Project Lange Nieuwstraat - Portfolio Peter Popke de Jong

Project Lange Nieuwstraat
Peter de Jong - 1131016

Project Lange Nieuwstraat
Naam en studentnummer:
Peter de Jong 1131016
Hogeschool van Utrecht
Opleiding Bouwkunde
Afstudeerrichting Architectuur
Afstudeerperiode:
februari tot en met juni
Datum:
6 juni 2005
Bureau:
Jan Bakers Architecten bv
Begeleiders intern:
L. Rollman
P. van der Gouw
Begeleider extern:
J. Bakers

Voorwoord
Dit verslag is een resultaat van mijn afstudeeronderzoek dat geldt als afronding van mijn opleiding aan de faculteit
Natuur en Techniek, afstudeerrichting Architectuur van de opleiding Bouwkunde aan de Hogeschool van Utrecht.
Dit verslag laat het proces zien dat ik gedurende vijf maanden heb doorlopen. Het laat zien hoe ik te werk ben
gegaan en hoe het uiteindelijke Definitieve Ontwerp is ontstaan. In het verslag wordt verwezen naar het DO-boek,
een document dat gekoppeld is aan dit verslag en de uiteindelijke DO-tekeningen en illustraties weergeeft.
Ik heb met zeer veel plezier aan het afstudeeronderzoek gewerkt. De medewerkers van Jan Bakers Architecten, het
bureau waarvoor ik het onderzoek heb verricht, hebben er voor gezorgd dat ik mij thuis voelde en door de goede
sfeer op de werkvloer bleef ik gemotiveerd.
Mijn speciale dank gaat uit naar de heer Jan Bakers, voor de begeleiding en de gedeelde kennis. Ook wil ik
mevrouw Lies Rollman bedanken, eveneens voor de begeleiding en het meedenken en meeleven.
De opleiding aan de Hogeschool van Utrecht is hiermee bijna op zijn eind. Vol goede moed wil ik in september
beginnen met het volgende avontuur: doorstuderen aan de TU!
Voorwoord

Samenvatting
Dit verslag beschrijft de gekozen strategie van de student voor een ontwerp van een woongebouw in de
binnenstad van Utrecht.
Aan de basis van dit verslag staan de historische en stedenbouwkundige onderzoeken. In het historisch onderzoek
is met name de structuur van het zuidelijk deel van de binnenstad geanalyseerd. Ook zijn de kenmerken van de
historische panden van de Lange Nieuwstraat geobserveerd en beschreven. In het stedenbouwkundig onderzoek
komt naar voren hoe de nabije omgeving in de laatste 35 jaar ingrijpend is veranderd en wat hier aan ten grondslag
lag. De resultaten uit deze onderzoeken heeft de student gebruikt om zijn strategie betreffende het projectgebied
vorm te geven. Aan de hand van twee thema’s; ‘wonen in de binnenstad’ en ‘flexibel wonen’ heeft de student
vervolgens een programma opgesteld dat heeft geleid tot een uitwerking van een vijftal woningtypen. Deze zijn
vervolgens conceptueel ondergebracht in de bouwmassa van het woongebouw. In het hoofdstuk ‘De gevels’
worden de gevelconcepten van de voor- en achtergevel beschreven. De bouwtechnische uitwerking van het
gebouw volgt in het volgende hoofdstuk. Zaken als de constructie en de toepassing van het bouwbesluit worden
hier nader toegelicht. Het verslag sluit af met een samenvattende beschrijving van de strategie die geleidt heeft
tot het bereiken van de doelstelling.
Samenvatting

Inhoudsopgave
Voorwoord
Samenvatting
1. Inleiding 7
Aanleiding 7
Projectomgeving 8
Aanwezige programma 8
Doelstelling en hoofdvraag 9
2. Historisch onderzoek 10
Ontwikkeling zuidelijk deel binnenstad 10
Observatie historisch gebied Lange Nieuwstraat en omgeving 10
3. Stedenbouwkundig onderzoek 16
Situatie 1970 18
Situatie 2000 19
Situatie 2008 21
4. Visie 22
Een modern clustergebied 22
Het binnengebied 23
Toetreding binnengebied 23
De voorzone 23
Aanpassing aan kleinschaligheid bestaande bebouwing 24
Hoogte van de massa 24
Inhoudsopgave
5

5. De mensen in de Utrechtse binnenstad 25
18 tot en met 34 jarigen 25
35 tot en met 54 jarigen 25
Ouderen 25
Typische centrumproblemen 26
6. De plattegronden 27
Thema: gemengd wonen in de binnenstad 27
Thema: flexibel wonen 27
Programma 28
Concept plattegronden 28
Samenstelling van het gebouw 31
7. De gevels 34
Referenties voorgevel 34
Gevelconcept voorgevel 36
Centrale toegang 37
Referenties achtergevel 38
Gevelconcept achtergevel 39
8. Bouwtechnische uitwerking 40
Constructie 40
Bouwbesluit 42
Detaillering project 44
9. Strategie 45
Literatuurlijst 47
Inhoudsopgave
6

