot gedoopt; Met
209 20 H En knijpen lp inden dwangh g van onderlinge ge
wraeck; wraec
Ot wraeck.
210 Ha Soo komt 'sanderdaeghs g op P 'tscheiden van den vaeck
b hem'sanderdae ghs
211 H De Wissel-brieff te huijs van lijff om lijff te ruilen:
Ot ruylen; Y
KI ruylen, Y
l 1 l l
212Ghi' staet'er, ongewoon tot anders ijet dan schuilen
H 1> g l l
Ot "Ghy,[
KI niet
K2 iet als schuylen;
Y
21 33H Ghij l nochtans onbeschaemt om bet'ren dan ghij hij zijt l
Ot "Ghy[
21 4 H Te drucken daer 't hun deert, ^ te se ggen dat haer spijt, p l
0t
"Te
21 H Gedenckt aen gisteren, en, zijt hij Mangeboren,
S ^ zijt l
Ot "Gedenckt gisteren;
216 H Staet mer ghen
voor een man die door uw' borst will booren,
0t
"Staet
KI een'
21 7H En ruckender dat Hert, dien Vrouwen huijsraed, uijt,
^ l ^ 1,
Ot "En[
21Oft 8 Hwachten dat het hem geschiede g van een guijtt.
"Oft een'
22o H Door sulcken koelen keel, oft 'thart en wilt sich belgen;
g^
Ot 'thert
21 Ha Sin' Sijn' geesten sijn l sijn' gist, en jagen't vierigh o
sijn' l gg op,
b zijn l
22 H En senden hem den brock te rugge gg door sijn l kro pp pp.
Ot sin' 1
K2[ lkro p:
23 H Weerbaer en schuldeloos verwijt en schuit te hooren,
3 l
H Ot schuld[
Kr schuldeloos,[
225 Ha Hoe klemm' ick hier mijn' ton hoe bind ick hier mijn' hand?
5 a l g^ 1
b klemm
Ot klemm' bind'[
72S [II21 EEN WIJS HOVELING

2z H Neen, , 'twaer te veel g eleên: der boosen onuerstand, ,
Ot [eleen geleen; •
z Ha Den hoo hmoed dient estraft 'kwill andre met mij wreken
7 g g ^ l
b zij l
KI gestraft; and're wreken
2288 Ha En der gl eli' cken slagh g van dier gl eli' cken breken;
b dier g eli' } cken op p dier g eli' 1cke
0t
breken
2 33o Ha Sal andre voor altijd altijddoen schroomen voor mijn' mijn lemm.
Ma gh
Kr and're [voor lem
K2 iem.
z 3 z H Maer lemm bewaert uw' schee, (soo komt de koele Reden
H Ot +
K2 Maer, lem , [bewaert
232 3 Ha Ten stijde tegen g 'tHert sijn' l vierigheijt g }ggetreden)
b vierigheit g
2 33 H Waer heen ontsteken bloed? wat soeckt ghij hij in de moord
Ot onsteken
234 Ha Van 'tschepsel dat alleen sijn' Schepper toe behoort?
34 P 1 pP
b 'tmaexel Maker
Kr toebehoort?
z 35 Ha Uw' ter ger heeft de schuit ^ wilt g hijs' 1 hier op Pv
halen,
b schuld,[
Kr Vw schuld;[ ,
237 37 H Komt v de straffe toe der on gerechti gheit
K2
on gerechti gheit
2 38 l Ha^ Daer Mijn' die se niet en lijdt, Mijn' is de wrake, ^seijt? lt?
b seit?
Kr [ Mijn }
238 [ marge]
3 g
H Deuter.2. 35 . Rom. I z. r .
3 3S 9
239 marge
9
H Prou. zo. 22.
240 4 H Wat leght g v aen de haest? die't qquade moet bekoopen p
at scheelt v 'tonderscheit of't flus of t'Auond zij?
242 H Wat l
243 4 3 Ha 'Tsall wesen als hij
't doet die niet en kans als recht doen; ,
b
Hij[
726 [I I 2] EEN WIJS HOVELING
g

244 44 Ha Dat kan hij hij door uw' hulp Pen welgeluckt g gevecht g doen doen,
b Hij[
H Ota welbeleidt j [ ]
b welbeleidt
Ot wel beleidt
Kr]doen;
K2 doen,
z4S H Maer wacht ghij hij door sijn 1 hulp Puw'
Mann te sien vermant
Ot sin' j
Kr vermant,
[De regels 247-25o zijn in H Ot marginaal toegevoegd]
gl ^
247 47 H [ontbreekt]
H Ota Die sijn J gedulden g terght, g^ om dat het uw' geterght g g wordt?
b wordt
248 4 H ontbreekt
H Ota Die hem wilt onrecht doen, om dat het vever g ght
wordt?
b wordt;,
Ot wordt?
249 49 H ontbreekt
H Ota Als hadd gde elijck l knechtnec
die van sijn l medeknecht
b vw
Ot sin' j
25o S H [ontbreekt]
H Ot Verongelijckt, g 1 , voor hem v , selver eerst bevecht?
25S H Wat is de smalle stipp, PP, onsichtbaer Punt van eeren
Kr Punt van eeren,
2 S3 5 Ha Een schaduw van een schimm, ^ een bastaert van de deught, g
b Deughd, g
Kr Een'[
S4 1 ^ 1 g
b{
H Ota Een
] jeu ghd:
2 Ha Een twistball uijt de Hell, een stall-licht voor de jeught:
2 S 4 [marge]
H ontbreekt
H Ota Que frenesia de Satanas causó 1 este mal abuso con el hombre ,qque
tan
desatinado lo tiene? Como si I no supiessemos P qque la honra es – hija 1 de la
virtud. I Math. Al.
2 SS 5 Ha Off eer en is geen g Eer of 'tis de loon van 'tgoede; g
b Eer
Oteen' g
7 2 7
[luI EEN WIJS HOVELING

2 5 6 H Uijt opgemesten grond met broederlicken bloede
Ot Wt [ ]
K2 Uyt [
2 S7 Ha En s proot die spruijte p l noijt; l , en d'eerste vanden Stam
b Stamm
25S H Daer v het beter zijn dan andere van qquam
Hg Gewanse verr van soo: Ia mannelicke slagen en
26o H Verheffen sijnen l roem; , maer deughdelick g geslagen, g g ,
Kz
Verhieven
261 K2 Maer nootelick besteedt daer Godsgerechte straff
, g
Ot noodelick
26; H 0 rechten Adel-boom van adelijcke bladen
Kr [ ] blaeden,
265S Ha Maer daden voor't Gemeen; , aStoutheit van ongedult, g ,
b ongeduld, g ,
Ot Gemeen.. bStoutheit Stoutheit
Ha
marge
Ea animi elatio, ^quae cernitur in periculis p et laboribus, ^ si 'ustitiá 1 vacat,
pu ^at ue q non pro psalute communi, sed ^ ppro
suis commodis, in vitio est.
Cic. 1. de offic.
H Otb [Ea en ^ovoorts ^ gehele ^ citaat on g ewi Jog j i d
266 Ha En moet voor eihen baet zijn selden sonder schult.
g l
b Moet schuld.
267 Ha Wat soeckt hij dan? Mijn' eer. Waer is die eer te vinden?
7 ghij 1
b Eer. Eer
268 H Op p diese mij ontstall. Wie kon't sich onderwinden?
Ot [ kan't
K^ onderwinden; ,
K2
onderwinden?
272 7 Ha Sijn 1 verre buitens 1 reijcks 1 van sulcker vingre vin ren vatten,
Zi jn
reicks
K^
vin ving're 'ren vatten;
273Ha Hij spouwt wel nae de Maen maer raeckt noch geen g gewelf: g
Hij j spouwt p wel raeckt L,
na
*Si 1 roe pen*
raken
c Hij Hi spouwt p wel
, Maen,[
raeckt
728 [I 12] EEN WIJS HOVELING

274 74 Haa Wie eer heeft kanse maer verliesen door sijn J self.
b
Wie eer heeft kans
1 Uw eere kunt gl hij
sijn F„
u
c Wie Eer heeft kanse sijn 1
H Ot Wie
274 marge
H [ontbreekt]
H Ot Tantoue q uno fuere virtuoso serà honrado, ^Y serà impossible p quitarme uitarme
si no meuitaren q la virtud que ,q es el centro d'ella. Math. Al.
275 7S H Noch neem ick hem voor dief , hij hebb' v konnen roouen
277 77 Ha Dat die v bijder l straet ontmantelt off ontgeldt g
b ontgeld g
K2 ontgeldt, g
2 7 8
H Sijn l straffe tegen g v sal halen in het veld,
Kr Sijn'[ J
279 7 9 Ha

293 9 3 Ha
b
En En, ar gher stelen will, en ergher er her , andre tracht
gher,
Kr
and're
294 94 H In sijn' l

309 39 Ha Di Die u w ' vervloeckers zijn, 1 , en bidt Hen om den soen
b bidden haer' [soen]
II Ha All staet Verlies en Winst van eewicheit voorschreuen, ,
,
voorschreven,
Kr voorschreven; ,
3 I2 Ha Si' 1 wanck'len in ons oogh; g , die hopen P will , kan beven:
b
moet,
Ot
moet
Ki
moet,
I H Maer Mae wordt wo t uw selven baes, , verwint uw eighen eihen bloed,
Ot u
KI [ uw'
3 1 3
[marge]
H ontbreekt
H-Ot 0 Quippe Pp mSemper
minuti tiem et er infirmi est animi exi^q ue voluptas p Ultio.
37 I Ha Die 'tbitsigh g briefken braght, g maer hem en dunckt het niet,
b 'tmoorder-briefken[ 'tdunckt den Bode
, 't moorder Briefken bragt;
3 18 Ha Soo s P oedi gh komt hem voor dit mondeling gbediett:
b
bediedt:
39 I H Seght, g , Page, g , se uw' Heer; ick , leerde nemmer wijcken wijcke
Ot "Seght, ht Heer,
KI vriend, en se uw' vriend, , [ick
3Zo H Als voor de Redenskracht; , die sal mijn recht doen blijcken blijcke
, Redens kracht,[
Ki kracht blijcken, l
32I H Daer 't> Eer en Reden zij. Maer Meester van de leên
Ot "Daer't
322 H Die hij len
ick besitt is Die se maeckt' alleen.
Ot "Die
K2
alleen:
'Kben Christen, en Soldaet, en Edelman geboren,
2 H ,
3 3g
Ot "'kBen
3 H En trachte met de twee het eerst altijd te hooren.
24 l
Ot "En
Kr
hooren:
3SHa b
'Tbeschermen is mijn' konst, ^het Schermen zij 1de sijn', 1, '
sijn'; l ,
Ot "'tBeschermen
Ki ]sijn; 1 ,
K2 sijn'; ,
731 [lIz] EEN WIJS HOVELING
l
Iuuen.

326 3 Ha
b
Die sal ick besighen g daer 't moet' en moghe g zijn. ln
zijn: l
Ot "Die
37 3 27 H > uaet doen van tijdverdrijff tijdverdrijffben ick van jon l gs
ontwassen:
Ot "Quaet ontwassen;
33288 Ha Valt hij mij aen daer 'tvalt, ^ 'ksall op Ppassen,
mijn' hoede
b Bes P rin g ht hij mij
te moet,[
Ot "Bes P rin ght
moet
Kr hoede'assen• P
339 29 Haa Maer bidd' hem om edult g tot daer wij wij Vijand l sien;
b geduld[
Ot "Maer[
o H Daer sal de beste mann de leste zijn in 't vliën
33 1
Ot "Daer vlien,
Kr vli'en,
33o [marge]
H Demaratus S P artanus ,P apud Herodotum , cum Xerxe in Grxcam transituro
disserens, g^ Ego, in u ne que cum decem promittam me posse deimicare,
it q ^ q p p ,
que cum duobus• duobus; ac ne singulari uidem quidemcertamine
libens I certamine: At si
necesse fuerit, , aut vehemens discrimen institerit, ,p promtissime cum uno quovis q
istorum omnium dimicarem ,qui
se sin os aunt ajunidoneos
ad dimicandum
ternis Grxcorum.
Ot [Demaratus ... omnium dimicarim ,qui
... Grxcorum.
Kr emaratus Spartanus P [apud p ... Ppromtissime cum uuo* [quovis q ... Grxcorum.]
KZ Pemaratus ... cum unouovis q ... Grxcorum.
33 1 H Soo spreeckt p hij 1 door uw' mond, ^g groot Doender, ^en groot g Spreker, P ,
Ot s Preker.*
33 1 [marge]
H De Heeren van Sintaldegonde g ende van La Notie.
Kr 33 I) De Heer van S. Aldegonde g
(335) De Heer van La Notie
H Sijn De hen en si'n' Penn, bei' mannelick gevelt
333 1 g 1 ^ l g
Kr Si n
l
334 Ha Op't P Seven-berghs g versier, ^ en 'tArra gonsch geweld: g
b en Arragonsch g
Ot geweld.
334
[marge]
H Roomsch
Ot [ontbreekt]
732 [I][2] EEN WIJS HOVELING

33S H
Ot
Soo stamert hij naer v, stout-Christen Arm- van-i ^ser,
Arm-van-ijser, l
Kr Stout Christen
33S [marge] g zie 3 I [marge] gmar
336 Ha Die soo veel min verzaeght g daer't wesen most, , als wij wiser ser
wezen
337 Ha Daer d'Eer oneerlick scheen, , dorste aengaen g daer hij hijvlood
b dorst'
Ot
dorstt
3 8 Ha Dien hi' ghij geweighert g g hadd't het weerslaen sonder nood.
b wagen g
c
weerslaen
3
39 Ha Die sta stappen en stappt pp hi' hijna,
wanneer de *nood* van saken
b
dwang
34 340 H Si'n' l Meester buitens l Walls ten tegen-weer g doet waken; ,
Ot
tegenweer g
34 342 H Daer een ggeborghen g Stadt aster P s- l ewij g ls
in stack; ,
Ot een'
Kr Pasteisewi's g l
345 H Off proeven p op p een Heij' Heij waer 't Noodlot henen will,
Heid'
348 34 H Daer doet hij hij noijt l genough; g g naer andere vermanen,
Ot 0 genoegh; g g ,
3499 H
Ot
Daer doet hij 1 wat hij hoort; naer and're wat hij hijmoet;
,
and're,[ ,
o H Naer and're veel te lauw naer and're koel van bloedt:
3S >
Ot bloed.
3S I H Hij Hij doet het evenwel; , en die hem 't Hert betast hadd
, evenwel, hadd,
353 Haa Maer died'er 'dood in sonck, ^sou `voelen dat sijn 1 vier
b vier 1
K2 sonck•
354 Ha
b
Sich seluen, soo beklemt, most vrijen vrijenvan getier. g
Sijn l
moett[
Kr getier:
3S S H De ppitt-ziel van dat Vije Vier is eene van de voncken
het
733 [II2] EEN WIJS HOVELING

6 H Die ziel en herssenen naer 'teewigh vijer doen loncken
3S g l
Kr loncken,
8 H Die 'sLeuens vodde-vreughd, en schroomens onverstand
d g
H Voor d'uer die komen moet, all komtse vroegh of la

33 8 3 H Geraeckt hij in die schaer, (hij wilder somtijds 1 raken,
Kr schaer' (soo
k 2 Y
3 8S 5 H Hij schuddt'er soo den Mann, den Krijghsman lg emmers, uijt, 1
KI
emmers uyt Y
K2
emmers,
3
86 H waer' een Trommel-tonn verschapen p in een Luit. Luijt.
0t
een'
Ki een
K2 een'[ een'[
387 37 H Spel P iss'er meest sijn l Witt, ^l sijn' meeste Wijsheit, l 'ocken l
•,
Ot
locken,
Kr 1jocken;
,
338 9Ha 9
Ten Oorboor menighmael; g , want datmen oock de Deught g
b Deughd g
o Hg En bitt're leeringen vergulden kan met vreughd hd
9
g
Kr vreughd g ,
3 z Ha Besluit 1 hij uijt den Lent' van 'sWerelts kinder*dagen,* ,*
hij 9
b
1 g
kinderjaren, l
c
'sWerelds Griecksche jaren jaren,
393 Ha En Menschen hard als *kei'* l vermorwden door 't 'tgeluijd eluijd
b klipp
394 H Dat Menschen-tuchteren bedreuen op p haer' Luit: Luijt
Lu Yt.
KI haer
K2
haer'
397 H Quaet mijden is de tra ppdie naest ten Hemel leijdt; 1 ,
Ot
leidt:
398 Haag Dat doet hij met sijn' 1 ton ^die noijt 1 van tand en scheidt scheijdt
b Tong,[
,
rand* scheidt,
K2
tand
Het noodeloose slot van Ia en Neen te maken;
40o H ,
440 H a ands Heeren acht't ghij hi' oock op Psuick'
een Dienaers Eed
Ot andsHeeren een'[
ands , Heeren een Eed,
K2 Lands
402 H a Die't derde woord bevloeckt en selver niet en weet?)
Kr weet?*
K2
weet?
73S [112] EEN WIJS HOVELING

40o 3 Ha Noijt willens-onverhoeds naer woorden die de teenen
b na
0t
te*
Kr
de
405 4 S H Si'n l adem stincken doet, ^ en lichten 'teerste wijff,, 1
Ot t Sin' j
Kr Si'n 1
408 Hl Van sijn' berisperen p ten loone te berispen p
Kr sin 1
K2
siin'
l
409 4 9 H Toppswaer pp van Druijven-damp; l p al waer de misdaet min,
min;
410 4 H
Kr
De beestlickheid van 't quaed q vervremdt het van sijn' l sinn.
beest'lickheid sijn l
K2
si'n'
4 1 3
Ha En mogelick g nu ruijm, ruim 1 en mogelick g dan scherp
b mild
416 Ha Hij l^ doet, hij seijt'er soo, , dat menigh ijdel prater
hij l g l p
b
zeit'er j
447 17 H Moet t lijden l dat +sijn'+ l winst van l taeije l Ioffer- gonst
418 H Een ander mede vall' die soo veel na be gonst. g
Ot Een' ander' [mede vall' die soo langh g na [begonst.] g
K2
ná
419 4 9 Ha Noch vindt de Wangunst ^ self in *all sijn 1 doen een* Laten,
b
sijn 1 geregelt g g
4Zo H In sijn 1 besneden Doen niet waerdi gh
om te haten,
ki si'n'
l
42I H Dan dat si' l 'r niet en vindt: Dat Laten en dat Doen
Ot
s Y'er
4422 Ha Schijnt met hem o Pg e roeit g lsints
'SMoeders eersten soen;
b
sint 's Moeders
4 23 3 Ha Hij doet niet wat hij doet off 'ast hem als sijn l eten,
b [ dat
Kr doet,[
424 H Hij l laat niet wat hij laet off schijnt schijn niet bet te weten:
• laet
42 9 Ha Het hoogste g wel gevall dat hijd'er l in geniet, g
Het hoogste g wel geva b
dat
*sin j Vorsten ere merck*
c Het hoogste g welgevall 736 [iiz] EEN WIJS HOVELING
l

430 [marge]
H [ontbreekt]
H Ot Quod si rem potius s pectes q qquam vocis sonum , Legiti Le 'ti mus est
Kr
^ ' ommis, et nequam nothus. Stob. ex Menandr.
AXX'
, , , ^ , ^ , , , ,
AAA ^c Scxacw S ^ ETaa^c S^ xac Y v ^6co ^0 xP^ 6T0 ^^6TCV • ^ o ó^ r^ov ^lPo
Sxac voóo S .
Stob. ex. Menand, [Quod si ... nothus. Nouv' @Ea66ac. ov8^v TG, ^ T'ig
XP^
btc ^ o P^P ^oc ó ^ ^Ao ^ ^^ óTav Tc ^ ^^ ' ^PP ^va xaAá ^ '4'f. S Stob. ex Eur. Spectanda p mens
est est, nil decus form^ juvat. J Si ulcher p absit animus, recta , indoles. EL vou S
'' Ec ' c^^` ^ Tc' ó^c x-aA"
I'uvacxo . E^ ' Tá ^ voc 6á É oc. Id. exeod,
f^^1, ^^ ^ ^^ ^ P S xP^l S X ,
43I H
Si benè animata est, perplacet. p p Sin, ,qquo mihi Formosa vultum, ^P pectore
intestabili?
AAA` ... rrov ^P ó ^mu] vó8o ^ [Stob. ... xaA" ^^ Puvacxó ^, •..ibili? el .ntesta
Bereijckt l si'n' J Rekening g den tweeden, , derden mann niet,
Ot [ ]tweeden
432 H Ia is hij l self de mann die d'eerste na sijn l Van hiet,
Ot [ si'n' J
43 3 Ha De Peter van 'tgeslacht g die't U E'el be begonn g
b den stamm[
c 'tgeslacht g
Ot
Velsens
433
[marge]
H ontbreekt
H Ot Maloater p tibi sit I . Thersites etc. Iuuen.
Ot e plaatst achter het citaat bij l regel g 441]
434 H
Ot
Was thien mael Gerrit waerd die 't smoorden in si'n' sijn Tonn:
thienmael Gerrit
l
435 H En sullens' Edel zijn die uijt l hem sullen teelen
KI En, teelen,
43 S
[marge]
H ontbreekt
Kr Quod si tam Grxcis novitas invisa fuisset
Quam nobis, ,qquid nunc esset vetus? Hor. lib. z.epist. p I.
Maloater p tibi sit Thersites &c-Iuv
[Dit laatste citaat stond in H Ot bij J regel g 4 33 en in Ot bij J regel g 44 441]
436 43 Ha Hoe lichtt si'n' l kaers min licht dan dien hij l 't Licht sal deelen?
b
si'J 4399 H
Kr
Gevalt hem dan die gonst g van een' der Minder-menschen
een
4399
H
marge
[bij J Minder-menscben Jongvrouwen
on rouwen
Ot < >
737 [II2] EEN WIJS HOVELING

440 Ha
b
441
442
Kr
K2
H
Ot
Kr
Dien sine gonst gevall', en dunckts' hem waerd om wenschen,
l g g
Die
wenschen
wenschen,
[marge]
[ontbreekt]
Si benè animata est perplacet. qSin,
quo mihi Formosa vultum, >ectore pectore
inte stabili? Stob. ex Eurip. p Spectanda p mens est. nil decus forme juuat.
^
Silcher pu absit animus et recta indoles. id. ex eod.
e plaatst bij l regel g 43o]
H Het vetre-schoon en maeckt niet half het schoone wijff; wi•f 1^
fvel-diep p schoon [en wijf, J
443 H Maer geeft g een schoone ziel in tamelicke leden,
Ot
een'
Kr
leden.
Maer >
leden,
445 H En stellen haer Lantaern soo doorschijn voor't gesicht g
Ot voor gesicht
Ot-e
voor't[
446 H
Ot
Dat oock de dicker Hoorn sail monsteren

460 4 H Soo ick te voren fluijt'; l , de Minn verstaet geen g dwingen; g
Kr fluit' dwingen g ,
461 H Dit vrijen stond mij vrij in 't vrijste vrijste van 'tgemoed; g
Kr van't ggemoed,
46 2 H

H Een Int verhechten sien die Inten kan verproncken,
474 p
Ot in't
Ot e Ent
Kr Een' Int
476 Ha a Weer vreucht, weer ander' Vrucht verlangende van wacht.
47 a ^ g
b vrucht, Vreuchd
477 Haa a Die vrucht, die ^ ander vrucht g beërven si' 1 bij bijtijden,
b vreuchd
K2 be-erven
478 H Soo 'sHemels suer verdriet de booser eew will lijden
47 l
K2 lijden
l
H Maer stadige misvall en bastard wangebroet
479 g ^ g
Kr bastaerd[
480 48 Ha Te sien vertemperen P door soo veel teen- g goedt.
b tegen-goed. g g
48 4 z Ha a + Sijn 1 groeijend' g 1

49 8[marge]
Ha Ps
b
500 H Leer' keuren voor een blaes, een punt, een Niemendall.
S ^ p
Ot een' Nietmetall.
Kr een
S501 H 0 Edel stamm-gesinn g van sijn', 1 ,g gelijcke l Erven,
Otsi'n' ]sijn
504 H Die geen g geli Jck en hadd, ^ 'ten waer' een' witte Kraei ^
Ot[een' geen' eli ck' [en
[ondertekening en datering] g
H Constanter. I Ha g. g 1 6. a 9bres 2 4.
H Ot < >
[113] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN
COMMENTAAR De 26ste november 1624 4 vraagt Huygens Yg aan zij ln Leid sevriend enBroster-
huijsen 1 en Van der Burgh g het liedje terug g dat hij hun een dag g of tien eerder
g gezonden had I I I . Hij l wil het naar En eland g)
`Over 't Noorder natt' r. i o
sturen.
Een dag g later ontving g Huygens Ygghet gevraagde g begeleid g door een versje versjevan
1 op p dezelfde rijmwoorden 113A].
UITGAVEN Worp Gedichten II, p. 102-10 3 .
p ^P
LITERATUUR Smit 198o, p. I2 .
9 ^p 4
OVERLEVERING
DATERING
VARIANTEN
4
74I
H Autograaf Yg Huygens, KA XL a, 162 4^ fol. 39 39. Een aan de linkerzijde slordigg
afgescheurd g blaadje pp papier van 18 S mm hoogte g en een breedte van 10 S -12 7mm.
H
Ha
b
Huygens dateerde H: 26 a bris 24 = 26 november 162 .
yg 9 4 4
[titel]
Aen J. van Brosterhuisen j
Dese regeltjens gl bescheits
[ ] bescheids
[I 13] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN

AEN JOFF W. ISAB. DOUBLET
COMMENTAAR Met nieuwjaar 1625 5 zendt Huygens Yg Isabeau Rataller Doublet' een (waarschijnlijk l 1
uit hout) ` gedraaijd 1 doosken' met een gedichtje g 1 daarbij. In elf regels met
daarbij. g
hetzelfde eindrijm speelt p de dichter een spelletje p l rond 'eenpaer' P dat
aaneen aaneengeschreven g (r. 3) betekent: `gelijk g 1 aan' en als twee woorden gezien g (r. I I :
'eenpaar, P^een stelletje'. 1 Isabeau mag g haar zieltje zieltje niet bezwaren met het leugentje g l
dat het doosje doosje niet `een Paer' zou zijn aan een van goud g of parels. p Het is immers
wel eenpaar eenaar gevormd door doos en deksel.
Doorgebruik g te maken van dialect `sonde' g `han ' ouderwetse rederijker-
1
swoorden `idoon' `kaer' en een hortende versificatie wil de dichter zijn zijnversje versj
grappig maken.
UITGAVEN Worp Gedichten II p. 10 .
P ^p 3
OVERLEVERING
H Autograaf Yg Huygens, KA XLa, 162 5 ^ fol. 1. Een aan de onderzijde slordigg
afgescheurd g blaadje p papier p van ca. 3S z x 2 3z
mm.
h Afschrift in andere hand, KA xL f b, stuk 6, fol. I r. Dit afschrift maakt deel uit
van een laat-zeventiende-eeuwse verzameling g kopieën p van Nederlandse gedichten g
van Huygens Yg die niet tijdens zijn leven zijn gepubliceerd. g P Zie Inleiding, g^ p. P 16.
DATERING H isedateerd: g 162. 5 Blijkens regel Io begeleidt dit versje een nieuwjaars-
Blijkens g g versje 1aars
geschenk. g Het zal dus rond nieuwjaar nieuwjaar16z6 zijn zij geschreven.
NOOT
Zij Zi was een dochter van Philips p Doublet en diens tweede vrouw Cornelia
Rataller. Zie Worp p Gedichten iI ^p p. ' 0 3 , n.2 en de genealogie g ^ die als 'Bijlage 1 g H'
gepubliceerd gep is in Unger g 1884.
VARIANTEN
2 H
[titel] De titel lijkt l mij 1later, in lichtere inkt, boven het gedicht g geschreven. g
Waarschijnlijk heeft Huygens Yg overwogen g het op P te nemen in de kopij P 1 voor de Otia.

