PDF-formaat - VVKSO - ICT-coördinatoren

HANDEL
DERDE GRAAD TSO
LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS
VVKSO- BRUSSEL D/2011/7841/008
September 2011
(vervangt D/2007/0279/001)
Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs
Guimardstraat 1, 1040 Brussel

Inhoud
Plaats van dit leerplan in de lessentabel............................................................................................. 7
1 Studierichtingsprofiel van de derde graad Handel tso.......................................................... 8
1.1 Inleiding ...............................................................................................................................................8
1.2 Beoogde kennis, vaardigheden en attitudes.......................................................................................9
1.3 Doorstromings- en beroepsgerichte context .....................................................................................10
2 Beginsituatie....................................................................................................................... 11
2.1 In het eerste leerjaar van de derde graad.........................................................................................11
2.2 In het tweede leerjaar van de derde graad .......................................................................................11
3 Algemene pedagogisch-didactische wenken ..................................................................... 12
4 Ondersteunende ICT-doelstellingen bij de realisatie van de bedrijfseconomische
doelstellingen Handel......................................................................................................... 16
4.1 Tekstverwerking ................................................................................................................................16
4.2 Rekenblad .........................................................................................................................................17
4.3 Gegevensbeheer...............................................................................................................................18
4.4 Presentatiepakket..............................................................................................................................18
4.5 Desktop publishing ............................................................................................................................19
4.6 Elektronisch publiceren .....................................................................................................................19
5 Voorbereiding op doorstroming naar professionele bachelor............................................. 20
6 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken...................... 22
DEEL 1: De onderneming en haar omgeving ................................................................................... 22
1 De economische omgeving (15 u)...................................................................................... 22
1.1 De economische conjunctuur............................................................................................................22
1.2 Marktonderzoek en analyse ..............................................................................................................23
2 Ondernemend werken als werkgever en werknemer (12 u) .............................................. 24
2.1 Vaardigheden en attitudes van een ondernemer..............................................................................24
2.2 Risico’s en opportuniteiten van het ondernemerschap .....................................................................25
3 De onderneming en haar stakeholders (14 u).................................................................... 26
3.1 Relatie met klanten en leveranciers ..................................................................................................26
2 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

3.2 Relatie met de overheid ....................................................................................................................27
3.3 Relatie met de financiële instellingen................................................................................................27
3.4 Relatie met andere stakeholders ......................................................................................................28
4 De doelstellingen van de onderneming (20 u) ................................................................... 28
4.1 Doelstellingen op korte en lange termijn ...........................................................................................28
4.2 Doelstellingen volgens ondernemingsvorm ......................................................................................28
4.3 Doelstellingen en formaliteiten bij de start van een onderneming ....................................................29
5 Keuze van het product (15 u)............................................................................................. 31
5.1 Productgroep en assortiment ............................................................................................................31
5.2 Produceren en productiefactoren......................................................................................................32
5.3 Productlevenscyclus..........................................................................................................................32
5.4 Kwaliteit, garantie en service.............................................................................................................32
5.5 Merken...............................................................................................................................................33
5.6 Verpakking en productaansprakelijkheid ..........................................................................................33
6 Prijsbepaling (20 u) ............................................................................................................34
6.1 Het prijsmechanisme.........................................................................................................................34
6.2 Prijszetting bij diverse marktvormen .................................................................................................34
6.3 Interventie van de overheid...............................................................................................................35
6.4 Prijszetting en prijsimago ..................................................................................................................35
6.5 Prijsstrategie......................................................................................................................................36
6.6 Prijselasticiteit....................................................................................................................................36
6.7 Prijsindexatie .....................................................................................................................................37
7 Plaats: vestiging en distributie (8 u) ................................................................................... 37
7.1 De distributiekanalen.........................................................................................................................37
7.2 Vestigingsplaats ................................................................................................................................38
8 Promotie (10 u) .................................................................................................................. 39
8.1 Promotiestrategie ..............................................................................................................................39
8.2 Promotievormen ................................................................................................................................39
8.3 Wet op de marktpraktijken in het kader van promotie.......................................................................40
9 Presentatie (4 u)................................................................................................................. 40
9.1 Winkelexterieur en winkelinterieur ....................................................................................................40
9.2 Schapbeheer .....................................................................................................................................41
3de graad tso 3
Handel D/2011/7841/008

10 Personeel (36 u)................................................................................................................. 41
10.1 De arbeidsmarkt ................................................................................................................................41
10.2 De organisatiestructuur en bedrijfscultuur van een onderneming.....................................................43
10.3 De arbeidsovereenkomst ..................................................................................................................44
10.4 Het sociaal secretariaat.....................................................................................................................46
DEEL 2: Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen .............. 48
1 Werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving (25 u) .......................... 48
1.1 Werkplanning ....................................................................................................................................48
1.2 Administratieve omgeving .................................................................................................................49
1.3 Efficiënte communicatie ....................................................................................................................50
1.4 Taakomschrijving van een commercieel-administratief bediende ....................................................51
2 Flowcharts en procedures (8 u) ......................................................................................... 52
3 Btw-reglementering en facturatie (16 u)............................................................................. 53
4 Aankoopadministratie en boekhoudkundige verwerking (45 u).......................................... 54
5 Verkoopadministratie en boekhoudkundige verwerking (45 u) .......................................... 55
6 Voorraadadministratie (16 u).............................................................................................. 57
DEEL 3: Het beleid van een onderneming ....................................................................................... 59
1 Sociale zekerheid en verzekeringen (12 u)........................................................................ 59
1.1 Sociale verstandhouding tussen werkgever en werknemer..............................................................59
1.2 Het sociaal statuut van de zelfstandige – SVZ en RSZ ....................................................................59
1.3 De verzekeringen van de onderneming ............................................................................................60
2 Fiscaliteit (16 u).................................................................................................................. 61
2.1 De rol van de overheid in de economie.............................................................................................61
2.2 De begroting van de overheid ...........................................................................................................61
2.3 De belastingen van de overheid........................................................................................................62
2.4 De personenbelasting als loontrekkende..........................................................................................62
2.5 De vennootschapsbelasting ..............................................................................................................63
3 De boekhouding als beleidsinstrument (15 u).................................................................... 63
3.1 Wettelijke bepalingen ........................................................................................................................63
3.2 Rol van de interne en/of externe boekhouder/accountant/bedrijfsrevisor.........................................64
3.3 Analyse van de jaarrekening.............................................................................................................65
4 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

4 Commercieel beleid (40 u) ................................................................................................. 66
4.1 Aankoopstrategie ..............................................................................................................................66
4.2 Kostprijsstrategie...............................................................................................................................67
4.3 Verkoopstrategie ...............................................................................................................................67
4.4 Voorraadstrategie..............................................................................................................................68
4.5 Integrale kwaliteitszorg......................................................................................................................68
4.6 Communicatieplan.............................................................................................................................69
5 Buitenlands beleid (18 u) ................................................................................................... 69
5.1 Handelspolitiek binnen de Europese Unie ........................................................................................69
5.2 Handelspolitiek op wereldniveau.......................................................................................................70
5.3 Het internationaal betalingsverkeer...................................................................................................71
5.4 Incoterms en documenten bij internationaal goederenverkeer.........................................................71
6 Investeringsbeleid (6 u)...................................................................................................... 72
7 Financieel beleid (14 u)...................................................................................................... 72
7.1 Rol van de bank ................................................................................................................................72
7.2 Kredieten voor bedrijven en particulieren..........................................................................................73
8 Personeelsbeleid – human resources (10 u) ..................................................................... 74
8.1 Human resources (HR) .....................................................................................................................74
8.2 Steun van de overheid ......................................................................................................................75
8.3 Veiligheid en gezondheid op het werk ..............................................................................................75
9 Duurzaam ondernemen (10 u) ........................................................................................... 77
9.1 Duurzaam ondernemen.....................................................................................................................77
9.2 Ontwikkelingssamenwerking.............................................................................................................79
7 Evaluatie ............................................................................................................................ 81
8 Minimale materiële vereisten ............................................................................................. 85
9 Bibliografie ......................................................................................................................... 87
9.1 Marketing...........................................................................................................................................87
9.2 Boekhouding .....................................................................................................................................87
9.3 Werkvormen ......................................................................................................................................88
10 Bijlagen .............................................................................................................................. 89
10.1 DFD van verkoop aan klant...............................................................................................................89
10.2 Subproces: verkoop ..........................................................................................................................89
3de graad tso 5
Handel D/2011/7841/008

10.3 Genormaliseerd rekeningenstelsel....................................................................................................90
10.4 Een voorbeeld van een geïntegreerde proef gekoppeld aan een stage...........................................96
10.5 Een voorbeeld van geïntegreerde proef gekoppeld aan een bedrijf.................................................97
10.6 Mogelijke activiteiten bij de opstart van een minionderneming of oefenfirma in het vijfde jaar ........98
10.7 Vakoverschrijdende samenwerking met Nederlands, Frans, Engels en Duits .................................99
6 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Plaats van dit leerplan in de lessentabel
(zie www.vvsko.be)
Studierichting Handel 3de graad tso
Pedagogische vakbenaming Bedrijfseconomie
Administratieve vakbenaming TV Toegepaste economie
Specifiek gedeelte Minimum 9 uur
3de graad tso 7
Handel D/2011/7841/008

1 Studierichtingsprofiel van de derde graad Handel tso
1.1 Inleiding
Een studierichtingsprofiel beschrijft de kennis, vaardigheden en attitudes die de jongere op het einde van de
studierichting moet bezitten.
De derde graad Handel tso is een commerciële studierichting en bereidt voor op verder studeren in hoger
onderwijs (professionele bachelor). Daarom is gekozen voor een brede en evenwichtige vorming met drie
componenten:
• een stevige algemene vorming,
• de talen: Nederlands, Frans, Engels, Duits met specifieke aandacht voor de praktische vaardigheden in
een bedrijfseconomische context,
• een bedrijfsgerichte vorming, bestaande uit:
− een commercieel gedeelte met aandacht voor marketing en aan- en verkoopactiviteiten op nationaal
en internationaal niveau;
− een administratief gedeelte met de afhandeling van de administratie en het voeren van de boekhouding
van een handelsonderneming;
− een bedrijfseconomisch gedeelte met aandacht voor ondernemersvaardigheden zodat leerlingen
zich later kunnen vestigen als zelfstandige.
Om de leerlingen voor te bereiden op het hoger onderwijs worden werkvormen ingezet die, naast kennis, ook
bijzondere aandacht hebben voor het verwerven van vaardigheden en attitudes.
Leerlingen die op het einde van de derde graad niet kiezen voor het hoger onderwijs verhogen hun tewerkstellingskansen
door het volgen van een specialisatiejaar.
Het fundamenteel gedeelte van de opleiding wordt gerealiseerd in één vak van minimum 9 wekelijkse lestijden:
Bedrijfseconomie.
Er wordt naar gestreefd het profiel van een studierichting te bereiken binnen de 31 uur (5de jaar) en 30 uur
(6de jaar) van de lessentabel. Scholen kunnen bijkomende accenten leggen. Deze accenten kunnen verbredend
en/of verdiepend zijn. Op basis van het studierichtingsprofiel worden het leerplan en de lessentabel
geconstrueerd.
In de derde graad Handel tso doet de jongere een uitgebreide studie over een handelsonderneming. Hij leert
de onderneming situeren in haar omgeving; hij leert commerciële en administratieve verrichtingen afhandelen
in de commerciële afdeling van de onderneming en hij leert beleidsfacetten van het runnen van de onderneming
kennen.
In de derde graad Handel tso worden de beoogde kennis, vaardigheden en attitudes op een concrete en
praktische wijze verworven. Naast de nodige theoretische kennis wordt er aandacht besteed aan het praktische:
via disciplinedoorbrekende opdrachten vanuit bedrijfseconomisch oogpunt verwerft de jongere vaardigheden
en attitudes, belangrijk in het hoger onderwijs en het arbeidsveld. De opdrachten kunnen zowel in als
buiten de school georganiseerd worden in het kader van oefenfirma, minionderneming, leeronderneming,
bedrijfsbezoeken, seminaries, stages…
De commerciële leerinhouden zijn geformuleerd op basis van het Beroepsopleidingsprofiel Administratiefcommercieel
medewerker Binnendienst (VLOR, 1997) en op basis van de studie Administratief inkoopmedewerker
van Cevora.
8 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

1.2 Beoogde kennis, vaardigheden en attitudes
De jongere leert denken en handelen op basis van sociale en ethische waarden. Hij verwerft vaardigheden en
attitudes om te functioneren in een gediversifieerde samenleving. Hij leert vanuit een ervaringsgerichte invalshoek
spiritualiteit in verband brengen met identiteit en zelfwording. Hij leert kwaliteitsgericht handelen en
leert de waarde kennen van persoonlijk engagement, een positief zelfbeeld en een gezonde levenshouding.
• De leerling leert lees-, luister-, spreek- en schrijfvaardigheden
− De leerling leert zich uitdrukken in de Nederlandse, Franse, Engelse en Duitse taal, zowel in beroepsgerichte
als maatschappelijke context. Hij leert informatie afleiden uit zowel schriftelijke als
mondelinge communicatie. Hij leert opgedane indrukken, ervaringen, persoonlijke gevoelens en
meningen verwoorden en kan deelnemen aan een gesprek. Hij kan een Nederlandse, Franse, Engelse
en Duitse algemene schrijfopdracht uitvoeren. Hij kan eenvoudige Nederlandse, Franse en
Engelse commerciële gesprekken voeren. Hij kan in- en verkoopcontracten in het Nederlands,
Frans en Engels lezen en begrijpen. Hij kan schriftelijke commerciële communicatie in het Nederlands,
Frans, Engels en Duits uitvoeren.
• De leerling leert de onderneming situeren in haar omgeving
− De leerling leert de vaardigheden en attitudes van een ondernemer kennen vanuit het standpunt
van werkgever en werknemer.
− De leerling leert de stakeholders van de onderneming kennen: klanten, leveranciers, overheid, financiers
en andere omgevingsfactoren komen aan bod.
− De leerling leert de doelstellingen van een onderneming formuleren. In deze context doet hij een
studie over de keuze van het product, prijs, plaats, promotie, presentatie en personeel in functie van
de start van een onderneming.
• De leerling voert commerciële en administratieve verrichtingen uit in de context van de commerciële afdeling
van een onderneming
− De leerling leert aspecten van werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving.
− De leerling leert de voorraadadministratie voeren.
− De leerling leert de btw-reglementering en boekt aankopen en verkopen.
− De leerling doet aankopen en verkopen. Hij verwerkt de administratieve documenten hierbij.
• De leerling leert aspecten van bedrijfsbeheer
− Doorheen het ganse leerplan komen alle aspecten van het minimum leerplan van bedrijfsbeheer
aan bod in het kader van de werking van de onderneming.
• De leerling leert aspecten van het beleid van de onderneming beschrijven
− De leerling leert aspecten van de sociale zekerheid en verzekeringen kennen en beschrijven.
− De leerling leert aspecten van fiscaliteit kennen en beschrijven.
− De leerling leert de boekhouding als beleidsinstrument kennen en beschrijven.
− De leerling leert aspecten van commercieel beleid, buitenlands beleid, investeringsbeleid, financieel
beleid en personeelsbeleid kennen en beschrijven.
− De leerling leert aspecten van duurzaam ondernemen kennen en beschrijven.
3de graad tso 9
Handel D/2011/7841/008

1.3 Doorstromings- en beroepsgerichte context
Deze studierichting maakt deel uit van het studiegebied Handel.
De derde graad Handel tso bereidt de leerling voor op een professionele bacheloropleiding in het bijzonder
voor het economisch studiegebied. Deze studierichting bereidt de leerling tegelijkertijd voor op het beroep van
commercieel-administratief medewerker. Door het volgen van een specialisatiejaar verhoogt de leerling zijn
kansen op onmiddellijke tewerkstelling in de sector.
Op het einde van het tweede leerjaar van de derde graad Handel tso krijgt de leerling het diploma secundair
onderwijs.
Hiermee kan de leerling
Ofwel verder studeren in het hoger onderwijs
De studierichtingen in de derde graad tso binnen het studiegebied Handel zijn gericht op doorstroming naar
de professionele bacheloropleidingen in het economisch studiegebied.
Ofwel een specialisatie in het kader van een Se-n-Se volgen
Na de derde graad kan de leerling zich specialiseren en/of zijn vaardigheden verbreden via een Secundair na
Secundaire opleiding in het studiegebied Handel.
10 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

2 Beginsituatie
2.1 In het eerste leerjaar van de derde graad
De voorkennis van de leerling, die in de derde graad Handel tso begint kan verscheiden zijn. De leerling kan
komen uit:
• de tweede graad Handel tso;
• de tweede graad Handel-talen tso;
• de tweede graad aso of uit een tweede graadsstudierichting van een ander studiegebied tso of kso.
De leerling uit de tweede graad Handel tso kan probleemloos instromen in de derde graad Handel tso.
De leerling uit de tweede graad Handel-talen tso heeft een te smalle commerciële, boekhoudkundige en wiskundige
basis gekregen. Van hem wordt een extra inspanning verwacht om via een individueel programma
mogelijke achterstanden weg te werken.
De leerling uit de tweede graad aso of uit een tweede graadsstudierichting van een ander studiegebied tso
heeft geen commerciële en boekhoudkundige vorming en een te smalle informaticavorming gekregen. Van
hem wordt een extra inspanning voor bovenvermelde tekorten verwacht tijdens het hele eerste leerjaar van
de derde graad Handel tso. De school zal hiervoor een gepast inhaalprogramma opstellen en voor begeleiding
zorgen.
Ook in de loop van het schooljaar kunnen leerlingen normaliter tot en met 15 januari toegelaten worden. Het
spreekt vanzelf dat de school dan sluitende afspraken moet maken om achterstanden weg te werken.
2.2 In het tweede leerjaar van de derde graad
Van rechtswege kan niet ingestapt worden in het tweede leerjaar van de derde graad tso Handel vanuit een
ander studiegebied. De leerling moet het eerste en het tweede leerjaar van de derde graad in éénzelfde studierichting
volgen.
Uitzonderingen zijn hierop mogelijk: correcte informatie is beschreven in SO 64, onderdeel 7.2.14.1. Raadpleeg
hiervoor http://www.ond.vlaanderen.be/edulex/
3de graad tso 11
Handel D/2011/7841/008

3 Algemene pedagogisch-didactische wenken
Het leerplan Bedrijfseconomie is een geïntegreerd leerplan waarin bedrijfseconomische aspecten, boekhoudkundige
aspecten, juridische aspecten, zakelijk-communicatieve aspecten, commerciële aspecten en informatica-aspecten
aan bod komen in de context van enerzijds het zelfstandig ondernemerschap en de werking
van een onderneming en anderzijds het beroep van commercieel-administratief medewerker binnen deze
onderneming.
De leerplandoelstellingen zijn geïntegreerd geformuleerd. Binnen elk onderdeel van het leerplan kunnen leerplandoelstellingen
aan bod komen van bedrijfseconomische aard, commerciële aard, boekhoudkundige aard,
zakelijk-communicatieve aard, juridische aard. De informaticaleerplandoelstellingen werken ondersteunend.
Het doel is om deze leerplandoelstellingen geïntegreerd te realiseren. De projecten die in bijlage geformuleerd
zijn en de specifieke pedagogische didactische wenken, geformuleerd bij de verschillende leerplanonderdelen,
bieden hiervoor ruime kansen.
Het leerplan Bedrijfseconomie bestaat uit drie delen:
• Deel 1: De onderneming en haar omgeving
• Deel 2: Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen
• Deel 3: Het beleid van een onderneming
In onderstaande tabel staat de inhoudstafel van dit leerplan met richtinggevende lestijden voor de verschillende
onderdelen (25 lesweken x 9 lestijden x 2 schooljaren = 450 lestijden)
Onderdeel Aantal lestijden
Deel 1 – De onderneming en haar omgeving
1 De economische omgeving 15
2 Ondernemend werken als werkgever en werknemer 12
3 De onderneming en haar stakeholders 14
4 Doelstellingen van de onderneming 20
5 Keuze van het product 15
6 Prijsbepaling 20
7 Plaats 8
8 Promotie 10
9 Presentatie 4
10 Personeel 36
12 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Onderdeel Aantal lestijden
Deel 2 – Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen
1 Werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving 25
2 Flowcharts en procedures 8
3 Voorraadadministratie 16
4 Btw-reglementering en boekhoudkundige implicaties 16
5 Aankopen en aankoopadministratie 45
6 Verkopen en verkoopadministratie 45
Onderdeel Aantal lestijden
Deel 3 – Het beleid van een onderneming
• 1 Sociale zekerheid en verzekeringen 12
• 2 Fiscaliteit 16
• 3 De boekhouding als beleidsinstrument 15
• 4 Commercieel beleid 40
• 5 Buitenlands beleid 18
• 6 Investeringsbeleid 6
• 7 Financieel beleid 14
• 8 Personeelsbeleid – human resources 10
• 9 Duurzaam ondernemen 10
Onderdeel Aantal lestijden
Geïntegreerde proef(*) 50
(*) In bijlagen 10.3 en 10.4 vind je enkele voorbeelden van geïntegreerde proeven, waarbinnen een reeks
leerplandoelstellingen gerealiseerd worden uit deel 1, deel 2 en deel 3. Indien je één van deze voorbeelden
van geïntegreerde proef gebruikt, spreekt het voor zich dat het aantal lestijden, dat je hiervoor gebruikt, in
mindering dient gebracht te worden van de richtinggevende lestijden van de delen 1, 2 en 3. Uiteraard kan je
ook zelf een GIP-opdracht construeren aan de hand van de leerplandoelstellingen.
3de graad tso 13
Handel D/2011/7841/008

Het vak Bedrijfseconomie en de geïntegreerde proef (GIP)
De ministeriële omzendbrief SOZ(91)7 van 3 mei 1991 verplicht elke school om in het tweede leerjaar van de
derde graad tso een geïntegreerde proef te organiseren. De omzendbrief vermeldt dat de geïntegreerde proef
slaat op de vakken en specialiteiten van het fundamenteel optioneel gedeelte.
Omdat het vak Bedrijfseconomie een geïntegreerd geheel vormt van bedrijfseconomische aspecten, boekhoudkundige
aspecten, commerciële aspecten, juridische aspecten, zakelijk-communica-tieve aspecten en
informatica-aspecten, ligt het voor de hand dat een aantal leerplandoelstellingen onder de vorm van opdrachten
in het kader van de geïntegreerde proef kan behandeld worden. Deze opdrachten kunnen zowel een individueel
karakter als een groepskarakter of een combinatie van beiden hebben. In de specifieke pedagogischdidactische
wenken wordt meermaals verwezen naar leerplandoelstellingen die kunnen gerealiseerd worden
in het kader van de geïntegreerde proef. Het ligt voor de hand dat de leerlingen hier tijdens de les op regelmatige
tijdstippen kunnen aan werken. De leraar moet er bewust naar streven om ook een aantal opdrachten
buiten de lestijd door de leerlingen te laten realiseren. Het spreekt voor zich dat de neerslag van de geïntegreerde
proef met een tekstverwerkingspakket gebeurt: de aanmaak van een inhoudstafel, het gebruik van
sjablonen en opmaakprofielen met koppen, koptekst/voettekst, paginanummering… kunnen in deze context
aangeleerd worden.
Naast het vak Bedrijfseconomie kunnen ook andere vakken betrokken worden, zoals bijvoorbeeld Nederlands
en de vreemde talen. Bovenvermelde kennis, vaardigheden en attitudes kunnen inspirerend werken in de
ontwikkeling van de opdrachten voor de leerlingen.
Het vak Bedrijfseconomie en de NBN-normen
In het vak Bedrijfseconomie zijn de doelstellingen in verband met Toegepaste informatica verweven. Het
spreekt voor zich dat bij de verwerving van deze doelstellingen de NBN-normen dienen toegepast te worden.
De NBN-brochure is een handig instrument.
Het vak Bedrijfseconomie en werkvormen
Heel wat leerplandoelstellingen moeten projectmatig bereikt worden in dit leerplan. Het is belangrijk om één of
meerdere werkvormen te kiezen om de leerplandoelstellingen aan op te hangen (bijvoorbeeld minionderneming,
oefenfirma, leeronderneming, bedrijfsspelen, bedrijfssimulaties, bedrijfsbezoeken…). In de pedagogisch-didactische
wenken wordt hiernaar regelmatig verwezen. Daarnaast is er volop ruimte om binnen het
kader van begeleid zelfstandig leren leerlingen de leerstof te laten verwerken. Het elektronische leerplatform
biedt uitstekende mogelijkheden om leerlingen via leerpaden zelfstandig de leerstof te laten verwerken. In
combinatie met het elektronische leerplatform kunnen de leerlingen ook in groepjes coöperatief leren door
groepsopdrachten uit te werken. In zowel de werkvorm als het begeleid zelfstandig leren is er veel kans om
de leerlingen te laten werken aan en te evalueren op bovenstaande vaardigheden en attitudes.
Het vak Bedrijfseconomie en stages
In de minimumvork lestijden van het vak Bedrijfseconomie is er geen expliciete ruimte voor stages voorzien.
Bepaalde leerplandoelstellingen kunnen echter wel via de werkvorm stages bereikt worden. We denken hierbij
dan vooral aan leerplandoelstellingen uit deel 2 ‘Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve
verrichtingen’. Voorwaarde hierbij is wel dat de leraar met het bedrijf waar de leerling stage loopt
strikte afspraken maakt over de te bereiken doelstellingen.
In de maximumvork lestijden van het vak Bedrijfseconomie zijn vanzelfsprekend stages mogelijk. De doelstellingen
uit deel 2 ‘Werken in een onderneming: commerciële en administratieve verrichtingen’ kunnen hierbij
een richtsnoer zijn naar de invulling van de stages. Het complementaire karakter van de stages biedt hier ook
ruimere mogelijkheden.
Een combinatie van de hierboven beschreven opportuniteiten behoort uiteraard ook tot de mogelijkheden.
14 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Het vak Bedrijfseconomie en websites
Informatie opzoeken, filteren en verwerken is een belangrijke vaardigheid die leerlingen moeten bezitten in
functie van verder studeren, werken, het privéleven. In dit leerplan is er heel veel ruimte om de leerlingen
deze vaardigheid aan te leren. Er worden in een hele reeks pedagogisch-didactische wenken verwezen naar
websites waar interessante informatie in verband met de leer-plandoelstellingen staat. De leerplancommissie
heeft de voorkeur gegeven aan het zoveel mogelijk expliciet weergeven van URL’s van websites. Deze keuze
heeft als groot voordeel dat de informatie zeer makkelijk bereikbaar is. We leven echter in een voortdurend
wijzigende informatiemaatschappij, waarbij websites komen, gaan, migreren. Daardoor is het mogelijk dat na
verloop van tijd bepaalde URL’s niet correct meer zijn. Via een eenvoudige zoekopdracht door een zoekmachine
zal je dan snel weer op het juiste spoor zitten.
De samenwerking tussen de verschillende delen van het vak Bedrijfseconomie
Het vak Bedrijfseconomie bestaat uit drie delen. In deel 1 krijgen de leerlingen voorbereiding en achtergrond
om de commerciële en administratieve activiteiten uit te kunnen voeren. Tijdens de uitvoering van de commerciële
en administratieve activiteiten wordt de leerstof uit deel 3 aangereikt als ondersteuning en verdieping.
Het spreekt in deze context voor zich dat de drie delen niet los van mekaar mogen gezien worden; er is
regelmatig interferentie tussen de verschillende delen. In de specifieke pedagogisch-didactische wenken zal
regelmatig naar de samenwerking tussen de delen verwezen worden.
Het vak Bedrijfseconomie en het genormaliseerd rekeningenstelsel
In het onderdeel 10.2 van dit leerplan vind je het genormaliseerd rekeningenstelsel dat je kan gebruiken om
de boekhoudkundige verwerking van de aan- en verkopen uit deel 2 te realiseren.
Bij de ontwikkeling van de nieuwe leerplannen Bedrijfseconomie in de verschillende studierichtingen van de
2de graad tso handelsonderwijs en 3de graad tso handelsonderwijs, opteerden de leerplanmakers voor de
ontwikkeling van twee rekeningstelsels op niveau van elke graad. Binnen de graad kunnen deze rekeningstelsels
gebruikt worden in zowel de studierichtingen op tso-niveau als bso-niveau. Leerlingen die overstappen
van bijvoorbeeld 5 Handel tso naar 6 Kantoor bso zullen hetzelfde rekeningenstelsel gebruiken met dezelfde
rekeningnummers en dezelfde rekeningbenamingen.
Dit rekeningenstelsel bouwt voort op het rekeningenstelsel dat gebruikt wordt in de nieuwe leerplannen Bedrijfseconomie
2de graad Handel tso en 2de graad Handel-talen tso. Het zal gebruikt worden in de 3de graad
Handel tso, 3de graad Boekhouden-informatica tso en de 3de graad Kantoor bso.
De mogelijke samenwerking tussen het vak Bedrijfseconomie en de vakken Nederlands, Frans, Engels
en Duits
In de pedagogisch-didactische werkvormen, geformuleerd bij de leerplandoelstellingen, zijn er heel wat verwijzingen
rond mogelijke samenwerking tussen het vak Bedrijfseconomie en de vakken Nederlands, Frans,
Engels en Duits. In bijlage 7 (zie 10.6 Mogelijke samenwerking tussen de vakken Bedrijfseconomie, Nederlands,
Frans, Engels en Duits) zijn de leerplandoelstellingen van de vier taalvakken opgenomen die bedrijfseconomisch
kunnen gekleurd worden. Hierdoor is er, naast de samenwerking voor de geïntegreerde proef
(zie blz. 15 bovenaan) ruimte om nog meer samen te werken.
3de graad tso 15
Handel D/2011/7841/008

4 Ondersteunende ICT-doelstellingen bij de realisatie van de bedrijfseconomische
doelstellingen Handel
Onderstaande leerplandoelstellingen realiseer je doorheen het hele leerplan. Onderstaande nummeringen
van de doelstellingen in de tweede kolom verwijzen naar de bedrijfseconomische doelstellingen
waar ze gerealiseerd dienen te worden. Bij de bedrijfseconomische doelstellingen zal je de omgekeerde
verwijzingen terugvinden.
4.1 Tekstverwerking
LEERPLANDOELSTELLINGEN
1 De basismogelijkheden (zoals autocorrectie, grammaticale
controle, gebruik van synoniemenlijst, spellingscontrole, gebruik
woordenboeken) om tekst snel en correct in te voeren,
efficiënt gebruiken.
2 Standaardcorrespondentie/mailing/bouwsteencorrespondentie,
faxen, verslagen, formulieren en memo’s ontwerpen en verwerken
door o.a. gebruik te maken van verschillende types
van invoervelden, delen van het document te beveiligen.
3 Volgende opmaakelementen toepassen: paginaopmaak (marges,
paginanummering, koptekst, voettekst), (geneste) opsommingen
en nummering, indelen in secties, tabellen, kolommen,
voetnoten, grafische componenten invoegen en opmaken,
internetteksten efficiënt invoegen en bewerken, plakken
speciaal, vermijden van weduwen, zwevende regels, kopjes
onderaan de pagina, ongewenste paginaovergangen, tabs.
4 De lay-out van een niet of slecht opgemaakte tekst verzorgen:
structureren, zoeken/vervangen functie, opmaakprofielen/stijlen
maken en toepassen, voetnoten en eindnoten gebruiken,
afwijkende kop- en voetteksten voor eerste pagina of voor
even en oneven pagina, randen, achtergrond, kopnummering
toepassen , een inhoudstafel en een index genereren.
5 Met meerdere personen een document vormgeven, gebruik
makend van de functie redigeren. Ook gebruik maken van online
mogelijkheden.
6 Tabellen statisch of dynamisch in een document opnemen en
opmaken o.a. breedte/hoogte van tabellen, kolommen, rijen
en/of cellen, schikken, cellen samenvoegen, cellen splitsen,
randen. Grafische componenten statisch of dynamisch in een
document opnemen en opmaken o.a. grootte, schikken, comprimeren,
bijsnijden.
7 Een sjabloon ontwerpen, gebruiken en wijzigen. 112
8 Een rapport ontwerpen met volgende elementen: omslag,
woord vooraf, inhoudstafel, inleiding, eigenlijke tekst, besluit,
literatuurlijst, index, lijst figuren, tabellen en bijlagen.
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
7, 11, 96
96, 112, 114
7, 11, 112, 123, 175, 179
32, 165
7, 165, 175, 179
165, 175, 179
16 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Pedagogisch-didactische wenken
De leerlingen die doorstromen vanuit de tweede graad Handel tso en uitzonderlijk vanuit de tweede graad
Handel-Talen tso naar de derde graad Handel tso kunnen tienvingerblind typen. Het spreekt voor zich dat ze
deze vaardigheid in de derde graad Handel tso blijven toepassen.
Van diegenen die niet tienvingerblind kunnen typen, wordt verwacht dat ze deze vaardigheid zo snel mogelijk
onder de knie krijgen. De leerling zal hiervoor een extra inspanning moeten doen. De school kan deze inspanning
mee ondersteunen door de nodige software aan te bieden.
5 Er wordt in het leerplan regelmatig verwezen naar het werken in groep. Telkens er meerdere personen
een document vormgeven, kan deze doelstelling gerealiseerd worden.
4.2 Rekenblad
LEERPLANDOELSTELLINGEN
9 Cijfergegevens invoeren en gebruiken om een grafiek aan
te maken, ook gecombineerde grafieken.
10 Formules toepassen zoals: als, som, aantal, gemiddelde,
afronden, horizontaal en vertikaal zoeken, som als, aantal
als, datum- en tijdfunctie, financiële functies.
11 Zelf formules opbouwen met relatieve, absolute en gemengde
celadressering.
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
2, 7, 10, 42, 44, 52, 165, 170, 175,
179, 180, 185
7, 98, 165, 185
98, 165, 185
12 Een rekenblad opmaken. 2, 7, 98, 165
13 Een rekenblad/delen van een rekenblad beveiligen en de
beveiliging opheffen.
3de graad tso 17
Handel D/2011/7841/008
2 ,98
14 Een rekenblad of een gedeelte ervan afdrukken. 2, 165
15 Bestaande rekenbladen en grafieken aanpassen. 2, 10, 42, 165, 175, 179
16 Met behulp van de functie ‘voorwaardelijke opmaak’ de
celopmaak laten afhangen van de celinhoud.
17 Met koppelingen werken tussen verschillende werkbladen. 98
18 Gebruik maken van handige hulpmiddelen zoals titels blokkeren,
venster splitsen, naam geven aan een celbereik en
deze in een formule gebruiken, opmerking aanbrengen in
een cel.
19 Aangrenzende en niet aangrenzende werkbladen selecteren
om ze tegelijk te bewerken of af te drukken.
20 Met meerdere werkbladen tegelijk werken door toepassing
van celverwijzingen en gebruik van formules.
21 Draaitabellen toepassen. 7
165
98, 165, 175, 179
165, 175, 179
98

