3G Herwerkte versie EM1/3G - VVKSO - ICT-coördinatoren

1 BEGINSITUATIELeerlingen die bewust gekozen hebben voor de studierichting 'Elektromechanica' hebben een bepaaldeleerstijl en motivatie. Zij hebben behoefte aan een vorming die in zekere mate het midden houdt tusseneen meer theoretische en een meer praktisch gerichte vorming. Zowel een zuiver theoretische als een zuiverpraktische vorming komen niet tegemoet aan hun verwachtingen en mogelijkheden.Dit leerplan bouwt verder op het leerplan van de tweede graad 'Elektromechanica'.2 STUDIEPROFIEL2.1 Concept en algemene doelstellingenDe studierichting Elektromechanica geeft een theoretisch-technische vorming met voldoende aandachtvoor de uitvoeringstechnische aspecten die gebaseerd zijn op globale beroepsperspectieven binnen het domeinElektromechanica.Dit concept veronderstelt een dubbele doelstelling:- de leerlingen voorbereiden op het succesvol volgen van hoger onderwijs van één cyclus binnen het domeinelektromechanica. Dit wordt mogelijk gemaakt door de vormende waarde van de aangebodenleerinhouden en leerplandoelstellingen - van zowel de algemene als de theoretisch-technische vakken.Voor begaafde en gemotiveerde leerlingen is ook hoger onderwijs van twee cycli binnen hetzelfde domeinhaalbaar;- via de verschillende vakken de leerlingen gestructureerd inzichtelijk leren denken en handelen als onderhoudstechnicizodat zij na het beëindigen van hun studies en na een korte en beperkte in-servicetrainingin staat zijn zelfstandig in te staan voor het onderhoud van mechanische, pneumatische en hydraulischeinstallaties waarbij montage- en demontagetechnieken aan bod komen.Daarnaast krijgen zij ook de mogelijkheid zich verder bij te scholen en/of te vervolmaken zowel binnenhet secundair onderwijs (specialisatiejaren TSO) als binnen het volwassenenonderwijs (OSP).2.2 Concretisering van het concept en de algemene doelstellingenOm aan de doorstromingscomponenten concreet gestalte te geven worden zowel de algemene vakken alsde theoretisch-technische vakken zo opgevat dat zij voldoende transfereerbare en abstraherende vaardighedeninhouden. Vooral de wetenschappelijke en de wiskundige vormingscomponenten worden beklemtoond.Afgestudeerde elektromechanici kunnen aan het werk voor polyvalente onderhoudstaken en controlefuncties(disciplineoverschrijdend) zowel in grote bedrijven als in KMO's. Zij kunnen tewerkgesteld wordenzowel binnen de metaalsector als daarbuiten (elektriciteitssector, voedingsindustrie, chemische nijverheid,enz.).Van deze afgestudeerde worden de hiernavolgende persoonlijkheidskenmerken en algemene mentalevaardigheden verwacht:@ heeft zin voor orde, netheid, nauwkeurigheid, volledigheid en is productief ingesteld;@ is kritisch-objectief ingesteld en is bereid zich tenvolle in te zetten;@ is luistervaardig, werkt plichtbewust en met verantwoordelijkheidszin;@ is creatief, heeft organisatietalent en zin voor initiatief;@ is flexibel, mobiel en bezit doorzettingsvermogen;Algemeen 8 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

@@@@@@is bereid zich permanent bij te scholen onder meer door zelfstudie en heeft belangstelling voor alletechnische vernieuwingen;kan analytisch en synthetisch denken;benadert de problemen op een logische en interdisciplinaire wijze en is in staat informatiebronnen teraadplegen;is in staat zowel zelfstandig als in teamverband te werken;kan gestructureerd zelfstandig werken met vertrouwen in eigen inzicht en met aandacht voor kwaliteit,veiligheid en respect voor het milieu;kan bedrijfsgericht en kostprijsbewust denken en handelen.Via de algemene en theoretisch-technische vorming verwacht men dat een technicus elektromechanicade volgende vaardigheden verwerft:@ in de eigen taal vlot, zowel mondeling als schriftelijk, kan rapporteren. In de tweede taal een eenvoudigetechnische conversatie kan voeren en technische handleidingen begrijpend kan lezen. In de derdetaal technische handleidingen begrijpend lezen en interpreteren;@ de nodige wiskundige en wetenschappelijke vorming bezit om op een wetenschappelijk gefundeerdemanier technische vakken te kunnen bestuderen en om verdere studies succesvol te kunnen aanvatten;@ een grondige kennis heeft van de kinematica, de statica en de dynamica om enerzijds de basisbegrippenvan de sterkteleer te ondersteunen en anderzijds de toegepaste mechanica voldoende wetenschappelijkte kunnen onderbouwen;@ kennis heeft van de diverse energieomvormings- en verplaatsingssystemen voor vaste massa's, vloeistoffenen gassen;@ een goede kennis heeft van gelijk-, wissel- en draaistroomtheorie en van de werking, de toepassingsenaansluitingsmogelijkheden van de verschillende elektrische machines;@ een basiskennis heeft van elektronicacomponenten, transistoren, opamps en vermogenelementen;@ kennis heeft van meetapparatuur, meetmontages en meetmethoden, zowel elektrisch als mechanisch endeze correct kan gebruiken en toepassen;@ inzicht heeft in de constructie en de werking van werktuigbouwkundige machines, toestellen en onderdelen;@ een grondige kennis bezit van materialen en gereedschappen;@ kennis van installatie- en montagemethoden verwerft;@ de snelheidssturing en de snelheidsregeling van motoren begrijpt;@ eenvoudige automatiseringsproblemen kan oplossen met behulp van hydraulische, mechanische en/ofpneumatische componenten ...;@ de PLC als stuurelement van pneumatische of hydraulische automatiseringssystemen kan programmerenen schakelen;@ eenvoudige functiediagrammen kan opstellen en deze kan vertalen naar een PLC-programma;@ elektrische, pneumatische en hydraulische schema's begrijpend kan lezen;@ eenvoudige automatiseringsopdrachten kan uitwerken;@ analysemethodes voor technische systemen en productieprocessen kan toepassen;@ sterkteberekeningen van eenvoudige machine-elementen kan uitvoeren;@ kennis heeft van de basisprincipes van moderne onderhoudsmethoden;@ een top-down foutenanalyse kan uitvoeren;@ de voorschriften in verband met veiligheid en hygiëne (ARAB, AREI) kent en in praktijk naleeft.Via de praktische vorming zal de afgestudeerde de hiernavolgende vereiste vaardigheden moeten verwerven:@ zelfstandig zowel verspanende als niet-verspanende conventionele werktuigmachines kunnen instellenen bedienen;@ elementaire lastechnieken beheersen en praktisch kunnen toepassen;@ metingen kunnen uitvoeren met moderne meetapparatuur en de gegevens correct verwerken en interpreteren;Algemeen 9 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

@@@@storingen bij machines zowel van mechanische, elektrische, elektronische als van pneumatische of hydraulischeaard kunnen analyseren. De fouten opsporen en herstellen teneinde de machine opnieuwproductieklaar te krijgen;aan de hand van werkschema's en op basis van controlemetingen instaan voor de periodieke, preventieveonderhouds- en instandhoudingswerkzaamheden aan industriële installaties en geautomatiseerdeproductiesystemen;de verschillende montage- en demontagetechnieken beheersen;de basisvaardigheden met betrekking tot het instellen, het programmeren en het bedienen van computergestuurdeproductiemachines bezitten.2.3 Tewerkstelling en toekomstmogelijkhedenIn de onderneming:- uitvoeren van polyvalente taken in ondernemingen (disciplineoverschrijdende taken);- polyvalente onderhoudstaken en controlefuncties in diverse bedrijven;- supervisie op productieprocessen.Verdere studies:- derde leerjaar van de derde graad TSO;- volwassenenonderwijs;- hoger onderwijs van het korte type (HOKT).3 RELATIE TUSSEN DE DOELSTELLINGEN, DE EVALUATIE EN DEGEINTEGREERDE PROEF- In zijn taak als didacticus heeft de leraar een plannings- en voorbereidingstaak: hij zet het leerplan omin een jaarplanning en de verschillende leerinhouden en doelstellingen zet hij om in een aangepast didactischproces.De leraar heeft uiteraard ook een beoordelingstaak: hij moet de kennis, de vaardigheden en de attitudesvan de leerlingen objectief evalueren in functie van de doelstellingen.- Een verantwoorde evaluatie vertrekt dus van duidelijk geformuleerde en operationele lesdoelstellingen.In dit leerplan worden geen les-, maar leerplandoelstellingen geformuleerd, die een lessenreeks overspannen.Alle leerplandoelstellingen van de vakken van het studierichtingsgedeelte worden omvat door de algemenedoelstellingen van de studierichting. De einddoelstellingen sluiten op hun beurt aan bij hetstudie- of beroepsopleidingsprofiel dat wij in de derde graad duidelijk nastreven en dat een probleemlozeoverstap naar een functie- of beroepsprofiel moet kunnen garanderen. Dit functie- of beroepsprofielwerd door de beroepsfederaties geformuleerd binnen de voormalige Hoge Raad voor het Technischen Beroepsonderwijs of binnen de huidige sectoriële commissies van de Vlaamse Onderwijsraad.Een leraar die zijn evaluatie ernstig wil opvatten, moet zich bewust zijn van de verschillende doelstellingendie hij minimaal moet bereiken om tenslotte aan het studieprofiel te beantwoorden.- In het totale toetsingsmechanisme moet de leraar aandacht hebben voor de permanente evaluatie of hetdagelijks werk (zeker voor de praktische vakken), voor de formatieve toetsen (waarin de foutenanalyseen de remediëring een belangrijke rol spelen) en voor de summatieve toetsen of voor de examens.Algemeen 10 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Binnen het evaluatiesysteem neemt de geïntegreerde proef een speciale plaats in. De relatie tussen degeïntegreerde proef, de einddoelstellingen en het nagestreefde studie- of beroepsopleidingsprofiel moetde leraar duidelijk voor ogen staan.De geïntegreerde proef die in de loop van het tweede leerjaar van deze derde graad moet georganiseerdworden, wil het geheel van kennis, vaardigheden en attitudes gericht op de beroepsactiviteit evaluerenen omvat de vakken van het fundamenteel optioneel gedeelte. De geïntegreerde proef heeft een vakoverschrijdend,een beroeps- en realiteitsgericht karakter.De proef kan de vorm aannemen van een project dat vanaf het begin van het schooljaar opgebouwdwordt en waarvan het zwaartepunt op het einde van het schooljaar ligt. Ook een eindwerk of een praktischerealisatie kan op dezelfde wijze langzamerhand tot stand komen.Het concept, het ontwerp, de realisatie van de proef moeten van bij het begin van het tweede leerjaarvan de derde graad aandacht krijgen. De aanstelling van de beoordelingsjury, die voor een groot deeluit deskundige buitenstaanders moet bestaan, dient ook in het begin van het schooljaar te gebeuren.Samenvattend kunnen wij besluiten dat bij de interpretatie van dit leerplan voor de derde graad nietvoorbijgegaan kan worden aan het studieprofiel, de einddoelstellingen en de evaluatie ervan in de geïntegreerdeproef.Algemeen 11 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOPV Praktijk/Stages Elektriciteit/Elektromechanica/MechanicaFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 4 uur/weekTweede leerjaar: 4 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Praktijk 12 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 152 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 153 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ..................................... 154 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 165 EVALUATIE ................................................ 246 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 247 BIBLIOGRAFIE .............................................. 25Praktijk 13 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDe leerlingen hebben in de tweede graad de basiskennis en basisvaardigheden in volgende techniekenreeds kunnen verwerven:- boren, draaien, frezen, slijpen;- montage, demontage en afstellen van eenvoudige mechanismen;- plaatbewerking en bankwerk;- elektrisch lassen met beklede elektroden;- algemeen onderhoud van werktuigmachines.De leerlingen kunnen zich dus reeds behelpen voor het vervaardigen en/of herstellen van eenvoudigewerkstukken.2 ALGEMENE DOELSTELLINGEN- Door de praktische concretisering van geziene leerstof in andere (technische) vakken komen tot betereinzichten in de werking en het onderhoud van eenvoudige mechanische, elektrisch-elektronisch, pneumatischeen hydraulische systemen.- De moeilijkheden die zich voordoen bij een praktische realisatie leren inschatten en oplossen.- De leerlingen laten kennismaken met complexiteit van de onderhoudsfuncties in een bedrijf en aldus hetnut van alle vakken duidelijk te laten aanvoelen.- Zelfstandig fouten leren opsporen, de nodige regelingen en/of herstellingen correct uitvoeren. Hierbijmoeten deze leerlingen hun opgedane kennis binnen de vakken mechanica, pneumatica, hydraulica,elektriciteit en elektronica op onderhoudsniveau kunnen integreren.- Werktuigmachines zelfstandig kunnen gebruiken voor typische herstelwerkzaamheden aan versleten ofbeschadigde machineonderdelen.- Inzicht verwerven in de werking, het programmeren en bedienen van computergestuurde productiemachines.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- De praktijkzaal zal best uitgerust worden op een gelijkaardige wijze als de onderhoudswerkplaatsen inbedrijven (machines, werkbanken ...).- Men zal respectievelijk modules voorzien met betrekking tot:@ het inoefenen van de verschillende montage- en demontagetechnieken;@ het uitvoeren van praktische elektrische schakelingen;@ het praktisch realiseren en testen van hydraulische en pneumatische schakelingen eventueel metPLC-sturing;@ het demonteren en monteren van rollagers;@ het vervaardigen van wisselstukken.- Men zal bij voorkeur gebruikmaken van zoveel mogelijk kleine montage-eenheden om zoveel mogelijkvariatie te brengen in de verschillende technieken; te kiezen uit: pneumatische en hydraulische onderdelen,machineonderdelen, kleine motoren, elektrische toestellen, pompen, compressoren, onderdelenvan werktuigmachines, verwarmingstoestellen enzovoort ...- De leerlingen kunnen ook gebruikmaken van de werktuigmachines in de machinewerkplaats voor typischeherstelwerkzaamheden aan versleten of beschadigde machineonderdelen die economisch en technischhaalbaar zijn.Praktijk 14 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

- Voor het gedeelte met betrekking tot het computergestuurde machines kunnen de leerlingen gebruikmakenvan de CNC-machinewerkplaats met het daarbijbehorende programmatielokaal.ASPECT VEILIGHEID- De leerlingen dienen weet te hebben van de wettelijke veiligheidsvoorschriften en aanbevelingen bevatin het ARAB en in de Codex over het welzijn op het werk.Hiervoor verwijzen wij naar volgende artikelen:@ Codex Tit. III - Hfst. I - Afd. I: Veiligheids- en gezondheidssignalering op het werk (KB 17-6-1997)@ Codex Tit. V: Blootstelling aan chemische, carcinogene en biologisch agentia.@ Codex Tit. VI - Hfst. I: Richtlijn arbeidsmiddelen (KB 12-8-93).@ Codex Tit. VI - Hfst. II - Afd. I: Richtlijn beeldschermen (KB 27-8-93).@ Codex Tit. VII - Hfst. II: Richtlijn persoonlijke beschermingsmiddelen (KB 7-8-1995).@ Codex Tit. VIII - Hfst. V: Manueel hanteren van lasten (KB 12-8-1993).@ KB 5-5-1995: De machinerichtlijn (o.a. CE-markering).@ ARAB art. 723: Gevaarlijke stoffen en preparaten.- Deze opsomming is zeker niet volledig. Raadpleeg het ARAB en de Codex. De voorschriften zijnsoms afhankelijk van de te gebruiken machine. Ook de milieuwetgeving (VLAREM) dient toegepast teworden.- In ieder geval dienen de leerlingen vertrouwd te zijn met een voor hen aangepaste vorm van risicobeheersingdoor middel van een of andere methode van risico-evaluatie, zoals voorgesteld in de richtlijnarbeidsmiddelen (KB 12-8-1993).4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTI-SCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Praktijk 15 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Praktijk 16 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1 MECHANICA1.1 Montage en demontage van mechanismen ofmachines- Veiligheid- Vermijden van beschadigingen- Aanbrengen van merktekens- Keuze van de gereedschappen- Zorg, orde, netheid- Studie van de werking- Gebruik van documentatie- Inspectie van de onderdelen- Bestellen van wisselstukken- Smeren- Afstellen en regelen- Uitlijnen van assen1.2 Montage en demontage van wentellagers- Lagers met cilindrische boring- Lagers met conische boringEen goede montage- en demontagevolgordeopstellen.Geschikte gereedschappen kiezen en deze correctgebruiken.De werking van het mechanisme analyseren enmet eigen woorden uitleggen.Mechanisme of machineonderdeel demonteren.Mogelijke fouten opsporen en eraan verhelpen.Het geheel opnieuw correct monteren en testenop zijn goede werking.Uitlijnfouten opmeten en toestellen correct uitlijnen.De regels voor het correct mechanisch, hydraulischof thermisch monteren en demonte-renvan wentellagers opzoeken en praktisch kunnentoepassen.De gepaste gereedschappen voor het demonterenen monteren van een lager kiezen en correctgebruiken.Te kiezen uit:- werktuigmachines of onderdelen ervan (bv.:vaste kop);- pompen;- motor met reductor;- herstelling aan eigen machines en/of apparatuur.Aandacht hebben voor:- het afstellen van regelsystemen met schroef,moer en tegenmoer;- het monteren en demonteren van losse verbindingenmet perspassing, met schroefverbindingof met pennen;- het afregelen van glijdende verbindingen metvlakke spie of met tapse spie;- het plaatsen van oliedichte verbindingen.De nodige documentatie moet in de werkplaatster beschikking liggen van de leerlingen.Alle leerlingen de kans geven de eenvoudigstetechnieken zelf uit te voeren tot en met het beheersenvan deze techniek.

Praktijk 17 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.3 Aanslijpen van gereedschappen- Centerpons- Beitels- Kraspen- Draaibeitels- Spiraalboren2 PNEUMATICA2.1 Onderhoud van persluchtinstallaties- Compressor- Apparatuur voor persluchtbehandeling- Persluchtleidingen- Cilinders en ventielenLagers volgens de regels van goed vakmanschapdemonteren, smeren, monteren en afstellen.Werken met zorg, orde en netheid teneinde delevensduur van het lager te kunnen garanderen.De veiligheidsvoorschriften in verband met hetmanueel aanslijpen van gereedschappen op eenslijpmolen opsommen en steeds correct nalevenbij het slijpen aan een slijpmolen.Zelfstandig, correct manueel eenvoudige gereedschappenaanslijpen en dit zonder verliesvan hardheidseigenschappen.De normale onderhouds- en herstelwerkzaamhedenaan persluchtinstallaties plannen en volgensde regels van goed vakmanschap correctuitvoeren.Defecte componenten:- demonteren, herstellen, monteren en testenop hun goede werking,- vervangen door nieuwe identieke of gelijkwaardigecomponenten.Meer ingewikkelde technieken kunnen eventueelals demonstratie uitgevoerd worden in dewerkplaats.Montage en demontageoefeningen van lagerskunnen ook geïntegreerd aan bod komen bijmontage en demontageoefeningen (punt 1).Dit werd reeds in de tweede graad aangeleerd.Het beheersen van deze technieken vergt veeloefening en een zekere handigheid. Het is dusaan te bevelen de leerlingen zoveel mogelijksteeds zelf hun eigen gereedschappen te latenaanslijpen.Dit zal dus geïntegreerd aan bod moeten komenbinnen de praktijklessen.Ook het onderhoud van het persluchtnet van dewerkplaatsen door deze leerlingen laten uitvoeren.De nodige documentatie ter beschikking van deleerlingen leggen in de werkplaats.Leerling bijvoorbeeld een cilinder laten demonteren.

Praktijk 18 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.2 Fouten opsporen in elektropneumatischesystemen3 HYDRAULICA3.1 Onderhoud van hydraulische installaties- Hydraulische groep- Componenten (cilinders en ventielen)- Hydraulische leidingen(U)De herstelde of de vervangingscomponentenopnieuw inbouwen, het geheel afregelen en hetsysteem testen op zijn goede werking.Fouten of defecten in elektropneumatische systemenopsporen, herstellen en op zijn goedewerking testen.(U)De normale onderhouds- en herstelwerkzaamhedenaan hydraulische installaties plannen envolgens de regels van goed vakmanschap correctuitvoeren.Defecte componenten:- demonteren, herstellen, monteren en testenop hun goede werking;- vervangen door nieuwe identieke of gelijkwaardigecomponenten.De herstelde of de vervangingscomponentenopnieuw inbouwen, het geheel afregelen en hetsysteem op zijn goede werking testen.Een vaste hydraulische leiding tussen twee ofmeer componenten aanleggen.Eventueel versleten onderdelen zoals dichtingenlaten vervangen, monteren en testen opzijn goede werking.Didactische opstelling of een omgebouwd bestaandsysteem waarop defecten kunnen wordengesimuleerd kunnen hier best gebruiktworden.Ook het onderhoud van hydraulisch aangedrevenmachines of machineonderdelen in dewerkplaatsen door deze leerlingen laten uitvoeren.De nodige documentatie ter beschikking van deleerlingen leggen in de werkplaats.Leerling bijvoorbeeld een cilinder laten demonteren,eventueel versleten onderdelen zoalsdichtingen laten vervangen, monteren en testenop zijn goede werking.Gepaste koppelstukken door de leerlingen latenopzoeken in catalogi.Ook het buigen van naadloze buizen in de oefeningenverwerken.

Praktijk 19 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.2 Fouten opsporen in elektrohydraulischesystemen4 SCHAKELEN VAN ELEKTROMOTOREN4.1 Met nokkenschakelaarsTe kiezen uit:@ aan- en uitschakeling@ twee draairichtingen@ ster-driehoekaanloop@ meersnelhedenmotoren4.2 Met magneetschakelaarTe kiezen uit:@ start-stopschakeling(U)Fouten of defecten in elektrohydraulische systemenopsporen, herstellen en op zijn goedewerking testen.Bestaande aanzetschema's analyseren en bespreken.Zelfstandig een schakelschema met de nodigebeveiligingsapparatuur uitwerken:- gepaste nokkenschakelaar kiezen;- technische documentatie begrijpend lezen entoelichten;- gepaste beveiligingen opzoeken en verantwoorden.Een elektromotor aansluiten op het net met behulpvan een nokkenschakelaar:- schakelapparatuur doormeten;- de componenten inbouwen en de schakelingenuitvoeren;- de schakeling op zijn werking beproeven.Een motorschakeling uittesten op mogelijkefouten. De fout wegwerken en het geheel opnieuwop zijn goede werking uittesten.Schema's analyseren en bespreken.Een didactische opstelling of installatie gebruiken.Elektrische aansluitschema's van werktuigmachinesdoor de leerlingen laten analyseren.Motorschakelingen met of zonder omkeringvan draaizin met:- gelijkstroommotoren;- wisselstroommotoren:@ eenfasige wisselstroommotor,@ driefasige wisselstroommotoren,@ motoren met twee of meer snelheden,@ universele motor,@ ...Ook aandacht besteden aan het opzoeken endoormeten van de motorwikkelingen.Ook isolatiemetingen uitvoeren.Elektrische schema's van bestaande reële installatieslaten analyseren.

Praktijk 20 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO@@@@@omkeerschakelingster-driehoekschakelingmeersnelhedenmotorencombinatieschakelingenvolgordeschakelingen5 GEBRUIK VAN WERKTUIGMACHINES- Boormachine- Draaibank- Freesmachine- Slijpmachine6 ONDERHOUD EN HERSTELLEN VANMACHINESTe kiezen uit:@ handgereedschappen@ verwarmingstoestellenHet schakelschema met de bijbehorende beveiligingsapparatuurvolledig uitwerken:- gepaste schakelapparatuur met bijbehorendeaccessoires kiezen;- technische documentatie begrijpend lezen entoelichten;- gepaste beveiligingsapparatuur opzoeken enverantwoorden.Contactor-, relais- en/of tijdschakelingen praktischrealiseren en/of wijzigen en deze op hungoede werking uittesten:- schakelapparatuur doormeten;- schakeling uitvoeren;- schakeling op haar werking beproeven, eventueelfoutendiagnose stellen;- bij foute werking, door gericht en beredeneerdemetingen, de fout lokaliseren.Zelfstandig eenvoudige herstellingen of vervangingswisselstukkenmet behulp van klassiekeboormachine, draaibank, frees- en/of slijpmachinekunnen realiseren.Het werkingsprincipe en het schakelschematoelichten.Catalogi en technische documentatie ter beschikkingstellen van de leerlingen.Alleen realistische schakelingen laten uitvoeren.Een aantal schakeloefeningen zo opvatten datze snel kunnen worden uitgevoerd (losse bedrading).Ook oefeningen voorzien die volgens de regelsvan goed vakmanschap moeten worden uitgevoerd.Realistische en economisch verantwoorde opdrachtenlaten uitvoeren door de leerlingen alsoefening of ter gelegenheid van reële herstellingswerkzaamheden.Technische documentatie en/of servicehandboekenter beschikking stellen van de leerlingen.

Praktijk 21 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN@@@koelaggregatenprogrammeerbare apparatenwerktuigmachines7 COMPUTERGESTUURDE PRODUCTIE-MACHINESDe servicegegevens lezen, toelichten en gebruiken.De machines en toestellen onderhouden overeenkomstigde voorschriften.Fouten opsporen, de nodige elementen demonteren,de fouten herstellen, het geheel opnieuwmonteren, en testen op zijn goede werking.7.1 Machine Met behulp van de machinemap de verschillendeonderdelen herkennen en hun functies toelichten.De principiële werking van de machine meteigen woorden uitleggen.De verschillende assen eigen aan de machinejuist situeren.De begrippen referentiepunt en nulpunt omschrijvenen hun betekenis bij het opmaken vaneen programma toelichten.7.2 Werkvoorbereiding en programmering Voor een eenvoudige opdracht:- het programma schrijven en toelichten;- het programma invoeren in de machine;- het programma simuleren;- de opdracht uitvoeren en controleren.Dit deel van de leerstof kan toegepast wordenop alle in de school ter beschikking zijnde vrijprogrammeerbare computergestuurde productiemachineszoals:- computergestuurde draaibank;- computergestuurde freesmachine;- computergestuurde robot;- ...Gebruik aangepaste simulatiesoftware om hetverwerven van inzicht te versnellen.Voor het praktisch realiseren van complexereopdrachten zal men zich best beperken tot eendemonstratie door de leraar.

Praktijk 22 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO7.3 Onderhoud De computergestuurde machines onderhoudenovereenkomstig de voorschriften van de constructeur.8 CAD-CAM (U) De basisprincipes van het CAD-CAM-systeemtoelichten.9 SYNTHESEOEFENINGENTe kiezen uit:- Afvulinstallatie- Goederenlift- Rolbrug- Menginstallatie- Transportband- Doseereenheid- Oliestookinstallatie- Energieverdeling- ...Vertrekkende van de CAD-tekening het werkstukrechtstreeks realiseren op de CNC-machinedoor tussenkomst van een CAM-programma.Verwerking van leereenheden uit de tweede ende derde graad aangevuld met gedifferentieerdepersoonlijke vervolmakende eenheden.Opstellen en toelichten van een beschrijvenddossier.Een sturing of een automatiseringsproject praktischuitwerken eventueel als onderdeel van degeïntegreerde proef.Het geheel uitleggen aan de hand van een praktischedemonstratie in de werkplaats.Het praktisch realiseren van een dergelijke syntheseoefeningkan ook gekoppeld worden aande geïntegreerde proef.Sturing bij voorkeur via de PLC.