9 Ha [ontbreekt]
b a Raeck ick en reijs l oppet pp ggramme gebaer g
c Raeckt' [ick
l h
een [reijs ggebaer,
Io H
h
'Ksou je 1 doen lie ghen in 't soet niewe jaer: l
Niewe ' 1aer•^ I I H Een doos en een decksel is emmers eenaer.
p
h [ immers ]
[datering]
H 1625
b [ontbreekt]
[II S] AEN J. VANDER BURCH
COMMENTAAR Met dit kunstige g ggedicht met regeltjes g ^ van één lettergreep g p bij mannelijk mannelij rijm en
bij l vrouwelijk rijm volgens het schema AABBcccc of DDEEffggtracht
vrouwelijk rijm g gg
Huygens Ygpop zz januari 1625 zijn vriend Van der Burgh over te halen hetdoor
januari 5 l g
et
d depest p geteisterde g Leiden te verlaten. Het gedicht g beslaat vier zinnen die lopen p
van r. 1-4o, 1- 4 84 }49 - 6 en97-124. 9
Van der Burgh g beantwoordt dit vers op 24 4ljanuari met een ggedicht op p dezelfde
rijmwoorden met regels g van vier versvoeten I I 5A . I Het gevaar g is geweken. g
Het vuur van deest p is bedaard. Van der Burgh g komt Huygens Yg nu nog g met inkt
bezoeken maar hoopt p binnenkort zijn rijmpjes 1 pl te kunnen volgen g naar Den Haag. g
Hu Huygens ens heeft overwogen g ook dit antwoordgedicht g in de Otiorum libri sex op p te
nemen. Het bewaardebleven g handschrift, ^blijkens Huygens' aantekening op de
blijkens Yg g p
adreszijde adreszijde ontvangen g op p 25 5 ljanuari 16z S^draagt in Huygens' Yg hand het opschrift: p
`Sijne 1 Antwoord' en het nummer z6 , dat de vol gorde in de ko pl ij aan geeft.2
UITGAVEN Worp Wor Gedichten II ,p p. 105-109; Van Vloten 18 S9 -1860 ^p p. 212-213alleen
I I S A.
LITERATUUR Van Vloten18 -1860 p. 211-21 3 ; Smit I 80 p. I2 .
59 ^p 9 ^p 4
5]
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg ^ KA XLa 1 62 S^fol. 2. Een blad papier p P van 10 3 x Zoo mm.
Fol. 2r is beschreven met acht kolommen van wisselende lengte. Fol. 2° is blanco.
743
H Ot Blijkens formaatsignaturen ^ en aanwijzingen l g voor de overgang g gnaar
een nieuwe
kolom is H kopij p l ggeweest voor de Otia. Ongeveer g midden op p het blad
berekende Huygens het aantal ^en de lengte van de kolommen, nodig gom
het et
gedicht g op p een pagina pa^ druks te krijgen. lg Rechts deelde hij het aantal regels g I2 4
doormo
S (mogelijk gl aantal kolommen) en verkreeg g als uitkomst een kolomlengte
LI I 5] AEN J. VANDER BURCH

van 24. 4 Links leverde de deling gi
244 een kolomlengte gt van 28 0 p.
Tussen deze
sommetjes in rekende Huygens Yg uit dat bij l vier kolommen van 3o regels g (de in
de Otia aangehouden g zethoogte) ^ i2o regels g konden worden geplaatst. g p Streepjes pl
met daarbij cal. (= calvus of calvitium: kaal(heid) – `wit'? geven g de uiteindelijk uiteindelij
verdeling g aan: 3 x 2 regels g pp o. i6 i ^ 3 x 3o (op ppp.
162 en 1 x 1 o en
2X 9 0 .16 . (op 3
Ot Otia 1625, S, vi. Van Als', , 4 r-Xr, , p. 1 6 1 - 16 3.
Kr K Koren-bloemen e 1658, S , `Vierde Boeck. Van Als', , 21 3 r+v ,p . 269-2 7o (foutief
gepagineerd: e a 'neerd: 2 -2
73 74.
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' r
7, g g ^ 3p3 3p4 , p 486-487.
DATERING H isedateerd: 22. a Ian. 162 .
g S
NOTEN I Johan Brosterhuisen zendt het op pverzoek van zijn zijnvriend Vander Burgh g naar
Hu Huygens ens (Worp p Brie isselin g nr. 2 S met 3 een mooie verklaring gwaarom hij l er
geen g ggedicht van zijn hand heeft bijgedaan. lg Zie voorts het commentaar bij 1 i 1 7.
2 Zie inleiding gp p. 5
6.
VARIANTEN
H
[titel]
[ontbreekt]
H Ok Aen I. vander Burg, g, Advocaet , doemaels te Leiden.
b Burch, ,
K2 Tot [Leiden.]
I H Vrindt
H-Ot Vrind
6 H

35
35
Ha a `Holl'
b /3

H-Ot MDCXXV
KI [ontbreekt]
S -A]
OVERLEVERING
h Autograaf Jacob vander Burgh, g ^ een dubbelblad papier pp 3 322 x 22o mm, UBL, >
Hug Hu Burgh g I ^moderne paginering p^ g 1-4. Tekstverdeling: g pp.
I in twee
kolommen: r. 1-48 4 en r. 49-96, 499^p .2 is blanco, ^p3 3: r. 97 -1 z 4in
een kolom.
Het blad isevouwen g geweest g en verstuurd naar Huygens. Yg Opp p. 4 staat het
adres: `A Monsieur Monsieur Constantin Huigens g Chevalier'. Onder het adres
tekende Huygens de datum van onvangst aan: `z a Ygg S Jan. z S.'.
Op p deze zijde van het blad in het midden van de linkermarge, g^noteerde
Huygens Ygpeen paar rekensommen. Kennelijk l houden ze verband met de
kopijberekening 'voor de gOtia.
Ik geef ze hier weer zonder de betekenis ervan
te doorgronden. g In de linkerkolom zijn zijnbovenaan tweegetallen g zichtbaar:
76 stree p 974. Dit laatse getal is blijkbaar J een uitkomst. Daaronder trok
Huygens Yg99 van I z het (zelfde?) getal g 76 7 af ^om van de uitkomst daarvan 122 0223),
hetetal g 974 af te trekken met als resultaat: 94 z .
In de rechterkolom staat een optelsom: p I22z [dit zal 122 3 moeten zijn] ) +
(opnieuw)6 76= IZ . 99 Onder dit laatste getal g staat nog: g 10 o. S Naast de eerste
twee termen van deze som noteerde Huygens ggonder
elkaar de getallen 12 en 8.
VARIANTEN [Titel]
Huygens Yggnoteerde boven dit gedicht in de fase dat hij de kopij voor zijn Otia
hij p l l
klaarmaakte: `Si'ne 1 Antwoord'. Hij lg af g het gedicht g het nummer 26 en nam het
in zijn 1 kopij p j o p.
Het kwam later echter te vervallen.
2 S
erinner

Hij Hi verlaat daarna zijn geliefde Rosemondt en nodigt Brosterhuizen uit hem
naar Den Haag gte vergezellen. g De dichter eindigt ^deze brief met een gelukwens g
aan Huygens. Yg
Zo'n vleiend compliment p moest Huygens Yg natuurlijk l waarmaken. Hij antwoordt
Vander Bur gh dan ook in een veeltali gg edicht dat hij de 1 S aanse p titel `011a
Podrida'men elmoes g meegaf. g Huygens' Yg antwoord is een polyglot p Ygghoogstandje: l
148 4 regeltjes g l van twee jamben waarbij de oneven regels g in een vreemde taal en
de even in het Nederlands zijn. zijn. De vreemde taal wisselt per p zin of `strofe'.
De eerste drie zinnen (r. 1-16 17-32 en 334 33-4o) zijn 1 deels in het Frans. Daarna
vol gen Italiaans r. 41-6 4, S aans p r. 6 -8 S o Latijn , 1 r. 8 1 - 94, Duits r. - 9S1
08
Engels g (r. 10 9g -I28 en Grieks (r. 129-134). In de laatste zin gebruikt Huygens Yg de
ggenoemde vreemde talen per p regeltje g l nog geens in dezelfde volgorde g (Frans,
Italiaans Spaans, Latijn, Duits, Engels en Grieks),afgewisseld met Nederlands.
Deze mengelmoes g is desondanks toch niet ontaard in een Babylonische
Ylonisc
spraakverwarring. Huygens Hu ens raadt in dit antwoord zijn zijnvriend Vander Burgh g ten
zeerste af zijn zijn1 liefje achter te laten. Hij neemt het haar zelfs kwalijk l Vander
Burgh g te laten gaan. g Van zo'n scheiding gkan
alleen liefdesverdriet komen.
Huygens Yg ggeeft
hem in de laatste strofe de raad dan toch maar te komen, alleen
of met haar. Het Haagse g volk is benieuwd naar haar.
UITGAVEN Worp p Gedichten II, , p. 109-111; p5 Van Vloten 9 I8 -I860 p. , p 2i -2I 4 5(alleen
i 16A
Smit I 80 p. I28.
LITERATUUR ^ , p
[116A]
OVERLEVERING
h Autograaf g Jacob vander Burgh. g UB Leiden, , Hug. g 37 37, Burgh g 2, , een dubbelvel
pp a ier van 3 18 X 2I S mm, ,ggevouwen tot vier pagina's. p^ Pagina ^ I draagt in de
hand van Vander Burgh g het adres: `A Monsieur Mons. Huigens Hui ens Chevalier A la
Ye'. Onderaan noteerde Huygens Yg de datum van ontvangst: g `8 a Mart. 2 S'.
Pagina gI 2 en 3bevatten elk 6 x regels 5 g van de tekst die opp p. 3 is ondertekend
enedateerd. g Pagina ^ 4is
blanco.
[1161
OVERLEVERING
Hi
Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 2 5, fol. S •-6. Een dubbelblad papier p P van
320 X 208 mm. Het is een ontwerphandschrift dat linksboven op fol. r 3 rp P S vermeldt:
Antwoord aen I. g Vander Burgh, g^ Op p sijnen l Brief Beghinnende g
Wijckt j kindsche Godheit.
De tekst iseschreven g in twee kolommen:
fol, S r: r. 1-28 en 29-58;
fol.r. 5 59-88 S9 en 8 9-116
•
fol. 6r: r. 117-144 en 145-148.
Fol 6° is blanco.
747 [I161 AEN J. VANDER BURCH

Hz-Ot Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 2 S^ fol. 7-8. 7 Een dubbelblad P papier P van 2 7 o x i 9o
mm. Het is een afschrift waarin Huygens Yg de zinnetjes zinnetje ineen vreemde taal in een
sierlijke romein heeft geschreven g en de Nederlandse regels g in zijn zij normale
hand.
Verdeling g van de tekst:
fol. 7 r: I. 1-24 4 en 25-48;
fol.°: 7 r. 49 - 76 en 77-102; 77
fol. 8 r: r. 103-128 3 en 129-148.
Fol. 8 11 is blanco.
Waarschijnlijk heeft Huygens Yg dit afschrift ggemaakt
ten behoeve van de druk van
de Otia. Het is kopijgeweest, p l g ^blijkens de katernsignaturen, kolomverdeling en
blijkens ^ ^ g
de opmerking p g na de datering gp op fol. 8r:
Hier moeteen' g lane glinie onder estelt g werden maer datelick in kleine
Romein volgen g het opschrift P van 'tool gende Latijnsche l Vaersen, diemen in
Cursif setten zal, als alle d' andere latijnsche.
Met de druk houdt mogelijk g l ook verband de omzetting gvan
de Griekse letters
uit de regels g 129, I2 131, III en 147 47 in Latijnse. Latijnse
Ot Otia 1625, S> vi. Van Als', Xr-X2r, >p.
1 63- 1 64-
KI Koren-bloemen 1658, S `Vierde Boeck. Van Als', 2L 4 r-2Mr ^ . p 2 71-2 73 (foutief
gepagineerd: e a 'neerd: 7S 2 77• -2
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' r+°487-488.
7^ g g ^ 3p4 áp
DATERING Huygens dateerde HI: I I. a Mart. 162 .
YgS
VARIANTEN
[titel]
HIa Antwoord aen I. Verburgh. g Op P1 sijnen Brief Beghinnende g Wijckt
Godheit. OLLA PODRIDA.
b [Antwoord aen I. Vander Burgh, g ^ Op P sijnen 1 Brief Beghinnende g Wijckt
Godheit. OLLA PODRIDA.)
H2-Ot Aen I. vander Burch. I Antwoord."n [OLLA )
PODRIDA.)
Ot Aen den seleen. Antwoord.I "n OLLA )
PODRIDA.)
KI n OLLA PODRIDA.)
I Hi Ie n'ayme pas
Y P
6 Hi Die v soo los
Hz
9 HI A la jeunesse,
1 ,
Hz Jeunesse,
I I HIa Leur faire boire,
b Lu Y
I2 Hi Inlaets van hoore'
P
KI hoore
748 [ii6] AEN J. VANDER BURCH

IHraQue leur messied,
,
b lu Y
Kr Cequi
q
I Hr Dat niemand weet
4
H2 weet,
IHr Chan eons lan a e•
7 g gg^
Kr Autre
2 I HI N'estoit la Belle
H2 belle
2 2 Hr Die v moetuelle'
q
H2 u
2 Hr Je vous croirois
3
25S HrMais a la bell' Ame
cher'
26 Hi En lijf te same
J
H2 same,
28 Hi Te lang ontleent
g
H2 ontleent,
3o H Tot uw verandre'
K1 verand're
K
34
I Hr De là icij,
1,
H2 I 1 icij,
Ot la
3 là
K
Ilia Mechante fille,
,
b Mauuaise
H2 Mauvaise Fille ,
Hi Waerom en willj wille
will 'eJ Ot wilje,
3 8 Hi Waerom en span p ' Je
H2 s Pann
3 9 Hr Pas si longtemps g ps
H2 long g temps p
40 Hr Aen andre mans?
KI and're
4 I Hi Anzi, > Gentile, >
Hi gentile, entile
749 [I 161 AEN J. VANDER BURCH

Hr Mandalo qua
43 q
H2[ I qua,
44 Hi Die nu of na
Ot na
46 Hi En met ons leve'.
H2 leve>
Ot leve'.
47 Hra Non siale a not
b si'l
8 Hi Zoo wreed als moij;
4 )^
H2 Soo
53 Hr E far pensar p
8 Hr Het halve jaer;
5 1
Hz Iaer•
61 Hi E riuedere
H2 rivedere,
62 HI En sonder kleere'
Kr kleere
64 Hr En werden Vaer.
4
H2 Va'er.
66 Hia Dat het soo welga;^
b Eer't hem soo[
67Hi 7 Yo pprometrè
Hz promettr romettrè
promettrè,
68 Hr Dat hi' hij weer ree
HZ*^
K2 hY o Hrael Voor uwe Tralje
b Traelje
H2 traelje.
1
Kr traelje
1
HI uerrà dexarte,
,
Kr dexarte; ^
78 Hra, Gaen doen verteere', '
b Sall
H2 Sal
750 [I16] AEN J. VANDER BURCH
l

8o Hra Sijn eighen seer.
b zeer.
H2 eigen [ ]
g
833 Hr Te Ppossidere
Hi possidere ossidere
9 Hra 0 P'slevens
beste
b Noch eens op p 'fleste
92 9 Hr Aenvaerdt mijn' mijn Lesse,
mijn1 Kr [mijn1 94 Hr Van een van twee.
H2 een'[
9 S Hr Es sein kein sachen
Kr sint
96 Hr Om met te lachen,
H2 lacchen;
97 Hra Wer weist das nach
b was
Kr wist
98 Hr Gebeuren mach?
H2 magh?
100 Hra Om vrouwen-dieren
b Voor[
H2 Vrouwe-Dieren
102 Hra Dat niet bestaet
b En weeldri gh
quaet q
HZ qua

109 9 Hi Your loving gppine
Ot [aine paine
I2 Hr Somtijds een' reijs 1
Hi reis
I I Hia From farrer off
3
b farther[
H2 far

I 3I Ilia `^ ^e
66 8ev
b 0 Oste sede dein
H2 hOste se dein
Kr Q ^e
6e 8e.v
K2 "S2 S e 6e
1 3 2 Hi Soo haestigh zijn
3 g l
H2 Zoo
I Ilia

In HI volgen g nog g vier regels g die later zijn doorgehaald: g
Dus op p mijn mij bedd,
mij mi niet lett,
Dan sulck een' Meid
Als u verleidt.
[I17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG
COMMENTAAR Huygens Yglschrijft in het najaar van 162 aan Hooft dat hij `een ver aderin h van
najaar 4 hij g g
oude ende niewe rammelingh' lin gh' — oude en nieuwe beuzelpraat p (zijn zij lg gedichten) —
uitaat g geven. g Hij Hijverzoekt hem om toestemming gdaarbij ook hun discussie
daarbij
over de `maet van de Nederlandsche dichten' op p te nemen. En hoewel de
drukkers nog g niet zo ver zijn, l^vraagt ^Huygens Yg
hem haast te willen maken.'
Hooft weigert g , maar biedt wel aan als hij l daartoe weer in staat is een lofdicht
op p de nieuwe bundel te schrijven.' 1 Waarschijnlijk Waarschijnlijk is dit het gedicht g Om 't
wtkomen der Gedichten van den Heere Constantin Huygens geworden g dat Huygens Yg in
het voorwerk van zijn bundel opnam p met de ondertekening g `N.N.'. Het opent P
met de regel: g `Nieuw, ^ en niet herboore rijmen'.3 rijmen'.
heeft zijn vers ingeschreven g in zijn Ri Jmkladboek. Later heeft hij echter de
datering g nagenoeg g g onleesbaar ggemaakt. In de literatuur rond dit gedicht, g worden
als tijd van ontstaan ggenoemd december 1624 4 of maart of mei 162 S.
4 Gezien
Hoofts bovenvermelde aanbod ben ikenei g gd dit gedicht g eerder in december
162 4 te pplaatsen dan in maart 162. SHuygens Yggkende in ieder geval in maart 162 s
het begin ^ ervan. linksboven het handschrift van ggedicht I I 7 zette hij hijnamelijk namelij
abusievelijk; l^ 'Antwoord aen Brosterhuisen beghinnende g Niew en nniet
herboren Rijmen'. Rijmen'. Huygens Yg vergiste ^ zich hier. Bij de kopijvoorbereiding p l g van zijn zij
herstelde hij zijn zijn vergissing ^ g door het eerdere opschrift p te vervangen g door
`Aen J. van Brosterhuisen, op p sijn l verlang g naer 't uitkomen 1 mijner mijne Dichten'.
ga en Tuynman Y hebben in een uitvoerig gartikel geprobeerd gp voor de
contem contemporaine p lezer (Huygens Yg incluis) de historische contekst te reconstrueren
van hetedicht g Om 't wtkomen.. dat als `N.N.-GEDICHT ' in het voorwerk van de
Otia voorkomt. Zij zijn er daarbij vanuit gg gegaan dat g gedicht I 7I
beschouwd
kan worden als een reactie op p dit `N.N.-GEDICHT ' en dat Huygens Yg een 'spel P
speelt met de `anonieme' maker ervan. 5
p
Dit nu lijkt l mij een misvatting. Gedicht I 1 is een reactie op een brief van
mij g 7 p
Brosterhuijsen 1 die Huygens Yg op P28 januari januari1625 S ontving. g Dit schrijven begeleidt g
eenedicht g van Jacob vander Burgh, g^ I I S. A
Brosterhuijsen 1 deelt erin mee dat hij de prachtige p g verzen van zijn zij vriend wel
vergezeld zou willen ghebben laten gaan van wat mindere regels g van zijn zijnmakelij, l,
al was het alleen maar om door de schaduw daarvan des te meer het licht van
deerfectie p van die verzen te laten uitkomen. Maar waarom zou hij hij eigenlijk? g l
De zon schijnt voldoende door zijn eigen g helderheid, ^nietwaar? Ik praat P slechts
754
[I17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG

7S 5
als een echo, alleen op P verzoek; ^ voor de rest zwijg lg ik totdat ik openbarst, p zegt
hij 1^ en juist l de volgende g passage p g heeft Huygens Yg voor zijn zijnreactie
aangegrepen.
Brosterhuisen j vervolgt:
Als de welwillendheid van uw Musen zich verwaardigde g enkel de geringste g g
druppel pp van uw Hippocrene pP te sprenkelen p op pde Tantalidische lippen pp van mijn l
dorsti ge hart zou ik niet aarzelen om alles o te drinken wat er zich aan
hart, p
poëtische P wateren bevindt van hier dwars over de de toppen pp van de grote g Atlas,
die hemeldrager, sterren-lichter, de zonne-val, sneeuwverzuiger, stromen 'eter
etc tot aan Hoxocoquacmolit, q ^dat verschrikkelijke verblijf verblijf van de grote g
Pata goniër Priester Jan. Maar helaas, ^ de antiperistaltiek p van de hielen van onze
anti poden van daarginds ^ maakt het onmogelijk gl ooit zichtbaar te kunnen
binnendrie en in de dikte ^van de ruimte van atomen, tierlantijntjes, 11,
hippocentaurs PP en weet ik veel welke schimmen. Maar, vooruit, ik breng g u
niet in verwarring g en stop p hiermee. Maar, even iets anders als u mij laat weten
hoe het u vergaat g en mij al was het maar een heel klein beetje van uw poëzie p
stuurt dan hebt u er ogenbikkelijkk
een dichter bij. 6
g 1 1
0 p I maart 3 1625 voltooit S Huygens Yg gedicht g I I 7dat
in de openingszin meteen
refereert aan de hierboveneciteerde g brief van Brosterhuisen:
Waarom Brosterhuisen, sta je, als de sluizen in Waterland, open voor een
vingerhoedje g 1 vocht, ^ alsof er zomaar een zee vol kostelijks 1 uit mijn mijn dorre pen p
zou neerstorten? Hij 1 maakt de vreugde g van het drinken korter die zijn zijnwangen g
zo wijd oprekt p dat hij nooit eens de begeerte g drinkt, maar het bittere inslikt
zonder het aan te raken en het zoete zonder teroeven p net als een fuik voor
grote g vissen een klein visje.'(r. l r i-i2)
Huygens Yg ggeeft hem vervolgens g de raad met dichtere lippen Pp op p hem te wachten.
Zijn anders dove netels zullen dan zijn mondholte kittelen en zijn zij anders niet
gehoord ggeluid zijn oren. Hij zal intussen zijn zetter en zijn drukker tot spoed
zijn Hij zijn zijn p
aanmanen. Hij zal de binder flink laten opschieten p en de voerman op PLeiden
met dubbele zwepen p zijn paard als een Phaeton laten besturen. Hij zal van het
zijn P
Hij
ppakket snelpost p maken en de brievenbesteller zo aan zijn zij bel laten rukken en
dat de meid zal zeggen: gg `wat is er nu met de klepel?'. P Daarop P zal de
bode boerend vanuit zijn bierkeel melden dat ze moet opschieten p met het geld g
omdat Brosterhuisen op P het pakje P l wacht.
Aan het slot van hetedicht g (r. 49 - 8 Sbelooft Huygens Yg zijn zij wensen in te
en te beamen dat zijn l vermoedens vals waren, als Brosterhuisen
onmiddellijk 1 nadat hij het zegel g van het pakje p l losgemaakt g en de vellen
door doorgekeken g zou hebben, ^klagen g zou; ^`Wat een laffe kost! De bergen g hebben
belachelijke muizen ggebaard'. 7 In dat geval g zal Huygens Yg niet meer zeggen gg dan:
Waaromaa g je. pl Brosterhuisen?'.
Brosterhuisen beantwoordt ditedicht g met een poëem p op pdezelfde rijmwoorden,
1
I I 7A .g Juist nu er hoopp is dat Hu e Ygs
sluizen n ' ` net ' zoveel vocht uit zullen
braken, als de Hengste-bron g ooit uitstortte,` g aa pt' Brosterhuisen wijder. wijder Het
vervolgvan het gedicht g is een uiterst positieve p ontvangst ^ van wat Huygens Yg
beloofde in zijn gedicht. g Er moeten meer zetters aan het werk. Binder, ^v voerman,
[I 17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG

esteller maken allemaal haast. Brosterhuisen zal de besteller meteen volgieten
met et bier, b zijn l ggeld ggeven en hem opdragen, nadat hij weer aan het dichten
geslagen g g is `nae 't breecken van mijn mijnvasten' r. 46) 4 dit gedicht g of iets soortgelijks gl
bij l Huygens Yg te bezorgen. g In de laatste regels g zegt Brosterhuisen dat hij hijmeteen
bi' bij het doorkijken doorkijken van de regels g en de vellen van Huygens' Yg gedichten, g ^ uitroept: p
Wat een stevige g kost!'.
Wor Gedichten II, p. 113-115.
UITGAVEN Worp , p
LITERATUUR
Jorissen 1871, . 188- 18 • Worp Gedichten II p. Ix p. 22; 7^p 9, rp ,p 334, ,p ^ Hellin ga
en
Tuynman 1971; Smit I 80 p. 124-125;
Y 9 ^ p Van Tricht 97 1 6 ^ nr. 21 S.
OVERLEVERING
H Autograaf Huygens Hu Yens KA XLa 162 5 > fol. 9-i o. Een dubbelblad papier pp van
3 o x 205 S mm. Verdeling g van de tekst: Fol, 9 r: r. 1-26, ^ fol. 9°: r. 2 7 -S3^ fol. I or:
H-Ot
r.54-58.
Fol. 1o° is blanco. Uit dit laatste blad is onderaan een stuk I I o x 20 S mm)
weggeknipt.
Blijkens de katernsignaturen ^ heeft dit handschrift deel uitgemaakt g van dekopij pl
voor de Otia. Rechtsboven op p fol. 9r is deze aanwijzing l g te lezen: Dit moet naest
aende 18. volgen. g
Ot Otia 1 62 S `Lib. > VI. Van Als', [S4y-Tv, 4 ^ p. p 146-148.
Kr Koren-bloemen 16 S 8, , `Vierde Boeck. Van Als', 2Hv-2H2r, , p p. 2 4 2-2 43 (foutief
gpgi e a 'neerd: 254-25 S•
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' N r- 7^ g g ^ 3 3 3 N 3^ ° p 469-47o.
DATERING
NOTEN
Huygens dateerde H i .a Mart. 2 5 = i maart 162 .
yg 3 S 3 S
I Van Tricht 1976, 97 ^ nr. 20 9 . Zie het commentaar bij) 44 en [48]. 4
"Ende is daerom mijn ernstighe g bede, ^g gelieve hierinne te verschoonen mij, l,
die ggaerne een tijdigher l g ggeboorte soude ter wereldt brengen g om haeren lof te
zin gen...' (Van Tricht 97 1 6 nr. 2I0).
3 Zie Appendix pp 2 Nederlandstalige lofdichten o de Otia. nr. 8. ^op
4 V an Tricht 97 I 6 ^nr. 2 I S^• Leendertz I 93 I p. ^ p^p 62; Leendertz-Stoett ,
I, p. 2I 7-2I 9
lezen de doorgehaalde datum als `Xber. 162 4 .' = december 162. 4 Tuynman Y geeft g
in Proeven II, pp. Si i een n zorgvuldigoverzicht van de mogelijke g) maandaanduidingen g
en concludeert dat er Wartij J Mai gestaan g `kan' hebben.
5 He llin ga
en Tuynman Y I 97 I p. ^ p81-119, m.n. . 8z: p. `Het enige g gedicht g waarin
het verlangen
1 gen
naar aa het uitkomen van Hu Yg ens' gedichten g expliciet P wordt
uitgesproken, gproken
is dat van N.N. die daarin ook juist ) de zetter aanspoort.' poort
6 WorpBoze zsselang nr. 25 53: ` Si
la bienveuillance de vos Muses daignoit gnoit
d 'es pa
n d re seal seulement la moindre ggoutte de vostre hippocrene pp sur les levres
Tantalides de mon coeur alteré, ^l je ne manquerois q de trinquer q tout ce q qu'il Ya
des eauxoeti p ques d'icy a travers les precipices p p du grand g Atlas porte-ciel, p
7S6 17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG

VARIANTEN
trousse-estoiles, croule-soleil, hume-neiges, verse-fleuves, etc., 'us ues a
Hoxoco quacmoclit ^terrible sejour 1 du grand g Patagon g Prete Gianni. ann Mais las!
l'anti peristase des talons de nos antipodes P de de ^a ne s auroit ^ jamais jamai
Ptiblement 'penetrer
p l'espesseur P de vuide des atomes, fanfreluches, >
hippocentaures Pp et chimeres de je ne s ^ a Y quo q y. YMais
ventre St. Gris, sans vous
troubler, > Mons. >l je qquitte tout cela. A p roos P ^s'il vous lafst plaisde
m'advertir
P de vostre disposition P et de m'envoyer Y tant soit peu P de vos vers, vous
ferez deveniroëte P en un instant...' Zie voor een vertaling g ook Smit 180 9 ^pp. I2 S.
7 Huygens alludeert hier op Horatius A rs oetica Yg I 'parturient montes,
p ^ 39 P
nascetur ridiculus mus' `Ber g en ggaan zwanger g van ... een miezerige g muis.'
vertalin vertalingP.H. Schrijvers 9180
.
8 KA XLII a n°. Ook 9 de `reconstructie' van de gang van zaken rond dit gedicht g
door Hellinga g en Tuynman Y Heflin ga-Tu Ynman. p. 99-zoo berust oop
onvoldoenderond g (vgl: g Van Tricht 97 i 6 ^nr. 2I toelichting S^ g bij bij regel g 99).
Naar
mijn mening reageert Brosterhuisen op Huygens' vers nog voor de Otia g g P Yg gedrukt
g g
waren. In reel g S2 is immers s rake p van `vellen'.
[titel]
H Antwoord aen Brosterhuisen 1 be gpinnende
Niew en niet herboren Rijmen. Rijmen
Ot Aen I. van Brosterhuijse, 1^ op P sijn l verlang g naer't uitkomen 1 mijner l Dichten.
Kr [Aen I. van Borsterhuysen, Y ^ 0 P sijn 1 verlang g naer 't u omen deser [Dichten.]
K2 [Aen J . van Brosterhuysen, Y ^ Op p sijn ^ verlangh g naer 't uytkomen] Y mijner mijne [Dichten.]
H Waeromae t hij Brosterhuijsen,
g p ghij, 1
Oth gY
Krh g Y,
Ha Naer een' vingerhoet voll natts
3 g
b vingerhoed[
g
H Uijt mijn' dorre penn sou storten?
5 l mijn' p
Ot Wt
Kr U t
Y
6 Ha Tis de swelgens vreughd verkorten
g g
b drinckens[
Ha Maer de all golpt sonder raken,
9 g g P
b slickt
IHa 3 Wacht mij 1 dan met nauwer lippen Pp
b[ ] wat engher ng
Ot[ ] enger'li lippen, Pp
I 7 H En mijn' mijn anders doove netlen
n ' net le
7S7 [I 171 AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG

I H Zullen uwe nauwte ketlen,
KI ket'len
i9 Ha En mijn anders doof geluijt
b [ ]domm[ ]
21 Haa b
Ksall den Zetter onder wijlen j
mijn' l [Zetter
Ot onderwijlen
233 Haa b
Ksall den drucker slaven doen doen,
mijn' l [drucker
0t
'kSall
24 4 H En van stappen pP draven doen,
KI doen;
25S H Ksallse beide met haer sweeten
0t
'Ssalse*
K2 'kSalse
27 H Ksall den Binder voor een blad
7
Ot 'kSall
30 Hen Dobble sweepen p heeten breijen, l,
Kr Dobb'le[
2 H Als waer' Phaethon op't veer.
3 p
Ot Phaëthon
;; H Ksall het pack met Citos decken,
Ot 'kSall [ ]
35 H En doen rucken aen uw' bell
K2 bell
36 3 Haa Dat de Meid sall se gg en wel, wel
b roepen, p,
38 H Daer op sal hij soo watgrover,
3 p l
K2 h Y,
4 1Ha Risen Ripsen, voor sijn l beste antwoord,
b de reedste[
42 4 H Hier i' 1 ou varcke, ^ reickt 1' e hand voort, voort
H Ot reick
Ot 'ou vercke, ,
K2 varcke, [ I
7SÓ [I 17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG
l

a 44
p
Teu gens en luijf 1 en dack
Ot
K2
Tegens g
lui'v 1
45
47
49
5 I
5 2
53
54
SS
56
H Offer heel Breda na vaste,
Kr vaste;
H Haelmeeld ^ sta pp bene drà, >
K2 héne, drá,
Ha a Valthij g dan l aen't Zeel-luisen g p 1
b Zoo het
Kr zegel g pluysen, lu sen
K2 zeel- g p lu Ysen
Ha a En zoo laesthij g hebt l begost g
b Niet [zoo laest en
Ot be gost
H Offhij klaeght, Wat laffer kost!
g l g
Ot kost.
Kr kost!
Ha Ziet de Beren g zijn 1 verlost
b Foei' Foeij, [de
H Van belacchelicke Muisen j
Kr Musen; Y
H Khael mijn wenschen door den hals,
l
Ot 'Khael
H All mijn' gissingen g zijn zij vals:
All'
57 H Ksall niet p wederspreken, p als
t 'kSall
Ha
[ondertekening en datering
Constanter. I 1 3.a Mart. z S.
H-Ot 162 55.
Ot MDCXXV.
Kr ontbreekt
7S9 [I 17] AEN J. VAN BROSTERHUIJSEN OP SIJN VERLANG

[i i8] AEN MIJNE VRINDEN IN ZEELAND
COMMENTAAR Met ditedicht zijn in zijn bekende versmaat van vier trocheeën draagt gt
Huygens Yg het zesde boek van zijn Otiorum libri sex op P aan zijn zij Zeeuwse
Hij bedankt ze hierin, ^omdat zij zijzijn `misvallen grillen g Med'
gevroevrouwt, evroevrouwt med' ' geluert g Door de Wereld (hebben) ggestuert' estuert (r. 43 -4S:
zijn mislukte ggedichten kraamhulp p hebben gegeven, gg in de luiers hebben
gele gd en de wereld in hebben estuurd. g Het allereerste woord van dit
ggedicht `Nachte galen' herinnert onmiddellijk onmiddellij aan de bundel waarmee de
• collega's g in 162 3 voor den dag g kwamen: Zeeusche Nachtegael. ^ Het was
de bedoeling g geweest g dat Hu Yg ens' 'tKostelick Mall en Batava Tempe hierin
voor het eerste gepubliceerd ubliceerd zouden worden. De eerste druk verscheen
echter al een jaar eerder apart.' p
UITGAVEN Wor p Gedichten ii, ^p p. I 16- I i 8.
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa 16 2 S ^ fol. I I - 12. Een dubbelblad papier p p van
3 20 X 2I 0 mm. Fol. I I r bevat in twee kolommen de regels g 1-28 en 2 9S, - 8
fol. ' I v de regels g S9 59-86 en 87-98.
H Ot H is kopij p l ggeweest voor de Otia. Signaturen ^ en zettersinstructies maken dat
duidelijk. Op p fol. 11r bovenaan links staat deze instructie: Dit sal wel in Cursive
g elt dienen. Inderdaad is in de Otia dit gedicht g in cursief gedrukt. g Op pfol.
1 2r
maakte Huygens Ygghet volgende ontwerp p voor de titelpagina van het zesde boek
der Otia:
OTIORUM ILIB. VI, 1nDER
LEDIGHE UREN VAN CONSTANTIN
HUYGENS I p S
gp^ e a 'neerd: I97-zoo).
K2 Koren bloemen 16 7^2 'AchtsteBoeck e M g en
lin g ^34 h' I r+° ^p43944 439-440.
DATERING Huygens dateerde H 26. a Mart. 162 .
YgS
NOOT 00 I Zie de commentaar bij 1 [36] 3 en 3 7 en de Inleiding g p. p 25 S vlgg. gg
VARIANTEN
[titel]
H [ontbreekt]
H Ot Aen iMINE VRINDEN I in I ZEELAND.
760 [IIó] AEN MIJNE VRINDEN IN ZEELAND

3
6 H
Ot
Ot-e
Ot Aen
K2 Aen
H Die de mijn' 1 van schimmel-klamm,
K3 mijn',[ 1 schimmel klam,
Van vergeten in 't verrotten
g
in't verroten*
verrotten
9 Ha (Al mis-staet mijn l *aard* het stuijten)
1
b mij 'teighen g
[ ]
KZ mis staet
I I Ha a Lui l ten die men ggaeren tergh ter ht
b
a l ten die men ggaeren tergh ter ht
`er werden vaneter g ^*
c a Lui 1 ten die men ggaeren tergh ter ht
gBerne
terght. ght
12 Ha a En het niewe Lied 'en vergt.
a En het niewe Lied Liedgien 'en vergt. (
Lietever g ^.
c a En het niewe Liet gevergt. ever.
H Vrienden die mij t'uwen lui ster
3 1 l
H-Ot Vrinden
Ot Vrienden,[
i 4 H Uijt 1 het onbenijdde l duijste duister
Wt
KI U yt
i H Hebt getogen daer ick sta,
S g g
Kr stae
2 3
Met de waerheid die ick daer
Kr waerheid
24 4 Ha Hebb gevonden g bij den haer,
beslin g ert g [bijl
2 5 H Binnens lipps kon overmommlen
Kr overmomm'len,
266 H Sonder mij j te laten trommlen
Kr tromm'len
277 Ha Bider 1 straet, ^ aen kerck en poort, P
b Kerck en Poort,
28 H Als een' niewe wan-eboort. g
K2 wan-eboort: g
761 [I I 8] AEN MIJNE VRINDEN IN ZEELAND
MET VAN ALS.

29 Ha Vrinden, evenwel noch vrinden,
>
b Vrinden,
3 o H Die mij j maer te wel besinden
Kr besinden,
3 2 H Vrinden gonste g waer'geweest,
K2 Vrienden geweest; g
Hgen Overvrindelick bewegen
K2 Overvriendelick[
39 Ha En de weldaet sonder daet
b weldaed[ daed
4o Ha Om 'twel-willen nemmer quaet. q .
buaed. quaed
Om't wel willen[
4 1 H Voor die daed en beter willen,
H Ot +
43 H Med' gevroevrouwt, g ^ med' geluert g
K2 Mé mé
45 H Kenn ick schuld van lange g Iaren
Hl Uijt den Westen oversagh, gh
Ot Wt
K2 U Yt
49 H En verbonden balling g la h g
Ot lagh, g,
S o Van huw
minnelick verdragh g
Ot u
Kr uw
S9 Ha Klagen g met her jon 1 geren
b haer
c voor haer'jon geren
644 Ha En haer tafelen ontbrieven
b avond-mael ontbrieven
Ot ontbrieven,
65S Ha En besnoei1 haer' ontbij ontbijt: 1
b ont-Inten
Ot ontInten
699 Ha

73 H Daer te stuiten 1 eer ghij hij docht
Ot stu Yten,
74 H Dat de voet-maet waer' vollbrocht,
K2
volbrocht•
I Van mijn' asten die voortaen
8 H 1 g
Ot asten,
g
833 H Maer sal oock mijn spa p betalen
K2 spa. P betalen:
84 4 H Sijn' l vergeving g g bij v halen?
S 85 H Ia het, , mijn l vertrouwen lelt
9I H Emmers, Vrinden, all' de duiten
K2
Vrienden,[
9 3 Haa Zijn all' duiten 1 uijt uij de Munt
Duitenl
94 H Die ghij hij 'telden hebt gegunt, g^,
K2[ ] ge ^nt;
96 9 H
Ot
Meest maer tweederhande slagen g
slagen, g,
97 Ha Zoo wat vroeds, en zoo wat Mals
b Vroeds
K2 K Mals; ,
[ondertekening en datering] g
H Constanter. I Ha g. g 26. a Mart. 162 5.
Ot CONSTANTER. I MDCXXV.
Kr ontbreekt
[119] SNICKEN
COMMENTAAR In8 3 paarsgewijs p g lafwisselend mannelijk mannelijken vrouwelijk rijmende g regeltjes l van
één versvoet demonstreert Huygens Yg1letterlijk zo kort mogelijk g 1 wat het
spreekwoordelijke p l Latijnse motto betekent dat hij hijaan dit gedichtje g 1 meegaf: g
`de malls minimum' (zo weinig g mogelijk g l van het kwade). Met `malis' (kwade)
doelt hij op p zijn gedichten.
In de eerste van de drie zinnen waaruit dit versje 1 bestaat (r. I-IO
verontschuldigt hij hij zich ook voor de ` uaden San g-Gan ' g> de slechte metriek metriek,
van zijn zijn `Sucht-Klucht'. Hij vouwt zijn zijnversregels, g^ zegt hij hij in de tweede zin.
Hij houdt ze kort en legt zeven keer een grens g waar anderen dat maar een keer
zouden doen.'
Korter kan hij, 1^ zegt hij hij in de laatste zin, met ^ behoud van een redelijke 1 inhoud
`Na de Re'en' r.32-33),zijn zijn gedichten
niet maken.
763 [II91 SNICKEN

UITGAVEN
Worp, II, p. 12 .
p, > p 4
LITERATUUR Hellin g a I 9 62 ^ nr. 91; 9^ Ram 97^p4S i 8[119].
OVERLEVERING
H Autograaf g Huygens, Yg KA XLa, ^ 162 S, fol. i 4. Een blaadje papier p p van 208 x i 98
mm.
Dit ontwerphandschrift ^ schreef Huygens, Yg ^ in anderhalve kolom (t 1- 3 o en 3 1- 38
aan de linkermare g van de recto-zijde. 1 De verso-kant is blanco.
H Ot H is kopij p l ggeweest voor de Otia. Rechts onder op p het onder H beschreven blad
papierYg noteerde Huygens het gedicht g in de lay-out Y die hij het in zijn zij Otia wenste
g Daarboven schreef hij: hij
deze regeltjens g l mogen g maer 33. ten hoochsten neffens een p pg page
staen. Dus salmen ditedicht gedicht setten mogen g met 12. in elcke colomme als
hier onder aengewesen g is; ^ Van gl gelijcken salmen alle de volgende g aff tellen
mo< g»eten dat ^ si' ten 1 naesten bijgelijck lg 1 staen.
Hu Yg1
ens berekende de len e en het aantal der kolommen blijkens een
rekensommetje dat tussen de hierboven ggeciteerde tekst en het lay-out-mode
la -out-model
g Andere kopijkenmerken pl zijn het nauwelijks nog gleesbare
potloodcij l fer 2 3 3en de formaatsi gn atuur en de zetinstructies naast de titel van H
in Ca italen Cursifi of naast de aanduiding g De malis mimimum tussen de laatste
regel g van H en de datering g Ca itaeltens J .
Ot Otia 1625, I. Van Als', V r+° p. 1 -160.
S^ v ^ 3 ^ p S9
KI Koren-bloemen 16 8, `Vierde Boeck. Van Als', 212 r p. 267 (foutiefgepagineerd:
S> ,p 7
271).
K2 Koren-bloemen 1672, `Achtste Boeck. Men elin h' r 485.
7^ g g ^3p3^p4S
DATERING Hu Yg ens dateerde H 1625. Zie voorts onder Commentaar.
NOOT I Schorten: WNT, )IV 909; teven: WNT XVI 1.V. teuven 'tegenhouden, stremmen'.
VARIANTEN
Ritel]
H SNICKEN. I De malls minimum. I Aen mijnen 1 Leser.
H Ota SNICKEN I De malls minimum
b De malls minimum.
3 H Na den
H Ot Na den
4 H Quaden
H-Ot Quaden
6 H gang,
H-Ot

II H 'Khouwse
H Ot Huygens Yg noteerde hierbij eerst ook het woord van de volgende g regel g 12 en
daaronder de regels g 3 ^ I 4I en I . S Hij Hijhaalde deze door en begon g opnieuw,
correct in de tweede kolom.
I H Kort,
3
K2 Kort,
15 Seuen
S
- t Zeven
HO
24 4 H Vouwen
H Ota Vouwen,
b Vouwen.
z6 Ha Snicken ,
H Ota Snicken
b SNICKEN:
34 H Geen
KI Geen,
[onderschrift en datering]
H [ontbreekt]
H Ota De malis minimum. 1625
b MDCXXV.
I ontbreekt
K
APPENDIX I LOFDICHTEN I622
COMMENTAAR De Zeeuwse uitgave g van Huygens' Yg Batava Tempe en 'tCostelick Mall wordt
ingeluid g door vier drempeldichten p van Zeeuwse dichters: twee gedichten g zijn 1
van Jacob Cats, het eerste ondertekend met F.C. I en het laatste dat als
ondertekening gde initialen I.A.F. draagt. ^ 2 De tweede plaats p wordt ingenomen g
door eengedicht g van Johan de Brune. 3 Het derde gedicht g is van de Middelburgse g
advocaat Jacob Lu Yt.4
Vooral het eerste lofdicht heeft een zekere faam verworven. Catseeft g daarin
op pwijze heldere uitgesponnen wijze advies hoe de gedichten g van Huygens Yg genuttigd g g
moeten worden:
`Hier moet de Leser doen, gelijck g 1 de kieckens drincken,
Dat is, op p der Y woort een ruyme Y wijle 1 dincken•'
Cats' karakterisering g van Huygens' Yg poëzie P als moeilijk, maar voor de
aandachtige g lezer zeer de moeite waard, ^ wordt een gemeenplaats g p in het
voorwerk van Huygens' Yg dichtbundels. s
765 LOFDICHTEN 1622