Pedagogisch-didactische wenken
19 Indien éénzelfde tabel op meerdere werkbladen voorkomt, kunnen deze tegelijk bewerkt en/of afgedrukt
worden.
4.3 Gegevensbeheer
LEERPLANDOELSTELLINGEN
22 Een databank aanmaken met velden en veldeigenschappen,
opgedeeld in verschillende tabellen, weten wat de primaire
sleutel is en deze kunnen bepalen en aanmaken in
een tabel.
23 Relaties tussen tabellen leggen en weten wat referentiële
integriteit inhoudt.
24 Gegevens met een invulformulier toevoegen aan de databank.
Een invulformulier aanpassen zodat het gebruiksvriendelijk
is en beantwoordt aan de huisstijl.
25 Gegevens opzoeken, verwijderen, filteren en bewerken via
queries.
26 Gegevens uit de databank op een overzichtelijke wijze in
een rapport presenteren, met aandacht voor koptekst, voettekst
en grafische objecten. Gebruik maken van groepen,
totalen en gemiddelden in een rapport. Een rapport opmaken.
27 Etiketten genereren vanuit de databank.
Pedagogisch-didactische wenken
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
Beperk je bestandsstructuur tot een achttal velden met eenvoudige veldeigenschappen zoals veldlengte,
invoermasker, notatie, standaardwaarde, vereist, validatieregel en validatietekst. Maak een invulformulier aan
om de input van gegevens (maximum 15 records) te vergemakkelijken. Zorg voor een overzichtelijk rapport
met titel en kop- of voettekst.
4.4 Presentatiepakket
LEERPLANDOELSTELLINGEN
28 Een presentatie inhoudelijk ontwerpen en vormelijk opmaken
rekening houdend met de vereisten van een goede
presentatie. Een diamodel maken als basis voor een presentatie.
29 Een organogram ontwerpen in een presentatiepakket. 89
18 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
88
88
88
88
88
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
7, 8, 11, 175, 182

LEERPLANDOELSTELLINGEN
30 Afbeeldingen, figuren, hyperlinks... invoegen en bewerken
in een presentatie.
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
8, 11, 175, 182
31 Gegevens uit een ander pakket inlassen in de presentatie. 7, 8, 11, 175
32 Een (doorlopende) diavoorstelling opbouwen met animatie. 7, 8, 11, 175, 182
33 Een voordracht geven met behulp van een presentatie. 7, 8, 11, 175
Pedagogisch-didactische wenken
Gebruik niet enkel powerpoint voor presentaties, maar hanteer ook nieuwe (online) presentatietechnieken.
4.5 Desktop publishing
LEERPLANDOELSTELLINGEN
34 Documenten zoals folder, brochure, formulier, nieuwsbrief,
briefpapier... ontwikkelen.
4.6 Elektronisch publiceren
LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
LEERPLANDOELSTELLINGEN LINK BEDRIJFSECONOMISCHE
DOELEN
35 Een eenvoudige website maken 117
3de graad tso 19
Handel D/2011/7841/008
78

5 Voorbereiding op doorstroming naar professionele bachelor
De studierichting 3de graad Handel tso is doorstromingsgericht. Ze bereidt voor op professionele bacheloropleidingen
op hogeschoolniveau. Bij de realisatie van de leerplandoelstellingen dient er voldoende aandacht te
zijn voor specifieke vaardigheden en attitudes die de leerlingen nodig gaan hebben om succesvol een bacheloropleiding
te starten.
Onderstaande kennis, vaardigheden en attitudes worden algemeen als voorwaarden gesteld om succesvol
een bacheloropleiding te volgen:
Ten aanzien van algemene kennis en vaardigheden
Vermogen tot analyse, synthese en
interpretatie
• Van een tekst een schema maken
• De elementen van een redenering identificeren
• Een goede samenvatting maken
Goed ontwikkeld geheugen • Parate kennis bezitten over specifieke onderwerpen
Observatievermogen • Verschillen opmerken
Communicatievaardigheid Nederlands
(mondeling, schriftelijk)
Communicatievaardigheid Engels en
Frans
Opinie formuleren over actuele problemen
• Een gesprek voeren
• Een leesbare en coherente tekst schrijven
• Een presentatie, voordracht geven
• Nieuws op Franse/Engelse radio/tv-zender volgen
• Engelse/Franse krant/roman lezen
• Over actuele thema’s een eigen opinie formuleren en
weten hoe anderen hierover denken
20 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Ten aanzien van attitudes
Leergierigheid • Iets opzoeken in een encyclopedie, op internet en/of woordenboeken
• Vragen stellen aan deskundigen
• Creatief op zoek gaan naar nieuwe dingen
Kritische ingesteldheid • Niet zonder meer accepteren wat ergens gezegd/geschreven wordt
• Op zoek gaan naar bewijsvoering
• Fouten in redeneringen detecteren
Creatieve ingesteldheid • Nieuwe ideeën opperen
• Alternatieve oplossingen bedenken
• Een boodschap origineel verpakken
Nauwgezetheid • Logisch redeneren
• Nauwgezet afwerken van taken, puntgave weergave van ideeën
• Betrouwbaar zijn in afspraken
Zin voor detail • Teksten nalezen op taalfouten
• Aandacht hebben voor verzorgde lay-out
• Voetnoten lezen
Regelmatige werkgewoontes
• Opstellen van studieplanning
• Regelmatig bijhouden van notities
Samenwerkingsbereidheid • Samen projecten uitwerken
• Eigen notities doorgeven
Ethisch besef • Zich vragen stellen bij consequenties van gedragingen en beslissingen
• De maatschappelijke gevolgen van werkzaamheden en beslissingen
correct inschatten
Aan bovenstaande algemene kennis, vaardigheden en attitudes kan perfect binnen dit leerplan Bedrijfseconomie
gewerkt worden. In de specifieke pedagogisch-didactische wenken bij de leer-plandoelstellingen wordt
regelmatig verwezen naar werkvormen, waarbij de leerplandoelstellingen kunnen verworven worden met
inbegrip van bovenstaande vaardigheden en attitudes.
In deze context is het belangrijk om naast de kennis ook vaardigheden en attitudes mee te evalueren. Alleen
op deze manier kunnen de leerlingen goed voorbereid worden op de overstap naar het hoger onderwijs.
3de graad tso 21
Handel D/2011/7841/008

6 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische
wenken
DEEL 1: De onderneming en haar omgeving
1 De economische omgeving (15 u)
1.1 De economische conjunctuur
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
1 De economische omgeving indelen in
sectoren en van elk een voorbeeld
noemen.
2 De evolutie van deze verschillende
sectoren binnen België en zijn buurlanden
in cijfers weergeven en verklaren
door middel van een grafiek.
3 Het begrip economische groei bespreken.
4 Verloop en fases van de conjunctuur
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Primaire, secundaire, tertiaire en
quartaire sector
ICT-
DOELEN
• Evolutie en verklaring sectoren 9, 12-15
• Indicatoren economische groei: BBP
(nominale waarde/reële waarde)
• De conjunctuur: fases, verloop, meting
Op www.economie.fgov.be, www.statbel.fgov.be vind je allerlei recente cijfers/grafieken over de economische
conjunctuur.
Een economische sector kan uitgewerkt worden in het kader van een opdracht van de geïntegreerde
proef (GIP), minionderneming, oefenfirma…
2 Deze cijfers worden bij voorkeur weergegeven met een taartdiagram, staafdiagram of lijndiagram.
22 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

1.2 Marktonderzoek en analyse
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
5 Een marktonderzoek voorbereiden
aan de hand van een begrippenkader.
6 Een marktonderzoek opzetten.
7 Enquête opmaken met tekstverwerkingspakket
Enquête laten beantwoorden
Resultaten enquête verwerken
Resultaten enquête analyseren en
interpreteren aan de hand van grafieken
Resultaten enquête presenteren
met presentatiepakket
DIDACTISCHE WENKEN
• Marktonderzoek: begrip – reden
• Steekproef: populatie
• Kwantitatieve en kwalitatieve informatie
• Interne en externe informatiebronnen
• Keuze uitbesteding of zelf opzetten
• Onderzoeksmethodes: mondeling,
schriftelijk, telefonisch, digitaal…
• Soorten vragen binnen marktonderzoek:
gesloten vragen, open vragen,
filtervragen, meerkeuzevragen, identificatievragen
• Belang eenduidigheid vragen
• Doelgroep
• Enquête
• Afname
• Verwerking
• Analyse
• Interpretatie
• Presentatie
ICT-
DOELEN
1, 3 en 6
9, 10, 12,
21
28, 31-33
De bedoeling van dit hoofdstuk is een aantal theoretische begrippen rond marktonderzoek aan te reiken.
Vervolgens, aan de hand van een gevalstudie binnen de economische omgeving, deze begrippen uitleggen
en situeren. In deel 3.4 Commercieel beleid zullen de leerlingen het marktonderzoek als toepassing
binnen hun eigen project uitvoeren. Zij zullen dan zelf een onderzoek opstarten en de resultaten analyseren
en interpreteren. Dit kan gebeuren binnen de context van bijvoorbeeld de geïntegreerde proef of een
werkvorm zoals minionderneming, oefenfirma…
’De achteruitgang van detailhandel fietsenverkoop in Vlaanderen’ kan bijvoorbeeld een aanleiding zijn om
een marktonderzoek te starten. Dit bedoelen we met probleemstelling.
Voorbeelden van interne informatiebronnen die bij een marktonderzoek kunnen worden aangesproken
zijn: de marketingafdeling, de verkoopafdeling, de boekhouding, productieplanning/administratie, personeelszaken,
overige stafafdelingen. Onder de externe informatiebronnen bevinden zich o.a. overheidsinstanties,
kranten en tijdschriften, beroepsverenigingen, vaktijdschriften, eindverhandelingen, een eigen
marktonderzoek.
Verdere mogelijke links voor externe informatiebronnen binnen de economische omgeving zijn: Ecodata,
NIS, lijst van erkende beroepsverenigingen, KMO bibliotheek van het VLAO.
Binnen de eigen school zijn er tal van mogelijkheden om de medeleerlingen te bevragen met een enquête
rond een bepaald thema zoals bijvoorbeeld mobiliteit, roken, vrijetijdsbesteding...
3de graad tso 23
Handel D/2011/7841/008

De opmaak van de bevraging kan met een tekstverwerkingspakket gebeuren (door gebruik te maken van
aankruisvakjes). De resultaten van de bevraging kunnen in een rekenblad verwerkt worden met bijvoorbeeld
lijndiagram, diverse staafdiagrammen, taartdiagram... De leerlingen kunnen een presentatie voorbereiden en
geven in de klas.
2 Ondernemend werken als werkgever en werknemer (12 u)
2.1 Vaardigheden en attitudes van een ondernemer
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
8 Een studie van de verschillende facetten
van de vaardigheden en attitudes
bij het ondernemerschap maken met
behulp van een aantal portretten van
ondernemers.
9 Een zelf-confrontatietest rond persoonlijke
vaardigheden voor zelfstandig
ondernemen afleggen.
10 Resultaten analyseren van een zelfconfrontatie-test.
11 Conclusie van de zelf-confrontatietest
formuleren met behulp van een tekstverwerkingsprogramma
met toepassing
van NBN-normen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Ondernemer: vaardigheden en attitudes
• Zelf-confrontatietest
ICT-
DOELEN
• Zelf-confrontatietest: analyse 9, 15
• Zakelijke tekst: bladschikking in
tekstverwerking
De leerlingen kunnen individueel of per twee een zelfstandige ondernemer interviewen. In het gesprek kunnen
de facetten ‘vaardigheden’ en attitudes aan bod komen. Alle resultaten van het gesprek worden bijgehouden
voor de schriftelijke verwerking van de zelf-confrontatietest.
In het startershandboek van UNIZO vind je een zelf-confrontatietest rond de persoonlijke vaardigheden van
een zelfstandige ondernemer. Deze test kan je door de leerlingen laten afleggen en evalueren. De leerlingen
zullen zo hun ‘zelfstandigheidsgehalte’ kunnen meten. De resultaten van hun zelf-confrontatietest kunnen ze
vergelijken met de resultaten van het gesprek met de ondernemer. Conclusies hieruit kunnen in een zakelijke
tekst geschreven worden, waarbij met het vak Nederlands kan samengewerkt worden. Er wordt vooral aandacht
besteed aan de inhoud, bladschikking en het foutloos typen. De resultaten kunnen mondeling door de
leerlingen voor hun medeleerlingen toegelicht worden aan de hand van een presentatiepakket. Via
www.dream-it.be kan je onder andere zelf-confrontatietesten en testen voor ondernemingszin bekomen.
Doorheen deze twee studiejaren is het heel nuttig aandacht te besteden aan de evolutie van de competenties
(de kennis, vaardigheden en attitudes die iemand nodig heeft om een bepaalde opdracht uit te voeren) van
de leerlingen. Kennis, vaardigheden en attitudes kunnen niet alleen bekeken worden vanuit het standpunt van
de zelfstandige ondernemer, maar ook vanuit de invalshoek werknemer-leerling in diverse projecten. Daarbij
is het belangrijk dat deze competenties niet alleen geëvalueerd worden als een loutere momentopname, maar
dat de klemtoon eveneens gelegd wordt op het werken en dus de evolutie van kennis, vaardigheden en attitudes
doorheen de twee opeenvolgende schooljaren.
24 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
1, 3

2.2 Risico’s en opportuniteiten van het ondernemerschap
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
12 Een studie van de verschillende facetten van
de risico’s en opportuniteiten bij het ondernemerschap
maken met behulp van een aantal
portretten van ondernemers.
13 Ondernemersvaardigheden en attitudes van
een commercieel-administratief bediende
toetsen in een concrete situatie.
14 Ondernemersvaardigheden en attitudes, nuttig
voor je privéleven, toetsen aan de hand van
een concrete situatie.
DIDACTISCHE WENKEN
• Ondernemer: risico’s en opportuniteiten
• Zelfstandig ondernemen: voor- en nadelen
• Werkgever-werknemer: juridisch onderscheid
• Commercieel-administratief bediende: ondernemersvaardigheden
en attitudes
• Privé-leven - balans arbeid-vrije tijd: ondernemersvaardigheden
en attitudes
12 De leerlingen kunnen individueel of per twee een zelfstandige ondernemer gaan interviewen (zie ook
2.1 ‘Vaardigheden en attitudes van een ondernemer’). In ditzelfde gesprek kunnen ook de facetten ‘risico’s
en ‘opportuniteiten’ aan bod komen. Binnen ‘risico’s’ kan er aandacht zijn voor ‘verantwoorde risico’s’
en ‘onverantwoorde risico’s’. Ook de voor- en nadelen van het zelfstandig ondernemen kunnen
onderwerp van gesprek zijn. Bij het juridisch onderscheid werkgever-werknemer komen alleen de gezagsverhoudingen
aan bod.
13 Binnen het Beroepsopleidingsprofiel ‘Administratief-commercieel medewerker binnendienst’ zijn de volgende
vaardigheden van groot belang: klantgerichtheid, zakelijke en commerciële ingesteldheid, accuratesse,
zin voor samenwerking, leergierigheid. Een commercieel medewerker dient vrij flexibel te werken.
In deze context kunnen de leerlingen nadenken over hun toekomst na het secundair onderwijs:
verder studeren of werken. Deze keuzes zullen hun vrije tijd beïnvloeden. Uit de zelf-confrontatietest
kun je de leerlingen de ondernemersvaardigheden laten distilleren die je nodig hebt in je privé-leven. Allicht
zullen er een aantal overlappend zijn met het beroepsleven. Hier is er vakoverschrijdende samenwerking
mogelijk met het vak Nederlands, waarbij de leerlingen een schrijfoefening kunnen maken rond
hun toekomst.
3de graad tso 25
Handel D/2011/7841/008

3 De onderneming en haar stakeholders (14 u)
3.1 Relatie met klanten en leveranciers
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
15 De relatie met klanten en leveranciers beschrijven
aan de hand van een begrippenkader.
16 De business to consumer market (B2C: consumentenmarkt)
en business to business market
(B2B: zakelijke markt) binnen de doelgroep
klanten beschrijven.
17 De verschillende criteria bespreken die van
belang zijn bij de keuze van de leveranciers.
18 De belangrijkste marktvormen verklaren in
functie van klanten en leveranciers.
DIDACTISCHE WENKEN
• Belang relatie klanten-leveranciers
• Custom Relationship Management (CRM)
• Supplier Relationship Management (SRM)
• Bepalen doelgroep klanten en leveranciers
• B2C of B2B: verschil
• Criteria bij consumentenmarkt: leeftijd, geslacht,
opleidingsniveau, woonplaats, welstandsklasse,
beroep, vrijetijdsbesteding
• Criteria bij zakelijke markt: bereikbaarheid van
de klant, de grootte van onderneming, aantal
werknemers, sector, de markt waarbinnen de
klant zich bevindt
• E-commerce: toenemend belang en gebruik in
beide segmenten
• Criteria leverancierskeuze: kostenaspect, graad
van automatisatie, vertrouwen in de leverancier,
de grootte van de onderneming, aantal
werknemers, sector, vestigingsplaats, familiebedrijven
of grote bedrijven, verkoopsvoorwaarden
• Enkele leveranciers voor een specifiek product/dienst
zoeken
• Volledige concurrentie, monopolie, monopolistische
concurrentie en oligopolie
15 De leerlingen moeten het CRM-begrip met een eenvoudig voorbeeld kunnen verklaren. Colruyt probeert
bijvoorbeeld zijn klanten te binden met de ‘Colruytkaart‘. De klant krijgt een aantal voordelen
(cash geld opnemen, reclamefolders…). Colruyt krijgt zicht op de aankopen van de klant en zorgt voor
‘gepersonaliseerde’ reclamefolders.
16 De leerlingen moeten het SRM-begrip met een eenvoudig voorbeeld kunnen verklaren. Colruyt heeft
zich bijvoorbeeld bij een Europese aankoopcentrale aangesloten om nog betere prijzen bij de leveranciers
te kunnen bedingen.
17 De leerlingen kunnen enkele leveranciers zoeken via onder andere internet, Trends Top 5000, Gouden
Gids… Deze zoekopdracht kan gekaderd worden in een project met een oefenfirma of minionderneming.
26 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

3.2 Relatie met de overheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
19 De impact regulerende en deregulerende werking
van de overheid ten aanzien van bedrijven
aan de hand van een voorbeeld beschrijven.
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrip en voorbeelden
Voorbeelden van regulerende werking: vestigingswet, milieuwetgeving, vergunning… Zie hiervoor ook op
www.economie.fgov.be. Een voorbeeld van deregulerende werking is de vormgeving van de Europese Unie
(wegvallen van de grenzen…). In het leerplan komt de regulerende en deregulerende werking van de overheid
nog op tal van andere terreinen aan bod.
3.3 Relatie met de financiële instellingen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
20 De aandeelhouders en banken als financier
van de onderneming aan de hand van een
begrippenkader beschrijven.
21 De relatie tussen de onderneming en de aandeelhouders
in zijn verschillende facetten beschrijven.
22 Het verband aantonen tussen financieren met
eigen middelen en rol van de beurs.
23 Aantonen aan de hand van voorbeelden dat
de overheid en investeringsmaatschappijen financiële
steun verlenen aan diverse bedrijven
of sectoren.
DIDACTISCHE WENKEN
• Aandeelhouders: eigen vermogen
• Banken: vreemd vermogen
• Financiering eigen vermogen en vreemd vermogen:
voor- en nadelen
• Relatie met de banken: wederzijds vertrouwen
en duurzame samenwerking
• De onderneming: belang goede relatie met
aandeelhouders
• Bedrijfsleiding en aandeelhouders: gelijke en
tegengestelde belangen
• Informatie aandeelhouders: uitleg beleid, toelichting
resultaten, openheid en transparantie
• De onderneming: financiering eigen middelen –
beurs
• De overheid: financiële steun
• Investeringsmaatschappijen: financiële steun
20-23 Een concrete toepassing hierop wordt uitgewerkt in hoofdstuk 7 ‘Financieel beleid’ van deel 3.
22 We verwijzen hier naar Gedragscodes tussen KMO’s en banken: www.febelfin.be. Op deze website
vind je een presentatie rond de werking van de beurs. Een bankmedewerker kan dit onderwerp ook
praktisch toelichten in de klas. Hier wordt de beurs enkel als financieringsinstrument besproken. Bij
hoofdstuk 6 Prijsbepaling van Deel 1 wordt de beurs besproken in het kader van de marktvorm ‘volkomen
concurrentie’.
23 De financieringsmogelijkheden door financiële instellingen en de overheid wordt besproken in hoofdstuk
7 ‘Financieel beleid’ van deel 3.
3de graad tso 27
Handel D/2011/7841/008

3.4 Relatie met andere stakeholders
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
24 Recente artikels opzoeken en bespreken
waarbij de andere stakeholders een belangrijke
rol spelen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Andere stakeholders: vakbonden, werkgeversorganisatie,
media, consumentenorganisaties,
buurt, buitenlandse actoren
• Stakeholders: belangen
Hierbij is het wenselijk dat de leerlingen voorbeelden van de verschillende belanghebbende partijen kunnen
opsommen en het belang ervan inzien voor de onderneming.
4 De doelstellingen van de onderneming (20 u)
4.1 Doelstellingen op korte en lange termijn
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
25 De doelstellingen op korte en lange termijn
in de onderneming beschrijven.
DIDACTISCHE WENKEN
• Mission statement: voorbeelden
• Strategische planning (lange termijn): omschrijving
• Onderdelen marketingplan (korte termijn):
ondernemingssituatie, marketingmix en actieplan
Via websites van bedrijven kunnen de leerlingen op zoek gaan naar voorbeelden van ‘mission statement’ van
bedrijven. Het begrip ‘strategische planning’ kan in het kader van een opdracht voor de geïntegreerde proef
(GIP) door de leerlingen uitgewerkt worden. De strategische planning is dynamisch gelinkt aan de evoluerende
markt.
4.2 Doelstellingen volgens ondernemingsvorm
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
26 Het verschil tussen een eenmanszaak en
een vennootschap toelichten aan de hand
van opgezochte informatie.
27 De kenmerken van de courante vennootschapsvormen
toelichten en vergelijken aan
de hand van opgezochte informatie.
28 De kenmerken van een vzw toelichten aan
de hand van opgezochte informatie.
Eenmanszaak of vennootschap: oprichting, aansprakelijkheid,
verplichtingen
Meest courante vennootschapsvormen: evba,
bvba, cvba, nv, cv en cvoka: kenmerken
Vzw: kenmerken
28 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

DIDACTISCHE WENKEN
26-28 De leerlingen moeten deze doelstelling niet als parate kennis bezitten – informatie opzoeken en bespreken
volstaat. (bijvoorbeeld via www.kbc.be)
27 Het is belangrijk om de leerling te wijzen op enerzijds ‘veilige’ vennootschappen (zoals nv en bvba) en
anderzijds op ‘onveilige’ vennootschappen (zoals cv). De wetgever heeft in het burgerlijk wetboek aan
nv en bvba veel wetgevend werk besteed – bijvoorbeeld bij faillissement zijn er wettelijke veiligheidsclausules
ingebouwd. Bij de ‘onveilige’ vennootschappen is dit niet het geval. Hierdoor zijn de risico’s
beduidend hoger.
4.3 Doelstellingen en formaliteiten bij de start van een onderneming
4.3.1 Opstarten van een onderneming
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
29 Begrippen, voorwaarden, formaliteiten,
instanties, wettelijke verplichtingen, instellingen
ter vervulling van de formaliteiten,
beroepsuitoefeningsvoorwaarden in verband
met het zelfstandig ondernemerschap
opzoeken.
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrip ondernemer
• Vestigingsvoorwaarden
• Opstarten eigen zaak: instanties voor informatie
en hulp
• Voorafgaande wettelijke verplichtingen: handelsnaam,
ondernemingsnummer, btwinschrijving,
financieel rekeningnummer, huwelijksstelsel,
aansluiting sociale verzekeringskas
en mutualiteit
• Instellingen voor vervulling formaliteiten
• Kruispuntbank: doel
• Ondernemingsloket: doel en werking
• Beroepsuitoefeningsvoorwaarden: vestigingswet,
andere reglementeringen en vergunningen
Op www.unizo.be/starters.be kan je hierover uitgebreide informatie vinden. Door de vereenvoudiging van de
administratieve last bij de opstart van een onderneming, verandert de reglementering ter zake regelmatig.
Raadpleeg daarom steeds actuele informatie, die je kan vinden op diverse websites van middenstandsorganisaties
en de Vlaamse overheid.
Beperk het opzoekwerk tot twee beroepen.
Heel wat van deze doelstellingen kunnen bereikt worden door een goed voorbereid bezoek aan een ondernemingsloket.
Leerlingen kunnen heel wat vragen op voorhand bezorgen aan een medewerker van het loket.
Deze opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen verwerkt worden in
een paper.
3de graad tso 29
Handel D/2011/7841/008

4.3.2 Bijzondere reglementeringen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
30 De wettelijke verplichtingen inzake milieu en
ruimtelijke ordening waaraan een ondernemer
moet voldoen opzoeken.
31 Informatie opzoeken over speciale reglementeringen
in verband met de openingstijden,
wekelijkse rustdag, zondagssluiting,
openingsuren, nachtwinkels.
32 Informatie opzoeken over de verplichtingen
in verband met de wet op de privacy, de wet
op de auteursrechten en sofwarelicenties.
DIDACTISCHE WENKEN
• Milieu en ruimtelijke ordening: wettelijke verplichtingen
− stedenbouwkundige vergunning
− socio-economische vergunning
− milieuvergunning
− afvalstoffen
− milieuheffingen
− bodemattest
• Verpakkingsafval: terugnameplicht
• Elektro: aanvaardingsplicht: (Recupel)
• Milieuloket: functie
• Speciale reglementeringen: openingstijden,
wekelijkse rustdag, zondagssluiting, openingsuren,
nachtwinkels
• De wet op de privacy
• Auteursrechten: Sabam en Reprobel
• Softwarelicenties
Op onder andere de website www.unizo.be/starters kan je hierover uitgebreide informatie vinden. Heel wat
van deze doelstellingen kunnen bereikt worden door een goed voorbereid bezoek aan een ondernemingsloket.
Leerlingen kunnen heel wat vragen op voorhand bezorgen aan een medewerker van het loket. Deze
opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen verwerkt worden in een
paper.
Het verpakkingsafval wordt verwerkt door verwerkers aangeduid door de overheid.
De reglementering in verband met de Wet op de Marktpraktijken komt hier niet aan bod. Dit wordt behandeld
in de hoofdstukken 5 Product, 6 Prijs en 8 Promotie van deel 1.
4.3.3 Sociaal en fiscaal statuut
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
33 De belangrijkste sociale rechten en verplichtingen
opzoeken van de ondernemer (zelfstandige
in hoofd- of bijberoep), helpers,
meewerkende echtgeno(o)t(e).
34 Opzoeken welke diensten een sociale verzekeringsmaatschappij
kan vervullen.
35 Het sociaal statuut van een bediende/arbeider
opzoeken en situeren ten opzichte van een
ondernemer.
• De ondernemer, helper, meewerkende echtgeno(o)t(e):
sociale rechten en verplichtingen
• Sociale verzekeringsmaatschappij: diensten
• Sociaal statuut: bediende/arbeider tegenover
ondernemer
30 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
36 De belangrijkste fiscale plichten en rechten
van een ondernemer (zelfstandige in hoofd-
en bijberoep) opzoeken.
37 Opzoeken welke diensten een fiscaal raadgever
kan vervullen.
DIDACTISCHE WENKEN
• De ondernemer: fiscale rechten en plichten
• Fiscaal raadgever: diensten
Op de website www.unizo.be/starters.be kan je hierover uitgebreide informatie vinden.
33 Via de websites www.bibf.be (BIBF: Beroepsinstituut voor erkende boekhouders en fiscalisten) en
www.iec-iab.be (IAB: Instituut van de accountants en belastingconsulenten) kan je uitgebreide info
vinden over fiscale diensten.
5 Keuze van het product (15 u)
5.1 Productgroep en assortiment
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
38 Een aantal begrippen in verband met producten
en diensten verklaren aan de hand van
voorbeelden.
39 Het begrip productassortiment, assortiment in
de breedte, hoogte en diepte omschrijven en
illustreren met voorbeelden.
40 Het belang van het assortiment voor de marketingmix
omschrijven.
41 De reglementering in verband met gezamenlijk
aanbod toelichten en toepassen op concrete
voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Product en dienst: begrip
• Materiële en immateriële producten: begrip en
verschil
• Duurzame en niet-duurzame producten: begrip
en verschil
• Consumentenproducten en industriële producten:
begrip en verschil
• Convenience goods, shopping goods en
speciality goods, preference goods: begrip
• Productgroep: begrip
• Productassortiment: begrip
• Assortiment in de breedte, lengte en diepte
• Assortiment: belang
• Gezamenlijk aanbod: reglementering
De leerlingen kunnen individueel of in groepjes het productassortiment bestuderen door een bezoek te brengen
aan de onderneming. Een andere mogelijkheid is het bestuderen van de catalogus of de website. Tegelijkertijd
met de beschrijving van het assortiment kunnen ook de risico’s en de opportuniteiten van een breed
en/of een diep assortiment aan bod komen. Via de site www.handelsonderwijsbedrijfsdocs.be kun je in het
onderdeel ‘Opdrachten’ de leerlingen verschillende oefeningen laten maken rond het productassortiment van
verschillende bedrijven. Ook uit het onderdeel ‘Topics’ kunnen een aantal oefeningen rond de breedte en
diepte van het assortiment gemaakt worden.
3de graad tso 31
Handel D/2011/7841/008

5.2 Produceren en productiefactoren
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ICT-
DOELEN
42 Aspecten van productiefactoren in een
productieproces verklaren aan de hand
van cijfermateriaal.
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrip productiefactoren
• Evolutie van het belang van verschillende
productiefactoren: tabel en/of
grafiek
Hierbij is het de bedoeling dat de leerlingen leren inzien dat onze economie meer en meer evolueert naar een
economie waar het aanbieden van diensten heel belangrijk wordt.
5.3 Productlevenscyclus
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ICT-
DOELEN
43 Verschillende begrippen in verband
met de productlevenscyclus verklaren.
44 De grafiek van de productlevenscyclus
van een product in een rekenblad interpreteren.
DIDACTISCHE WENKEN
• Productlevenscyclus: fasen en kenmerken
fasen
• Productlevenscyclus: belang voor marketingmix
• Productlevenscyclus: rekenblad 9
Een interessant naslagwerk bij dit onderwerp is het boek ‘Productlevenscyclus’ van P. Verhaert.
5.4 Kwaliteit, garantie en service
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
45 De begrippen kwaliteit, garantie en service
omschrijven en illustreren met voorbeelden.
46 De reglementering in verband met garantie
toelichten en illustreren met voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Kwaliteit, garantie en service: begrippen
• Belang voor marketing-mix
• Garantie: reglementering
Om deze leerplandoelstellingen op een praktijkgerichte wijze te realiseren, kan je garantieboekjes van bepaalde
producten bespreken in functie van de leerplandoelstellingen.
32 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
9, 15