5 EVALUATIEIn het vak Praktijk is een permanente evaluatie van de leerlingen een absolute must.Hierbij dient men zeker rekening te houden met:- het bepalen en het toepassen van een goede werkmethode:@ kiezen van de gepaste gereedschappen en hun correct gebruik;@ bepalen een correcte demontage- en montagevolgorde en methodisch werken;@ gepaste reinigingsmiddelen en -methode kiezen en toepassen met respect voor het milieu;@ gepaste meetmethode bepalen en correct metingen uitvoeren;@ juist opzoeken van vervangonderdelen in catalogi;@ ...- het bereikte resultaat, zowel qua nauwkeurigheid als qua verzorgde afwerking wordt in aanmerkinggenomen;- een aantal positieve attitudes zoals: zorg, orde, netheid, inzet, zelfdiscipline, veilig en nauwkeurig werken,respect voor omgeving en milieu, zin voor zelfstandigheid en voor samenwerking ...;- de verslagen, tekeningen of andere documenten met betrekking tot het uit te voeren werk.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENVolgende gereedschappen en machines moeten in voldoende aantallen aanwezig zijn om zonder tijdverliesde oefeningen te kunnen doorlopen:- gereedschappen voor algemene montage en demontage en voldoende oefenmateriaal;- speciale gereedschappen en oefenmodules voor montage en demontage van lagers;- werktuigmachines en werkbanken;- oefenmateriaal voor pneumatica- en hydraulicaoefeningen;- oefenmateriaal voor het maken van praktische elektrische schakeloefeningen;- computergestuurde productiemachine (draaibank, freesmachine of robot) en indien mogelijk een computerlokaalmet voldoende pc's met gepaste software voor programmering en simulatie.Algemene gereedschappen- Set steeksleutels- Set ringsleutels- Set dopsleutels- Set inbussleutels- Set schroevendraaiers- Universele tangen, kniptangen, punttangen, waterpomptang, griptang- Set borgveertangen- Holpijpjes - pakkingsnijders- Set penuitdrijvers- Set gereedschappen voor montage en demontage van lagers- Momentsleutel- Hamers- Reinigingsinstallatie (milieuvriendelijk)- Meet- en aftekengereedschappen (zie tweede graad)- Multimeters, testlampen- Technische documentatie van standaardonderdelen en serviceboeken met de nodige technische gegevens- Set tappen en draadsnijkussens M4 tot M12 met dito tap- en snijkussenhoudersWerkplaatsuitrusting- Persluchtinstallatie met:@ compressor, persluchtvat, drooginstallatie, smeerinstallatie, waterafscheider, koeleenheidPraktijk 23 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

@@cilinders, ventielen, koppelingen, leidingencatalogi, technische documentatie- Hydraulische groep met:@ pomp, tank, filters, olie@ kleppen, ventielen, cilinders, hydromotor@ koppelingen, leidingen (soepel/hard)@ catalogi, technische documentatie (viscositeitstabellen ...)- Elektromateriaal@ gelijk- en wisselstroommotoren@ schakelaars, magneetschakelaars, relais@ beveiligingsapparatuur@ meetapparatuur: multimeters, oscilloscoop@ catalogi, technische documentatie, elektrische schema's van bestaande installatiesVerspanende bewerkingsmachines- Voor herstellingswerkzaamheden of voor het vervaardigen van economisch verantwoorde vervangingswisselstukkenkan gebruikgemaakt worden van bestaande machines en bijbehorende apparatuur inde school (zie minimale uitrusting tweede graad Elektromechanica).- Computergestuurde productiemachines@ Computers met aangepaste software@ Computergestuurde draaibank of freesmachine of robot met toebehoren.7 BIBLIOGRAFIE- Constructieleer 1 (Vaste en montabele verbindingen), Uitgeverij Wolters-Noordhoff BV, Groningen -ISBN 9001 194818.- Constructieleer 2 (Assen, lagers en koppelingen), Uitgeverij Wolters-Noordhoff BV, Groningen -ISBN 9001 194826.- Constructieleer 3 (Overbrengingen), Uitgeverij Wolters-Noordhoff BV, Groningen -ISBN 9001 194834.- Numerieke besturing, Uitgeverij Wolters-Noordhoff BV, Groningen - ISBN 9001 199607.- Industriële robotten (Cursus voor opleiding robotica), Studiecentrum voor techniek en ingenieurswetenschappen,Jan Van Rijswijcklaan 117, 2000 Antwerpen.- Basiskennis CNC, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland -ISBN 90 637 6017 5.- CAD in theorie en praktijk - deel 3: CAD/CAM, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LKMiddelburg, Nederland - ISBN 90 6376 030 2.- CNC - Theorie en praktijk, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland -ISBN 90 637 6033 7.- Integrale kwaliteitszorg in het Technisch Onderwijs, VVKSO, Guimardstraat 1, 1040 Brussel.- Polytechnisch zakboekje, Standaard Educatieve Uitgeverij, Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen -ISBN 90 622 8087 0.- Tabellenboek voor elektrotechniek, Uitgeverij Plantyn, Santvoorbeeklaan 21-23, 2100 Deurne -ISBN 90 301 5953 7.- Tabellenboek voor metaaltechniek, Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-25, 2100 Deurne, Antwerpen -ISBN 90 301 5695 3.- Tabellen mechanische techniek, Educaboek, Stam Technische Boeken, Culemborg, Nederland -ISBN 9011 007476.- Veiligheid & gezondheid bij de arbeid, Provinciaal Veiligheidsinstituut, Jezusstraat 28, 2000Antwerpen, D/1990/0180/1.- Verspaningstechnologie - deel 1: Draaien, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Praktijk 24 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Nederland - ISBN 90 6376 031 0.- Werken met CNC-machines, Directoraat-Generaal van de Arbeid, Ministerie van Sociale Zaken enWerkgelegenheid, Postbus 90804, 2509 LV Den Haag - ISBN 90-5307-127-X.- GOORDEN, H., VGOS Doe-boek, LICAP, Guimardstraat 1, 1040 Brussel.- LANGEREIS, F., Werkplaatsmeettechniek, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland- ISBN 90 700 2761 5.- MUISER, J., Fabricagetechnieken en gereedschapsleer (spaanloze vormgeving), Educaboek BV, Culemborg,Nederland.- MUISER, J., Productietechnieken voor de werktuigbouw (verspanende vormgeving - 2 delen),Educaboek BV, Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 010043 / ...018788.- PICHOL, K., Omvormtechniek, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland -ISBN 90 6376 016 7.- REIJERS, L., DE HAAS, H., FPA - deel 1: Numerieke besturing, De Vey Mestdagh, Markt 51,4331 LK Middelburg, Nederland - ISBN 90 637 6037 X.- REIJERS, L., DE HAAS, H., FPA - deel 2: Productiesystemen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331LK Middelburg, Nederland - ISBN 90 637 6032 9.- REIJERS, L., DE HAAS, H., FPA - deel 3: Industriële robots, De Vey Mestdagh, Markt 51,4331 LK Middelburg, Nederland - ISBN 90 637 6026 4.- STEINEBACH, A., CNC-technieken (computergestuurd draaien en frezen), Uitgeverij Maklu,Antwerpen - ISBN 90 6215 132 9.- WITTE, H., Verspanende gereedschapswerktuigen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LKMiddelburg, Nederland - ISBN 90 637 6044 7.- WUICH, W., Lijmen Lassen Solderen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 6376 012 4.Praktijk 25 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektriciteit/Elektromechanica Elektriciteit en labFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 4 uur/weekTweede leerjaar: 4 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Elektriciteit en lab 26 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 292 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 293 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ...................................... 294 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 305 EVALUATIE ................................................ 536 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 547 BIBLIOGRAFIE .............................................. 54Elektriciteit en lab 27 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDe leerinhouden van het vak Elektriciteit sluiten aan op de leerstof van de tweede graad TSO 'Elektromechanica'en 'Industriële wetenschappen'.De leerlingen hebben in de tweede graad reeds meetervaringen opgedaan. Ze hebben dus de verschillendemeettechnieken en het opstellen van verslagen onder de knie.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENDe algemene doelstellingen van het theoretisch gedeelte kunnen als volgt worden geformuleerd:- de leerlingen moeten een goed inzicht verwerven in de werking en de toepassingsmogelijkheden van deverschillende elektrische machines;- zij moeten in staat zijn toestellen en machines oordeelkundig en overeenkomstig het AREI te kunnenbeveiligen en aan te sluiten met de gepaste schakelapparatuur.De laboratoriumproeven hebben tot doel:- beter inzicht te verwerven in de theorie door controle en bevestiging via praktische opmetingen;- de techniek van het efficiënt rapporteren aan te leren door het opstellen van verslagen met verbindingsschema,gebruikte apparatuur, meetresultaten, karakteristieken en gepaste conclusies;- vaardigheden te verwerven in het correct opstellen en praktisch uitvoeren van schakelschema's;- daar technologie niet voorkomt als afzonderlijk vak zal het lab eveneens tot doel hebben de leerlingende kans te geven hun technologische kennis van de gebruikte apparatuur te verdiepen.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELENDe lessen worden gegeven in een didactisch goed uitgerust leslokaal.Bij het verwerken van de leerstof zal men zoveel mogelijk werken met concrete voorbeelden en bepaaldeonderwerpen verder in de tekenopdrachten en de praktijklessen aan bod laten komen.Men moet veel aandacht besteden aan het illustreren van de leerstof met praktisch gerichte berekeningstoepassingen.Het is hoogst wenselijk dat de theorie elektriciteit en het laboratoriumwerk als een geïntegreerd geheelwordt aangeboden aan de leerlingen. Bijgevolg is het zeker wenselijk dat beide modulen door dezelfdeleraar worden gegeven.De genormaliseerde lettersymbolen voor grootheden en eenheden vindt men in de norm NBN C03 001(4de uitgave - 1984). Alleen deze symbolen mogen worden gebruikt.De laboratoriumproeven kunnen, in functie van de uitrusting van het laboratorium, individueel of in groepuitgevoerd worden. Het werken met kleine groepen is zeker bevorderlijk voor de persoonlijke inzet vanelke leerling.Het gebruik van de computer en aangepaste software, als didactisch hulpmiddel, wordt sterk aanbevolen.Voorafgaandelijk voorbereidingswerk van de leerling van uit te voeren labproeven en tekenopdrachten iszeer vormend en dient dus ook te worden aangemoedigd.De volgorde van de leerstofeenheden is niet bindend.Vermits de module Laboratorium deel uitmaakt van het vak Elektriciteit en lab kan de leraar het meestideale moment kiezen om bepaalde proeven door de leerlingen te laten uitvoeren om zodoende de leerstofzo optimaal mogelijk vast te zetten.In de module Elektrisch tekenen wordt de nadruk gelegd op het beveiligen, aanvullen en interpreteren vanschema's.Tijdens de labsessies zal men bij voorkeur de leerlingen in kleine groepen zelfstandig het schakelschemalaten opstellen en ook praktisch laten uitvoeren om zo bij de leerlingen het vertrouwen in het eigen kunnente bevorderen.Elektriciteit en lab 28 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Er zal bij het verwerken van de labproeven bijzondere aandacht besteed worden aan:- de voorbereiding:De leerlingen moeten op voorhand documentatie en opgaven krijgen waardoor het mogelijk is de leerstofte herhalen en de proef voor te bereiden.- de verwerking:De leraar zal tijdens de labwerkzaamheden waar nodig de leerstof eventueel iets verder uitdiepen.De inleidende proeven kunnen eventueel ook klassikaal gedemonstreerd worden.Vervolgens zullen de leerlingen:@ het verbindingsschema tekenen;@ de proefopstelling opbouwen;@ de opstelling laten controleren door de leraar;@ de meetresultaten noteren in tabelvorm.- het verslag:Er zal bijzondere aandacht worden besteed aan de zorg van het verslag. Een volledig verslag zou ondermeer kunnen inhouden:@ gegevens: naam, klas, datum, groep ...;@ titel van het verslag;@ opdrachtomschrijving en doel van de meting;@ opbouw van de schakeling;@ meetmethode en gebruikte apparatuur;@ tabel van de meetresultaten;@ wiskundige verwerking;@ eventuele grafieken;@ interpretatie van de resultaten;@ besluit aan de hand van een vragenlijst.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDAC-TISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Voor alle duidelijkheid wordt bij bepaalde opsommingen ook wel eens de vermelding (B) voor basis in hetleerplan opgenomen en dit om mogelijke misverstanden te vermijden.Elektriciteit en lab 29 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Elektriciteit en lab 30 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE THEORIE ELEKTRICITEIT1 SAMENGESTELDE WISSELSTROOM-KETENS1.1 SerieschakelingR + LR + CR + L + C1.2 ParallelschakelingR + LR + CR + L + C1.3 Gemengde schakelingR + L // C2 EENFASIG WISSELSTROOM-VERMOGENHet vectordiagram opstellen en hieruit de impedantiedriehoekafleiden.De wiskundige besluiten uit de figuur afleiden.De praktische betekenis van elke keten inzienen toelichten.Het vectordiagram opstellen en hieruit de admittantiedriehoekafleiden.De wiskundige besluiten uit de figuur afleiden.De praktische betekenis van dergelijke ketensbespreken.Idem als punt 1.22.1 Momenteel vermogen Voor de verschillende types belasting de momentelevermogens bepalen.Herhaling in functie van de noodwendigheden.Zoveel mogelijk het verband met de realiteitverduidelijken.Met de oscilloscoop de verschijnselen aantonen.Praktisch laten opmeten in het laboratorium.Illustreren met praktische berekeningsvoorbeelden.

Elektriciteit en lab 31 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN2.2 Actief en reactief vermogen De wiskundige formules voor het berekenenvan het actief en het reactief vermogen kennen,kunnen omvormen en praktisch gebruiken.2.3 Vermogendriehoek Uit de spannings- en de stroomdriehoek de vermogendriehoekafleiden.Het verband tussen het actief, het reactief enhet schijnbaar vermogen afleiden.Het toepassingsgebied van de verschillendevermogens omschrijven.2.4 Arbeidsfactor Het begrip arbeidsfactor definiëren.Het belang en de invloed van de arbeidsfactortoelichten.De verbetering van de arbeidsfactor besprekenen praktisch berekenen.2.5 Spannings- en vermogenverlies (U) Spannings- en vermogenverliezen berekenen.3 DRAAISTROOMNETTEN3.1 Driefasespanning Het begrip definiëren, de wiskundige uitdrukkingen de vectoriële voorstelling kennen enbespreken.Het ontstaan van een driefasespanning uitleggen.P = U R .IP = U.I.cosnQ = (U L -U C ).IQ = U.I.sinnP = R.I 2 Q = X.I 2De gelijkvormigheid tussen de verschillendedriehoeken aantonen.Illustreren met praktische oefeningen.Oefeningen laten oplossen.De verbetering van de cos n van de schoolinstallatiegaan bekijken.

Elektriciteit en lab 32 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO3.2 Driefasestroom De soorten driefasebelastingen omschrijven.De wiskundige uitdrukking geven.Het vectordiagram van enkele belastingen opstellen.3.3 Hoofdeigenschappen De eigenschappen van draaistroomnetten besprekenaan de hand van:- de vectoriële voorstelling;- de wiskundige formules.3.4 Sterschakeling De opbouw van de schakeling verantwoorden. De aandacht vestigen op de gevaren bij het onderbrekenvan de nulleider.Het verschil tussen fase- en lijnspanning toelichtenen hun onderling verband uit de vectoriëlevoorstelling afleiden.Grafisch de nulleiderstroom bepalen.3.5 Driehoekschakeling De opbouw van de schakeling verantwoorden.3.6 Schakelen van driefaseverbruikers bij evenwichtigebelastingenHet verschil tussen fase- en lijnstromen toelichtenen het onderling verband afleiden uit devectoriële voorstelling.Grafisch de lijnstromen bepalen bij asymmetrischebelastingen.(U)Het schakelen van driefasebelastingen aan eendriefasenet toelichten, praktisch realiseren enverantwoorden.

Elektriciteit en lab 33 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.7 Systemen van aardverbindingen De verschillende aardverbindingssystemen TN,TT en IT omschrijven.3.8 Draaistroomvermogens Het actief, het reactief en het schijnbaar vermogenbepalen bij symmetrische en bij asymmetrischebelastingen.De betekenis van de gemiddelde arbeidsfactortoelichten.3.9 Arbeidsfactor Het begrip arbeidsfactor omschrijven en verduidelijken.4 WISSELSTROOMGENERATORHet verbeteren van de arbeidsfactor besprekenen berekenen.4.1 Eenfasige wisselstroomgenerator Het principe van het opwekken van een wisselspanningtoelichten.De opbouw en de samenstellende delen van degenerator omschrijven.Het onderscheid tussen binnen- en buitenpoolomschrijven.4.2 Opgewekte inwendige spanning De grootte van de opgewekte inwendige spanningbepalen.De factoren die de grootte van de opgewekteinwendige spanning beïnvloeden opsommen.Verwijzen naar het AREI.Praktische berekeningen laten uitvoeren doorde leerlingen.Didactisch model gebruiken.De vroegere benaming e.m.k. wordt vervangendoor inwendige spanning (zie ook tweedegraad).

Elektriciteit en lab 34 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOHet benaderen van de sinusvorm omschrijven.(U)Het bepalen van de frequentie toelichten.4.3 Bekrachtiging De verschillende soorten bekrachtigingen bespreken.4.4 Werking bij belasting Het begrip ankerreactie uitleggen en de invloedhiervan op de werking van de wisselstroomgeneratortoelichten.De factoren oorzaak van inwendige spanningsverliezenopsommen en toelichten.De equivalente keten van de wisselstroomgeneratoropstellen.(U)De spanningsvergelijking bij belasting opstellen.Het vectordiagram bij belasting opstellen.De spanningsregeling bespreken.4.5 Nullast-, uitwendige en regelkarakteristiek Het verloop van de karakteristieken toelichtenmet behulp van de spanningsvergelijking.4.6 Driefasige wisselstroomgenerator Het principe van een driefasige wikkeling uitleggen.4.7 Rendement De verliezen bij belasting toelichten. Oefeningen maken.(U)De formule van het rendement hieruit afleiden.Kort de factoren aanhalen vanuit de formule.Proefondervindelijk laten vaststellen door deleerlingen in het laboratorium.

Elektriciteit en lab 35 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN4.8 Parallelschakelen van wisselstroomgeneratoren(U)De voorwaarden voor het parallelschakelen vanwisselstroomgeneratoren opsommen en toelichten.4.9 Automatische spanningsregeling (U) De werking van de elektronische regelaar toelichtenmet behulp van het blokschema.4.10 Energiedistributie De principes van de energieproductie en -distributiekennen en omschrijven:- de soorten centrales; (B)- de gebruikte spanningen en de verschillendehoogspanningsnetwerken.(U)5 SYNCHROONMOTOR5.1 Draaiveld Het ontstaan van een draaiveld toelichten.De zin en de snelheid van het draaiveld bespreken.5.2 Bouw en principewerking De constructie van de driefasige synchroonmotorvergelijken met de constructie van de driefasigealternator.De werking van de synchroonmotor uitleggen.5.3 Eigenschappen De voor- en nadelen eigen aan de synchroonmotoropnoemen.5.4 Eenfasige synchroonmotoren (U) Een overzicht geven van de veel gebruikte eenfasigesynchroonmotoren.Dia's en transparanten gebruiken ter illustratie.Een bezoek aan een centrale, een dispatching iszeker aan te bevelen.Gebruik van de synchroonmotor ter verbeteringvan de cos n toelichten.

Elektriciteit en lab 36 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO6 TRANSFORMATOREN6.1 Eenfasige transformator De samenstellende delen opsommen en hunfunctie toelichten.De principewerking uitleggen.Het begrip transformatie- en windingenverhoudingverduidelijken.De werking van de ideale en van de praktischetransformator onderling vergelijken.De vereenvoudigde vectoriële voorstelling bespreken.De verliezen in de transformator opsommen entoelichten.Het begrip rendement definiëren.Het berekenen van het rendement bespreken entoepassen.(U)Het begrip kortsluitspanning omschrijven.Het belang van de kortsluitspanning toelichten.De belastingskarakteristiek tekenen en haarverloop toelichten.6.2 Driefasetransformator De samenstelling van driefasetransformatorenbespreken.

Elektriciteit en lab 37 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN6.3 Bijzondere transformatoren- Scheidingstransformatoren- Veiligheidstransformatoren- Meettransformatoren- Spaartransformatoren- Lastransformatoren7 DRIEFASIGE ASYNCHROONMOTORHet verschil tussen transformatie- en windingenverhoudingverduidelijken.De schakelmogelijkheden bespreken en demeest gebruikte schakelgroepen toelichten.De begrippen schakelgroep en klokgetal toelichten.De samenstelling, de eigenschappen en het gebruikbespreken.7.1 Samenstelling De functie van de samenstellende delen van eenasynchroonmotor omschrijven.De verschillende soorten opsommen (kooianker-en sleepringmotor).7.2 Werking Het werkingsprincipe op schema uitleggen.Het omkeren van de draaizin toelichten.7.3 Slip Het begrip slip definiëren en zijn rol toelichten.Niet te veel aandacht besteden aan de zigzagschakeling(wordt niet meer gebruikt).Wijzen op de gevaren en de noodzakelijke goedebeveiliging van de verschillende transformatoren.Waar het kan didactische modellen gebruiken.Illustreren met het gebruik van een didactischmodel.

Elektriciteit en lab 38 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSODe rotorspanning, rotorstroom en rotorfrequentiebepalen.7.4 Motorkoppel De koppelkarakteristiek toelichten.Het koppel wiskundig formuleren.(U)De factoren die het koppel beïnvloeden bespreken(spanning, rotorweerstand en frequentie).De belastingslijnen bespreken en hun bindingmet de koppelkarakteristiek aantonen.7.5 Vermogen Het vermogen berekenen en het verschil tussennuttig en opgenomen vermogen toelichten.7.6 Rendement - arbeidsfactor De voornaamste verliezen, het rendement en dearbeidsfactor van driefasige asynchroonmotorenbespreken.Het verloop van de cos n toelichten.7.7 Aanloopmethoden en kooitypes Het probleem van het aanlopen situeren en mogelijkeoplossingen een de hand van de koppelkarakteristiekbespreken.Het principe en het gebruik bespreken van:- een ster-driehoekaanloop;- het aanlopen met rotorweerstanden;- twee-kooiankermotoren;- softstarters.Illustreren met praktische voorbeelden.

Elektriciteit en lab 39 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN7.8 Snelheidssturing Vertrekkende van de formule van de rotorsnelheid,de factoren die deze snelheid beïnvloedenbepalen.De verschillende snelheidssturingen toelichten:- slipsturing;- frequentiesturing;- gescheiden wikkelingen;- dahlanderwikkeling.Het gebruik en het aansluiten bespreken bijmotoren met gescheiden en met dahlanderwikkeling.8 ALGEMENE TECHNOLOGIE- Machines en transformatoren@ beschermingsgraden Het begrip beschermingsgraad omschrijven.De verschillende beschermingsgraden toelichtenmet behulp van het AREI.@ bouwvormen (U) Uit de codering de opstellingswijze afleiden. Verwijzen naar het vak Mechanica.@ kenplaat De gegevens op de kenplaat aflezen en interpreteren.9 EENFASIGE ASYNCHROONMOTOR9.1 Motor zonder hulpwikkeling De constructie en het principe van deze motortoelichten.Didactisch model gebruiken om de werking tedemonstreren.

Elektriciteit en lab 40 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOAantonen dat, bij wisselend veld, de motor nietvanzelf start.9.2 Motor met hulpwikkeling Aantonen dat bij gebruik van een inductieve ofcapacitieve hulpwikkeling een draaiend veldwordt bekomen.De praktische constructie en de werking van demotor uitleggen.Het gebruik van de centrifugaalschakelaar toelichten.Het omkeren van de draaizin van het draaiendveld toelichten.9.3 Spleetpoolmotor De constructie, de werking en het praktischgebruik van de spleetpoolmotor bespreken.10 GELIJKSTROOMGENERATOR10.1 Principe Op schema het principe en de werking van degelijkstroomgenerator uitleggen.10.2 Constructie- Stator- Anker- Commutator en borstelsDe onderdelen van de gelijkstroomgenerator opeen tekening aanduiden en uitvoerig bespreken.Het doel en het nut van de collector-commutatortoelichten.Voorbeeld tonen.Didactisch model gebruiken.

Elektriciteit en lab 41 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN10.3 Opgewekte inwendige spanning De grootte van de opgewekte inwendige spanningbespreken en de mogelijke regelingen toelichten.10.4 Werking bij belasting (U) Het begrip ankerreactie bij belaste generatoruitleggen.Het ontstaan van het tegenwerkend koppel toelichten.10.5 Commutatie (U) Het probleem van de commutatie situeren.Oplossingen voor het verbeteren van de commutatieopnoemen en toelichten.10.6 Soorten gelijkstroomgeneratoren (U) De indeling van de gelijkstroomgeneratorenvolgens hun bekrachtiging opnoemen en dezeschematisch voorstellen met de genormaliseerdeklemmenbenamingen:- met permanente magneten;- met afzonderlijke bekrachtiging;- met zelfbekrachtiging.10.7 Karakteristieken van de gelijkstroomgeneratormet afzonderlijke bekrachtiging (U)De kenmerkende eigenschappen van deze generatorentoelichten.De nullast en de uitwendige karakteristiek vande gelijkstroomgenerator met afzonderlijke bekrachtigingbespreken.Tabel met de genormaliseerde klemmenbenamingenen de overeenkomstige oudere benamingenter beschikking stellen van de leerlingen.

Elektriciteit en lab 42 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO11 GELIJKSTROOMMOTOR11.1 Werkingsprincipe Het algemeen werkingsprincipe van de motorwerkingverklaren.11.2 Tegenspanning Vanuit het equivalent schema de spanningsvergelijkingopstellen en de rol van de tegenspanningbespreken.11.3 Draaizin De factoren die invloed hebben op de draaizinbespreken.11.4 Motorkoppel De factoren die het koppel beïnvloeden toelichten.De algemene formule voor het bepalen van hetkoppel opstellen.11.5 Vermogen De formule voor het berekenen van het nuttigen het opgenomen vermogen toelichten.11.6 Rotatiesnelheid en snelheidssturing Met behulp van de formule de snelheidsbepalendefactoren bespreken.11.7 Aanlopen Het aanlopen van de motor bespreken en deverschillende mogelijkheden toelichten.11.8 Soorten motoren Het principeschema van de verschillende motortypestekenen met de genormaliseerde klemmenbenamingen.11.9 Motor met onafhankelijke bekrachtiging Het principeschema, de werking en de eigenschappentoelichten.Werking demonstreren met didactisch model.T.e.m.k. wordt beter vervangen door tegenspanning.Overeenkomst genormaliseerde klemmenbenamingenmet de oudere benamingen ter beschikkingstellen.

Elektriciteit en lab 43 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENDe karakteristieken toelichten en het belangervan inzien.De snelheidssturing uitleggen.De 4-kwadrantenwerking toelichten.12 UNIVERSEELMOTOR De constructie, het principe, de werking en hetpraktisch gebruik uitleggen.13 SPECIALE MOTOREN- Stappenmotor- ServomotorDe eigenschappen toelichten.(U)De constructie, de werking en hun specifiekeeigenschappen bespreken.De specifieke eigenschappen toelichten.Verwijzen naar de praktisch uit te voeren proevenin het laboratorium.Enkele praktische toepassingen toelichten.