Inleiding
Aanleiding
Bakers Architecten, een architectenbureau in hartje Utrecht, heeft de behoefte om op termijn uit te breiden. De
huidige huisvesting, een historisch pand aan de Lange Nieuwstraat, biedt geen uitbreidingsmogelijkheden en
daarom is het opzoek naar een nieuwe lokatie. Het bureau heeft een schetsontwerp gemaakt voor nieuwbouw
op de hoek Lange Nieuwstraat/Vrouwjuttenstraat. Deze lokatie, een leeg parkeerterrein dat maar twee panden
van de huidige huisvesting is verwijderd, leent zich uitstekend voor het ontwikkelen van een plan dat de nieuwe
huisvesting van het bureau en een aantal appartementen kan herbergen.
Op den duur zal het gebouw dat gesitueerd is naast deze lokatie, een gebouw van de psychiatrische inrichting
Willen Arntsz, worden gesloopt (zie projectomgeving). Hierdoor ontstaat er een leeg terrein dat zich uitstrekt
over een aanzienlijk deel van de Lange Nieuwstraat. Dit gebied zou zich, gezien zijn oppervlakte, in de toekomst
uitstekend voor woningbouw kunnen lenen. De opdracht die het bureau de student nu meegeeft is een plan te
maken voor dit projectgebied waarin hij zijn visie laat zien hoe hij in de dichtstedelijke context van de binnenstad
van Utrecht een woningbouwproject zou realiseren.
Figuur 1: overzicht zuidelijk
deel Binnenstad Utrecht
1. Inleiding
7

Figuur 2: locatie Projectgebied
Figuur 3: luchtfoto zuidelijk deel
binnenstad
Projectomgeving
Het onderzoek speelt zich af in de binnenstad van Utrecht. De binnenstad van Utrecht heeft te kampen met het
probleem dat in relatief korte tijd met name in het zuidelijk deel van de binnenstad een aantal braakliggende
terreinen zijn ontstaan. Deze zijn mede ontstaan of gaan ontstaan door de sloop van een aantal grote instellingen
zoals het oude Wilhelmina Kinderziekenhuis gesitueerd aan de ABC-straat en de geplande sloop van de
psychiatrische inrichting Altrecht. Het is van groot belang dat op deze plekken projecten worden gerealiseerd die
de historische, stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit van de binnenstad waarborgen.
Het project houdt dus een plan in voor een nieuw te maken woongebouw in de binnenstad van Utrecht. Het
Willem Artnsz Complex (W.A.C), de psychiatrische instelling die gesitueerd is aan de Lange Nieuwstraat, is
niet meer tevreden met de huidige leef- en werkomstandigheden in het bestaande gebouw en heeft er voor
gekozen een groot deel van het complex te slopen en daarvoor nieuwbouw in de plaats te brengen. Deze
nieuwbouw, ontworpen door het Amsterdamse architectenbureau VMX Architecten, heeft een totaal andere
stedenbouwkundige inrichting dan het oude gebouw, waardoor er aan de zijde van de Lange Nieuwstraat
ruimte ontstaat voor nieuw te ontwikkelen woningbouw. Bijzonder is dat de parkeergarage van de bestaande
bebouwing van het W.A.C. gehandhaafd blijft en de nieuwbouw dus op deze bestaande parkeergarage wordt
gebouwd. Deze parkeergarage heeft zowel in de lengte als de breedte een stramienmaat van 7,2 meter. Deze
maat zou zich uitstekend kunnen lenen voor eventuele toekomstige woningbouw. Een tweede bijzondere aspect
aan de parkeergarage is dat deze 1,3 meter boven het maaiveld uitsteekt. Dat betekent dus dat de nieuwbouw op
een plint van 1,3 meter zal moeten worden geplaatst.
Aanwezige programma
Op dit moment is er nog geen duidelijk programma opgesteld voor dit gebied. Dit komt onder andere doordat nog
niet duidelijk is wie het gebied in handen krijgt. De gemeente Utrecht zegt wel dat het woningbouw prefereert
met misschien een aantal maatschappelijke functies zoals een huisartsenpraktijk of een kinderopvang.
1. Inleiding
8