5.5 Merken
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
47 Het merkenbeleid als marketinginstrument
toelichten aan de hand van voorbeelden.
48 De reglementering in verband met de bescherming
van het merk en de benaming
van oorsprong toelichten en illustreren met
voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• A-merk, B-merk, collectief merk, individueel merk,
fabrikantenmerk, landelijk merk en private label:
begrippen en voorbeelden
• Multibrandstrategie: werking aan de hand van
voorbeelden
• Belang merken voor marketingmix
• Merk: bescherming
• Benaming van oorsprong: reglementering
De leerlingen kunnen individueel of in groepjes het merkenbeleid van een bepaalde onderneming bestuderen
door een bezoek te brengen aan een onderneming. Een andere mogelijkheid is het bestuderen van een catalogus
of een website. Deze opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen
verwerkt worden in een paper. Deze doelstellingen kunnen ook vakoverschrijdend gerealiseerd worden
met Nederlands, Frans, Engels, Duits.
5.6 Verpakking en productaansprakelijkheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
49 Een aantal begrippen in verband met verpakking
toelichten en illustreren met voorbeelden.
50 De reglementering in verband met de hoeveelheids-
en prijsaanduiding en etikettering
op de verpakking toelichten en toepassen
op concrete voorbeelden.
51 Aan de hand van concrete voorbeelden de
reglementering in verband met de productaansprakelijkheid
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Functies verpakking: zichtbaarheid (visibility), bescherming
(protection), hanteerbaarheid (workability),
informatie (information), emotionele aanspreekbaarheid
(emotional appeal)
• Belang verpakking voor marketing-mix
• Hoeveelheids- en prijsaanduiding: reglementering
• Etikettering: reglementering
• Productaansprakelijkheid: reglementering
De leerlingen kunnen individueel of in groepjes de functies van de verpakking bestuderen door een bezoek te
brengen aan een onderneming. Een andere mogelijkheid is het bestuderen van een catalogus of een website.
Deze opdracht kan een deel uitmaken van de geïntegreerde proef. De resultaten kunnen verwerkt worden in
een paper.
3de graad tso 33
Handel D/2011/7841/008

6 Prijsbepaling (20 u)
6.1 Het prijsmechanisme
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
52 De wet van vraag en aanbod illustreren
en toelichten met behulp van een
grafiek.
53 Begrippen en bewegingen op de
vraag- en aanbodcurve verklaren en
aantonen.
54 Met voorbeelden aantonen dat nog
andere elementen de prijs kunnen
bepalen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Wet van vraag en aanbod: grafiek in rekenblad
• Vraagcurve: dalend verloop aantonen
• Vraagbeïnvloedende factoren afleiden
• Wijziging factor vraagcurve: effect
• Aanbodcurve: stijgend verloop aantonen
• Aanbodbeïnvloedende factoren afleiden
• Wijziging factor aanbodcurve: effect
• Andere prijsbepalende factoren
ICTdoelen
Bij het aanreiken van de begrippen vraag en aanbod kan je starten met een eenvoudig voorbeeld van een
concrete markt. Je moet er wel voor zorgen dat men nadien het begrip markt abstraheert. Het principe kan
ook levendiger aangebracht worden door een vraag- en aanbodspel te simuleren in de klas. Een goed voorbereid
bezoek aan een fruit-/groenteveiling kan verhelderend werken.
54 Dit komt uitgebreid aan bod in de hiernavolgende onderdelen.
6.2 Prijszetting bij diverse marktvormen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
55 De prijszetting bij de markt van volkomen
concurrentie bespreken.
56 De effectenbeurs als voorbeeld van een
markt van volkomen concurrentie bespreken.
• Prijszetting bij markt volkomen concurrentie
• De effectenbeurs
57 Een aantal marktvormen bespreken. • Monopolie, oligopolie, monopolistische concurrentie
58 De prijszetting bespreken bij een andere
marktvorm naar keuze: monopolie, oligopolie,
monopolistische concurrentie…
• Prijszetting bij marktvorm onvolkomen concurrentie
34 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
9

DIDACTISCHE WENKEN
Als voorbeeld van een markt met volkomen concurrentie, kan hier ingegaan worden op de effectenbeurs.
Misschien kan bij een studiereis naar Brussel, ook eens een bezoekje gebracht worden aan de Brusselse
beurs, waar men zich ook vooraf kan inschrijven voor een rondleiding. De beurs heeft ook een website met
veel informatie: www.euronext.com. Op de website www.febeffin.be kan je in het onderdeel ‘studenten en
leraren’ een presentatie in verband met de werking van de beurs downloaden.
58 Deze doelstelling wordt liefst NIET aangebracht via cijfergegevens, grafieken en abstracte modellen
van micro-economische aard. We suggereren eerder het ontleden van een relevant kranten- of tijdschriftartikel.
6.3 Interventie van de overheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
59 Het principe van de minimumprijzen en de
maximumprijzen met een grafiek verduidelijken
en het nut ervan aantonen aan de hand
van voorbeelden.
60 De reglementering van verkopen met verlies
opzoeken.
61 Het begrip collectieve diensten omschrijven en
het belang ervan aantonen aan de hand van
voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Minimum- en maximumprijzen
• Verbod verkopen met verlies
• Collectieve diensten: diensten tegen kostprijs =
zonder marktprijs
Niet alle marktvormen met onvolkomen concurrentie moeten aangeboden worden aan de leerlingen. Het uitwerken
van één alternatieve marktvorm kan in principe volstaan. Deze marktvorm wordt het best mondeling
besproken en met veel voorbeelden geïllustreerd. Er hoeven hier geen wiskundige benaderingen gegeven te
worden.
6.4 Prijszetting en prijsimago
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
62 Een aantal begrippen in verband met kostengerichte
en vraaggerichte prijszetting toelichten
aan de hand van voorbeelden.
63 Met voorbeelden illustreren hoe ook de concurrentie
een rol kan spelen bij de prijszetting.
64 Externe en interne factoren onderscheiden bij
de prijszetting en illustreren met een aantal
voorbeelden.
• Prijszetting: kostengericht – vraaggericht
• Prijsdiscriminatie – vorm van vraaggerichte
prijszetting
• Prijsdifferentiatie – vorm van vraaggerichte
prijszetting
• Onderscheid prijsdiscriminatie en prijsdifferentiatie
aan de hand van een case
• Concurrentiegerichte prijszetting
• Externe en interne factoren bij prijszetting
3de graad tso 35
Handel D/2011/7841/008

LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
65 Het onderscheid verklaren tussen prijszetting
en prijsimago.
66 Het principe van de psychologische prijzen
illustreren met voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Prijsimago en prijszetting
• Psychologische prijzen
Vanuit actuele krantenartikels kan de taak van de overheid worden toegelicht. Leerlingen krijgen een aantal
factoren voorgeschoteld die de prijszetting kunnen beïnvloeden. In het kader van een minionderneming, oefenfirma
of ander project, kunnen ze, met al deze factoren rekening houdend, uiteindelijk zelf de prijzen bepalen
van hun eigen assortiment. De leerlingen kunnen zich af en toe eens in de huid van een klant verplaatsen
om te observeren hoe de klant deze prijs ervaart.
6.5 Prijsstrategie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
67 De prijsstrategie situeren binnen de marketingmix.
68 Het systeem afroomstrategie en penetratiestrategie
omschrijven en de werking ervan illustreren
met een aantal voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Integratie prijs in de marketingmix
• Afroomstrategie
• Penetratiestrategie
Bij deze doelstelling is het belangrijk dat men het prijsbeleid niet isoleert. De prijsstrategie maakt immers deel
uit van de marketingmix, waarbij de prijsstrategie dus moet afgestemd worden op de overige P’s binnen het
commercieel beleid. Dit geldt ook voor de andere P’s.
6.6 Prijselasticiteit
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
69 Berekenen en interpreteren van de prijselasticiteit.
DIDACTISCHE WENKEN
• Prijselasticiteit van de vraag: begrip – berekening
- interpretatie
• Prijselasticiteitscoëfficiënt: berekenen en interpreteren
• Invloed inkomen op de vraag
• Verband met evolutie omzet
Wanneer ondernemers hun winst willen verhogen, is het optrekken van de verkoopprijs een eerste eenvoudige
optie. De vraag is weliswaar elastisch en consumenten accepteren sommige prijsstijgingen, maar het is
ook belangrijk dat men inziet dat deze elasticiteit niet onbeperkt is en dat op een bepaald ogenblik de consument
kan afhaken. Ook de evolutie van het inkomen kan hierbij belangrijk zijn.
36 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

6.7 Prijsindexatie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
70 Aspecten van het begrip inflatie/deflatie en het
indexmechanisme toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Inflatie en deflatie: begrip en oorzaken
• Indexcijfer: belang
• Inflatie/deflatie: gevolgen
• Inflatie: maatregelen ter bestrijding
• Verband tussen inflatie/deflatie en koopkracht
van de gezinnen
• Indexcijfer van de consumptieprijzen: totstandkoming
• Gezondheidsindex: totstandkoming
• Indexcijfer en indexaanpassing: toepassing
Als uitgangspunt is het belangrijk de verschillende begrippen zoals inflatie en koopkracht zo dicht mogelijk te
laten aansluiten bij de leefwereld van de jongeren. Confronteer hen met hun uitgaven doorheen de laatste
jaren en laat hen ontdekken of ze met eenzelfde bedrag vandaag nog evenveel kunnen kopen als een aantal
jaren geleden. De stap naar het begrip inflatie wordt op die manier wat eenvoudiger. Het is ook belangrijk
hierbij de actualiteit te betrekken: rond inflatie en koopkracht zijn vast en zeker actuele artikels te vinden via
de dagelijkse mediakanalen.
Bij het gebruiken van statistisch materiaal tracht men zoveel mogelijk recente cijfers aan te bieden.
Indexering van huur, lonen… zijn in deze context heel praktisch te bespreken. Een indexaanpassing kan berekend
worden door gebruik te maken van functies in een rekenblad.
7 Plaats: vestiging en distributie (8 u)
7.1 De distributiekanalen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
71 Aspecten van het begrip “distributiekanaal”
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
Leerlingen kunnen zelf voorbeelden zoeken van de verschillende exploitatievormen.
• Distributiekanaal: begrip (met inbegrip van detail-
en groothandel)
• Directe, korte, lange distributiekanalen
• Intensieve, selectieve en exclusieve distributie
• Nielsen – indeling: F1, F2I, F2NI, F3
• Exploitatievorm en indeling: klassieke zelfstandige,
aankoopcentrale, franchising, keten met
zelfstandige of loontrekkende gerant
• Keuze distributiekanaal: bepalende elementen
en toepassingen
3de graad tso 37
Handel D/2011/7841/008

7.2 Vestigingsplaats
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
72 Elementen die de keuze van de vestigingsplaats
bepalen opsommen en duiden vanuit
praktische situaties.
73 De keuze tussen kopen, huren of leasen van
een vestigingsplaats motiveren.
74 De juridische en fiscale implicaties van de
aankoop van een onroerend goed uitleggen.
75 De belangrijkste juridische elementen van een
handelshuurovereenkomst vergelijken met
een huurovereenkomst van een privé-woning.
DIDACTISCHE WENKEN
• Vestigingsplaats: keuzebepalende elementen
• Vestigingsplaats: kopen, huren of leasen
• Compromis, eigendomsakte, registratierechten
• Handelshuurovereenkomst: juridische elementen
72 en 73 Bij de behandeling van dit onderdeel kan gebruik gemaakt worden van een zoekopdracht. Het kan
zeer verhelderend werken als leerlingen ‘te velde’ de geziene leerstof kunnen verifiëren. Ze kunnen
dan in groepjes van 3 à 4 leerlingen, voorzien van een vragenlijst, een aantal kleinhandelszaken
in een winkelstraat bezoeken. Typische vragen, gericht aan de uitbater zijn dan:
• Wat is uw sociaal statuut, zelfstandige of bediende?
• Maakt uw zaak deel uit van een franchiseketen, een aankoopcentrale of een keten met
gerant?
• Wie is eigenaar of huurder van het pand waarin uw zaak wordt uitgebaat?
• Wie beslist over de prijszetting?
• Wie werft personeel aan?
• Wie voert de publiciteit (individueel of centraal georganiseerd)?
• Wie is eigenaar van de voorraden?
• …..
74 Het is wenselijk om een authentieke eigendomsakte (niet noodzakelijk van een handelspand) op zijn
belangrijkste punten te ontleden: identiteit van de koper en verkoper, prijs, beschrijving van het goed (kadastrale
gegevens), eventuele erfdienstbaarheden. Een bezoek aan het kadaster, notaris, technische
dienst gemeente/stad kan verhelderend werken.
75 Het is zeker nuttig om belangrijke elementen van de handelshuurovereenkomst – duur, opzegbaarheid,
verbeterings- of aanpassingswerken, indexering – te behandelen. Dit kan uiteraard best aan de hand van
een modelovereenkomst. Op de website www.adacfi.be vind je een reeks modelcontracten.
38 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

8 Promotie (10 u)
8.1 Promotiestrategie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
76 Promotiebeleid als element van marketingstrategie
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Fasen promotiebeleid: doelstellingen, budget,
media en boodschap
• Doelstellingen promotiestrategie: wie wil ik bereiken?
Waar wil ik hen bereiken? Welk koopgedrag
wil ik beïnvloeden?
• Push- en pullstrategie: begrip en voorbeelden
• Bepalende factoren promotiebudget: omzet,
concurrentie, beschikbare middelen
• Recognition test en recall test: begrippen
Het is bij deze doelstellingen vooral de bedoeling om cases te gebruiken als uitgangspunt. De tekst op de
volgende website kan als uitgangspunt dienen: http://users.pandora.be/yourlanguage/promotieplan.pdf.
In het tijdschrift Testaankoop en Budget en Recht vindt men vaak cases die kunnen gebruikt worden om dit
gedeelte van de wet op de marktpraktijken te illustreren.
8.2 Promotievormen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
77 De verschillende elementen van
de promotiemix indelen in het kader
van het doel en illustreren met
voorbeelden.
78 Uitwerken van een bepaalde promotie
aan de hand van desktoppublishingpakket.
DIDACTISCHE WENKEN
• Promotiemix: elementen
• Uitwerking promotie met een desktoppublishing-pakket
ICT-
DOELEN
77 Een bank die shirtpromotie voert in het voetbal heeft hiermee een ander doel dan dezelfde bank die
promotie voert voor een bepaald beleggingsproduct bij een bepaald klantensegment.
Met de leerlingen kan er gezocht worden naar factoren die de promotievormen kunnen beïnvloeden. In het
kader van een minionderneming, oefenfirma, leeronderneming of ander project, kunnen ze, met al deze factoren
rekening houdend, uiteindelijk zelf de promotievormen bepalen van hun eigen assortiment – waarbij leerlingen
zich af en toe eens in de huid van een klant verplaatsen om te observeren hoe de klant deze promotievormen
ervaart.
3de graad tso 39
Handel D/2011/7841/008
34

8.3 Wet op de marktpraktijken in het kader van promotie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
79 Aspecten van de wet op de handelpraktijken in
het kader van promotie toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Reglementering in verband met misleidende
reclame en illustreren met voorbeelden
• Reglementering in verband met vergelijkende
reclame en illustreren met voorbeelden
• Reglementering in verband met solden en uitverkoop
en illustreren met voorbeelden
• Reglementering in verband met gezamenlijk
aanbod van producten en diensten
In het tijdschrift Testaankoop en Budget en Recht vindt men vaak cases die kunnen gebruikt worden om dit
ge-deelte van de wet op de marktpraktijken te illustreren. De regelgeving terzake is erg Europees gericht. Hou
deze bij met het oog op actualisatie.
9 Presentatie (4 u)
9.1 Winkelexterieur en winkelinterieur
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
80 De functie van het winkelpand, de inkom, de
etalage en de winkelomgeving omschrijven en
illustreren met voorbeelden.
81 De meest voorkomende verkoopsystemen
omschrijven en illustreren met voorbeelden.
82 De basisvormen van winkellay-out omschrijven
en illustreren met voorbeelden.
83 De begrippen familygrouping en klantenloopstudie
toelichten en illustreren met voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Winkelpand, inkom, etalage en winkelomgeving
• Verkoopsystemen: bediening, zelfkeuze, zelfbediening
• Basisvormen van winkellay-out: gridlay-out,
freeformlay-out, boutiquelay-out
• Familygrouping en klantenloopstudie
Met de leerlingen kan er gezocht worden naar beïnvloedende factoren voor het winkelexterieur en –interieur.
In het kader van een minionderneming, oefenfirma of ander project, kunnen ze, met al deze factoren rekening
houdend, uiteindelijk zelf het winkelinterieur/winkelexterieur bepalen van hun eigen assortiment – waarbij
leerlingen zich af en toe eens in de huid van een klant verplaatsen om te observeren hoe de klant dit winkelinterieur/winkelexterieur
ervaart.
40 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

9.2 Schapbeheer
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
84 Het belang van display en schapbeheer en het
onderscheid ertussen toelichten in functie van
het commercieel beleid en illustreren met concrete
voorbeelden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Display en schapbeheer: belang
Een bezoek rond dit thema aan een grootwarenhuis, supermarkt of hypermarkt kan verhelderend werken.
10 Personeel (36 u)
10.1 De arbeidsmarkt
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
85 Aspecten van de arbeidsmarkt in het kader
van personeelsbeleid toelichten.
86 Aspecten van de werkloosheidsproblematiek
toelichten.
• De beroepsbevolking: structuur en evolutie in
België en de EU
• Werkzaamheids- en activiteitsgraad per categorie
berekenen: leeftijd – geslacht – minderheidsgroepen
– sectoren -…
• Participatiegraad
• Invloed actieve bevolking op arbeidsaanbod:
toelichten met statistisch materiaal
• Vraag en aanbod arbeid: factoren
• Knelpuntberoep: begrip en stand van zaken
administratieve/commerciële functies
• Arbeid: wijze samenbrengen vraag en aanbod
• Vraag arbeid en arbeidsproductiviteit: verband
• Arbeidsproductiviteit: verhogende en verlagende
factoren
• Arbeidsproductiviteit: invloed op kostprijs en
ondernemingsresultaat aantonen
• Werkloosheidscijfers opzoeken en interpreteren
• Werkloosheidsuitkering: formaliteiten en voorwaarden
• Werkloosheidsvergoeding opzoeken
• Wachtgelduitkering en kinderbijslag voor
schoolverlaters
• Verplichtingen als werkloze
• Werkloosheid voorkomen: maatregelen
• Werkloosheid bestrijden: maatregelen
• Tewerkstellingsmaatregelen: aanwervingsmogelijkheden
moeilijk te plaatsen werkloze
3de graad tso 41
Handel D/2011/7841/008

DIDACTISCHE WENKEN
Bij dit onderdeel kan je perfect aansluiten op de leefwereld van de leerlingen: hun vakantiejob, weekendwerk…
Een klasgesprek rond het thema arbeidsmotivatie is hier op zijn plaats. Waarom wil je werken? Waarom
moet je werken? Tijdens de lessen godsdienst kan de ethiek van werken behandeld worden.
Er is heel wat statistisch materiaal beschikbaar: http://ecodata.mineco.fgov.be/. Leerlingen kunnen deze cijfers
exporteren in het rekenbladpakket en grafieken maken – vergelijken met cijfergegevens andere landen
(EU)/regio’s in België en zo de verschilpunten aanduiden met deze landen/regio’s. Dit kan ook als je ook de
website van Europa of van de wereldbank bekijkt. Hieraan besteed je maximaal twee lesuren.
Op de website van de VDAB is een ruim aanbod van statistieken, informatie, recente artikels en dossiers over
tewerkstelling. Op dezelfde website vind je informatie over knelpuntberoepen. De definitie van een knelpuntberoep
kan je er ook terugvinden. Specifiek voor de administratieve beroepen vind je op de website van het
sociaal fonds PC 218 informatie over knelpuntberoepen in de administratieve sector.
De problematiek van knelpuntberoepen kan hier in Europese context geplaatst worden.
Door het verdwijnen van de grenzen, het gelijkschakelen van diploma’s enz. kan dit een interessant item zijn
om over de talen en landsgrenzen heen een aantal zaken in een breder kader te plaatsen. Hier kunnen alle
vreemde talen perfect bij aansluiten.
Dit onderdeel van de leerstof heeft ook raakpunten met de jaarrekening. De leerlingen kunnen er de personeelskost
vergelijken met de totale kost en de omzet. In het deel ‘sociale balans’ kan je nagaan wie er wordt
tewerkgesteld, of er voordelen werden toegekend bij de tewerkstelling van bepaalde personeelsleden, of je
het volgen van bijkomende opleidingen stimuleert … De jaarrekening komt expliciet aan bod in hoofdstuk 3
‘De boekhouding als beleidsinstrument’ van deel 3.
Bij de bespreking van de VDAB zorgen we ervoor dat de leerlingen duidelijk het onderscheid zien tussen de
VDAB, de Vlaamse Dienst voor arbeidsbemiddeling en beroepsopleiding en de RVA, de overheidsinstelling
die waakt over de toekenning van werkloosheidsvergoedingen en bijgevolg ook controlerend optreedt.
De leerlingen kunnen berekenen welk voordeel werken biedt ten opzichte van niet-werken. Zij stellen ook vast
dat, naargelang de situatie (alleenstaand – samenwonend - ..) men meer of minder vervangingsinkomen
krijgt. Hier kan een discussie gevoerd worden i.v.m. lage lonen – sociale vergoedingen. Daarbij stellen ze ook
vast dat de vergoedingen dalen naargelang ze langer werkloos zijn.
Het berekenen van de werkloosheidsvergoedingen leent zich uitstekend tot de link met het beschikbaar inkomen
en de besteding ervan. Leerlingen kunnen hier even narekenen of ze met deze vergoeding de dagdagelijkse
uitgaven zouden kunnen financieren (budgetbeheer). Een interessant voorbeeld vind je op de website
van het OCMW van Antwerpen (http://ocmw.antwerpen.be).
Het probleem van de langdurig werklozen kan aan bod komen (actuele teksten). Leerlingen gaan na hoe men
terug in het arbeidscircuit geraakt. Via de informatie op internet en in de teksten (en voordrachten) zien ze in
hoe belangrijk het is om een diploma te behalen en een opleiding te hebben genoten. Tevens zullen ze vaststellen
dat levenslang leren vaak een must is, wil men blijven functioneren in de maatschappij. Het probleem
van ‘schoolmoeheid’ – laaggeschoolden – kan hier ook aangehaald worden. Ook de problematiek ‘vrij hoge
werkloosheidsuitkeringen’ tegenover het salaris/loon van een beginnend arbeider/bediende is hier op zijn
plaats.
42 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Bronnen
http://vdab.be
http://ecodata.economie.fgov.be/nl/
www.worldbank.org
http://europa.eu/index_nl.htm
http://ec.europa.eu/index_nl.htm
www.vlaanderen.be/
www.sfonds218.be/ (knelpuntberoepen in de administratieve sector)
10.2 De organisatiestructuur en bedrijfscultuur van een onderneming
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
87 Diverse aspecten van het begrip bedrijfscultuur
toelichten.
88 De personeelsgegevens in een databank
weergeven.
89 De verschillende afdelingen van een
bedrijf in de vorm van een organogram
elektronisch weergeven en binnen
het organogram de commerciële
afdeling situeren.
90 Voorbeelden geven van de meest
voorkomende organisatiestructuren.
DIDACTISCHE WENKEN
• Bedrijfscultuur: begrip
• Vormen van bedrijfscultuur: machtscultuur,
rolcultuur, taakcultuur, persoonscultuur
• Effect bedrijfscultuur op functioneren
werknemers
• Personeel van verschillende afdelingen
in kaart brengen via een databank gebruik
makend van relaties tussen tabellen
(zoals postcodes, statuten)
• Aanmaken bestandsstructuur en veldeigenschappen
instellen
• Invoeren, wijzigen, verwijderen van
gegevens met actiequery’s
• Filteren gegevens aan de hand van
filter- en selectiequery’s
• Aanmaken formulieren en rapporten
• Organogram: afdelingen met presentatiepakket
(~dlst. 29)
• Organogram: commerciële afdeling
• Lijnorganisatie, lijnstaforganisatie, functionele
organisatie
ICT-
DOELEN
22, 23
22, 23
3de graad tso 43
Handel D/2011/7841/008
25
25
24, 26
Dit is enerzijds een herhaling van de leerstof 2de graad, anderzijds een uitdieping. Hier gaan we vooral na
welke plaats de commercieel bediende in de organisatiestructuur heeft en wat daarvan de consequenties zijn.
Daarna gaan we verder in op bepaalde functies: van leiders tot uitvoerders, werken in teamverband…
Heel wat van de doelstellingen kunnen gerealiseerd worden via de geïntegreerde proef, stage(onderne-ming),
peterschapsproject, minionderneming, oefenfirma, leeronderneming, businessgames, teambuilding… Dit

stukje leent zich uitstekend om het peterschapsproject verder uit te werken. De relatie, reeds opgebouwd in
de 2de graad, kan nu verder worden gezet. Ook hier ga je best uit van actuele teksten en/of websites, niet
enkel van ondernemingen, maar ook van andere organisaties.
De leerlingen kunnen hier een sjabloon uitwerken, dat ze verder gebruiken voor het aanmaken van rapporten,
verslagen… Op basis van een bestandsstructuur kunnen de leerlingen een aantal records toevoegen aan de
databank (de databank kan een standaard aantal records bevatten). Daarna kunnen relevante formulier- en
rapportoefeningen (met inbegrip van etiketten) gemaakt worden. De databank dient hiervoor voldoende groot
te zijn.
Een voorbeeld in verband met info bedrijfscultuur van een bepaalde onderneming vind je op:
www.vacature.com
Via de website http://www.o-twee.be/bedrijfsdocs/default.asp kan je een organogram van onder andere volgende
bedrijven downloaden: AMI Semiconductor, Bank van Breda, Beddeleem, Bekaert – staalsector,
EDS, Gaselwest, Pidpa, REO Veiling, Roularta, Solvay , VTI Tielt. De leerlingen krijgen zo inzicht in de opbouw
van een organogram. Ze kunnen diverse organogrammen vergelijken.
Diverse organogrammen kunnen met een presentatiepakket aangemaakt worden.
10.3 De arbeidsovereenkomst
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
91 De wetgeving i.v.m. arbeidsovereenkomst
toelichten.
92 Het begrip outplacement situeren en
bespreken.
93 Analyseren welke elementen uit de
CAO een directe invloed hebben op
• Elementen arbeidsovereenkomst: verplichtingen
werkgever – werknemer -
loon - werk - arbeid - gezag - arbeidsreglement
- bescherming van het loon –
loonuitbetaling
• Arbeidsovereenkomst voor onbepaalde
duur: voorbeeld
• Arbeidsovereenkomst voor bepaalde
duur: voorbeeld
• Arbeidsovereenkomst met proefbeding:
voorbeeld
• Arbeidsovereenkomst voor studenten:
voorbeeld
• Arbeidsovereenkomst interimarbeid:
voorbeeld
• Arbeidsovereenkomst voor bedienden
en arbeiders: analyseren en vergelijken
op vlak van proefperiode, wettelijke
verplichtingen bij het afsluiten, proefbeding,
schorsing en einde.
• Arbeidsovereenkomst interimarbeid
analyseren en verschilpunten met arbeidsovereenkomst
rechtstreeks afgesloten
met de werkgever aanduiden.
• Schorsingsgevallen uit arbeidsreglement:
ziekte – ongeval – zwangerschapsverlof
– verlof om dwingende
reden – kort verzuim – tijdskrediet - ….
+ modaliteiten vergoedingen voor twee
gevallen
• Outplacement
• Collectieve arbeidsovereenkomsten
• Paritaire comités
ICT-
DOELEN
44 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
de arbeidsovereenkomst van de
werknemer.
94 Het loonniveau voor een commercieel
bediende in een bepaalde sector opzoeken
aan de hand van de loonschalen
en vergelijken met het loonniveau
van dezelfde commercieel bediende,
tewerkgesteld in een andere sector.
95 De kinderbijslag berekenen aan de
hand van diverse opgaven.
96 Diverse aspecten van het begrip solliciteren
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Arbeidsduur
• Loonschalen
• Loonniveau
• Kinderbijslag: berekening
• Jobkanalen: VDAB, interimkantoren,
selectiekantoren, kranten, eigen website,
gespecialiseerde bladen, persoonlijke
contacten en relaties …
• Uitzendarbeid: organisatie en taken
interimkantoor
• Administratief-commercieel bediende:
analyse personeelsadvertentie
• Solliciteren: criteria, wijzen, sollicitatiebrief
schrijven, curriculum vitae schrijven,
online solliciteren, taken selectiekantoor,
selectieproeven analyseren,
sollicitatiegesprek voorbereiden en voeren,
rechten en plichten sollicitant analyseren,
eigen profielanalyse (sterke/zwakke
kanten) maken
ICT-
DOELEN
De leerlingen krijgen in dit leerplanonderdeel de juridische basis van ‘Sociale Wetgeving’. Vanuit deze lessen
zullen de leerlingen een aantal juridische begrippen meedragen waardoor ze in de toekomst ook gemakkelijker
bepaalde moeilijke teksten kunnen lezen. Het is aan te raden hen een lijst te laten opmaken met de voornaamste
termen en deze te laten klasseren in een map, naast teksten en documenten in verband met de
leerstof.
Hier kan gevraagd worden zelf een arbeidsovereenkomst mee te brengen. Heel wat leerlingen verrichten
weekendwerk en/of een vakantiejob. Vertrekkend vanuit deze overeenkomst heb je automatisch heel wat
meer betrokkenheid. Deze overeenkomst kan ook gebruikt worden om het begrip loonniveau uit te leggen.
Voorbeelden van arbeidsovereenkomsten vind je op:
· websites van de erkende sociale bureaus en interimkantoren;
· www.o-twee.be;
· www.meta.fgov.be: ook voor regelgeving in verband met CAO’s en paritair comités;
· www.groupes.be: ook voor minimumloonschalen van elke sector.
Je kan leerlingen laten uitzoeken hoeveel hun brutoloon zou bedragen als ze na de derde graad Handel als
administratief-commercieel medewerker tewerkgesteld worden in een bepaalde sector. Dit brengt hen realiteitszin
bij. Bij de berekening van het nettoloon, kan je de link leggen naar budgetbeheer. Op praktisch alle
websites van de erkende sociale secretariaten (ADMB, Acerta , Groep S, Hulp Der Patroons - HDP, Partena,
SD Worx, Seco-M, Sofim…) heb je bovendien een berekeningsblad om van een brutoloon het nettoloon te
berekenen.
3de graad tso 45
Handel D/2011/7841/008
1, 2