Elektriciteit en lab 44 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOMODULE LAB ELEKTRICITEIT1 WISSELSTROOMKETENS Herhaling tweede graad.1.1 SerieschakelingR + LR + CR + L + C1.2 ParallelschakelingR // LR // CR // L // C1.3 R + L // C(verbeteren cos n)Stroom, spanning en deelspanningen opmetenen het spanning-stroomvectordiagram tekenen.Totale stroom, deelstromen en spanning opmeten.Het spanning-stroomvectordiagram tekenen.Het vectordiagram optekenen met en zondercondensator.1.4 Eenfasige vermogen- en arbeidsfactormeting Het gebruik van de wattmeter en de kruisspoelmetertoelichten.Het actief en het schijnbaar vermogen opmetenen de vermogendriehoek opstellen.De arbeidsfactor rechtstreeks opmeten.1.5 Metingen op een driefasenet Spannings- en stroommetingen in driefasenettenuitvoeren.Faseverschuiving demonstreren met oscilloscoop.Aandacht voor de ijzerverliezen.Gebruikmaken van bijvoorbeeld de fluorescentielamp.Ook hier kan gebruikgemaakt worden van defluorescentielamp.Vooral aantonen dat de p & 3-factor slechts geldigis bij symmetrische belasting.Het effect van het onderbreken van de nulleideraantonen.

Elektriciteit en lab 45 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.6 Driefasige vermogenmetingen- Met nulleider- Zonder nulleiderOpmeten van het actief vermogen met wattmeter(s)bij:- symmetrische belasting; (B)- asymmetrische belasting. (U) Tweewattmetermethode toepassen.1.7 Arbeid in driefasenet (U) De actieve arbeid in een driefasenet opmeten.De reactieve arbeid en de gemiddelde cos nopmeten.2 WISSELSTROOMGENERATOR Opmeten van de nullast- en de uitwendige karakteristiekbij:- zuiver ohmse belasting; (B)- capacitieve en inductieve belasting. (U)Opmeten van de regelkarakteristiek bij een zuiverohmse belasting.3 TRANSFORMATOR Opmeten van de uitwendige karakteristiek vaneen transformator bij ohmse belasting.Secundaire windingen van een voedingstransformatorschakelen.(U)Uitmeten en schakelen van een driefasige transformator.De nullast- en de kortsluitproef uitvoeren.(U)Vergelijken met vermogenmeting.

Elektriciteit en lab 46 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO4 MEETTRANSFORMATOREN Stroommetingen met meettransformatoren uitvoeren.5 DRIEFASIGE ASYNCHROONMOTOR De werkingskarakteristieken opmeten en hunverloop interpreteren.De invloed van het gebruik van rotorweerstandennagaan.(U)De invloed van de spanning op het motorkoppelcontroleren.(U)Het verloop van de cos n in functie van de belastingonderzoeken.6 EENFASIGE ASYNCHROONMOTOR (U) Opmeten van de deelstromen en de deelspanningen.7 GELIJKSTROOMMOTOR(met onafhankelijke bekrachtiging)Het vectordiagram optekenen.Het omkeren van de draaizin uittesten.De werkingskarakteristieken opmeten en hetverloop interpreteren.Het snelheidsverloop nagaan bij ankerspannings-en bij fluxwijziging.Kan eventueel geïntegreerd worden in een anderemeetopdracht.Eventueel ook de koppel-snelheidskarakteristiekopmeten.

Elektriciteit en lab 47 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN8 AANDRIJFTECHNIEKEN8.1 Softstarters De invloed van de verschillende parametersnagaan door praktische opmetingen.8.2 Frequentieregeling op asynchroonmotoren De vorm en het verloop van stromen en spanningenmet de oscilloscoop waarnemen. (U)De invloed van de verschillende parameters opde snelheidsregeling toelichten en deze parameterscorrect instellen.Foutmeldingen bij storingen interpreteren encorrigeren.8.3 Aansturen van stappenmotoren (U) De schakeling opbouwen en het staphoekstuursignaalonderzoeken.8.4 Snelheidssturing van gelijkstroommotoren Met gestuurde gelijkrichter de invloed van ankersturingnagaan.Voor de verbindingsschema's verwijzen naarde module elektrisch tekenen.In overleg met de leraar die het vak Elektronicaen lab geeft.Gebruiksklare modules gebruiken.In overleg met de leraar die het vak Elektronicaen lab geeft.

Elektriciteit en lab 48 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOMODULE ELEKTRISCH TEKENEN1 ELEKTRISCHE HUISINSTALLATIE Catalogi van installatiemateriaal ter beschikkingstellen van de leerlingen.1.1 AREI De belangrijkste regels uit het AREI met betrekkingtot de huishoudelijke installaties opzoekenen toepassen.1.2 Dossier van een huisinstallatie De onderdelen opnoemen waaruit het dossiervan een huisinstallatie bestaat.1.3 Eendraadsschema of grondschema Het eendraadsschema voor een woning opstellenrekening houdend met de geldende reglementeringen.1.4 Situatieschema's De situatieschema's tekenen op het bouwkundigplan.De verschillende onderdelen opzoeken in catalogi.1.5 Aansluitingsaanvraag (U) Het aansluitingsformulier voor de aansluitingvan de installatie op het net correct invullen.1.6 Bijkomende installaties (U)- Parlofooninstallatie- Inkominstallatie met deurslotHet principe en de algemene opbouw van dezeinstallaties toelichten.Het aansluitschema tekenen.Illustreren aan de hand van een bestaand dossier.Bij voorkeur werken op bouwplannen van eenreeds bestaande woning.De lichtinstallatie en de installatie van de contactdozenop afzonderlijke plannen tekenen.Catalogi van installatiemateriaal van verschillendemerken ter beschikking stellen.Dit verwerken nadat het driefasenet werd behandeld.

Elektriciteit en lab 49 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.7 Materiaallijst en prijsofferte (U) De materiaallijst en de prijsofferte voor eenhuisinstallatie opstellen.2 INDUSTRIELE INSTALLATIES2.1 Grafische symbolen en coderingen De gebruikte grafische symbolen voor industriëleinstallaties herkennen en benoemen.- Onderdeelcodering- KlemnummeringHet doel van coderingen kennen en toelichten.De gepaste coderingen op de juiste plaats opschema's aanbrengen.De geëigende klemnummering in de lijsten opzoeken.(U)Tabellen met de genormeerde symbolen terbeschikking stellen van de leerlingen.Gemakkelijk toepasbaar bij het gebruik van eenCAD/CAE-pakket.2.2 Normen en reglementering Leerinhouden geleidelijk aan bod laten komen.- AREI en Europese richtlijnen- Type-aanduidingen: draden, kabels, kleuren,verklikkerlampen en drukknoppen en IP-codeDe veiligheidsvoorschriften opzoeken en integrerenin eenvoudige schema's.Stroombaanschema's aanvullen volgens vooropgesteldecriteria.Stroombaanschema kunnen omzetten in een bedradingsschema.Bestelnummers van te gebruiken componentenopzoeken in catalogi.- Merken van geleiders Geleideridentificaties op de schema's correctaanbrengen en interpreteren.Normen, reglementeringen en richtlijnen terbeschikking stellen van de leerlingen.

Elektriciteit en lab 50 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.3 MotorschakelingenTe kiezen uit:@ start-stopschakeling@ omkeerschakeling@ ster-driehoekschakeling@ meersnelhedenmotoren@ combinatieschakelingen@ volgordeschakelingen2.4 Veiligheidsschakelingen- Noodstop- Tweehandenbediening2.5 Schema-analyseKiezen uit schakelingen met:@ relais/contactoren@ sensoren/eindeloopschakelaars@ handbediende schakelaars@ elektropneumatische ventielen@ PLC@ softstarterAan de hand van de stroombaanschema's dewerking van de diverse basisschakelingen uitleggen.Gegeven stroombaanschema's aan bijkomendeeisen aanpassen.Op de stroombaanschema's de nodige coderingenen klemnummering aanbrengen.De gepaste componenten en beveiligingsapparatenin functie van de motorgegevens kiezenen de nodige bestelgegevens opzoeken enoptekenen.Op stroombaanschema's de werking van dergelijkebeveiligingsinstallaties uitleggen.De noodzaak van tweehandenbedieningen inzienen verklaren.De werking van de schakeling analyseren enmet eigen woorden uitleggen.Een eenvoudig volledig industrieel dossier analyserenen toelichten.Zowel de aansluitschema's voor eenfasige alsdriefasige motoren bespreken.Zowel handbediende- als contactorbediendemotorschakelingen bestuderen.Aanpassen aan de Europese machinerichtlijn.Schakelingen laten bestuderen die ook in depraktijk aan bod komen.AREI, Europese richtlijnen.Voorschriften van stroomleveranciers en catalogiter beschikking stellen.Illustreren aan de hand van enkele praktischevoorbeelden zoals: snijmachines, persen ...De leerling maakt een kort verslag en lost bijbehorendevragen op.

Elektriciteit en lab 51 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3 GEINTEGREERDE PROEF (U) De hierboven beschreven leerinhouden en leerplandoelstellingenzelfstandig toepassen bij deuitwerking van een technisch dossier in het kadervan de geïntegreerde proef.4 CAD/CAE Met behulp van een CAD-pakket de hierbovenbeschreven tekenopdrachten correct uitvoeren.De automatische verwerking van elektrischeschema's met behulp van een CAE-pakket uitvoeren.(U)

5 EVALUATIE- Klassieke oefeningen en huistakenNa de theoretische uiteenzettingen en na het oplossen van praktische voorbeeldoefeningen in de klas moetende leerlingen in staat zijn gelijkaardige opgaven individueel op te lossen in de klas of als huistaak.Het verdient aanbeveling ook bij het oplossen van de oefeningen een vast stramien aan te houden:@ Het gegeven en het gevraagde noteren, liefst aan de hand van een figuur.Hierdoor kunnen de leerlingen tot een juist begrip van de probleemstelling komen.@ Bij een correcte voorstelling van gegeven en gevraagde zal de oplossing zich in de eenvoudigste gevallenbeperken tot het invullen van de gegevens in een basisformule. In andere gevallen dienen de leerlingenin staat te zijn via één of meer tussenstappen uit de gegevens de gevraagde zaken af te leiden.- Mondelinge ondervragingTijdens het aanbrengen van de leerstof kan de leraar regelmatig doelgerichte vraagjes formuleren. Uit deantwoorden van de leerling kan zowel de motivatie als het inzicht en het begrijpen van de leerstof getoetstworden.- OverhoringenOpdat de leerlingen zich de geziene leerstof eigen zouden maken dienen zij met een zekere regelmaat schriftelijkte worden overhoord. Dit kan op verschillende manieren gebeuren:@ op het einde van elke les enkele eenvoudige vraagjes laten oplossen;@ bij het begin van de les (onaangekondigd) een korte overhoring over de hoofdelementen van de vorigeles of van enkele aaneensluitende vorige lessen;@ aangekondigde summatieve overhoring waarbij alle elementen van verschillende leerinhouden aan bodkunnen komen.- Toetsen en examensDeze evalueren of de leerlingen in staat zijn grotere hoeveelheden leerstof van verschillende leerinhoudente assimileren en de opgaven ook bij dit groter pakket leerstof in hun juiste context te plaatsen.- LabactiviteitenDe leerlingen moeten in staat zijn de metingen die bij labproeven horen op een gestructureerde manier weerte geven in een verslag (zie ook punt 3).Bij de verbetering van het verslag zal ook de activiteit van de leerling tijdens de labsessie mee in aanmerkinggenomen worden bij de eindevaluatie.- TekenactiviteitenHier kan men best volgende basisprincipes in acht nemen:@ de evaluatiecriteria en -elementen (= hoe? en wat?) zijn bij elke opdracht op voorhand gekend door deleerlingen;@ zowel product als proces worden in de evaluatie in rekening gebracht;@ de evaluatie is een continu proces met evoluerende parameters in de leerfase. Hierbij zal voldoendeaandacht besteed worden aan de mogelijke remediëring van het leerproces van leerlingen;@ belangrijk eveneens is de evaluatie van het bereikte verwervingsniveau van de algemene te integrerentekenvaardigheden en attitudes.Elektriciteit en lab 52 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENModules: Elektriciteit en lab- Bord + bordbenodigdheden- Projectiemateriaal (ter beschikking in de school)- Labmateriaal@ Meetdraden@ Vaste en regelbare gelijkspanningsbron@ Driefasenet@ Vaste en regelbare weerstanden@ Condensatorreeksen@ Spoelen@ Gloeilampen@ Zekeringen@ Voltmeters@ Ampèremeters@ Wattmeters (eenfasig en driefasig)@ Cos n-meter (eenfasig en driefasig)@ Toerenteller@ Oscilloscoop@ Meettransformator@ Driefasige wisselstroomgenerator@ Eenfasige transformator@ Driefasige transformator@ Driefasige asynchroonmotor@ Gelijkstroommotoren met bijbehorende aanzetweerstand en veldregelaar@ Frequentieomvormer@ Gestuurde gelijkrichter@ SoftstarterschakelingModule: Technisch tekenen- Tekenlokaal uitgerust met voldoende pc's- CAD-software- Catalogi- Normen, reglementeringen en richtlijnen7 BIBLIOGRAFIE- BELMANS, R., GEYSEN, W., Elektrische machines en aandrijvingen (Deel 1), Uitgeverij Garant, Leuven-ISBN 90 5350 261 0.- BELMANS, R., GEYSEN, W., Elektrische machines en aandrijvingen (Deel 2), Uitgeverij Garant, Leuven-ISBN 90 5350 262 9.- BOEKEMA, J., e.a., Aandrijfsystemen (Elektrische aandrijvingen voor HTO), Nijgh & Van Ditmar Educatief,Nederland - ISBN 90 236 0363 X.- BRASPENNING, C., e.a., Installatietechniek (voor HTO), Nijgh & Van Ditmar Educatief, Nederland-ISBN 90 236 0748 1.- DEKIE, W., Elektrotechniek (Deel 1: Gelijkstroommachines), Uitgeverij E. Story - Scientia.- DEKIE, W., Elektrotechniek (Deel 2a: Wisselstroommachines), Uitgeverij E. Story - Scientia -ISBN 90 6439 220 X.- DEKIE, W., Elektrotechniek (Deel 2b: Wisselstroommachines), Uitgeverij E. Story - Scientia -ISBN 90 6439 290 0.Elektriciteit en lab 53 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

- DIRKSEN, A.J., Elektronische meetinstrumenten en metingen, Kluwer Technische Boeken, Antwerpen-ISBN 90 701 20077.- GEYSEN, W., Elektrische machines (4 delen), Acco, Leuven, 1986.- GEYSEN, W., Algemene elektrotechniek delen 1, 2 en 3, Acco, Leuven.- GIECK, R., Technische formules, Delta Press BV, Overberg (NL), 1989.- HAP, P., Tabellenboek voor elektrotechniek, Uitgeverij Plantyn, Santvoorbeeklaan 21-23, 2100 Deurne-ISBN 90 301 5953 7.- HUYSEN, J.A., MESRITZ, A.D., Elektrische meetinstrumenten en meetschakelingen, Educaboek, StamTechnische Boeken BV, Culemborg, Nederland, 1978.- KOCKX, A., Elektrotechnische materialen (voor HTO), Nijgh & Van Ditmar Educatief, Nederland - ISBN90 236 0748 1.- LAST, J., Elektrotechniek - Vaktheorie 1, Educaboek, Stam Technische Boeken BV, Culemborg, Nederland-ISBN 90 1101 300X.- LAST, J., VAN DIJK, I., Elektrotechniek - Vaktheorie 2, Educaboek, Stam Technische Boeken BV,Culemborg, Nederland - ISBN 90 1101 3034.- NEDERVEEN, J.P., Tabellenboek (Tabellen elektrotechniek), Educaboek, Stam Technische Boeken BV,Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 002415.- PIETERMAAT, F.P., Elektrotechniek 1 - Theorie, Standaard, Antwerpen - ISBN 90 02 12600 X.- ROELOFS, J., Meettechniek 1, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar Educatief, 's-Gravenhage, Nederland.- ROELOFS, J., Meettechniek 2a, Nijgh & Van Ditmar Educatief, 's-Gravenhage, Nederland.- ROELOFS, J., Meettechniek 2b, Nijgh & Van Ditmar Educatief, 's-Gravenhage, Nederland.- SINNAEVE, A., Elektronische meetinstrumenten en metingen, Standaard uitgeverij, Antwerpen.- STEPHEN, L., Standard Textbook of Electricity, Uitgeverij Delmar - ISBN 0 8273 4934 3.- TEUNISSEN, F., JANSEN, H., THIEME, Elektrotechniek - Vaktheorie, Educaboek, Nederland -ISBN 90 03 61705 8 (Naslagwerk) - 90 03 61706 6 (Werkboek).- VAN DEN EIJNDEN, C., SPOORENBERG, C., Elektrische netwerken (voor HTO Elektrotechniek),Nijgh & Van Ditmar Educatief, Nederland - ISBN 90 236 4041 1.- VAN DOMMELEN, D., Algemene elektrotechniek (Productie, transmissie en distributie), Acco, Leuven.- VAN PELT, P., KNOL, E.H., VREDENDAAL, G., Reeks elektrotechniek: Elektriciteitsleer (5 delen),Educaboek, Nederland - ISBN 90 236 0562 4 /... 0565 9 /... 0563 2 /... 0638 8 /... 0655 8.- VAN RIEBEKE, L., Elektrische meetinstrumenten en metingen, Standaard uitgeverij, Antwerpen.- AREI (Algemeen reglement voor elektrische installaties), Bedrijfsfederatie der Voortbrengers en verdelersvan elektriciteit in België, Tervurenlaan 34 bus 38, 1040 Brussel, Tel.: (02)733 96 07.- Veilig gebruik van elektriciteit, Gaselwest-Intercom, Brussel.- Veilig werken met elektriciteit, Brussel, VEGB, 1990.NBN-normen C-ElektrotechniekX04-001 - Nederlandse woordenlijst voor bedrijf en techniek met taalkundige aanwijzingen, 1986.C03-001 - Lettersymbolen te gebruiken in de elektrotechniek, deel I: Algemeenheden.C03-417 - Pictogrammen op elektrische toestellen - Index, overzicht en verzameling van afzonderlijkebladen (1ste uitgave). (CEI 417 - 1973 met aanvullingen A tot en met F met uitsluiting vansectie 5) (met erratum). 1983.C03-501 - Schema's, diagrammen en tabellen gebruikt in de elektrotechniek - eerste deel: Omschrijvingenen indelingen van tekeningen (2de uitgave). 1978.C03-502 - Schema's, diagrammen en tabellen gebruikt in de elektrotechniek - tweede deel: Codering vanonderdelen (2de uitgave) (met erratum). 1978.C03-503 - Schema's, diagrammen en tabellen gebruikt in de elektrotechniek - derde deel: Richtlijnen voorverklarende schema's (2de uitgave). 1985.C03-504 - Schema's, diagrammen en tabellen gebruikt in de elektrotechniek - vierde deel: Richtlijnenvoor verklarende stroombaanschema's (2de uitgave). 1985.C03-507 - Schema's, diagrammen en tabellen gebruikt in de elektrotechniek - zevende deel: Voorbereidingvan logicaschema's (1ste uitgave). 1985.C03-617-1 - Grafische symbolen voor schema's - Elektrotechniek (6de uitgave). 1986.Elektriciteit en lab 54 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

C03-617-2 - Grafische symbolen voor schema's - Elektronica (6de uitgave). 1989.C04-001 - Identificatie van klemmen van materieel en uiteinden van sommige aangegeven geleiders enalgemene richtlijnen voor een alfanumeriek systeem (3de uitgave). (Europese norm EN 60445-1990). 1990.C04-002 - Onderscheiding van geïsoleerde en blanke leidingen door kleuren (1ste uitgave). 1977.C04-003 - Merking van geïsoleerde geleiders (1ste uitgave). 1987.C10-001 - Genormaliseerde waarden van spanningen, stromen en frequenties (5de uitgave). 1990.C51-002 - Roterende elektrische machines - Merktekens van de wikkelingseinden en draairichting vande roterende machines (1ste uitgave). 1978.C51-002-1 - Addendum aan NBN C51-002 (1978). 1983.C63-411 - Industrieel laagspanningsmaterieel - Klemmerkingen en kengetallen - Algemene regels (1steuitgave). (Europese norm EN 50005). 1978.C63-412 - Industrieel laagspanningsschakelmaterieel - Klemmerkingen, kengetallen en kenletters voorbijzondere hulpcontactoren (1ste uitgave). (Europese norm EN 50011 - 1977). 1977.C63-413 - Industrieel laagspanningsschakelmaterieel - Klemmerkingen, kengetallen voor de hulpcontactenvan bijzondere contactoren (1ste uitgave). (Europese norm EN 50012 - 1977). 1977.C63-414 - Industrieel laagspanningsschakelmaterieel - Klemmerkingen, kengetallen voor bijzonderestuurstroomschakelaars (1ste uitgave). (Europese norm EN 50013 - 1977). 1977.C93-001 - Passieve elektronische componenten - Normale waarden voor weerstanden en condensatoren(2de uitgave). 1977.C93-002 - Passieve elektronische componenten - Merkcode van de waarden en toleranties van weerstandenen condensatoren (3de uitgave). 1977.C95-001 - Halfgeleiders - Terminologie (1ste uitgave). 1977.Elektriciteit en lab 55 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektriciteit/Elektromechanica Automatie en labFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Automatie en lab 56 ElektromechanicaD/1998/0279.0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 592 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 593 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ..................................... 594 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 605 EVALUATIE ................................................ 726 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 727 BIBLIOGRAFIE .............................................. 74Automatie en lab 57 ElektromechanicaD/1998/0279.0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEAutomatie wordt voor het eerst aangeboden in de derde graad. Een typisch vakgerichte voorkennis is bijgevolgniet nodig, hoewel het kunnen omgaan met elektrische schema's noodzakelijk is. Daarnaast kan men stellendat een zekere dosis aan probleemoplossende vaardigheden bij de leerling aanwezig moet zijn.Daar de leerlingen in de tweede graad reeds labervaringen hebben opgedaan, zou het maken van korte verslagenbij pneumatische en/of hydraulische schakelingen geen probleem mogen zijn.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENAutomatisatie met betrekking tot het technisch gebeuren, beschrijft men als het automatiseren van machines,sturingen en processen. Men wenst systemen die zelfstandig een aantal technische bewerkingen en/of handelingenverrichten waarbij productiviteit en kwaliteit centraal staan. Principes en hulpmiddelen om via de pneumaticaen de hydraulica deze doelstellingen waar te maken worden in dit vak bestudeerd.Naast de voorbereiding op vervolgonderwijs biedt de studierichting 'Elektromechanica' een opleiding gerichtop onderhoudsdiensten in de nijverheid. Door een aangepaste didactiek zal men leerlingen confronteren metalgemene principes, inzichten en vaardigheden inzake hydropneumatische automatisatietechnieken.- Doorslaggevende doelstellingen bij het uitwerken van leereenheden zullen zijn:@ het aanleren van een juiste en eenduidige terminologie;@ functionele benadering en beschrijving van processen en systemen;@ verwerven van inzicht en beoefenen van basisvaardigheden in het oplossen van schakel- en automatisatieproblemen;@ adequaat benaderen, structureren en voorstellen van mogelijke oplossingen formuleren.- Het ontwerpen van schakelopdrachten, het realiseren en simuleren van pneumatische en hydraulischeschakelingen hebben tot doel de leerlingen:@ inzicht te laten verwerven in de werking van geautomatiseerde processen door zelf schakelingen praktischte realiseren en ze op hun goede werking te controleren;@ hun theoretische kennis te leren benutten bij het praktisch ontwerpen van eenvoudige geautomatiseerdeprocessen;@ beter inzicht te laten verwerven in de praktische werking van toestellen en hulpapparatuur;@ de schakelschema's te leren analyseren om ze in de praktijk correct te kunnen realiseren;@ een logische werkmethode aan te leren bij het opsporen van fouten zowel op schema's als op praktischuitgevoerde schakelingen.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- De verschillende leerplandoelstellingen moeten geïntegreerd aan bod komen in het lab.- De vakken Pneumatica en Hydraulica vragen een gestructureerde aanpak. Deze aanpak moet gericht zijnop het belang van begrippen energie en energieomzettingen, telkens vertrekkend vanuit een degelijke enoptimale energiebron.- De begrippen druk, debiet, kracht, moment, snelheid, belasting en de eigenschappen van het medium moetenzeker aan bod komen.- Het belang van een juiste symboliek en codering van de pneumatische en hydraulische elementen moet benadruktworden in het individueel opbouwen van de schakelingen. Daarnaast moet de leerling de mogelijkheid hebbende technische aspecten op te zoeken in catalogi en dit weer te geven in een verslag.- Stuurtechnisch moet men, vertrekkend van basisschakelingen, komen tot het realiseren van een volgordeschakelingmet behulp van het weg-tijddiagram waarbij het automatiseringsaspect benadrukt moet worden.Automatie en lab 58 ElektromechanicaD/1998/0279.0363de graad TSO

- Vanuit de zuiver pneumatische schakelingen, kan men naar de elektropneumatische schakeling overstappenmet als aandachtspunten:@ oplossingsmethode (weg-tijddiagram);@ relaisschema;@ sensoren, actuatoren, timers, hulprelais.- Bij de module PLC moeten de leerlingen komen tot het beschrijven en opsommen van de opbouw en dekarakteristieken van programmeerbare automaten.- De leerlingen moeten in staat zijn het nodige materiaal te definiëren en de installatieschema's te ontwerpenen te installeren van eenvoudige volgordeschakelingen.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Automatie en lab 59 ElektromechanicaD/1998/0279.0363de graad TSO

Automatie en lab 60 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE PNEUMATICA1 TOEPASSINGSGEBIEDEN De toepassingsgebieden van:- pneumatica;- elektropneumatica;toelichten en illustreren met een aantal voorbeelden.2 PERSLUCHT- Productie- Installatie- Koeling- Luchtbehandeling@ luchtfilter@ drukreduceerventiel@ olienevelaar- Softstart3 PNEUMATISCHE SYSTEMENHet doel, het principe en de algemene opbouw vaneen persluchtproductie-eenheid omschrijven.Het doel van persluchtdroging toelichten.Het doel en de werking van elk element verklaren.3.1 Symbolen en codes De symbolen en codes van de verschillendecomponenten kennen en correct gebruiken.3.2 Arbeidselementen- Cilinders- Motoren- VacuümtechniekEen gegeven schema ontleden.De symbolen en de verschillende types kennen,hun werking en hun praktisch gebruik uitleggen.De leerinhouden worden bij voorkeur aangebrachtvertrekkend van een reeks eenvoudige systemenwaarin systematisch de belangrijkste componentenen functies voorkomen.Belangstelling wekken door middel van foto's,principeschema's.De persluchtproductie-eenheid in zijn totaliteit zien.Op een persluchtinstallatie van de school:- de persluchtproductie-eenheid op schema bespreken;- de werking van de luchtconditionering verduidelijken.Symbolen en codes leren kennen en begrijpen viaschema's en de NBN-norm E 04-003.De leerlingen hun eigen tabellen geleidelijk aanlaten opbouwen en gebruiken.Documentatie, tabellen en grafieken leren gebruiken.

Automatie en lab 61 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.3 Ventielen- Symbolen- Constructie@ klepzitting@ schuif- Ventieleilanden, -batterijenDe opbouw van de types aan de hand van de onderdelenverklaren.Het verband tussen druk, kracht, moment en snelheiduitleggen.Het gebruik en de werking van de meest voorkomendeventielen verklaren:- 2/2-ventielen;- 3/2- en 5/2-ventielen;- 4/3- en 5/3-ventielen.3.4 Speciale ventielen Het gebruik en de principewerking verklaren van:- de terugslagklep;- de voorgestuurde terugslagklep;- de snelheidsregelaars;- het snelontluchtingsventiel;- het EN- en het OF-ventiel.4 PNEUMATISCHE TOEPASSINGEN4.1 Basisschakelingen- Enkelwerkende cilinder@ rechtstreeks@ met monostabiel ventiel@ met bistabiel ventiel@ met aftasting van de eindstandDe pneumatische basisschakelingen met cilinderen stuurventielen zelf ontwerpen, tekenen en dewerking uitleggen.Voor de cilinders zich beperken tot de:- enkelwerkende cilinder;- gebufferde dubbelwerkende cilinder;- draaicilinder.Doorsnedetekeningen gebruiken ter illustratie.Mogelijke storingen leren opsporen door middelvan meerkeuzevragen.Gebruik van catalogi.Gebruikmaken van geprepareerde werkbladen metde uit te voeren opdrachten, waarop de leerlingende schema's zelf vervolledigen.