UITGAVE
LITERATUUR
OVERLEVERING
NOTEN
APPENDIX 2
Worp Gedichten I. Bijlage, 12- 16.
p l g ^ p 3 3
Eymael Y 1 9 1• Schenkeveld-Van 3^p
der Dussen 1988, . 18.
Deedichten g worden gepresenteerd gp volgens g de versie van de Otia (dit is de
tweede ongecorrigeerde Zeeuwse druk van 1623). 3 Naar de tekstgeschiedenis
g
ervan geen onderzoek in gesteld. g In de volgende g drukken is'
van Huygens Yg
Nederlandseedichten g komen deze lofdichten niet meer voor.
I E C. = Felius Cats. Zie: Eymael Y ^ p. 4 en Breugelmans g i1977.
2 I.A.F. = Jacobus Adrian Felius. Zie Buitenrust Hettema 1904 94en
Breugelmans ^mans
1977.
3 Zie Verkrui sse Hendriks en Mateboer 1988.
l ^
4 Zie over hem Meertens I 943 pp.
2 3 2-233.
5 Schenkeveld-Van der Dussen 1988, p. 18.
LOFDICHTEN 162E
9 ^ p
COMMENTAAR Een vergelijking g l g van de drempeldichten p voor de Zeeuwse uitgave g van Batava
Tem e en 'tCostelick Mall met die voor de bundel Otiorum libri sex brengt een
opvallend p verschil aan het licht. Werd de Zeeuwse bundel ingeluid g door
Zeeuwen deze Haase g bundel kent lofdichten van Amsterdamse en Leidse
dichters en – als laatste opgenomen pg – ook een van Jacob Cats, die toen reeds
pensionaris ensionaris te Dordrecht was. Om de Amsterdamse en Leidse gedichten g had
Hu Huygens ens zelf gevraagd. g g Aan Hooft schrijft hij hijin april p 162 5:
Dus hebben mij mijten laesten mijne l Vrienden met den arm op pStraet gesett; g daer
ick nochtans voorgenomen g hebbe sonder U.E. ggoetvinden niet te verschijnen. verschijnen
g versoeck ick vriende/ in weinighe g re en van U.E. hand uijtgedruckt l^
te mogen g sien; Ick salder het voorhooft van desen Boeck mede verstaelen...'
Waarschijnlijk l op p dezelfde dag g vraagt hij hij in het Latijn ln aan zij zijn Leidse vrienden vrid
en Van der Burgh g hetzelfde.
Uit Amsterdam komen drempeldichten van Hooft, Laurens Reael en Joost van
p
den Vondel, uit Leiden krijgt Huygens Yg verzen van Van der Burgh, g > Brosterhuisen, >
Barlaeus en Westerbaen.2
Worp heeft eetdevoor lofdichten oor de Otia opgenomen in de bijlage l g van het et tweede
dee deel van de Gedichten. d Van de drempeldichten p die ik hier opneem p geef g ik in
vol gorde van Appendix pp 2, ^in het kort relevante verdere gegevens. g g
I
Dit sonnet van Hooft is hier afgedrukt g naar de versie in de Otia.
Zi Zievoor de meest recente uitgave g Tuynman Y en Van der Stroom 1 994
nr. 20 S. Zie e vvoor een commentaar op p dit sonnet Leerintveld 1 994.
Zie ook
Proeven H.
766 LOFDICHTEN 1625

2
Zie voor dit tweedeedicht g van Hooft ook Proeven rr en Tuynman Y en Van der
994Stroom 1994, 206.Ook dit gedicht g is afgedrukt g naar de Otia.
3
Dit sonnet van Laurens Reael is bewaardebleven g in het handschrift dat
Huygens Yg bij de kopij P l voor zijn bundel heeft gevoegd. g g Het wordt bewaard
in de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdamsi natuur 9m. 29 Am).
Op het handschrift Yg van Reael noteerde Huygens twee alternatieven, die, ,
nadat hij ze aan Reael had voorgelegd, in de Otia zijn terechtgekomen. g
Zie voor een uitgebreide g bespreking p g hiervan Leerintveld 99 r i waarin ook
Rerael's hoffelijke antwoord op p Huygens' Yggg suggesties voor het eerst is
gp e ubliceerd.
De tekst van hetedicht g is naar de Otia.
De varianten in het handschrift zijn: l
r. 2 Reael: soete Huygens: ser serpe
3 serpe p schamperheijt p l Huygens: Nut* herhaald.
r. 20 haren sijn l
r.8 3 hebt hooren kan hooren en hooren
r.Rijkend 47 1 Stijgend' lg
5
Van V dit gedicht g door Jacob Westerbaen heb ik geen g handschrift gevonden. g
Het is weergegeven naar de Otia.
6
Dit vers van Johan Brosterhuisen is werkelijk `naar Den Haag ggg gegaan'. De brief
met ditedicht g is bewaard gebleven g in de uBL (Hug. g 3 7, Brosterhuisen 22).
Het eerste blad van deze brief draagt het adres: A Monsieur Mons r. Constantin
Hui' lgl ens Chevalier etc. a La Haije. Cito Cito pport. Huygens Yg noteerde er de
datum van ontvangst g po : 7 a pApr. `2 S. Het handschrift kent een verduidelijking l gin
regel g 44. Brosterhuisen herhaalde het woord `waer' boven het gevlekte g in de
reel. g
7
0 ok av
n het lofdicht van Vondel is het handschrift bewaard: UBA Vdl. Hss. i
A 2 9 .Oo Ookdit heeft t tot de kopij p l behoord. Huygens Yg noteerde er als datum van
ontvangstp o : 8a Mai' ^ 2 S . De tekst is wederom naar de Otia, , die niet verschilt
van het handschrift.
767 LOFDICHTEN 1625

8
Dit is het derde lofdicht van Hooft, in de Otia opgenomen pg met de
ondertekenin ondertekeningN .N. Waarschijnlijk om de niet ingewijde g l lezer niet de indruk te
geven dat de vriendschap p en niet depoëzie p zoveel lovende woorden uitlokte.
Zie ook mijn commentaar bij Jg gedicht[117], waar ik de door Tuynman Y en
Heffin ga onderkende mystificatie Y afwijs. 1 3 Het gedicht g wordt hier afgedrukt g naar
de Otia. Zie ook Proeven ii en Tuynman Y en Van der Stroom I 994.
9
Ook dit lofdicht van F.B. (= Jacob Cats) is in handschrift overgeleverd g uBA
28 E 19, 9^4
Diederichs). Het heeft één wijziging: r. Maar En
NOTEN I Van Tricht i976, 97 ^ nr. 2I 4 ^Worp p Briefwisseling, nr. 2 S7.
2 Zie Worp p Briefwisseling, nr. 2 258— nr. 26 7.
3 Hellin ga en Tuynman Y 97 I I.
768 LOFDICHTEN 125

Facsimile's van de gedrukte kopij van
[I6] Symbolum apostolorum en
[I7] Christelycke bedenckingen

771 FASCIMILE'S

N
r

773
FASCIMILE'S

774 FASCIMILE'S

V,
N

776 FASCIMILE'S

777
FASCIMILE'S
^ ®

778 FASCIMILE'S

^
r

780 Ft1SCIMILE'S

78I FASCIMILE'S

^: cs, -^^ ' a^, „a

783 FASCIMILE'S

NI-
00
r

785 FASCIMILE'S

n,o
00
r

787 FASCIMILE'S

J
00
00

J
^
N

793
, , .Y . • .•^g,
,.^ . .
^m^^^`
. .. « ,^.
^.^ . •^^
FASCIMILE'S
p•'z^B^&^. .^ V`9•., "
^^ .r4
4 , ^.an ,5 s:
;.k ^,
^ tg
^ d x.9pg'^'
y y ^
. . ^ . ' . ^^ i.b ^.e ,_ ^xR !R A^^V l^À[ x.áó .^ r

795
FASCIMILE'S

J
^

797
Bibliografie
Andriesse 1993
C.D. Andriesse, Titan kan niet slapen. Een biografie van Christiaan Huygens.
Amsterdam/Antwerpen 1993
Bachrach 1951
A.G.H. Bachrach, 'Sir Constantijn Huygens and Ben onson'. In: Neo hilologus 35
(19 5 1), p. 120-129
Bachrach 1952-1953
A.G.H. Bachrach, 'Some Dutch Contacts with the Bodleian Library'. In: Bodleian
Libra Record IV (I 9 52-195 3), p. 149-160
Bachrach 1962
A.G.H. Bachrach, Sir Constantine Huygens and Britain: 1196-1687. Ap attern ot cuItural
exchange. Vol. 1: 1596-1619. Leiden/London 1962
Bachrach 1976
A.G.H. Bachrach, 'Constantijn Huygens' Acquaintance with Donne: A note on
Evidence and Conjuncture'. In: Essays Presented to GI Lieftinck. Vol. HI, Neerlandica
Manusctipta.J.P. Gumbert & M.J.M. de Haan (eds). Amsterdam 1976, p. iii-i17
Bakhuizen van den Brink 1976
J.N. Bakhuizen van den Brink, De Nederlandse Belijdenisgeschrifien. In Authentieke teksten
met inleiding en tekstvergeliikingen. Tweede druk. Amsterdam 1976
Beck i 9
David Beck, Spiegel van mijn leven; een Haags dagboek uit 1624. Ingeleid en van
aantekeningen voorzien door Sv. E. Veldhuijzen. Hilversum 1993
De Beer 1892
Taco H. de Beer, 'Huygens gedichten'. In: Noord en Zuid i5 (i 892.), p. 284-287
Beets 1878
Nicolaas Beets, 'Mededeling betreffende een aantal tot hiertoe onuitgegeven
gedichten van Anna Roemer Visschers'. In: Verslagen en Mededelingen der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen. Afdeeling Letterkunde. Tweede Reeks. Achtste deel. Amsterdam
1878, p. 3 5-8o en p. 264-268
Beets I88i zie Anna Roemers Visscher 188i
Beets 1890
Nicolaas Beets, 'Huygens Deïst'. In: Nicolaas Beets, Poètie in woorden en andere opstellen,
Haarlem 18 90, D. 143-147
Ten Berge 1976
Domien ten Berge,'Jacob Cats als Renaissancistisch dichter'. In: De nieuwe taalgids 69
(1 976), p. II1-117
BIBLIOGRAFIE

Ten Berge g 1979 1
Domien ten Berge, g ^ De hooggeleerde ^ en ^zoetvloeiende dichter Jacob Cats. D en Haag g I979
Bergsma g 1 920
J. van den Vondel, Hekeldichten. Met de aanteekeningen g der Amer oortsche' uitgave. g
Uitgegeven en toegelicht g door J. Bergsma. g Zutphen z.'. l 120 9^ [Klassiek Letterkundigg
Pantheon]
Blom 1996 99
F.R.E. Blom, 'Constantijn `Constantijn Huygens Yg en de ontwikkeling g van de poëzie p in de landstaal
in het eerste kwart van de zeventiende eeuw'. In: Nellen en pTrapman 99 ^ i p. 697-III
Van der Blom 1978 97
N. van der Blom, `Militaria bij Huygens Yg en Revius'. In: De nieuwe taalgids ^ 71 7 I 97 8 ,
p. 411-414
Van der Blom 1893
N. van der Blom, `Over de motti onder de Schoncken'. In: Tijdschrift voore N de rl andse
Taal- en Letterkunde 99 1841-46 93,p
Van der Blom 1993
N. van der Blom, No eens: Huygens' Delf(t)'. In: D e nieuwe taalgids 86 I
Nog Yg g 993
p. 435-436
Blommendaal 1989 99
J.L.P. Blommendaal, 'Huygens Yg als hoofdketter: de versvorm in vertaalde Italiaanse
herderss herdersspelen'. p In: Spiegel der Letteren 3 I 18 9 9, p .2 S7 -77 2
Boëthius, De vertroosting van defilosofie. Vertaald ingeleid en van aantekeningen
^ Vertaald, g g
voorzien door R.F.M. Brouwer. Baarn(199o)
Boot 1873
J.C.G. Boot, `Korte biografische g aanteekeningen g van Constantijn Huygens'. Yg
In: Verslagen g en Mededeelingen gg
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen. A deelin
Letterkunde. Tweede Reeks. Derde Deel. Amsterdam1 873, P• 344-356
Bos en Gruys Y
Y^Jan Bos enJ.A. Gruys, `Van Museum Catsianum naar Cats Catalogus'. g In: Cats Catalogus, g
p. 27-55
Bos en Van der Lof 1984 94
J.J.M. Bos en N.J.P. van der Lof, Inventaris van het archief van prof. dr. Jan te Winkel k
(1847-192 7). Den Haag Haa i 9 84
Bostoen 181 9
^ K.J.S. Bostoen, 'Dingman Beens en de kamer van Vreugdendal'. g In: Jaarboek van
de Geschied- en Oudheidkundige g Kring ^ van Stad en Land van Breda 'De Oran eboom ^ .
Deel xxxiv 0981), 9 ^ p p. 34 I -163
Bostoen 187a 97
Karel Bostoen, `Hoe een bedochten Sin op pMaet en Rym Y te keeren? Constantijn Constantij
Ygl ens en de Bredase rederijkers'. In: Veelzijdigheid, p. . 21- 38
798 BIBLIOGRAFIE

799
Bostoen 187b
97
K. Bostoen, Dichterschap en koopmanschap in de zestiende eeuw. Omtrent de dichters Guillaume
de Poetou en Jan pander Noot. Deventer 1987 [Proefschrift Universiteit van Amsterdam]
97
Bredero '974
G.A. Bredero, Spaanschen Brabander. Ingeleid g en toegelicht g door prof. p dr. C.F.P.Stutter-
heim. Culemborg g 1 974
Bredero 1986 9
G.A. Bredero, , Ver reid werk. Verzameld en toegelicht g door G. Stuiveling, g,
door B.C. Damstee . Leiden 186 9
Breugelmans g 1 977
R. Breugelmans, g , `De eerste Ppublicaties van Jacob Cats(i593-I598)'. In: Archie r977
Mededelingen ^ van het Koninklijk ^ Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen i 977 , pp. 212-2I 9
.
Briels i 974
J.G.C.A. Briels , Zuidnederlandse boekdrukkers en boekverkopers in de Republiek der Nederlanden
omstreeks 1570-1630. Nieuwkoo Nieuwkoop 1974 974[Bibliotheca Biblio g ra phica
Neerlandica 6]
Brom 1928
G. Brom, `Bijbelkennis en literatuurstudie'. In: De nieuwe taalgids 22 128 p. 12 -I2
'Bijbelkennis g 9 ^P 4 9
Broekmans e.a. 1987 97
Th.H.. Broekman, > P.P.G.H. van Dooren en F.P.T. Slits, 'Huygens' Yg Delf(t)'. In:
De nieuwe taalgids g 8o 1 9 8 7,P p. 22 4-228
Buitenrust Hettema 1904 94
Buitenrust Hettema H[ettema, F]., ` eini heden g LIV [overJ.A.F.onder een drempeldicht P
voor het Costelick Mal4'. In: Taal en letteren xIVi 94,p o515-516
Caron 16 99
WJ.H. Caron, Drijmael l buijtlens l t'achter'. In: Taal en Tongval ^ i 99^P 6 p. 108-10 108-109
Catalogus g 1874 18
Catalogus g van de boekerij J der Koninklijke J Akademie van Wetenschappen gevestigd ^ ^ te Amsterdam.
Eersten Deels Eerste Stuk. Nieuwe Uitgaaf. g Amsterdam 18 74
Cats Catalogus
Cats Catalogus. De werken van Jacob Cats in de Short-Title Catalo ue g^g
Netherlands. Inleiding
Paul Dijstelberge. l g Redactie Jan Bos enJ.A.Gruys. Y Den Haag g 99 1 6
Constanter
Constanter. Leven en werk van Constantijn Huygens 1596-1687. [Tentoonstellingscatalogus.
Den Haag, g^ 28 maart-3i 3 mei 1987; Apeldoorn, P , Paleis Het Loo 20 1unji
i 3 september p 18 97
Colenbrander 1907 97
J.H. Colenbrander, Van Vondel en Huygens. Veerti Veertigdichtstukken en fragmenten g met
aanteekeningen, zinsontledingen, woordverklaringen en paraphrasen ten dienste van hen, die voor de
Hoofdakte of voor vergelijkende examens studeeren. Purmerend 1 97 0
BIBLIOGRAFIE

Dale Y 99 i o
Koos Daley, Y^ triple fool. A critical evaluation of Constantijn J Huygens' translations of John
Donne. Nieuwkoop p 99 i o [Bibliotheca Humanistica & Reformatorica 46] 4
Damsteegt 1981
B.C. Damsteegt,`De Schonckensonnetten'. In: B.C. Damsteegt, Van Spiegel tot
Leeuwenhoek. S ntaktische en stilistische verschijnselen in 17e-eeuwse teksten. Leiden 1981,
p 49 - 77[Eerder verschenen in: Tijdschriftvoor Nederlandse Taal- en Letterkunde 996
Davidson en Van der Weel 1996 99
A Selection of the Poems of Sir Constantijn Huygens(1596-1687). A parallel arallel text translated, ,
with an introduction and appendices pp by YPeter
Davidson and Adriaan van der Weel.
Amsterdam 1996 99
Dawn of the Golden Age
Dawn of the Golden Age. Northern Netherlandish art 1 80-1620. Amsterdam Zwolle
g S
1993-1994
Defresne 1917
97
A. Defresne, `Acht regels van Huygens'. In: De nieuwe ids 32 r r p. 645-652
g Yg ^ 3 9 7,p
Des Tombe 1969
99
J.W. Des Tombe, Het geslacht Van den Boetzelaer. Bewerkt door C.W.L. Baron van
Boetzelaer. Assen 1969
99
Van Deursen 1978
97
A.Th. van Deursen, Het kopergeld van de Gouden Eeuw. I. Het dagelijks brood.
Assen Amsterdam 1978
97
Dorleijn 1984 zie Leopold 1984
Du Bartas 1963 93
Guillaume de Saluste Sieur Du Bartas , La Se main ou Creation du Monde. Kritischer
Text der Genfer Ausgabe g von 1 581 heraus gg e eben von Kurt Reichenberger. g
Tobin gen 1 93 6
Dudok van Heel i 994
S.A.C. Dudok van Heel, Waar stond "'t Saligh g Roemers hu Ys" waar Vondel te gast g
was?'. In: Amstelodamum 81i 994,p p. S1-62
Van Eeghen g 97 i 8
I.H. van Eeghen, g , De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, v v, Amsterdam 97 i 8
Van Eemeren 1986 9
G. van Eemeren , `Echo-scènes in Nederlandse toneelstukken uit de eerste helft der
zeventiende eeuw'. In: Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme
aangeboden aan dr. F Veenstra. Onder redactie van H. Duits, A.J.Gelderblom,,
M.B. Smits-Veldt. Amsterdam 1986, 9 ,p.63-76
Den Eerzamen 1928
9
F. den Eerzamen, 'Huygens en de bijbel'. In: De nieuwe taalgids 22(1928),00- o
Yg bijbel'. ^ p. 3 3 5
800 BIBLIOGRAFIE

E Y ffin g er 1 97 8
Huygens herdacht. Catalogus ^ bij Jde tentoonstelling ^ in de Koninklijke Bibliotheek tergelegenheid
van deooste 3 ste da van ^ Constantijn J9
Huygens 26 maart-9 mei 19 87. Onder redactie van
Arthur E Y ffin ger. Den Haag g 1 97 8
Eymael 1886
Y
H.. Eymael, Huygens-studiën. Nale n en met critische aanteekenin en op uitgaven van
C Huygens' werken door Dr. Verwijs, Prof Verdam, Bilderdijk, Van Vloten en A. W. Stellwagen.
Kuilenburg 1886
g
Eymael 18 1 zie C. Huygens, Zede rinten 1891
Y 9 Yg
Eymael Y 18 9 2
H.J. Eymael, Y ^9 `De Nieuwe Huygens-uitgave'. In: ^ De Nederlandsche Spectator p1
8 2 p. 159-161
Eymael Y 1 908
H.J. Eymael, Y ^ `De eerste twee regels g van het Costelick Mal.' In: Ti ^dschri
t voor
Nederlandsche Taal- en Letterkunde 27 7 i 08 9^ .249-255 p
Eymael Y 1911
Constantijn Constantijn Huygens, Yg Trine Cornelisdr.klucht. Uitgegeven ^ en Jg
van eene inleiding en
aanteekeningen gY
voorzien door H.J.Eymael. Zutphen 1911
Eymael Y 1914a
H.J. Eymael, Y ^ `Costelick Mal'. In: Ti Jdschri t voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 33
(1914), p. 40-53
Eymael Y 1 94 1 b
H.J. Eymael, Y ^ `Batava Tempe. p 't Voor-Hout van 'sGaavenha ge'. In: Ti Jdschri
voor
Nederlandsche Taal- en Letterkunde 33 I 9 14,p 9 8-I 1 S
Gaskell 1974
Philip p Gaskell, ^974 A New Introduction to Bibliography. Oxford 1[Reprinted p with
corrections. Firstublished p 1 972
Gedrukt in Nederland
Gedrukt in Nederland. Vijf eeuwen letter, beeld & band. Tentoonstellinggeorganiseerd door de
werkgevers- ^ en werknemersorganisaties g in het gra rich bedsi ^f in samenwerking g met het
Rijksmuseum. Amsterdam 1 960
Van Gelder 1957
H.E. van Gelder, Ikon ^ra ie van Constantijn J^ Huygens en de zijnen. i 's-Gravenha ge 1957
Gelderblom 1991 99
Arie Jan Gelderblom, `De identiteit van eenri g ^•ze dutter. Naar aanleiding g van va
Huygens' Yg33 Voorhout r. 4- o'. In: Arie Jan Gelderblom, ^ Mannen en maagden gd
in Hollands ollands tuin. uan.
Amsterdam 1991, 99^p 41-45. 1- [Eerder verschenen in Tijdschrift voor Nederlandse Taal- - en
Letterkunde 97 1 9 81 ^p p. 734. z-
Gelderblom 1994
"k Wil rijmen wat ik bouw'. Twee eeuwen topografische of ^ie.
Samenstelling g Ariee
Jan
Gelderblom. Amsterdam I 994 Griffioenreeks
80I BIBLIOGRAFIE

Gerbenzon 1 9 61
P. Gerbenzon, `Enkele opmerkingen over uit gavetechniek'. In: Ti ^dschri
t voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde 7 8 1 9 61 ^p p. 20- 31
Gerbenzon 1693
P. Gerbenzon, `Teksteditie anders'. In: De nieuwe taalgids 56 16 28g
S 9 3 ^p 3 333
Gerlo 1955
Q. S. Fl. Tertullianus, De opschik der vrouwen — De vrouwelijke tooi. Ingeleid g en vertaald
door Dr. Aloïs Gerlo. Amsterdam/Antwerpen I 9SS
Gerritsen 1978 97
J. Gerritsen, `De eerste druk van de Palamedes'. In: Uit Bibliotheektuin en Informatieveld.
Opstellen aangeboden ^ aan dr. D. Grosheide bij J^ i n afscheid als bibliothecaris van de
Ri Rijksuniversiteit ^ Utrecht. Onder redactie van H.F.Hofman e.a. Utrecht 97 I 8 ^ p. p 21 9-
23o
De Gheyn Y 9S I 8
Jacques q de Ghe y n Ir(1565-1629) als tekenaar. [Catalogus ^^bij de tentoonstelling g in
Rotterdam en Washington 1985-1986]
Greg g 97(,1950-1951) I 0
W.W. Gre g^`The Rationale of Copy-Text'. pY In: Art and Error I 97 o p. ^ 17-53. p Eerder
gpp
e ubliceerd in: Studies in Bibliography I II(i 95 0-1 95 p. i), 1 9- 3 6
Gri' 1p 18 1987
p^Louis Peter Grijp, bij teksten van Huygens'. In: Veel d ii heid p. 8
bij Yg ^J g ^ p 9-
107
Grijp 1p 99 I I
Louis Peter Grijp 1p, Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de
contrafactuur. Amsterdam 1991 99
Groenveld 186 9
S. Groenveld, `Het Mekka der schrijvers? 1 statencolleges g en censuur in de
zeventiende-eeuwse Republiek'. p In: Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en
classicisme aangeboden aan dr. F Veenstra. Onder redactie van H. Duits, A.J. Gelderblom,
M.B. Smits-Veldt. Amsterdam 186 p. - 2
9 ,p S 4S
Groenveld 188a 9
S. Groenveld, `Een out endeetrouw g dienaer, ^y bede van den staet ende welstant in t'hu ys
van
Oragnen. ^ Constantijn Huygens(1596-1687),een Yg hoog hoo Haags Haa ambtenaar'. In: Holland,
regionaal-historisch ti dschri t 20 i 88 - 2
g ^ 9 ^p 3 3
Groenveld 1 988b
S. Groenveld, > `C'est le ere > qui arle. Patronage g bij l Constantijn Huygens 0596-1687r.
Constantijn Yg
In: Jaarboek Oranje-Nassau Museum 19 8 8 ,p p. 52- 107
Grootes 1970 97
E.K. Grootes, `De varianten in de editie 1618 van Bredero's Spaanschen p Brabander'.
In: De nieuwe taalgids g 63 3 97 I 0 ^ p. p 28-32
802 BIBLIOGRAFIE