In verband met interimarbeid vind je op de website van de overkoepelende organisatie Federgon
(www.federgon.be) heel wat informatie in verband met interimarbeid: cijfers, juridische elementen, overzicht
interimkantoren. De voornaamste interimkantoren vind je op de website van VDAB:
http://vdab.be/verkenner/werk_interim.shtml
Bij het deel ‘solliciteren’ is het belangrijk dat de leerlingen veel ‘doen’! Je werkt best samen met je collega’s
van Nederlands, Frans, Engels en Duits. Leerlingen moeten immers vaak ook solliciteren in het Frans en/of
Engels en/of Duits. De websites van VDAB, interimkantoren, Vacature, O2
(zie http://www.o-twee.be/02/default.asp) bieden echte vacatures en selectieproeven aan. Je kan de leerlingen
enkele advertenties laten opzoeken via de websites van bedrijven, instellingen, VZW’s, maar ook via de
kranten en weekbladen. Je kunt de leerlingen laten solliciteren in het kader van hun job in minionderneming,
oefenfirma, leeronderneming, ondernemingsspel, stagebedrijf… Zorg ervoor dat de leerlingen bij de sollicitatie
heel goed weten waarvoor ze solliciteren én welk loon en andere voorwaarden ze kunnen verwachten. Informeer
in de schoolomgeving naar bedrijven die proefsollicitaties doen.
10.4 Het sociaal secretariaat
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
97 Aspecten en taken van een erkend
sociaal secretariaat toelichten
98 Een database exporteren naar een
rekenblad; vervolgens een loonberekening
maken in het rekenblad, gebruik
makend van functies.
99 De loonbrief en loonstaat controleren
op correctheid en de boeking verrichten
in het diversendagboek.
100 De beheerskosten van het sociaal
secretariaat boeken.
101 De betaling van nettoloon, RSZ en
bedrijfsvoorheffing boeken.
102 De totale loonkost afleiden uit de
boekhouding.
DIDACTISCHE WENKEN
• Rol en nut erkend sociaal secretariaat:
Administratieve ontlasting werkgever,
correcte berekeningen, correcte documenten,
juiste afhandeling ontslagprocedures,
aanwerfprocedures…
• Functie documenten bij indiensttreding
• Brutobezoldiging – RSZ werknemer en
werkgever – bedrijfsvoorheffing – totale
personeelskost verklaren aan de hand
van ingevulde documenten – begrip
‘loongap’ (verschil bruto-netto)
• Functie loonopgave, loonbrief, loonstaat,
Dimona-aangifte en verklaring
ingevulde documenten
• Sociale documenten: factuur, fiscale en
sociale fiches, individuele rekening
• Exporteren database, loonberekening,
functies in rekenblad
• Boekhoudkundige verwerking eenvoudige
loonstaat en de factuur
• Boekhoudkundige verwerking beheerskosten
sociaal secretariaat
• Boekhoudkundige verwerking betalingen
nettoloon, RSZ en bedrijfsvoorheffing
• Boekhouding en totale loonkost
ICT-
DOELEN
10, 11, 12,
13, 17, 18,
20
46 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Je kan het best een vertegenwoordiger van een erkend sociaal secretariaat uitnodigen op school. Dit kan hier
zeer nuttig zijn: je krijgt volledige en actuele informatie.
96-98 De leerlingen boeken deze documenten in een professioneel boekhoudpakket.
3de graad tso 47
Handel D/2011/7841/008

DEEL 2: Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve
verrichtingen
1 Werkplanning en communicatie in een administratieve omgeving
(25 u)
1.1 Werkplanning
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
103 Aspecten van het begrip werkplanning toelichten.
104 Enkele tips formuleren over assertief gedrag
op het werk en aantonen dat agressiviteit
moet vermeden worden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Werkplanning: nut
• Elektronische agenda: toepassing
• Het principe van Pareto: voorbeeld
• Opstellen prioriteiten
• Invloeden op de werkplanning: interne klok en
energiepatroon
• Omgaan met stress, positieve en negatieve
stress
• Vergaderingen: instrument bij werkplanning
• Assertiviteit en agressiviteit
De verschillende items kunnen aangebracht worden door het aanbieden van allerlei teksten, waarrond individueel
of in groep kan gewerkt worden. Hier kunnen ook allerlei testen gemaakt worden.
Enkele voorbeelden:
• test timemanagement: www.vacature.com
• stresstest: www.vacature.com - www.managersonline.nl
www.intermediair.nl/html/tests/stresstest/index.html
• test assertiviteit: http://www.leren.nl/cursus/sociale-vaardigheden/assertiviteit/verder-lezen.html
De stresstest kan ook in het Frans, Engels en Duits ingevuld worden. Er zijn heel wat interessante tests in het
Duits op http://www.testedich.de, zoals de Stresstest http://www.testedich.de/tests/stresstest.php3. Hier kan
vakkenoverstijgend met Frans, Engels en Duits samengewerkt worden.
Deze verschillende zaken kunnen tegelijkertijd toegepast worden in het kader van een minionderneming,
oefenfirma, leeronderneming of een ander project. Belangrijk daarbij is dat iedere leerling de kans krijgt om
met zoveel mogelijk taken in aanraking te komen, waarbij men leert omgaan met werkplanning, assertiviteit
en stress.
48 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

1.2 Administratieve omgeving
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
105 Het onderscheid maken tussen een cellenkantoor
en een landschapskantoor, waarbij telkens
enkele voor- en nadelen bij de beide indelingen
worden geformuleerd.
106 Een ergonomische houding aannemen bij het
werken achter een computer.
107 Een aantal ‘administratieve’ attitudes toelichten.
108 De verschillende klasseermethodes toepassen
voor geprinte en digitale documenten.
109 De computerapparatuur en -programmatuur
binnen een administratieve omgeving schetsen.
110 De begrippen ‘mobile office’ en ‘telewerken’
uitleggen met enkele voorbeelden en enkele
voor- en nadelen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Cellen- en landschapskantoor
• Ergonomie
• Voorkomen verspilling (bijvoorbeeld papier)
• Milieuvriendelijkheid (gebruik kantoormaterialen)
• Orde en netheid
• Documenten: klasseren
• Inventarisatie hardware en software
• Mobile office/telewerken: technischorganisatorisch
vlak en maatschappelijkeconomisch
vlak
105-110 Creativiteit moet vaak aangewakkerd worden bij leerlingen. Het kan dan ook wenselijk zijn om
leerlingen zelf eens een kantoor te laten ontwerpen. Daarbij is de kantoorplanner van IKEA
zeer geschikt, omdat bij het inrichten van het kantoor hier ook telkens de kostprijs kan geraadpleegd
worden.
Deze kantoorplanner kan men downloaden op de volgende website:
http://www.ikea.com/ms/nl_BE/rooms_ideas/office/download.html
Het omschrijven van de kantooromgeving op school of op de stageplaats, waarbij telkens
voor- en nadelen geformuleerd worden, kan eveneens een nuttige toepassing betekenen.
106 Via www.kinnarps.be en www.ergonomienet.nl kan je nuttige tips over ergonomie bekomen.
107 Een praktisch voorbeeld hierbij is het omgaan met printpapier in de computerklas.
108 Deze doelstelling kan toegepast worden in het kader van een minionderneming, oefenfirma… Voor
digitale documenten kan een digitale mappenstructuur aangelegd worden.
3de graad tso 49
Handel D/2011/7841/008

1.3 Efficiënte communicatie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
111 Aspecten van het begrip communicatie
toelichten en toepassen.
112 Het uitwerken van een huisstijl met
allerlei afspraken over taal en stijl.
113 Via elektronische post berichten verzenden,
ontvangen en beheren.
114 Mailing opmaken en versturen aan de
hand van gegevensbestanden aangemaakt
in diverse pakketten.
115 Het nut van compressie en zelfextractie
voor het verzenden van grote bestanden
inzien. Bestanden leren comprimeren,
decomprimeren en zelfextraherend
maken.
116 Het belang van beveiliging en bewaren
van gegevens toelichten.
117 In het kader van de communicatiestrategie
van de eigen minionderneming,
oefenfirma of een ander project een
eenvoudige statische website aanmaken.
DIDACTISCHE WENKEN
• Externe en interne communicatie: stijl
• Belang interne communicatie
• Interne communicatie: oversten en
ondergeschikte personen
• Communicatiemogelijkheden beschrijven
en toepassen: telefoon, post, elektronische
post, elektronisch bankieren,
computerfaxen, …
• Communicatieontwikkelingen: webfoon,
videoconferentie…
• E-mailetiquette: taalgebruik, grootte
bestanden
ICT-
DOELEN
• Huisstijl 2, 3, 7
• Elektronische post: basishandelingen,
mappen, distributielijsten
• Mailing 2
• Comprimeren, decomprimeren, zelfextractie
• Beveiligen en bewaren gegevens
• Website 35
De toepassing van deze efficiënte communicatie kan gebeuren in het kader van een eigen project (minionderneming,
oefenfirma, leeronderneming...). Leerlingen leren er dat niet alle communicatiemiddelen altijd en
overal kunnen gebruikt worden: heel veel communicatie verloopt vandaag via e-mail, maar misschien kan dit
niet altijd. Het valt ook op dat leerlingen in het begin vaak bang zijn om te telefoneren, zeker wanneer dit moet
gebeuren in een vreemde taal. Een aantal rollenspelen zou hen over deze drempel heen kunnen helpen. De
leerlingen dienen efficiënt te kunnen communiceren in de verschillende talen: vakoverstijgend samenwerken
met Frans, Engels en Duits is hier dus aangewezen.
50 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Specifieke onderhandelingstechnieken worden aangereikt in deel 3 (3.4 Commercieel beleid). Als inleiding
kan men hier ook al eens zijn mogelijke eigen stijl van onderhandelen testen. Een voorbeeld van dergelijke
test kan je vinden op de volgende website: http://www.testjegedrag.nl/ . Misschien kan het nuttig zijn om op dit
website-adres ook een test te maken hoe men omgaat met conflictsituaties.
Ten gevolge van de snelle evolutie binnen de informatica zal er geen gebrek zijn aan nieuwe tendensen en
ontwikkelingen in computerapparatuur en in de wijze waarop deze de diverse kantooromgevingen wijzigen.
Een voorbeeld hiervan is e-fax. Via je mailbox kan je gratis faxen ontvangen. Meer info vind je op
www.efax.com. Men dient voldoende aandacht te hebben voor de actualiteit, onder meer via vakliteratuur.
Binnen deze context kan het klasseren praktisch toegepast worden. Doelgerichte bedrijfsbezoeken zijn een
zeer waardevolle werkvorm om nieuwe tendensen en ontwikkelingen te bestuderen. Deze werkvorm vereist
echter een degelijke voorbereiding, waarbij met het bedrijf nauwkeurige en specifieke afspraken worden gemaakt
over datgene waarmee men wil kennismaken. Het is eveneens noodzakelijk een grondige nabespreking
te houden.
1.4 Taakomschrijving van een commercieel-administratief bediende
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
118 Nauwkeurig de taken omschrijven van een
commercieel-administratief bediende.
119 Aspecten van de begrippen ‘persoonlijke levenssfeer’
en ‘auteursrecht’ toelichten
DIDACTISCHE WENKEN
• Commercieel-administratief bediende: taken
• Reglementering verwerking persoonsgegevens
• Wet op de privacy: gebruik persoonsgegevens
door derden
• Auteursrechterlijke bescherming gegevens:
wetgeving en respect ook bij verkregen info via
internet
• Internet: informatie zoeken, raadplegen en kritisch
beoordelen
Via het aanreiken of opzoeken van allerlei vacatures, kunnen leerlingen zelf ontdekken wat de exacte taak
van een commercieel-administratief bediende inhoudt. Naargelang de klassituatie kan dit individueel of in
groep gebeuren. Daarbij kan ook even stilgestaan worden waar de commercieel-administratief bediende zich
precies bevindt in het organogram van een onderneming. Daarnaast kan verder ingegaan worden op specifieke
taken van een commercieel-administratief bediende, waarbij die taken ook geïntegreerd worden in het
eigen project (minionderneming, oefenfirma…).
3de graad tso 51
Handel D/2011/7841/008

2 Flowcharts en procedures (8 u)
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
120 Het begrip flowcharting definiëren. • Flowcharting: definitie
121 Het doel van flowcharts binnen de
onderneming omschrijven.
122 Aan de hand van een voorbeeld duidelijk
maken dat stroomschema’s
worden opgesteld volgens vooraf
vastgelegde symbolen.
123 Een goederen- en documentenstroom
aan de hand van een flowchart uittekenen,
zowel voor aankoop bij een leverancier
als voor verkoop aan een
klant, met een autovormentoepassing.
DIDACTISCHE WENKEN
• Doel flowcharts: doorlooptijdverkorting,
vereenvoudiging en verduidelijking, betere
communicatie, stimuleren van
groepswerk, systematisch en nauwkeurig
werken, kortere en duidelijkere procedures,
kwaliteitsverbetering
• Stroomschema’s volgens vastgelegde
symbolen
• Goederen- en documentenstroom:
flowchart aankoop en verkoop
ICT-
DOELEN
120 Voor leerlingen is het vermogen tot analyse en synthese een zeer belangrijke vaardigheid. Het opstellen
van een flowchart is hiervan een concrete toepassing. Zij leren immers hierbij tekst in een structuur
te gieten. De leerlingen kunnen zelf op zoek gaan naar voorbeelden van flowcharts in de onderneming.
Zij zijn niet verplicht deze te zoeken binnen de voorraadadministratie.
122 Je kan proberen via bedrijfscontacten een flowchart van een bedrijf te bemachtigen om het praktijkgericht
gehalte van deze doelstelling te verhogen. In bijlage 10.1 vind je een voorbeeld van een Data
Flow Diagram (DFD) van aan- en verkoop van/aan de leverancier/klant. Deze flowchart is een mogelijke
vorm om de documentenstroom bij aankoop van de leverancier/verkoop aan de klant op een
overzichtelijke manier voor te stellen. Zij is geenszins volledig en kan nog verder verfijnd worden. De
gebruikte symbolen zijn zeker niet standaard en kunnen verschillen naargelang het specifiek gebruik
van deze schema’s. Met de optie ‘autovormen’ kan deze doelstelling gerealiseerd worden met een
tekstverwerkingspakket. Zowel van een aankoop als van een verkoop vind je een voorbeeldflowchart
op http://handel.vvkso.net in het onderdeel ‘3de graad Handel’.
52 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
3

3 Btw-reglementering en facturatie (16 u)
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
124 Aspecten in verband met de btw en de btwaangifte
toelichten.
125 Het ‘btw-rekeninguittreksel’, de ‘btwklantenlijst’
en de ‘ICL-kwartaalopgave’ verklaren
en interpreteren.
DIDACTISCHE WENKEN
• Btw: belastingen op het verbruik
• Btw-systeem: van producent tot consument aan
de hand van een schema
• Btw-aangifte: elementen
• Analyse aankoopverrichtingen in de btwaangifte:
Belgische aankoopfactuur handelsgoederen,
diensten en diverse goederen, bedrijfsmiddelen,
ontvangen creditnota’s, werken
in onroerende staat, intracommunautaire verwervingen,
invoer uit niet-EU-landen, gemengde
aankopen, niet-aftrekbare btw
• Analyse verkoopverrichtingen in de btwaangifte:
Belgische verkoopfactuur handelsgoederen,
werken in onroerende staat, uitgereikte
creditnota’s, intracommunautaire leveringen,
uitvoer naar niet-EU-landen
• Btw-maandaangifte en btw-kwartaalaangifte:
invullen aan de hand van cijfergegevens van
bovenvermelde documenten met specifiek administratief
softwarepakket
• Periodieke btw-verplichtingen (aangifte en betalingen)
toelichten op een tijdsas
• Btw-rekeninguittreksel, btw-klantenlijst en ICLklantenlijst
Een aantal doelstellingen, vermeld in dit deel, werden in de tweede graad Handel in het vak Bedrijfseconomie
reeds bestudeerd. In de derde graad beschouwen we dit deel (zeker voor de gewone instromers uit de tweede
graad Handel) enerzijds als een herhaling en opfrissing (ondermeer een aantal ‘Belgische’ verrichtingen),
anderzijds als een aanvulling en een uitdieping.
Voor de leerlingen die uit een andere studierichting komen, is dit wellicht een eerste kennismaking met het
thema. In dit geval werk je best gedifferentieerd.
De roosters van de btw-aangifte die bestudeerd worden, zijn: 01/ 02 / 03 / 45 / 46 / 47 / 48 / 49 / 81 / 82 / 83 /
84 / 85 / 86 / 87 / 54 /55 / 56 / 57 / 63 / 59 / 64 / 71 / 72. Het is belangrijk dat de leerlingen een link leren leggen
tussen enerzijds de boeking en de nummers van het aangifterooster.
Beperk de boekingen over de aankoop- en verkoopverrichtingen tot twee per soort. De boekingen gebeuren
in een professioneel boekhoudpakket.
3de graad tso 53
Handel D/2011/7841/008

4 Aankoopadministratie en boekhoudkundige verwerking (45 u)
De leerplandoelstellingen van dit deel worden best gerealiseerd in samenhang met hoofdstuk 4
‘Commercieel beleid’ uit deel 3.
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
126 Een (eenvoudig) leveranciersbestand creëren
met behulp van een specifiek administratief
softwarepakket.
127 Gegevens omtrent de leveranciers opvragen,
toevoegen, wijzigen, schrappen in een bestaand
realistisch leveranciersbestand.
128 De elementen bij een aankoopverrichting benoemen
en berekenen.
129 Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een aankoopverrichting.
130 De factuurvoorwaarden, aangebracht door
een leverancier, analyseren en beoordelen.
131 De verschillende betalingswijzen op reële
wijze uitvoeren.
132 Betalingen uitvoeren in vreemde munten, mét
eventuele wisselkoerswijzigingen bij aankoopverrichtingen
en verkoopverrichtingen.
133 De aankoopverrichtingen en betalingen boeken
in het systeem van dubbel boekhouden.
DIDACTISCHE WENKEN
• Leveranciersbestand: aanmaak
• Leveranciersbestand: records opvragen, toevoegen,
verwijderen en wijzigen
• Elementen bij aankoopverrichting: kortingen,
verpakkingen, btw...
• Aankoopverrichting: communicatie via mail,
telefoon, brief…
• Aankoopfactuur: voorwaarden
• Betalingen uitvoeren: papier, digitaal (inclusief
IBAN en BIC)
• Betalingen uitvoeren: vreemde munten
• Aankoopverrichtingen boeken
Een aantal doelstellingen, vermeld in dit deel, werden in de tweede graad Handel (in het vak bedrijfseconomie)
reeds bestudeerd. In de derde graad beschouwen we dit deel (zeker voor de gewone instromers uit de
tweede graad Handel) enerzijds als een herhaling en opfrissing, anderzijds als een aanvulling en een uitdieping.
Voor de leerlingen die uit een andere studierichting komen, is dit wellicht een eerste kennismaking met het
thema. Je werkt hierbij best gedifferentieerd.
We streven ernaar dat de uitwerking van dit leerplanonderdeel steeds erg PRAKTISCH gebeurt, de klemtoon
ligt hier op het uitvoeren, het ‘DOEN’.
De vaardigheden, na te streven in dit deel, worden steeds bereikt via een authentieke, reële bedrijfssimulatie.
In de bedrijfspraktijk vindt dit proces meestal plaats via een geautomatiseerd systeem van gegevensbeheer,
ook in de klas streven we dit na. Dit gebeurt het best via een specifiek administratief softwarepakket waarvan
het boekhoudsoftwarepakket een onderdeel is.
Een uitgebreide case, vertrekkend vanuit een spilbedrijf is één van de mogelijkheden. Uiteraard komen deze
leerstofonderdelen ook ruimschoots aan bod in die werkvormen waarin realistische simulaties worden gehanteerd:
oefenfirma, minionderneming…
54 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Het werkmiddel ‘flowchart’ is uiterst geschikt om de onderlinge verbanden te verklaren tussen de verrichtingen
en aldus de documentenstroom in beeld te brengen.
130 De leerlingen worden aangespoord om voortdurend de gegevens en de bedragen van de documenten,
in de opeenvolgende fasen (bestelling, levering, factuur...), onderling te controleren en (indien
nodig) eventueel actie te ondernemen ter verbetering.
Bij de aankopen worden de documenten van de leveranciers NIET opgesteld door de leerlingen. Documenten
van buitenlandse leveranciers kunnen in de vakken Frans, Engels en Duits bestudeerd worden.
5 Verkoopadministratie en boekhoudkundige verwerking (45 u)
De leerplandoelstellingen van dit deel worden best gerealiseerd in samenhang met hoofdstuk 4
‘Commercieel beleid’ uit deel 3.
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
134 Een (eenvoudig) klantenbestand creëren met
behulp van een specifiek administratief softwarepakket.
135 Gegevens omtrent de klanten opvragen, toevoegen,
wijzigen, schrappen in een bestaand
realistisch klantenbestand.
136 De elementen bij een verkoopverrichting benoemen
en berekenen.
137 Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
138 Een spontane offerte opstellen voor bestaande
en potentieel nieuwe klanten.
• Klantenbestand: aanmaak
139 Een offerte opstellen op vraag van een klant. • Gewone offerte
140 Een bestaand verkoopcontract analyseren,
verklaren, toelichten en beoordelen.
141 Een aantal factuurvoorwaarden voor een klant
opstellen aan de hand van een voorbeeldfactuur.
142 Een verkoopverrichting verwerken waarbij de
debiteur zijn verplichtingen niet nakomt.
143 De verkoopverrichtingen en inningen boeken
in het systeem van dubbel boekhouden.
• Klantenbestand: records opvragen, toevoegen,
verwijderen en wijzigen
• Elementen bij verkoopverrichting: omzet, kosten,
kortingen, verpakkingen, btw...
• Verkoopverrichting: communicatie via mail,
telefoon, brief… en klachtenbehandeling
• Spontane offerte rekening houdend met vreemde
munten
• Verkoopcontract: analyseren, verklaren, toelichten
en beoordelen
• Factuurvoorwaarden opstellen
• Niet nakomen verplichtingen: herinneringsbrief/
aanmaning tot betalen/juridische stappen/deurwaardersexploot
/ incassokantoor/werken
via factoringmaatschappij…
• Verkoopverrichtingen: boeken
3de graad tso 55
Handel D/2011/7841/008

DIDACTISCHE WENKEN
Het commerciële aspect is hier zeer belangrijk. Verschillende werkvormen kunnen dit ondersteunen: rollenspelen,
een commercieel medewerker als gastspreker, een reële commerciële omgeving bezoeken met de
klas. Uiteindelijk dienen de leerlingen zelf commerciële gesprekken te voeren in opvolging van de eenvoudige
verkoopgesprekken uit de 2de graad Handel.
Een aantal doelstellingen, vermeld in dit deel, werden in de tweede graad Handel (in het vak bedrijfseconomie)
reeds bestudeerd. In de derde graad beschouwen we dit deel (zeker voor de gewone instromers uit de
tweede graad Handel) enerzijds als een herhaling en opfrissing, anderzijds als een aanvulling en een uitdieping.
Voor de leerlingen die uit een andere studierichting komen, is dit wellicht een eerste kennismaking met het
thema. In dit geval werk je best gedifferentieerd.
Streef ernaar dat de uitwerking van dit leerplanonderdeel steeds erg PRAKTISCH gebeurt, de klemtoon ligt
hier op het uitvoeren, het ‘DOEN’.
De vaardigheden, na te streven in dit deel, worden steeds bereikt via een authentieke, reële bedrijfssimulatie.
In de bedrijfspraktijk vindt dit proces meestal plaats via een geautomatiseerd systeem van gegevensbeheer,
ook in de klas streven we dit na. Dit gebeurt best via een specifiek administratief softwarepakket, waarvan het
boekhoudsoftwarepakket een onderdeel is.
Een uitgebreide case, vertrekkend vanuit een spilbedrijf is één van de mogelijkheden. Uiteraard komen deze
leerstofonderdelen ook ruimschoots aan bod in die werkvormen, waarin realistische simulaties worden gehanteerd:
oefenfirma, minionderneming …
Het werkmiddel ‘flowchart’ is uiterst geschikt om de onderlinge verbanden te verklaren tussen de verrichtingen
en aldus de documentenstroom in beeld te brengen.
136-140 De leerlingen worden aangespoord om voortdurend de gegevens en de bedragen van de documenten
in de opeenvolgende fasen (bestelling, levering, factuur…), onderling te controleren en
(indien nodig) eventueel actie te ondernemen ter verbetering.
138-139 Voor sommige producten wordt de verkoopprijs bepaald (= opgelegde prijzen), voor de meeste
producten zullen de leerlingen de verkoopprijs zelf moeten berekenen. In deze doelstellingen komen
zowel zakelijk-communicatieve als commerciële aspecten aan bod: het opstellen van de offerte
met berekening van de verkoopprijs en het opstellen van de verkoopsvoorwaarden. Dit laatste
kan in het Nederlands en een moderne vreemde taal gebeuren.
Bij de verkopen worden ‘ONZE’ documenten, bestemd voor de klanten, WEL opgesteld door de leerlingen
zelf.
56 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

6 Voorraadadministratie (16 u)
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
144 De elementen van voorraadadministratie
en voorraadtechnieken toelichten en toepassen.
145 De voorraadadministratie bijhouden aan de
hand van een boekhoudpakket.
DIDACTISCHE WENKEN
• Voorraadadministratie: technische en economische
voorraad, minimum- en maximumvoorraad,
veiligheidsbuffer, optimale en minimale bestelgrootte,
bestelmoment, leveringstermijn
• Optimale bestelhoeveelheid: berekening
• Bestelsystemen: vaste bestelhoeveelheid en vast
bestelmoment en toepassing in rekenblad met verschillende
functies
• Inventarisatie van de voorraad: begrip, redenen,
werkwijze
• Waardebepaling van de voorraad: toepassing aan
de hand van het wetboek van vennootschappen
• Waarderingstechnieken: geïndividualiseerde
waarde, fifo, lifo, gewogen gemiddelde
• Waarderingstechnieken: invloed resultaat aan de
hand van voorbeeld
• Voorraadwijzigingen: invloed resultaat aan de
hand van voorbeeld
• Waardevermindering voorraad: begrip, oorzaken
en invloed resultaat
• Electronic Data Interchange: begrip
• Voordelen EDI bij commerciële toepassingen: verbeteren
van relatie tussen klanten en leverancier,
verhogen van productiviteit, verlagen van operationele
kost
• Toepassingen gebruik EDI: doorsturen van catalogi
of prijslijsten, bestellingen door klanten, bevestigingen
van bestellingen, leveringsinformatie, facturen
• Voorraadadministratie: boekhoudpakket
De voorraadstrategie binnen commercieel beleid in hoofdstuk 4 behandelt de nieuwe tendensen en ontwikkelingen
van het kostenbeleid en de voorraadfilosofie. In dit hoofdstuk is het de bedoeling om vooraf een aantal
begrippen binnen de voorraadadministratie te verklaren om uiteindelijk te komen tot het bijhouden van de
voorraad aan de hand van een administratief pakket.
De leerlingen kunnen gebruik maken van diverse websites zoals www.accountancy.be en www.cnc-cbn.be
om bepaalde begrippen binnen voorraadwaardering te verduidelijken en verschillende waarderingstechnieken
op te zoeken.
De invloed van voorraadwijzigingen en waardevermindering van de voorraad op het resultaat kan aan de
hand van een boekhoudkundig voorbeeld toegelicht worden.
Een aantal voorbeelden van waardevermindering van de voorraden zijn beschadiging van de goederen, eindereeksen,
economisch of technisch verouderde modellen. De leerlingen kunnen dit lijstje nog verder aanvullen
door opzoekwerk.
Er bestaan meerdere internationale EDI-standaarden die door de bedrijven kunnen gebruikt worden om gegevens
door te sturen. EDIFACT is een veelgebruikte standaard binnen commerciële administratie van bedrijven.
3de graad tso 57
Handel D/2011/7841/008

Aan de hand van een specifiek administratief softwarepakket kunnen leerlingen bovenstaande begrippen
verklaren en toepassingen binnen voorraadbeheer concreet uitwerken. Met behulp van duidelijk omlijnde
opdrachten via bijvoorbeeld het elektronisch leerplatform kunnen ze stap voor stap deze doelstellingen verwerken.
58 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

DEEL 3: Het beleid van een onderneming
1 Sociale zekerheid en verzekeringen (12 u)
1.1 Sociale verstandhouding tussen werkgever en werknemer
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
146 Het belang van een goede verstandhouding
tussen werkgever en werknemer verduidelijken
aan de hand van een voorbeeld.
147 Aantonen dat loonvorming afhankelijk is van
marktwerking (arbeidsmarkt) met uitgebreide
regulering door de overheid en sociale partners.
148 Het sociaal zekerheidsstelsel van België vergelijken
met sociale zekerheidsstelsels van
één land binnen de EU en één land buiten de
EU.
DIDACTISCHE WENKEN
• Verstandhouding werkgever-werknemer
• Overlegorganen op ondernemingsniveau, sectorieel
niveau en nationaal niveau
• Loonvorming: minimumloon, loonnorm, CAO’s,
indexmechanisme
• Sociale zekerheid en globalisering
Rond het thema ‘sociale verstandhouding tussen werkgever en werknemer’ kan je krantenartikels bespreken
die regelmatig verschijnen naar aanleiding van bedrijfsreorganisaties, CAO-besprekingen. Beperk de vergelijking
tussen de sociale zekerheidsstelsels tot ziekte en invaliditeit vanuit het standpunt van de werknemer.
1.2 Het sociaal statuut van de zelfstandige – SVZ en RSZ
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
149 De begrippen ‘zelfstandige’ en ‘schijnzelfstandige’
juridisch toelichten
150 Aspecten van de SVZ en de RSZ toelichten en
toepassen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Zelfstandige – schijnzelfstandige
• Bijdragen en uitkeringen zelfstandige in SVZstelsel
opzoeken en berekenen
• Principe van solidariteit en herverdeling voor
beide stelsels
• Verschillen bijdragen en uitkeringen werknemer
(RSZ) en zelfstandige (SVZ) opzoeken
• Vergelijking RSZ-SVZ: wie sterkst verzekerd?
Inzake berekening van bijdragen of uitkeringen van zelfstandigen kan je gebruik maken van bijdragen- of
uitkeringstabellen, die je vindt op de websites/nieuwsbrieven van sociale kassen (SVMB, VEV, Acerta…). Het
periodieke tijdschrift van SVMB vermeldt telkens opnieuw de actuele gegevens. Je kan de leerling enkele
bijdragen- of uitkeringsberekeningen laten maken met het rekenblad.
Bij de berekeningen van bijdragen en uitkeringen kan je hier het onderscheid maken tussen hoofd- en bijberoep.
3de graad tso 59
Handel D/2011/7841/008

1.3 De verzekeringen van de onderneming
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
151 Begrippen in verband met verzekeringen uitleggen
aan de hand van een courante verzekeringspolis
(bijzondere en algemene voorwaarden).
152 De noodzakelijke bedrijfsverzekeringen in
groepen indelen.
153 Voor één verzekering van elke groep verzekeringen
een bondige voorstelling van (de) het
gedekte risico(‘s) weergeven aan de hand van
een polis.
154 Gelijkenissen opsommen tussen bedrijfsverzekeringen
en privé-verzekeringen.
155 Voor één verzekering van elke groep verzekeringen
kort de premiebepalende elementen
weergeven aan de hand van een polis.
DIDACTISCHE WENKEN
• Polis, premie, verzekeringsnemer, verzekeraar,
verzekerde, verzekeringsbemiddelaar, bijzondere
voorwaarden, algemene voorwaarden
• Aansprakelijkheidsverzekering: BA uitbating,
BA personeel, BA motorvoertuigen
• Zaakschadeverzekeringen: brandverzekering,
machinebreukverzekering
• Inkomens- en levensverzekeringen: persoonlijke
ongevallenverzekering, gewaarborgd inkomen,
hospitalisatieverzekering, overlijdensverzekering,
gemengde levensverzekering
• Gedekte risico(‘s)
• Vergelijking bedrijfsverzekering-privéverzekering
• Premiebepaling in functie van verzekerde kapitalen,
leeftijd verzekerde, bonus-malus… (afhankelijk
van het soort polis)
Het is aangewezen om voor het aanbrengen van de leerstof “verzekeringen” te werken met echte polissen
(de bijzondere voorwaarden, aangevuld met de algemene voorwaarden). Deze geven meteen zicht op de
belangrijke aandachtspunten: verzekeringsnemer, verzekerde, kapitalen, omschrijving van het risico enz.
Het luik verzekeringen leent zich verder uitstekend tot begeleid zelfstandig leren. Vertrekkend van een minionderneming,
oefenfirma of ander project kunnen de leerlingen, bijvoorbeeld per 2, voor elk onderdeel van
het globale verzekeringspakket op zoek gaan naar een passende polis (bij verzekeringsmakelaar, verzekeringsagent,
bank). Het is belangrijk dat zij een beknopt zicht hebben op de geboden dekking (bijvoorbeeld
brandverzekering eigenaar is anders dan de brandverzekering van de huurder) en de premiebepalende elementen
(bijvoorbeeld bonus-malus, leeftijd bestuurder, woonplaats bij een BA auto). Ze kunnen de resultaten
van hun zoekopdracht voorstellen in de klas met een presentatiepakket. Hier is vakoverstijgende samenwerking
nodig met het vak Nederlands en/of de vreemde talen.
Het gedeelte over de autoverzekeringen verdient extra aandacht i.v.m. de belangrijke maatschappelijke context
rond de problematiek van verzekeringen voor jongeren.
Via www.assuralia.be kun je algemene voorwaarden van polissen voor de leerlingen aanvragen.
60 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