Automatie en lab 62 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO- Dubbelwerkende cilinder@ met monostabiel ventiel@ met bistabiel ventiel@ met aftasting van de begin- en de eindstand@ met vergrendeling van het startventiel4.2 Pneumatische schakelingen met speciale ventielenen beveiligingen- Met gestuurde terugslagklep- Met snelontluchtingsventiel- Met snelheidsregelaar- Met vacuümsturingDe schakelingen praktisch uitvoeren op simulatoren het geheel testen op zijn goede werking.De pneumatische schakelingen met speciale ventielenen beveiligingen zelf ontwerpen, tekenenen de werking uitleggen.De schakelingen praktisch uitvoeren op simulatoren het geheel testen op zijn goede werking.Met behulp van specifieke applicatiesoftware dezeschakelingen uittekenen en op hun correcte werkingcontroleren.(U)4.3 Volgordeschakelingen- Weg-tijddiagram De basisschakelingen tekenen en hun werkinguitleggen.Het wegstapdiagram en gelijktijdig het stuurdiagramopbouwen van een volgordeschakeling.Aan de hand van de verschillende basisschakelingen,de leerlingen vertrouwd maken met deaansluitingen en de uitvoeringen van de beschikbarepneumatische apparatuur.Het gebruik van aangepaste software is aan tebevelen opdat alle leerlingen zich trainen in hetmaken van schakelopdrachten.Deze ventielen stap voor stap introduceren in debasisschakelingen met enkelwerkende en dubbelwerkendecilinders.Gebruikmaken van vooraf geprepareerde werkbladenmet de uit te voeren opdrachten, waaropde leerlingen de schema's vervolledigen.Vanuit het weg-tijddiagram:- de probleemstelling analyseren;- de schakelformule afleiden;- de formule vertalen naar een schema.

Automatie en lab 63 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN4.4 Uitbreidingen op de pneumatische basisschakelingenmet- Start/stop- Doorlopend automatisch werken- Noodstopuitvoering- Stap-voor-stapuitvoering5 ELEKTROPNEUMATISCHE SYSTEMEN5.1 Componenten- Elektromagneten- Eindeloopschakelaars/sensoren- Direct en indirect bediende elektrische ventielen5.2 Elektropneumatische basisschakelingen- Maak en breekschakelingen (B)- EN- en OF-functies (B)- Overneemschakelingen (B)5.3 Proportionele-, servosturing en positione-ring(U)Volgordeschakelingen zelfstandig uitwerken, schakelenen uittesten.Volgordeschakelingen uittekenen en simuleren opde computer.(U)De symbolen, de codes en de principewerking vande verschillende componenten verklaren.De werking in de kring controleren en mogelijkestoringen opsporen.De elektropneumatische basisschakelingen met cilindersen stuurventielen zelf ontwerpen, tekenen ende werking uitleggen.De begrippen proportionele magneet, proportioneelsturen en het verschil tussen proportionele enservosturing kennen en toelichten met eigen woorden.Gebruikmaken van geprepareerde werkbladen metuit te voeren opdrachten, waarop de leerlingen deschema's vervolledigen.Aan de hand van een doorsnedetekening van eendirect bediend elektrisch 3/2-ventiel de werkinguitleggen (kleven en brommen - kortsluitring) vanelektropneumatische ventielen.Basisschakelingen uitvoeren in het lab.Verwijzen naar het vak Elektriciteit.Gebruikmaken van geprepareerde werkbladen metde uit te voeren opdrachten, waarop de leerlingende schema's zelf vervolledigen.Gebruikmaken van praktische opstellingen.Gebruikmaken van een krachtregelaar met proportioneletechniek of positiesturing met servotechniek.

Automatie en lab 64 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO5.4 Volgordeschakeling- Weg-tijddiagram De basisschakelingen tekenen en hun werkinguitleggen.Het wegstapdiagram en gelijktijdig het stuurdiagramopbouwen van een volgordeschakeling.5.5 PLC-Technieken De praktische aansluiting van elektroventielen ensensoren op de PLC bespreken en correct kunnenuitvoeren.MODULE PLC1 GRONDSLAGENCombinatorische en/of sequentiële schakelingenprogrammeren en besturen met PLC.1.1 Evolutie in de schakeltechniek Overzicht schetsen van relaislogica tot vrij programmeerbaresturingen.De voordelen van de moderne technologie aantonen.1.2 Terminologie Verklaring van het letterwoord PLC.De terminologie in verband met PLC en zijn randapparatuurkennen, omschrijven en correct gebruiken.Vanuit het weg-tijddiagram:- de probleemstelling analyseren;- de schakelformule afleiden;- de formule vertalen naar een relaisschema.Aandacht hebben voor vermogen, piekspanningenen/of piekstromen (R L C-kringen)Bij voorkeur integreren in een aantal van de hierbovenbeschreven oefeningen.Enige aandacht aan contactloze schakelsystemenin modulevorm lijkt nuttig als link naar de PLCals besturingsapparaat.Verwijzen naar bestaande literatuur en informatiebronnen.

Automatie en lab 65 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.3 Structuur van een PLC-systeem- Centrale verwerkingseenheid- Geheugen@ systeemgeheugen@ werkgeheugen- IN- en OUTPUT@ binaire modules@ analoge modules@ speciale modulesDe samenstelling van een PLC-systeem weergevenin een blokschema en functioneel beschrijven.Technische kenmerken van het systeem opsommenen toelichten.De uitbreidingsmogelijkheden aanhalen. (U)Samenwerking tussen een verwerkingsproces,sensoren en actoren verwoorden.- Communicatiekanalen De toegang tot het programma en het geheugenmet eigen woorden uitleggen.2 PLC-PROGRAMMATIE2.1 PLC-talen- Symbolische of mnemonische taal- Grafische talen- Literaire talenDe communicatiemogelijkheden tussen een PLCen een PC toelichten.De principes en de mogelijkheden van de verschillendesoorten PLC-talen omschrijven.De onderlinge verschillen en de respectievelijkevoor- en nadelen opsommen en toelichten.Als basis neemt men het schema van een op deschool aanwezige PLC.Men bespreekt best een mnemonische taal volgensDIN 19239 of IEC 1131 om onafhankelijk te zijnvan een bepaalde PLC.Men zal aanvullen met deze van de eigen ap-paratuur.

Automatie en lab 66 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.2 Programmeren algemeen De opeenvolgende stappen bij het programmeren:- de analyse van het probleem,- het toekennen in- en uitgangen,- het coderen van het probleem,-het simuleren,opsommen en inoefenen.2.3 Hulpmiddelen bij PLC-programmatie- Instructielijsten(AWL, DIN 40700, IEC 1131)- Ladderdiagram(KOP, DIN 19239, IEC 1131)- Functieplan(FUP, DIN 19239, IEC 1131)2.4 Functiediagram als ontwerpprocedure (U)- Lineaire cyclus- Cyclus met vertakking (of-divergentie)- Cyclus met gelijktijdige actie (en-divergentie)- Cyclus met sprong (jump)- Cyclus met herhaling (loop)- Herhaling van sequenties (subroutine)TelkensVerbaal geformuleerde schakelproblemen ver-talennaar lijsten en diagrammen.Wederzijdse omvormingen doorvoeren.De structuren grafisch weergeven.Ontwerpen volgens functiediagram.De typische kenmerken van betreffende structurenopsommen.De structuren grafisch vertolken.De instructies kennen om genoemde structuren teprogrammeren.2.5 Vergelijking PLC-PC (U) De verschillen in hardware en in programmatiebespreken.De gemeenschappelijke functies aangeven.Verbanden leggen met Informatica.Oefeningen uitwerken volgens geciteerde me-thodenom later te gebruiken.Voor het weergeven van sequentiële opdrachtenzal men een beroep doen op ofwel Grafcet (ISO848) ofwel het Functiediagram (DIN 40719, IEC1131).

Automatie en lab 67 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3 PRAKTISCHE PLC-TECHNIEK3.1 Software- Instructies voor het verwerken van binaire signalen@ logische instructies@ schakelinstructies@ tijdinstructies@ tellerinstructies@ speciale instructiesDe beschikbare instructieset opsplitsen in functionelegroepen.Mogelijkheden toelichten en gebruiken.Het principe van het programmeertoestel uitleggenen het praktisch gebruik van de software toelichten.3.2 De PLC als regelaar (U) Gebruik als digitale regelaar aanhalen.4 OEFENINGEN- Toepassingen met sequentieel gedragToelichten met voorbeelden.Voor elke toepassing:- opdracht verbaal formuleren;- na analyse de oplossingen grafisch voorstellen;- voorgestelde oplossing coderen;- programma simuleren en documenteren.Het aanleren van instructies verloopt simultaan methet uitwerken van een reeks goed gekozen oefeningen.Voor praktische toepassingen 6 zie punt 5.5 vande module Pneumatica.

Automatie en lab 68 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOMODULE HYDRAULICA1 HYDRAULISCHE COMPONENTEN1.1 Algemeen De energie- en oliehuishouding in een hydraulischeinstallatie toelichten.1.2 Drukgroep- Tank- Pomp (vast debiet/regelbaar debiet)- Olie/filter- Overdrukventiel- Koeling1.3 Ventielen- Klepzittingsventielen@ terugslagkleppen@ voorgestuurde terugslagkleppen@ drukregelaars@ stroomregelventielenDe symbolen, de codes, de werking en hun functieverklaren van de verschillende componenten.De relatie tussen debiet, druk en vermogen vaneen pomp met eigen woorden toelichten en aantonen.Het begrip dynamische en kinematische viscositeitdefiniëren en het verschil tussen beide toelichten.De viscositeitseenheden kennen.Het begrip viscositeitsindex met eigen woordenomschrijven.De eigenschappen van hydraulische vloeistoffenopnoemen en toelichten.De symbolen, de codes, de werking en de functievan de hiernaast opgesomde hydraulische ventielenverklaren.Illustreren aan de hand van een aanwezige hydraulischeinstallatie in de school.Schema's van deze kleppen gebruiken om hunwerking te verklaren.

Automatie en lab 69 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN- Schuifventielen@ directe stuurventielen@ indirecte stuurventielen1.4 Hydraulische arbeidselementen- Cilinders- Motoren@ met onbegrensde draaihoek@ met begrensde draaihoek1.5 Hydraulische accu's- Balgaccu- Beveiliging1.6 Hydraulische systemen- Open systemen (B)- Gesloten systemen (B)- Proportionele + servosturing (U)De symbolen, de codes, de werking en de functievan de hiernaast opgesomde hydraulische ventielenverklaren.De symbolen, de codes, de werking en de functievan de hydraulische arbeidselementen verklaren.De relaties tussen debiet, snelheid, kracht en momenttoelichten.Het symbool, de codes, de karakteristiek, de werkingen de functie van de accu verklaren.De gevaren verbonden aan olie en olieleidingenonder druk onderkennen en omschrijven.De werking van de verschillende hydraulischesystemen op schema verklaren.Mogelijke storingen door analyse van het sys-teemopzoeken.Schakelingen opbouwen.1.7 Hydraulische basisschakelingen Hydraulische basisschakelingen zelfstandig tekenenen praktisch uitwerken met handbediende 4/3-ventielen.Elementair bespreken.Symbolen en codes leren kennen en begrijpen viaschema's.

Automatie en lab 70 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO1.8 Hydraulische schema's- Snelheidsregelventielen- Terugslagkleppen en voorgestuurde terugslagkleppen- Accumulator en debietverdeler- Handbediende stuurventielen@ vollast@ nullast- Drukregelventielen@ drukbegrenzingsventiel@ drukreduceerventiel@ volgordeventielDe schakelingen praktisch uitvoeren op simulatoren het geheel testen op zijn goede werking.Hydraulische schakelschema's opstellen, uitvoerenen uittesten op hun goede werking op testbank ofop pc.Deze oefeningen kunnen eveneens geïntegreerdworden binnen de theoretische benadering en tevensdienen ter illustratie.

5 EVALUATIEGezien de algemene doelstellingen zal men bij de evaluatie van de leerling rekening houden met de theoretischtechnischekennis, met de inzet en de activiteit van de leerling bij het oplossen, realiseren en simuleren vanpneumatische, hydraulische schakelopdrachten.De evaluatiecriteria en -elementen (= hoe? en wat?) zullen bij elke opdracht op voorhand gekend door de leerlingen.De evaluatie zal zich dus vooral toespitsen op:- de theoretisch-technische kennis van de verschillende arbeids- en stuurelementen:@ naar gebruik en toepassingsmogelijkheden,@ naar opbouw en werking;- het gebruik van juiste en eenduidige terminologie;- het inzicht in de werking van geautomatiseerde pneumatische, elektropneumatische, hydraulische enelektrohydraulische processen met of zonder PLC-sturing;- het adequaat benaderen, structureren en voorstellen van mogelijke schakelopdrachtoplossingen;- het logisch en methodisch werken bij het opsporen van eventuele fouten zowel op schema als op praktischuitgevoerde schakelingen.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBord + bordbenodigdhedenProjectiemateriaal (ter beschikking in de school)Pneumatica/elektropneumaticaPneumatica- 1 Conditioneringsgroep met softstart- 1 Enkelwerkende cilinder- 2 Dubbelwerkende cilinders met magneet en buffers- 1 Bandcilinder- 1 Draaimodule- 2 Handbediend 3/2-monostabiel ventielen NG- 1 Handbediend 5/2-monostabiel ventiel- 1 Handbediend 3/2-monostabiel ventiel NO- 1 Handbediend 3/2-mono met vergrendeling- 4 Rolbediende 3/2-ventielen- 2 Luchtbediend 3/2-monostabiel ventielen- 2 Luchtbediend 5/2-monostabiel ventielen- 2 Luchtbediend 5/2-bistabiel ventielen- 2 EN-ventielen- 2 OF-ventielen- 4 Snelheidsregelaars- 1 Snelontluchtventiel- 5 T-stukken- PersluchtleidingenAutomatie en lab 71 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Vacuüm- 1 Eenkamerejector- 2 Zuignappen- 1 Vacuümschakelaar- 1 Snelontluchtingsventiel- 1 Pneumatisch gestuurd 2/2-ventiel NG- 1 VacuümreservoirElektro- 4 Magnetische eindeloopschakelaars- 1 Inductieve sensor- 1 Optische sensor- 1 Pneumatisch - elektrische omzetter- 2 Elektropneumatisch 3/2-ventiel NG- 1 Elektropneumatisch 3/2-ventiel NO- 2 Elektropneumatisch 5/2-ventiel monostabiel- 2 Elektropneumatisch 5/2-ventiel bistabiel- 1 Elektrische verdeelplaat- 1 Elektrische voeding 220-24V DC- 5 Relais- 2 TijdrelaisHydraulica- 2 Dubbelwerkende cilinders- 1 Gewichtsbelasting- 1 Handbestuurd 4/3-nullastventiel- 1 Handbestuurd 4/3-vollastventiel- 1 4/3-ventiel A + B naat T- 1 Regelbare smoring- 1 Regelbare smoring met geïntegreerde terugslagklep- 1 Direct gestuurd drukbegrenzingsventiel- 1 Pilootgestuurd drukbegrenzingsventiel- 1 3-weg drukreduceerventiel- 2 Gewonde terugslagkleppen- 2 Gestuurde terugslagkleppen- 4 Manometers- 1 Debietkolf- 7 T-stukken- 1 Hydraulische pompgroep- 1 Accumulator met veiligheidsklep- Hydraulische leidingenAutomatie en lab 72 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

7 BIBLIOGRAFIE- DEPPERT, W., STOLK, K., Pneumatische besturingen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 637 6004 3.- DEPPERT, W., STOLK, K., Pneumatische toepassingen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 6376 005 1.- DROST, A., Ouwehand, J., Inleiding tot de automatiseringstechniek, Nijgh & Van Ditmar Educatief,Nederland - ISBN 90 236 4005 5.- KRIST, T., Fundamentele pneumatiek, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland-ISBN 90 6376 003 5.- KRIST, T., Hydraulica, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland -ISBN 90 6376 006 X.- SCHAD, E., ZEBISCH, J., Basiskennis hydrauliek, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 637 6013 2.- STOUTE, V., SCHUT, M., Digitale besturingstechniek, Uitgeverij Waltman - ISBN 90212 3181 6.- VAN DE VELDE, J., Hydrauliek en pneumatiek voor mobiele werktuigen, Delta Technica, Oudewater,Nederland - ISBN 90 6674 489 8.Automatie en lab 73 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektriciteit/Elektronica Elektronica en labFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Elektronica en lab 74 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 772 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 773 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ..................................... 774 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 775 EVALUATIE ................................................ 886 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 887 BIBLIOGRAFIE .............................................. 89Elektronica en lab 75 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDe leerlingen, meestal komende uit de tweede graad 'Elektromechanica' of 'Industriële wetenschappen', hebbenreeds een elementaire kennis van passieve componenten gebruikt in de elektronica opgedaan. Ook hebbenze reeds een aantal metingen uitgevoerd tijdens TV Laboratorium elektriciteit. Ze hebben voldoende meettechniekenonder de knie en hebben ook reeds geleerd verslagen op te stellen.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENDe leerlingen moeten zich voldoende basisleerstof eigen maken om:- de vermogenselektronica te kunnen toepassen op elektrische machines;- de opamp en andere componenten binnen de regeltechniek te herkennen en hun functie te begrijpen.Dit alles moet natuurlijk bekeken worden in functie van de onderhoudstaak en niet van de ontwerper.De labproeven hebben uiteraard tot hoofddoel de theorie met behulp van praktische opmetingen te bevestigen.Via het opstellen van schakelschema's, het tabelleren van meetresultaten, het tekenen van karakteristieken enhet trekken van conclusies moet de leerling geleidelijk het efficiënt en correct rapporteren aanleren.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELENHet is absoluut wenselijk dat de modules Elektronica en Laboratorium door dezelfde leraar worden gegevenzodat de theorie en de labmetingen goed op elkaar kunnen worden afgestemd (vakkenintegratie). Daartoe iseen goed uitgerust vaklokaal nodig waarin zowel theorie als lab kunnen worden onderwezen.Het is eveneens wenselijk dat de leraar ook nauw samenwerkt met de leraar Elektriciteit om bepaalde toepassingenop gepaste momenten aan bod te laten komen.Het abstracte van bepaalde leerstofonderdelen moet alvast goed ondersteund worden met didactisch materiaalen met aangepaste labproeven.De labproeven kunnen, in functie van de uitrusting van het laboratorium, individueel of in groep uitgevoerdworden. Hoe kleiner de groep, hoe groter de persoonlijke inbreng van elke leerling.Het gebruik van computer met aangepaste software wordt als didactisch hulpmiddel sterk aanbevolen.De persoonlijke, individuele en voorafgaandelijke voorbereiding en de individuele evaluatie van elke leerlingafzonderlijk is bij labwerk van groot belang en moet aangemoedigd worden.De volgorde van de leerinhouden is niet bindend. Vermits de module Laboratorium deel uitmaakt van hetvak Elektronica en lab kan de leraar het meest ideale moment kiezen om bepaalde proeven te laten uitvoerendoor de leerlingen.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Voor alle duidelijkheid wordt bij bepaalde opsommingen ook wel eens de vermelding (B) voor basis in hetleerplan opgenomen en dit om mogelijke misverstanden te vermijden.Elektronica en lab 76 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Elektronica en lab 77 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO1Nr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE ELEKTRONICAHALFGELEIDERS1.1 Bouw van de stof De begrippen atoom, elektronenschillen, edelgasconfiguratieen siliciumkristal herhalen en verderuitdiepen.1.2 P- en N-kristal De structuur van het P- en van het N-kristal omschrijven.1.3 PN-junctie De werking van de PN-junctie uitleggen:- zonder toegepaste spanning;- in doorlaat gepolariseerd;- in sperzin;- bij doorslag.2 DIODE2.1 Junctiediode Het symbool kennen en de principewerking uitleggen.De karakteristieken, de eigenschappen, de specificatiesen het gebruik toelichten.Aan de hand van de belastingslijn het werkpuntbepalen.2.2 Zenerdiode Het symbool kennen en de principewerking uitleggen.De karakteristieken, de eigenschappen, de specificatiesen het gebruik toelichten.Korte herhaling in functie van de noodzaak.Ge als halfgeleider niet meer vernoemen.Enkel de Si-diode behandelen.Toepassing als stabilisatie-element.

Elektronica en lab 78 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.3 LED Het symbool kennen.3 EENFASIGE GELIJKRICHTING- Eenfasige enkelzijdige gelijkrichting (E)- Eenfasige bruggelijkrichting (B)De stroom-spanningskarakteristiek, afhankelijkvan de kleur, toelichten.Het sturen van een LED door de gepaste voorschakelweerstandte bepalen in functie van detoepassing met eigen woorden uitleggen.Voor elk van deze gelijkrichtingsmethoden:- het schema tekenen en de werking verklaren;- het verband tussen de ingangs- en de uitgangsspanningtoelichten;- het spanningsverloop over de dioden tekenen.4 AFVLAKKING Het doel en het nut van de afvlakking toelichten.5 DRIEFASIGE GELIJKRICHTING- Enkelzijdige gelijkrichting- Bruggelijkrichting (DB)Het principe van de afvlakking met condensatorenbespreken.Het principe van de afvlakking met spoelen bespreken.(U)Voor elk van deze gelijkrichtingsmethoden:- het schema tekenen en de werking verklaren;- het verband tussen de ingangs- en de uitgangsspanningtoelichten;Illustreren aan de hand van enkele praktische voorbeelden.De gelijkgerichte spanning duidelijk tonen op deoscilloscoop.Het resultaat van de afvlakking op de oscilloscooptonen.Resultaat op oscilloscoop laten zien.De oscilloscoop gebruiken.De opbouw van het spanningsverloop met transparantentrapsgewijze verduidelijken.

Elektronica en lab 79 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN6 BIPOLAIRE TRANSISTOREN- het verloop van de uitgangsspanning tekenen;- het verloop van de spanning over een diodetekenen.De verschillende gelijkrichtingsmethoden on-derlingvergelijken.6.1 Algemeen De bouw van de transistor omschrijven, de verschillendesoorten en de symbolen herkennen.Het transistoreffect verklaren.Het schema van de GES tekenen en de stroomversterkingtoelichten.De drie voornaamste karakteristieken van de GEStoelichten.De belastingslijn of de uitgangskarakteristiek tekenen.6.2 Transistor als schakelaar Het principe van het gebruik van de transistor alsschakelaar bij ohmse belasting omschrijven enillustreren met praktische voorbeelden.De transistor als schakelaar bij inductieve be-lastingbespreken.Theoretische inzichten ondersteunen met praktischevoorbeelden.Het vervangingsschema met twee dioden tekenen.Deze drie karakteristieken kunnen in één as-senstelselgetekend worden.De terugwerkingskarakteristiek wordt best nietbehandeld.Enkel de NPN-transistor in de GES in voorbeeldengebruiken.Vooral duiden op de twee uiterste werkpunten opde belastingslijn.Schakelen van een relais bijvoorbeeld.

Elektronica en lab 80 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO6.3 Transistor als versterker Het gebruik van de transistor als stroom-, alsspannings- en als vermogenversterker in GESuitleggen.Het instellen van de transistor in GES toelichten.6.4 Fotokoppelingen (opto-isolatoren) De opbouw, het symbool, de karakteristieken ende werking van de fotokoppeling (diode-transistor)bespreken.7 OPERATIONELE VERSTERKERS- OV als comparator- OV als versterker:@ inverterend@ niet-inverterend@ sommeer@ verschilToepassingen met opto-isolatoren opnoemen.Algemeen voor elk schema met de OV:- het schema tekenen;- de eigenschappen toelichten;- enkele praktische toepassingen opnoemen enbespreken.8 THYRISTOREN Het symbool herkennen. De opbouw en de werkingervan verklaren.De I a -U ak -karakteristiek en de I G -U Gk -karakteristiektekenen en hieruit de voornaamste ken-merkenafleiden en toelichten.Het ontsteken en de stuurmethoden van een thyristorbespreken.(U)Vooral grafisch of via een demonstratieproef aantonen.Een eenvoudige DC-instelling met constante I Bkrijgt hier de voorkeur.Vooral de nadruk leggen op de galvanische scheiding.Vooral spanningsconversie en netscheiding.Vertrekken van een ideale OPAMP.Als comparator: bv. nuldoorgangsdetectie, alarminstallatievia NTC, LDR ...Bij de inverterende versterker ook de spanningsvolgerbehandelen.Vooral de nadruk leggen op de werking als gestuurdeschakelcomponent.

Elektronica en lab 81 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENHet doven of sperren van een thyristor toelichten.Het koelen van de thyristor bespreken.9 DIAC - TRIAC Het symbool van de diac en de triac kennen.De opbouw en de werking van deze elementen meteigen woorden uitleggen.De karakteristiek tekenen en hierop de eigenschappenbespreken.De vermogensregeling op AC van de combinatiediac-triac toelichten.10 SPECIALE HALFGELEIDERS Het symbool, de werking en de karakteristiekenvan enkele specifieke halfgeleiders voor vermogenselektronicabespreken:- de GTO; (B)- de vermogen-MOSFET; (B)- de IGBT. (U)11 WISSELSTROOMINSTELLERS(AC-controllers)De AC-controller met faseaansnijding bespreken.De nadelen van de faseaansnijding toelichten.De AC-controller met periodesturing bespreken.De werking van een SSR bespreken en vergelijkenmet een mechanisch relais.(U)De triac opbouwen vanuit twee antiparallel geschakeldethyristoren.De werking aan de hand van een eenvoudige dimschakelingbehandelen.Enkel de meest gebruikte N-kanaal zelfsperrendeMOSFET toelichten.(zie ook punt 9)Voor kleine vermogens de triac en voor grotevermogens de thyristor vernoemen.De AAN-UIT sturing van bijvoorbeeld elektrischeverwarming als voorbeeld geven.Eventueel kan het inwendig schema van een SSRbesproken worden.

Elektronica en lab 82 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO12 INVERTOREN Het algemeen werkingsprincipe van invertoren meteigen woorden uitleggen.13 GESTUURDE GELIJKRICHTINGDe eigenschappen van de eenfasige en de driefasigebruginvertor bespreken.(U)13.1 Eenfasig enkelzijdig Het schakelschema kennen en het werkingsprincipetoelichten.Het verloop van de uitgangsspanning verklarenen tekenen bij:- ohmse/inductieve belasting;- motorbelasting;- met en zonder vrijloopdiode.13.2 Eenfasige halfgestuurde brugschakeling Het schakelschema kennen en het werkingsprincipetoelichten.Het verloop van de uitgangsspanning bij ohmseen bij inductieve belasting verklaren en tekenen.13.3 Eenfasige volgestuurde brugschakeling Het schakelschema kennen en het werkingsprincipetoelichten.Het verloop van de uitgangsspanning bij eenactieve-inductieve belasting verklaren en tekenen.13.4 Driefasige enkelzijdige gestuurde brugschakeling Het schakelschema kennen en het werkingsprincipetoelichten.Vooral het belang vermelden bij het sturen ofregelen van AC-motoren, UPS-voedingen, voedingenin schepen ...