Figuur 4: bestaande (te slopen) bouw Willem Artnsz Complex
Figuur 5: nieuwbouw Willem Artnsz Complex met locatie projectgebied
Doelstelling en hoofdvraag
De opdracht van de student is een plan te maken voor een woningbouwproject in de binnenstad van utrecht.
Door middel van de opgestelde doelstelling probeert de student het plan tot een goed eindresultaat te brengen.
Deze doelstelling luidt:
Het maken van een bouwkundig kloppend plan dat een juiste interpretatie laat zien van een te realiseren
woningbouwproject dat gesitueerd is in de historische en dichtstedelijke context van de binnenstad van
Utrecht.
Voortvloeiend uit deze doelstelling stelt de student zich de volgende hoofdvraag:
Hoe kan er een plan worden gemaakt voor een woningbouwproject in de binnenstad van Utrecht, die een essentiële
bijdrage levert aan de stedenbouwkundige, historische en architectonische kwaliteit van de binnenstad.
Aan de hand van het stellen van deze hoofdvraag poogt de student zijn doel te bereiken. Het antwoord op
de hoofdvraag is dus eigenlijk een strategie dat vervolgens weer leidt tot een voor de student bevredigend
eindresultaat.
Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden zijn een tweetal onderzoeken noodzakelijk. Deze onderzoeken zijn
vastgesteld in het Plan van Aanpak en zijn respectievelijk een historisch en een stedenbouwkundig onderzoek. De
bevindingen uit deze onderzoeken kan de student gebruiken voor het vormen van een strategie dat vervolgens aan
de basis staat van het ontwerpproces waaruit het uiteindelijke Definitieve Ontwerp ontstaat. Het resultaat omslaat
dan een plan waarin de student heeft getracht de stedenbouwkundige, architectonische en bouwtechnische
kwaliteit van het project te waarborgen.
Ter verduidelijking nog het volgende: iedere keer als de omschrijving ‘het project’ in het verslag wordt vermeld
wordt hier gerefereerd aan het afstudeerproject; het project waar de student onderzoek voor heeft gedaan en waar
een plan voor is gemaakt. Met ‘projectgebied’ wordt het gebied bedoeld waarop het gehele project gerealiseerd
moet worden.
1. Inleiding
9

Figuur 6: overzicht oude Tracé’s in de Binnenstad
Historisch onderzoek
Utrecht is een zeer oude stad. De oorsprong van de stad is terug te leiden tot ongeveer een halve eeuw na het
begin van de jaartelling. Uit opgravingen is gebleken dat omstreeks 47 n. Chr. Romeinse soldaten op de zuidelijke
oever van de Rijn, ter plaatse van het huidige Domplein en omgeving, een castellum bouwden, een nederzetting
van hout en aarde. Deze versterking maakte deel uit de grenslinie van het Romeinse Rijk.
Het huidige aantal inwoners van Utrecht is ruim 265.00. De nederzetting heeft zich in de afgelopen 2000 jaar
enorm ontwikkeld. Het onderzoek van de student richt zich vooral op het zuidelijk deel van de stad en daarom is
het belangrijk om vooral naar de stedenbouwkundige ontwikkeling van dit deel van de stad te kijken.
Ontwikkeling zuidelijk deel binnenstad
In het zuidelijk deel van de binnenstad waren Oudegracht, Springweg en Twijnstraat de oudste elementen in
het stedelijk landschap. De ligging en richting van deze straten zijn voor een groot gedeelte bepaald door het
tracé van de Oudegracht (toen nog de Rijn). Voor het overige deel vond de bebouwing van dit gedeelte van
de binnenstad plaats na een (gedeeltelijke) herinrichting van het gebied. Deze herinrichting kon plaatsvinden
nadat er in 1170 een grote overstromingsramp had plaatsgevonden. Het gebied was vaak onderhevig aan
overstromingen en deze ramp gaf de doorslag het terrein plaatselijk te verhogen. Deze verhoging is de basis voor
de later ontstane werfkelders die de binnenstad zo karakteristiek maken. De overstroming zorgde er enerzijds
voor dat de oude rivierloop van de Rijn voorgoed werd uitgewist, anderzijds gaf het de mogelijkheid het terrein
opnieuw in te richten.
Het zuidelijke gedeelte van de binnenstad kent als geheel een tamelijk regelmatige structuur, overigens zonder
dat er sprake is van nauwkeurige rechte of haakse aansluiting van straten op elkaar. De Lange Nieuwstraat, die
deel uitmaakt van deze structuur, wordt in de geschiedkundige documenten voor het eerst in 1315 genoemd.
Door het ontbreken van een stedelijk gebied oostelijk van deze straat rond deze tijd kan worden aangenomen
dat de Lange Nieuwstraat oorspronkelijk als achterstraat van de Oudegracht heeft gediend. In dit kader is het wel
merkwaardig dat de zuidzijde van de Lange Nieuwstraat afwijkt van de Oudegracht en het gebied tussen deze
twee straten steeds meer uitwaaiert. Later is ten oosten van de Lange Nieuwstraat de Nieuwegracht aangelegd.
Gezien de geringe breedte van deze gracht ten opzicht van de Oude Gracht lijkt deze in eerste instantie niet
als transportroute te zijn aangelegd. Eerder moet worden gedacht aan een functie voor het locale transport, als
voorziening van bluswater, als riool als onderdeel van de stedelijke waterhuishouding.
2. Historisch Onderzoek
10