2 Fiscaliteit (16 u)
2.1 De rol van de overheid in de economie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
156 De overheid als belangrijke deelcomponent
situeren in de maatschappelijke en economische
context.
157 De rol en de taken van de overheid opsommen,
indelen in categorieën en verantwoorden.
DIDACTISCHE WENKEN
• De overheid in het maatschappelijk leven
• De taken van de overheid: aanbieden collectieve
diensten, inkomensherverdeling
De taken en opdrachten van de (verschillende) overheden kunnen makkelijk worden ‘ontdekt’ via een brainstorming.
De leerlingen reiken de (door hen reeds fragmentair gekende) elementen aan, de leraar vult aan en
structureert. De verschillende overheidsniveaus komen aan bod: Europa, België, Vlaanderen, de provincies
en gemeentes.
Een uiteenzetting door een ambtenaar/verkozene/gemandateerde kan erg verrijkend zijn. Ook een bezoek
aan het Europees/Federaal/ Vlaams Parlement of het bijwonen van een vergadering van de provincie - of
gemeenteraad kan verhelderend werken.
Een échte verkenning (bijvoorbeeld door middel van een fietstocht in de wijde omgeving van de school) van
allerlei overheidsactiviteiten heeft een stimulerend en een versterkend leereffect. Ook een soortgelijke ‘virtuele’
verkenning is erg waardevol. De overheden op alle niveaus beschikken over overvloedig materiaal via hun
websites.
2.2 De begroting van de overheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
158 Aspecten van het begrip ‘Begroting van de
overheid’ toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Inkomsten en uitgaven van de overheid: mechanisme
(inkomsten genereren om uitgaven te
financieren)
• Categorieën van inkomsten en uitgaven
• Begrotingsevenwicht: noodzaak
De uitgaven en inkomsten en begrotingsevenwichten (nationaal, regionaal, provinciaal en gemeentelijk) kunnen
worden ‘ontdekt’ via een brainstorming. De leerlingen reiken de (door hen reeds fragmentair gekende)
elementen aan, de leraar vult aan en structureert. Een digitale verkenning van allerlei cijfermateriaal van de
overheid kan een sterk leereffect hebben. De overheden op alle niveaus beschikken over overvloedig materiaal
op hun websites. Het is belangrijk dat RECENT statistisch materiaal hierbij wordt gehanteerd, wat naar
aanleiding van begrotingsbesprekingen dikwijls uitgebreid in de media aan bod komt.
3de graad tso 61
Handel D/2011/7841/008

2.3 De belastingen van de overheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
159 Verklaren en verantwoorden dat de overheid
op vele wijzen op zoek moet gaan naar financiële
middelen.
160 De belangrijkste categorieën van de belastingen
van de verschillende overheden opsommen
en verklaren.
DIDACTISCHE WENKEN
• De noodzaak aan belastingen
• De indeling van de belastingen: directe en indirecte
belastingen, gemeentebelastingen, heffingen
…
De verschillende categorieën en soorten belastingen van de (verschillende) overheden kunnen worden ‘ontdekt’
via een brainstorming. De leerlingen reiken de (door hen gekende) elementen aan, de leraar vult aan en
structureert.
Een virtuele verkenning van allerlei cijfermateriaal over de fiscaliteit kan veel nuttige (en actuele) info leveren
(websites van de overheden).
Ook dit leerstofonderdeel kan prima worden opgevolgd door middel van het aanleggen van een ‘actualiteitenmap’
over het thema ‘belastingen’.
De leerlingen zouden via dit leerstofdeel moeten inzien dat belastingen ‘zinvol ’ en ‘onmisbaar’ zijn in ons
economisch welvaartsmodel.
2.4 De personenbelasting als loontrekkende
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
161 Aspecten van het begrip ‘personenbelasting
als loontrekkende’ toelichten en toepassen.
DIDACTISCHE WENKEN
• De personenbelasting: noodzaak voor de overheid
• Onderdelen met voorheffingen en eindafrekening
(aanslagbiljet)
• Begrippen ‘inkomstenjaar’ en ‘aanslagjaar’ toelichten
met tijdas
• Aanslagbiljet/aangifteformulier: verklaring overeenstemmende
elementen
• Belastingsaangifteformulier invullen
Deze doelstellingen kunnen gerealiseerd worden aan de hand van een belastingsaangifteformulier om enerzijds
een aantal termen te verklaren en anderzijds een eenvoudige aangifte zelf te doen. Heel wat leerlingen
doen weekendwerk en/of een vakantiejob. In deze context is het belangrijk dat zij vakken 1, 2 en 4 van de
belastingsaangifte kunnen invullen op basis van de fiche 281.10. Financiële instellingen bieden gratis belastingssimulatiesoftwarepakketjes
aan om je belastingen on-line te berekenen. Het ethische aspect is hierbij
zeer belangrijk en kan via een vakoverstijgende samenwerking met het vak Godsdienst gerealiseerd worden.
62 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

2.5 De vennootschapsbelasting
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
162 Aspecten van het begrip vennootschapsbeslasting
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• De vennootschapsbelasting: noodzaak voor de
overheid
• Tarief
• Elementen met voorheffingen en eindafrekening
(aanslagbiljet)
De leerlingen moeten een EENVOUDIG aanslagbiljet in de vennootschapsbelasting, toegestuurd door de
belastingadministratie, kunnen verklaren en uitleggen.
3 De boekhouding als beleidsinstrument (15 u)
3.1 Wettelijke bepalingen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
163 Aspecten van de boekhouding voor ondernemingen
en vzw’s toelichten en toepassen. Op
basis van de wetgeving de ondernemingen indelen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Indeling ondernemingen: zeer kleine, kleine en
grote ondernemingen
• Indeling vzw’s: kleine, grote en zeer grote vzw’s
• Boekhoudvormen: dubbele of vereenvoudigde
boekhouding
• Wettelijke vormvereisten, verantwoordingsstukken
en bewaringstermijnen voor de boekhouding
• Wettelijke verplichtingen bij afsluiting boekjaar:
jaarverslag + neerlegging
• De jaarrekening voor ondernemingen en vzw’s -
IFRS/IAS- standaarden
• Termijnen neerlegging en opmaak jaarrekening
opzoeken
• Formaliteiten en tarieven voor neerlegging jaarrekening
opzoeken
• Niet of niet-tijdige neerlegging jaarrekening:
gevolgen
• Gevolgen fouten jaarrekening
De indeling van ondernemingen komt ook aan bod in het leerplan Bedrijfseconomie van de tweede graad
Handel/Handel-talen tso. Deze doelstelling vormt het aanknopingspunt tussen beide leerplannen rond het
boekhoudkundig onderdeel. Recente en regelmatig bijgewerkte informatie vind je op de website van de federale
overheid en economie (www.belgium.be/ en www.economie.fgov.be/). Via de keuze ‘vademecum voor de
onderneming’ / ‘boekhouding’ en ‘jaarrekening van de onderneming’ kan je de leerling recente informatie laten
opzoeken over boekhoudverplichtingen. Nuttig in dit verband zijn ook de websites van sommige boekhouders
– accountants – bedrijfsrevisoren (bijvoorbeeld www.kmocockpit.be, www.mesotten.be…).
Informatie over vzw’s kan de leerling opzoeken op de website van het federaal ministerie van justitie:
www.just.fgov.be.
3de graad tso 63
Handel D/2011/7841/008

Veel informatie over de jaarrekening vind je op de website van de Nationale Bank (www.nbb.be): in het onderdeel
‘Balanscentrale’ staat een overzicht van de wettelijke verplichtingen in verband met de opmaak en
neerlegging van de jaarrekening én de gevolgen van de niet- of niet-tijdige neerlegging. Door deze website te
raadplegen, blijf je ook op de hoogte van de recente ontwikkelingen in verband met de wet op de jaarrekeningen
(zoals de IAS-normen). Deze leerstof leent zich trouwens uitstekend om via een zoekopdracht op internet
(met vermelding van nuttige webadressen) de leerlingen zelf aan het werk te zetten.
Op de website Handel (http://handel.vvkso.be) kan je de recente jaarrekeningen van tien Belgische bedrijven
downloaden. Je mag deze dan kopiëren in zoveel exemplaren als nodig voor de leerlingen. De doelstellingen
over de niet of laattijdige neerlegging van de jaarrekening en de gevolgen van een foute jaarrekening geven
kansen om leerlingen te wijzen op het belang van attitudes zoals nauwkeurigheid en stiptheid. Dit kan door de
leerlingen een tekst te laten lezen over bijvoorbeeld een onderneming die onjuiste gegevens vermeld heeft in
de jaarrekening.
3.2 Rol van de interne en/of externe boekhouder/accountant/bedrijfsrevisor
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
164 Aspecten van de begrippen boekhouder, accountant
en bedrijfsrevisor toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Interne en externe boekhouder: verschil in werking
• Onderscheid accountant – erkend boekhouder
– belastingsconsulent – bedrijfsrevisor op het
vlak van opleiding, titel, opdrachten
• Boekhoudkantoor: taken
Als inleiding kan het interessant zijn het beroepenfilmpje en de bijhorende fiche over de boekhouder te bestuderen
op http://vdab.be/cobra. Laat de leerlingen hierbij ook de boekhoudtest doen.
Je kunt ook een boekhouder/accountant of bedrijfsrevisor uitnodigen om te spreken over zijn/haar werk. Volgende
aspecten kan je hierbij aan bod laten komen: erkenning en het belang van de erkenning van het beroep,
taken accountant versus boekhouder (met inbegrip van fiscaliteit), hoofdtaak bedrijfsrevisor, belang van
een goed contact met de externe boekhouder, voorbereiding bezoek externe boekhouder. Vooraf zorgen de
leerlingen voor de nodige vragen, treffen de praktische schikkingen (onthaal). Achteraf kan een verslag worden
opgemaakt en een dankbriefje geschreven (zakelijke communicatie – toepassing BIN-normen).
Leerlingen kunnen ook zelfstandig informatie opzoeken hieromtrent via de websites van de respectieve instituten:
www.bibf.be, www.accountancy.be (goed voor takenpakket accountant en bedrijfsrevisor), www.ieciab.be.
In het kader van de uitnodiging van een boekhouder/accountant in de klas, kunnen de leerlingen erkende
boekhouders uit de gemeente opzoeken.
Indien een aantal doelstellingen uit Deel 2 ‘Het werken in een onderneming: commerciële en administratieve
verrichtingen’ bereikt worden via minionderneming, oefenfirma, leeronderneming… kan gevraagd worden aan
de gastspreker boekhouder-accountant of de boekhouding van de gevoerde minionderneming, oefenfirma…
hem kan voorgelegd worden naar aanleiding van btw-aangifte, opmaak balans en resultatenrekening…
Andere interessante bronnen - een aantal hiervan zijn in het Engels - nodigen uit tot vakoverschrijdend werk
met het vak Engels:
• www.ey.com (website van Ernst & Young)
• www.efrag.org
• www.iasb.org
64 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

3.3 Analyse van de jaarrekening
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
165 Aspecten van het begrip analyse van
de jaarrekening toelichten en toepassen.
DIDACTISCHE WENKEN
• Partijen jaarrekening: aandeelhouders,
leveranciers, klanten, concurrenten,
banken
• Interne en gepubliceerde jaarrekening
• De gepubliceerde jaarrekening: omzet,
aankoopkost, balanstotaal, personeelskost,
kort- en langlopende schulden en
investeringen in de jaarrekening aanduiden
• Toelichting: cijfers uit balans en jaarrekening
verklaren
• Sociale balans: gegevens verklaren
• Ratio’s berekenen: solvabiliteit, liquiditeit
(in ruime en enge zin), rentabiliteit,
rotatie klanten/leveranciers/voorraad,
cash flow, EBIT, EBITDA en vergelijken
met sectorgemiddelden
• Cijfers horizontale/verticale analyse en
ratioberekeningen verwerken in rekenblad
• Besluiten jaarrekeninganalyse verwerken
in rapport door integratie van softwarepakketten
ICT-
DOELEN
9,10,11,
12,15
9, 10, 11,
12, 14, 15,
16, 18, 19
4, 6, 8
Potentiële leveranciers, klanten, werknemers, banken, concurrenten, aandeelhouders… kunnen belanghebbende
partijen zijn bij de publicatie van de jaarrekening.
Via pers (De Tijd, ..), via websites van bedrijven, via www.cash.be en via de website van de Nationale Bank
(www.nbb.be) kan je voorbeelden van jaarrekeningen verkrijgen.
Bij dit onderdeel ga je best uit van een onderneming (of vzw) die de leerlingen kennen (in de buurt – of via
internet). Automatisch is de betrokkenheid groter.
Een jaarrekening analyseren doe je best in het brede kader van het bedrijf. Belangrijk is dat de leerlingen
eerst het bedrijf situeren: sector – bestuurders - historiek -... Op nogal wat websites van bedrijven is er een
rubriek voorzien: bedrijfsinfo en ‘investors relations’ (bijvoorbeeld www.mariejo.com): hier vind je relevante
informatie. Pas daarna ga je over tot het bekijken van de jaarrekening.
Voorbeelden van kosten zijn: elektriciteit, lonen, belasting… Voorbeelden van investeringen zijn: rollend materieel,
kantoormaterieel, oprichtingskosten…
Via www.o-twee.be kan je heel wat informatie, onder andere de jaarrekeningen, over bedrijven vinden in het
bedrijfsdocumentengedeelte. Je zal merken dat sommige informatie in het Engels is geformuleerd. Hier kan
een samenwerking met het vak Engels worden opgezet .
Voor de analyse neem je best minimum 2 jaarrekeningen (= 4 boekjaren); leerlingen kunnen zo een duidelijke
evolutie zien. Zorg bij de analyse steeds voor een vergelijking met de sectorgemiddelden. Die kan je
ook gratis bekomen via de website van de Nationale Bank (www.nbb.be) – Balanscentrale – Alle producten –
Gratis statistieken online.
Het is niet de bedoeling dat leerlingen een jaarrekening zelf opmaken. Wél is het nuttig dat zij inzien dat het
correct en nauwkeurig boeken een invloed heeft op de opmaak van de jaarrekening. De link met het tweede
3de graad tso 65
Handel D/2011/7841/008

deel (nl. contact boekhouder - accountant – bedrijfsrevisor) moet hier duidelijk gelegd worden. (Bij gebruik
van het project minionderneming is het gebruikelijk dat tweemaal per jaar de jaarrekening wordt opgemaakt.
Uiteraard kan dit in deze context wel gebeuren.)
Besteed voldoende aandacht aan het lezen van de jaarrekening. Laat de leerlingen bijvoorbeeld ontdekken
dat aan de hand van de btw verschuldigd - aftrekbaar (uiteraard in combinatie met andere elementen) al
heel wat kan afgeleid worden over de relaties met het buitenland.
Zowel de horizontale en verticale analyse als de ratioanalyse worden verwerkt met behulp van een rekenblad.
Op basis van deze berekeningen stelt de leerling dan een analyse op met behulp van een tekstverwerkingsprogramma.
Het gebruik van grafieken via het rekenblad helpt om de inzichten duidelijker naar voren te brengen.
De nadruk bij dit onderdeel moet voornamelijk liggen op de interpretatie van de cijfers en ratio’s en het leggen
van de link naar toekomstige beslissingen (bijvoorbeeld bij verkoopbeleid – investeringen – financiering
– tewerkstelling -…). Laat leerlingen nadenken en aangeven hoe tegenvallende ratio’s kunnen verbeteren,
bijvoorbeeld door een beter debiteurenbeleid, extra kapitaal, het aanpassen van het assortiment, een
beter voorraadbeheer.
Tot slot kan het geheel gepresenteerd worden via een presentatie, waarbij de mondelinge presentatievaardigheden
van de leerlingen geoefend worden.
4 Commercieel beleid (40 u)
De leerplandoelstellingen van dit deel worden best gerealiseerd in samenhang met hoofdstuk 5 ‘Aankopen
en aankoopadministratie’ en hoofdstuk 6 ‘Verkopen en verkoopadministratie’ uit deel 2.
4.1 Aankoopstrategie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
166 Aspecten van het begrip aankopen toelichten. • Aankoopvoorwaarden analyseren aan de hand
van een aankoopfactuur
• Onderhandelingstechnieken voeren met leveranciers
• Eigendomsoverdracht: juridische gevolgen
DIDACTISCHE WENKEN
Bij de dagelijkse aankoopverrichtingen (zie ook deel 2) wordt vooral de voorraad of de nodige investeringen in
het oog gehouden. Daarbij is het essentieel dat alle aankoopadministratie correct verwerkt wordt. In deze
module kijken de leerlingen vooral hoe ze - nu en in de toekomst - beter kunnen samenwerken met de meest
geschikte leverancier. Men mag niet uit gewoonte steeds eenzelfde leverancier kiezen, maar men moet
steeds actief op zoek gaan naar de ideale context. Er wordt dan ook bekeken welke aankoop- en leveringsvoorwaarden
van toepassing zijn bij de diverse leveranciers. Daarbij gaan de leerlingen keuzes moeten maken
tussen leveranciers en waarschijnlijk ook inzien dat ‘de ideale’ leverancier niet bestaat. Dat de leverancier
van vandaag misschien morgen kan vervangen worden, vormt voor een onderneming een essentieel onderdeel
van een actief bedrijfsbeleid.
Dit alles kunnen leerlingen het best zelf ontdekken in allerlei actieve projecten, gestuurd door begeleidende
opdrachten in het kader van een oefenfirma, minionderneming, case.... Schriftelijke en mondelinge communicatie
zijn hier even belangrijk. Een rollenspel bij de onderhandelingstechnieken maakt het geheel levendiger.
66 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

4.2 Kostprijsstrategie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
167 Aspecten van het begrip kostprijsbeleid
toelichten.
168 Aspecten van de begrippen winstmarge
en verkoopmarge toelichten.
169 Aspecten van het begrip kosten toelichten.
• Begrip
• Doelstellingen
• Make or buy (outsourcing): studie aan
de hand van een case
• Begrippen
• Winstmarge in relatie met sector/
bedrijfstak
• Gevolgen hoge/lage winstmarge/
verkoopmarge
• Vaste en variabele kosten
• Directe en indirecte kosten
170 De break-evenanalyse maken. • Break-evenanalyse 9
DIDACTISCHE WENKEN
De basisbegrippen om de kostprijs te berekenen werden reeds aangereikt in deel 2. Leerlingen kunnen al de
kostprijs en de winst berekenen. Bij kostprijsbeleid leren de leerlingen vooral hoe kosten een grote impact
hebben op het algemeen ondernemingsbeleid. In deze module moet men deze resultaten vooral kunnen bijsturen
en interpreteren. Het is niet alleen belangrijk om iets perfect te kunnen uitrekenen, het is bij een beleid
ook essentieel dat men alternatieven formuleert en de beste beslissing neemt.
Een voorbeeld van de bepaling van de kostprijs van een dienst is de kilometerkostprijsberekening van een
vrachtwagen.
Dit alles kunnen leerlingen het best zelf ontdekken in allerlei actieve projecten, gestuurd door begeleidende
opdrachten in het kader van een oefenfirma, minionderneming, leeronderneming, ... Dit hoeft natuurlijk niet
enkel en alleen in grote projecten toegepast te worden. Allerlei kleinere cases kunnen ook ideaal zijn om leerlingen
inzicht te laten krijgen in deze materie.
4.3 Verkoopstrategie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
171 Aspecten van het begrip verkoopvoorwaarden
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Verkoopvoorwaarden analyseren uit verkoopfactuur
• Verkoopvoorwaarden opstellen
• Onderhandelingstechnieken voeren
Bij de dagelijkse verkoopverrichtingen (zie ook deel 2), wordt vooral de nadruk gelegd op het ‘bedienen’ van
de klanten. Daarbij is het essentieel dat alle verkoopadministratie correct verwerkt wordt. In deze module
kijken de leerlingen vooral hoe ze – nu en in de toekomst – beter kunnen inspelen op het realiseren van de
algemene ondernemingsdoelstellingen. Daarbij moeten waarschijnlijk van tijd tot tijd de factuurvoorwaarden
zoals de handelskorting en financiële korting, de winstmarge en/of verkoopmarge,… bijgestuurd worden. Tevens
is het belangrijk er over te waken dat de leerlingen bij de verkoopstrategie niet alleen rekening houden
met de eigen onderneming, maar ook met de steeds evoluerende omgevingsfactoren.
3de graad tso 67
Handel D/2011/7841/008

Dit alles kunnen leerlingen het best zelf ontdekken in allerlei actieve projecten, gestuurd door begeleidende
opdrachten in het kader van een oefenfirma, minionderneming, leeronderneming... Schriftelijke en mondelinge
communicatie zijn hier even belangrijk. Een rollenspel bij de onderhandelingstechnieken in een reële
commerciële omgeving maakt het geheel levendiger.
4.4 Voorraadstrategie
De leerplandoelstellingen van dit deel worden best gerealiseerd in samenhang met hoofdstuk
3 ‘Voorraadadministratie’ uit deel 2.
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
172 Aspecten van het begrip voorraad toelichten. • Nut
• Voor- en nadelen
• Just-in-time delivery
• Relatie just-in-time delivery/omloopsnelheid
voorraad/commercieel beleid
• Nieuwe tendensen: postponed manufacturing,
RFID
• Verband tussen postponed manufacturing en
voorraad
DIDACTISCHE WENKEN
In deel 2 werden de verschillende voorraadbegrippen aangebracht. De diverse documenten en ook de voorraadwaardering
werden naderbij bekeken. Hier wordt vooral de voorraad bekeken in relatie met de algemene
ondernemersdoelstellingen: wat is het nut en het doel bij het aanhouden van een voorraad. Vanuit deze invalshoek
worden de leerlingen vooral vertrouwd gemaakt met nieuwe tendensen en ontwikkelingen.
Dit alles kunnen leerlingen het best zelf toepassen in allerlei actieve projecten, gestuurd door begeleidende
opdrachten. Leerlingen kunnen dit ontdekken door het medium internet te gebruiken, als item bij ondernemer
voor de klas, een aandachtspunt bij een bedrijfsbezoek… Het zelf toepassen in het kader van een oefenfirma,
minionderneming, leeronderneming, of project is hierbij de volgende stap.
4.5 Integrale kwaliteitszorg
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
173 Aspecten van het begrip IKZ toelichten. • Begrip
• Doel en nut
• Verband tussen IKZ en commercieel beleid
DIDACTISCHE WENKEN
Leerlingen omschrijven IKZ nogal vaak heel beperkt als ‘kwaliteit van producten’. Het ontdekken dat IKZ veel
ruimer is en dit door de leerlingen zelf laten opzoeken… is bij deze leerplandoelstelling het uitgangspunt.
Leerlingen kunnen dit ontdekken door het medium internet te gebruiken, als item bij ondernemer voor de klas,
een aandachtspunt bij een bedrijfsbezoek… Het zelf toepassen in het kader van een oefenfirma, minionderneming,
leeronderneming, of project is hierbij de volgende stap.
Bestaande kwaliteitsnormen (zoals bijvoorbeeld ISO 9002) kunnen hierbij vermeld worden, maar dienen absoluut
niet bestudeerd te worden.
68 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

4.6 Communicatieplan
De leerplandoelstellingen van dit deel worden best gerealiseerd in samenhang met onderdeel
1.3 Efficiënte communicatie van hoofdstuk 1 ‘Werkplanning en communicatie in een
administratieve omgeving’ uit deel 2.
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
174 Aspecten van het begrip communicatieplan
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Communicatiedoelstellingen
• Communicatieplan: verzameling communicatiedoelstellingen
• Communicatiedoelstellingen en wijzigende omgevingsfactoren:
afstemming
Een goed commercieel beleid staat of valt vaak met een goede communicatie. Men hoort nogal vaak dat
‘goed kunnen babbelen’ aangeboren is… maar toch… leerlingen zijn vaak bang van dit medium: een telefoon
opnemen in een of ander project, het zelf mondeling presenteren, deelnemen aan een beursactiviteit, waarbij
men zowel als aankoper of verkoper – met een degelijke voorkennis – onderhandelingen moet kunnen tot een
goed eind brengen… het bevordert allemaal het communicatietalent bij leerlingen. Het zelf simuleren van
verkooptrainingen betekent voor de leerling een onschatbare bron van ervaring. Natuurlijk moet er ook vrij
veel aandacht geschonken worden aan een goede schriftelijke communicatie: het opstellen van een goede
verkoopbrief, een promotiecampagne…
Waar in deel 2 de nadruk vooral ligt op de dagelijkse communicatie, wordt de communicatie hier eerder gezien
als een middel bij het toepassen van het dynamisch ondernemingsbeleid. Hier mag ook de communicatie
tussen de verschillende afdelingen binnen een bedrijf zeker niet vergeten worden en kan het best toegepast
worden bij het houden van vergaderingen in het kader van een oefenfirma, minionderneming, leeronderneming
of ander project.
5 Buitenlands beleid (18 u)
5.1 Handelspolitiek binnen de Europese Unie
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
175 Aspecten van het begrip internationale
handel toelichten.
• Drijfveren
• Voordelen
• Noodzaak voor België
• Statistische gegevens i.v.m. buitenlandse
handel met de EU opzoeken,
analyseren en bespreken in verband
met de omvang, de evolutie, de samenstelling
en de geografische spreiding
• Vergelijking met andere landen van de
EU: in- en uitvoer per hoofd, in procent
van het BBP
• Belangrijkste productcategorieën bij de
invoer en uitvoer bespreken
• De rol van de EU in verband met vrijhandel
bespreken
• Verwerken bovenstaande leerinhouden
ICT-
DOELEN
3, 6, 8, 9,
3de graad tso 69
Handel D/2011/7841/008

DIDACTISCHE WENKEN
Zie bij 5.2
5.2 Handelspolitiek op wereldniveau
met tekstverwerkingspakket en rekenbladpakket
• Toelichten met presentatiepakket
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
176 Het begrip handelsbalans toelichten. • Begrip
• Analyse
• Oorzaken en gevolgen van een onevenwichtige
handelsbalans
177 Het begrip overheidsingrijpen toelichten.
178 Het begrip ‘buitenlandse vestiging’
toelichten.
179 Statistische gegevens in verband met
buitenlandse handel buiten de EU
verwerken met tekstverwerkingspakket,
rekenbladpakket en presentatiepakket.
DIDACTISCHE WENKEN
Bij 5.1. en 5.2.
• Stimulering en belemmering buitenlandse
handel (protectionistische maatregelen):
argumenten
• Motivatie onderneming
• Voor- en nadelen gastland
Statistische gegevens in verband met buitenlandse
handel buiten de EU: de omvang, de
evolutie, de samenstelling en de geografische
spreiding
15, 18, 19
28, 30, 31,
32, 33
ICT-
DOELEN
3, 6, 8, 9,
15, 18, 19
Heel wat doelstellingen kunnen gezien worden aan de hand van opzoekwerk/teksten rond deze onderwerpen.
De hieronder vermelde websites van de Vlaamse en Federale overheid en van de Europese Unie bieden
hieromtrent veel informatie. De leerlingen verwerken één of meerdere doelstellingen naar keuze in een rapport,
dat ze komen toelichten. Hierbij kan vakoverstijgend samengewerkt worden met het vak Nederlands/Frans/Engels/
Duits. Een aantal van deze doelstellingen kan in het kader van een GIP-opdracht aan
bod komen.
Volgende websites leveren interessante informatie op:
www.abh-ace.org: cijfergegevens i.v.m. buitenlandse handel
http://www.diplomatie.belgium.be/nl/beleid/economische diplomatie/buitenlandse handel/
http://ec.eceuropa.eu/index_nl.htm
www.belgostat.be: cijfergegevens i.v.m. buitenlandse handel
De cd-rom BLEU bevat informatie over circa 14 400 Belgische en Luxemburgse ondernemingen die welbepaalde
producten of diensten kunnen exporteren. Het is een praktisch instrument dat een antwoord geeft op
de vraag: "Wie exporteert wat?"
70 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

5.3 Het internationaal betalingsverkeer
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
180 De werking van de wisselmarkt toelichten.
181 De rol van ECB en IMF toelichten. • ECB
• IMF
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrippen
• Marktvorm volkomen concurrentie:
verklaren
• Prijsvorming wisselmarkt grafisch voorstellen
met rekenblad
• Wisselkoersverschillen en nut vaste
wisselkoers
ICT-
DOELEN
Ook heel wat doelstellingen van dit onderdeel kunnen door de leerlingen zelfstandig verwerkt worden aan de
hand van opzoekwerk. De trefwoorden ‘wisselkoers’ en ‘wisselmarkt’ geven je via de zoekmachine veel relevante
informatie. Hierbij kan vakoverstijgend samengewerkt worden met het vak Nederlands/Frans/Engels/-
Duits. Een aantal van deze doelstellingen kan in het kader van een GIP-opdracht aan bod komen. Een bedrijfsleider
kan in dit kader uitgenodigd worden in de klas.
5.4 Incoterms en documenten bij internationaal goederenverkeer
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
182 Aspecten van gebruik van documenten
bij internationale handel toelichten
DIDACTISCHE WENKEN
• Belangrijkste documenten en nut: toelichting.
• Analyse aan de hand van een voorbeeld
• Incoterms: nut en begrip
• CIF en FOB: visuele voorstelling met
presentatiepakket
Via www.o-twee.be kan je documenten in verband met internationaal goederenverkeer downloaden.
3de graad tso 71
Handel D/2011/7841/008
9
ICT-
DOELEN
28, 30, 32
Via www.intrastat.be kan je de nationale en Europese wetgeving rond incoterms opzoeken, alsook statistisch
materiaal.
Vakoverschrijdende samenwerking is in deze mogelijk met Frans, Engels en Duits rond de terminologie op de
documenten.