Elektronica en lab 83 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENHet verloop van de uitgangsspanning bij eenactieve-inductieve belasting verklaren en tekenen.13.5 Driefasige volgestuurde brugschakeling Het schakelschema kennen en het werkingsprincipetoelichten.1MODULE LAB ELEKTRONICAOSCILLOSCOOPHet verloop van de uitgangsspanning bij eenactieve-inductieve belasting verklaren en tekenen.1.1 Werking De instelling toelichten en de werking bespreken.De functie van de tijdbasis bespreken.De triggering bespreken.De instelling van de ingangsselector bespreken.Het gebruik van twee kanalen toelichten.1.2 Meten met de oscilloscoop Van een sinusgenerator de frequentie, de am-plitudeen de golfvorm instellen en meten.Het belang van de AC-DC-koppeling aan de ingangbenadrukken.Vooral de gemeenschappelijke massa bij een klassiekescoop voor beide kanalen aanhalen.

Elektronica en lab 84 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO22.1DIODENAlgemeenMet de oscilloscoop spanningen, stromen, frequentiesen verschuivingshoeken opmeten.Lissajousfiguren bekijken.Met een digitale multimeter dioden uitmeten.2.2 Schakelen met dioden en LED's Si-dioden als éénrichtingsschakelaars aansluitenen uittesten.(U)Voorschakelweerstanden voor LED's bepalen,opstellen, meten en uittesten.Enkele soorten LED's gebruiken in praktischetoepassingen.2.3 Spanningsstabilisatie met zenerdiode Bij veranderende ingangsspanningen en belastingde stabiliteit van de Zenerspanning controleren.3 GELIJKRICHTERS3.1 Eenfasig- Eenfasige enkelzijdige gelijkrichting- Eenfasige bruggelijkrichting- Afvlakking met condensatorIngangs- en uitgangsspanning opmeten met voltmeteren met oscilloscoop.Het verband analyseren tussen de verschillendespanningen.(U)Verschillende schema's uitvoeren.Databoeken raadplegen.Datagegevens raadplegen.Oscilloscoop van DC-koppeling naar AC-koppelinglaten omschakelen.De rimpel bekijken bij verschillende belastingenen met verschillende afvlakcondensator.

Elektronica en lab 85 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.2 Driefasig- Driefasige enkelzijdige gelijkrichting- Driefasige bruggelijkrichting4 TRANSISTORENDe diodespanningen opmeten met de oscilloscoop.Ingangs- en uitgangsspanning opmeten met voltmeteren met oscilloscoop.Het verband analyseren tussen de verschillendespanningen.De diodespanningen opmeten met de oscilloscoop.(U)Datagegevens raadplegen.4.1 Transistor als schakelaar Transistor met digitale multimeter controleren. Databoeken raadplegen.De transistor met ohmse belasting schakelen ende uiterste werkpunten in AAN- en in UIT-toestandopmeten.De transistor schakelen en gebruiken in enkelepraktische schakelingen met LED, LDR, NTC,PTC ...4.2 Transistor als versterker in GES Het schema opstellen, de schakeling uitvoeren ende gelijkstroominstelling regelen.De versterking opmeten met de oscilloscoop.4.3 Fotokoppeling Een fotokoppeling realiseren en de voornaamstekenmerken testen en metingen uitvoeren.De basis sturen vanuit verschillende bronnen.Hier kan best een relais gebruikt worden.De eenvoudige instelling met constante I B heeft devoorkeur.De meest gebruikte diodetransistor in IC-vormtoepassen.

Elektronica en lab 86 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO5 OPERATIONELE VERSTERKERS5.1 De OPAMP als versterker- Niet inverterend- Inverterend- Sommeer- VerschilVoor elke type versterker het schema tekenen deverbindingen realiseren en de nodige metingen eropuitvoeren.5.2 De OPAMP als comparator De OPAMP als eenvoudige comparator opstellenen in saturatie sturen.De OPAMP enkel met symmetrische voedingschakelen.Zowel de OPAMP als DC- en als AC-versterkerbestuderen.Enkele eenvoudige praktische toepassingen gevenmet LDR, NTC ...

5 EVALUATIE- Klassieke oefeningen en huistakenNa de theoretische uiteenzettingen en na het oplossen van praktische voorbeeldoefeningen in de klas moetende leerlingen in staat zijn gelijkaardige opgaven individueel op te lossen in de klas of als huistaak.Het verdient aanbeveling ook bij het oplossen van de oefeningen een vast stramien aan te houden:@ Het gegeven en het gevraagde noteren, liefst aan de hand van een figuur.Hierdoor kunnen de leerlingen tot een juist begrip van de probleemstelling komen.@ Bij een correcte voorstelling van gegeven en gevraagde zal de oplossing zich in de eenvoudigste gevallenbeperken tot het invullen van de gegevens in een basisformule. In andere gevallen dienen de leerlingenin staat te zijn via één of meer tussenstappen uit de gegevens de gevraagde zaken af te leiden.- VerslagenDe leerlingen moeten in staat zijn de metingen die bij labproeven horen op een gestructureerde manier weerte geven in een verslag (zie ook punt 3).Bij de verbetering van het verslag zal ook de activiteit van de leerling tijdens de labsessie mee in aanmerkinggenomen worden bij de eindevaluatie.- Mondelinge ondervragingTijdens het aanbrengen van de leerstof kan de leraar regelmatig doelgerichte vragen formuleren. Uit deantwoorden van de leerling kan zowel de motivatie als de kennis van en het inzicht in de leerstof getoetstworden.- OverhoringenOpdat de leerlingen zich de geziene leerstof eigen zouden maken dienen zij met een zekere regelmaat schriftelijkte worden ondervraagd. Dit kan op verschillende manieren gebeuren:@ op het einde van elke les enkele eenvoudige vragen laten oplossen;@ bij het begin van de les (onaangekondigd) een korte overhoring over de hoofdelementen van de vorigeles of van enkele aaneensluitende vorige lessen;@ aangekondigde summatieve ondervraging waarbij alle elementen van verschillende lessen aan bod kunnenkomen. Hierbij dienen de leerlingen vooral de opgave in de juiste context te stellen.- Toetsen en examensDeze evalueren of de leerlingen in staat zijn grotere hoeveelheden leerstof te assimileren en de opgavenook bij dit groter pakket leerstof in hun juiste context te plaatsen.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBord + bordbenodigdhedenProjectieapparatuur (ter beschikking in de school)Voor de klassikale opstellingen:- Didactisch, verticaal paneel met de gepaste bouwelementen voor de demonstratieproeven- Regelbare DC-voeding- Didactische meettoestellen (spanning, stroom), goed afleesbaar voor de volledige klas- LF-functiegenerator (eventueel met digitale uitlezing)- Oscilloscoop (liefst met curvetracer voor karakteristieken)- Een scheidingstransformator- Een verwarmingselement voor de metingen op temperatuurafhankelijkeid- Databoeken en catalogiVoor de leerlingenproeven:Elektronica en lab 87 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

- Breadbord of universeel plug-insysteem- Plug-in componenten voor de diverse metingen (weerstanden, condensatoren, niet lineaire weerstanden,dioden, LED's, zenerdioden, fotokoppelingen, thyristoren, diac's, triac's, lampen, operationele versterkers,...)- Dubbele regelbare DC-voeding- Functiegenerator- Digitale multimeters (minstens 1 true-RMS-meter)- Oscilloscopen (minstens 1 dubbelkanaal-oscilloscoop)- Verbindings- en meetsnoeren7 BIBLIOGRAFIE- CATHEY, J.J.M,, Electronic Devices an circuits, Uitgeverij Mac Graw, Hill - ISBN 0 07010274 0.- COOK, N., Introductory digital elektronics, Uitgevrij Prentice Haal - Pa 0 13 896150 6.- DEVOS, R., ERLINGEN, K., Inleiding tot de industriële elektronica, Uitgeverij De Sikkel, Malle, VanIn, Lier - ISBN 90 260 3276 5.- DIRKSEN, A., Elektronische meetinstrumenten en metingen, Kluwer Technische Boeken -ISBN 90 201 10489.- HAP, P., Tabellenboek voor elektrotechniek, Uitgeverij Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-23, Deurne -ISBN 90 301 5953 7.- HASSUL, M., ZIMMERMAN D., Electronic devices and circuits, Uitgeverij Prentice Hall -Pa 0 13 270224 X.- HOROWITZ, P., HILL, W., Elektronica kunst & kunde (Deel 1: Analoge technieken), Uitgeverij SegmentBV, Postbus 75, 6190 AB Beek, Nederland - ISBN 90 5381 064 1.- HOROWITZ, P., HILL, W., Elektronica kunst & kunde (Deel 2: Digitale technieken), Uitgeverij SegmentBV, Postbus 75, 6190 AB Beek, Nederland - ISBN 90 5381 065 X.- HOROWITZ, P., HAEYS, T., Elektronica kunst & kunde (Deel 4: Digitale technieken - Praktijkboek),Uitgeverij Segment BV, Postbus 75, 6190 AB Beek, Nederland - ISBN 90 5381 079 X.- MALVINO, Electronic principles, Uitgeverij Mac Graw, Hill - ISBN 0 02 800845 6.- NELISSEN, S., Synthese van digitale technieken, Uitgeverij Die Keure NV, Oude Gentweg 108, Brugge-ISBN 90 6200 6019.- SHILLY D., BELWE, C., Electronic circuits, Uitgeverij Mac Graw, Hill - ISBN 0 07 100602 8.- VAN ERK, M., Oscilloscopen, Kluwer Technische Boeken - ISBN 90 201 10489.- The XYZ's of oscilloscopes, Textronix.Elektronica en lab 88 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektromechanica/Mechanica Analyse machine-elementenFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Analyse machine-elementen 89 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 932 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 933 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ...................................... 934 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 945 EVALUATIE ................................................ 1116 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 1117 BIBLIOGRAFIE .............................................. 111Analyse machine-elementen 90 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDit leerplan kan enkel steunen op:- de geziene leerstof Kinematica en Dynamica van het vak TV Elektromechanica/Mechanica Theoretischemechanica van de tweede graad 'Elektromechanica' of 'Industriële wetenschappen';- de parate kennis van de leerlingen op het gebied van materialen en eenvoudige machineonderdelen die zijreeds verworven hebben vanuit hun eigen ervaringswereld;- de elementaire kennis van materialen die de leerlingen verwerkt hebben binnen de praktijklessen van detweede graad.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENDe algemene doelstellingen kunnen als volgt worden geformuleerd:- inzicht verwerven in de eigenschappen van de meest gebruikte materialen;- praktisch inzicht verwerven in de werking, de eigenschappen, het gebruik en het onderhoud van machineonderdelen;- elementaire berekeningen kunnen uitvoeren voor het bepalen van vervangonderdelen;- catalogi en technische documentatie leren gebruiken bij het opzoeken van vervangonderdelen;- dankzij de kennis van materialen en materiaaleigenschappen met voldoende omzichtigheid montage- endemontagewerkzaamheden correct kunnen uitvoeren.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- De theorie wordt ook best geïllustreerd met praktische voorbeelden en ondersteund met praktische metingenin het laboratorium.- Bij dit vak is het veelvuldig gebruik van didactisch materiaal zeker aangewezen. Een uitgebreide documentatie,talrijke doorsnedetekeningen en een uitgebreid arsenaal van didactische stukken kunnen dit vak echt boeiendmaken.- De verschillende onderwerpen worden best niet te wiskundig benaderd. Veel belangrijker is de praktischebenadering ervan.- Het gebruik van technische documentatie en catalogi van verschillende fabrikanten, ter illustratie van deleerstof verdient zeker aanbeveling.- De volgorde van de opgesomde leerinhouden is zeker niet bindend en kan worden aangepast in functie vande noodwendigheden.- De modules Materialen, Machineonderdelen en Berekenen van machine-elementen zijn met elkaar zeernauw verwant. De band tussen deze vakken zal de leerling ook later in het beroepsleven nog vaak ondervinden.Om tot een verantwoorde keuze te komen bij vervanging of herstelling van machineonderdelen is een constantewisselwerking nodig tussen materiaal, belasting en keuze van machine-element.Het ligt dus voor de hand dat deze vakken niet als aparte delen kunnen worden beschouwd, maar wel alséén groot geheel moeten worden behandeld.Het is dan ook wenselijk en sterk aanbevolen deze drie modules toe te vertouwen aan een enkele leraar,zodat de leerplandoelstellingen van de verschillende modules als een geïntegreerd geheel aan de leerlingenkunnen worden aangeboden. Een dergelijke werkwijze zal leiden tot een grotere interesse en betrokkenheidvan de leerling.Analyse machine-elementen 91 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Een geïntegreerde aanpak kan bijvoorbeeld als volgt worden aangepakt:Machine-onderdeel Berekenen MaterialenVerbindingselementenRiemoverbrengingriemen/riemschijvenspieënassenKettingoverbrengingkettingen/kettingwielenspieënassenTandwielenspieënassenMechanismenKoppelingenspieënassenGlijlagersWentellagersTrekAfschuivingTrekBuigingDrukAfschuivingTrekDrukAfschuivingBuigingDrukAfschuivingWringingSamengestelde belastingTrekDrukAfschuivingBuigingKnikSamengestelde belastingAfschuivingDrukWringingDrukDrukBuigingDoorbuigingAard materialenCoatingAard materialenComposietenHardenAard materiaalSmeringOppervlaktebehandelingAard materiaalKunststoffenHardenOppervlaktebehandelingSmeringAard materiaalOppervlaktebehandelingHardenAard materiaalOppervlaktebehandelingHardenAardmateriaalCoatenKoelingSmeringAard materiaalOppervlaktebehandelingSmering4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Analyse machine-elementen 92 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Analyse machine-elementen 93 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE MATERIALEN1 METALLURGIE- Van ijzererts tot staal en gietijzer Procesverloop met blokschema weergeven entoelichten.2 METALLOGRAFIE2.1 Algemene metaalleer- Structuur- Eigenschappen2.2 Enkelvoudige metalen- Atoom en kristal- Kristalgroei en stolling2.3 Binaire legeringen (U)- Soorten en elementen- Afkoelingscurve- Zones en stollingstraject3 TOEGEPASTE METAALLEERAan de hand van een aantal roostervormen destructuur herkennen en de eigenschappen af-leiden.De structuur en structuurwijzigingen toelichten.De basisbegrippen met eigen woorden definiëren.Het binair toestandsdiagram bespreken.3.1 Staal Het begrip staal met eigen woorden definiëren.3.2 Fe-C-legeringen- Austeniet- Perliet- Cementiet- MartensietIn het Fe-C-diagram de verschillende legeringensitueren en toelichten.Illustreren met behulp van film of videoband.Modellen gebruiken.Het Fe-C-diagram ter beschikking stellen van deleerlingen. Het verschil in kristalstructuur duidelijktonen onder de microscoop.

Analyse machine-elementen 94 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.3 Transformatie van Fe-C-legeringen Het transformatieverloop van Fe-C-legeringentoelichten:- afkoelsnelheid;- ontstane structuren.3.4 Thermische behandelingen van staal- Normaal/spanningsvrij gloeien- Harden- Cementeren en harden- Nitreren- Ontlaten en veredelen3.5 Staalsoorten- Ongelegeerd en gelegeerd staal- Speciale staalsoortenHet doel en de verschillende methoden van thermischbehandelen van staal uitleggen.De genormaliseerde aanduidingen van de verschillendestaalsoorten kennen en toelichten.3.6 Lasbaarheid (U) De lasbaarheid van de verschillende staalsoortentoelichten.4 NON-FERROMETALEN- Koper en koperlegeringen- Aluminium en legeringenDe eigenschappen van de verschillende non-ferrometalenomschrijven en hun gebruik opsommenin functie van de geleidbaarheid, het gewicht, devervormbaarheid en de bewerkbaarheid:- corrosieweerstand;- treksterkte;- lasbaarheid.De verandering in structuur is belangrijker dan debenamingen.Praktisch demonstreren ter illustratie. De gegevens,voor thermische behandeling van de verschillendestaalsoorten, laten opzoeken in tabellenboeken.Het verband leggen met Technisch tekenen.Verder uitdiepen van de elementaire basisbegrippengeleerd in de tweede graad.Normen gebruiken en verwijzen naar de stuklijstenop technische tekeningen.Documentatie en catalogi van lasstaaffabrikantengebruiken ter illustratie.Aan de hand van eenvoudige toepassingsvoorbeeldende materiaalkeuze en de eigenschappen verklaren.De leerlingen gepaste materialen laten opzoekenvoor welbepaalde toepassingen.

Analyse machine-elementen 95 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO5 KUNSTSTOFFENDe eigenschappen onderling vergelijken en ookvergelijken met de eigenschappen van staal.5.1 Classificatie van kunststoffen De algemene eigenschappen toelichten van thermoplasten,thermoharders en rubbers.5.2 Studie van PE - PP - PVC - PA De specifieke eigenschappen van deze veel gebruiktekunststoffen kennen en voor elke soort een aantalindustriële toepassingen opnoemen.6 COMPOSIETMATERIALEN6.1 Begripsomschrijving- Gewapend beton- Polyesterglas- Polyamideglasvezels- KoolstofvezelsHet begrip composietmateriaal toelichten.Het doel en het gebruik van composietmaterialentoelichten.Een aantal toepassingsvoorbeelden van composietmaterialenopnoemen.6.2 Eigenschappen De eigenschappen van enkele kunststofcomposietenkennen en deze vergelijken met de eigenschappenvan staal, aluminium en PVC.Een vergelijkingstabel opstellen.Producten uit verschillende kunststoffen tonen enbespreken.Illustreren met behulp van film- en videomateriaal.Praktisch demonstreren in het laboratorium.7 LIJMEN De indeling van de lijmen vernoemen en toelichten. Documentatie van de verschillende lijmsoorten enfabrikanten ter beschikking stellen.

Analyse machine-elementen 96 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENDe meest gebruikte lijmsoorten in de werktuigbouwkennen en met behulp van de technische documentatiede toepassingsmogelijkheden be-palen.8 ISOLATIESTOFFEN Indeling van de isolatiematerialen volgens hun doelopnoemen.(elektrisch, thermisch, akoestisch)Te isoleren onderdelen in de werktuigbouwkundekennen, herkennen en motiveren.MODULE MACHINE-ONDERDELEN1 VERBINDINGSELEMENTENKlinknagels, schroeven, bouten en moeren, pennen,spieën, tapeinden, schroeven, borgingen en kleefstoffen2 RIEMOVERBRENGINGHet doel, de soorten en het gebruik van genormaliseerdeen gestandaardiseerde verbindingselementenbespreken.De materiaalkeuze en de afmetingen kunnen verantwoordendoor analyse van de materiaaleigenschappenen sterkteberekeningen.Standaardafmetingen opzoeken en de gemaaktekeuze verantwoorden.2.1 Algemeen De basisbegrippen bij riemoverbrengingen toelichten:drijvend en gedreven, omtrekkracht, asbelasting,omtreksnelheid, overbrengingsverhouding,slip, diameters en rotatiefrequenties.Monsters en documentatie ter beschikking hebben.Bondige herhaling van geziene leerstof in het vakTechnologie van de tweede graad.Integreren binnen het vak Technisch tekenen ende modules Materialen en Berekenen machineelementen.Toepassingen uit de praktijk als voorbeeld enuitgangspunt nemen.Bondige herhaling van reeds geziene leerstof.

Analyse machine-elementen 97 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.2 Soorten De meest voorkomende riemen en hun toepassingentoelichten.2.3 V-riemen- Eigenschappen De specifieke eigenschappen van V-riemen beschrijven.- Keuze van V-riemen en riemschijven Gepaste V-riemen en riemschijven in functie vande toepassing kiezen met behulp van normbladenen catalogi.- Riemlengte en asafstand (U) Het verband tussen riemlengte en asafstand wiskundiguitleggen.- Opstelling Het principe om een riemoverbrenging uit te lijnenuitleggen.- Riemslijtage De mogelijke oorzaken van riemslijtage kunnenherkennen en toelichten.2.4 Getande riemen- Eigenschappen De specifieke eigenschappen van getande riemenbeschrijven.- Keuze van getande riemen en tandriemschijven Gepaste getande riemen en tandriemschijven infunctie van de toepassing kiezen met behulp vannormbladen en catalogi.- Riemlengte en asafstand (U) Het verband tussen riemlengte en asafstand wiskundiguitleggen.Catalogi van verschillende constructeurs gebruikenter illustratie.Gebruikmaken van catalogi en ontwerpvoorbeeldenvan constructeurs van V-riemen.Gebruikmaken van catalogi en ontwerpvoorbeeldenvan constructeurs van getande riemen.

Analyse machine-elementen 98 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN- Opstelling Het principe om een riemoverbrenging uit te lijnenuitleggen.- Riemslijtage De mogelijke oorzaken van riemslijtage kunnenherkennen en toelichten.2.5 Veiligheid De verplichte veiligheidsvoorzieningen kennen enverantwoorden.3 KETTINGOVERBRENGING3.1 Eigenschappen De specifieke eigenschappen van kettingoverbrengingenopsommen en toelichten.Het toepassingsgebied van kettingoverbrengingenafbakenen.3.2 Kettingen en kettingwielen Gepaste kettingen en kettingwielen verantwoordkiezen in functie van de toepassing.Het verband tussen kettinglengte en asafstandwiskundig berekenen.3.3 Kettingslijtage De oorzaak en de gevolgen van kettingslijtagetoelichten.3.4 Smering De verschillende smeermethoden toelichten optoepassingstekeningen.3.5 Veiligheid De verplichte veiligheidsvoorzieningen kennen enverantwoorden.Gebruikmaken van catalogi en ontwerpvoorbeeldenvan constructeurs van kettingen en kettingwielen.

Analyse machine-elementen 99 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO4 TANDWIELEN4.1 Eigenschappen Het principe van tandwieloverbrengingen omschrijven.Het tandprofiel (evolvente) bespreken.4.2 Asstanden- Evenwijdig- Snijdend- KruisendDe begrippen modulus, steek, correctie en hoofdafmetingentoelichten.De verschillende mogelijke asstanden besprekenen hieruit de constructie van de tandwielen afleiden.4.3 Voorstellingen en aanduidingen De genormaliseerde voorstelling van tandwielenkennen en toepassen op tekeningen.4.4 Overbrengingen (U) De modulus, het aantal tanden, de diameters, deasafstand en de overbrengingsverhouding berekenenvoor een bepaalde overbrenging.4.5 Tandslijtage De mogelijke oorzaken van tandslijtage opsommenen toelichten.4.6 Smering De verschillende smeermethoden toelichten.4.7 Tandradkasten (U) Met behulp van doorsnedetekeningen de werkingvan tandradkasten analyseren en bespreken.4.8 Veiligheid De verplichte veiligheidsvoorzieningen kennen enverantwoorden.Oog hebben voor helicoïdale tandwielen en wormplus wormwiel.Duidelijk af te spreken met de leraar Mechanicavan de 2de graad om mogelijke overlappingen tevermijden.Begrippen uit de mechanica toepassen.Kan in overleg met de tekenleraar voor een deelin de tekenlessen gebeuren.

Analyse machine-elementen 100 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN5 MECHANISMEN5.1 Verschillende varianten- Drijfstang- Sleuf- Excentriek- NokEen overzicht geven van de verschillende soortenmechanismen, hun doel en de bewegingsomvormingop een schema toelichten.5.2 Kruk- en drijfstangmechanismen (U) Praktische toepassingsvoorbeelden opnoemen.De bewegingsstudie van het systeem bespreken:afgelegde weg, snelheid en versnelling.5.3 Nokmechanismen (U) De bewegingsoverbrenging en de bewegingsomvormingbespreken bij het gebruik van nokken.Praktische voorbeelden van het gebruik van nokkenopsommen.Grafisch de vorm van een nok bepalen voor eengegeven verplaatsing.6 KOPPELINGEN6.1 Eigenschappen De hoofd- en nevenfuncties van koppelingen omschrijven.6.2 Soorten koppelingen De verschillende soorten koppelingen ordenenvolgens hun functie.Het principe van deze verschillende koppelingentoelichten: vaste, elastische, automatische, cardan-,platen-, kegel-, flens-, klauw-, tand- en wrijvingskoppeling.Illustreren met hedendaagse voorbeelden.Illustreren met schema's in verschillende standen.Algemeen overzicht in tabelvorm ter beschikkingstellen van de leerlingen.

Analyse machine-elementen 101 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO6.3 Keuze en berekening (U) In functie van de bedrijfsomstandigheden eengepaste koppeling kiezen die voldoet aan de werkvoorwaardenen de berekeningen.7 GLIJLAGERS7.1 Eigenschappen De eigenschappen van glijlagers opsommen entoelichten.7.2 Materialen De voor glijlagers gebruikte materialen kennen enhun eigenschappen toelichten.7.3 Smering De verschillende smeermethoden gebruikt bijglijlagers toelichten op toepassingstekeningen.Het principe hydrostatische en hydrodynamischesmering verduidelijken.7.4 Voor- en nadelen De voor- en de nadelen van glijlagers bespreken.Het praktisch gebruik van glijlagers omschrijvenen de keuze verantwoorden.8 WENTELLAGERS8.1 Soorten en kenmerken- Kogel-, rol- en naaldlagers- Axiale en radiale lagersVan de verschillende soorten wentellagers de belangrijkstekenmerken in functie van:- de axiale verplaatsing,- de scheefstelling,- de doorbuiging van de as,bespreken.Catalogi van bestaande koppelingssystemen terbeschikking stellen van de leerlingen.Catalogi van verschillende constructeurs gebruikenter illustratie.

Analyse machine-elementen 102 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN8.2 Draaggetal, belasting en levensduur Het onderling verband weergeven en toelichten.8.3 Speciale toepassingen De lagerbelastingen berekenen vertrekkende vanhet vermogen en van de rotatiefrequentie bij een:- riemoverbrenging,- tandwieloverbrenging,- kettingoverbrenging.8.4 Lagerslijtage De meest voorkomende oorzaken van lagerslijtageherkennen en toelichten.8.5 Smering De verschillende smeermethoden gebruikt bijwentellagers toelichten op toepassingstekeningen.8.6 Opstelling en passingen Op een samenstellingstekening de lageropstellingherkennen en de passingen bepalen.Een lagerkeuze in functie van inbouwruimte, belasting,aard en grootte van scheefstelling, axialeverplaatsing en afdichting bespreken.9 AFDICHTINGEN9.1 Soorten en toepassingsgebied Een overzicht van de verschillende soorten in eenflowchart weergeven.Afdichtingen voor concrete toepassingen, be-palenen kiezen in catalogi.9.2 Materialen - eigenschappen De afdichtingsmaterialen opnoemen en hun eigenschappentoelichten.Basisprincipes van de mechanica toepassen.Eventueel combineren met de geïntegreerde proef.Een praktisch voorbeeld nemen.De principes van slepende en niet-slepende afdichtingenverduidelijken.

Analyse machine-elementen 103 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOAfdichtingsmaterialen kiezen in functie van hetpakkingsmateriaal en van de af te dichten stoffen.10 SMERING - SMEERMIDDELEN Het doel en het belang van smering en smeermiddelentoelichten.De soorten, de eigenschappen en het toepassingsgebiedvan de verschillende smeermiddelen bespreken.De begrippen viscositeit en viscositeitsindex meteigen woorden verduidelijken.MODULEBEREKENEN MACHINE-ELEMENTEN1 UITWENDIG EVENWICHT1.1 Uitwendige verbindingen- Inklemming- Vast en los steunpunt- Taats- Kussenblok1.2 Soorten belastingen- Puntbelasting- Lijnbelasting- VlakbelastingHet aantal onbekenden en vrijheidsgraden aangevenbij het vrijmaken van een lichaam.De verschillende soorten belastingen onderscheiden.De noodzakelijke gegevens opzoeken in documentatieof normen.Praktisch toepassen in Technisch tekenen.Catalogi raadplegen.Leerlingen eigenschappen en toepassingsgebiedlaten opzoeken in technische documentatie vanfabrikanten.De smeermiddelen onderling vergelijken.Met voorbeelden praktisch inzicht bijbrengen.Berekeningsvoorbeelden uit de werktuigbouwkundeuitwerken.