Figuur 7: clusterstructuur zuidelijk deel binnenstad
Voordat de Niewegracht gegraven werd was aan weerszijden van het latere tracé de stedelijke ontwikkeling al aan
de gang. Dit doet vermoeden dat al voor de aanleg van de Nieuwegracht een depressie in het terrein, een straat
of een ander element aanwezig was.
De verdere ‘vulling’ van het zuidelijk deel van de stad is minder duidelijk aan een specifieke functie te koppelen.
Voor zover het de woonfunctie betrof kan worden gewezen op een aantal straatnamen die zijn ontleend aan de
naam van een belangrijke bewoner of aan de naam van een blijkbaar belangrijk pand. Zo zouden bijvoorbeeld de
Hamburgerstraat, Zuilenstraat en de Eligenstraat hun naam hebben gekregen. Deze zijstraten en stegen waren
in veel gevallen door de eigenaren aangelegd. Dergelijke initiatieven waren ook van de kloosters in de stad
bekend. Deze omstandigheid kan dan ook worden gezien als een oorzaak voor de onregelmatige afstand tussen
dwarsstraten en stegen onderling plus het feit dat deze straten in oost-westelijke richting gezien lang niet altijd
op elkaar aansluiten.
De structuur van het zuidelijk deel kan dus als volgt worden omschreven:
De hoofdtracés van het gebied worden bepaald door de Oudegracht, de Lange Nieuwstraat en de Nieuwegracht
die voor een groot gedeelte parallel aan elkaar lopen. Tussen deze tracés liggen haaks een aantal dwarsstraten
die onderling geen gelijke afstanden hebben en in elkaars verlengde lang niet altijd op elkaar aansluiten. Door
deze structuur zijn tussen de hoofdtracés en de dwarsstraten clusters ontstaan; gesloten blokken van op elkaar
aansluitende gebouwen. Door deze bebouwing aan de rand zijn in het midden open gebieden ontstaan. Deze
openruimten maakten het mogelijk de bestaande panden eventueel uit te breiden maar hadden ook vaak een
openbare functie; op deze plekken werden vaak kleine parkjes of binnenplaatsen aangelegd. Deze binnenterreinen
waren vaak bereikbaar via een centrale opening. Deze opening in de gevelwand was vaak zo gepositioneerd dat
deze vanuit de straat een goed beeld gaf op het achterliggende binnenterrein; de straat had op die manier een
relatie met het achterliggende binnenterrein.
Opmerkelijk is het dat deze clusterstructuur tegenovergesteld is aan de basisstructuur van een stad of dorp. Het
komt immers vaak voor dat juist de bebouwing centraal is gepositioneerd en dat rondom deze bebouwing velden,
akkers of open ruimten zijn gesitueerd.
2. Historisch Onderzoek
11

Figuur 8: aanzicht gevelwand Lange Nieuwstraat met links de historische
gebouwen van het W.A.C., in het midden het bestaande (te slopen) gebouw
van het W.A.C. en rechts de kleinschalige historische panden met als tweede
van links het pand van het bureau.
Figuur 9: de ‘Stoep’ als voorzone
Figuur 10: individuele verkaveling
Observatie historisch gebied Lange Nieuwstraat en omgeving
De student heeft in de Lange Nieuwstraat de kenmerken van de historische bebouwing geobserveerd en
geanalyseerd. Door eerst de kenmerken van de historische bebouwing goed te analyseren kan in een later stadium
worden besloten deze kenmerken al dan niet terug te laten komen in het nieuwe ontwerp.
Ontsluiting
De panden in de Lange Nieuwstraat staan meestal in de rooilijn in volledig gesloten bouwblokken. De ontsluiting
gebeurt pandgewijs, met een voordeur aan de straat. Doordat de gebouwen meestal direct aan de straat zijn
gesitueerd is de overgang tussen wonen of werken en de straat klein. Bij een redelijk groot aantal panden is tussen
het gebouw en de straat een tussenzone geplaatst, de zogenoemde ‘stoep’ . De scheiding tussen publiek en privé is
op deze manier duidelijk vormgegeven. De vormgeving van deze stoepen is in het gebied erg variërend. Deze kan
variëren van een enkel in de bestrating aan gebrachte markering tot een natuurstenen plateau die is afgescheiden
door middel van een aantal paaltjes die al dan niet met elkaar zijn verbonden door een stalen reling of hekwerk.
Indien het gebouw een niveauverschil heeft met de straat is in de ‘stoepzone’ een trap geplaatst die toegang
biedt tot het pand. Door de afwisseling van deze stoepen, de verschillende toegangen en raampartijen krijgen de
gevels een fijn schaalniveau en ritme.
Schaal
Zowel de hoogte- als de breedtematen van de panden in de Lange Nieuwstraat zijn erg variërend. Het aantal lagen
van de panden varieert van twee tot vier lagen. Bouwtechnische beperkingen in het verleden zijn waarschijnlijk
de reden geweest voor deze verschillende hoogte- en breedtematen van de gebouwen. Ook door het individueel
opzoeken van de grenzen en de verschillende soorten uitbreidingen die hebben plaatsgevonden aan de bestaande
bebouwing is een grote variëteit in maat en schaal van de gebouwen ontstaan.
2. Historisch Onderzoek
12