6 Investeringsbeleid (6 u)
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
183 Aspecten van het begrip investeringen
toelichten.
184 Het belang van een goed investeringsklimaat
toelichten.
185 Een investering aan de hand van een
kasstroomtabel (i/o tabel) analyseren
en beoordelen in een rekenblad.
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrip
• Soorten: vervangingsinvesteringen,
uitbreidingsinvesteringen, diepteinvesteringen,
breedte-investeringen
• Investeringsklimaat binnen België:
belang
• Investeringsklimaat buiten België:
belang
• Analyse investeringsproject met kasstroomtabel
(i/o tabel)
• Analyse van het rendement van een
investering (keuze uit één van volgende
methodes: return on investment, terugverdientijd
en netto present value)
• Financiële functies in rekenblad
ICT-
DOELEN
9, 10, 11
Zowel overheidsinvesteringen als bedrijfsinvesteringen komen hierbij aan bod. Deze omschrijving kan aangebracht
worden aan de hand van voorbeelden uit de economische realiteit.
Wanneer een verouderde machine vervangen wordt door een nieuwe spreken we van een vervangingsinvestering.
Wanneer deze machine hetzelfde werk doet met 2 in plaats van 4 arbeiders spreken we van een diepte-investering.
De onderneming die een extra magazijn aankoopt realiseert een uitbreidingsinvestering. Wanneer
hierbij evenredig het aantal werknemers stijgt heeft men te maken met een breedte-investering.
De actualiteit is een handig middel om het nut van buitenlandse investeringen in ons land en investeringen in
het buitenland te benadrukken. Leerlingen kunnen gebruik maken van kranten, televisie of andere media
waarin regelmatig dit onderwerp uitgebreid aan bod komt. Zowel geografische, fiscale als bedrijfskostenaspecten
(loonkost) kunnen hier aan bod komen. Hier kan vakkenoverstijgend samengewerkt worden met
Aardrijkskunde en taalvakken zoals Nederlands, Frans, Engels en Duits.
7 Financieel beleid (14 u)
7.1 Rol van de bank
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
186 Aspecten van de rol van de bank toelichten. • Betalingsverkeer, sparen en beleggen, kredieten
• Vormen aanbod van geld analyseren
• Vormen vraag naar geld analyseren
DIDACTISCHE WENKEN
Een bezoek aan een bank kan vrijblijvend handelen over de diverse beleggings- en/of kredietvormen, maar
kan ook opgevat worden als een casestudie. In dat geval kan je vertrekken van een concrete situatie, bijvoorbeeld
een bestaande KMO (waarvan de jaarrekening in bezit is) die de bouw van een bedrijfsruimte ter waarde
van 200 000 euro wenst te financieren. Het is nuttig om daarbij aandacht te besteden zowel aan de analy-
72 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

se en de beslissing van de kredietaanvraag als aan de praktische uitwerking (ontleding van aflossingstabellen,
het vastleggen van de waarborgen, de bespreking van een kredietovereenkomst).
Ook een case inzake beleggingen is mogelijk, zij het eerder vanuit het standpunt van de particuliere belegger.
Leerlingen kunnen dan bijvoorbeeld per twee naar een bank worden gestuurd met als opdracht: een koppel
van ongeveer 35 jaar ontvangt 25 000 euro uit een nalatenschap. Er zijn geen directe plannen (bijvoorbeeld
in de eerste 8 jaar) voor de besteding van dit bedrag. Zoek een passende belegging waarbij risico en rendement
tegen elkaar worden afgewogen. Verdedig je resultaat tegenover de groep.
7.2 Kredieten voor bedrijven en particulieren
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
187 Vanuit een concrete financieringsbehoefte de
correcte financieringsvorm bepalen, bespreken
en toepassen.
188 Diverse vormen van zakelijke of persoonlijke
waarborgen omschrijven en koppelen aan een
bepaalde kredietvorm.
• Financieringsregels
• Financieel plan: betekenis en opmaak
• Kredietvormen voor bedrijven: investeringskrediet,
krediet op afbetaling, leasing, straight-loan,
kaskrediet
• Waarborgsoorten
189 De kredietvormen voor particulieren toelichten. • Woonkrediet/lening op afbetaling/niet-bancaire
kredieten: doel – looptijd – aflossingssystemen
– kostprijs – risico’s
190 Overkreditering duiden en de bijhorende risico’s
omschrijven.
DIDACTISCHE WENKEN
• Overkreditering, schuldbemiddeling, collectieve
schuldenregeling, loonbeslag en loonoverdracht:
risico’s
Besteed de nodige aandacht aan het onderscheid tussen lening en kredietopening. Leningen als zodanig
hebben de jongste jaren sterk aan belang ingeboet.
Dit onderdeel leent zich uitstekend tot opname in een GIP-opdracht. Zeker waar voor de GIP samengewerkt
wordt met een echt bedrijf, kan een opdracht op maat worden voorzien. Er kan in de opdracht gevraagd worden
een fictieve investering te doen (bv. doe een prijsaanvraag voor een vrachtwagen van 25 ton, uitgerust
voor frigotransport) met aansluitend de vraag naar een gepaste financiering (bv. leasing of investeringskrediet).
Beide elementen, zowel de investering als het bijbehorende krediet, dienen te worden uitgewerkt.
Overkreditering en de hieruit voortvloeiende problemen verdienen zeker de nodige aandacht. Het onderwijs
heeft hier een maatschappelijke taak inzake preventie: jonge mensen laten zich te gemakkelijk verleiden tot
gefinancierde aankopen en zien te laat de consequenties. De gevolgen blijven vaak niet lang uit en laten zich
soms lang voelen: overmatige schuldenlast, financiële en gezinsproblemen… tot en met schuldbemiddeling,
budgetbegeleiding en collectieve schuldenregeling.
3de graad tso 73
Handel D/2011/7841/008

8 Personeelsbeleid – human resources (10 u)
8.1 Human resources (HR)
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
191 Aspecten van het begrip Human resources
toelichten.
• Begrip
• Pijlers personeelsplanning: selectie, werving,
employability of inzetbaarheid, functieprofielen,
opleidingsplannen
• HRM-instrumenten: Personeelsadministratie-
personeelsplanning-instroom (introductie) doorstroom
uitstroom-beloning–inrichting functies-
jobcoaching-outplacement
192 Aspecten van beloningssystemen toelichten. • Extra legale voordelen: groepsverzekering,
goedkope leningen, …
• Diverse beloningssystemen: voordelen in natura,
maaltijdcheques, bedrijfswagen, premiestelsels…
193 Aspecten van opleiding personeel toelichten. • Beter opgeleid personeel = betere resultaten
• Representatieve opleiding voor commercieeladministratief
bediende opzoeken
• Niet direct werkgelinkte opleidingen: teambuilding
194 Aspecten van het gelijkekansenbeleid van de
overheid toelichten.
195 Aan de hand van een praktisch voorbeeld
bekijken hoe HRM wordt toegepast binnen
een bestaand bedrijf of organisatie.
DIDACTISCHE WENKEN
• Overheidsinspanningen gelijkekansenbeleid
(vrouwen, allochtonen, gehandicapten, kwetsbare
jongeren…)
• HRM-toepassing
Bij dit onderdeel is het vooral belangrijk dat het veel gebruikte begrip HRM goed wordt begrepen door de
leerlingen. Eerst moet dus duidelijk gemaakt worden wàt er allemaal in vervat zit.
De leerlingen moeten bewust worden van het belang zorgvuldig om te gaan met het personeel. Personeel is
in veel bedrijven een belangrijke kostenfactor (kan je nog eens aantonen via de reeds besproken jaarrekening);
het is daarom belangrijk dat deze ‘investering’ optimaal benut wordt.
Na het theoretisch deel kan het best aangevuld worden met een praktische toepassing, bijvoorbeeld voor het
stagebedrijf, peterbedrijf… eventueel zelfs de eigen school… Dit deeltje kan binnen het kader van de GIP
worden uitgewerkt. Wanneer de leerlingen werken met de minionderneming, oefenfirma of leeronderneming
kunnen ze in dit kader een teambuildingactiviteit opzetten.
Heel wat bruikbare én verstaanbare informatie is te vinden op de website van de VDAB (http://vdab.be). Op
www.jobat.be kan je een praktische voorbeeld van HRM binnen een bestaande onderneming/organisatie
bekijken.
Volgende websites geven hieromtrent interessante informatie en teksten rond opleiding personeel:
http://vdab.be/komeet, websites van interimkantoren - sociale secretariaten – bedrijven (www.vkw.be).
Via actuele teksten kan het belang van het gelijkekansenbeleid worden geïllustreerd: zie
http://www.steunpuntgelijkekansen.be. Ook kan een woord uitleg gegeven worden over de Liga voor de Men-
74 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

senrechten. Via hun website http://www.mensenrechten.be kan je de leerlingen enkele artikels uit het verdrag
laten lezen en interpreteren. De betrokkenheid van de leerlingen wordt verhoogd door het lezen van actuele
teksten of video’s in verband met flagrante schending van mensenrechten. Op heel wat scholen is er een
schrijfgroep Amnesty International aanwezig. Het zou passend zijn bij dit onderdeel de enthousiaste leden
van de groep uit te nodigen voor een (klein) debat. Daarbij kan ook vakoverschrijdend met het vak Engels/Duits
samengewerkt worden: de website van Amnesty International (http://www.amnesty.org/) biedt hier
heel interessant materiaal rond arbeidsomstandigheden. Je kan nagaan hoe de wet het gelijkekansenbeleid
bevordert (bijvoorbeeld wettelijke bescherming loon – verbod discriminatie op grond van geslacht, reglementering
bij sollicitatie ….)
8.2 Steun van de overheid
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
196 Aspecten van overheidssteun bij tewerkstelling
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Actuele tewerkstellingsmaatregelen opzoeken
• Fiscale voordelen en subsidies bij tewerkstelling
personeel opzoeken
• Hulp overheid bij opleiding personeel opzoeken
De waaier van tewerkstellingsmaatregelen is zeer groot en verandert voortdurend. Het komt er daarom niet
op aan àlle mogelijkheden te bestuderen. Wél is het belangrijk dat de leerlingen de attitude krijgen om na te
gaan of zij of de werkgevers niet van een of andere tegemoetkoming of voordeel kunnen genieten. Indien ze
werken met een eigen minionderneming of oefenfirma kunnen zij de maatregelen opzoeken voor de sector
van hun bedrijfje. Indien de leerlingen stage lopen, kunnen zij dit opzoekwerk in het kader van hun stagebedrijf
doen. Dit alles kan ook gebeuren in het kader van een GIP-opdracht. Indien er nog contacten zijn met het
peterschapsbedrijf kan de personeelsverantwoordelijke hierover een uiteenzetting komen geven.
Leerlingen kunnen in dit kader ook opzoeken wat de overheid doet om de schoolverlater ‘interessant’ te maken
voor de werkgever.
Via www.loonwijzer.be - erkende sociale secretariaten – www.meta.fgov.be – http://vdab.be kan je recente
informatie in verband met lonen en belonen vinden.
Ook deze leerplandoelstellingen lenen zich uitstekend in het kader van een GIP-opdracht.
Interessante websites:
• www.meta.fgov.be
• http://vdab.be
• www.ondernemendeschool.be: mits schoollidmaatschap kunnen hiervan heel wat documenten
gedownload worden
8.3 Veiligheid en gezondheid op het werk
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
197 Aspecten van veiligheid en gezondheid op het
werk bespreken.
• Interne dienst voor Preventie en Bescherming
op het werk: toelichting
• Enkele items uit de Codex over het welzijn op
het werk bespreken
• Rol van de preventieadviseur
• Taken en bevoegdheden van de arbeidsinspec-
3de graad tso 75
Handel D/2011/7841/008

DIDACTISCHE WENKEN
tie
• Taken en bevoegdheden van de sociale inspectie
Hier kan je het best werken met een bestaand arbeidsreglement. Dit kan je bekomen via het peterbedrijf, via
stagebedrijven… Volgende websites leveren ook interessant (cijfer)materiaal
http://wvg.vlaanderen.be/welzijnengezondheid/,
http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/Pages/default.aspx.
Ook kan je de preventieadviseur van een onderneming of de school uitnodigen om te spreken over zijn/haar
werk en bevoegdheden. Deze suggestie kan ook voor de arbeidsinspecteur.
76 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

9 Duurzaam ondernemen (10 u)
9.1 Duurzaam ondernemen
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
198 Aspecten van het ‘begrip duurzaam ondernemen’
of ’maatschappelijk verantwoord ondernemen’
toelichten.
199 Aspecten van de begrippen welvaart en welzijn
toelichten.
DIDACTISCHE WENKEN
• Begrip en voorbeelden
• Stimulering
• Wet betreffende duurzame productie- en consumptiepatronen
• Sociaal label
• P’s (people, planet, profit) toelichten
• Overheidsinspanningen
• Instellingen in verband met duurzaam ondernemen
opzoeken (Federale Raad voor Duurzame
Ontwikkeling, Vlaams Overleg Duurzame
Ontwikkeling)
• Deugdelijk bestuur en maatschappelijke gevolgen
• Globalisering - Antiglobalisme - Andersglobalisten
– rol WTO
• Fair Trade/eerlijke handel: organisaties (Efta
Ifat, Oxfam) en principes
• Begrippen
• Welvaart versus welzijn en maatschappelijk
verantwoord ondernemen
• Welvaartsindicatoren (BBP en BNP) en negatieve
effecten niet opgenomen productieactiviteiten
198 Duurzaam ondernemen of maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt goed uitgelegd op de
website www.mvovlaanderen.be. Via websites van bedrijven en de website www.mvovlaanderen.be
kan je de leerlingen voorbeelden laten geven van duurzaam ondernemen en van de belangrijkste pijlers
daarbij, namelijk people, planet en profit. Maak daarbij de link naar andere delen uit het leerplan,
bijvoorbeeld de studie van de jaarrekening, productbeleid, personeelsbeleid, plaats (ecologisch aspect).
Tevens kan je de hulp van je collega aardrijkskunde inroepen: die moet immers ook binnen het
leerplan de duurzaamheidsontwikkeling behandelen: mobiliteit – milieuproblematiek. Een interessante
voorstelling wordt gegeven op de Nederlandse website:
http://www.maatschappelijkverantwoordondernemen.net/definitie.htm. Deze context kan ook uitdrukkelijk
aan bod komen in de lessen Nederlands, Frans, Engels en Duits. Interessante info is te vinden
op http://www.oekoweb.at/.
3de graad tso 77
Handel D/2011/7841/008

http://www.mvovlaanderen.be
Interessante links zijn:
· http://www.unilever.be/nl/overons/publicaties/milieusamenlev/default.aspx
· http://www.ricoh.be/nl/about_ricoh/corporate-information/csr-and-environment/corporate-socialresponsibility/index.xhtml
198-199 Het bezoek van een ondernemer of verantwoordelijke Fair Trade of bezoek aan de plaatselijke
wereldwinkel kan interessant zijn. Een voorbeeld van een ‘kleinere ‘onderneming’ die het principe
van eerlijke handel toepast, is Koffie Kan (www.koffiekan.be). Het is goed ook aan te geven dat niet
enkel de ‘grotere’ organisaties een inspanning leveren voor eerlijke handel maar dat meer en meer
kleine en middelgrote ondernemingen de principes toepassen. In heel wat scholen is er reeds
plaats voor het project ‘Wereldwinkel op school’, waarbij deze doelstelling kan toegepast worden.
Het project Jieha! dat in het leerplan Bedrijfseconomie van de tweede graad Handel wordt voorgesteld
als werkvorm, kan ook hier worden toegepast. Uiteraard zal je dit maar doen als het niet werd
toegepast in de tweede graad Handel én zullen de accenten nu ook anders liggen: meer achtergrondinformatie,
grondiger kennis van de producten en randvoorwaarden. In heel wat gemeenten
worden inspanningen gedaan omtrent ‘fairtrade’. Je kan de leerlingen laten nagaan of dit voor hun
gemeente zo is. Ook een vergelijking omtrent de fair trade-inspanningen van de omliggende gemeenten
is hier mogelijk. Het geheel kan verwerkt worden in een paper en kan gepresenteerd worden
voor de klas.
Enkele interessante websites:
· http://docs.vlaanderen.be
· http://www.bewustverbruiken.org
· http://www.milieukoopwijzer.be
· http://www.oww.be
· http://www.oxfamsol.be/
· www.eftafairtrade.org
· http://www.fairtrade.be
·
78 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

9.2 Ontwikkelingssamenwerking
LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN
200 De ongelijke verdeling van de welvaart in de
wereld toelichten
201 Aspecten van de ontwikkelingsproblematiek
toelichten.
202 De organisatie van de ontwikkelingshulp binnen
België/Vlaanderen bekijken en enkele opvallende
vaststellingen daaromtrent formuleren.
203 De evolutie van de ontwikkelingshulp binnen
België bespreken aan de hand van cijfergegevens.
204 Aantonen dat ook ‘gewone’ burgers en instellingen
en bedrijven kunnen meehelpen aan
ontwikkelingssamenwerking
DIDACTISCHE WENKEN
• Inkomensverdeling: Gauss-curve – Lorenzcurve
• Ontwikkelingsproblematiek: oorzaken en gevolgen
• Mogelijke oplossingen voor het ontwikkelingsprobleem:
het basisbehoeftemodel en (export)groeimiddel
• Motieven voor ontwikkelingshulp
• Ontwikkelingshulp: Belgische overheid/Vlaamse
overheid
• De vier principes toegepast bij de ontwikkelingssamenwerking
(Kaderdecreet): eigenaarschap;
partnerschap; respect voor culturele,
sociale, economische, religieuze en levensbeschouwelijke
diversiteit van de partners; constante
beleidsdialoog.
• De voorwaarden voor initiatieven binnen de
Vlaamse ontwikkelingssamenwerking: ontwikkelingsrelevantie;
ongebonden hulp; concentratie;
coördinatie en harmonisatie; resultaatgerichte
en langdurige samenwerking; kwaliteit
• Ontwikkelingshulp: organisaties (zowel gouvernementele
als niet-gouvernementele organisaties),
onder andere het Vlaams Agentschap
voor Internationale Samenwerking.
• Millenniumontwikkelingsdoelstellingen
• Voorbeelden van benefietacties…
203 Met het rekenbladpakket kunnen grafieken worden gemaakt.
Volgende websites kunnen hierbij cijfermateriaal geven:
• http://www.worldbank.org/
• http://www.dgcd.be
• http://www.coprogram.be/
• http://diplomatie.belgium.be/nl/
• http://www.vvob.be
• http://www.btcctb.org
Deze doelstelling kan je praktisch bereiken naar aanleiding van een benefietactie op school of in de omgeving
van de school.
Heel wat leerstofdelen kunnen vakkenoverstijgend benaderd worden via de vakken Godsdienst, Aardrijkskunde,
Nederlands, Frans, Engels en Duits.
3de graad tso 79
Handel D/2011/7841/008

Leerplannen van het VVKSO zijn het werk van leerplancommissies, waarin begeleiders, leraren en
eventueel externe deskundigen samenwerken.
Op het voorliggende leerplan kunt u als leraar ook reageren en uw opmerkingen, zowel positief
als negatief, aan de leerplancommissie meedelen via e-mail (leerplannen.vvkso@vsko.be).
Vergeet niet te vermelden over welk leerplan u schrijft: vak, studierichting, graad, nummer.
80 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

7 Evaluatie
In de evaluatie van het vak Bedrijfseconomie is er bij voorkeur aandacht voor kennis, vaardigheden en attitudes.
De kenniselementen zitten vervat in de leerplandoelstellingen.
De vaardigheden en attitudes zijn al opgesomd in de algemeen-pedagogisch didactische wenken. Onderstaand
model, geconcipieerd op basis van de SAM-schaal kan inspirerend werken bij de evaluatie van vaardigheden
en attitudes. Bij voorkeur krijgen de vaardigheden en attitudes een volwaardige plaats in de eindevaluatie
van de leerling. Ook kunnen alle vakken bij de evaluatie van onderstaande vaardigheden en attitudes
worden betrokken. Het vergroot de objectieve beoordeling van de leerling. In onderstaand model zijn de vaardigheden
en attitudes opgenomen, opgesomd in de pedagogisch-didactische wenken. Bij elk sleutelpunt zijn
er meerdere omschrijvingen geformuleerd, waarbij ze allemaal kunnen gebruikt worden of er een keuze kan
uit gemaakt worden.
Sleutelpunten Onvoldoende Matig Goed Zeer goed
Vermogen tot analyse Je maakt geen
analyse van een
opgave/een probleem.
Je kunt bij analyse
geen onderscheid
maken tussen
hoofd- en bijzaken.
Je ziet geen of
slechts een minimaal
verband tussen
verschillende
soorten informatie.
Je spoort de oorzaken
van fouten niet
of onvoldoende op.
Je maakt een
eenzijdige analyse
van een
opgave/een
probleem.
Je brengt in je
analyse slechts
matig structuur
aan, je gaat
soms te veel in
op details en je
overziet niet
altijd de grote
lijnen.
Je ziet een algemeen,oppervlakkig
verband
tussen verschillende
soorten
informatie.
Je gaat de oorzaken
van fouten
na, doch niet
systematisch.
Je maakt bij de
analyse van een
opgave/een probleem
in het algemeen
een onderscheid
tussen
informatie over de
feiten enerzijds en
interpretaties of
veronderstellingen
anderzijds.
Je analyseert een
proces, een taak,
een project, een
opdracht, een
doelstelling.
Je legt verbanden
tussen verschillende
soorten
informatie.
Je stelt logisch en
methodisch vast
waar een fout zit
en bepaalt de
oorzaak ervan.
Je verzamelt
spontaan informatie
over de
achtergronden
en oorzaken van
een opgave/een
probleem en
neemt een besluit
op basis
hiervan.
Je maakt een
duidelijk onderscheid
tussen
hoofd- en bijzaken;
je zoekt
eerst de grote
lijnen; je duikt
niet meteen in de
details.
Je gaat spontaan
en systematisch
op zoek naar
verbanden tussen
verschillende
soorten informatie.
Je kunt fouten
systematisch,
vanuit diverse
invalshoeken
analyseren, opdelen
en er relevante
acties aan
verbinden.
3de graad tso 81
Handel D/2011/7841/008

Sleutelpunten Onvoldoende Matig Goed Zeer goed
Vermogen tot synthese Je kunt vanuit diversecomponenten,
elementen,
samenstellende
delen geen geheel,
geen synthese,
geen einddoel bepalen
(b.v. bij een
vraagstuk, een
project).
Je kunt moeilijk bij
elkaar horende
informatie interpreteren
en hieromtrent
een algemeen
standpunt innemen.
Je formuleert ongenuanceerde
voorstellen bij de
oplossing van een
probleem. Je hebt
weinig oog voor
positieve/negatieve
kanten.
Creativiteit Nieuwe dingen
jagen je angst aan.
Je wil je niet aanpassen
aan nieuwe
dingen. Je
blokkeert bij vage
opdrachten.
Je kunt vanuit
geanalyseerde
informatie tot
een oordeel of
synthese komen,
doch niet
systematisch.
Je kunt een
algemeen
standpunt innemen
op basis
van de gegeven
informatie,
doch je zal hierbij
meestal hulp
nodig hebben.
Je kunt op aanwijzing
een genuanceerdvoorstel
formuleren
bij de oplossing
van een probleem,
doch je
hebt het hiermee
vaak moeilijk.
Nieuwe dingen
laten je eerder
onverschillig. Je
vindt bij opdrachten
die
afwijken van het
modale, enkel
oplossingen op
aanwijzing.
Je kunt op basis
van verzamelde
informatie systematisch
tot een
sobere synthese
komen.
Je verzamelt bij
elkaar horende
informatie in en je
neemt hierover
een algemeen
standpunt in.
Je formuleert zelf
eenzijdig genuanceerde
voorstellen
bij de oplossing
van een probleem.
Je geeft veranderingen
een kans.
Je zoekt zelf oplossingen
bij opdrachten
die afwijken
van het modale.
Je formuleert
een stevig onderbouwdesynthese,
op basis
van veelzijdige
informatie.
Je verzamelt
spontaan bij
elkaar horende
informatie in en
je neemt hierover
veelzijdige
standpunten in.
Je formuleert
spontaan genuanceerdevoorstellen
bij de
oplossing van
een probleem,
waarbij alle mogelijkeneveneffecten,
nuances
of consequenties
van standpunten
in jouw overwegingen
zijn opgenomen.
Nieuwigheden
zijn voor jou
unieke kansen.
Hoe vager de
opdracht, hoe
liever. Je denkt
graag breed over
de oplossing na.
Je doet liefst
opdrachten met
niet te veel uitleg,
en zonder voorbeeld.
82 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

Sleutelpunten Onvoldoende Matig Goed Zeer goed
Je wil altijd een zeer
concreet voorbeeld
nabootsen. Je voelt
je veilig daarbij.
Nauwgezetheid Je bent onnauwkeurig
of slordig: je
maakt fouten die
gemakkelijk vermeden
kunnen
worden.
Je controleert je
werk niet, anderen
moeten het op essentiële
zaken bijsturen.
Je ziet geen fouten
of onvolledigheden
in beschikbare
informatie.
Je ziet je eigen
fouten niet.
Stiptheid Je levert de gevraagde
taak, bewijsstukken
niet in.
Je stelt altijd zaken
uit.
Je bekijkt een
voorbeeld en
maakt een variatie
op het voorbeeld.
Je maakt af en
toe fouten.
Je bent van
goede wil, maar
doet geen proef
op de som, je
controleert
jouw werk enkel
op aanwijzing.
Je ontdekt al
eens fouten of
onvolledigheden
in beschikbare
informatie.
Je erkent eigen
verbeterpunten.
Je trekt lessen
uit de fouten die
je herhaaldelijk
maakte.
Je hebt altijd
extra push nodig
om zaken in te
leveren. Zonder
aanmaning, haal
je de deadline
niet.
Je probeert te
achterhalen wat de
bedoeling achter
het voorbeeld is en
maakt een alternatief.
Jouw nauwkeurigheid
en snelheid
gaan al eens
samen, maar niet
altijd.
Je controleert
jouw werk zelf,
kijkt zelf na.
Je ziet fouten of
onvolledigheden in
beschikbare informatie.
Je ziet zelf eigen
verbeterpunten. Je
leert dagelijks bij,
maakt fout maar
één keer.
Je levert zaken op
tijd in. Jouw taken
zijn stipt op tijd
klaar.
Je zoekt spontaan
een ander
voorbeeld met
dezelfde functionaliteit.
Je probeertverschillende
variaties uit
om uiteindelijk
het beste alternatief
te kiezen.
Je kan op een
snelle en nauwkeurige
manier
kwaliteitsvolle
resultaten behalen.
Controle is een
onderdeel van
kwaliteitsvol werken.
Dit doe je
spontaan.
Je onderzoekt
spontaan beschikbareinformatie
op fouten
of onvolledigheden.
Je stimuleert
door voorbeeldgedrag
anderen
tot het leveren
van prestaties
(zowel kwantitatief
als kwalitatief).
Je levert sommige
taken voor de
deadline af.
3de graad tso 83
Handel D/2011/7841/008

Sleutelpunten Onvoldoende Matig Goed Zeer goed
Planning en werkorganisatie
Je hebt zelden
agenda, werkschema’s
of werkplanning
bij.
Je hebt totaal geen
planning.
Samenwerkingsbereidheid Je ligt dwars, werkt
niet samen. Je bent
humeurig, soms
agressief. Je bent
nonchalant in het
naleven van afspraken.
Je geeft
nooit informatie
door. Je roept
weerstand op.
Je jaagt in leidinggevende
positie
mensen tegen jezelf
of tegen elkaar in
het harnas. Je roept
weerstanden op.
Je houdt alle kennis
voor jezelf.
Je hebt je agenda
of werkschema
steeds
bij, maar gebruikt
het niet om te
plannen. Je
maakt al eens
gebruik van
checklists, to-dolijstjes…
Je werkt planmatig,
maar
verliest de timing
uit het oog. Je
werkt bijvoorbeeld
te lang
aan x zodat te
weinig tijd over
is voor Y.
Je houdt alleen
rekening met
anderen als je
weet dat de
leraar dit waardeert.
Je kunt in een
leidinggevende
positie rond eenvoudige
taken
samenwerken,
bijvoorbeeld bij
een groepswerk.
Je deelt berekend
en met
mondjesmaat
jouw kennis.
Je gebruikt agenda,
planning en
werkschema’s. Je
maakt goed gebruik
van checklists,to-dolijstjes…
Je werkt
af en toe een
stappenplan uit
i.f.v. het behalen
van bepaalde
resultaten.
Je voert de planning
uit en houdt
de timing goed in
het oog en je
stuurt jouw planning
tijdig bij.
Je werkt goed
samen met andere
leerlingen. Je sluit
je constructief aan
bij de meerderheid
waar nodig. Je
geeft uitleg aan
anderen, helpt. Je
vangt nieuwe leerlingen
op indien
gevraagd.
Je kan motiveren
en overtuigen, je
verkrijgt medewerking.
Je doorbreekt
niet al te grote
weerstanden.
Je deelt op uitdrukkelijke
vraag
jouw kennis.
Je gebruikt spontaan
je agenda
om taken te
plannen. Je
maakt zelf werkschema’s
en
planning op langere
termijn.
Je managet en
plant jouw tijd in
functie van prioriteiten,hoofdzaken,
deadlines
en resultaten.
(bijvoorbeeld bij
examens, projecten,
grote taken,
enz.)
Je zorgt ervoor
dat iemand in de
groep opgenomen
wordt. Je
springt in voor
medeleerlingen.
Je stelt afspraken
voor om
leerlingen te
helpen na ziekte.
Je organiseert
iets buiten klasverband.
Je zorgt voor
enthousiasme en
bezieling. Je
hebt, bijvoorbeeld
tijdens groepswerk,
oog voor
het taakgerichte
aspect en voor
het sociale aspect.
Je deelt spontaan
jouw kennis
met anderen.
84 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

8 Minimale materiële vereisten
Programmatuur
Elke leerling dient zes lesuren per week toegang te hebben tot internet en volgende kantoorsoftwarepakketten:
• Internet en e-mail
3de graad tso 85
Handel D/2011/7841/008

Apparatuur
• Tekstverwerking, rekenblad, gegevensblad, presentatiepakket en een eenvoudig desktoppublishingpakket
• Algemeen administratief softwarepakket (met inbegrip van boekhoudpakket)
• Eenvoudig softwarepakket voor ontwikkeling statische website
Elke leerling dient minimaal toegang te hebben tot:
• Een voldoende aantal pc’s waarop de vereiste programma’s op een aanvaardbaar performantieniveau
werken en die onderling verbonden zijn in een netwerk
• Een voldoende aantal netwerkprinters
• Telefoon/fax
86 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

9 Bibliografie
9.1 Marketing
• Overheidssite i.v.m. de wet op de marktpraktijken:
http://mineco.fgov.be/protection_consumer/trade_practices/trade_law/home_nl.htm.
• http://www.marketing-online.nl/
• Productlevenscyclus: Verhaert, P., 'Praktijk van de Productontwikkeling', ACCO Leuven, 1998, p.49,
ISBN 90 334 4262 0
• http://www.juicepromotions.nl/index.htm
• http://nl.acnielsen.com/issues/promotions.shtml
• http://mineco.fgov.be/PROTECTION_CONSUMER/trade_practices/trade_law/law_on_protection_nl_001.
htm
• http://europa.eu/scadplus/leg/nl/lvb/l32010.htm
• http://www.effiebelgium.org/: reclame
• http://www.schuelerfirma.de/: een eigen bedrijfje opstarten
• http://www.gruendungswerkstatt.hk24.de/GWH/de/content/Websites/Orientierung/index: idem
• De Laet, M., Offermans, P., Toye, P., ‘Marktonderzoek’, De Boeck Antwerpen, 2004, ISBN 90 455 1107
X
• Spruyt, W., Huysmans, L., ‘Operationele verkoop’, De Boeck Antwerpen, 2004, ISBN 90 455 1332 3
• Bilsen, B., Waterschoot, W. van, Lagasse, L., Marketingbeleid, De Boeck Antwerpen, 2004, ISBN 90 455
1106 1
• Kotler, P., Armstrong, G., Saunders, J., Wong, V., ‘Principes van marketing’, Pearson Prestige Hall, een
imprint van Pearson Education, ISBN 90 430 1071 S
9.2 Boekhouding
• Wet van juli 1975 op de boekhouding van de onderneming
• Wet van 7 mei 1999 betreffende het Wetboek van vennootschappen
• Het Koninklijk Besluit van 30 januari 2001 tot uitvoering van het Wetboek van vennootschappen
• Adviezen voor Boekhoudkundige normen, Commissie voor Boekhoudkundige normen, Brussel
Klasklaar materiaal ontwikkeld in het kader van het nascholingstraject.
Alle ontwikkelde boekjes kunnen aangevraagd worden via de website http://leerboek.vvkso.be/ :
• HA-7502-01 De resultaten van een marktonderzoek elektronisch verwerken - Office 2003
• HA-7503-01 De resultaten van een marktonderzoek elektronisch verwerken - Office 2007
• HA-7504-02 De onderneming in de context van de wereldeconomie - office 2003
• HA-7505-02 De onderneming in de context van de wereldeconomie - office 2007
• HA-7515-01 Flowcharts maken volgens vastgestelde symbolen - Word 2003/Powerpoint 2003
• HA-7506-01 Flowcharts maken volgens vastgelegde symbolen - Word 2007/Powerpoint 2007
• HA-7511-01 Een organogram maken - Word 2003/Powerpoint 2003
• HA-7512-01 Een organogram maken - Word2007/Powerpoint 2007
• HA-7509-02 Een database met personeelsgegevens aanmaken. Access 2003
• HA-7508-03 Een database met personeelsgegevens aanmaken. Access 2007
• HA-7513-02 Berekening van de totale loonkost met een rekenblad. Excel 2003
• HA-7510-03 Berekening van de totale loonkost met een rekenblad. Excel 2007
3de graad tso 87
Handel D/2011/7841/008

• HA-7519-01 Financiële functies in MS Excel 2003 - leraar
• HA-7518-02 Financiële functies in MS Excel 2007 - leraar
• HA-7521-01 Financiële functies in MS Excel 2003 - leerlingen
• HA-7520-02 Financiële functies in MS Excel 2007 - leerlingen
• HA-7522-01 Aspecten van internationale handel Excel 2003, Word 2003, Powerpoint 2003
• HA-7517-02 Aspecten van internationale handel Excel - Office 2007
• HA-9211-01 Aanmaken nieuw dossier in BOB versie 3.21
• HA-9212-01 Binnenlandse aan- en verkoopverrichtingen en afschrijvingen verwerken met BOB versie
3.21 (leerling)
• HA-9212-02 Binnenlandse aan- en verkoopverrichtingen en afschrijvingen verwerken met BOB versie
3.30 (leerling)
• HA-9210-01 Binnenlandse aan- en verkoopverrichtingen en afschrijvingen verwerken met BOB Versie
3.21 (leraar)
• HA-9210-02 Binnenlandse aan- en verkoopverrichtingen en afschrijvingen verwerken met BOB Versie
3.30 (leraar)
• HA-9213-02 Opvolgen van achterstallige vorderingen BOB versie 3.3
• HA-9214-01 Analyse van de jaarrekening met Fista - BOB versie 3.3 – Fista versie 2.0
• HA-9215-02 Analyse van de jaarrekening met Excel 2007 - basis
• HA-9216-02 Analyse van de jaarrekening - Gevorderd - Excel 2007 - BOB versie 3.3 - Fista 2.0
• HA-9217-02 Afsluiten van het boekjaar - Bob versie 3.3 - Excel 2007 (leraar)
• HA-9218-02 Afsluiten van het boekjaar Bob versie 3.3 - Excel 2007 leerlingen
9.3 Werkvormen
• Vlajo vzw
Kapeldreef 20
3001 Heverlee
016 29 84 01
www.vlajo.org
• Cofep
Nieuwstraat 19/2
3990 Peer
011 63 49 51
www.cofep.be
• UNIZO-VORMING
Spastraat 8
1000 Brussel
02 238 05 78
www.ondernemendeschool.be
88 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