Analyse machine-elementen 104 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN2 INWENDIG EVENWICHT- Inwendige krachten@ Normaalkracht@ Dwarskracht@ Buigmoment@ Wringmoment3 SPANNINGEN3.1 Spanning- Normaalspanning- TangentiaalspanningDe begrippen verklaren.Het ontstaan, de grootte en het verloop van deinwendige krachten aangeven en verklaren.De begrippen spanning, normaal- en tangentiaalspanningdefiniëren en toelichten.3.2 Wet van Hooke De begrippen bij de wet van Hooke op praktischevoorbeelden toepassen.3.3 Veiligheidscoëfficiënt De grootte van de veiligheidscoëfficiënt opzoekenvoor statische en dynamische belastingen.3.4 Toelaatbare spanning Het begrip toelaatbare spanning definiëren en meteigen woorden toelichten.De toelaatbare spanning in functie van de belastingbepalen door middel van het diagram van Smith.(U)3.5 Vermoeiing (U) Het verschijnsel vermoeiingsbreuk verklaren.De oorzaken van vermoeiingsbreuk opsommen entoelichten.Krachten bestuderen bij verspaning, ponsen, doorbuigen,dieptrekken.Duidelijk het verschil tussen kracht en spanningaantonen.Willekeurige spanning ontbinden in normaal- entangentiaalspanning.Aandacht vestigen op het niet-lineaire verloop vanspanning bij materialen.Normen gebruiken.Gebruikmaken van het diagram van Smith.

Analyse machine-elementen 105 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO4 TREK - DRUK- Spanning ten gevolge van een normaalkracht De begrippen trek en druk begrijpen en duidelijkomschrijven.Werktuigonderdelen op trek of druk belast berekenen.5 AFSCHUIVING Het begrip afschuiving begrijpen en duidelijkomschrijven.De schuifspanning bij enkele werkstuktoepassingenbepalen.6 BUIGING Het begrip vlakke buiging met eigen woordenomschrijven en de hieraan verbonden voorwaardentoelichten.Het begrip neutrale lijn verduidelijken en omschrijven.6.1 Traagheidsmoment- Lineair en polair- Hoofdtraagheidsassen- Hoofdtraagheidsmomenten- Stelling van SteinerDe begrippen in functie van vlakke doorsneden:- enkelvoudige figuren,- samengestelde doorsneden,verwoorden en verduidelijken.De formules voor het berekenen van de traagheidsmomentenop enkelvoudige figuren praktisch kunnentoepassen.De trekspanning in een kabel, in een riem en ineen bout berekenen.Berekeningsvoorbeeld maken van:- schroefdraadverbindingen en aanhaalbelasting;- een krimpverbinding;- de plaatdikte van een dunwandig drukvat.Illustreren met een praktische berekening vanstelpennen en spieën.Vertrekken van een ligger (rubber, schuimrubber)waarvan men de vervorming kan waarnemen enanalyseren.Maximaal een viertal lesuren aan besteden.Met eenvoudige berekeningsvoorbeelden uit dewerktuigbouwkunde inzicht bijbrengen.

Analyse machine-elementen 106 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENDe formules voor het berekenen van het traagheidsmomentbij een evenwijdige verschuiving van deas kennen, toelichten en kunnen toepassen.6.2 Buigspanning De buigspanning bij enkele werkstukken bepalen.6.3 Weerstandsmoment Het weerstandsmoment in een doorsnede van eenlichaam bespreken en berekenen bij praktischetoepassingen.6.4 Momenten- en dwarskrachtenlijn De begrippen momentenlijn en dwarskrachtenlijnomschrijven.Het verloop van de momentenlijn en van de dwarskrachtenlijntoelichten, tekenen en berekenen opeenvoudige toepassingsvoorbeelden.7 WRINGING Het begrip wringing uitleggen.7.1 Torsiemoment van een overbrengingsas Het wringmoment bij enkele werkstuktoepassingentoelichten en bepalen.Toepassing van de stelling van Steiner.Met berekeningsvoorbeelden uit de werktuigbouwkundeinzicht bijbrengen.Toepassingsvoorbeelden beperken tot een maximumvan twee lesuren.7.2 Wringingsformule De formule begrijpen en toepassen. Berekening maken van een torsiestang.7.3 Wringspanning De wringspanning bij enkele toepassingen vanwerkstukken bepalen.8 KNIK Het verschijnsel knik kennen en toelichten. Duidelijk het verschil aantonen tussen druk en knik.

Analyse machine-elementen 107 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO8.1 Basisbegrippen (U) De basisbegrippen bij knik: slankheid, traagheidsstraalen kniklengte omschrijven.8.2 Formule van Euler en von Tetmayer (U) De formules kennen en toelichten.8.3 Knikberekening volgens normNBN B 51-001(U)De toepassing (geldigheid) van de formule vanEuler en von Tetmayer bespreken.De berekeningen volgens deze norm uitvoeren.9 SAMENGESTELDE BELASTING (U) Het begrip samengestelde belasting met eigenwoorden verduidelijken.9.1 Dubbele buiging De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.9.2 Buiging en wringing De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.9.3 Buiging en trek of druk De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.9.4 Verbindingen De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.9.5 Aandrijvingen De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.9.6 Veren De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.Berekening maken van de zuigerstang van eenpneumatische en/of hydraulische cilinder.Buisvormige kolom volgens deze norm berekenen.Berekeningen maken van overbrengingsassen enandere toepassingen.Normen en catalogi gebruiken.Lasverbindingen berekenen.Ketting- en tandwielaandrijving berekenen.

Analyse machine-elementen 108 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN9.7 Wentellagers De basisformules toelichten en gebruiken op toepassingenvan werktuigonderdelen.Voorbeeld van een wentellagerberekening ge-ven.

5 EVALUATIEDe evaluatie zal op de eerste plaats aandacht vragen voor het analyserende van het vak. Om dit te kunnendoen moet er echter ook geëvalueerd worden naar de cognitieve doelstellingen.De modelinge evaluaties moeten dienen om:- het basiskennen te stimuleren;- om een beginsituatie vast te leggen;- om de betrokkenheid bij het lesgebeuren te bewaken.De huistaken dienen om:- leerstofonderdelen te verwerken zoveel mogelijk geïntegreerd met andere vakken;- een verantwoorde planning op te stellen en te respecteren;- een gevoel voor overzichtelijkheid te verwerven via een goede lay-out.In de schriftelijke evaluatiebeurten moeten alle doelstellingen kunnen worden getoetst. Het analyserend karaktervan het vak kan begeleid worden door gebruik te maken van een openboeksysteem. Het is dan mogelijk vooralhet overdraagbare van leerstofonderdelen te evalueren.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBord + bordbenodigdhedenProjectiemateriaal (ter beschikking in de school)Catalogi, documentatiemateriaal en tabellenboekenDidactische panelen en modellenMateriaalmonsters7 BIBLIOGRAFIE- Polytechnisch zakboekje, Standaard Educatieve Uitgeverij, Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen -ISBN 90 622 8087 0.- Tabellen mechanische techniek, Educaboek, Stam Technische Boeken, Culemborg, Nederland -ISBN 9011 007476.- Tabellenboek voor metaaltechniek, Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-25, 2100 Deurne, Antwerpen - ISBN90 301 5695 3.- BEUMER, B., Materiaalkunde, Educaboek BV, Culemborg, Nederland - ISBN 90 112 1059 X.- DUBBEL, Taschenbuch für den Maschinenbau, Springer Verlag, Berlin.- HOFSTEDE, G., e.a., Machineonderdelen: constructie-elementen uit de werktuigbouw, Uitgeverij Morks,Dordrecht, Nederland.- KOPPER, J., WERTWIJN, G., Beginselen van sterkteleer en grafostatica, Educaboek BV,Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 244001.- LUDOLPH, G., POTMA, A., Leerboek der mechanica - Sterkteleer, Wolters-Noordhof,Groningen, Nederland - ISBN 90 01 556566.- QUAK, A., Eigenschappen en toepassing van materialen, Stam Techniek/Educatieve Partners,Nederland - ISBN 90 11 020081.- VAN ROTTERDAM, E., Sterkteleer 1, Delta Technica, Oudewater, Nederland -ISBN 90 6674 307 7.- VAN VLIET, G., BOTH, W., Materialen, Nijgh & Van Ditmar Educatief, 's-Gravenhage,Nederland - ISBN 90 236 0795 6.- WUICH, W., Lijmen Lassen Solderen, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 6376 012 4.Analyse machine-elementen 109 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektromechanica/Mechanica Analyse machinesystemenFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Analyse machinesystemen 113 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 1152 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 1153 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ..................................... 1154 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 1155 EVALUATIE ................................................ 1246 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 1247 BIBLIOGRAFIE .............................................. 124Analyse machinesystemen 114 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDit vak is volledig nieuw voor de leerlingen.'Analyse van geautomatiseerde machinesystemen' bestudeert en analyseert 'pluritechnische' geautomatiseerdesystemen en vormt hierdoor een goede voorbereiding om de technisch-technologische aspecten binnen de vakkenMechanica, Elektriciteit, Elektronica, Toegepaste mechanica, Elektrische motoren, PLC, Vermogenselektronica,Pneumatica, Hydraulica ... beter te begrijpen.Doelbewust werd dit vak in het eerste leerjaar voorzien om de hierin opgedane kennis voluit te kunnen toepassenbinnen de geïntegreerde proef.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENDe algemene doelstelling is de leerling grondig voor te bereiden tot zijn latere functie als onderhoudstechnicus.Met dit vak Analyse machinesystemen beoogt men:- de leerling een idee geven van de complexiteit van geautomatiseerde machinesystemen en hem terzelfdertijdmotiveren tot alle disciplines;- de leerling vlugger de werking van een machinesysteem laten begrijpen door kennis en beheersing van eendrietal werkmethoden;- de denk- en handelingsstructuur van de toekomstige onderhoudstechnicus begeleiden;- de leerling het belang van precieze afregelingen in het geautomatiseerd systeem aantonen;- de leerling trainen in het vlug lokaliseren van processtoringen;- de leerling risico's leren inschatten, analyseren en eventuele aanpassingen voorstellen;- de leerling het belang van een goed onderhoud aantonen. Hij moet de verschillende soorten onderhoudssystemenkunnen onderscheiden en de organisatie van de onderhoudsdienst begrijpen.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- Daar Analyse machinesystemen geen beschrijvend vak is en de leerinhoud bovendien zeer ruim is, is eenexemplarische behandeling van de leerinhouden te verkiezen boven de cursorische aanpak.- Om te vermijden dat men in de abstractie verzeild geraakt, is het wenselijk het theoretisch gedeelte te beperkenen deze theorie zoveel mogelijk met voorbeelden uit de productiewereld te illustreren.- De analyse van de praktische voorbeelden moet goed worden voorbereid. Er moet zeer veel documentatieaanwezig zijn die eventueel ook kan gecombineerd worden met een film of zelfs met een studiebezoek.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Analyse machinesystemen 115 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Analyse machinesystemen 116 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO11.1Nr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENANALYSE VAN MACHINESYSTEMENProductieproces- Functie- Systeem- ProcesDe drie begrippen definiëren en met eigen woordenuitleggen.De specifieke betekenis van de begrippen bij deproductie aangeven en verklaren.1.2 Indeling van de productieprocessen De criteria aanhalen voor de bepaling van het typeproductieproces:- van het continu type;- van het discontinu type;- van het gemengd type;- van het project type;- van het ambachtelijk type.1.3 Technisch systeem- Begrip Het begrip technisch systeem definiëren en verduidelijken.Het begrip geassocieerde milieus definiëren emmet eigen woorden toelichten.- Omgeving van het technisch systeem De eisen en de voorwaarden die geassocieerdemilieus stellen aan het technisch systeem omschrijven.- Grenslijnen van het technisch systeem Het begrip grenslijn van een technisch systeemdefiniëren en met eigen woorden omschrijven.Illustreren met eenvoudige praktische voorbeelden.De waaier aan voorbeelden zo breed mogelijknemen.Het onderscheid tussen de verschillende processenillustreren met documentatiemateriaal, foto's,videofilm, studiebezoeken ...Illustreren met voorbeelden.De geassocieerde milieus opdelen in menselijk,fysisch, economisch en technisch milieu.Gebruikmaken van praktische voorbeelden.

Analyse machinesystemen 117 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOToepassingen op het vastleggen van grenslijnenmaken.- Werkmedium Het begrip werkmedium definiëren en toelichten.Met voorbeelden uitleggen dat het werkmediumvan materiële, informatieve of energetische aardis.- Globale functie Het begrip globale functie met eigen woordenuitleggen.Het verband tussen de globale functie en het werkmediumverklaren.1.4 Analyse van technische systemen- Doel Het belang en de noodzaak van de analyse aantonen.- Karakteristieken De karakteristieken waaraan een analysemethodemoet voldoen met eigen woorden omschrijven.- Soorten analysen@ functionele analyse Aantonen dat de functionele analyse zich vooraltoespitst op de werking:- zonder tijdsinvloed;- sequentieel.@ structurele analyse Aantonen dat een structurele analyse zich vooraltoespitst op de structurele opbouw.Samen met de leerlingen de grenslijnen van eendeel van een technisch systeem vastleggen.Illustreren aan de hand van praktische voorbeelden.Illustreren met praktische voorbeelden.De opeenvolging van activiteiten zonder tijdsinvloeden het principe van de sequentiële systemen illustrerenmet toepassingen.Illustreren met een praktische toepassing.

Analyse machinesystemen 118 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.5 SADT-methode- Algemeen Het principe en de doelstelling van de SADT-methodekennen en toelichten.- Actiediagrammen Het algemeen model van een actiediagram met allenodige gegevens tekenen.- Datadiagrammen Het algemeen model van een datadiagram te-kenenmet alle gegevens.- SADT-model De twee basisprincipes begrijpen, toelichten enillustreren met een voorbeeld.- Toepassing op het SADT-model Een analyse van een complex machinesysteemmaken.1.6 GRAFCET- Algemeen Het principe en het praktisch gebruik van de functioneleanalyse volgens de GRAFCET-me-thodeomschrijven.- Eigenschappen van de sequentiële logica Met eigen woorden uitleggen dat men in sequentiëlesystemen moet rekening houden met de chronologieof opvolging in de tijd.- GRAFCET-model GRAFCET als grafisch analysemiddel van se-quentiëlesystemen omschrijven en verduidelijken metbehulp van eenvoudige voorbeelden.De GRAFCET-schrijfregels kennen, toelichten enpraktisch kunnen toepassen.Voorbeelden ter beschikking stellen van de leerlingen.Een praktisch voorbeeld samen met de leerlingenin klasverband uitwerken.Illustreren met een eenvoudig voorbeeld.Verwijzen naar het vak Automatie en lab.Zo snel mogelijk met een voorbeeld starten enhierop de regels duidelijk maken.

Analyse machinesystemen 119 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSODe evolutieregels van de GRAFCET kennen,omschrijven en toepassen.- Toepassing op het GRAFCET-model Een GRAFCET-analyse van een sequentieel systeembekeken vanuit:- het systeem,- het operatief gedeelte,- het besturingsgedeelte,opstellen.1.7 Structurele analyse met behulp van dekinematische keten- De kinematische keten@ elementen@ vrijheidsgradenDe kinematische keten als een samenstelling vanelementen, elementenparen die beweegbaar metelkaar verbonden zijn omschrijven.Het verschil tussen een dwanglopige en een nietdwanglopigekinematische keten met eigen woordenuitleggen.Het mechanisme, het differentieel en de robotdefiniëren en van elkaar kunnen onderscheiden.- Studie van de elementenparen (U) De verschillende elementenparen herkennen, hunvrijheidsgraden bepalen en symbolisch kunnenvoorstellen.- Toepassing op de kinematische keten Op schetsen van bestaande machines de kinematischeketen aanduiden.Van een eenvoudig mechanisme de kinematischeketen tekenen.(U)Samen met de leerlingen een praktisch voorbeeldin klasverband volledig uitwerken.Bij de start de leerlingen laten werken op voorgedruktebladen.Illustreren met praktische voorbeelden uit de eigenleefwereld van de leerling.

Analyse machinesystemen 120 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.8 Analyse van bestaande geautomatiseerde machinesystemen2 ONDERHOUDSANALYSEIn functie van de toepassing de analysemethode(SADT, GRAFCET of kinematische keten) bepalen.De analysen van bestudeerde geautomatiseerdesystemen met eigen woorden uitleggen.Eenvoudige systemen zelfstandig analyseren.(U)2.1 Basisbegrippen- Beschikbaarheid Het begrip beschikbaarheid definiëren en toelichten.Het verschil tussen intrinsieke en operationelebeschikbaarheid verduidelijken.Het belang en de invloed van het onderhoud opde beschikbaarheid en de productiekosten toelichten.- Betrouwbaarheid Het begrip betrouwbaarheid omschrijven.De uitvalsgraad (badkuipkromme) in functie vande tijd begrijpen en toelichten.De toepassingen zodanig kiezen dat de drie analysemethodesaan bod komen zoals bijvoorbeeld:- de studie van een robot;- de studie van een halfautomatisch verpakkingssysteem;- de studie van een geautomatiseerde booreenheid;- studie van een automatisch sproeisysteem.Verduidelijken met voorbeelden uit de eigen leefwereldvan de leerling.De begrippen:MTBF: Mean time between failureMTTR: Mean time to restorationverduidelijken.- Onderhoudbaarheid Het begrip onderhoudbaarheid omschrijven. Illustreren met praktische voorbeelden.De parameters die het MTTR beïnvloeden opsommenen toelichten.

Analyse machinesystemen 121 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.2 Het onderhoud- Doel- Soorten@ preventief onderhoud@ systematisch preventief onderhoud@ toestandsgebonden preventief onderhoud(predictief)@ correctief onderhoudHet verbeteren van de onderhoudbaarheid bespreken.De noodzaak van onderhoud verklaren en illustrerenmet praktische voorbeelden.De verschillende soorten onderhoud opsommenen toelichten.- Onderhoudsniveaus Het bestaan van verschillende onderhoudsniveaustoelichten.Voor deze verschillende onderhoudsniveaus:- de aard van de interventie;- de kwalificatie van de technicus;- de gebruikte middelen;omschrijven.2.3 Organisatie van de onderhoudsdienst De algemene organisatie van een onderhoudsdienstomschrijven.Het belang van de onderlinge relatie met anderediensten inzien en omschrijven.Voor- en nadelen opsommen en toelichten vangecentraliseerd en gedecentraliseerd onderhoud.Trillings- en olie-analyses als belangrijkste predictieveonderhoudstechnieken.

Analyse machinesystemen 122 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3 RISICOANALYSE3.1 Algemeen Het doel en het nut van een risico-analyse inzienen met eigen woorden uitleggen.3.2 Risicoanalyse De begrippen waarschijnlijkheid, blootstellingsfrequentieen -effect definiëren en toelichten.De invloed van bovenstaande begrippen op degrootte van het risico met eigen woorden om-schrijven.Het subjectieve van een risico kunnen inschattenen evalueren.Een methode voor het bepalen van een risicograadkennen en kunnen toepassen.3.3 Checklist- Algemeen Het begrip checklist met betrekking tot risicoanalysenvan machines definiëren en met eigenwoorden toelichten.- Bevraging Aan de hand van een analyse van het systeem demeest geschikte, relevante en eenduidige vragenvoor de checklist formuleren.Benaderen vanuit het respect voor de schepping'mens' en voor zijn geestelijke en materiële ontwikkeling.Verwijzen naar Europese machinerichtlijn, deBelgische wetgevingop de arbeidsmiddelen en hetveiligheidsbeleid op school.In klasverband met de leerlingen een voorbeelduitwerken aan de hand van ter beschikking gesteldetabellen.Bij het opstellen van een checklist zeker iemandbetrekken die voldoende eigen is met het gebeurenom en bij de machine.Werken aan de hand van reeds uitgewerkte voorbeeldenin de school.

Analyse machinesystemen 123 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO- Toepassing Op een bestaande machine in de wekplaats eenrisicoanalyse uitvoeren, besluiten trekken en voorstellentot verbetering formuleren.Het diensthoofd veiligheid hierbij betrekken.

5 EVALUATIE- Klassieke oefeningen en huistakenNa de theoretische uiteenzettingen en na het oplossen van praktische voorbeeldoefeningen in de klas moetende leerlingen in staat zijn gelijkaardige opgaven individueel op te lossen in de klas of als huistaak.- Mondelinge ondervragingTijdens het aanbrengen van de leerstof kan de leraar regelmatig doelgerichte vragen formuleren. Uit deantwoorden van de leerling kan zowel de motivatie als de kennis van en het inzicht in de leerstof getoetstworden.- OverhoringenOpdat de leerlingen zich de geziene leerstof eigen zouden maken dienen zij met een zekere regelmaat schriftelijkte worden ondervraagd. Dit kan op verschillende manieren gebeuren:@ op het einde van elke les enkele eenvoudige vragen laten oplossen;@ bij het begin van de les (onaangekondigd) een korte overhoring over de hoofdelementen van de vorigeles of van enkele aaneensluitende vorige lessen;@ aangekondigde summatieve ondervraging waarbij alle elementen van verschillende lessen aan bod kunnenkomen. Hierbij dienen de leerlingen vooral de opgave in de juiste context te stellen.- Toetsen en examensDeze evalueren of de leerlingen in staat zijn grotere hoeveelheden leerstof te assimileren en de opgavenook bij dit groter pakket leerstof in hun juiste context te plaatsen.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBord + benodigdhedenProjectiemateriaal (ter beschikking in de school)7 BIBLIOGRAFIE- DENIS, P., MURAIL, D., BIANCIOTTO, A., BOYE, P., La maintenance des systèmes automatisés,Delagrave (Collection Espaces Technologiques), 75240 Paris Cédex 05 - ISBN 2-206-00693-6.- GILLOT, J., BIANCIOTTO, A., BOYE, P., L'étude et l'analyse des systèmes automatisés,Delagrave (Collection Espaces Technologiques), rue Soufflot 15, 75240 Paris Cédex 05 -ISBN 2-206-00693-6.- RIDEAU, A., BIANCIOTTO, A., BOYE, P., La technologie des sysèmes automatisés, Delagrave (CollectionEspaces Technologiques), rue Soufflot 15, 75240 Paris Cédex 05 - ISBN 2-206-.- VLOT, C., KLOK, F., Automatisering van de productiebesturing, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331LK Middelburg, Nederland - ISBN 90 637 6019 1.Analyse machinesystemen 124 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektromechanica/Mechanica LaboratoriumFundamenteel gedeelteTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Laboratorium 125 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ............................................. 1272 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ................................. 1273 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ..................................... 1274 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN ............... 1275 EVALUATIE ................................................ 1346 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ............................. 1347 BIBLIOGRAFIE .............................................. 134Laboratorium 126 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIE- In de tweede graad en in het eerste leerjaar van de derde graad hebben de leerlingen in de praktijk en inhet vak Analyse machine-elementen reeds een elementaire kennis van materialen opgedaan.- Ze hebben er ook kennisgemaakt met eenvoudige en vaak gebruikte meetgereedschappen. Ze hebben dezeinstrumenten in de praktijk leren gebruiken en onderhouden.- Tevens hebben zij in de lessen Mechanica, binnen de module Toegepaste mechanica, de nodige basiskennisin verband met energie-omvormingssystemen zoals koeltechnieken, verbrandingsmotoren, enz. kunnen verwervenom hierop nu praktische metingen te kunnen uitvoeren.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENDit vak heeft tot doel de leerlingen het groot belang te doen inzien van het gebruik van aangepaste meetapparatuuren het toepassen van een eenvoudige en correcte meetmethode teneinde een juist resultaat te bekomen in dekortste tijd.Het uitvoeren van praktische metingen zal de leerling in zijn 'mechanisch denken' en 'ervarend doen' begeleidennaar nauwkeurigheid en kwaliteitszorg.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- Het vak Laboratorium moet direct aanleunen bij de praktijk, dit wil zeggen dat hoofdzakelijk die onderwerpenworden behandeld die de technicus later zal nodig hebben bij zijn onderhoudswerkzaamheden.- De nadruk moet tevens worden gelegd op de keuze en het doelmatig gebruik van de meetapparatuur waaroverhij beschikt bij normaal onderhoud.- De kennis van ruwheidswaarden, ISO-toleranties, vorm- en plaatstoleranties is een absolute noodzaak omde praktische meetoefeningen correct te kunnen uitvoeren.- Ook hier verwijzen wij opnieuw naar de visie van de leerplancommissie waarbij gesteld wordt dat de vakkenMaterialen en machineonderdelen en Laboratorium best gegroepeerd blijven en worden toevertrouwd aanéén leraar. Enkel dan kunnen de laboratoriummetingen en de theorie worden geïntegreerd en op elkaar wordenafgestemd.- Tijdens het laboratorium worden hoofdzakelijk praktische meetoefeningen uitgevoerd door de leerlingen.Bijkomende theoretische uitleg ter ondersteuning en verduidelijking van meetopdrachten worden tot hetstrikte minimum beperkt.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Voor alle duidelijkheid wordt bij bepaalde opsommingen ook wel eens de vermelding (B) voor basis in hetleerplan opgenomen en dit om mogelijke misverstanden te vermijden.Laboratorium 127 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Laboratorium 128 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1 MEETTECHNIEK1.1 IJken van apparaten De principes van het ijken van meetapparatenkennen en toepassen op de apparatuur van hetlaboratorium.De nauwkeurigheid van verschillende meetinstrumentenbepalen.1.2 Vlakheid en rechtheid De meetmethode toelichten om de vlakheid en derechtheid te bepalen.Deze meetmethoden toepassen op afgewerkteoppervlakken.1.3 Evenwijdigheid en haaksheid De meetmethode om de haaksheid en de evenwijdigheidte controleren toelichten.Werkstukken controleren op evenwijdigheid enop haaksheid:- vlakken;- assen;- boringen.1.4 In- en uitwendige cilinders De meetmethoden, voor het nameten van in- enuitwendige cilinders, kennen en toelichten.Praktische metingen uitvoeren op werkstukken:- 2-puntsvervormingsmethode; (B)- 3-puntsvervormingsmethode; (B)- 3D-meetbankmethode voor het opmeten vanrondheid.(U)Controle van de meetapparatuur met behulp vaneindmaten en/of ijkringen.Gebruik schuifmaten, hoekmeters, schroefmaten... waarop de nauwkeurigheid niet is vermeld.Stukken nemen die door de leerlingen gemaaktwerden in de werkplaats.Hoekmetingen met de hoekmeter en/of met hetsinusliniaal.

Laboratorium 129 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO1.5 In- en uitwendige conische werkstukken De verschillende meetmethoden voor het na-metenvan conische werkstukken kennen en toepassenmet bijvoorbeeld:- kalibers;- meetrollen en meetkogels;- profielprojector;- microscoop;- horizontale meetbank.1.6 In- en uitwendige zwaluwstaarten De controles van zwaluwstaartgeleidingen omschrijven.De metingen uitvoeren met kalibers, meetrollen,schroefmaat, universele hoekmeter en eindmaten.1.7 In- en uitwendige schroefdraad In- en uitwendige schroefdraden opmeten metbijvoorbeeld:- micrometer met meetstiften;- micrometer met meetdraden;- werkplaatsmeetmicroscoop;- profielprojector;- draadkammen.1.8 Tandwielen De controle en het opmeten van tandwielen toelichten.Controlemetingen uitvoeren op tandwielen met:- de tandwielschuifmaat; (B)- de schroefmaat met schijfvormige bekken;(B)- profielprojector. (U)Leerlingen werkstukken laten opmeten die in deeigen werkplaatsen worden gemaakt.De flankdiameter, de tophoeken, de spoed en hetprofiel van schroefdraad opmeten.