Grootes 18 9S
E.K. Grootes, `Zeventiende-eeuwse literatuur als bron van historische kennis'. s.
In: ^eventiende De8 eeuw I i- 9S , I I [ook opgenomen in Grootes 0 i1
996, I I
p. pg 99^p 3
-'391
Grootes 1996 99
E.K. Grootes, Visie in veelvoud. Opstellen van prof. dr. E.K Grootes over zeventiende-eeuwse
letterkunde. Terele g enheid g van zijn zijnzestigste g verjaardag l gp
verzameld door M. Spies en
J. Jansen. Amsterdam 1996 99
Grotius collection
The Grotius Collection at the Peace Palace. A Concise Catalogue. g Assen se I 93 8
Gruys Y en De Wolf I 99 8
J.A. Gruys Y en C. de Wolf Thesaurus ^ r - 473 1800. Nederlandse d boekdrukkers en
boekverkopers. Met plaatsen enjaren J van werkzaamheid. ^ Nieuwkoop p I99 8 [Bibliotheca
Biblio gp ra hica Neerlandica 28]
De Haas 12 99
M. de Haas, `Een vijftiental 1 brieven van Maurits Huygens Yg aan n b zijn oer 1 broer Constantijn l
(van 20 mei 1622 tot'uni 7 l 162 4g '. In: Bijdragen en mededelingen van het Historisch sh
Genootscha S o 12 9 9^p p. 1-4o
Van Haeringen g I1975
C.B. van Haeringen, g ^ `Voorhout 637-64o: een alternatieve interpretatie'.In: Taal- - en
letterkunde g^gastenboek voor prof. dr. GA. van Es. Opstellen, de o- are e ^ 7 J g aangeboden ^ ter
gelegenheid gele^ vanzijn a scheid als hoogleraar gGroningen.
aan de Rijksuniversiteit te Gronan en. Gronin en
1 975 p .6 3 -6S
Van Halsema 1989 99
J.D.F. van Halsema. Bieen het vroeger en het later, de dichter Leopoldenzijn bronnen.
Een onderzoek naar de verwerking van de bronnen in neen groep onvoltooide gedichten uit de
nalatenschap van.H. Leopold Utrecht/Antwerpen I 99 8 [Dissertatie Vrije l Universiteit
Amsterdam 186 9]
Haslinghuis g I 94 I
E. Haslinghuis, g ^ `Over Huygens' Yg stedestem `Griel"'. In: De nieuwe euw taalgids l 8 g (1914),
p. 219
De Heer 1993
A.R.E. de Heer, `Constantijn 'Constantijn Huygens Yg en de penningkunst'. p g nst . In: Jaarboek voor munt- munt en
penningkunde 8o I p. 2 1 993 ^
-288 p 7
Heesakkers en Thomassen 186
9
C.L. Heesakkers en K. Thomassen, Voorlopige list van alba amicorum uit de Nederlanden
vóór i800. Den Haag 1986
g
Van der Heide 1987 97
Mans van der Heide, 'Huygens Yggin Engeland: end. de teleurstelling g van D 'UYtlande
ghe
Herder'. In: Deeventiende 3eeuw p. 8 2 - [Huygensnummer]
Ygensnummer
803 BIBLIOGRAFIE

Heibroek 1 1 982
Met Huygens op reis. Tekeningen en dagboeknotities van Constantijn Hu ens'r. (1628-1697).
Amsterdam, ^9 182. [Catalogus ^ van de tentoonstelling gAmsterdam, ^ Rijksprentenkabinet
11?
20 nov. 9182-2 9 febr. i 93 983/ Gent, Museum voor Schone Kunsten, >5 maart i 93 8 -
8 mei 1893
Van der Heijden, 1 Spectrum 8
'T Hoge g Huis te Muiden. Teksten uit de Muiderkrin ^. Samenstelling, g^ en
toelichting
inleiding g van M.C.A. van der Heijden. l[Spectru
Utrecht(1972). S ectrum van de Nederlandse
8]
Van der Heijden, 1 Spectrum 1
Profijtelijk Vermaak. Moraliteit en satire uit de r6de en r 7e eeuw. Samenstelling, g^ toelichting
en inleiding g van M.C.A. van der Heijden. 1 Utrecht 168 9 . [Spectrum f? van de
Nederlandse letterkunde I o
Heinsius 1983 93
Daniel Heinsius, Nederdu ytsche poemata. Faksimiledruck nach der Erstausgabe g von
1616. Heraus gg e eben and eingeleitet g von Barbara Becker-Cantarino. Bern,
Frankfurt am Main 18 933
.
Heinsius I 93 o
J. Heinsius, `Naar aanleiding g van een ggedicht van Huygens Yg en een gedicht g van Hooft'.
In: Ti Jdschri t voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 2 2 i 9 3 o ^ p. p 2 9 2-2 9S
Heflin g a i 9S2- i 9S3
WGs. Heflin g a ^ 'Principes p lin ^ sti ues q d'edition de textes'. In Lingua ^ 3 (195z-1953),
p. p 2 9 83
08
Heflin g a 95 I 4
W.Gs. Heflin ga ^`De nieuwe P.C. Hooft-editie. Over winst en verlies'. In: Handelingen ^
der Zuidnederlandse Maatschappij voor 954), Taal- en Letterkunde en Geschiedenis p 47- 8 I
60
Heflin g a '955 I
WGs. Heflin a [bespreking van: Jan van der Noot, Het Bosken en Het Theatre;
uitgegeven met inleiding g en aantekeningen g door W.A.P.Smit met medewerking g van
W. Vermeer. Amsterdam-Antwerpen p I 9S3 . In: Museum 6o (i 9SS ^pp. 16 4 -167
Heflin g a 1962 9
WGs. Hellinga, g ^ Kopij J en druk in de Nederlanden ^ Amsterdam 1962 9
Heflin g a 1969 16
WGs. Heflin ga ^'Analytische Y bibliografie: g eisen en grenzen'. g In: Handelingen ^ van het
xxvrre Vlaams Filolo ^encon ^ res i 99^ 6 p. p3 26o-26
Hellin ga en Tuynman Y I 971
W Heflin a en YP. Tuynman, ^ `Svsanne vn iovr. Hooft en Huygens' Yg Otia'. In: P.K. Kingg
and P.F. Vincent(eds.), European Context. Studies in the history y and literature of the
Netherlands presented to Theodoor Weevers. Cambridge g 97 I I ^ p. p81-I I 9
804 BIBLIOGRAFIE

Hellin a 1 6
g 97
W. Hellin a `Document en anecdote'. In: Lessen in lezen. Essays uit 12jaargangen
g ^ ^
Maatstaf. Den Haag 1 6 p. 1- 6
g 9 7, p 3 S
Hermkens 1963 93
H.M. Hermkens, , `Tekseditie'. In: De nieuwe taalgids g 56 S 1 93^ 6 p 79 79-83 -8
Hermkens 1964
94
H.M. Hermkens, Bijdrage tot een hernieuwde studie van Constantijn Huygens' gedichten.
Nijmegen 16 [Dissertatie Nijmegen]
1 g 94 l g
Hermkens 1984 94
H.M. Hermkens, Handleiding ^J bij. het lezen ^ van Huygens' schri . Hilvarenbeek 18 94
[Gewijzigde l g heruitgave van deel I van Hermkens 1964,als lg bijlage bij
Hermkens
198 71
Hermkens 1987-1992 zie Hu Huygens ens 1987-199
Heyting Yu g
A. He Y tin g^ Het boek der sonnetten. Tweede druk. Amsterdam 112 9
Hinlopen p 181 1814
N. Hinlopen, p ^ `Verhandelin gover het duistere in de werken van C. Huygens, Yg voor
zoo verre het de tale betreft'. In: Verhandelingen g van de Maatschappij J der Nederlandsche
Letterkunde te Leyden. Leden. Tweede deels eerste stuk. Leyden Y 181 4, p. .221-2 79.
Hofman 1983 93
H.A. Hofman, Constantijn Jf Huygens 9r 6-168. Een 7g
christelijk-humanistisch bour eois-
^ entilhomme in dienst van het Oranjehuis. > Utrecht 1 983
Hoftijzer 1 I 993
P.G. Hoftijzer, l ^ De eis ^ in andermans koren. Over nadruk in Nederland tijdens J de Republiek.
Rede uitgesproken bi bijj de aanvaarding gg van het ambt van bijzonder hoo leraar in de geschiedenis ^ van
uitgeverij en boekhandel vanwege de Dr PA Tiele-Stichting g aan de Universiteit van Amsterdam
op 1 7 7993 september r . Amsterdam 1993 993 BBI-reeks 4
Hooft, Briefwisseling zie Van Tricht 1 6
, 97
Hooft 1981 9
P.C. Hooft, Overvloed van vonken. Een keuze uit deedichten g samengesteld , g door
M.A. Schenkeveld-Van der Dussen, L. Strengholt g en P.E.L. Verkuyl. Y Amsterdam
I 9 81
Hooft 1994
P.C. Hooft, ,y Lyrische Poë ^ie. Nieuwe tekstuitgave g door P. Tuynman, Y ^ bezorgd g door
G.P. van der Stroom. Amsterdam 1994 994[Nederlandse
klassieken
Ter Horst 1938 93
Catalogus g van de handschei ten der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, in
bruikleen in de Koninklijke Bibliotheek. Bewerkt door D.J.H.Ter Horst. 's-Gravenhag, ge,
1938 93
805 BIBLIOGRAFIE
2

Van der Horst 1 97 978
K. van der Horst, `Cats en de uitgave g van de Faces Augustae'. g In: Uit Bibliotheektuin
en Informatieveld. Opstellen aangeboden g aan dr. D. Grosheide bij J^i
n a scheid als bibliothecaris
van de Rijksuniversiteit ^ Utrecht. Onder redactie van H.F.Hofman e.a. Utrecht 1 978
p. 231-244
Huygens Yg918
1
Constantijn Huygens, Yg ^ Zede rinten. Vermeerderd met de tot dusver onuitgegeven rint van
'Eenprofessor'. Ed. H.J. Eymael. Y Groningen, g^ 18 91 [= Eymael Y 18 91
Huygens Yg918 2-18 99
[Constantijn 1 Huygens],De ^gedichten van Constantijn J Huygens naar zijn zij handschrift
door .A. Worp. p Groningen, g^ 18 92-18 99^ 9 delen. [= Worp p Gedichten]
Huygens yg I 9 o4
Constantijn Huygens, Yg ^ Kostelick Mal en Voor-hout 3e
dr. Ed. P. Leendertz. Jr. Amsterdam
1 904 94 - Leendertz. I 94 0
Huygens Yg 1911
Constantijn Huygens, Yg Trijntje Cornelisdr.klucht. Uitgegeven ^g
en van eene inleiding en
aanteekeningen g voorzien door H.J.Eymael. Y Zutphen u^
1 911 [= Eymael Y 1911]
Huygens Yg9 16 7
Constantijn Huygens, Yg ^ Hoick. J Ed. P.J.H.Vermeeren. Wassenaar, ^g 1967. Haagse
teksten ii [= Vermeeren 1697
Huygens Yg 1968
Constantijn Huygens, Yg ^ Avondmaalsgedichten ^ en heilige g dagen. ^ Ed. F.L. Zwaan. Zwolle i 968.
Zwolse drukken en herdrukken 68. [= Zwaan 1 968
Huygens Yg 11973
[Constantijn l Huygens],Da gh-werck. Uitgegeven door F.L. Zwaan. Assen I1973
{= Zwaan 1973]
Huygens Yg 11974
Constantijn Huygens, Yg ^ Heili ghe dagen. ^ Ed. L. Strengholt. g Amsterdam, ^ 1974
Strengholt g 11974]
Huygens Yg97I
6
Constantijn Huygens Yg , Zes ^ede rinten. Ed. werk g roe pUtrechtse
neerlandici.
2e dr. Utrecht, 1976. 97 [Ruygh Yg bewerp p iv]
Huygens Yg i1977
Constantijn Huygens Hu ens Clui ^s-werck. Uit g e geven en toe elicht g door E L. Zwaan.
I 977 [ = Zwaan 1 977
Huygens Yg 11977
Constantijn 1 Huygens, Yg ^ Ho wi J, ck. Uitgegeven in geleid en toe gelicht
door F L. Zwaan.
Jeruzalem I 977 [= Zwaan 977 1 b
8O6 BIBLIOGRAFIE

Huygens Yg 11979
Constantijn Huygens, Yg Voorhout, Kostelick Mal en Oogentroost. g ze dr. Ed. L. Strengholt. g
ZutphenI 979 ^ Klassiek letterkundig g ppantheon 9, [= Strengholt g 1 979
Huygens Yg91
81
Constantijn Huygens, Yg ^ Stede-stemmen en dorpen. Ed. C.W. de Kruyter. Y Zutphen, tP ^ 1 981
Klassiek Letterkundig g Pantheon 22 3 [= De Kruyter Y 1 981
Huygens 1 8
Yg 9 4
Constantijn Huygens, Oogben-troost. Ed. EL. Zwaan. Groningen, 1 8 [= Zwaan 1984a]
l Yg ^ ^ g ^ 94
Huygens Yg i 9 84
Constantijn Huygens, Yg ^ Dromen met open ogen. g Een keu e uit de gedichten. g Samengesteld g door
M.A. Schenkeveld-Van der Dussen, L. Strengholt g en P.E.L. Verkuyl. Y Amsterdam 1 94 8
Huygens Yg9 18 4
Constantijn Huygens, Yg ^ TVrouwe-lof Een cyclus Y van vijf gedichten g van de jonge l g
Constantijn Yg Huygens. Uitgegeven, in geleid en toegelicht g door EL. Zwaan. Tilburgg
1984 94 [= Zwaan 1984c]
Huygens Yg9 1 78
Constantijn 1 Huygens, Yg ^ Mijn JJjeugd. g Ed. C.L. Heesakkers. Amsterdam, X1987.
priffioenreeks]
Huygens Yg99I
o
Constantijn Huygens, Yg ^ Men g elin ^h. Amsterdam 1 990 [= Van Strien 1 990
Huygens Yg 1987-1992
Constantijn Huygens Yg , Tri ^^ nt e Cornelis. Uit gg e even door dr. H.M. Hermkens. Utrecht
1987-1992. 2 delen in vier volumina. [Eerste Deel, ^ volumen 1: I Inleiding, g^ Tekst
naar de autograaf g met manuscri P tolo ^'sche aantekeningen g en variantenapparaat, pP
III Bijschriften met manuscri ptolo ^'sche aantekeningen g en variantenapparaat; pp
volumen 2: Iv Autograaf, g>
facsimile, v Apograaf, facsimile. Tweede Deel, volumen I:
I Inleiding, g, Realia, III Taalkundige g inleiding, g, Woordregister; ^ volumen 2: v Tekst e st
naar K2 met hertaling gen annotaties, ^vi Bijschriften, l ^vertaling gen
commentaar. Met
zeven lithografieën g (stadsgezichten g van Antwerpen) p van Jeroen Hermkens.]
- Hermkens 1987-1992]
Janssen 1989 99
Frans A. Janssen, Auteur en drukker in deeschiedenis g van de o ra 8ische
vormgeving.
Amsterdam 1989 99
Jorissen 18 7 1
7
Th. Jorissen, Constantin Huygens. Studiën 1. Arnhem, 18 1
^ 7
Jorissen 1873
Th. Jorissen, `De handschriften van Huygens'. Yg In: Verslagen ^ en mededeelingen g der
Koninklijke J Akademie van Wetenschappen. Afd. Letterkunde. Tweede Rees erde Derdedeel.
Amsterdam 1873, 73 p. ^ p2I1-243 807 BIBLIOGRAFIE

Jorissen 1885
Th. Jorissen, `Mr. Daniel Vee gens en zijne l Haagsche g Studiën'. In: De Gids 49 885), 188
p. 373-411
Jutten 19o2
9
G.C.A.kitten, `Grafschriften in de St. Janskerk te Sluis'. In: De wapenheraut 1902, 98
9 ^ p 9
Juvenalis 1894
uvenalis , De Satiren. Vertaald door M. d'Hane-Scheltema. Baarn, , Amsterdam 1984 18
Kaakebeen 1918 9
Bloemlezing ^ ^ uit de ggedichten van Constantijn J Huygens. Verzameld en toegelicht g door
C.G. Kaakebeen. Groningen g 118. 9 Van alle tijden tijdenno. 7]
Kalff '91 933
G. Kalff `Heeft Catseld g verdiend met zijn lppoëzie?' In: Ti ^dschri
t voor Nederlandsche
Taal- en Letterkunde 3 z 1 93^ I p. p 1 S1 [Kleine mededeelingen g II]
Kam Kamphuis huis 91981
G. Kamphuis, p ^ `Enkele kanttekeningen g bij de biografie van Constantijn Huygens door
bij g Constantijn Yg
Jacob Smit'. In: Ti ^dschri t voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 97 18 9 I ^p p. 276-296
Keesing g 18 97a
E. Keesing, g^ is het met Dorothée van Dorp pverder gegaan?' g g In: De zeventiende ^ eeuw
3 (1987), 1 8 p. 115-124 Hu[Huygensnummer]
Yg
Keesin g 1 97 8 b
E. Keesing, g^ volk met lange g rokken. Vrouwen rondom Constantijn J Huygens. Amsterdam
i897
Kleerkooper p en Van Stockum 1914-1916
M.M. Kleerkooper p en W.P. van Stockum jr., l^ De boekhandel te Amsterdam voornamelijk .^ in
deeventiende ^ eeuw. Bio 8ra hische en geschiedkundige ^ g aanteekeningen. g 'sGravenhage g 1914-1916,
z deleng jdra l en tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel I o]
Klinkend boeket
Klinkend boeket. Studies over renaissancesonnetten voor Marijke J Spies. Onder redactie van
Henk Duits, Arie Jan Gelderblom en Mieke Smits-Veldt. Hilversum 1994
Van Koeven 18 99
Erna van Koeven, `Een onwaerdeerlycke Y vrouw. De tekst van Tesselschades
Nederlandseedichten g uit de editie van Worp-Sterck rp vergeleken g met de vroegste g
handschriften of drukken'. In: Voortgang, ^ g^ Jaarboek voor de Neerlandistiek i o(1989),
p. 47-62
Kok 1898
9
A.S. Kok, Van dichters en schrijvers. Studiën en schetsen van Nederlandsche Letterkunde.
Culemborg 18 8
g 9
Koopmans 1904
94
J. Koopmans `Hu ens' Kostelick Mal'. In: Taal en Letteren xIV i o p. 289-302
p ^ Yg9 4, p
óOó BIBLIOGRAFIE

Kossmann 1937
E.E Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het age
eind van de r8e eeuw. 's-Gravenhage
193 9377. [Bijdragen 1 g tot de Geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel )(Ill]
Kossmann 1925 zie Anna Roemers Visscher i 2
9S 9S
Kossmann en Anne g am i 960
F. Kossmann en A. Annegarn Anne am `Amour blesse mon sein. Een Frans lied onder de
van Constantijn Huygens'. Yg In: Ti Jdschri van de Vereniging an g voor g Nederlandse
Mu ^ iek ^eschiedenis I 9 160 9 ^ p. .8 9 -93
Kronenburg g I1939
Annie Kronenburg, g^ Huygens' ens' Modegispingin `Costelick Mal'. Ma' In: . Vondelkroniek 10
I364-27o
939^p
De Kruyter Yt I 97Ia
C.W. de Kruyter, Y^ Constantijn ^g Huygens' Oo entroost. Een interpretatieve studae. Me Pp el 97I I
De Kruyter Y I 97 I b
C.W. de Kruyter, Y ^ `Constanter on the tide-page'. In: u aeren d0 1 I 97 I ^ p. p 4 6S
- S
122-131)
De Kruyter Y I 972
Y C.W. de Kruyter, ^ `Constantine Huygens's Yg Pamphlets'. P . In: uaerendo 2 I 97 2 ,
pp. 48- 48-54
De Kruyter Y I 9 81
Constantijn Constantijn Huygens, Yg , Stede-stemmen en dorpen. Ed. C.W. de Kruyter. Yt Zutphen u en 1 9 8 1
[Klassiek Letterkundig g Pantheon 22 223]
Kuiper I
p 1977
G.C. Kuiper, 'Huygens, Suzanna en de luie Fabri van 16 '. In: Ti ds ri voor
^Yg ^ 37 J ch or
Nederlandse Taal- en Letterkunde I p. - 6
9 3 977 ^ p 47 S
Kuiper P 1986 9
G.C. Kuiper, p `De filologie ^ als toetssteen'. In: De zeventiende ^ eeuw 2 1 986 , p. p33-16
Kuiper p 1 9 8 7
G.C. Kuiper, P 'Huygens' Yg eervolle opdracht: p Een brief aan Heinsius s s over Oranjes
grafschrift'. g In: Hermeneus S59 18 9 7^ p. P][77-i
80
Kuitert I 993
Lisa Kuitert, Het ene boek in vele delen. De uitgave g van literaire series in Nederland 18 S- 0
190o. 9 Amsterdam I 993
Van de Laar 188 9
Horatius, Satiren en brieven. Ingeleid, ^ vertaald en toegelicht g door d or Louis van de Laar.
Baarn 1988
Lan ^ 'us 1613 161
ose phus Lan ^^ 'us Novissima of yanthea in libros xx di ertit a .. Nunc vero[...]
re ur atum ... auctum[...I locupletatum exornatumque, studio & opera josephi Lan aa[...]
809 BIBLIOGRAFIE

Francofurti ... Sumptibus p Lazari Zetneri Bibliopolae. p Anno MDCXII MD III
Koninklijke Koninklijke Bibliotheek, ^ 's Gravenhage g4401
c22)
Leeman en Braet 1987 97
A.D. Leeman en A.C. Braet. Klassieke retorica. Groningen g 1987 i
Leendertz 1904 94
Constantijn Constantijn Huygens, Yg ^ Kostelick Mal en Voor-hout. 3 e dr. Ed. P. Leendertz detz Jr.
Amsterdam 1904 94
Leendertz 93 I I
P. Leendertz Jr., Biblio gra hie der werken van P C. Hooft 's Gravenhage ave age 1931
Leendertz-Stoett
Gedichten van P.C. Hooft. Volledige g uitgave g door Dr. F.A.S weede Tweedegeheel
g
herziene, opnieuw bewerkte en vermeerderde druk van de uitgave van va .Leendertz
P.
Wz. Eerste deel. Amsterdam 1899
Leerintveld 198 955
A. Leerintveld, [recensie van Zwaan 1 94 8 c . In: Spektator I(1985-1986), 5 p 35 o-
3o8
Leerintveld 1987a
A.M.Th. Leerintveld, 'Huygens vertaalt Yg Du Bartas. Huygens' eerste e dichtwerk dic twerk in het
Nederlands, een vertaling g van een tweetal fragmenten ^ uit Du u Bartas a tas vergeleken g met
de vertaling g door Van Liesvelt'. In: Veelzijdigheid, p. . I 73 -182
Leerintveld i 97 8 b
A.M.Th. Leerintveld, `Liefdesverdriet bij Huygens'. Yg^In: De zeventiende ende eeuw 3 (1987),
p. 7I
-26 [Huygensnummer]
Ygensnummer
Leerintveld 188 9
A.M.Th. Leerintveld, 'Tergoeder g memorie van m ynen naem; ^ de nalatenschap p van
Constantijn Huygens'. Yg In: Soetiche y dt des Buten-levens y Leven en leren op Hoi ^c k.
Red. V. Freijser. Delft i 88 -II
l 9 ,P 97 5
Leerintveld 18 99
Ad Leerintveld, `Van dichtende bekende tot bekend dichter. De ^ jone g Constantijn
Huygens Ygp op weg g naar brede erkenning'. g In: Voortgang, g g> Jaarboek voor de Neerlandistiek, nd ek >
IO (1989),. P 21- 21-35
Leerintveld 1991a
Ad Leerintveld, > `Vondel Reael en Huygens' yg Otia'. In: De nieuwe taalgids lg
84 4 99 I I ,
p. 227-235
Leerintveld 99 I I b
Ad Leerintveld, `Eenreek p en een satire, ^ Huygens Yg enWilliams'.IIn:
Accidentia.
Taal- en letteroefeningen voor an Knol, Onder redactie van Jan Nod o aa r ge
en r f Roel Zemel.
Amsterdam 1991, 99 ^P J. 99 1 -206
8I0 BIBLIOGRAFIE

Leerintveld 1992
Ad Leerintveld, Politiek, religie en literatuur. Het fonds van de Haagse drukker
en uitgever Aert van Meurs en de familie Huygens'. In: De zeventiende eeuw 8 (i992),
p. 139-149
Leerintveld i994a
A.M.Th. Leerintveld, Huygens over hovelingen. Voorburg 1 994 [Hofwijckreeks nr. 1. –
Eerste dr. J.A. Worp-lezing 2 oktober 1993]
Leerintveld i994b
Ad Leerintveld, `Lof van Hooft voor Huygens' Otia'. In: Klinkend boeket, p. 99-103
Leerintveld 1996a
A.M.Th. Leerintveld, 'Constantijn Huygens niet de dichter "Van de Schoonheyt".
In: Spiegel der letteren 38 (1996), p. 62-72
Leerintveld 1996b
Ad Leerintveld, 'Hugo de Groot in de Nederlandstalige literatuur van het eerste
kwart van de zeventiende eeuw'. In: Nellen en Trapman 1996, p. 113-123
Leerintveld 1997
Ad Leerintveld, 'Enkele vondsten en bevindingen naar aanleiding van de historischkritische
editie van Huygens' vroege Nederlandse gedichten'. In: Streekstra 1997,
p. 33-49
Leopold 1984
J.H. Leopold, Gedichten uit de nalatenschap. Uitgegeven en van editie-technisch en
genetisch-interpretatief commentaar voorzien door G.J. Dorleijn. 2 delen.
Amsterdam etc. 1984. Verwezen wordt naar deel I. De gedichten voorafgegaan door
editie-technisch commentaar [_-, Dorleijn 1984]
Leupe 1870
RA. Leupe, 'Hoe de tafels in de hofhouding van Prins Maurits waren ingedeeld'.
In: De oude tijd 1_S 70, D. 345-349
Van Leuvensteijn 1987
J.A. van Leuvensteijn, [bespreking van Hermkens 1 9 8 71. In: Taal en tongval 39 (1987),
p. 196-198
Lievens
R. Lievens, `Lezenderwijs. "Kon Huygens optellen?"' In: Handelingen der Koninklijke
Zuidnederlandse Maatschappij voor Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. 35 (i981), p. i87zo8.
Van Lieburg 1987
M.J. van Lieburg, 'Constantijn Huygens en Suzanna van Baerle. Een pathobiografische
bijdrage'. In: De zeventiende eeuw 3 (1987). p. i7I-180. [Huygensnummer]
Luij ten 1991-1992
H. Luijten. 'Belachelijcke dingen, ende nochtans niet sonder wijsheyt'. De prenten in
Jacob Cats' Sinne- en minnebeelden'. In: De Boekenwereld 8 (1991-1992), p. 202-24
8 1 1 BIBLIOGRAFIE