Figuur 11: een kroonlijst
Figuur 12: door koppeling panden onstaat een bredere maat
Kapvorm
In het gebied komen veel verschillende soorten kapvormen voor. De kappen zijn meestal niet dominant in het
gevelbeeld omdat ze vaak verscholen liggen achter een kroonlijst. Kroonlijsten komen vaak voor in de Lange
Nieuwstraat.
Hoofdvorm en bouwmassa
De hoofdvorm van de gevels van de gebouwen is overwegend een staande rechthoek. Door de koppeling van
sommige gevels zijn soms ook bredere maten ontstaan, met een andere verhouding. Gebouwen zelf zijn in de
historische binnenstad vaak dieper dan breed, waardoor eenduidige rechthoekige volumes ontstaan.
Balkons of loggia’s
Balkons of loggia’s komen in de Lange Nieuwstraat niet veel voor. De voorgevel is in principe een eenduidig vlak
in de rooilijn. In de Lange Nieuwstraat komt enkel een balkon voor die gesitueerd is boven de entree zodat het
balkon ook dienst doet als een luifel.
Een enkele keer is er een aan de stenen gevel gehangen houten erker toegepast.
Plastische verschijning en massacompositie
Er is een variëteit in plastiek in de gevelwanden van de Lange Nieuwstraat. Zo zijn er vrij vlakke historische gevels,
met ondiepe neggen en een recht opgemetseld bakstenen vlak, maar ook expressievere twintigste eeuw gevels.
Oriëntatie gevelopeningen
De gevelopeningen zijn gericht op straat. In het gebied komen zowel gesloten zijgevels voor als panden die aan
beide zijden een gelijkwaardige vormgeving bezitten, deze panden zijn vaak gesitueerd op de kruising van twee
straten.
2. Historisch Onderzoek
13

Figuur 13: variatie in hoogte gevelopeningen
Figuur 14: per pand verschillende gevelmaterialen en kleuren
Opbouw gevels
De historische gevels zijn over het algemeen erg open, met grote ramen, gevat in smalle penanten en lage
borstweringen. Deze verticaliteit, zowel in de bouwmassa als in de gevelopeningen is kenmerkend voor het hele
gebied.
Een ander opvallend element in de opbouw van de gevels is de variatie van de hoogte van de gevelopeningen. Bij
een aantal panden is de hoogte van de gevelopeningen op de begane grond het hoogst en wordt deze bij iedere
hoger gelegen verdieping kleiner. Dit heeft twee redenen, ten eerste was het zo dat de eigenaar van het pand op
de laagste verdiepingen woonde en zodoende de hoogste kamers en verdiepingen bezat. Deze kamers hadden
dus ook de hoogste vensters. Het personeel en de minder vermogende mensen woonden op de hoger gelegen
verdiepingen en hadden kamers met minder hoge vensters. Op deze manier geeft de gevel een soort hiërarchie
weer. Een tweede reden is dat door het verkleinen van de hoogte van de vensters de gevel perspectivisch nog
slanker lijkt en zodoende de verticaliteit van de gevel nog meer benadrukt wordt.
Het gebruik van een klassieke opbouw met een of andere vorm van een plint en met een duidelijke beëindiging
van het middendeel, bijvoorbeeld in de vorm van een kroonlijst of topgevel, is kenmerkend voor het gebied.
Verdiepingshoogte
De verdiepingshoogte in de Lange Nieuwstraat varieert sterk. Zo zijn er een aantal panden waarbij de begane
grond bijna anderhalf keer zo hoog is als de bovenliggende verdiepingen. Bij veel panden zijn alle verdiepingen
even hoog maar verschillen deze hoogten wel weer per pand waardoor de gevelopeningen in het totaalbeeld erg
verspringen.
Materiaal
Het gebied wordt gekenmerkt door een traditioneel gebruik van materialen. Baksteen voor gevels voert daarbij
in het beeld de boventoon, maar bij een aantal gebouwen worden voor de gevel ook andere materialen gebruikt,
zoals natuursteen of pleisterwerk.
De kwaliteit van materialen en hun toepassing is hoog. Er is meestal sprake van verschillen in steensoorten en
kleuren. Die verschillen zijn wel altijd klein; er is bij de historische gebouwen zelden sprake van materialen die
sterk afwijken van de omgeving.
Kleur
Het gebied als geheel laat een gevarieerd beeld zien. Wel is de kleurstelling van het gevelmateriaal overwegend
in donkere, aardse tinten gehouden. Dit wordt gecontrasteerd met het gebruik van licht pleisterwerk, natuursteen
en witgeschilderd houtwerk.
2. Historisch Onderzoek
14