Laboratorium 130 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1.9 Ruwheid De ruwheidswaarden R a , R max en R z opmeten metde ruwheidsmeter.1.10 Synthesemeetoefening Voor een werkstuk zelfstandig het meetprobleemanalyseren, de keuze van de meetmethoden en demeetapparatuur toelichten.2 MATERIALENOp een zelfgemaakt werkstuk deze meetmethodentoepassen en de verkregen resultaten kritisch bespreken.2.1 Trekproef De trekproef uitvoeren op staal, aluminium en opkunststofmaterialen.2.2 Hardheidsproef- Brinell- Vickers- Rockwell- ShoreHet spanning-rekdiagram interpreteren.Hardheidsproeven uitvoeren op zacht en op gehardstaal, op non-ferromaterialen, op rubber ...2.3 Fluorescentie-onderzoek (U) Fouten opsporen op verschillende materialen metbehulp van het fluorescentieonderzoek.2.4 Ultrasoononderzoek (U) Opsporen van inwendige fouten bij gietstukken enbij lasnaden.2.5 Röntgenonderzoek (U) Na ultrasoonvooronderzoek de verondersteldefouten verifiëren met röntgenonderzoek.Eventueel gemeten waarden vergelijken met ruwheidsmonsters.De proef situeren ten opzichte van andere technologischeproeven.De juiste meetmethode kiezen voor de verschillendematerialen.De gepaste voorzorgen nemen bij het gebruik vanvloeistof en UV-lamp.De aandacht vestigen op het belang van een goedcontact tussen meetkop en werkstuk.Wijzen op het stralingsgevaar en de specifiekevoorzorgsmaatregelen toelichten.

Laboratorium 131 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2.6 Vonkenproef (U) De proef uitvoeren en waarnemen en vergelijkenmet de figuren uit de documentatiemap.2.7 Metallografisch onderzoek van staal (U) Monsters gehard staal en ongehard staal schuren,polijsten en etsen.33.1KWALITEITSZORG (IKZ)KwaliteitsbeheersingMicroscopisch onderzoek verrichten op deze monsters.De begrippen kwaliteit, kwaliteitsbeheersing omschrijven.De kerngedachte van de kwaliteitsbeheersing toelichtenen concretiseren in de Demingcirkel.Aandacht vestigen op:- gebruik van de gepaste etsmiddelen, - correctgebruik van polijsttoestel;- veiligheidsvoorschriften bij gebruik van chemischeproducten.Met praktische voorbeelden deze begrippen illustreren.3.2 Integrale kwaliteitszorg Het begrip IKZ omschrijven. Illustreren met behulp van de kwaliteitsspiraal.De filosofie en de motivatie die erachter schuileninzien en uitleggen.De zes basisregels van Ishikawa verwoorden,toelichten en praktisch toepassen.3.3 Kwaliteitskringen Het doel en de principes van kwaliteitskringenverduidelijken.3.4 Groepsdynamische technieken- Brainstorming- Visgraat of Ishikawadiagram- Pareto-analyseDe groepsdynamische technieken die toegepastworden bij het behandelen van problemen besprekenen toelichten.Illustreren met eenvoudige praktische voorbeelden.Illustreren met praktische voorbeelden uit de eigenspecialiteit.

Laboratorium 132 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN4 ISO-CERTIFICATEN- ISO 9000- ISO 9001- ISO 90025 PROCESBEHEERSINGHet doel en het belang van ISO-certificaten voorondernemingen inzien en toelichten.5.1 Kwaliteitsbeoordeling De kwaliteitsbeoordeling tijdens het fabricageprocestoelichten.De soorten keuringen omschrijven.Het gebruik van proces- en controlekaarten toelichtenen kunnen toepassen.5.2 Variabele keuringen Het doel van het verzamelen van meetbare groothedenomschrijven.Het doel en de voordelen van de grafische weergave,met de methode van de frequentieverdeling,toelichten.De begrippen "gemiddelde waarde" en "spreiding"toelichten en deze grootheden kunnen berekenen.Het verband tussen deze grootheden en het productieprocesomschrijven.De grafische voorstelling volgens normale verdeling(gauss-curve) opstellen, bespreken en praktischuitwerken.Illustreren met eenvoudige voorbeelden.Illustreren met praktische voorbeelden.Praktisch voorbeeld gebruiken.Zoveel mogelijk gebruikmaken van aanwezigesoftware.Een praktisch voorbeeld met de leerlingen vollediguitwerken.Praktisch voorbeeld uitwerken.

Laboratorium 133 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSOHet principe, het doel en het gebruik van de X-Rkaartentoelichten.5.3 Attributieve keuringen Het doel en de principes van attributieve keuringenomschrijven.6 SYSTEMEN- Te kiezen uit:@ Benzine-/dieselmotor@ Koelkring@ Warmtewisselaar@ Ventilator/windtunnel@ Stookoliebrander@ Gasbrander@ Pompinstallatie@ Compressorinstallatie@ ...De soorten controlekaarten en hun gebruik toelichten.(U)Twee systemen bestuderen uit de hiernaast opgesomdelijst en voor elk bestudeerd systeem:- het werkingsprincipe van het systeem uitleggen;- de parameters die het werkingsproces beïn-vloedenbepalen;- de regelingen van het proces uitleggen.X-R-kaart samen met de leerlingen opstellen.Illustreren met eenvoudige voorbeelden.Kiezen in functie van de mogelijkheden binnen deeigen school.Praktische metingen en regelingen laten uitvoerenop de bestudeerde systemen.

5 EVALUATIEGezien de algemene doelstelling en de omschrijving van het studieprofiel moet er bij de evaluatie van hetlabgebeuren simultaan aandacht besteed worden aan zowel de meetvaardigheden als aan de beroepsgerichtetheoretisch-technische basiskennis en werkattitude van de leerlingen.De evaluatie zal zich dus vooral toespitsen op:- het correct en het gepast gebruiken van de (meet)gereedschappen;- het correct en volgens de richtlijnen uitvoeren van toegewezen opdrachten;- het groeien tot het uiteindelijk beheersen van de verschillende meet- en afsteltechnieken;- het zelfstandig de juiste meetmiddelen en onderdelen leren kiezen en de keuze kunnen verantwoorden;- het toelichten en motiveren van de toegepaste meetmethoden;- de zin voor nauwkeurig en kwalitatief werken;- het kritisch ingesteld zijn ten opzichte van het eigen werk;- het economisch en verantwoord omgaan met meetmiddelen en meetmethoden;- het groeiproces van de leerling naar zelfstandigheid, het respect en de naleving van alle veiligheidsvoorschriften;- de zin voor samenwerking met medeleerlingen;- het leren verwerken en analyseren van de meetresultaten;- het kunnen rapporteren van de geanalyseerde resultaten en besluiten.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBordProjectieapparatuurMeetapparatuurBeugelschroefmatenConisch kaliberDriepuntsbinnenschroefmaatDiepteschroefmaatDiepteschuifmaatDraadkalibersDraadkammetjesEindmatensetEindmaathouderHaarliniaalHardheidsmeter BrinellHardheidsmeter RockwellHoekkalibersHoekmetersIJkringenIntra-messMateriaalmicroscoop of materiaalloepMeetdraden (schroefdraadmetingen)Meetklokken 1/100 en 1/1000MeetrollenPenkaliberPrecisiewaterpasRaamwaterpasRechte rei of regelRingkalibersRuwheidsmeterRuwheidsplaatjesSchroefmaat met speciale tasters (schroefdraad)Schuifmaten 1/10, 1/20, 1/50SinusliniaalSinustafelSpeerschroefmatenStatiefTandwielschroefmaatTandwielschuifmaatTrekbankV-blokVlakplaatVlaktafelWinkelhaakLaboratorium 134 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

7 BIBLIOGRAFIE- LANGEREIS, F., Werkplaatsmeettechniek, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland-ISBN 90 700 2761 5.- ROELOFS, J., Meettechniek (3 delen), Nijgh & Van Ditmar Educatief, 's-Gravenhage, Nederland.- VAN AMELSFOORT, J., KOETSIER, C., Lengtemeettechniek, Educaboek BV, Culemborg, Nederland-ISBN 90 110 1741 2.- VANHEEK, J., Atlas der geometrische meettechniek, Uitgeverij Shut, Groningen, Nederland -ISBN 90 713 4409 6.- WEISSBACH, W., Materialenkennis en materiaalbeproeving, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LKMiddelburg, Nederland - ISBN 90 637 6009 4.- WEISSBACH, W., Vraagstukken materialenkennis, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 6376 010 8.Laboratorium 135 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektromechanica/Mechanica MechanicaFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Mechanica 137 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ........................................... 1392 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ............................... 1393 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKENEN DIDACTISCHE MIDDELEN ................................ 1394 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN ENDIDACTISCHE WENKEN ..................................... 1405 EVALUATIE .............................................. 1516 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ........................... 1517 BIBLIOGRAFIE ............................................ 151Mechanica 138 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDe leerinhouden van dit vak sluiten aan op die van het vak TV Elektromechanica/Mechanica Mechanica vande tweede graad TSO 'Elektromechanica'.De module 'berekenen machine-elementen' vereist een goede voorkennis van de statica die verder uitgedieptwordt in de module 'theoretische mechanica'.2 ALGEMENE DOELSTELLINGENVerdere verbreding en verdieping van de kennis van de kinematica, de statica en de dynamica. Hierdoor beogenwij een stevig fundament te leggen om enerzijds de sterkteleer op verantwoorde wijze te kunnen geven, enanderzijds de meer 'toegepaste mechanica' voldoende wetenschappelijk te kunnen benaderen.In technisch tekenen, lab en praktijk kunnen leerlingen creatief experimenteren en mogelijkheden ervaren vanhun wetenschappelijke en technologische kennis. Zo kunnen zij de noodzaak vaststellen van het respecterenvan de fysische wetmatigheden om tot aanvaardbare oplossingen te komen. In deze optiek bieden de theoretischeen de toegepaste mechanica een belangrijke wetenschappelijke bijdrage in de basisvorming van de elektromecanicien.Zowel in de theoretische als in de toegepaste mechanica moet de nadruk worden gelegd op de principes enfysische achtergronden.Door een gedegen kennis van de theoretische mechanica zal de leerling een probleem op logische wijze lerenanalyseren en het zo dikwijls op een vrij eenvoudige wijze kunnen oplossen.Het deel berekenen van machineonderdelen moet:- de leerling vertrouwd maken met alle mogelijke belastingen waaraan een machine-element kan onderworpenworden;- de leerling in staat stellen de reden van een breuk te bepalen;- de leerling de nodige kennis van de sterkteleer bijbrengen om in staat te zijn weldoordachte oplossingenvoor eventuele herstellingsactiviteiten voor te stellen.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELENMen zal steeds trachten de interesse van de leerlingen aan te wakkeren door de lessen zoveel mogelijk te illustrerenmet praktische voorbeelden uit de eigen leefwereld.In de theoretische mechanica moet veel aandacht worden besteed aan nauwkeurige definities in een toch begrijpbaretaal. Vele misverstanden kunnen zo in de verdere studie van de mechanica worden voorkomen.Om de leerlingen meer aan te spreken wordt in de toegepaste mechanica uitgegaan van een aantal concretethema's die in een drietal rubrieken worden ingedeeld:- energieomvormingen;- verplaatsen van vaste massa's;- verplaatsen van vloeistoffen en gassen.In het tweede leerjaar is de tijd helaas te beperkt om uit te wijden over constructieve kenmerken en details.Bovendien is de leerinhoud zeer uitgebreid, zodat elke leraar zelf binnen de voorziene uitbreidingsleerinhoudeneen keuze moet maken.Een goede samenwerking en de inzet van alle leraars is een fundamentele noodzaak.Mechanica 139 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Voor alle duidelijkheid wordt bij bepaalde opsommingen ook wel eens de vermelding (B) voor basis in hetleerplan opgenomen en dit om mogelijke misverstanden te vermijden.Mechanica 140 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Mechanica 141 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE THEORETISCHE MECHANICA1 KINEMATICA1.1 Samengestelde beweging- Samenstellen/ontbinden van bewegingen Een analyse maken van gelijktijdig optredendebewegingen.- Toepassingen Bij verschillende samengestelde bewegingen deelementen bepalen.1.2 Beweging van vaste lichamen- Relatieve beweging Het begrip relatieve beweging definiëren en toelichten.De begrippen absolute, relatieve en sleepsnelheiden versnelling toelichten.- Translatiebeweging De translatiebeweging bespreken.- Rotatiebeweging De rotatiebeweging bespreken.- Rolbeweging De rolbeweging analyseren en herleiden tottranslatie- en rotatiebewegingen.2 STATICA2.1 Samenstellen van krachten Het samenstellen van coplanaire en van niet-coplanairekrachten toelichten en toepassen.2.2 Evenwichtsvoorwaarden De evenwichtsvoorwaarden afleiden uit de definitie.Voorbeelden uit de praktijk nemen: schroefbeweging,schuine worp, horizontale worp enz.Gevarieerde toepassingen kiezen.Toepassing bij sleufmechanismen.Verbanden leggen met machinesystemen.Toepassing: het rollend wiel.Het ogenblikkelijk rotatiecentrum toelichten.Opgaven kiezen in de richting van machines enmachineonderdelen.

Mechanica 142 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN2.3 Evenwicht van coplanaire en van niet-coplanairekrachtenOefeningen met samenlopende, evenwijdige enwillekeurige krachten oplossen.2.4 Evenwicht door wrijvingskrachten De begrippen definiëren en evenwichtsvraagstukkenmet wrijving oplossen.3 DYNAMICAEen lichaam vrijmaken van zijn steunpunten. Hetjuiste type reactiekracht aanbrengen in een steunpunt.Algemene evenwichtsvoorwaarden.Komen tot een systematische en logische oplossingsmethodebij het oplossen van evenwichtsvraagstukken.3.1 Wetten van Newton De drie wetten van Newton toelichten. Herhaling en opfrissen van gekende begrippen.3.2 Traagheidskrachten Het begrip traagheidskracht verklaren.Het dynamisch evenwicht verklaren (principe vand'Alembert).3.3 Arbeid bij translatie en bij rotatie Deze begrippen definiëren, wiskundig formulerenen toelichten.De eenheden kennen en gebruiken.De grootheden berekenen.3.4 Grafische voorstelling van arbeid Het grafisch bepalen van de arbeid verricht dooreen constante en door een veranderlijke krachttoelichten.3.5 Vermogen en rendement bij translatie en bijrotatieUitgaande van de definities de formules voor hetberekenen van het vermogen bij translatie- en bijrotatiebewegingen opstellen en toepassen.Illustreren met praktische oefeningen.Praktische opdrachten laten uitvoeren.

Mechanica 143 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO3.6 Energie De begrippen potentiële en kinetische energiedefiniëren en de formules opstellen.3.7 Kinetische energie bij translatie-, rotatie- enrolbewegingenDe grootte van de kinetische energie bij eentranslatie-, een rotatie- en een rolbeweging berekenenen toepassen.3.8 Energieomzetting De wet van het behoud van energie kennen, uitleggenen toepassen.De kinetische energie berekenen van een rollendwiel.3.9 Arbeidsvergelijking De arbeidsvergelijking opstellen en toelichten. De arbeidsvergelijking toepassen op eenvoudigewerktuigen: hefbomen, takels, lieren, vijzels ...3.10 Traagheidsbeginsel (U)- Aanloopkoppel- Massatraagheidsmoment- HoekversnellingHet verband tussen de verschillende elementenkennen en toepassen.Het dynamisch evenwicht van een lichaam analyserenen wiskundig formuleren.Massatraagheidsmomenten van eenvoudige lichamenberekenen.

Mechanica 144 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENMODULE ENERGIE-OMVORMINGEN1 WARMTETRANSMISSIE1.1 Warmte Het begrip warmte definiëren en toelichten.Het verband tussen warmte en arbeid aantonen.1.2 Verbranding Het begrip verbranding definiëren en met eigenwoorden verduidelijken.1.3 Brandstoffen Het begrip verbrandingswarmte van brandstoffendefiniëren en toelichten.1.4 Stookinrichting Bij een huisstookinstallatie het principe en hettoepassingsgebied van de hogedrukverstuivingomschrijven.1.5 Warmtegeleiding, -stroming en -straling De begrippen warmtegeleiding, warmtestromingen warmtestraling omschrijven en toepassen opde warmteoverdracht door een wand.1.6 Warmtedoorgang door een samengestelde wand De k-coëfficiënt van een samengestelde wandberekenen.De proef van Joule bespreken.Verwijzen naar het vak Toegepaste chemie (tweedegraad) - chemische reactie.Lijst met verbrandingswarmte van de verschillendebrandstoffen ter beschikking stellen van de leerlingen.Documentatie met betrekking tot huisstookinstallatiester beschikking stellen.Begrippen uit de fysica herhalen.Concrete voorbeelden gebruiken.De k-waarden van geïsoleerde en niet-geïsoleerdewanden vergelijken.1.7 Warmteverliezen (U) De warmteverliezen van een lokaal berekenen. Een plan van een lokaal met al de nodige ge-gevensbezorgen. Systematisch en overzichtelijk lerenwerken in tabelvorm.

Mechanica 145 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2 WARMTEWISSELAARS2.1 Werking en toepassingsgebied Het principe, de werking en het toepassingsgebiedvan warmtewisselaars toelichten.2.2 Moderne stoomketel (U) De bouw en de werking beschrijven van een modernestoomketel met toebehoren.3 THERMODYNAMICA3.1 Eerste hoofdwet van de thermodynamica De eerste hoofdwet van de thermodynamica formulerenen wiskundig uitdrukken.3.2 Uitwendige arbeid Aantonen dat de grootte van de uitwendige arbeidop het p-V-diagram kan worden afgelezen.3.3 Energieomzettingen Het verband tussen inwendige energie en warmtehoeveelheidaantonen.3.4 Toestandsveranderingen- Isochoor- Isobaar- Isotherm- Adiabaat- PolytroopDe begrippen definiëren en hun verloop op het p-Vdiagramtekenen en toelichten.3.5 Tweede hoofdwet van de thermodynamica De tweede hoofdwet toelichten aan de hand vande werking van een thermische machine.Praktische documentatie ter beschikking stellen.Verwijzen naar het doel van de ketel en naar zijnplaats in de kringloop van stoom.Aan de hand van een thermische machine de arbeidslagbespreken.Invloed van druk en temperatuur nagaan aan dehand van stoomtabellen.Geen berekeningen, wel de toestandsveranderingenfysisch verklaren.De nadruk leggen op de kringloop in de machine,niet op de constructie.

Mechanica 146 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN3.6 Kringproces Het begrip kringproces definiëren en toelichten.Het rendement van een kringproces afleiden.(U)4 VLOEISTOFSTROMINGSLEER- Regel van Castelli De regel van Castelli toelichten en toepassen. Zeker geen wiskundige bewijzen van de formules.- Wet van Bernouilli De wet van Bernouilli kennen, omschrijven entoepassen.- Laminaire en turbulente stroming De begrippen laminaire en turbulente stromingtoelichten.De betekenis van het Reynoldsgetal op het stromingstypebespreken.- Stromingsverliezen Het begrip leidingweerstand met eigen woordenomschrijven.Leidingweerstand bepalen met behulp van grafiekenen tabellen.Plaatselijke verliezen in leidingen berekenen.5 POMPEN5.1 Soorten pompen- Enkelwerkende pomp- Dubbelwerkende pomp- CentrifugaalpompDe werking van volumetrische en centrifugaalpompenbeschrijven.Toepassen op een aantal praktische voorbeelden.Met uitgewerkte voorbeelden het gebruik vangrafieken en tabellen illustreren.Tabel van Rietschell gebruiken.Met behulp van figuren en dia's de constructie ende werking toelichten.

Mechanica 147 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO5.2 Debiet, opvoerhoogte, vermogen,rendementDe begrippen debiet, opvoerhoogte, vermogen enrendement van een pomp definiëren en met eigenwoorden toelichten.De pompgrafieken begrijpend lezen en interpreteren.5.3 Pomp- en leidingkarakteristieken Met de pomp- en de leidingkarakteristieken hetwerkingspunt bepalen.5.4 Schakelen van pompen (U) De serie- en de parallelschakeling van pompenbespreken.De schakelvoorwaarden en het resultaat bespreken.6 COMPRESSOREN6.1 Werking en soorten De opbouw en de werking van de compressorbespreken:- zuigercompressor; (B)- centrifugaalcompressor; (U)- roterende compressor. (U)6.2 p-V-diagram De theoretische werking van de compressor op hetp-V-diagram tekenen en toelichten.6.3 Koeling, tussenkoeling, meertrapscompressie,drukverhouding(U)Door redenering en gebruik van de begrippen uitde thermodynamica het belang van deze elementenaantonen.Een uitgewerkt voorbeeld bespreken met de leerlingen.

Mechanica 148 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO77.1Nr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENVENTILATORENCentrifugaalventilatorDe opbouw en de werking van een centrifugaalventilatorverklaren.7.2 Axiale ventilator De opbouw en de werking van een axiale ventilatorbeschrijven.7.3 Opvoerhoogte en druk (U) Het verband tussen opvoerhoogte en druk verklaren.7.4 Theoretische en werkelijke ventilatorkarakteristiek(U)8 KOELTECHNIEKUitgaande van de theoretische karakteristiek ende verliezen, de werkelijke ventilatorkarakteristiekopstellen.Het bedrijfspunt bepalen.8.1 Koelproces De kringloop van het koelmiddel in het koelprocesuitleggen.Grafisch het koelproces op het h-log(p)-diagramvoorstellen en toelichten.(U)8.2 Compressiekoelmachine De samenstellende delen van een compressiekoelmachineopnoemen en de principewerking toelichten.8.3 Randapparatuur De onderdelen van de koelinstallatie bij een koelkasten/of diepvrieskast opnoemen en aan-duiden.(U)Een schets maken van de opbouw.Verwijzen naar de analogie met de leidingverliezenvan vloeistoffen en gassen.De geziene leerstof uit de thermodynamica hierintoepassen.Technische documentatie gebruiken ter illustratie.De geziene leerstof aan de praktijk toetsen.

Mechanica 149 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO99.1VERBRANDINGSMOTORENBenzinemotor- Viertaktmotor Het algemeen principe van de viertaktmotor meteigen woorden uitleggen.De werking van de motor op het p-V-diagramgrafisch voorstellen en toelichten.- Motoronderdelen Het doel en de werking van de verschillende motoronderdelenbespreken.- Brandstofmengselvorming Het principe van de carburator en van de benzineinspuitinguitleggen.Gebruikmaken van didactische modellen.De leerlingen deze onderdelen tonen op een reëlemotor.- Ontsteking Het principe van de ontsteking toelichten. De basisprincipes uit de elektriciteit goed om-schrijven.- Transistorontsteking (U) De voordelen van de transistor als schakelaar bijde transistorontsteking verklaren.- Ontstekingstijdstip, octaangetal,De begrippen omschrijven.detonatie(U)Het verband tussen deze verschillende elementenaantonen.- Tweetaktmotor Het principe van de tweetaktmotor uitleggen.De verschillen met de werking van de viertaktmotortoelichten.9.2 Dieselmotor- Werking Het werkingsprincipe van de twee- en de viertaktdieselmotoromschrijven.- Arbeidsdiagram Het p-V-diagram opstellen en toelichten.Verklaren wat er fysisch gebeurt bij detonatieverschijnselenen er de nadelen van benadrukken.Didactische modellen en doorsnedetekeningengebruiken.

Mechanica 150 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN- Dieselpomp (U) Het doel en de werking van de dieselpomp uitleggen.- Directe en indirecte inspuiting (U) De voor- en nadelen van directe en van indirecteinspuiting opsommen.- Drukvulling (U) Het principe van de drukvulling toelichten en hieruitde voor- en nadelen afleiden.Documentatie van dieselmotoren verzamelen enonderzoeken.10 HEFWERKTUIGEN- Definitie Het begrip hefwerktuig definiëren. Enkele onderwerpen kunnen probleemoplossendworden verwerkt.- Drijfkracht en weerstanden Voor de verschillende soorten hefwerktuigen hetverband bepalen tussen drijfkracht en last.- Vermogen- Rendement (U)Het vermogen bepalen om een last met een bepaaldesnelheid te laten stijgen.Het rendement van een hefwerktuig berekenen.Te kiezen uit:- hefbomen;- vaste en losse katrollen;- takels;- windassen;- lieren:@ enkelvoudige lier;@ lier met meervoudige tandwieloverbrenging;- vijzels;-krikken:@ enkelvoudige;@ meervoudige overbrenging;- schroefdraad als hefwerktuig:@ trapeziumschroefdraad;@ driehoekschroefdraad.