Luiten l I 996
Jacob Cats. Sinne- en minnebeelden. Studie-uitgave g met inleiding g en commentaar
verzorgd g door Hans Luiten. l 3 dln. Den Haag g 99 I 6 [Monumenta Literaria
Neerlandica Ix]
Maas 1897
N. Maas, , De Nederlandsche Spectator. Schetsen uit het letterkundig gleven
van de tweede helft van
de negentiende eeuw. Utrecht i 986
Maria Tesselschade i 994
Maria Tesselschade en haar literaire vrienden. [Catalogus bij 1 de expositie p in de Universiteitsbibliotheek
te Amsterdam]. Amsterdam 1994
Mathijsen l 99 I 2-i 993
Marita Mathijsen, l , `Autorisatie als twistappel'. Pp In: Spektator 22 I 992-I 993 , pp. Ioo-I I S
Mathijsen 1995 I
Marita Mathijsen, l ^ Naar de letter. Handboek editiewetenschap. Assen I 995
McNeil Kettering 983
AAlison MCNeil Kettering, g^ Dutch Arcadia. Pastoral art and its audience in the Golden
Age. g Montclair 1983 18
Ter Meer 1987 97
T.L. ter Meer, `De Arion-sonnetten van Hooft en Huygens Yg uit i62.1'. In: De
zeventiende eventiende eeuw 3 18 97,p .2 737 - [Huygensnummer]
Yg
Ter Meer 1991 99
T.L. ter Meer, Snel en dicht. Een studie over de epigrammen g van Constantijn J Huygens.
Amsterdam 1991 99 [Dissertatie Vrije Vrij Universiteit]
1942
94
P.J. Meertens, De lof van den Boer. Amsterdam 1 942
94
Meertens 1943
P.J. Meertens, Letterkunde leven in Zeeland in de zestiende en in de eerste helft der zeventiende
eeuw. Amsterdam, , I943
Michels 1958
95
L.C. Michels, Filologische opstellen II Zwolle I 8 309
g, 95 p.
Michels 1962 9
L.C.11^ce h 1s`V , oorsmaak van Hooft'. In: De nieuwe taalgids g S5 i 9 62 ,p p. 82-8 82-89
[Ook o pg enomen in Michels 9 16 4, p. p 2 7I-284 Michels 1694
L.C. Michels, Filologische g opstellen iv. Zwolle 16 94
Van Moerkerken 188 7
Hooft en Huygens. Keur uit beider werken. Met levensschets en aanteekeningen g door
RH. van Moerkerken. Sneek 1887
8I2 BIBLIOGRAFIE

Molhu Ysen i 9S o
P.C. Molhuysen, Y ^ `Brief van Jacob Cats aan Const. Huygens'. Yg In: Ti Jdschri
t voor
Nederlandsche Taal- en Letterkunde 24 4 95^p I o p. 208
Moltzer 1885S
H.E. Moltzer, `I.A.F.s' gedicht op p Huygens' yg "Voorhout ende Cost. Mall" vs. 45 en
vlgg.' gg In: Ti Jdschri t voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde S 1 88S^p3 08- 39 o
Nellen 1897
H.J.M. Nellen, `Een Haags g dichter over "de Delftse Cicero"'. Hugo g Grotius in de
brieven enedichten g van Constantijn J Huygens'. Yg In: De zeventiende ^ eeuw 3 (1987),
p. P 12.5-137 HuYgensnummer
Nellen en Trapman p 99 I 6
De Hollandsearen J van Hugo ^^^ de Groot(1583-1621). Le in en van het colloquium q tergelegenheid
van de 3 So-ste ste da gvan Hugo g de Groot (s-Gravenhage, g^ 3r au ustus-r g1995).
september r
Onder redactie van H.J.M. Nellen en J. Trapman. p Hilversum 99 I 6
NNBW
Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Onder redactie van P.C. Molhuysen, Y
P.. Blok e.a. Leiden I 9I
I - 1 o dln.
Ovidius 1996
Ovidius, [Ars amatoria] Minnekunst. Vertaald door Micha Kat. Baarn, Antwerpen I 6
> P 99
Penon 1884
G. Penon, Bijdragen tot de geschiedenis g der Nederlandsche Letterkunde. Derde en laatste deel.
Gronin gen 18 8 4^ D. p 1 7 5-204
Porteman 18 95
K. Porteman, `T 'Is aloet ^ wat cunste doet. Beschouwingen g bij
een drukkersmerk van de
ggebroedersVan
de Venne'. In: Liber amicorum Leon Voet. Onder redactie van Francine
de Nave. Antwerpen p 1 9S 9 8 5 (= De gulden passer 61-6 3,19_3-1985)),p 3 28- 345
Poulssen 97 I 2
Y J. Poulssen, 'Huygens' g1Uijtlandi ge herder'. In: Raam, ^ oktober 1 97 2^ p. S 8- 92
[Knuveldernummer]
Proeven r
Proeven van tekst en commentaar voor de uitgave van Hoofts lyriek. r De psalmberijmingen.
Ed. tekst: Bureau van de commissie voor de uitgave g van het Verzameld Werk van
P.C. Hooft onder leiding g van W.Gs. Hellin g^ a commentaar: W.A.P. Smit met
medewerking gg van F L. Zwaan. Amsterdam 1961 [Verhandelingen der Koninklijke 1
Nederlandse Akademie van Wetenschappen. pp Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks.
Deel LxvIII [= Smit 1961] 9
Proeven rr
Proeven van tekst en commentaar voor de uitgave g van Hoofts lyriek y rr. Gedichten voor Huygens.
Tekstverzorging: P. Tuynman, Y ^ commentaar: FL. Zwaan. Amsterdam 168 9
[Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. pp
Afd. Letterkunde. Nieuwe Reeks. Deel LXXIII [= Tuynman Y en Zwaan i 968
813 BIBLIOGRAFIE

Purves 1918
J. Purves, u `A hitherto unidentified source of Huygens' yg satire "'T Kostelick Mal"'.
In: The modern language review x111 118 9 ^ p 778-82
Ram 1987 18
Karin-E. Ram, `Vrinden in den Haegh'. g In: De zeventiende ^ eeuw 3 1 9 843-49
7 ^p43 49
Hu Yg ensnummer
Rasch 1987 97
R.A. Rasch 'De De muziekbibliotheek van Constantijn ConstantijnHuygens'. Yg In: Veelzijdigheid,
p I 41-162
Van Re eren Altena 1893
I.Q. . van Re eren Altena ac ^ ues q de Gh n. ^Three generations. g The Hague, ^ > Boston, >
London 1983 93
Ritsema van Eck 1995 S
Pieter r C. Ritsema sema van Eck, Glass in the Rijksmuseum Volume II. Zwolle i 995 p. 3 3 - 37
Roelevink 1983 93
Resolutaen der Staten-Generaal. Generaal.
Nieuwe Reeks 1610-167o. 7 Deel 5,
door J. Roelevink. Den Haag g 1 93 8
1621-1622. Bewerkt
Roeseling1900 g9
J. Roeseling. g 'Constantijn Huygens' Hu ens' voornaam en naamspreuk'. p In: Oud-Holland i 8
I 9 00 ,p.
21 I-16 2
Sassen 1966 9
^FL.R. Sassen, 'Levensberichten Levensbe van de hoogleraren g der Illustre School te Breda'.
In: I aarboek
van de
Geschied- en Oudheidkundige ^ Kring g van Stad en Land van Breda
`DOranjeboom' e i 191 66 9^ . 123-157,over p. Brosterhuysen Y p p. 34 i -i37
Scha pelhouman
en Schatborn I1993
Marijn leolh Scha p uman en Peter Schatborn, Tekeningen van oude meesters. De verzameling
Jacobus A. Klaver. Zwolle 1993
Scheibe 1971 97
S. Scheibe, `Zu eeinigen g Grund p rinzi pien einer historisch-kritischen ausgabe.' g
In: Texte and Varianten, Munchen 1971, 97 ^ p. p 1-44 1-
Scheibe 188 9
Voom
Umgang mat Editaon e n.
Eine ein uhrun in Ve ahrensweisen and Methoden der Textologie.
Siegfried Scheibe (Leitung). Berlin 1988 9
Schenkeveld-Van der Dussen 1969 99
M.A. Schenkeveld-Vann der Dussen, 'Huygens Yg en de Zeeusche Nachte ^aet
. In: De nieuwe
taalgids g 62 (1969), 99^p. 126-12 126-127
Schenkeveld-Van der Dussen 1979-198o
M.A. Schenkeveld-Van der dess Du en `Anna Roemers Visscher: de tiende van de
nee negen n , de vierde van de dri drie'. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
Leiden 1979-198o, P34 -1
814 BIBLIOGRAFIE

Schenkeveld-Van der Dussen 1987 97
M.A.Schenkeveld-Van . Sc der Dussen, `Otium en O tia'. In: Veelzijdigheid, . 1 4 -204
Schenkeveld-Van der Dussen 1 988a
M.A. Schenkeveld-Van Sche
eve der Dussen, Duistere luister. Aipecten van obscuritas. Utrecht 1988 9
[Inaugurele Rede
Schenkeveld-Van der Dussen 1988b 9
M.A. SSchenkeveld-Van
che
ve der Dussen, `Word and image g in Huygens' Yg Otia. The author
as hiddenersuader'. p In: Word & Image g 4 i 9 88 ^p p. 2 3 8-2 4S
Schenkeveld-Van der Dussen 1999
Gedichten van Anna Roemersdochter Visscher. Een bloemlezing g met inleiding g en
commentaar c e door Riet Schenkeveld-Van der Dussen en Annelies de Jeu.
Amsterdam I 999 [Amazone-reeks 1]
Schinkel 1840 4
Opgave der handschei en van Constantijn en Christiaan Huygens, benevens die handschei ten
welke tot hen betrekkelijk lizijn J en vóór weinige gJ aren onder de elver ^ nakomelingen ^ nog gberustende
waren. 's-Gravenhage, g, A.D. Schinkel), ^ 40
Schinkel 1851 S
A.D. Schinkel, Nadere b y^ onderbeden betrekkelijk J Constantijn J^
Huygens en zijne i familie,
al sme d e eeenige
door hem vervaardigde doch onuitgegeven dichtstukjes. 18 I . Twee delen
Schinkel 1853
Handschei ten en oude drukken incunabelen , deel uitmakende van de kunst- en
letter-verzamelingen van A.D. Schinkel. 1853
Schrijvers 1993 1
Horatius, De lyrische y gedichten. g Vertaald en ingeleid g door Piet Schrijvers. Baarn I 993
Van Seggelen gg 1 9 87
André van Se ggen el 'Huygens' YgpFranse poëzie'. In: De zeventiende ^ eeuw 3 1 97^p7 8 71-
7Yg 8 [Huygensnummer]
Sellin 1968 9
Paul aul R. Sellin, Daniel Heinsius and Stuart gEngland.
With short-title a checklist of the works
of Daniel Heinsius. Leiden, London 1968
Sellin 1982/1983
Paul R. Sellin 'John Donne and the Huygens YgY^ Family, 9-1621'. In: Dutch Quarterly y
Review of Anglo-American Letters 1 2(1 9 82-198 . 3), i p. -20 93 4
Sellin 1988
PauR Paul R. Sellin, ` S o Doth, So Is Religion'. John Donne and Diplomatic Contexts in the Reformed
Netherlands, 1619-162o. Columbia 1988
Sellin 1993a 993
Paul R. Sellin, elfin `P.C. Hooft, ^ l Huygens, Yg
and the Méditations Chrestiennes of
Rut ger
Wessel W van den Boetzelaer, Baron van Asperen'. p In: From Revolt to Riches.
8i5 BIBLIOGRAFIE

Culture and History of the Low Countries 1 5 00-1 700. International and Interdisciplinag
Perspectives. London 1993, p. 21I-234
Sellin 1993b
Paul R. Sellin, 'Zeventiende-eeuwse criteria voor psalmvertalingen: loftuitingen van
Hooft en Huygens aan het adres van Rutger Wessel van den Boetzelaer, Baron van
Asperen'. In: Neerlandica extra muros 31 (1993), p. 32-35
Van Seim 1974
Bert van Seim, 'G.A. Brederoods Spaanschen Brabander...i6i6?'. In: De nieuwe
taalgids 67 (1974), p. 53
Seneca, Ad Lucilium. Epistolae morales. Brieven aan Lucilius. Vertaald, ingeleid en van
aantekeningen voorzien door C. Verhoeven. Baarn 1980
Slits 1990
Frans P.T. Slits, Het latijnse stededicht. Oorsprong en ontwikkeling tot in de zeventiende eeuw.
Amsterdam 1990 [Proefschrift Nijmegen]
Sluijter 1986
Eric Jan Sluijter, De 'Hydensche Fabulen' in de Noordnederlandse schilderkunust, circa 1590-
1670. Een proeve van beschrijving en interpretatie van schilderijen met verhalende onderwerpen uit
de klassieke mythologie. Enschede 1986. [Proefschrift Leiden]
Smit 1961
J. Smit, [Recensie van Proeven I]. In: AUMLA. Journal of the Australasian Universities
Language and Literature Association. Number 16. November 1961, p. 249-251
Smit 1961 zie Proeven 1
Smit 1966
J. Smit, Driemaal Huygens. Vergelijkende karakteristieken van Constantijn Higgens' Batava
Tempe, 't Costelick Mal en de Uytlandighe Herder. Assen 1966
Smit 1967
J. Smit, 'De Characteres en Constantijn Huygens'. In: Forum der Letteren, 8 (1967),
p. 13-23
Smit 1968
J. Smit, [Recensie van Proeven . In: AUMLA. Journal of the Australasian Universities
Language and Literature Association. Number 30, 1 968, p. 278-279
Smit 1976
J. Smit, 'Varia over Huygens en de Huygens-studie'. In: Tijdschrift voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde 92 (1976), p. 203-215
Smit 1977
Jaap Smit, The study of Constantijn Huygens's poetry — Past, present and future'.
In: Festschri ft for Ralph Farrell. Ed. A. Stephens e.a.. Bern 1977, p. 221-227
Smit 1980
Jacob Smit, De grootmeester van woord- en snarenspel. Het leven van Constanijn Huygens.
's-Gravenhage 1980
816 BIBLIOGRAFIE

Smits-Veldt 1897
M.B. Smits-Veldt 'Huygens' Ygpkritiek op "Een all gemeen poëet", P ^21 augustus ^ 162 3'.
In: Veelzijdigheid, P . 183-193
Smits-Veldt 1994
Mieke B. Smits-Veldt Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen I
tp 994
Sneller en Van Marion 1994
Deedichten ^ van Tesselschade Roemers. Uitgegeven en toe toegelicht g door A. Agnes ^ Sneller en
Ol Olga a van Marion m.m.v. Netty Net van Meen. Megen. Hilversum I
Spies p 1 981
Marijke S p ies , `Anon-Am pHuygens
pion: Hu ens en Hooft in de stormen van 1621-1622'.
In: U yt liefde geschreven. ^ Studies over Hooft 1581-1981. Gronin gen 1 9 81 ^P p. io1- I 16
Spies P 1981-198z
Marijke l Spies, p ^ [recensie van Smit 180 9p3 . In: S ektator io 0981-1982),62- 3S 6
Spies P 986
Marijke Spies, p ^ `Orde moet er zijn': over de inrichting gvan
zeventiende-eeuwse
dichtbundels'. In: G. van Eemeren & F. Willaert(red.), 'tOndersoeck leert. Studies d oe over
middeleeuwse en 1 7de-eeuwse literatuur ter nagedachtenis g vanprof. dr. L. Rens.
Leuven Amersfoort 1986, 9 ^p p. 79 1 -187
Spies p 994
Marijke Spies, p 'Verbeeldingen g van vrijheid: David en Mozes, Burgerhart g en Bato, ,
Brutus en Cato'. In: Deeventiende ^ eeuw 1 o I 994 ^ p. p 141-1 5 8
Sterck 188 7
J.F.M. Sterck, `Charles de Trello en zijne dochter Lucretia, de "Parthenine" van va
C. Huygens'. Yg In: Oud-Holland 5 188 7 „ p. . 2 7S -294
Stoett 1936
93
EA. Stoett 'Huygens' zede rent Eenprofessor'. In: De nieuwe taalgids o 1 .
YgP3 93 6 p
407.
Streekstra 1987 97
N.F. Streekstra, 'Huygens Yg^als Donne-vertaler. Linguïstisch-stilistische aspecten P
van een vertaalstrategie'. In: Huygens in Noorder Licht. Lezingen van het Groningse
Hu yg ens-s ym osium. Red. N.F.trèekstra S en P.E.L. .Verkuyl. Y Groningen g 1987, 1
P. 25-44
Streekstra '994
N.F. Streekstra, A eeldin srelaties. g Een taal- en letterkunde g essay yover
Huygens'
Donne-vertalingen. ^ Groningen g 994 1 [Dissertatie Groningen] g
Streekstra 1997
N.F. Streekstra `Deroote g Webb'. In: Constantijn J Huygens 1596-1996 Lezingen van het
tweede Groningse ^ Hu y^ ens-y m osium. Onder redactie van N.F. Streekstra.r Groningen gen
1997, p. 9-31
817 BIBLIOGRAFIE
404-

Strengholt g 97 I oa
L. Strengholt, g ^ `Sonnetten en ppseudosonnetten bij Vondel'. In: Ti Jdschri
voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde 86(197o),. p 94 i -212
Strengholt g 97 i ob
L. Strengholt, g ^ Waterlantsche Trijn l heeft nog g een appeltje pp l te schillen'. In: De nieuwe
taalgids g 63(197o),. p. 127-131
Strengholt 1974a
Constantijn Huygens, Heilighe dagen. Ed. L. Strengholt. Amsterdam, 1974
Strengholt 1974b
L. Strengholt, `Kitman: mythe of werkelijkheid?'. In: Alkmaars Jaarboekje 1974, p. 98-
109
Strengholt g 97 i 6
L. Strengholt, g ^ Huygens-studies. yg Bijdragen tot het onde ^oek van de pok ^ie
van Constantijn
Huygens. Amsterdam 97 I 6 [Dissertatie Vrije Vrij Universiteit Amsterdam]
Strengholt holt 971
8
Constantijn Constantijn Huygens, Yg Voorhout Kostelick Mal en Oogentroost. g 2e dr. Ed. L. Strengholt. g
Zutphen 1978. 97 [Klassiek letterkundig gppantheon 9]
Strengholt g I1979
L. Strengholt, g ^ `De stem van Alkmaar in de poëzie p van Constantijn ConstantijnHuygens'. Yg
In: Alkmaarse Historische Reeks Iii i 979 , p.
Io8-I 20
Strengholt g 1981a
L. Strengholt, g ^ `Over Huygens Yg epigrammen'. In: Ti Jdschri
t voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde 97 181 9 ^ p. .1 92-204 Strengholt g 181b 9
L. Strengholt, g^ [recensie van Smit 9180. In: D e nieuwe taalgids g 74 1 9^ 81 p. p 18-182 7
Strengholt g 1982 9
L. Strengholt, g ^ 'Terug g naar de handschriften van Huygens' Yg Zede-printen'. p In: Spiegel der
Letteren 2 4 I 9 82^P 96-1I2
Strengholt g 1 93 8
L. Strengholt, g ^ `Bilderdijk 1 over Huygens'. Yg In: De nieuwe taalgids l g 76 7 1 9 83^ p S 1- 59
Strengholt g 1 94 8
L. Strengholt, g ^ `Twee brieven aan Constantijn Huygens'. Yg In: Voortgang. aarboek voor de
Neerlandistiek v(1984),-68 p47
Strengholt g i 986
L. Strengholt, g ^ `Over de Muiderkring'. g In: Cultuurgeschiedenis g in de Nederlanden van de
Reanaissance naar de Romantiek. Liber Amicorum J. Andriessens, A. Keersmaekers P Lenders.
Leuven, Amersfoort 1986, 9 ^ p. .26 S -277
Strengholt g 1987a
L. Strengholt, g ^ Constanter. Het leven van Constantijn J Huygens. Met medewerking g voor de
illustraties van A.R.E. de Heer. Amsterdam 1987 97
óIó BIBLIOGRAFIE

Strengholt g 18 97b
L. Stren g, holt `Een aans p orin gachteraf ? Over de daterin g van Vondels "Sore p aen
den Heer Hooft, tot voltrekking g sijner 1 aen gevan ge
Nederlantsche Historie"'.
In: Ti ^dschri voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 3 I o 97^ i 8 p 314- 329nummer ondel
pp. Bo- 93
Strengholt g 18 97c
L. Strengholt, g ^ `Dit niet te drucken. Over de gedichten g die Huygens Yg niet publiceerde'.
p
In: Veelzijdigheid, . P S2 I-26 3
Strengholt g 18 99a
L. Strengholt, g ^ `Anna Roemers aan Hugo g Grotius'. In: LiberAmicorum Prof dr. K Lan ^ik
Johannessen. Ed. K. Porteman en K. Schondorf. Leuven 1989, 9 9^ p. p I 99 -208
Strengholt g 18 99b
L. Strengholt, g ^ `De Stede-stemmen van Constantijn Huygens. Yg Een serie gedichten g
o pHollandse steden en dorpen'. P In: Holland, ^^ regionaal-historisch ti dschri 2I i 99, 8
p. 88-IIo
Van Strien 1897
A. van Strien, Anti-idealistischeoetica p bij lHuygens?' Yg In: De zeventiende ^ eeuw 3 (1987),
p[Huy
p. 65-70 u gensnummer]
Van Strien 1990 99
Constantijn Huygens, Yg ^ Men ^ elin ^h. Amsterdam 99 I o [Dissertatie Vrije Vrij Universiteit]
Strien 1996 99
Korenbloemen. Gedichten van Constantijn J Huygens. Samenstelling: g Ton van Strien.
Amsterdam 1996 99 Griffioenreeks
Strowski 1912 9
Reproduction en photoopie de l'exemplaire avec notes manuscrites mar ginales
des Essais de
Montaigne ^ appartenant à la ville de Bordeaux. Publiée avec une introduction ppar
M. Fortunat Strowski. Paris 1912 9
Stutterheim I zie Bredero i
974 974
Stutterheim 1976
97
C.F.P. Stutterheim, [recensie van Zwaan 1976]. In: De nieuwe taalgids 69 I 6 p. -
g 9 97 ^ p S 3 5
53 8
Stutterheim 1978 97
C.F.P. Stutterheim 'Sonnetten enseudosonnetten p bij lVondel
en anderen'.
In: Ti ^dschri t voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 94 I 97^p 871-106
Tiethoff S pliethoff 18 99
M.E. Tiethoff-Spliethoff p , `De hofhouding g van Frederik Hendrik'. In: jaarboek
Oranje-Nassau ^ Museum r 99^ 8 p441-62
Van Tricht 1976 97
De briefwisseling van Pieter Cornelis ^zoon Hoo . E d. H.W. van Tricht. Deel i i í99- 16 30.
Culemborg g 97 i 6
819 BIBLIOGRAFIE