10 Bijlagen
10.1 DFD van verkoop aan klant
10.2 Subproces: verkoop
3de graad tso 89
Handel D/2011/7841/008

10.3 Genormaliseerd rekeningenstelsel
KLASSE 1
EIGEN VERMOGEN, VOORZIENINGEN VOOR RISICO'S EN KOSTEN EN
SCHULDEN OP MEER DAN EEN JAAR
10 Kapitaal
10000 Geplaatst kapitaal
10100 Niet - opgevraagd kapitaal (-)
12 Herwaarderingsmeerwaarden
12100 Herwaarderingsmeerwaarden op materiële vaste activa
13 Reserves
13000 Wettelijke reserves
13100 Onbeschikbare reserves
13200 Belastingvrije reserves
13300 Beschikbare reserves
14 Overgedragen winst of overgedragen verlies
14000 Overgedragen winst
14100 Overgedragen verlies (-)
16 Voorzieningen en uitgestelde belastingen
16000 Voorzieningen voor pensioenen en soortgelijke verplichtingen
16100 Voorzieningen voor belastingen
16200 Voorzieningen voor grote herstellingswerken en grote onderhoudswerken
16300 Voorzieningen voor overige risico's en kosten
17 Schulden op meer dan een jaar
17200 Leasingschulden
17300 Schulden aan kredietinstellingen
17320 Acceptkredieten
17330 Hypothecaire lening
17350 Investeringslening
17500 Leveranciers (op meer dan een jaar)
17900 Overige schulden
KLASSE 2
OPRICHTINGSKOSTEN, VASTE ACTIVA EN VORDERINGEN OP MEER DAN EEN
JAAR
20 Oprichtingskosten
20000 Kosten van oprichting en kapitaalverhoging
20009 Afschrijving op kosten van oprichting en kapitaalverhoging (-)
21 Immateriële vaste activa
21000 Kosten van onderzoek en ontwikkeling
21009 Afschrijvingen op kosten van onderzoek en ontwikkeling (-)
21100 Concessies, octrooien, licenties, know-how, merken
21109 Afschrijvingen op concessies, octrooien, licenties, know-how, merken (-)
21200 Goodwill
21209 Afschrijvingen op goodwill (-)
90 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

22 Terreinen en gebouwen
22000 Terreinen
22008 Meerwaarde op terreinen
22009 Waardeverminderingen op terreinen (-)
22100 Gebouwen
22108 Meerwaarde op gebouwen
22109 Afschrijvingen op gebouwen (-)
23 Installaties, machines en uitrusting
23000 Installaties
23009 Afschrijvingen op installaties (-)
23100 Machines
23109 Afschrijvingen op machines (-)
23200 Uitrusting
23209 Afschrijvingen op uitrusting (-)
24 Meubilair en rollend materieel
24000 Meubilair
24009 Afschrijvingen op meubilair (-)
24010 Kantoormachines
24019 Afschrijvingen op kantoormachines (-)
24020Computers
24029 Afschrijvingen op computers (-)
24100 Rollend materieel
24109 Afschrijvingen op rollend materieel (-)
25 Vaste activa in leasing of op grond van een soortgelijk recht
25000 Meubilair in leasing
25009 Afschrijvingen op meubilair in leasing (-)
25010 Kantoormachines in leasing
25019 Afschrijvingen op kantoormachines in leasing (-)
25100 Rollend materieel in leasing
25109 Afschrijvingen op rollend materieel in leasing (-)
25200 Computers in leasing
25209 Afschrijvingen op computers in leasing (-)
26 Overige materiële vaste activa
26000 Overige materiële vaste activa
26009 Afschrijvingen op overige materiële vaste activa (-)
27 Vaste activa in aanbouw en vooruitbetalingen
27000 Vaste activa in aanbouw
27009 Afschrijvingen op vaste activa in aanbouw (-)
28 Financiële vaste activa
28000 Financiële vaste activa
29 Vorderingen op meer dan een jaar
29000 Handelsdebiteuren (op meer dan een jaar)
29100 Overige vorderingen (op meer dan een jaar)
3de graad tso 91
Handel D/2011/7841/008

KLASSE 3
VOORRADEN EN BESTELLINGEN IN UITVOERING
30 Grondstoffen
30000 Voorraad grondstoffen
31 Hulpstoffen
31000 Voorraad hulpstoffen
32 Goederen in bewerking
32000 Voorraad goederen in bewerking
33 Gereed product
33000 Voorraad gereed product
34 Handelsgoederen
34000 Voorraad handelsgoederen
34900 Waardeverminderingen op voorraad handelsgoederen (-)
KLASSE 4
VORDERINGEN EN SCHULDEN OP TEN HOOGSTE EEN JAAR
40 Handelsvorderingen
40000 Handelsdebiteuren
40010 Handelsdebiteuren ICL
40020 Handelsdebiteuren export
40100 Te innen wisselbrieven
40400 Te innen opbrengsten
40410 Op te maken creditnota's (-)
40700 Dubieuze debiteuren
40900 Waardeverminderingen op handelsvorderingen (-)
41 Overige vorderingen
41000 Opgevraagd, niet-gestort kapitaal
41100 Terug te vorderen btw-saldo
41110 Aftrekbare btw
41120 Aftrekbare btw op uitgaande creditnota's
41130 Aftrekbare btw, diverse regularisaties
41200 Terug te vorderen winstbelastingen
41610 Voorschotten op bezoldigingen
41800 Terug te vorderen verpakking
41900 Vorderingen op de eigenaar
41910 Diverse vorderingen, overige
42 Schulden op meer dan een jaar die binnen het jaar vervallen
42300 Binnen het jaar vervallen schulden aan kredietinstellingen
42400 Binnen het jaar vervallen handelsschulden
43 Financiële schulden
43200 Kredietinstellingen - acceptkredieten import
43210 Kredietinstellingen - acceptkredieten export
43300 Kredietinstellingen - schulden in rekening courant
43900 Diverse financiële schulden
44 Handelsschulden
44000 Leveranciers
44010 Leveranciers import
44020 Leveranciers ICV
44100 Te betalen wisselbrieven
44400 Te ontvangen facturen
44410 Te ontvangen creditnota's (-)
92 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

45 Schulden met betrekking tot belastingen, bezoldigingen en sociale lasten
45000 Geraamd bedrag van de belastingschulden
45100 Te betalen btw-saldo
45110 Verschuldigde btw
45120 Verschuldigde btw op inkomende creditnota's
45130 Verschuldigde btw ICV
45140 Verschuldigde btw op invoer met verlegging van heffing
45150 Verschuldigde btw werken in onroerende staat
45160 Verschuldigde btw, diverse regularisaties
45200 Te betalen winstbelastingen
45300 Ingehouden bedrijfsvoorheffing
45310 Ingehouden roerende voorheffing
45400 Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ)
45520 Verschuldigde lonen
45530 Verschuldigde salarissen
45600 Vakantiegeld
45900 Schulden aan sociaal secretariaat
47 Schulden uit de bestemming van het resultaat
47100 Dividenden over het boekjaar
47200 Tantièmes over het boekjaar
47300 Schulden aan personeel, deelname in de winst
47310 Andere rechthebbenden
48 Diverse schulden
48800 Terug te betalen verpakking
48900 Schulden aan de eigenaar
48910 Diverse schulden - overige
49 Overlopende rekeningen
49000 Over te dragen kosten
49100 Verkregen opbrengsten
49200 Toe te rekenen kosten
49300 Over te dragen opbrengsten
KLASSE 5
GELDBELEGGINGEN EN LIQUIDE MIDDELEN
51 Aandelen
51000 Aandelen – aanschaffingswaarde
51900 Waardeverminderingen op aandelen
52 Vastrentende effecten
52000 Vastrentende effecten – aanschaffingswaarde
52900 Waardeverminderingen op vastrentende effecten
53 Termijndeposito's
53000 Termijndeposito's op meer dan 1 jaar
53100 Termijndeposito's op meer dan 1 maand en op ten hoogste 1 jaar
53200 Termijndeposito's op ten hoogste 1 maand
53900 Waardeverminderingen op termijndeposito’s
3de graad tso 93
Handel D/2011/7841/008

55 Kredietinstellingen
55000 KBC
55100 ING
55200 Fortis Bank
55300 Dexia
55400 Bank van de Post
55500 Bank Y
55600 Elektronische inning
55700 Kredietkaarten
57 Kassen
57000 Kas
58 Interne overboekingen
58000 Interne overboekingen
59 Elektronische inning
59000 Elektronische inning
KLASSE 6
KOSTEN
60 Handelsgoederen, grond- en hulpstoffen
60000 Aankopen grondstoffen
60100 Aankopen hulpstoffen
60200 Aankopen diensten, werk en studies
60400 Aankopen handelsgoederen
60401 Retours op aankopen
60402 Handelskorting op aankopen
60403 Aankoopkosten
60486 Aankopen handelsgoederen ICV
60487 Aankopen handelsgoederen import
60800 Ontvangen kortingen, ristorno’s en rabatten
60940 Voorraadwijzigingen handelsgoederen
61 Diensten en diverse goederen
61000 Huur en huurlasten
61100 Onderhoud en herstellingen
61211 Water
61212 Gas
61213 Elektriciteit
61214 Stookolie
61220 Onderhoudsproducten
61230 Boeken, tijdschriften en documentatie
61240 Drukwerken en kantoorbehoeften
61280 Verloren verpakking
61310 Erelonen
61320 Commissielonen
61330 Beheerskosten sociaal secretariaat
61350 Verzekeringen, andere dan voor personeel
61400 Vervoer en verplaatsingen
61510 Representatie- en onthaalkosten
61520 Reclame en advertenties
61550 Giften
61610 Postzegels, portkosten
61620 Telefoonkosten
61630 Internetkosten
61700 Uitzendkrachten
94
61800 Bezoldigingen bestuurders en zaakvoerders
3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

61900 Overige beheerskosten
62 Bezoldigingen, sociale lasten en pensioenen
62010 Bezoldigingen directie
62020 Bezoldigingen bedienden
62030 Bezoldigingen arbeiders
62040 Bezoldigingen andere personeelsleden
62100 Werkgeversbijdrage RSZ
62300 Andere personeelskosten
63 Afschrijvingen, waardeverminderingen en voorzieningen voor risico's en kosten
63000 Afschrijvingen op oprichtingskosten
63010 Afschrijvingen op immateriële vaste activa
63020 Afschrijvingen op materiële vaste activa
63100 Waardeverminderingen op voorraden - toevoeging
63110 Waardeverminderingen op voorraden - terugneming (-)
63400 Waardeverminderingen op handelsvorderingen op ten hoogste 1 jaar - toevoeging
63410 Waardeverminderingen op handelsvorderingen op ten hoogste 1 jaar - terugneming (-)
63500 Voorzieningen voor pensioenen en soortgelijke verplichtingen - toevoeging
63510 Voorzieningen voor pensioenen en soortgelijke verplichtingen - besteding en terugneming
(-)
63600 Voorzieningen voor grote herstellingswerken en grote onderhoudswerken - toevoeging
63610 Voorzieningen voor grote herstellingswerken en grote onderhoudswerken - besteding en
terugneming (-)
63700 Voorzieningen voor andere risico's en kosten - toevoeging
63710 Voorzieningen voor andere risico's en kosten - besteding en terugneming (-)
64 Andere bedrijfskosten
64000 Bedrijfsbelastingen
64010 Niet-aftrekbare btw
64100 Minderwaarden op de courante realisatie van vaste activa
64200 Minderwaarden op de realisatie van handelsvorderingen
64900 Diverse bedrijfskosten
65 Financiële kosten
65000 Rente, commissies en kosten verbonden aan schulden
65020 Kosten wegens leasingschulden
65300 Discontokosten op vorderingen
65400 Wisselresultaten
65500 Resultaten uit de omrekening van vreemde valuta
65700 Betalingskortingen aan klanten
65900 Diverse financiële kosten
66 Uitzonderlijke kosten
66300 Minderwaarden op de realisatie van vaste activa
66900 Diverse uitzonderlijke kosten
67 Belastingen op het resultaat
67000 Betaalde belastingen op het resultaat, en voorheffingen
67020 Geraamde belastingen op het resultaat
69 Resultaatverwerking
69000 Overgedragen verlies van het vorige boekjaar
69100 Toevoeging aan het kapitaal
69200 Toevoeging aan de wettelijke reserve
69210 Toevoeging aan de overige reserves
69300 Over te dragen winst
69400 Vergoeding van het kapitaal
69500 Bestuurders of zaakvoerders
69600 Winstdeelneming personeel
69610 Andere rechthebbenden
3de graad tso 95
Handel D/2011/7841/008

KLASSE 7
OPBRENGSTEN
70 Omzet
70400 Verkopen handelsgoederen
70401 Retours op verkopen (-)
70402 Handelskorting op verkopen (-)
70410 Verkopen handelsgoederen ICL
70420 Verkopen handelsgoederen export
70800 Toegestane kortingen, ristorno’s en rabatten (-)
74 Andere bedrijfsopbrengsten
74100 Meerwaarden op de courante realisatie van materiële vaste activa
74200 Meerwaarden op de realisatie van handelsvorderingen
74400 Huuropbrengsten
74600 Doorgerekende kosten
74900 Diverse bedrijfsopbrengsten
75 Financiële opbrengsten
75400 Wisselresultaten
75500 Resultaten uit de omrekening van vreemde valuta
75700 Betalingskortingen van leveranciers
75900 Diverse financiële opbrengsten
76 Uitzonderlijke opbrengsten
76300 Meerwaarden op de realisatie van vaste activa
76900 Diverse uitzonderlijke opbrengsten
79 Resultaatverwerking
79000 Overgedragen winst van het vorige boekjaar
79100 Onttrekking aan het kapitaal
79200 Onttrekking aan de reserves
79300 Over te dragen verlies
79400 Tussenkomst van de eigenaar (of van de vennoten) in het verlies
10.4 Een voorbeeld van een geïntegreerde proef gekoppeld aan een stage
De invalshoek voor deze geïntegreerde proef is sterk commercieel gekoppeld aan een stage van 2 weken.
De leerlingen krijgen in het begin van het schooljaar een aanbod van clusters van stagebedrijven. Een cluster
bestaat uit:
• een studiebedrijf (een kleine KMO),
• een boekhoudkantoor,
• een verzekeringskantoor,
• een interimkantoor of een sociaal secretariaat.
De eerste taak voor de leerlingen bestaat erin een groep samen te stellen die voor een bepaalde cluster solliciteert.
Elk lid van deze groep zal dan stage lopen in een bepaald bedrijf uit deze cluster. Achteraf moeten zij
voor de GIP een fictief bedrijf opstarten in dezelfde sector als het studiebedrijf.
De belangrijkste taken i.v.m. de stage zijn:
• het schrijven van een sollicitatiebrief waarin zij motiveren waarom zij voor een bepaalde cluster/stageplaats
kiezen en waarom zij met de andere leerlingen een groep willen vormen;
• het voeren van een sollicitatiegesprek met een vertegenwoordiger van een interimkantoor;
96 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

• het uitvoeren van een aantal opdrachten op de stageplaats. De resultaten van deze opdrachten zijn
noodzakelijk om achteraf de GIP te kunnen maken.
De belangrijkste taken i.v.m. de GIP hebben betrekking op:
• de keuze van de ondernemingsvorm,
• het commercieel beleid,
• het nut en de kost van het inschakelen van een interimkantoor,
• het nut en de kost van het inschakelen van een sociaal secretariaat,
• het belang en de kost van verzekeringen,
• automatisering binnen het bedrijf,
• het aanmaken van een website en een webshop,
• de mondelinge presentatie in het Nederlands, Engels en Frans.
In deze taken worden boekhoudkundige, juridische, bedrijfseconomische, informatica, commerciële en zakelijk-communicatieve
elementen uit het vak Bedrijfseconomie geïntegreerd aangeboden met vaardigheden van
Nederlands, Frans en Engels.
Tussentijds vinden er regelmatig evaluatiemomenten plaats waarbij de leerlingen een bepaald onderdeel
moeten presenteren aan de andere groepen, leraren en externen. Op het einde van het schooljaar wordt de
GIP in zijn totaliteit gepresenteerd aan een jury. Alle presentaties gebeuren in het Nederlands, Frans en Engels.
Bij elke van de taken krijgen de leerlingen een uitgebreide evaluatiefiche zodat zij zichzelf kunnen evalueren.
10.5 Een voorbeeld van geïntegreerde proef gekoppeld aan een bedrijf
De leerling kiest, samen met een medeleerling, een bedrijf uit de handels- of nijverheidssector (een bedrijf
waar iets "verhandeld" of "geproduceerd" wordt). Het moet hierbij gaan om een vennootschap, gezien hier
de verplichte dubbele boekhouding wordt gevoerd en op het einde van het jaar een jaarrekening moet worden
gepubliceerd. Verder is het interessant als het bedrijf personeel tewerkstelt, maar dit is geen absolute voorwaarde.
Bedrijven of instellingen uit de zachte of niet-commerciële sector (ziekenhuizen, RVT's, OCMWinstellingen
e.d.) zijn om boekhoudkundige redenen niet aangewezen (facturen, statuten, jaarrekening?).
De leerling krijgt volgende opdrachten toebedeeld:
1 Beschrijf de identiteit van het bedrijf: identiteitskaart, statutaire bepalingen, aard van de activiteiten, website;
2 Stel 5 verkoopfacturen op (met verschillende varianten) en vraag 5 aankoopfacturen. Verwerk deze in de
dubbele boekhouding;
3 Onderzoek in welke marktsituatie je bedrijf zich bevindt: klanten, concurrentie, algemene marktomstandigheden;
4 Onderzoek hoe het bedrijf de vier variabelen van de marketing-mix (plaats, promotie, product, prijs) invult;
5 Analyseer cijfermatig en beoordeel de laatst beschikbare jaarrekening. Maak in deze context ook de
berekening van enkele ratio’s.
De samenwerking met de talen is vrij intens: in bovenvermelde opdrachten zitten deelopdrachten in het
Frans, Engels en Duits verweven.
Op de mondelinge presentatie stellen de leerlingen hun bedrijf voor met een presentatie: ze lichten de studie
van bovenvermelde opdrachten toe en besluiten met de sterke/zwakke kanten van het bedrijf. Een gedeelte
van de presentatie gebeurt in het Frans.
3de graad tso 97
Handel D/2011/7841/008

10.6 Mogelijke activiteiten bij de opstart van een minionderneming of oefenfirma
in het vijfde jaar
Wanneer je een minionderneming of oefenfirma runt bij de realisatie van de leerplandoelstellingen, kunnen
volgende activiteiten in het vijfde jaar georganiseerd worden. Hierdoor kunnen de commerciële activiteiten al
van bij het begin van het 6de jaar starten.
1 Inleidende sessies
• Zoektocht naar een goed product
• Marktonderzoek
2 Organisatie van de onderneming en toewijzing van de functies
• Brainstorm over de organisatie
• Organogram
• Toewijzing functies
3 De werking van de onderneming uitdenken
• Aankoop, productie en voorraadbeheer > hoe organiseren?
• Marketingmix
• Verkoop > hoe organiseren?
• Boekhouding > hoe organiseren?
4 Samenwerkingsvaardigheden
• Vergadertechnieken
• Overlegtechnieken
• Groepsdynamica
5 Voorbereiding van de eigenlijke oprichting (enkel minionderneming)
• Aandelen verkopen en bankrekening openen
• Afspraken maken met leveranciers
• Rekeningcommissaris zoeken
• Peters zoeken
• Repetitie algemene vergadering
98 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel

3de graad tso 99
Handel D/2011/7841/008
10.7 Vakoverschrijdende samenwerking met Nederlands, Frans, Engels en Duits
10.7.1 Nederlands
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Een marktonderzoek voorbereiden aan de hand
van een begrippenkader.
Een marktonderzoek opzetten.
Een zelf-confrontatietest rond persoonlijke vaardigheden
voor zelfstandig ondernemen afleggen.
Resultaten analyseren van een zelf-confrontatietest.
Conclusie van de zelf-confrontatietest formuleren
met behulp van een tekstverwerkingsprogramma
met toepassing van BIN-normen.
14 De leerlingen kunnen formulieren en administratieve
teksten voor een onbekend publiek
lezen.
16 en 17 De leerlingen kunnen de passende
leesstrategieën toepassen.
20 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek schrijven zoals: formulieren,
instructies…
21 en 22 De leerlingen kunnen de passende
schrijfstrategie toepassen.
8 De leerlingen kunnen t.a.v. een onbekend
publiek een korte uiteenzetting geven, verslag
uitbrengen…
10 en 11 De leerlingen kunnen de passende
spreekstrategieën toepassen.
14 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek lezen zoals: informatieve
teksten.
8 De leerlingen kunnen t.a.v. een onbekend
publiek een korte uiteenzetting geven, verslag
uitbrengen…
10 en 11 De leerlingen kunnen de passende
spreekstrategieën toepassen.
Bij het opstellen van een marktonderzoek bevragen
leerlingen anderen met een enquête.
Ze zetten daarbij verschillende soorten vragen in
(open en gesloten vragen, meerkeuzevragen…).
De leerlingen presenteren de resultaten van hun
onderzoek.
Leerlingen formuleren resultaten van een zelfconfrontatietest
(www.dream-it.be) of resultaten
van een onderzoek naar leerstijlen
(www.ohmygods.be) in het kader van leren
leren.

100 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Een studie van de verschillende facetten van de
risico’s en opportuniteiten bij het ondernemerschap
maken met behulp van een aantal
portretten van ondernemers.
Ondernemersvaardigheden en attitudes, nuttig
voor je privéleven, toetsen aan de hand van een
concrete situatie.
Begrippen, voorwaarden, formaliteiten, instanties,
wettelijke verplichtingen, instellingen ter
vervulling van de formaliteiten, beroepsuitoefeningsvoorwaarden
in verband met het zelfstandig
ondernemerschap opzoeken.
Opzoeken welke diensten een fiscaal raadgever
kan vervullen.
Verschillende begrippen in verband met merken
toelichten aan de hand van voorbeelden.
Aan de hand van concrete voorbeelden de reglementering
in verband met de productaansprakelijkheid
toelichten.
Aspecten van het begrip promotiestrategie toelichten.
Aspecten van de wet op de handelspraktijken in
het kader van promotie toelichten.
2 De leerlingen kunnen via diverse media en
multimediale informatiedragers luisteren naar
tekstsoorten bestemd voor een onbekend publiek.
21 en 22 De leerlingen kunnen de passende
schrijfstrategie toepassen.
14 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek lezen zoals: informatieve
teksten, hyperteksten…
20 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek schrijven zoals: gedocumenteerde
en beargumenteerde teksten.
14 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek lezen zoals: catalogi, schema’s
en tabellen, hyperteksten…
Inzicht in taalgebruik en teksten: feiten en meningen
onderscheiden, argumenten in een tekst
op hun waarde en relevantie beoordelen (ET
16); een betoog op controleerbaarheid en samenhang
beoordelen en drogredenen herkennen
(ET aso 30/ b- en c-richtingen)
Wanneer men werkt met het Dream-project, kan
men de leerlingen laten luisteren naar het relaas
van Alain Hubert over zijn expeditiereizen en
naar zijn argumenten om een droom te realiseren.
De leerlingen trekken hieruit conclusies met
betrekking tot hun verdere studiekeuze/loopbaan.
De leerlingen kunnen een schrijfoefening maken
over hun toekomst.
De leerlingen verwerken de resultaten van de
opdracht in een paper.
De leerlingen bestuderen het merkenbeleid van
een bepaalde onderneming. Dit kan via bestuderen
van catalogus of website.
De leerlingen bestuderen factoren die de promotievormen
kunnen beïnvloeden (manipulatie,
sofismen…).

3de graad tso 101
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Aspecten van de arbeidsmarkt in het kader van
personeelsbeleid toelichten.
Aspecten van de werkloosheidsproblematiek
toelichten.
Aspecten van het ‘begrip duurzaam ondernemen’
of ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’
toelichten.
Aspecten van de begrippen welvaart en welzijn
toelichten.
Aspecten van de ontwikkelingsproblematiek
toelichten.
Diverse aspecten van het begrip arbeidsovereenkomst
toelichten.
18 De leerlingen zijn bereid om lezend informatie
te verzamelen over een bepaald onderwerp;
de verkregen informatie aan eigen kennis en
inzicht te toetsen en te vergelijken met informatie
uit andere bronnen; te reflecteren op inhoud
en vorm van de teksten; hun persoonlijk oordeel
over bepaalde teksten te formuleren, in vraag te
stellen en eventueel te herzien.
2 De leerlingen kunnen via diverse media en
multimediale informatiedragers luisteren naar de
volgende tekstsoorten bestemd voor een onbekend
publiek
14 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek lezen zoals: niet-fictionele
teksten, inclusief informatiebronnen zoals schema’s
en tabellen…
16 en 17 De leerlingen kunnen de passende
leesstrategieën toepassen.
18 De leerlingen zijn bereid om lezend informatie
te verzamelen over een bepaald onderwerp;
de verkregen informatie aan eigen kennis en
inzicht te toetsen en te vergelijken met informatie
uit andere bronnen; te reflecteren op inhoud
en vorm van de teksten; hun persoonlijk oordeel
over bepaalde teksten te formuleren, in vraag te
stellen en eventueel te herzien.
12 De leerlingen kunnen formulieren en administratieve
teksten voor een onbekend publiek
lezen.
De leerlingen kunnen teksten over knelpuntberoepen,
werkloosheid, gelijkekansenbeleid ,
duurzaam ondernemen, ontwikkelingsproblematiek)
…beluisteren, lezen en toelichten.
De leerlingen kunnen de volgende documenten
lezen: stagedocumenten, arbeidsovereenkomst
voor studenten, polissen…

102 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Diverse aspecten van het begrip ‘solliciteren’
toelichten.
Aspecten van het begrip ‘werkplanning’ toelichten.
Aspecten van het begrip ‘communicatie’ toelichten
en toepassen.
In het kader van de communicatiestrategie van
de eigen minionderneming, oefenfirma of een
ander project een eenvoudige statische website
aanmaken.
20 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek schrijven zoals: verslagen,
sollicitatiebrieven en cv’s, zakelijke brieven.
21 De leerlingen kunnen inhouds- en vormconventies
van de taal verzorgen zoals de NBNnormen
en lay-out; ze maken gebruik van ict.
22 De leerlingen zijn bereid om te reflecteren
over inhoud en vorm van hun eigen schrijfproces
en -product.
8 De leerlingen kunnen t.a.v. een onbekend
publiek een sollicitatiegesprek voeren.
9 De leerlingen kunnen aan een onbekend publiek
inlichtingen vragen.
4 – 5 – 6 De leerlingen kunnen het taalgebruik
van de spreker inschatten; aandacht tonen voor
het non-verbale gedrag van de gesprekspartner/spreker;
kunnen geschikte luisterstrategie
toepassen; zijn bereid om een ander te laten
uitspreken en te reflecteren over hun eigen luisterhouding.
9 De leerlingen kunnen aan een onbekend publiek
standpunten/meningen of oplossingen voor
problemen uiteenzetten en motiveren in een
gedachtewisseling, discussie, werkvergadering.
De leerlingen kunnen volgende verschijnselen in
het taalgebruik en het taalsysteem herkennen,
benoemen en bespreken: register, sociaal bepaalde
varianten, regionale varianten, vaktaal,
non-verbale elementen…
21 De leerlingen kunnen de passende schrijf-
De leerlingen kunnen volgende teksten schrijven:
aanvraag stagebedrijf, stageverslag, sollicitatiebrief
en cv, dankbrief, offerte…
Bij online solliciteren is er aandacht voor correct
mailverkeer.
De leerlingen kunnen een advertentie opzoeken,
analyseren, erop reageren (sollicitatiebrief). Ze
bereiden het gesprek voor en oefenen dit sollicitatiegesprek
in op basis van de geselecteerde
advertentie.
In het kader van de minionderneming houden de
leerlingen een vergadering over bijvoorbeeld
werkplanning.
De leerlingen hebben aandacht voor huisstijl, emailetiquette,
gespreksconventies bij het telefoneren,
interne communicatie…

3de graad tso 103
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een aankoopverrichting.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
Begrippen in verband met verzekeringen uitleggen
aan de hand van een courante verzekeringspolis
(bijzondere en algemene voorwaarden).
Aspecten van het begrip ‘personenbelasting als
loontrekkende’ toelichten en toepassen.
strategie toepassen.
21 De leerlingen kunnen inhouds- en vormconventies
van de taal verzorgen zoals de BINnormen
en lay-out; ze maken gebruik van ict.
22 De leerlingen zijn bereid om te reflecteren
over inhoud en vorm van hun eigen schrijfproces
en -product.
10 en 11 De leerlingen kunnen de passende
spreekstrategieën toepassen.
21 De leerlingen kunnen inhouds- en vormconventies
van de taal verzorgen zoals de BINnormen
en lay-out; ze maken gebruik van ict.
22 De leerlingen zijn bereid om te reflecteren
over inhoud en vorm van hun eigen schrijfproces
en -product.
10 en 11 De leerlingen kunnen de passende
spreekstrategieën toepassen, ze passen hun
taalgebruik aan.
ET 29 De leerlingen kennen de verschillende
strategieën om aan onbekende woorden betekenis
toe te kennen en kunnen die hanteren. Het
gaat om het gebruik van betekenisrelaties, de
context, de eigen voorkennis, de principes van
woordvorming (afleiding, samenstelling, kennis
van vreemde talen en het woordenboek).
12 De leerlingen kunnen formulieren voor een
onbekend publiek lezen.
Aspecten van het begrip ‘aankopen’ toelichten. 9 De leerlingen kunnen aan een onbekend publiek
gevoelens in een gepast register uitdruk-
De leerlingen hebben aandacht voor e-mailetiquette,
gespreksconventies bij het telefoneren,
interne communicatie…bij aankoop- en
verkoopverrichtingen.
Ook in gesprek met stagementor, stagebegeleider,
klanten en werknemers van het stagebedrijf…
zetten zij de verschillende strategieën in.
De leerlingen kunnen aan begrippen als polis,
premie, verzekeraar… betekenis toekennen
volgens de aangeleerde strategieën.
De leerlingen kunnen een belastingsaangifteformulier
lezen en correct invullen.
De leerlingen kunnen onderhandelingstechnieken
inzetten wanneer ze gesprekken voeren met

104 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
Aspecten van het begrip ‘verkoopvoorwaarden’
toelichten.
Aspecten van het begrip ‘communicatieplan’
toelichten.
ken en persoonlijke ervaringen presenteren,
activerende boodschappen formuleren.
10 en 11 De leerlingen kunnen de passende
spreekstrategieën toepassen.
21 De leerlingen kunnen de passende schrijfstrategie
toepassen. De leerlingen kunnen inhouds-
en vormconventies van de taal verzorgen
zoals de NBN-normen en lay-out; ze maken
gebruik van ict.
22 De leerlingen zijn bereid om te reflecteren
over inhoud en vorm van hun eigen schrijfproces
en -product.
4 en 5 De leerlingen kunnen de gepaste luisterstrategie
inzetten.
9 – 10 – 11 De leerlingen kunnen de gepaste
spreekstrategie inzetten. Ze hebben daarbij ook
aandacht voor de visuele informatie.
16 – 17 – 18 De leerlingen kunnen de gepaste
leesstrategie inzetten.
21 – 22 De leerlingen kunnen de gepaste
schrijfstrategie inzetten.
8b De leerlingen kunnen t.a.v. een onbekend
publiek een korte uiteenzetting geven…
9 De leerlingen kunnen aan een onbekend publiek
gevoelens in een gepast register uitdrukken
en persoonlijke ervaringen presenteren.
Aspecten van het begrip ‘investeringen’ toelich- 2 De leerlingen kunnen via diverse media en
multimediale informatiedragers luisteren naar de
leveranciers en klanten (in het kader van de
minionderneming) of wanneer ze schriftelijk
reageren op een offerte of een offerte aanbieden.
Bij elke opdracht in het kader van zakelijke
communicatie vertrekken de leerlingen vanuit de
aangeleerde strategieën (vertrekkend vanuit het
communicatieschema).
Bij het maken en presenteren van het gipeindwerk
(ook voor externe jury) komen deze vaardigheden
geïntegreerd aan bod.
Bij het inoefenen van de gippresentatie kunnen
de medeleerlingen feedback geven.
Aansluitend bij de actualiteit kunnen de leerlingen
gebruikmaken van televisie of andere media

3de graad tso 105
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Nederlands Mogelijke toepassingen
ten. volgende tekstsoorten bestemd voor een onbekend
publiek
14 De leerlingen kunnen tekstsoorten voor een
onbekend publiek lezen zoals: niet-fictionele
teksten, inclusief informatiebronnen zoals schema’s
en tabellen…
16 en 17 De leerlingen kunnen de passende
leesstrategieën toepassen.
18 De leerlingen zijn bereid om lezend informatie
te verzamelen over een bepaald onderwerp;
de verkregen informatie aan eigen kennis en
inzicht te toetsen en te vergelijken met informatie
uit andere bronnen; te reflecteren op inhoud
en vorm van de teksten; hun persoonlijk oordeel
over bepaalde teksten te formuleren, in vraag te
stellen en eventueel te herzien.
waarin bepaalde onderwerpen als investeringen
aan bod komen.