Figuur 15: het T-venster
Vensters
Veel van de vensters die te zien zijn in de Lange Nieuwstraat zijn verdeeld in drie vlakken, twee verticale delen
onder en een horizontaal deel (het ‘bovenlicht’) boven, dit type raam wordt een T-venster genoemd. Hieronder
staat in het kort beschreven hoe deze vensters, die overal in de oude centra van Nederlandse steden voorkomen,
zijn ontstaan.
Aanvankelijk waren vensters niet meer dan lichtspleten die ook zorgden voor de toetreding van verse lucht.
In de 12de eeuw probeerde men een grotere opening te maken: de vensteropening werd overdekt met een
natuurstenen latei in het midden ondersteund door een deelzuiltje. Hieruit is in de 14de eeuw het kruiskozijn
ontstaan. Meer dan vier eeuwen lang heeft het kruiskozijn, uitgevoerd in natuursteen, baksteen of hout, de
Nederlandse architectuur beheerst.
Rond 1683 werd het schuifvenster uitgevonden; een vervolmaking van primitieve (Franse) systemen met
schuivende ramen. Pas een eeuw nadat het schuifvenster in Nederland zijn intrede had gedaan, verdween het
kruisvenster definitief uit de bestekken. Vanuit Frankrijk kwam in de 17de eeuw een nieuwe venstervorm naar
Nederland: twee tegen elkaar sluitende ‘vleugels’, ofwel draairamen. In de loop van de 18de eeuw werd dit soort
vensters vaker in Nederland toegepast.
In de 19de eeuw werd het technisch mogelijk om steeds grotere glasoppervlakken te maken en werd het glas
steeds goedkoper. De kleine roedeverdeling verdween. Aan het begin van de 19de eeuw ontstonden de brede,
verticale Empire-vensters met twee ruiten in de breedte en drie in de hoogte, met in het midden een brede,
verticale, geprofileerde roede. Aan het eind van de 19de eeuw maakten deze vensters plaats voor de zogenoemde
T-vensters: geen roeden in het bovenlicht en slechts één verticale roede in het onderste glasvlak. Uiteindelijk
ontstond er zelfs een venster dat uit twee grote glasvlakken bestaat zonder ook maar een enkele roede. In de
19de eeuw waren er reeds gietijzeren roeden; in de 20ste eeuw deden nieuwe materialen als staal, aluminium en
kunststof hun intrede.
2. Historisch Onderzoek
15

Stedenbouwkundig onderzoek
Voordat een mogelijke stedenbouwkundige zet kan worden gedaan voor het projectgebied is het ten eerste
nuttig het te onderzoeken gebied te markeren. Ten tweede moet op stedenbouwkundig niveau worden gekeken
waar het gebied in het verleden aan onderhevig is geweest.
Het stedenbouwkundig onderzoek richt zich vooral op het gebied tussen de Lange Nieuwstraat, Agnietenstraat/
Nicolaasstraat, Oudegracht/Twijnstraat en Vrouwjuttenstraat. Er hebben in de laatste 35 jaar in dit gebied een
hoop veranderingen plaatsgevonden met betrekking tot de stedenbouwkundige situatie. Hieronder wordt aan
de hand van drie situaties geïllustreerd hoe de ontwikkeling van 1970 tot nu eruit heeft gezien en hoe deze er in
2008 uiteindelijk uitziet. Dit wordt gedaan door de situatie in 1970, de situatie in 2000 en de toekomstige situatie
in 2008 te schetsen.
Figuur 16: het gemarkeerde onderzoeksgebied
3. Stedenbouwkundig onderzoek
16

Figuur 17: Situatie 1970 Figuur 18: Situatie 2000 Figuur 19: Situatie 2008
3. Stedenbouwkundig onderzoek
17