5 EVALUATIEDe evaluatie gebeurt door regelmatige mondelinge en schriftelijke ondervragingen van de leerstof.Voor de schriftelijke ondervragingen is het aangeraden na iedere leereenheid deze ondervraging vooraf aante kondigen zodat de leerstof grondig kan ingestudeerd worden.Naast mondelinge en schriftelijke ondervragingen is het eveneens raadzaam voldoende huistaken te voorzien.Daar het zelfstandig maken van huistaken in twijfel kan getrokken worden, is het aan te bevelen af en toe ookvoldoende oefeningen individueel in de klas door de leerlingen te laten oplossen. Hierdoor kan een juistereevaluatie van de kennis en van het probleemoplossend denken van de leerlingen gebeuren.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENBord + benodigdhedenProjectiemateriaal (ter beschikking in de school)Documentatiemateriaal en tabellenDidactische panelen en modellen7 BIBLIOGRAFIE- Het beste autohandboek (Vraagbaak voor gebruik en onderhoud), Readers Digest, Grote Markt 12 A,1000 Brussel.- BAX, C., Toegepaste mechanica in vraagstukken met beknopte theorie, Nijgh & Van Ditmar Educatief,Nederland - ISBN 90 236 0172 6.- BIANCHI, L., STOLK, J., Pomptechnologie, Educaboek BV, Culemborg, Nederland -ISBN 90 11 017390.- BEDFORD, A., FOWLER, W., (University of Texas at Austin), Dynamics (Engineering mechanics),Uitgeverij Addison-Wesley Publishing Company, Inc. - ISBN 0-201-58197-3.- BEDFORD, A., FOWLER, W., (University of Texas at Austin), Statics (Engineering mechanics),Uitgeverij Addison-Wesley Publishing Company, Inc. - ISBN 0-201-58193-0.- CAMPA, A., CHAPPERT, R., La mécanique par les problèmes (Fascicule 1: Statique), Les éditionsFoucher, Paris, Frankrijk - ISBN 2 2216 00201 6.- CAMPA, A., CHAPPERT, R., La mécanique par les problèmes (Fascicule 2: Cinématique etcompléments de statique), Les éditions Foucher, Paris, Frankrijk - ISBN 2 2216 00202 X.- CAMPA, A., CHAPPERT, R., La mécanique par les problèmes (Fascicule 3: Dynamique), Les éditionsFoucher, Paris, Frankrijk - ISBN 2 216 00203 8.- CROES, N., Wijnheijmer, F., Brocx, W., Inleiding tot de energietechniek, Nijgh & Van DitmarEducatief, Nederland - ISBN 90 236 0418 0.- DE KORT, N., Klassieke Mechanica, Stichting Teleac, Utrecht, Nederland - ISBN 90-6533-208-1.- DE MOOR, L., Voertuigtechniek - Krachtoverbrengingen, De Sikkel, Nijverheidsstraat 8, 2390 Malle-ISBN 90 260 3031 2.- DIETZEL, F., Technische warmteleer, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg, Nederland-ISBN 90 6373 008 6.- DIJKSTRA, H., Mechanica (voor het hoger onderwijs), Educaboek BV, Culemborg, Nederland -ISBN 90 11 017455.- DUBBEL, Taschenbuch für den Maschinenbau, Springer Verlag, Berlin.- FLIPSE, A., Theoretische mechanica 1 (Statica, kinematica van puntmassa's), Delta Press Technica,Oudewater, Nederland - ISBN 90 6674 616 5.- FLIPSE, A., Theoretische mechanica 2 (Kinematica van puntmassa's, dynamica van puntmassa's, kinematicavan starre lichamen, dynamica van starre lichamen), Delta Press Technica, Oudewater, Nederland -ISBN 90 6674 626 2.Mechanica 151 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

- LUDOLPH, G., POTMA, A., Leerboek der mechanica - Theoretische mechanica, Wolters-Noordhof,Groningen, Nederland - ISBN 90 01 556558.- RILEY, W., STURGES, L., (Iowa State University), Dynamics (Engineering mechanics), UitgeverijJohn Wiley & Sons, Inc. - ISBN 0-471-51242-7.- RILEY, W., STURGES, L., (Iowa State University), Statics (Engineering mechanics), Uitgeverij JohnWiley & Sons, Inc. - ISBN 0-471-51241-9.- STEINBUCH, De automobiel (De aandrijflijn/Het rijdend gedeelte/De elektrische installatie), KluwerTechnische boeken, Santvoortbeeklaan 21-25, 2100 Deurne.- TIMOSHENKO, YOUNG, Technische mechanica, Delta Technica, Oudewater, Nederland -ISBN 90 6674 041 8.- VAN KIMMENAEDE, A., Technische warmteleer (Oefeningen en uitwerkingen), Delta Technica,Oudewater, Nederland - ISBN 90 6674 631 9.- VAN DER LINDEN, G., VAN LOON, P., Toegepaste thermodynamica, Nijgh & Van Ditmar Educatief,Nederland - ISBN 90 236 4025 X.- VERHEUGEN, W., BONTE, R., Compressoren - ventilatoren - koelmachines, Uitgeverij Vyncke, Gent.- VERHEUGEN, W., BONTE, R., Pompen, Uitgeverij Vyncke, Gent.Mechanica 152 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

ELEKTROMECHANICADerde graad TSOTV Elektromechanica/Mechanica Mechanisch tekenenFundamenteel gedeelteEerste leerjaar: 2 uur/weekTweede leerjaar: 2 uur/weekIn voege vanaf 1 september 1998D/1998/0279/036Mechanisch tekenen 153 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

INHOUD1 BEGINSITUATIE ........................................... 1552 ALGEMENE DOELSTELLINGEN ............................... 1553 ALGEMEEN PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN ENDIDACTISCHE MIDDELEN ................................... 1564 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELEN .............. 1565 EVALUATIE .............................................. 1676 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN ........................... 1677 BIBLIOGRAFIE ............................................ 167Mechanisch tekenen 154 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

1 BEGINSITUATIEDe meeste leerlingen komen uit de tweede graad 'Elektromechanica TSO', enkelen uit de tweede graad'Industriële wetenschappen TSO'. In beide studierichtingen is in het fundamenteel gedeelte twee uurrespectievelijk mechanisch/technisch tekenen voorzien. Indien leerlingen uit andere studierichtingen tochworden toegelaten dan hebben zij een grote achterstand op het gebied van ruimtelijk voorstellingsvermogenen ruimtelijk inzicht en missen zij specifieke mechanische symbolische en normerende voorstellingsvaardigheden.Dit leerplan bouwt verder op de leerplandoelstellingen en leerinhouden van de tweede graad 'ElektromechanicaTSO'.2 ALGEMENE DOELSTELLINGEN2.1 Hoofddoelstelling- Op een gestructureerde wijze cognitieve en praktische tekentechnische vaardigheden verwerven en dezeinoefenen om:. het ruimtelijk inzicht en het ruimtelijk voorstellingsvermogen te vergroten;. de realisatie van een product of een onderdeel van een proces mogelijk te maken;. concepten schematisch voor te stellen.- Hierdoor is het mogelijk om met behulp van getekende voorstellingen en/of genormaliseerde symbolen:. individueel en/of gezamenlijk te reflecteren en/of te communiceren tussen de betrokken partners;. basisgegevens ter beschikking te stellen om een product of een onderdeel van een proces te realiseren.2.2 Afgeleide doelstellingen- Door zelf tekeningen te maken en ter beschikking gestelde tekeningen te analyseren de technische tekentaalbegrijpen.- Uitvoeringstekeningen schetsmatig en met behulp van CAD maken.- Door het bestuderen van objecten/werkstukken met een moeilijkheidsgraad die progressief toeneemt eenaantal specifieke vaardigheden verwerven zoals:. waarnemings- en verbeeldingsvaardigheden;. twee- en driedimensionale voorstellingsvaardigheden;. ontvouwings- en samenstellingsvaardigheden;. minimale schets- en traditionele tekenvaardigheden;. elementaire meetkundige vaardigheden;. CAD-vaardigheden;. symbolische en normerende voorstellingsvaardigheden, zoals maat- en tolerantiewaarden enmateriaalaanduidingen.- Doordat de vereiste CAD-tekenvaardigheden grotendeels in de plaats komen van de traditionele tekenvaardighedenmoet men rekening houden met de beschikbaarheid van informatiesystemen die op een eigenwijze hun gegevens ordenen en ter beschikking stellen.- De informatie die ter beschikking wordt gesteld door dergelijke informatiesystemen en eigen informatievolgens afspraak beheren, structureren en manipuleren.- De ter beschikking gestelde tekeningen aanpassen, vervolledigen, invullen en controleren.- De hoofddoelstelling kan maar worden bereikt indien het correct lezen en analyseren van mechanischesamenstellings- en werkstuktekeningen centraal staat, hiertoe dient de leerling:. samenstellingstekeningen te kunnen analyseren en de onderlinge relatie tussen de onderdelen tebegrijpen;Mechanisch tekenen 155 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

. werktekeningen van de onderdelen te kunnen opbouwen waarbij rekening gehouden worden met demogelijke wijze(n) van vervaardigen;. het verband in te zien tussen de normerende en de symbolische voorstellingen en de ernaar beantwoordendewerkelijkheid en fabricatie-eisen;. onder begeleiding samengestelde tekeningen te realiseren met gebruik van CAD en bijbehorendespecifieke mechanica-applicatiesoftware;. met behulp van CAD een eenvoudig dossier zelfstandig aan te vullen en aan te passen waarbij schetsenworden gemaakt als voorbereiding en verduidelijking.3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN DIDACTISCHEMIDDELEN- CAD laat ons toe om op een efficiënte wijze de leerplandoelstellingen voor het vak Technisch tekenen tebereiken. Mits het correct aanwenden van de aanwezige functies en de aangereikte hulpmiddelen uit eenCAD-omgeving kan de tekening op een zeer gestructureerde en logische manier tot stand komen.CAD kan dus nooit een doel op zich zijn, maar wel een middel om de tekenefficiëntie te verhogen. Hetaanbrengen van de basiskennis met betrekking tot het gebruik van het CAD-pakket kan dan ook geenonderwerp van afzonderlijke leseenheden uitmaken, maar moet daarentegen volledig in de tekenlessenworden geïntegreerd.Grondig overleg en samenwerking tussen de leraars praktijk, laboratorium en alle andere technischevakken is een absolute noodzaak. Zij dienen samen met de tekenleraar één ploeg te vormen.- Alle leerplandoelstellingen dienen geïntegreerd aan bod te komen binnen een schetsopdracht of eentekenopdracht. Om aan deze zienswijze concrete gestalte te geven is dit leerplan zodanig opgevat dat eronderscheid werd gemaakt tussen leerplandoelstellingen die werkstukongebonden zijn en leerplandoelstellingendie werkstukgebonden zijn. Het is dus zeker niet de bedoeling dat men aparte oefeningenzou uitwerken waarbij men enkel doelstellingen aan bod zou laten komen die vermeld werden in het deel'Te integreren vaardigheden en attitudes ...'.Elke oefening op zich geeft ons de mogelijkheid om specifieke kennis, inzichten, vaardigheden en attitudesbij te brengen, inherent aan het werkstuk zelf en in relatie met zijn functie.De leraar-didacticus moet zich dus voortdurend bezinnen wat hij met de aangeboden oefening beoogt enop welke manier hij de beoordeling opvat (duidelijke afspraken naar de leerlingen toe).- Dit leerplan is voorgesteld als een graadleerplan. Hoeveel tijd er moet worden besteed aan de theoretischeuitleg, het schetsen, het tekeninglezen en aan het CAD-tekenen moet elke leraar zelf uitmaken.Een zorgvuldig uitgewerkt jaarplan is dus een absolute noodzaak om alle leerplandoelstellingen teverwerken.- In het tekenlokaal beschikt men over voldoende werkplaatstekeningen (correct en volledig) om deleerdoelstellingen die aan bod komen te illustreren en te verduidelijken. Zij kunnen eveneens grotediensten bewijzen bij specifieke oefeningen waar het tekeninglezen centraal staat.- Om de leerplandoelstellingen zo goed mogelijk te kunnen bereiken is het gewenst dat de leerlingen voorhet realiseren van hun tekenopdrachten gebruik kunnen maken van moderne computertekenmogelijkheden.Daarom is het gebruik van specifieke mechanica CAD-applicatiesoftware een absolute noodzaak.4 LEERINHOUDEN, LEERPLANDOELSTELLINGEN, PEDAGOGISCH-DIDACTISCHEWENKEN EN DIDACTISCHE MIDDELENLeerinhouden en/of leerplandoelstellingen met de vermelding (U) kunnen bij uitbreiding worden nagestreefd.Alle andere doelstellingen moeten worden bereikt.Mechanisch tekenen 156 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

Mechanisch tekenen 157 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENTEKENVAARDIGHEDEN EN ATTITUDES DIE IN DE TEKENOPDRACHTEN MOETEN WORDEN GEINTEGREERD1 WAARNEMINGSVAARDIGHEDEN1.1 Algemeen Visueel de geometrische kenmerken en de onderlingerelatie van de onderdelen herkennen en meteigen woorden verklaren.De materiaalkenmerken eigen aan het werkstukherkennen en verklaren.1.2 Het ontleden van volumes De volumeopbouw van complexe werkstukkenontleden in zijn basisvormen.De ontlede volumeonderdelen in perspectief en inorthogonale projectie kunnen voorstellen.1.3 Object-, systeemanalyse De functie van het globale bestudeerde object ofsysteem verklaren.De wijze waarop het bestudeerde systeem opgebouwdis met eigen woorden uitleggen.De wetten van de mechanica die hier van toepassingkunnen zijn herkennen en toelichten.De wijze waarop de onderdelen onderling metelkaar verbonden zijn onderzoeken en toelichten.De wijze waarop de onderdelen kunnen wordenvervaardigd omschrijven.De gestelde eisen aan de verschillende elementenvan het systeem achterhalen en verklaren.Moeilijkheidsgraad progressief verhogen.Leer de leerlingen tabellenboeken en catalogiraadplegen.Enkel objecten/systemen bestuderen die tot hetbevattingsvermogen van de leerlingen behoren.Eventueel objecten of systemen die in de les-senanalyse machinesystemen worden bestudeerd ookhier aan bod laten komen.

Mechanisch tekenen 158 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN2 TWEE- EN DRIEDIMENSIONALE VOOR-STELLINGSVAARDIGHEDENDe voorwaarden om reeds bestaande productenin andere situaties te kunnen gebruiken onderzoeken,eventuele aanpassingen voorstellen endeze in tekening brengen.2.1 Assenstelsel Verschillende referentieassenstelsels instellen ende gemaakte keuze toelichten.2.2 Coördinaten De impact van een translatie en/of een rotatievan het assenstelsel op de coördinaten van depunten van het getekende object, in een CADomgeving,ervaren en de wijzigingen duiden.2.3 Orthogonaal projecteren De projecties van lijnstukken gelegen op specifiekerechten tekenen en bij de eindpunten van deprojecties de coördinaten vermelden.De ware grootte bepalen van lijnstukken envlakke figuren door neerslaan en wentelen endeze orthogonaal projecteren in een drievlakshoekvolgens de Europese en de Amerikaansevoorstellingsmethode.Met behulp van hulpvlakken, de projecties vanontmoetingen (holle lichamen) en doorboringen(volle lichamen) tekenen.2.4 Axonometrische voorstellingsvaardigheden Zelfstandig werkstukken axonometrisch voorstellenin een drievlakshoek volgens het draadenhet vlakkenmodel.Leerlingen met de verschillende gebruikersreferentieassenstelselslaten werken.De leerlingen de verschillende technieken aanlerenen leren toepassen.In groep de verschillende technieken toepassenen de resultaten onderling vergelijken.Bij het tekenen van ontmoetingen rekeninghouden met de wanddikte van de elementen.Steeds het assenstelsel van de drievlakshoek aangeven.

Mechanisch tekenen 159 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO3 ONTVOUWINGS- EN SAMENSTEL-LINGSVAARDIGHEDEN4 NORMERING EN VEREENVOUDIGDETEKENWIJZENEen samengestelde vorm splitsen in een verzamelingvan enkelvoudige vormen, hiervan deontvouwingen tekenen en deze tot één geheelsamenstellen.Van onderdelen van eenvoudige ontmoetingen deontvouwingen tekenen en de samenstellingstekeningtekenen.4.1 Algemeen Zelfstandig de geldende normeringen en vereenvoudigdetekenwijzen herkennen, opzoekenen toepassen:- schaal en schaalfactor; (NBN E04-013)- bladformaat; (NBN E04-012)- lijnsoorten; (NBN E04-006)- recht normschrift; (NBN E04-004)- doorsneden en kijkrichting; (NBN E04-008)- materiaalaanduidingen; (NBN 147)- maataanduidingen. (NBN 518)4.2 Materiaalaanduiding NBN 147 De belangrijkste kenmerken en het toepassingsgebiedvan de materiaalaanduidingen opzoekenen met eigen woorden toelichten.4.3 Doorsneden en kijkrichting E04-008 Zelfstandig de plaats van de doorsnede en dewijze van doorsnijden zo kiezen dat de gewensteinformatie in tekening wordt gebracht:- met een rechte doorsnijdingslijn;In volgorde van gebruik gelden de volgendenormen: NBN, ISO, Euronormen, DIN ...Materiaalnormen en tabellen ter beschikkingstellen van de leerlingen.

Mechanisch tekenen 160 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN- met een gebroken doorsnedelijn;- met een versprongen doorsnedelijn;- met een kromme als doorsnedelijn;- ter plaatse neergeslagen doorsnede;- buiten het aanzicht aangebrachte doorsnede;- gedeeltelijke (partiële) doorsnede;- onderbroken doorsnede.De gekozen doorsnede volgens de norm tekenenen schikken.4.4 Symbolische voorstellingen De vakterminologie, de vorm, de betekenis enhet gebruik van symbolische voorstellingentoelichten en correct toepassen.4.5 Vereenvoudigingen Weglaten van aanzichten en vervangen vanvolledige aanzichten door gedeeltelijke aanzichtdoor gebruik te maken van aangepaste maataanduidingentoelichten en verantwoorden.5 SCHETSVAARDIGHEDEN Zelfstandig de orthogonale projecties en deaxonometrische voorstellingen van de bestudeerdemechanismen en onderdelen schetsen envoorzien van de nodige bijschriften en maatvoeringen.6 MEETKUNDIGETEKENVAARDIGHEDENDe verschillende CAD-tekenhulpmiddelen voorhet tekenen van lijnen, veelhoeken, curven,raaklijnen, verdelen van entiteiten ... zo efficiëntmogelijk gebruiken een verantwoorde keuzemaken uit de verschillende mogelijkheden.Bij het maken van doorsneden rekening houdenmet die elementen die niet worden doorgesneden.In functie van het materiaal en de gebruikteschaalfactor de genormeerde arceringen aanbrengen.Schetsopdrachten steeds kaderen in het geheelvan tekenopdrachten en als voorbereiding opCAD-opdrachten in de tekenles.

Mechanisch tekenen 161 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO7 CAD-MIDDEL EN GEREEDSCHAP7.1 CAD-medium- Kenmerken Het CAD-databestand, in verband met noodzakelijkegegevensuitwisseling, correct gebruiken.- Hardwareconfiguratie De noodzakelijke hardwareconfiguratie kunnenopzoeken en de functie van de onderdelen metbetrekking tot gegevensverwerking en uitwisselingkunnen verklaren.7.2 Tekentechnische begrippen in een CADomgeving- Algemene begrippen De betekenis van begrippen zoals: eenheden,ware grootte, tekenoppervlakte ... in een CADomgevinguitleggen en correct gebruiken.- Specifieke begrippen De betekenis van begrippen als: magnetisme vantools en punten, transparante lagen, in- en uitzoomen... in de CAD-omgeving kunnen uitleggenen correct gebruiken.7.3 CAD/CAM-relatie- Informatieverwerking Noodzakelijk en overbodige informatie, verkregendoor CAD en nodig voor CAM, onderscheiden.De nodige lagen definiëren en gebruiken infunctie van de verwerking met de gebruikteCAM-software.De plaats van CAD in productieprocessentoelichten.Maak gebruik van tekeningen en werkstukken uitde werkplaats mechanica.Hier alleen de basis bespreken aan de hand vangekende tekeningen en werkstukken.

Mechanisch tekenen 162 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN- Geometrische eenduidigheid Werkstukken eenduidig tekenen om conflictenmet de CAM-software te voorkomen.- Genereren van communicatiebestanden Communicatiebestanden genereren tussen CADen CAM.7.4 Gestructureerd werken in CAD-omgeving- Lagenstructuur De voorgestelde lagenstructuur kunnen verklaren/aanmakenen correct toepassen.- Bibliotheekstructuur Een eigen, gestructureerde bibliotheek van getekendeelementen aanmaken, wijzigen en uitbreiden.- Opslaan en verwerken van gegevens De door het CAD-systeem gebruikte manier vanopslaan van gegevens (extensies, directorystructuur...) toelichten.7.5 Specifieke CAD-tekenhulpmiddelen De specifieke tekenhulpmiddelen (zoals assenstelsels,rasters, toleranties bij bemating, arceren...) instellen en correct gebruiken.De symbolen voor vorm- en plaatstolerantie,oppervlaktetoestand, passingstelsel ... genererenen plaatsen.Specifieke functies om karakters en teksten tepositioneren oproepen, instellen en deze bewaren.Tekstdimensies en bematingen instellen in functievan de gekozen schaalfactor.CAD-applicatiesoftware gebruiken.Maak gebruik van praktisch toe te passen symbolen.Het gebruik van specifieke CAD-applicaties voormechanica is onontbeerlijk.

Mechanisch tekenen 163 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO7.6 Bewerkingsmogelijkheden in CAD Een correcte keuze maken van de CAD-bewerkingsfunctieen deze zo efficiënt mogelijk uitvoeren.Teksten en tekeningen met elkaar linken inverschillende softwarepakketten en deze wijzigen.Tekeningen in verschillende versies opslaan enbewerken.7.7 Beeldmanipulaties Meerdere vensters creëren, openen en opslaan.Het tekenen van het ene venster naar het anderebegrijpen en gebruiken.Zich van het ene venster verplaatsen naar hetandere.7.8 In- en uitvoer Tekeningen, deeltekeningen, bibliotheken ...gestructureerd opslaan op diskette en op hardeschijf.De op diskette of op harde schijf opgeslagengegevens (tekeningen, deeltekeningen, bibliotheekelementen)ophalen, gebruiken en beheren.Het onderscheid tussen verschillende gangbareopslag- en uitvoerformaten (DXF, IGES, ...)maken en bestanden converteren in een anderopslag- of uitvoerformaat.De plotconfiguratie correct instellen en de tekeningop schaal uitprinten/-plotten.Koppeling naar CAM verduidelijken.Laat de leerling regelmatig een tekening printen/plotten.

Mechanisch tekenen 164 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKEN1 GRAFISCHE EN SYMBOLISCHE VOOR-STELLINGEN1.1 Toleranties- ISO-toleranties en passingen- Vorm- en plaatstolerantiesWERKSTUKGEBONDEN VAARDIGHEDEN EN ATTITUDESHet ISO-tolerantiestelsel toelichten en toepassen.Het nut en de noodzaak van vorm- en plaattolerantiesmet eigen woorden verklaren.De opbouw, de benaming, de betekenis en desymbolen van de verschillende vorm- en plaatstolerantieskennen.De op tekening opgegeven toleranties correctinterpreteren, aanvullen en/of aanbrengen.De invloed van maattoleranties, oppervlaktetoestandenen vorm- en plaatstoleranties op dekostprijs van een werkstuk onderkennen entoelichten.1.2 Oppervlaktekenmerken De betekenis van de Ra-waarden met eigenwoorden verduidelijken.In functie van de toepassing en met behulp vandocumentatiemateriaal de ruwheidswaardenvastleggen en op tekening kunnen plaatsen.De bijkomende aanduiding bij het ruwheidssymboolherkennen en kunnen verklaren.De normen NBN E02-001 (passingen) en NBN88-03 (vorm- en plaatstoleranties) ter beschikkingstellen zodat de leerlingen deze steedskunnen raadplegen.De verschillende gebruikte symbolen progressiefaanbrengen in functie van de bestudeerde toepassing.Het probleem van passingen illustreren metdidactische voorbeeldtoepassingen.Tabellenboeken en normbladen ter beschikkingstellen van de leerlingen.De ruwheidsplaatjes voor de verschillende bewerkingenmoeten aanwezig zijn in de tekenklas.Gebruik tabellen, die de nominale Ra, de ruwheidsklassenen de oppervlakteruwheid bij verspanendebewerkingen weergeven.

Mechanisch tekenen 165 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSO2 TEKENINGANALYSE De samenstellende onderdelen van verzameltekeningenherkennen.De relationele band tussen werkstuktekeningenen verzameltekeningen leggen.Schematische, symbolische en genormaliseerdevoorstellingen begrijpen en met eigen woordenverklaren.De invloed van maat-, vorm- en plaatstolerantiesop montage en demontage van productonderdelenherkennen en toelichten.3 TECHNISCH DOSSIER VAN EENMECHANISMEWeten welke elementen een technisch dossierkan bevatten zoals:- het ontwerp: samenstellingstekening, deeltekeningenen stuklijst;- documentatie;- montage- en demontagerichtlijnen;- bewerkingsvolgorde van werkstukken;- onderhoudsvoorschriften;- bedieningsinstructies;- veiligheidsvoorschriften;- kostprijsberekening.De functie van elk deelelement in een technischdossier toelichten.Van een eenvoudig mechanisme de samenstelling,de deeltekeningen en de stuklijst opstellen.Documentatiemateriaal verzamelen van de in dehandel verkrijgbare onderdelen en hierin demontagevoorwaarden opzoeken en toelichten.Het is wenselijk dat leerlingen ook bedrijfstekeningenanalyseren, zodat zij in contact komenmet bedrijfsspecifieke normen en tekenmethodes.Vooraf een technisch dossier met alle deelcomponententer beschikking stellen en in klasverbandbestuderen en bespreken.Het uit te werken technisch dossier mag hetbevattingsvermogen van de leerling niet overschrijden.In het begin zal een sterke begeleiding noodzakelijkzijn.

Mechanisch tekenen 166 ElektromechanicaD/1998/0279/036 3de graad TSONr. LEERINHOUDEN LEERPLANDOELSTELLINGEN DIDACTISCHE WENKENDe montagevolgorde en -voorschriften opstellen.Specifieke onderhoudsvoorschriften opstellen.(U)De kostprijsberekening maken.(U)Het is aan te bevelen om de opdrachten ingroepsverband te laten uitwerken, zodat 'hetleren samenwerken' ook aan bod komt.De opdracht is vakoverschrijdend en is dusuitstekend geschikt als onderdeel van de geïntegreerdeproef.

5 EVALUATIEVoor de evaluatie kan men best volgende basisprincipes in acht nemen:- de evaluatiecriteria en -elementen (= hoe? en wat?) zijn bij elke opdracht op voorhand gekend door deleerlingen;- zowel product als proces worden in de evaluatie in rekening gebracht;- de evaluatie is een continu proces met evoluerende parameters in de leerfase. Hierbij zal voldoendeaandacht besteed worden aan de mogelijke remediëring van het leerproces van leerlingen;- belangrijk eveneens is de evaluatie het bereikte verwervingsniveau van de algemene tekenvaardighedenen attitudes.6 MINIMALE MATERIELE VEREISTENEen goed uitgerust tekenlokaal met:- tekentafels;- tekencomputers met aangepaste CAD-software;- een printer of plotter;- didactische modellen;- technisch documentatiemateriaal/tabellenboeken/normbladen of uittreksels uit de Belgische normen(uitgegeven door BSMEE).7 BIBLIOGRAFIE- Selectie van Belgische Normen, Uitgeverij BSMEE, Leonardo da Vincistraat 5, 1000 Brussel, tel. (02)73602 72.. Nr. 1: Mechanica - Basisnormen - 3de uitgave van 1977.. Nr. 2: Technische tekeningen - 7de uitgave van 09/1994.. Nr. 3: Mechanica - Algemene normen - 1ste uitgave van 10/1970.. Nr. 4: Bevestigingsmiddelen - 4de uitgave van 11/1986.. Nr. 5: Overbrengingsmiddelen - 2de uitgave van 05/1975.. Nr. 6: Gereedschapsmachines en gereedschap - 2de uitgave van 01/1975.. Nr. 7: Smeden - 1ste uitgave van 12/1974.- CAD in theorie en praktijk - deel 1: CAD 2D, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - ISBN 90 6376 028 0.- CAD in theorie en praktijk - deel 2: CAD 3D, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LK Middelburg,Nederland - IBSN 90 6376 029 9.- CAD in theorie en praktijk - deel 3: CAD-CAM, De Vey Mestdagh, Markt 51, 4331 LKMiddelburg, Nederland - ISBN 90 6376 030 2.- Polytechnisch zakboekje, Standaard Educatieve Uitgeverij, Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen -ISBN 90 622 8087 0.- Tabellen mechanische techniek, Educaboek, Stam Technische Boeken, Culemborg, Nederland -ISBN 9011 007476.- Tabellenboek voor metaaltechniek, Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-25, 2100 Deurne-Antwerpen - ISBN90 301 5695 3.- BAETENS, B., Wetenschappelijk tekenen (1), Van waarneming naar projectie, Uitgeverij Standaard,Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen - ISBN 90 02 16954 X.- BAETENS, B., Wetenschappelijk tekenen (2), Uitgeverij Standaard, Belgiëlei 147a, 2018 Antwerpen -ISBN 90 02 17195 1.- VVKSO, Technisch tekenen - Mechanica (Theorieboek), Uitgeverij Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-23,2100 Deurne - ISBN 90 301 6233 3.Mechanisch tekenen 167 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO

- VVKSO, Technisch tekenen - Mechanica (Oefenboek), Uitgeverij Plantyn, Santvoortbeeklaan 21-23, 2100Deurne - IBSN 90 301 6234 1.- WORMGOOR, G.H., Tekeninglezen - Machinebouw, Educaboek, Stam Technische Boeken,Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 024052.- WORMGOOR, G.H., Tekeninglezen - Constructie en Apparatenbouw, Educaboek, Stam TechnischeBoeken, Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 024060.- WORMGOOR, G.H., Tekeninglezen - Grondslagen, Educaboek, Stam Technische Boeken,Culemborg, Nederland - ISBN 90 11 024079.Mechanisch tekenen 168 ElektromechanicaD/1998/0279/0363de graad TSO