Van Tricht 198o
H.W. van Tricht, Het leven van P.C. Hooft. 's-Gravenhage g 1980. 9
Tuynman Y I 971
P.C. Hooft, Sonnetten. Reden vande Waerdicheit der Poesie. Amsterdam 19977 1
Tuynman Y i1973
Pierre Tuynman, Bi/dragen tot de P.C. Hooft-filologie. Proefschrift Universiteit van
Amsterdam I 973 on g e publiceerd
Tuynman Y en Zwaan 1 968
zie Proeven II
Tuynman y en Van der Stroom 1994 994 zie Hooft 11994
Unger g 1885 188
J.H.W. Unger, g ^ `Dagboek g van Constantijn 1 Huygens'. Yg Bijlage l g bij: bij:3
Oud-Holland
(1885)
Veelzijdigheid
Veelzijdigheid als levensvorm. Facetten van Constantijn Huygens' leven en werk. Een bundel
studies ter gelegenheid van zijn driehonderdste ste da . Red. A.Th. van Deursen e.a. Deventer
i897
Van Vaeck 1989 99
Marc van Vaeck. Adriaen van de Vennes Tafereel van Sinne-Malddelbur g 16z 3 .
N.a.v. het literaire debuut van eeneleerd g schilder-dichter'. In: Nehalennia.
Aflevering 18 4-23
Van Vaeck 1994
M. van Vaeck, Adriaen van de Vennes `Tafereel van de Belacchende Werelt' (Den Haag,
1635). 35 delen. 3 Gent 11994
Valerius 1942. 94
Adriaen Valerius, Nederlantsche Gedenck-clanck. Herdrukt naar de oorspronkelijke p l
uitgaaf g van 1626. Ingeleid g en voorzien van ... aanteekeningen g door P.J. Meertens,
N.B. Tenhaeff en A. Komter-Kuipers. p Amsterdam 94 I 2
Veenstra 168
9
F. Veenstra, Ethiek en moraal bij P.C. Hooft. Twee studies in renaissancistische levensidealen.
Zwolle 168
9
Veenstra 1972-1973 97 973
E Veenstra, `Enkele aantekeningen g bij de edities van de Griane'. In: S ektator 2 i 2-
bij 97
I973 p. 225-242 ^ p333 en 34 - 8
Verkruijsse 1973-1974 973 974
P.J. Verkruijsse, l^ `Over diplomatisch p editeren van handschriften en het gebruik g daarbij
van diacritische tekens'. In: S ektator 3 973 I -1325-346 974^p
Verkruijsse 93 1 8
P.J. Verkruijsse, l ^ Mattheus Smalle ^ an ^e 162 -I 4 10 7: Zeeuws historicus,genealoog g gen
vertaler.
Descri tieveersoonsbiblio ra g ae. Met een verantwoording gvan de gevolgde ^ g methode van partiële
interne collatie. Nieuwkoop P 1 93 8 [Bibliotheca Biblio g ra ppica
Neerlandica i6]
820 BIBLIOGRAFIE

Verkruijsse, 1 ^ Hendriks en Mateboer 1988 9
P.J. Verkruijsse, 1 WA. Hendriks, J. Mateboer,Johan de B rune de oude1588-1658.
Descriptieve auteursbibliografie. Amsterdam 1 988
Verkuyl Y 161 9
P.E.L. Verkuyl, Y^ 'Huygens' Yggvertalingen uit het Italiaans'. In: De nieuwe taalgids g (1961), 54
p. 317-323
Verkuyl Y 196 2
P.E.L. Verkuyl, Y > `Fa g iano Huygens, yg ^ Marino'. In: De nieuwe taalgids g 5
I 57
1 962 ^p p. 16 5-
Verkuyl Y 963 6
P.E.L. Verkuyl, Y^ `Is Huygens Yg een marinist?'. In: De nieuwe taalgids ^ 56 9 16 3^ pp.
129-140
en p. 193-205
Verkuyl Y 916
8
^P.E.L. Verkuyl, 'Huygens' Yg3GRILL
van 162 .' In: W.A.P. Smitnummer van De nieuwe
taalgids. g Groningen gp 1968, S 4-6
2
Verkuyl Y 97 I 1
P.E.L. Verku Y^ 1 Battista Guarini's Il Pastor Fido in de Nederlandse dramatische literatuur.
Assen 1971 97
Verkuyl 1976
P.E.L. Verkuyl, [recensie van Zwaan 1976] In: Spiegel der Letteren 18 (1976), p. 276-
2ó 3
Verkuli Verkuyl 978
P.E.L. Verkuyl, Y^ `Waarom stoot die stier dat Heck open?'. p In: Proeven van Neerlandistiek
aangeboden ^ aan prof. dr. Albert Sassen. Groningen g I 97 8 ^ p. pI o -113 5
Verkuyl Y 1981 9
PE.L. Verkuyl, Y^ [recensie van Smit 18o 9 . In: Ti Jdschri
voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde 97 97309-314 9 á p
Vermeer 168 9
w. Vermeer, 'Huygens Ygpop vrijersvoeten. (Over bouw en opzet van Huygens' Uri eri '.
vrijersvoeten. p Yg ^ ^
In: W.A.P. Smitnummer van De nieuwe taalgids. g Groningen g 9 168 ^p.63-72
Vermeer 1982a 9
w Vermeer, `Pastoraleoëzie p van Huygens'. Yg In: Renaissance Studies Utrecht i (1982),
p. 79-I0I
Vermeer 182b
9
W. Vermeer, [recensie van Smit 1980]. In: Spiegel der Letteren 24 182 1-
4 9^ p. 7 75
Vermeeren .1956
P.J.H. Vermeeren, `Over de handschriften en uitgaven g van Constantijn ConstantijnHuygens Yg
Clu ys-werk'. In: Spiegel der Letteren I I 95 6^ p. 45 - S 8
82I BIBLIOGRAFIE

Vermeeren 1959
P.J.H. Vermeeren, `Vastaertsenn p in arrebeyt. Yt Studiën over de werkmethode van
Constantijn 1 Huygens Yg in zijn l Nederlandse gedichten g uit de periode p 1617-1627'.
In: De nieuwe taalgids g 52 S i 9S9^ pp. 202-212 en p. p 26 4 -2 74
Vermeeren 1697
Constantijn Huygens, Yg ^ Hoick. J Ed. P.J.H.Vermeeren. Wassenaar 1967. [Haagse Haa se
rI
Anna Roemers Visscher 1881
Anna Roemers Visscher, Gedichten. Ed. N. Beets. Utrecht 1881
Anna Roemers Visscher 1925 95
Anna Roemers Visscher, Gedichten. Ter aanvulling g van de uitgave g harer gedichten g
door Nicolaas Beets medegedeeld g en toegelicht g door Fr. Kossmann. 's-Gravenha ge g
1925
Anna Roemers Visscher 19 7 1
97
Anna Roemers Visscher, Letter-Juweel. Uit het bezit van de Koninklijke Bibliotheek te
's-Gravenha e in facsimile uit e even en in eleid door C.W. de Kru ter. Amsterdam
g, gg g Y
1971
Van Vloten 1859-186o
J. van Vloten, 'Jacob van der Burgh'. In: De Dietsche Warande 18 -1860 p. 211g
S S9 ^p
254
Vondel 1 97 9 87
J. van den Vondel, Twee zeevaart-gedichten. H mnus ofte Lo -Gesan h over de wijd-beroemde
schee s-vaert der Vereen ^ hde Nederlanden 16r 3 . Het Lof der Zee-vaert 16z 3 . Uitgegeven
met inleiding g en commentaar door Marijke 1 Spies. p 2dln. Amsterdam etc. 1 97 8
[Monumenta Literaria Neerlandica III]
Vos 1962 9
R. Vos, "`De spreuk p van de doden tot de levenden" bij 1 Huygens.' Yg In: De nieuwe
taal ^ ids SS 162 9 ^p p. 2 76
De Vos 1981 9
D. de Vos, `Grotius over een jeugdvers l g van Constantijn Huygens'. Yg In: Meta 1 S 098i),
p. p 8 99 - 1
De Vries 1985
9S
Willemien B. de Vries, [recensie van Zwaan 19844 In: De nieuwe taalgids 78 1 8
g 7 9S,
p. 453-455.
Waterschoot 1 8
94
W. Waterschoot, `De auteursbibliografie.' In: Dokumentaal I 18 og
3 94^p993
Williams 1979
John Williams, A sermon of apparell. London 1620. Facsimile66 9 3in
de reeks
The English g Experience. Amsterdam-Norwood N.J.I 979•
8 22 BIBLIOGRAFIE

Te Winkel 1 8 91
J. te Winkel, 1 `E 'Een evolledige vodig Huygens'. yg In: Taal en Letteren 1 18 9 ^ I p. .6 9-74
Wor P^ Briefwisseling
J.A. Worp, De brae isselin g van Constantijn > Huygens (1608-1687). 1608-168. Eerste deel. I6o8-163.
4
's-Gravenhage g 1911 [Rijks 1 Geschiedkundige g Publicatiën i S
Worp, Gedichten
C. Huygens],De gedichten g van Constantijn Jn Huygens. Naar zijn zijn handschrift uitgegeven
doo door A. Worp. . W P Groningen g i892-I899. Ix delen
Worp 1886 p
J.A. Worp,
' ^^ 'Jacob Westerbaen'. In: Tijdschrift J voor vo Nederlandsche N d Taal- en Letterkunde 6
1886 ,p p. 161-281.
Worp ^ 18 9 2
A.or W 'Hugeniana.' P g In: De Nederlandsche Spectator 18 9 2 , pp.
159-161
Worp p 18 1893
J.A. Worp, p^ 'Brieven van Huygens Yg aan Cats.' In: Ti Jdschri
t voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde 1 2 (1893), 93 p. ^p 177-190
Worp ^ 97 1976
J.A. Worp, onwaerdeerl cke Vrouw. Brieven B en veen van en aan Maria Tesselschade.
p^ y ^
Uitgegeven door J.A. Worp. P , 's-Gravenha g e 118. 9 Reprint p Utrecht 97 I 6
Wijn l g9 aards 1 66
N. Win l gaards Een "` wijs l hovelln hoveling" g van Constantijn Constantijn Huygens, Yg ^ ggezien
in het licht van
dTh e o ehrastische
p traditie'. In: De nieuwe taalgids ^ 59 1 966^ p. 338-346
Zeeusche Nachte gael
1982
Zeeusche Nachte ael en bijgevoegd A. vande Venne enne Tafereel van Sinne-mal. Facsimile-editie van
exemplaar3 PB Zeeland x I van de dru druk Middelburg dd g 1623 3 met een verantwoording g en
in indices ' door oor P.J. P.. Meertens en P.J. P.. Verkruijsse. Middelburg 1982
Zes zedeprinten
Constantijn 1 Huygens, Yg Zes ede ^ ranters. Ed. werkgroep g p Utrechtse neerlandici.
2e dr. Utrecht 1976 97 Ruygh Yg bewerp ^iv]
Zieleman I 995
G.C. Zieleman, "`Van de Schoonhe Yt " en zijn zijndichter'. In: Spiegel der Letteren 37
(1995), p. 173-212
Zieleman 1996 99
G.C. Zieleman, 'Nogmaals: "Van de Schoonhe Yt" en zijn dichter'. In: Spiegel der
Letteren 3 8 1 99 6^ p. 73 -74
Zaalberg g 1 97 6
Uit Hoofts Lyriek. y Verzameld en toegelicht doo door C.A. Zaalberg. g Tweede druk. Zwolle
i6 97
823 BIBLIOGRAFIE

Zwaan i 9 68
Constantijn Huygens, Yg ^ Avondmaats gedichten en heilige g dagen. ^ Ed. EL. Zwaan. Zwolle i 968.
[Zwolse drukken en herdrukken 68]
Zwaan 1697
EL. Zwaan, [recensie van Smit 166 . In: De nieuwe taalgids 6o 16 2- .
9 g 9 7^ p S SS
Zwaan 1973a 973
Da gh-werck van Constantijn J Huygens. Assen i 973
Zwaan 1973b 973
EL. Zwaan, 'Huygensiana Yg II'. In: De nieuwe taalgids ^ 66 i 973 ^ p.5i1-512 p
[ook opgenomen pg in Zwaan 974 I b
Zwaan I a
974
C. Huygens],Voet maet rim en reden. Bloemlezing uit Huygens' Gedichten. e dr. Culemborg
>J ^^ 3 g
1974
Zwaan 197413
974
EL. Zwaan, Zwaan inni heden. Opstellen over raakkunst en tekstinte retatie. Amsterdam
^ g
1974
Zwaan 1976
97
EL. Zwaan, Tiengedichten van Constantijn Huygens. Assen Amsterdam I 6
^ J Assen, 97
Zwaan 977 I a
Constantijn Huygens, Yg ^ Hoick. J Uitgegeven, in geleid en toegelicht g door EL. Zwaan.
Jeruzalem 1977
Zwaan i977b 977
Constantijn Huygens, Yg ^ Cluijs-werck. J Uitgegeven g geven en toegelicht g door EL. Zwaan. .
Jeruzalem 1977
Zwaan 182 9
EL. Zwaan, 'Huygens Yg en Dorothea'. In: Ti Jdschri
t voor Nederlandse Taal- en Letterkunde
98 9 I 9 82 ^ p . 3I I-I 3 6
Zwaan 184a 94
Constantijn Huygens, Yg ^ Ooghen-troost. ^ Ed. F.L. Zwaan. Groningen g 18 9 4
Zwaan 1948 b
EL. Zwaan, 'Huygens Yg geen g contraremonstrant?'. In: Ti Jdschri
t voor Nederlandse Taal- en
Letterkunde Ioo18 94^p.2I 3-226
Zwaan 1984c
Constantijn Huygens, Yg ^ TVrouwe-lo . Een cyclus Y van vijf ggedichten van de l jon ge
Constantijn Yg Huygens. Uitgegeven, in geleid en toegelicht g door EL. Zwaan. Tilburgg
i894
824 BIBLIOGRAFIE

Registers

Alfabetisch register van titels en beginregels
In dit register 1zijn
alle titels 1 en beginregels van de gedichten g opgenomen. pg De cijfers
verwijzen naar de pagina's p^ in Deel 2.
Aen Anna R. 11 3
Aen de san gg-
oddinnen I I 5
Aen de vrije Nederlanden S81
Aen J. van Brosterhuijsen
j 741 74
en J. van Brosterhuijsen op sijn verlang Pl g 754
Aen J. vander Burch 743
Aen J. vander Burch6 74
Aen off`'. Dorothea van Dorp p 677 6
Aen off`'. Isab. Doublet2 74
Aen mijn l heer de Groot I 8o
Aen mijne vrinden in Zeeland60 7
Aende Bredaesche Camer 116
Aende Heeren van As Peren
Liere 618
Aende e H. H. Nobel oudburgemeester g van Rotterdam
Alckmaer 668
Als ick emmers moetelooven g I224
Amsteldam 66o
Batava tempe 246
Behouden reis 222
Biddaghs-bede 688
Briel 666
Bruijloft-liedt 9 S
Characterista 6
S9
Christeli'cke bedenckingen 1
1 g 37
Daer op p ick 2224 2
De drolli ghe dichter deser drijderhande l S20
De Heere Drossaert Hooft 213
De ui'tlandi ^ ghe herder 401 4
De Visscher die men roemt 203
Del Pastor fado attorimo p 43S
Delft 657
Den ouden Laócoon 121
Den stemmenden steden 652 S
Deun 685
ó27 ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS
433

Dexel vande vuile 1 ppott 501 S
Doe Thyrsis Y Zo I
Door G.R. Doublet 221
Door J. van Brosterhuysen Y 220
Door off. Tesselschade Roemer 219
Dordrecht 654
Doris 107
Edam 672 7
Een alchymist Y 545
Een allgemeen g ppoëet SS 1
Een bedelaer21 S
Een beul 611
Een boer2 S9
Een comediant 573
Een dwergh g S4 8
Eengesant g 11 S
Eenhemeen g soldaet 533
Eenoet g predikant p S3 8
Een koning g S528
Een koortsich vrindt SS
Een matroos6 S7
Een onwetend medicijn S3 563
Eenprofessor p 61 S
Een rijcke vrijster
S45
24
Een sott hovelingg SS 1
Een waerd 6o1
Een wijs g hoveling 737
13
Enckhuijsen 1 671 7
Gedwongen g onschuld 454
Gorichom 663
Goude 66i
Grill 477
Grilligh g trilligh g trilloos kindt 186
Haerlem 655
Hij Hij iis
een to tollenaer van allerhande waren 61 S
Hoorn 669
Iet boen g hs 1 73
Is'tuellin q gsonder vreucht 10 109
Klachten249
Klucht uijt de vuist 400
j j 4
Leiden 6 5 8
Lofdichten 162z 765
828 ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS

Lofdichten 1625 S 7766
Loosduinen j 68z
Medelijden 643 6
Medenblick 674
Mijn besluit 1 aenden selven tot affscheij affscheijt 216
Mijn' wederantwoord 495
Mijne j Antwoord 2I 214
Mijne 1 antwoord 7o8
Monickendam 673
Muijden ick kom 4 8 2
Muijdsche j reis 2 37
Naem-versett 235
Nemo sibi 453
Noch opden selven trant door off. Anna Roemer zi 8
p
gelucki gen mensch 93
Op O de fabel van Venus ende Adonis 181
OOp de hooge g vloeden van 't jjaer 1624 4 643 6
OOp de vertalinghe g 2244
O een' mis-luckte 1muijdsche reijse 1 485 4S
O P het diamantstift van Joff'. Anna Roemers 122
Opde P selve Bruijloftreise l over Haerlem 616
OOpper-korst er-korst van 't soet geback g S 3o
Oudt-vader Amstel-stroom 114
Paraphrasticum p 10 4
[Printen] S o 3
Proeve op p 't beghinn g der klachten Ieremiae 39 396
PS. 114 II II 9
Purmerende 676 7
Request q 544
Riswi'ck Rijswijc j 68o
• mongkie g 22 227
Rotterdam 662
Schevering g 68 683
Schiedam 664
[Schoncken] 2Io
Schoonhoven 665
'sGravenhage g 6 78
'sGravesande 679
Si'n' j antwoord 494
Snicken 73 6
Stedestemmen 647
Symbolum y pa ostolorum I 2
S
$29 ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS

't Costelijck 1 mall 299 2
`Ten is noch hert I I 1
Tesselschade 607
The 1 8 S
Tvrouwe-lof 1 89
Twiederhande slach van vrouwen 200
Valckenbur g 684 68
Van G.R. Doublet 220
Van over 't noorden nauw86 3
Vier en vlamm 622
Voorspraeck 74704
Weder-antwoord vanden selven 217
Wie seijt 1 dat Piet en Trijn l 18 7
Wij Wi vloden al vetbaest 120
830 ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS

Register van namen
In dit register zijn l opgenomendde
namen van historische personen pggenoemd
in de
Teksten (deel 1),de Inleidingn en literair-historische de te Commentaar met de daarbij1
behorende noten. Auteurs van door Huygens Yg opgenomen Pg citaten zijn zij niet
g
Aerssen, F. van Bartas, Guillaume de Saluste Sieur du
II: 4S4, 51I, 5299 I: 102
Aldegonde, g ^ Amelia van Marnix van St. II: 2 4^ 25, 5^93^ 244 2
II:Bas 93 Dirk
Aldegonde, g ^ Philips p van Marnix van St. II: 5 I i
II: 9374 I Beck, David
Andriesse, C.D. II: 5 8
II:Beens 39 Dingman
Beens, ^
Annegarn, Anne am A. II: ii 7
II: 97
Beer Taco de
Arnold, Th.J.I. II: io
II: 21 Beets, Nicolaas
Asperen, p ^ van II: 7, 8, i174
Zie: Boetzelaer Berchem, Margaretha g van
Au Augustinus gu II: 95
II:0I 4 X 44055 Berge, g^ Domien om ten
Bachrach A.G.H.
'
II: 13, 3^ 25, S 5^ IO 4^IO S> 122, 188 > 398 39
Backx, familie
'
II: 118
Baeck, Joost
'
II: 4486
Baerle, Caspar p van
II: 4 42, ^4 48, ^5 51, > 6o, 662, >S 0 8^S563, 6 647766 Baerle, Jan van
'
II: 623
Baerle, Susanna van
'
I: 2I 7
II: 54, 3 0 3, 477, 5 24, 525
Bakhuizen van den Brink,J.N.
II: 127
Ban, Joan Albert
II: 202
II: 31
Bergsma, g J.
II:06 3
Berni Francesco
'
II: 501
Bilderdi'k, 1 Willem
II: 6
Bill John
'
II: 3 00
Blaeu, Willem Jansz.
II: 35
Blom, Frans
II: 127
Blommendaal,J.L.P.
II: 437
Boetzelaer, Philip p Jacob van den
I: 26o
II: 618 169
831 REGISTER VAN NAMEN

Boetzelaer, , Rut g er Wessel vanden, , baron
van Asperen P
I: S7, 102
II: 24, 25, 5, 44, 48, 173, 61 619
Bohemen, koning g en koningin ^ van
Calvart, Jhr. Levyn vY de
I: 26o
II: 618 , 61 9
Cam p^ en Cornelis van
II: 625
II:8 5, 2249
Carleton, Sir YDudley
BootJ.C.G. ,
II: 201
II: 14, 1 5 , 205
Caron , Noël de
BOS , an II: IO 7, 12I 2 8 486, II 12
II: 9, 35, 37
Casaubonus, Isaac
Bostoen, K J.S.
II:o8 S
II: 97, 11 7, 118, 213
Castiglione g , Baldassar
121, 3,4 ,S ,S
Bowers, E II: 714 74
II:1 2Cats Jacob ,
Braet, , A.C. I: I 3, O I 33, I34, I 4, 2 I49, I S, O I S2
II:0 S4 II: 4, 20, , S 3S, 42, 4, 43, 45, 52, S, S, 6 57,
Bredero, G.A. 86, ^ 13 7^ 2 4, 8 2 S, I S, 2 2 S4, 2 SS,3 2 301, ,
II: I2 3 o2 ,3386, ^ 503, S 3^7 765, S,7766, ^7 768
Breugelmans, g > R. Ceulen, > Geertruijt 1 van
II:0 3 ^7766
I: 225
Briels, , J.G.C.A. H: , II 3
II: 37 Coli^Y^ Louise de
Brosterhui'sen l , J. van H: I 16
I: 88, ^3 328, ^34,34 340, 342 Conway, y, Edward
II:2 4,47,4,5 48, 0 ,S 6 61 , 21 , I 213, , 3,43 436, , II: 39 398
7 o 9,74 74 1 ,744,7S4,7SS,7 , 766, ,7 7 67 7 Coomans, ^ Johanna
Brouart, , J. II: 32 3
II:Crombalch 43
Crombalch, Allard
Brune, , Johan de II: 60 7, 622
II: 3 0 ^3,4S,S 2 507, 7, 6 765
Buchanan, , George g
II:84S
Buitenrust Hettema, , F.
II:0 3 ,7 766
Bur g^ h J. van der
I: 3, 10 3311, ^ 33 0^ 335, 337, 338 33
II:2 4,47,4,5 48, ,S 0 ,S7,S9,43 6 436, ,S o8 ,
708,74I , 743, 744, 746, 747, 7S4> 766,
767
Bye, Maeyke de
I: 9 1 , 94, 95
II: 227
Callandrini , Cesare
II: 4, 2 126, , I 37
832 REGISTER VAN NAMEN
Dale Y, Koos
II:8 39
Damstee , B.C.
II: I2, 13, 212, 213
Dedel, Joannes
II: 22
Delft , Aef gen
Jansdr. van
II: I16
Des Tombe,J.W. ,
II:61 94, 619
Deursen , A.Th. van
II: 522
Diogenes g
II: 592 9

Dodonaeus ^Rembertus
Gelder ^ H.E. van
I: 107
II: 49
II: 20, 249
Gelle, ^ J.
Does , Jan van der
II: 28, 3 i
I: 72
Gerbenzon, ^ P.
Donne , John
II: i8,, 79 8i
II: 397, 5o8, 539
Gerritsen, ^J.
Dorleijn, G.J. ^
II: 85
II: 12, I2 I I 72, 78, 8 1 > 8 7 Gerhardt , Ida G.M.
Dor p^ Dorothea van
II: 401, 405
I: 62 ,9 2 2
GevaertsJ.C. ,
II: S4> 62 62, 0 7 ^ IO 7 ^9^ I O 18 S> 186 > 188 > II: 43
5 24, 5 2 5, 710
Gheyn, Y^ Jacques q de
Doublet , G.Rataller
II: 3 1, 121, 501, 502
I:888, 8 889
Gordon, ^g geseght g Graeuw, ^ Geertruyd Y
II: 47>
2I I
>
21 361 S
II: 16
Doublet , Isabeau Rataller
Goudauint , S.
I: 329
II: 9
II: 54, 742
Gouthoeven , W van
Doublet heer van Groenevelt ^ Philips II: 648 4
I: 62
Govertse , Jan
II: i85, 2247, 742
II:84S
Dijkstra, 1 ^ Oe ge g
Govertse, Trijn
^ 1
II: 2
II: j 9 2
I:
Ee ghen ^F
I.H. van
II:6 3
Eemeren , G. van
II: 479
Eerzamen , E den
II: 6 90
Erasmus , Desiderius
I: 74
II: 191
Er P, Ma dalena g van
II:86 4
Greg,. g
II:6 7^ 84
Groenveld , S.
II:6 3, I53
Groot, ^ Hugo de g
I: S9, 60
43 ^ 5 4^ 9 6116 ^ 97 >> I2 180 7 > 181
>
Grootes, E.K.
II: IV, I, I2,19I
Grusius, Jacobus
II: 43
g33
E ffin er Arthur
Y g ^
II: 22
Eymael, Y ^ H.J.
II:10 9> >3 0^77^5 507, 7^S508, ^S4 540, ^ 7766
Frederik Hendrik
II.8 I 16 181
S7^ S > >
Gaskell, Ph.
II: 49, 59
REGISTER VAN NAMEN
Gru sJ.A.
Y^
II: 35, 39
Grijp Louis Peter
lp,
II: 97, 202, 437
Guarini, Batista
II: 57, 435, 437, 477, 710
Guédron, Pierre
II:5 9
Guicciardini , Lodovico
II: 648 4