Figuur 20: de ‘Dolhuisjes’ in de Lange Nieuwstraat
Figuur 21: de historische gebouwen van het W.A.C. in de Lange
Nieuwstraat
Situatie 1970
In 1970 bestaat het gemarkeerde gedeelte in principe uit drie delen. Het eerste deel wordt omsloten door de
Lange Nieuwstraat, de Eligenstraat, de Oudegracht en de Vrouwjuttenstraat. Dit blok vormt een cluster van
aaneengesloten bebouwing met hier en daar een opening naar het binnengebied. De bebouwing bestaat
voornamelijk uit woningen. Aan de Lange Nieuwstraat is een steenfabriek gesitueerd. Het tweede deel is een
betrekkelijk klein deel dat wordt begrensd door de Lange Nieuwstraat, de Eikenboomstraat en de Eligenstraat. Dit
deel bestaat enkel uit woningen. De woningen gesitueerd aan de Eikenboomstraat hebben een betrekkelijk kleine
afmeting, het waren arbeiderswoningen. Het derde deel is het grootste deel en wordt voor een groot gedeelte in
beslag genomen door de Willem Arntsz Stichting. De oorsprong van deze psychiatrische stichting reikt ver terug.
Ontstaan en Ontwikkeling Willem Artnsz Stichting:
Het begint met een gasthuis, waarvan de eerste steen in 1460 werd gelegd. Dit ‘dolhuis’ werd betaald uit de
nalatenschap van Willem Artnsz en stond midden in het stadse leven. Willem Artnsz was een van de schaarse
figuren die geestelijk gestoorden een menswaardig bestaan wilde bieden. Met de oprichting van het Utrechtse
gasthuis legde hij het fundament voor de instelling, die in de eeuwen daarna telkens werd uitgebreid zodat een
complex van gebouwen ontstond. De stichting, die nog steeds voortleeft, heeft alle fasen van de ontwikkeling
van de psychiatrie doorlopen. Lange tijd was een dolhuis niets anders dan een gevangenis voor gestoorden,
en tot 1818 behoorde het ‘gekken kijken’ tot het Utrechtse stadsvertier. In dat jaar werd het terrein waarop het
gasthuis stond afgesloten voor iedereen die er niets te zoeken had. In het denken over geestelijk gestoorden
voltrok zich sindsdien een revolutie. Deze hing samen met de ontwikkeling van de (medische) wetenschap.
Deze ontwikkeling vond ook zijn weerslag in de opzet van het complex en de inrichting van de gebouwen. De
hoofdopzet van de inrichting vormde sindsdien een symmetrisch complex van aaneengeschakelde volumes
rondom hoven/binnenplaatsen. Dit basisprincipe, het zogeheten corridorstelsel werd op vele andere plaatsen in
binnen- en buitenland toegepast. De opzet van de W.A. had een voorbeeldfunctie voor de psychiatrie in de rest
van het land. Hoewel het gehele complex in de ruim 150 jaar daarna opnieuw diverse wijzigingen onderging, is
het hoofdprincipe van het corridorstelsel op een aantal onderdelen nog steeds herkenbaar gebleven.
Het complex bestond in 1970 uit een aantal verschillende gebouwen. Aan de Lange Nieuwstraat bestaat de
bebouwing uit drie gebouwen met een betrekkelijk grote schaal in vergelijking tot de omgeving. De historische
gebouwen hebben een overeenkomend uiterlijk en hebben grote gevelopeningen en verdiepingshoogten. De
gebouwen zijn blokvormig en zijn dus eigenlijk tegenovergesteld aan de kleinschaligheid van de historische
panden. Deze kenmerken zetten zich voort in de bebouwing aan de Agnietenstraat en het Nicolaaskerkhof. Hier
valt de grote schaal minder op omdat hier ook het Centraal Museum en de Nicolaaskerk zijn gesitueerd. Aan het
eind van het Nicolaasplein houdt deze bebouwing op en vervolgt de structuur van de individuele panden zich
weer. Deze structuur zet zich voort in de Twijnstraat en de Oudegracht. Echter op de hoek met de Eligenstraat wordt
3. Stedenbouwkundig onderzoek
18