106 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
10.7.2 Frans
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Frans Mogelijke toepassingen
Aspecten van het begrip communicatie toelichten
en toepassen: telefoon, elektronische post…
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
GESP 1 De leerlingen kunnen een niet al te
complex rechtstreeks of telefonisch gesprek
voeren van transactionele aard en een eenvoudig
rechtstreeks of telefonisch gesprek van interactionele
aard.
SCHR 1 Formulieren en vragenlijsten invullen
en een eenvoudige mededeling, formele en
informele brief of e-mail schrijven.
GESP 1 De leerlingen kunnen een niet al te
complex rechtstreeks of telefonisch gesprek
voeren van transactionele aard en een eenvoudig
rechtstreeks of telefonisch gesprek van interactionele
aard.
GESP 2 De leerlingen kunnen hun functionele
kennis die nodig is voor het gesprek gebruiken
en uitbreiden en reflecteren over taal en taalgebruik.
SPR 1 De leerlingen kunnen informatie geven
en vragen over onderwerpen die tot hun interessesfeer
behoren en bij documenten. (formulier,
afbeelding, gebruiksaanwijzing, ontwerp, prijsofferte)
SCHR 5 Informatieve bedrijfscorrespondentie
voeren
SCHR 6 Interne documenten (notulen, memo’s,
dienstmededelingen) opstellen
SCHR 7 Administratieve en commerciële formulieren
invullen
De gangbare conventies toepassen bij telefoongesprekken:
zich melden, doorverbinden, vragen
of men even wil wachten, zeggen dat men
terug zal bellen, het gesprek beëindigen – een
boodschap inspreken op het automatisch antwoordapparaat
Brieven en e-mail: reageren op aankondiging of
mededeling, inlichtingen inwinnen, afspraak
maken
Een gesprek voeren met betrekking tot verkoop
en dienstbetoon:
• informatie vragen en geven over producten
en diensten (productinformatie, prijzen, leverings-
en betalingsvoorwaarden…)
• een offerte vragen en uitwerken
• een bestelling plaatsen, bevestigen, aanvaarden
• informatie vragen en geven met betrekking
tot bedrijfsadministratieve vragen: bevestiging
afspraak, reservatie
Een klacht uiten en adequaat behandelen

3de graad tso 107
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Frans Mogelijke toepassingen
Aspecten van het begrip wereldhandel toelichten.
1
Aspecten van het gebruik van documenten bij
internationale handel toelichten 2 .
Aspecten van het begrip duurzaam ondernemen
of maatschappelijk verantwoord ondernemen
toelichten 2 .
LE 1 De leerlingen kunnen:
• het globale onderwerp bepalen;
• de hoofdgedachte achterhalen;
• een spontane mening vormen;
• de gedachtegang volgen;
• relevante informatie selecteren;
• de tekststructuur en -samenhang herkennen;
• informatie op overzichtelijke en persoonlijke
wijze ordenen.
LE 3 De leerlingen kunnen strategieën toepassen
die het bereiken van het leesdoel bevorderen:
• voorkennis mobiliseren en uitbreiden;
• de tekstsoort herkennen;
• het leesdoel bepalen en het leesgedrag
daarop afstemmen;
• de lay-out interpreteren;
• gebruik maken van ondersteunende visueel
materiaal;
• belangrijke informatie aanduiden;
• hypothesen en leesverwachtingen vormen;
• zich richten op wat ze begrijpen en zich niet
laten afleiden als ze in een tekst niet alles
begrijpen;
• hoofd- en bijzaken onderscheiden op basis
van structuurmarkeerders;
• de betekenis van ongekende woorden afleiden
uit context;
De aangeboden teksten hebben vooral te maken
met mogelijke werksituaties en documenten
eigen aan de studierichting: artikels van het
web, administratieve formulieren, artikels uit
kranten, tijdschriften, vakliteratuur…
1 Het “toelichten” gebeurt in eerste instantie, of zelfs uitsluitend, in het Nederlands: het is niet de bedoeling dat de leerlingen over deze thema’s een uiteenzetting
geven in het Frans. Wel kunnen de leerlingen bv. een (of meerdere) tekst(en) lezen over de vermelde onderwerpen en daar informatie uit halen. Eventueel
kunnen ze een korte mondelinge synthese brengen van de gelezen tekst(en).

108 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Frans Mogelijke toepassingen
Diverse aspecten van het begrip solliciteren
toelichten. 2
2 Zie voetnoot op de vorige pagina.
• geschreven en goede elektronische hulpbronnen
zelfstandig raadplegen;
• in een ingewikkelde zin; de zinskern onderscheiden;
SPR 6 Gelezen narratieve en informatieve
teksten samenvatten.
GESP 1 De leerlingen kunnen een niet al te
complex rechtstreeks of telefonisch gesprek
voeren van transactionele aard en een eenvoudig
rechtstreeks of telefonisch gesprek van interactionele
aard.
GESP 2 De leerlingen kunnen hun functionele
kennis die nodig is voor het gesprek gebruiken
en uitbreiden en reflecteren over taal en taalgebruik
Een sollicitatiegesprek voeren: telefonisch contact
opnemen in verband met de vacature; gegevens
verstrekken…

Nuttige sites
Voor LEZEN
Aspecten van het begrip werkplanning toelichten
o http://www.tastout.ulg.ac.be/ssindex.htm
o http://www.csa-fr.com/dataset/data2001/opi20010418a.htm
o http://www.inrs.fr/htm/le_stress_au_travail.html
Aspecten van het begrip wereldhandel toelichten
o Oxfam http://www.oxfamsol.be/fr/
o Max Havelaar http://www.maxhavelaarfrance.org/ (3 documents audio)
o De l’éthique sur l’étiquette http://www.ethique-sur-etiquette.org/
o Vêtements propres http://www.vetementspropres.be/
o Le journal de Victor http://www.recre-action.net/
Aspecten van het begrip duurzaam ondernemen of maatschappelijk verantwoord ondernemen toelichten
o http://www.tns-sofres.com/etudes/corporate/020201_entreprise.pdf.
o http://www.journaldunet.com/management/0306/0306durable.shtml
o http://www.journaldunet.com/management/0602/0602121gestes-ecolo.shtml
LUISTEREN staat niet bij de suggesties op p.104, maar onder 4 VOORBEREIDING OP DOORSTRO-
MING NAAR PROFESSIONELE BACHELOR, staat wel dat men verwacht dat leerlingen radio- en tvuitzendingen
kunnen volgen. Het kan zinvol zijn de luistervaardigheid te oefenen aan de hand van economisch
getinte onderwerp, bv. aan de hand van de volgende linken die gekoppeld zijn aan leerinhouden uit
het leerplan Frans:
Reclameclips of productinformatie
o Publicité http://www.pubstv.com/
o Vidéo d’entreprises http://www.alloweb.com/home.cfm?lg=fr:
TV- en radio-uitzendingen, videoreportages over onderwerpen die aansluiten bij de studierichting
o Franel
http://www.cognistreamer.com/learningmanager/_custom/Franel/index_flash.htm
o Sept jours sur la planète
http://www.tv5.org/TV5Site/7-jours/
o Journal de l’actualité économique
http://www.tv5.org/TV5Site/info/jt_eco.php
o France 24 : l’actualité internationale 24h/24 Economie
http://www.france24.com/fr/economie
3de graad tso
109
Handel
D/2011/7841/008
o Les métiers du net
http://www.lesmetiers.net/popup.html

110 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
10.7.3 Engels
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
Recente artikels opzoeken en bespreken waarbij
de andere stakeholders een belangrijke rol spelen.
Het verschil tussen een eenmanszaak en een
vennootschap toelichten aan de hand van opgezochte
informatie.
De kenmerken van de courante vennootschapsvormen
toelichten en vergelijken aan de hand
LEZEN - VAKTAAL
De aangeboden teksten hebben te maken met
courante situaties uit het dagelijkse leven, met
mogelijke werksituaties en af en toe met onderwerpen
van meer algemene aard.
Voorbeelden leerinhouden:
• formulieren, bestelformulier, factuur, leveringsbon;
• informatie over producten, materialen, machines
in catalogi, folders, bijsluiters, publiciteit
in gespecialiseerde tijdschriften;
• affiches;
• etiketten op producten, kledij, stoffen,
grondstoffen, huishoudtoestellen, machines;
• kranten- en tijdschriftenartikels (over personen,
actualiteit, recente ontwikkelingen, …)
• informatie over producten, materialen, machines
in catalogi, folders, bijsluiters, publiciteit
in gespecialiseerde tijdschriften.
Daarnaast komt ook vakspecifieke woordenschat
aan bod. Uitgangspunt van de kern van
dit leerplan is echter dat we Engels leren in een
technische context, vooraleer we ons expliciet
richten op technische woordenschat zoals:
Een niet-exhaustieve lijst van mogelijke seman-
110 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
• Krantenartikels/tv-programma’s over de rol
van de vakbond in een bepaalde situatie/conflict
in Groot-Brittannië.
• ‘Watchdog’: een BBC-consumenten-
programma . Op de homepage van het programma
vind je een schat aan informatie:
http://www.bbc.co.uk/consumer/
• Leerlingen kunnen een programma bekijken
en bespreken. Ze kunnen ook op de website
op zoek naar tips om bijvoorbeeld een
auto te kopen. Ze selecteren, en vergelijken
de 5 beste tips.
LU1 Luistervaardigheid:
Welke afkortingen, termen en begrippen komen
we tegen op bv. vrachtwagens, stempels en
verpakkingen bijvoorbeeld PLC, Ltd, CC,.. ?
Waarvoor staan deze begrippen? Wat is het
equivalent in het Nederlands? Welke terminologie
wordt gebruikt voor de definiëring van deze
begrippen? Wikipedia brengt hier raad, of

3de graad tso 111
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
van opgezochte informatie.
De kenmerken van een vzw toelichten aan de
hand van opgezochte informatie.
Begrippen, voorwaarden, formaliteiten, instanties,
wettelijke verplichtingen, instellingen ter
vervulling van de formaliteiten, beroepsuitoefeningsvoorwaarden
in verband met het zelfstandig
ondernemerschap opzoeken.
Het sociaal statuut van een bediende/arbeider
opzoeken en situeren ten opzichte van een ondernemer.
De belangrijkste fiscale plichten en rechten van
een ondernemer (zelfstandige in hoofd- en bijberoep)
opzoeken.
Aspecten van het begrip ‘duurzaam ondernemen’
of ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’
toelichten.
Aspecten van de begrippen welvaart en welzijn
toelichten.
tische velden:
• semantische velden die te maken hebben
met
- de werkomstandigheden, veiligheid en
inrichting van de werkplaats;
- omgang met de handelaar, de klant,
vaststellen van fouten, kwaliteitscontrole,
planning van de arbeid;
- kostenbestrijding, verkoopsvoorwaarden.
http://www.paralegaladvice.org.za/docs/chap14/
02.html
Lees het verhaal van iemand die een zaak begonnen
is en vertelt over hoe het groeide. Welke
moeilijkheden? Meevallers? Welk advies zou
hij starters geven?
http://www.bbc.co.uk/consumer/start_a_busines
s/
Nogal wat teksten zijn er te vinden over The
marketing mix.
Leerlingen kunnen in Engelse kranten en tijdschriften
zoeken naar het doelpubliek, typische
producten, waaraan de reclame appelleert.
Lln bezoeken de Engelstalige websites van een
aantal ondernemingen en bespreken de plaats
die Duurzaam ondernemen krijgt. Bv
http://www.ford.com/en/goodWorks/default.htm
http://www.virgin.com
http://rucanor.com/

112 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
LUISTEREN – VAKTAAL
Over alle doelstellingen heen De aangeboden teksten hebben te maken met
courante situaties uit het dagelijkse leven, met
mogelijke werksituaties of situaties in het
verlengde van de studierichting en af en toe
met onderwerpen van meer algemene aard. De
luisterteksten moeten zo authentiek mogelijk
zijn. Dit betekent dat ze in de realiteit uitgesproken
(zouden kunnen) zijn.
Een aantal begrippen in verband met producten
en diensten verklaren aan de hand van voorbeelden.
Het begrip productassortiment, assortiment in de
breedte, hoogte en diepte omschrijven en illustreren
met voorbeelden.
Het belang van het assortiment voor de marketingmix
omschrijven.
De reglementering in verband met gezamenlijk
aanbod toelichten en toepassen op concrete
voorbeelden.
Aspecten van de wet op de marktpraktijken in
het kader van promotie toelichten.
SCHRIJVEN – VAKTAAL
112 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Hoe een product beschrijven? Hoe stelt een
bedrijf/een ondernemer zijn product voor?
Misleidende reclame. Een consumenten programma
als Watchdog (BBC) geeft voorbeelden
te over van het verschil tussen de beloftes in de
publiciteit en de realiteit.
http://www.bbc.co.uk/consumer/tv_and_radio/ar
ewebeingserved/index.shtml

3de graad tso 113
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
Aspecten van het begrip ‘communicatie’ toelichten.
Het uitwerken van een huistijl met allerlei afspraken
over taal en stijl.
Via elektronische post berichten verzenden,
ontvangen en beheren.
Mailing opmaken en versturen aan de hand van
gegevensbestanden aangemaakt in diverse
pakketten.
Het nut van compressie en zelfextractie voor het
verzenden van grote bestanden inzien. Bestanden
leren comprimeren, decomprimeren en zelfextraherend
maken.
Het belang van beveiliging en bewaren van gegevens
toelichten.
In het kader van de communicatiestrategie van
de eigen minionderneming, oefenfirma of een
ander project een eenvoudige statische website
aanmaken.
De ongelijke verdeling van de welvaart in de
wereld toelichten.
De leerlingen kunnen aan de hand van voorbeelden
en modellen
• formulieren en vragenlijsten invullen;
• een mededeling (memo) schrijven;
• een formele en een informele brief en een
e-mail schrijven. (ET 28-30)
• courante bedrijfscorrespondentie voeren
door standaardteksten aan te passen en
boodschappen en klachten die rechtstreeks
of telefonisch geformuleerd worden, te noteren).
Voorbeelden:
• beperkte zakelijke (elektronische) brieven
• brief met vraag om inlichtingen, offerte,
cataloog;
• begeleidende brief bij het versturen van
documentatie, factuur;
• rappel, klachtenbrief (U);
• bestelling plaatsen;
• reservatie van een verblijf in een hotel.
Mededelingen, boodschappen, berichten aan
klanten en bezoekers.
De leerlingen bestuderen per drie een bepaalde
case. Daarna vormen ze nieuwe groepjes. Ze
rapporteren over hun ‘case’ en vullen een werkblad
in waarbij elk lid van de groep inbreng heeft
over zin ‘case’.
E-mailetiquette: lln leren een correcte taal hanteren
in formele brieven, e-mails…
Leerlingen leren de regels voor het schrijven
van bv. de klachtenbrief…
Leerlingen lezen een offerte, of een factuur correct.
Ze kunnen op basis van beluisterde/ gelezen
informatie de factuur juist invullen.
Er zijn verhalen te over van jongeren die zich
inzetten voor het goede doel.

114 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
Aspecten van de ontwikkelingsproblematiek
toelichten.
De organisatie van de ontwikkelingshulp binnen
België/Vlaanderen bekijken en enkele opvallende
vaststellingen daaromtrent formuleren.
De evolutie van de ontwikkelingshulp binnen
België bespreken aan de hand van cijfergegevens.
Aantonen dat ook ‘gewone’ burgers en instellingen
en bedrijven kunnen meehelpen aan ontwikkelingssamenwerking.
Aspecten van het begrip promotiestrategie toelichten.
Aspecten van de wet op de marktpraktijken in
het kader van promotie toelichten.
SPREKEN – VAKTAAL
114 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
In Groot-Brittannië zijn de charity organisations
erg populair. De leerlingen bespreken er een
aantal zoals RSPCA, Friends of the Earth, The
Prince’s trust, Thrive… Ze maken een top-drie
van de meest aantrekkelijke organisatie!
Bespreking van advertenties: de structuur, de
taal, de doelgroep, de middelen...
Misleidende reclame. Een consumenten programma
als Watchdog (BBC) geeft voorbeelden
te over van het verschil tussen de beloftes in de
publiciteit en de realiteit.
http://www.bbc.co.uk/consumer/tv_and_radio/ar
ewebeingserved/index.shtml
De leerlingen bestuderen per drie een bepaalde
case. Daarna vormen ze nieuwe groepjes. Ze
rapporteren over hun ‘case’ en vullen een werkblad
in waarbij elk lid van de groep inbreng heeft
over zin ‘case’.
Diverse aspecten van het begrip bedrijfscultuur Bespreek een organigram van een bedrijf. Stel

3de graad tso 115
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Engels Mogelijke toepassingen
toelichten.
De verschillende afdelingen van een bedrijf
weergeven in een organogram.
Binnen het organogram de commerciële afdeling
situeren.
Voorbeelden geven van de meest voorkomende
organisatiestructuren.
Aspecten van het begrip ‘duurzaam ondernemen’
of ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’
toelichten.
Aspecten van de begrippen ‘welvaart’ en ‘welzijn’
toelichten.
De ongelijke verdeling van de welvaart in de
wereld toelichten.
Aspecten van de ontwikkelingsproblematiek
toelichten.
De organisatie van de ontwikkelingshulp binnen
België/Vlaanderen bekijken en enkele opvallende
vaststellingen daaromtrent formuleren.
De evolutie van de ontwikkelingshulp binnen
België bespreken aan de hand van cijfergegevens.
Aantonen dat ook ‘gewone’ burgers en instellingen
en bedrijven kunnen meehelpen aan ontwikkelingssamenwerking.
de functies voor in het Engels.
Lln bezoeken de Engelstalige websites van een
aantal ondernemingen en bespreken de plaats
die Duurzaam ondernemen krijgt. Bv
http://www.ford.com/en/goodWorks/default.htm
http://www.virgin.com
http://rucanor.com/
Er zijn verhalen te over van jongeren die zich
inzetten voor het goede doel.
In Groot-Brittannië zijn de charity organisations
erg populair. De leerlingen bespreken er een
aantal zoals RSPCA, Friends of the Earth, The
Prince’s trust, Thrive… Ze maken een top-drie
van de meest aantrekkelijke organisatie!

116 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
10.7.4 Duits
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
LUISTEREN - VAKTAAL
Over alle doelstellingen heen De leerlingen begrijpen in vaktaalsituaties (sector
handel) functionele teksten globaal, cursorisch,
selectief of intensief naargelang van het
communicatief doel van de tekstsoort en mits de
teksten aan volgende criteria voldoen:
• ze zijn gesteld in een eenvoudige taal qua
structuur en woordenschat;
• ze worden duidelijk gesproken;
• het spreektempo en de omgevingsgeluiden
zijn vrij authentiek.
INTERKULTURELLES - VAKTAAL
Over alle doelstellingen heen Ze beschikken over allerlei weetjes om authentieke
vakteksten beter te begrijpen en om zo
adequaat en correct mogelijk in een beperkt
aantal beroepssituaties te kunnen communiceren.
Verschillende begrippen in verband met merken
toelichten aan de hand van voorbeelden.
De reglementering in verband met de bescherming
van het merk en de benaming van oorsprong
toelichten en illustreren met voorbeelden.
De leerlingen hebben enig inzicht in het eigen
karakter van het economisch leven in de Duitstalige
landen.
Ze hebben besef van het economisch belang
van de intense contacten tussen België/ Vlaan-
Een keuze uit:
• gesprekken aan receptie of infostand, enz.
(zie gespreksvaardigheid)
• zakelijke telefoongesprekken (zie gespreksvaardigheid)
• mededelingen via omroep op handelsbeurzen,
in openbare gebouwen en kantoorgebouwen
enz.
• audio- en/of video-opnamen met bedrijfsen
productinformatie, zakelijke gesprekken
Enkele gedragsregels en uitdrukkingen in het
gebruikte tekstmateriaal voor sociale conventies
(begroeten, bedanken, enz.) en rituelen in
beroepssituaties (een bedrijfsbezoek inleiden,
een Duitstalige gast afhalen enz.)
De bovengenoemde interculturele elementen
voldoen aan volgende criteria: ze zijn voor de
studierichting relevant en authentiek.
Enkele gegevens in het gebruikte tekstmateriaal
over de economische pijlers en trends in de
Duitstalige landen (sectoren, firmanamen, handels-
en beurscentra, conjunctuur enz.)

3de graad tso 117
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Aspecten van het begrip internationale handel
toelichten.
Aspecten van gebruik van documenten bij internationale
handel toelichten.
deren en de andere Duitstalige landen.
LEZEN - VAKTAAL
Over alle doelstellingen heen De leerlingen begrijpen functionele teksten zoals
folders, formulieren en advertenties globaal en
selectief.
Over alle doelstellingen heen
De verschillende afdelingen van een bedrijf
weergeven in een organogram.
De leerlingen begrijpen in vaktaalsituaties (sector
handel) functionele teksten globaal, cursorisch,
selectief of intensief naargelang van het
communicatief doel van de tekstsoort en mits de
teksten aan volgende criteria voldoen:
• ze zijn zo authentiek mogelijk en worden in
hun oorspronkelijke lay-out aangeboden;
• ze sluiten inhoudelijk aan bij de vakbekwaamheid
verworven via de specifieke
vakken van de studierichting;
• ze zijn gesteld in een taal voor een ruim
publiek.
De leerlingen begrijpen in vaktaalsituaties (sector
handel) functionele teksten globaal, cursorisch,
selectief of intensief naargelang van het
Functionele teksten zoals nieuws- en weerberichten,
reportages, actuele maatschappelijke
thema’s …
Functionele teksten zoals:
• pictogrammen en opschriften op handelsbeurzen,
in kantoren en bedrijven enz.
• teksten zoals: info in postnummergids,
(elektronische) adressenlijsten, gidsen voor
firma’s en producten, plannetjes van gebouwen
en terreinen, weg- en programmabeschrijvingen,
uitnodigingen, inschrijvingskaarten,
teksten bij statistieken, enquêteformulieren,
beurskalenders, prijslijsten,
catalogi, bestelbons, afsprakenboekjes,
werkaanbiedingen, advertenties, overschrijvingsformulieren,
firma- en visitekaartjes
enz.
Langere teksten zoals: gebruiksaanwijzingen
voor kantoorapparatuur, tips voor zakelijke
contacten in vaktijdschriften, firmabeschrijvingen,
functie-beschrijvingen.
Bedrijfsfiches, organogrammen

118 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Binnen het organogram de commerciële afdeling
situeren.
Voorbeelden geven van de meest voorkomende
organisatiestructuren.
Een (eenvoudig) leveranciersbestand creëren
met behulp van een specifiek administratief
softwarepakket.
Gegevens omtrent de leveranciers opvragen,
toevoegen, wijzigen, schrappen in een bestaand
realistisch leveranciersbestand.
De elementen bij een aankoopverrichting benoemen
en berekenen.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een aankoopverrichting.
De factuurvoorwaarden, aangebracht door een
leverancier, analyseren en beoordelen.
De verschillende betalingswijzen op reële wijze
uitvoeren.
Betalingen uitvoeren in vreemden munten mét
eventuele wisselkoerswijzigingen bij aankoopverrichtingen
en verkoopverrichtingen.
Een (eenvoudig) klantenbestand creëren met
behulp van een specifiek administratief softwarepakket.
Gegevens omtrent de klanten opvragen, toevoegen,
wijzigen, schrappen in een bestaand realis-
communicatief doel van de tekstsoort en mits de
teksten aan volgende criteria voldoen:
• ze zijn zo authentiek mogelijk en worden in
hun oorspronkelijke lay-out aangeboden;
• ze sluiten inhoudelijk aan bij de vakbekwaamheid
verworven via de specifieke
vakken van de studierichting;
• ze zijn gesteld in een taal voor een ruim
publiek.
De leerlingen begrijpen in vaktaalsituaties (sector
handel) functionele teksten globaal, cursorisch,
selectief of intensief naargelang van het
communicatief doel van de tekstsoort en mits de
teksten aan volgende criteria voldoen:
• ze zijn zo authentiek mogelijk en worden in
hun oorspronkelijke lay-out aangeboden;
• ze sluiten inhoudelijk aan bij de vakbekwaamheid
verworven via de specifieke
vakken van de studierichting;
• ze zijn gesteld in een taal voor een ruim
publiek.
Langere teksten zoals:
verkoops-, betalings- en leveringsvoorwaarden,
handelsbrieven (aanvraag, offerte, bestelling,
bevestiging, herinnering, klacht, rekening),
productbeschrijvingen in catalogi en vaktijdschriften,
garantievoorwaarden.

3de graad tso 119
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
tisch klantenbestand.
De elementen bij een verkoopverrichting benoemen
en berekenen.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
Een spontane offerte opstellen voor bestaande
en potentieel nieuwe klanten.
Een offerte opstellen op vraag van een klant.
Een bestaand verkoopcontract analyseren, verklaren,
toelichten en beoordelen.
Een aantal factuurvoorwaarden voor een klant
opstellen aan de hand van een voorbeeldfactuur.
Een verkoopverrichting verwerken waarbij de
debiteur zijn verplichtingen niet nakomt.
Diverse aspecten van het begrip ‘solliciteren’
toelichten.
De leerlingen begrijpen in vaktaalsituaties (sector
handel) functionele teksten globaal, cursorisch,
selectief of intensief naargelang van het
communicatief doel van de tekstsoort en mits de
teksten aan volgende criteria voldoen:
• ze zijn zo authentiek mogelijk en worden in
hun oorspronkelijke lay-out aangeboden;
• ze sluiten inhoudelijk aan bij de vakbekwaamheid
verworven via de specifieke
vakken van de studierichting;
• ze zijn gesteld in een taal voor een ruim
publiek.
SPREEK- EN GESPREKSVAARDIGHEID - VAKTAAL
Sollicitatiebrieven

120 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Over alle doelstellingen heen De leerlingen kunnen de bovengenoemde taalhandelingen
(algemene taal) in vaksituaties
(sector handel) toepassen.
Ze beheersen enkele frequente taalhandelingen
voor zakelijke directe contacten en telefoongesprekken.
Ze kunnen eenvoudige bedrijfsinformatie verstrekken.
Naast geslaagde communicatie en spreekdurf
zijn voor vaktaal ook correctheid, vlotheid en
klantvriendelijkheid van belang.
in directe contacten en aan de telefoon:
• zich melden; begroeten
• de gesprekspartner identificeren
• de bedoeling van de gesprekspartner achterhalen
• doorverbinden, doorverwijzen
• een eenvoudige boodschap doorgeven
• namen en gegevens spellen en controleren
• getallen, data en tijdsaanduidingen precies
doorgeven
• gesprek onderbreken, gesprek beëindigen
en afscheid nemen
in directe contacten bovendien:
• een buitenlandse klant/bezoeker opvangen
• zichzelf en anderen voorstellen
• iets aanbieden (hulp, consumptie)
• om hulp/aanwijzingen verzoeken en dergelijke
verzoeken inwilligen
• de weg wijzen en naar de weg vragen
en verder voor de studierichting Handel een
keuze uit:
• eenvoudige informatie geven over een
bedrijf, zijn afdelingen en producten, een
bedrijfsbezoek
• over de belangrijkste functies binnen een
bedrijf

3de graad tso 121
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een aankoopverrichting.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
Diverse aspecten van het begrip ‘solliciteren’
toelichten.
Het uitwerken van een huisstijl met allerlei afspraken
over taal en stijl.
Via elektronische post berichten verzenden,
ontvangen en beheren.
Mailing opmaken en versturen aan de hand van
gegevensbestanden aangemaakt in diverse
pakketten.
Ze beheersen enkele frequente taalhandelingen
voor zakelijke directe contacten en telefoongesprekken.
De leerlingen kunnen eenvoudige bedrijfsinformatie
verstrekken.
SCHRIJFVAARDIGHEID - VAKTAAL
De leerlingen kunnen deze schrijfvaardigheid in
algemene taalsituaties ook in vaktaalsituaties
(sector handel) toepassen.
Ze kunnen enkele zakelijke formulieren uit de
wereld van de handel invullen.
Ze kunnen met hulpmiddelen foutloos zakelijke
teksten (handgeschreven, gedrukt of gesproken)
kopiëren of in de pc ingeven.
Ze kunnen aan de hand van hulpmiddelen (zoals
modellen en/of bouwstenen, woordenboek en
Minigrammatik, tekstverwerkingsprogramma met
al zijn mogelijkheden) enkele handelsbrieven
schrijven.
Naast geslaagde communicatie en schrijfdurf
zijn voor vaktaal ook correctheid en stijl van belang.
Eenvoudige informatie geven over producten.
Eigen functie en taken binnen het bedrijf omschrijven.
Korte zakelijke briefjes, memo’s en e-mails

122 3de graad tso
D/2011/7841/008 Handel
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Een (eenvoudig) leveranciersbestand creëren
met behulp van een specifiek administratief
softwarepakket.
Gegevens omtrent de leveranciers opvragen,
toevoegen, wijzigen, schrappen in een bestaand
realistisch leveranciersbestand.
De elementen bij een aankoopverrichting benoemen
en berekenen.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een aankoopverrichting.
De factuurvoorwaarden, aangebracht door een
leverancier, analyseren en beoordelen.
De verschillende betalingswijzen op reële wijze
uitvoeren.
Betalingen uitvoeren in vreemden munten mét
eventuele wisselkoerswijzigingen bij aankoopverrichtingen
en verkoopverrichtingen.
Een (eenvoudig) klantenbestand creëren met
behulp van een specifiek administratief softwarepakket.
Gegevens omtrent de klanten opvragen, toevoegen,
wijzigen, schrappen in een bestaand realistisch
klantenbestand.
De elementen bij een verkoopverrichting benoemen
en berekenen.
Mondelinge en schriftelijke communicatie uitvoeren
in het kader van een verkoopverrichting.
Een spontane offerte opstellen voor bestaande
en potentieel nieuwe klanten.
De leerlingen kunnen deze schrijfvaardigheid in
algemene taalsituaties ook in vaktaalsituaties
(sector handel) toepassen.
Ze kunnen enkele zakelijke formulieren uit de
wereld van de handel invullen.
Ze kunnen met hulpmiddelen foutloos zakelijke
teksten (handgeschreven, gedrukt of gesproken)
kopiëren of in de pc ingeven.
Ze kunnen aan de hand van hulpmiddelen (zoals
modellen en/of bouwstenen, woordenboek en
Minigrammatik, tekstverwerkingsprogramma met
al zijn mogelijkheden) enkele handelsbrieven
schrijven.
Naast geslaagde communicatie en schrijfdurf
zijn voor vaktaal ook correctheid en stijl van belang.
Allerhande formulieren (deelnemingsformulier,
bestelbon, overschrijving, antwoordkaart, garantiebon,
marketingenquête, enz.)
Een aantal handelsbrieven (aanvraag, offerte,
bestelling, bevestiging, rekening, herinnering,
klacht

3de graad tso 123
Handel D/2011/7841/008
Leerplandoelstellingen Bedrijfseconomie Leerplandoelstellingen Duits Mogelijke toepassingen
Een offerte opstellen op vraag van een klant.
Een bestaand verkoopcontract analyseren, verklaren,
toelichten en beoordelen.
Een aantal factuurvoorwaarden voor een klant
opstellen aan de hand van een voorbeeldfactuur.
Een verkoopverrichting verwerken waarbij de
debiteur zijn verplichtingen niet nakomt.
Diverse aspecten van het begrip ‘solliciteren’
toelichten.
Ze kunnen aan de hand van hulpmiddelen (zoals
modellen en/of bouwstenen, woordenboek en
Minigrammatik, tekstverwerkingsprogramma met
al zijn mogelijkheden) enkele handelsbrieven
schrijven.
GIP Interkulturelles – Lees-, spreek- en schrijfvaardigheid
Curriculum Vitae
Er is een GIP-model over Messeplatz Europa,
waarbij leerlingen op zoek gaan naar de betekenis
van de handelsbeurzen, een (virtueel)
bezoek aan een handelsbeurs voorbereiden,
een (virtuele) stand opbouwen met voorstelling
van bedrijf en product, ontvangen en rondleiden
van bezoekers.