Haas, M. de
II: I27,40I,4o5, 479
Hall, ^ Joseph P
II: 504
Hartgers, g ^ Joost
II: 37
Heemskerck , Johan van
II: 254
Heer ^ A.R.E. de
II: 245, 705
Heesakkers , Chr.
II: 2, 254
Heide , Mans van der
II: 405
Heinsius , Daniel
I:2I 3 ^ O i6 1 6 16 16
150, S ^ 4^ 5^ 169
II:0 51-55, 5 S 5^ S7^ G3^7> IO i 12 > I 16 > 137, 37,
201, > 202, > 244, 44^ 403, 43 ^ 4 406, ^ 5507, 7^5 08 ,
562
Helling, g^ W Gs.
II: I2 12, I 3^5 0^57 S9> - 61 >S 524, 4^5 2 S^ 619, 61
754, 75 6, 757
Hellin ga- uerido ^ L.
II: 13, 3^S> 62, > 61 619
Hendrik IV IV, koning g van Frankrijk 1
I: 105
Hendriks ^W.A.
II:0 3^3^7 32, 766
Hermkens , H.M.
II: IV I, II 12, I 18 20, 38, 0
> > > > 7> > > 3 ^ 4 , 79,
8o, > 81 > 83-85,8$ 88, 593
Hei Heijbroek, broek J.F.
II: 6
Hoefna g^ el Susanna
II:86 4S^ 400, 402, 2 6
386, 4 ^ 4 ^ 454, S 9^ 643
Hofman^ H.A.
II: 40 5, 513
Hoftijzer, 1 ^ P.G.
II:63
Homerus
II:84S
Hooft ^ P.C.
I: 83, 3s S^9 0 ,9 98, > ioo, > I S} 0 1 S I, 192 9
II: S > 1 2 I I 6 I 42, 51, 52, -
12, 3> > 7^4 ^47^5 ^5 ^55
S9> 61, > 75, 77, S> $ 181, > 203-205,2I0 210,
2II 211, 213, 3> 237, 304, 386, 0I
222, 37^ 3 4^ 3 ^ 4 , 435,
834 REGISTER VAN NAMEN
482 , 4 8 3^ 4 85, 5^ S 507, 7^ S o8 622, 62 623, 754,
766,68 7
Horatius
II: 3 S > 180 181 > 4 0I ^ 06 4 ^ 453 S 507, 7^ S I5,
S 16 ^59^57,757 569, 0
Horst, D.J.H. ter
II: 6, 14
Horst, K. van der
II: 35
Houtham D'Heere van (zie ook Zoete
van Lake)
I: 6
II: 95
Huygens, Yg Constance
II: 44
Huygens, Yg Christiaan (vader)
II:2 3^ 25, S^3 3 0, ^9S 97> - III, 117, 7^3 86,00-
4
4 02 ^454^5 o8 ^ S9^ 529, S3^ 8 643^ 75 0
Hu Yg ens Geertrude
II: 44
Huygens, Yg Maurits
II: 23-27,229, 3 0 ^ 6 3 ^ 46, 4 ^ 8 3> 86, 12 127,
252, 25 386, ^400- 4 02^477^5 o6 ^54, 524,
705
Huygens, Yg Susanna Louisa
II:6 14
Jacobs, A. E.
II: 2, 87
Jacobus I
I:8 S
II: I 0o 1 I 528, 1
734 ^ S ^ 5 ASS
Jansen, Leo
II: 227
Janssen, Frans A.
II:8 S
Janssen, Vivian
II: 2
Joachimini, Albert
II: 512
Johnson, Ben.
I: 66
II: 18 188
7,
Jonckbloet, WJ.A.
II:

Jorissen, Th.
II: 6 , 17-19,II2 ^ 126 , 12 7^ 22.5
3, 477,
S 07, 644
Junius , Hadrianus
II: 397, 648
Jutten, G.C.A.
II: 97
Kalff , G.
II: 35
Kam P^ en M. van
I: 262 , 266
II: 622, , 62 623
Karsemeijer, l^ J.
II: 75
Keesin g, Elisabeth
II: I08,479,SS,7 0 I0
Keteler, , Agnes gn de
II:61 44,
Kets , Annemarie
II: 2
Kist , N.C.
II: 6 9o
Killigrew, g ^ kapitein p
II: 400
Kleerkoo p^ er M.M.
II: 39
Klutzow , Connie
II: 2
Kok , A.S.
II: 28
Kossmann , E.F.
II: 39, 97
Kru Yt, er C.W. de
II: 2 3 24, 81 138, 647
Kui Per,
G.
II: 112, 191 9
Kuitert , Lisa
II: 75
Laar , L. van de
II:i6 S
Lamotius , Johannes
II:8 39
Lan Langius, 'us Josephus P
II: 20, 300, 30I, 305
83 5 REGISTER VAN NAMEN
LeeIIfd 2l Maria van
:2ae,
644
Leeman , AD.
II: 54o
Leendertz, , P.
II: 4, 7-9, 20S, 247, 2 5 3, 2 54, 2 555 303,
3 0S,
7S6
Leerintveld , A.M.Th.
II: 6, , I4, 9, I 3^ 23, 54, 73, 93, I0ó iio, >
181 , 245, 45,3 305, S,3 306, 552, ,SS 710, ,7 ,7 766, , 767 6
Leopold, p J.H.
II: 19
Lescaille , Jacob
II: 37
Leu p^ e RA.
II: 512
Leuvenstei'nJ.A. 1^ van
II: 79
LiebII:ur g M.J. van
4S ^6
Liere, , Emmer Yvan
II: 22
Liere , Frederik van
II: 618 , 61 619
Liere , Willem van
I: 260 ,7 2 1
II: 22, ,4, 48, 61 , 61 9, 645
Liesvelt , Diederick van
II:3 9
Liesvelt , Theodore van
II:3 9
Lintelo , Nomna van
II:I 44, 51, 6o
Lof , N. van der
II: 9
Luiten Luijten, Hans
35
Lu Y^ t I.
II.0 3 ,45, 765 6
Maas, Nop
II: 8
MacKerrow R.B.
,
II: iz
Manmaker Anna
,
II: 25,59

Mansart, Mansart Louis de Noske, , Frits
I: 260 II: 13
II: 618 619 Noue, Fran ois de la
Martialis II:i 74
II: 453
Mateboer, Jenny Y
II:0 3,3,7 32, 766
Mathenesse , Maria van
II: 201
Maths Mathijsen sen Marita
13,7 3 , 72, ,74,778
Maulde, Jhr. Louis de
Zie: Mansart
Maurits, prins
II: 116, , 11 7, 249, 602 , 61 9, 6 91
McNeil Kettering, g,
II: 108
Meer , Tineke ter
II: 2 21, ,37 222, 3 87
Meertens , P. .
II: 28, ,3 30, ,7766
Meurs , Aert van
II: 17, 7, 3, 4, 24, 3 3^ 6, 37, 77, 126, 137,244
Michels, L.C.
II: 80 ,3306
Middaguus g,
II: 2
Moll, , W.
II: 7
Montaigne, M. de
II;00 3 ,3 368
Morosini , Marcantonto
II: 44
Nassau , Maurice de
II: 23
Nebukadnezar
II: 713
Nellen, H.J.L.
II: 127, 7, , 181
Nobel, H.
Odysseus
II: 485
Orenstein, Nadine
II: 36
Orpheus
II: 52i
Overbury, Sir Thomas
II: 504
Ovidius
II: 180, 406, 47 8 á 4795 5 1 S
Paardekoo p, er P.C.
II: 13
Passchier van Wesbusch , Johannes
II: 37
Paulus apostel
,p
II:o6
S
Pauweboren Hoeufft, Leonard
g ^
II: 6
Penon , G.
II:8 4, ,9,75
Persius
II: 453
Pindarus
II: 181
Plak , A.
II: 4o
Porteman , Karel
II: 3o
Poulssen, , J.
II:0 43,4 406
Purves , John
II: 305
Puteanus, , Erycius y
II:6 51
I: 1 73, 43 3
Noot , Karel vander
Queeckel , Catharina
II: 625
II: 25, S, 95 Ram, , Karin-E.
Noot, , Louise vander II: 4433 0
I: 6 Rammaze Y, n Johannes
II: 22, ,95,996 II: 39
836 REGISTER VAN NAMEN

Rasch, R.A. Seggelen, A. van
II: 710 II: 97, 213
Rataller, , Cornelia Sellin , Paul. R.
II:2 74 II: 94, 202, ,39 398, ,5508
Ravesteyn, y, Johannes van Selm , Bert van
II: 3 9 , 4o II: 12
Raveste Y^ n Paulus van Seneca
II: 2S4 II: 301
Reael, , Laurens Slits, , Frans
II:z 4, 5,57,7 50, 507, 766, ,77677 II:647, 61 5, 652 S
Re eren AltenaI.Q.van , Smit, , J.
II: I22 II:6 3, 6, 12, , 13, 3, 19, S S, 80, 94, 104, 10 105,
Ritsema van Eck, , Pieter C. 117, 118 8, 13 9, 2 3 6 , 49, 2 S 24, S 2 S,
IL• 123, 544 303-306, 3g7, 400, 403, 405> 406,
Roelevink, J. 4305 4355 4375 479, 486, foi, 502,
Ii: 25 507, 508, S II , 5 1 3, 524, 525, 619, 625,
Roeseling, J. 757
II: 544
Smit, W.A.P.
Ruytinck, Symeon H: 12
II: 32, 43 Smits-Veldt, Mieke B.
Rijckelsma, Victor II: i23, 213, f I S-S I %, 544> 608, 625
II: 244 Spies, Marijke
Sassen , F.L.R.
II: 213
Scali g, er Julius Caesar
II:845
Scha g^ en Cornelis Pietersz
II: 254
Scha pelhouman ^Marijn 1
II: 28
Schatborn , Peter
II: 28
Scheibe, , Siegfried g
II: 13, 2 6
3, ,7 ,74,7
Schenkeveld-Van der Dussen , M.A.
II: IV , I ,3,3,33,49,5,57,59, 30, 32, 51, 60,
77, zo 5, 2S 4, S z S, 3 06,66
7
Schinkel, A.D.
II: 14
Schrijvers, 1 P.H.
II: 57 o, 757
Scriverius , Petrus
II: 1 37,3 138
Secundus , Janus
I: 72
837 REGISTER VAN NAMEN
II: 41, 104, 105, 387, 5 8
Spinola, p Ambrogio
^ ^
II: 403
S pranckhu Y sen ^Dionysius Y
II: 244
Starter , Ian Iansz.
II: 25 3
Stephens, p John
^
II: 504
SterckJ.F.M. ,
II: 5 5o
Stockum , WP. van
II: 39
Stoett , A. F.
II: 205, 5,75 756
Streekstra , N.F.
II:, 3 93, 39 398
Strengholt, g ^ L.
II: IV, 3 ^ 6, , I I , I 3, I 5, 16 , I 8 , I9, 21, , 225,
38-40, 53 -55, 61 , 66, ,7 0,74,75,97,
104,181 4, 2I , 2 3, 8 3, 247, 2535 2
254, 54,3 306, ,4 405, 5,4 486, ,5 45 0- 06 ,5 o8 ,5 13,
5,57,5 16 I 525, 5,5 61 ,S 562, , 61 5, 6 8 4, 6 5, 1
626o61 715

Strien, Ton van
II: 2, 19, 40, 85, 517, I 540 ,
Stroom , G. van der
II: I2 ^ 20 5 ^6 2 S^ 766- 768
Stuiveling, g^
II: i 2
Stutterheim ^C.F.P.
II: 12 , 61
Suchtelen , Ariane van
II: 35
Swaef , Ioannes de
II: 32
Theocritius
II: 202
Theophrastos
p
II:o o6 507
^S7
Thomassen , Kees
II: 2S4
Thorius Thorius, Raphael p
Ir: 43
Tiethoff, S Pliethoff ^ M.E.
II: 619
Trello , Lucretia van
I: 6 3, 221
II: 54> i 86 > 5 5 o
Tremellius , Immanuel
II: 397
Tricht, H.W. van
II: 12, 50> 57> zzz > 306, 437, 4 8 3> 508,
62 5, 75 6, 757, 768
Tuyl van Serooskerken, Hendrik van
II: 5i I
Tuynman, P.
II: 12, 1 7> S te, 57, 66, 79, 90, 205, 222,
483, 486, 5 24, 525, 61 9, 625, 754, 756,
757, 766-768
Udal, John
IT: 398
Unger, J.H.W.
II: 32, 112 5 203, 205 > 236, 2 3 8 > Z S S,
400, 437, 742
Vaeck, M. van
II: 31, 32, 522
838 REGISTER VAN NAMEN
Valerius , Adrianus
57o II: 304, 3 4^ 3306
Vander Haeghe, g^ F.
II: 21
Veenstra, ^ F.
II: 12
Velde , Jan van de
II: 26, ^7^9 27,
Venne , Adriaen van de
II: 27, 7> >3 I,33,35
Venne , firma van de
II:0 3 ^3 36
Venne , Jan Pietersz. van der
II: 25, 31, 33, 35
Verha gen,
Peeter
II: 6 48
Verkruijsse, ) ^P.J.
II: I2 12, 30, 32, 81 > 82, > 84, 4^7766
Verku 1 P. E.L.
Y^
II: 1 2 ^ 13, 3^ 8 IO IO
38, 4^ 5^ 435^ 437^ 477^
479, 525, 710
Vermeer , W. .
II: iz, I2 3^ 13, 3 38, ^ 4^ IO IO 5^ IO 7> I08 > 4 03,
4 0 5^4 406, ^5 16,82
5
Vermeeren , P.J.H.
II: 2, ^ 11-13, I S> 16 > 18 > 20, > 2 > 2 3 38, ^ 63, 6
45 6, 583 8
Vlllamont , ac ques
de
II: 44
Visscher , Roemer
II: 203, 205
Visscher , Anna Roemers
I: 24, > 28, > 3 0- 3^ 2 36-39, 3 3957 -60 ^7, 70,
71, I 83, 15o, 206, > 2I 217
II: S> 28> 3^ I 47, 54, 5^ 657^ 77? i i 2,
11 44-116, ^ I22-124^ I73 ^ 174, 74> > 181 , ,
185, 5^ 9^ 20 3^ 20 4 ^2 I0-2I 3> 222, > 2244,
3 86 ^ 401, 4 ^ 5 20,544
Visscher , Tesselschade Roemers
I: 83, 3^ 87, 97, 100 > I 5^O 2I 7^ 25 3 ^ 262
I 47, I:6 54, 5^ 77^ 2 0 4 >> 210, 37^ 237, 238, 3,
3 04^ 386, 86 4 401, ^ S 44^ 60 7> 6i6 > 618 > 622 622,
623
Vlack , Adriaen
II:83 , 39

Vliet H.T.M. van
II: IV, I, 2
Vogelaer, g Susanna de
I:6 9
II: 47, 235
Vogelaer, g Elisabeth de
II: 235
Vollenhove, Johannes van
II: 16
Vondel, Joost van den
II:2 4^ 8 S> 180 181 244, 44^ 304, 3 4^ 766, 7 7 67
Vos, Dick de
II: 97
Vosku Y^ 1 Dirck Pietersz
II: 254
Vogelaer, g Marcus de
I: 25
II: III, I13
Wassenaar Heer van Warmond, Jacob van
II: 201
Wassenaer van Ruijven Rui'ven Willem Baron van
5
Westerbaen, Jacob
II:0 3 4^7 766, ^ 767 6
Willem, ^pprins van Oranje 1
II: S 8 i ^ 5 82
Williams John
II: 19, 3 00, 303, 305
Winkel, Jan te
II: 9, 10
Wisselius, S.Iz.
II: 14
8 39 REGISTER VAN NAMEN
Wolf, C. de
II: 39
Wolters, J.B.
II: 9
Worp, J.A.
II: 4-6, 9-1 1, 14, I S, I8-3 0 5 33-35, So>
S I , 53, 66, 77, 94, 97, IoS, 116 5 1175
122, 137-139, zoz, zzz, 253, 255,
3 06, 40I , 40 5> 4333 43 63 4373 479,
48 3, 5 08 3 5 20, 5 293 5 64, 5 8 33 619,
644, 645, B S I , 690, 742, 75 6, 766,
768
Wotton, Sir Henry
II: 398
Wtenbogaert, Johannes
II: 1 37, 1 39, S39
Wijngaarde, N.
II: fob, 513, 715
Zeyde, Marie H. van der
II: Ooi, 405
Zielenvan, G.C.
II: 73
Zoete van Lake, gezegd Houtham,
Philips
II: 22, 95-97
Zwaan, F.L.
II: 11-13, 16-20 > 30, 3 8 á 40, 59> 66, 755
77, 793 80, 82, 9°, 104 5 I0 53 1 393 174
200, 306, 398, 402 403, 40 5, 406, 4305
45 6, 483 486, 550

Gedetailleerde inhoudsopgave
WOORD VOORAF I
INLEIDING 3
SAMENVATTING 3
1.1 Begrenzing 3
1 .2 Editie eschiedenis
g 4
I . Bronnen
3 4
1. De drukgeschiedenis van de Otia
4 g 4
1. Verantwoording
g 5
2 EDITIEGESCHIEDENIS INVOGELVLUCHT 5
2. I Eerste uitgave naar de handschriften 7
2.2 Uitgave Worp 9
2.2.1 Kritiek op de uitgave Worp r z
2.3 Nieuwe editie 12
3 BRONNEN 13
3 .1 De handschri ten I13
3 .I.I Karakterisering g van de handschriften I S
3 I Belang g van de handschriften I 7
3.2 De drukken 21
3
.2.I Gedrukte bronnen vóór de Otia (1625) Sen
voor 1622 22
.2.2 5De
Zeeuwse drukken 25
3 .2. 3 Herdrukken van de Otia 37
3 .2. 4 Koren-bloemen 1 6 S8 38 3
3 2. S Koren-bloemen 1 6 72 39
4 DE DRUKGESCHIEDENIS VAN DE OTIA 41
4.1 Kopij 41
4.2 Datering 5o
4.3 Kopijvoorbereiding 52
4.3.' Selectie S 3
4. 3 .2 `Dit niet te drucken' 53
4.3.3 Wel gedrukt 55
4.4 Persklaar maken 58
4.5 Correctie 63
5
INRICHTING VAN DE EDITIE 72
5.1 Opnamecritria, autorisatie 72
841 INHOUD

Basistekst
S5.2 74
S .2.I Koren-bloemen 1 6 72 75
S5.2.2 Koren-bloemen 16 S8 776
S .2. 3 Otia 1625 1 62 76 7
S .2. 4 Drukken vóór de Otia 77
S .2. S Handschriften 77
5 . 3 Tekstconstitutie 79
53 ..1 Leestekst 8o
5 .4
Varianten 8o
S..I 4 Handschriften 8i
S4 ..2 Gedrukte bronnen 82
5 S .4.2.1 Selectie van varianten 8
.4 84
S•S Inrichting ^ deel 2: De commentaar en het variantenapparaat 8 S
S .I Literair-historisch commentaar 8
. S S
SS . .2 Uitgaven g 86
S•S• 3 Literatuur 86
S•S•4 Translitteratie-aantekeningen g 86
5 . 5 . 5 Overlevering Overleverin 86
S ..6 S Variantena pp araat 88 8
SS ..6. i Inrichting g variantenmodel 88 8
APPARAAT
I 0elucki g en g mensch 93
[2] Bruijloft-liedt
l
95
[31 Paraphrasticum p 104
4 Doris IO107
S Is't quelling q g sonder vreucht I o9
6 `Ten is noch hert I I I
7 Aen Anna R. I I 3
[8] Oudt-vader Amstel-stroom 114
[91 Aan de sang-goddinnen gg - I I 5
I o Aende Bredaesche Camer I I 6
II Ps. 114 II 119 II
I2 Wi' Wij vloden al verbaest I2o
I 3 Den ouden Laócoon I2I
I4 Op p het diamantstift van off W. Anna Roemers I 22
I S Als ick emmers moet ggelooven I2 4
16 Symbolum Y a postolor^rm I2 S
I 7 Christeli'cke l bedenckingen g I137
1 8 I et boerighs g I173
I 9 Aen mijn 1 heer De Groot 1 80
842 INHOUD

zo - z z Op p de fabel van Venus ende Adonis i81
[22] The 185
zGrilli 3 h trilli g h trilloos g kindt i 86
z4 Wie seijt J dat Piet en Trijn J i 8 7
z S Tvrouwe-lof i 8 9
26 Twiederhande slach van vrouwen 200
[27]Doe Thyrsis Y zo i
z8 De Visscher die men roemt 203
[29]- {3o][Schoncken] 2Io
[29a]De Heere Drossaert Hooft 2213 z
[29] 9 Mijne J Antwoord zz 214
3 o Mijn 1 besluit l aenden selven tot affscheijt
216
3 Weder-antwoord vanden selven z z 7
3 ob Noch opden p selven trant door off. Anna Roemer 218
3 oc Door off. Tesselschade Roemer zr 219
3 od Door J. van Brosterhuysen Y 220
3 oe Van G.R. Doublet 220
[30fl [30 Door G.R. Doublet 221
3 z a Behouden reis 222
3 z Daer o pick
224?
3 z Roose mongkie g zz 227
33 Naem-versett z235
[341 Muijdsche J reis z237
[351 0 pde vertalinghe g z244
3 6 Batava tempe p z246
4
[371 ''t Costelijck l mall z299
3 8 Van over 't noorder nauw 386 3
39 Proeve op p 't beghinn g der klachten Ieremiae 396
4o Klucht uijt J de vuijst J 400 4
4 z De uijtlandi J g he herder 401 4
[42] 4 Klachten 49 z
[431 Rende H. r H. Nobel oudburgemeester g van Rotterdam 433
44 Del Pastor fado atto primo p 435
4S Nemo sibi 453
[46} 4 Gedwongen g onschuld 454
[471 Grill 477
[4 4 8] Muijden J ick kom 4482
[491 Op p een' mis-luckte muijdsche 1reijse 4 8S
[49a] 49 Sijn' ) ' antwoord 494
S o Mijn' ) ' wederantwoord 495
S r Dexel vande vuile 1 p pott Sof
[52] S Opper-korst pp van ' 't soet g geback S o3
843 INHOUD

[ 5 3]-[I I 2] [Printen] 5o3
[5 31 Een gerant 5 i r
[541 Een allgemeen poëet 515
[5 S] De drollighe dichter deser drijderhande SZo
[56] Een bedelaer S z i
[57] Een rijcke vrijster 524
[ S 8] Een koning 528
[591 Een ghemeen soldaet 5 3 3
[6o] Een goet predikant S38
[6r] Request 544
[62] Een alchymist 545
[63] Een dwergh 548
[64] Een koortsich vrindt f fo
[65] Een sott hoveling 5 5I
[66] Een professor 56i
[67] Een onwetend medicijn 563
[68] Characterista f69
[69] Een comediant S73
[70] Een matroos S76
[71] Aen de vrije Nederlanden 581
[72] Een boer 592
[73] Een waerd hoi
[74] Tesselschade 607
[75] Een beul 6ii
[76] Hij is een tollenaer van allerhande waren 615
[77] Opde selve Bruijloftreise over Haerlem 616
[78] Aende Heeren van Asperen, Liere 618
[79] Vier en vlamm 622
[8o] Op de hooge vloeden van 't jaer 1624 643
[8r] Medelijden 643
[82]-[1o7] Stedestemmen 647
[82] Den stemmenden steden 652
[83] Dordrecht 6S4
[84] Haerlem 65 5
[85] Delft 6S7
[86] Leiden 65 8
[87] Amsteldam 66o
[S 8] Goude 661
[89] Rotterdam 66 2
[90] Gorichom 663
[91] Schiedam 664
[92] Schoonhoven 665
844
INHOUD

[93] Briel 666
[94] Alckmaer 668
[95] Hoorn 669
[96] Enckhuijsen 671
[97] Edam 672
[98] Monickendam 673
Medenblick 674
(99]
[ioo] Purmerende 676
[ioi] Aen Joffw. Dorothea van Dorp 677
[ioz] 'sGravenhage 678
[io;] 'sGravesande 679
[io4] Rijswijck 68o
[105] Loosduijnen 68z
[io6] Schevering 683
[ion] Valckenburg 684
[1 o8] Deun 685
[109] Biddaghs-bede 688
[iio] Voorspraeck 704
[III] Mijne antwoord 708
[112] Een wijs hoveling 713
[r r;] Aen J. van Brosterhuijsen 741
[114] Aen Joffw. Isab. Doublet 742
[115] Aen J. vander Burch 743
[I I 61 Aen J. vander Burch 746
[I 17] Aen J. van Brosterhuijsen op sijn verlang 754
[118] Aen mijne vrinden in Zeeland 760
[I1 9] Snicken 763
APPENDIX I Lofdichten i6z2 765
APPENDIX z Lofdichten 1625 766
FACSIMILE 'S 769
845 INHOUD
BIBLIOGRAFIE 797
ALFABETISCH REGISTER VAN TITELS EN BEGINREGELS 827
REGISTER VAN NAMEN 831
GEDETAILLEERDE INHOUDSOPGAVE 841