deze structuur onderbroken door een groot gebouw dat dienst heeft gedaan als fabriek. De open ruimte binnenin
het derde deel wordt voor een groot gedeelte in beslag genomen door uitbreidingen van de psychiatrische
inrichting. Deze bebouwing, waarin het oude corridorstelsel nog te herkennen valt is veelal laagbouw van 1 of 2
lagen en is zo gepositioneerd dat tussen de gebouwen weer kleinere binnenterreinen zijn ontstaan.
In dit gebied is nog heel goed de originele clusterstructuur van de binnenstad te zien. De Vrouwjuttenstraat en de
Eligenstraat zijn twee dwarsstraten die haaks aansluiten op de tracés van de Oudegracht en de Lange Nieuwstraat.
Tussen deze straten bevinden zich de clusters met de aaneengesloten bebouwing aan de randen en de open
gebieden in het midden.
Situatie 2000
Ten opzichte van de situatie in 1970 valt het gebied bijna niet meer te herkennen. De clusterstructuur is totaal
verdwenen. In de plaats daarvan zijn een aantal opzichzelfstaande gebouwen ontstaan die onderling weinig relatie
hebben. Behalve de bestaande panden aan de Oudegracht en een klein aantal panden aan de Vrouwjuttenstraat is
het cluster dat werd omsloten door de Lange Nieuwstraat, de Eligenstraat, de Oudegracht en de Vrouwjuttenstraat
volledig verdwenen. Daarvoor in de plaats zijn aan de Vrouwjuttenstraat en het Vrouwjuttenhof nieuwe
woningbouwprojecten ontstaan. Het Vrouwjuttenhof is een nieuw ontstaan element die vrijwel parallel loopt
met het tracé van de Oudegracht.
Op de hoek Lange Nieuwstraat/Vrouwjuttenstraat is een lege plek ontstaan. Het tweede, kleinere, cluster,
gesitueerd aan de Eikenboomstraat is in zijn geheel verdwenen. Hiervoor in de plaats is de nieuwbouw van de
Willem Arntsz Complex gekomen, dat is gebouwd in 1972. Deze nieuwbouw heeft zich niets aangetrokken van
de oude structuur en zodoende zijn de Eikenboomstraat en een groot gedeelte van de Eligenstraat voorgoed
verdwenen. Het derde cluster is aan drie zijden vrij intact gebleven, dit geldt zowel voor de historische gebouwen
van de psychiatrische inrichting en het centraal museum als de historische individuele panden aan de Oudegracht
en de Nicolaasstraat. Wel zijn bij deze laatst genoemde panden hier en daar oude panden verdwenen en zijn hier
nieuwe inpassingen gedaan. Het binnenterrein van het derde cluster is grondig herzien. Er zijn een tweetal nieuwe
gebouwen ontstaan die een uitbreiding zijn van de inrichting. Aan de achterzijde van de panden gesitueerd aan
de Oudegracht is ruimte ontstaan. Hier is een klein woningbouwproject gerealiseerd.
Deze onsamenhangende structuur in dit gebied is voor een groot gedeelte wel te verklaren. Midden jaren zestig
is voor de binnenstad van Utrecht een geheel nieuw basisplan gemaakt (zie volgende pagina). De aanleiding
voor het maken van dit plan was de toenemende mobiliteit, de auto speelde een steeds grotere rol in het verkeer
en omdat de binnenstad slecht bereikbaar was met de auto vond men dat er een flink aantal wegen verbreed of
omgelegd moesten worden of dat er nieuwe wegen gecreëerd moesten worden. Zo zou ook het gebied aan het
eind van de Lange Nieuwstraat grondig worden herzien. Men vond dat de kruising van de Lange Nieuwstraat met
3. Stedenbouwkundig onderzoek
19

de Agnietenstraat veel te nauw was voor het doorstromend verkeer. Aangezien hier geen directe mogelijkheden
waren om de weg te verbreden werd besloten om de Lange Nieuwstraat vanaf de kruising met de Vrouwjuttenstraat
een wending te geven en door middel van een nieuw te maken straat (Vrouwjuttenhof) de doorstroming richting
het zuiden te verbeteren. Bijkomende voordelen waren volgens de planners dat door deze maatregel niet alleen
de reorganisatie van het Willem Artnsz Complex op een kleiner terrein kon worden geconcentreerd, maar dat ook
het gevoeligste deel van de Lange Nieuwstraat werd ontzien.
In 1970 is begonnen met het slopen van de panden zodat de omlegging van de wegen en de nieuwbouw van
het Willem Artnsz Complex mogelijk was. De plannen zijn echter nooit goed uitgevoerd, waarschijnlijk door
een slechte organisatie in de bestuurlijke machten van Utrecht. Op den duur zijn op sommige plekken, waar
oorspronkelijk de nieuwe wegen bedoeld waren, nieuwe woningbouwprojecten ontstaan. Op andere plekken,
zoals op de hoek Lange Nieuwstraat, Vrouwjuttenstraat, zijn de plekken onbebouwd gebleven.
Het oorspronkelijke beleid van de gemeente om de infrastructuur in de binnenstad drastisch te wijzingen
valt samen met de grootschalige projecten die destijds in de binnenstad zijn ontstaan. Zowel het Wilhelmina
kinderziekenhuis als de nieuwbouw van de W.A.C. waren enorme projecten die van de gemeente snel, compact en
efficiënt gebouwd moesten worden. Projecten die qua opzet weinig tot geen rekening met de omgeving hielden
en vooral uit financieel oogpunt werden gerealiseerd. Bij het W.A.C. komt hier nog bij dat deze stichting al sinds
de vijftiende eeuw in het gebied rechten heeft en zodoende ook vrij was in het uitvoeren van dergelijk grote
uitbreidingen. Deze combinatie van het infrastructurele beleid en de grootschalige projectrealisaties verklaren
voor een deel het onsamenhangende geheel van het gebied.
Figuur 22: basisplan 1965 zuidelijk deel binnenstad
3. Stedenbouwkundig onderzoek
20

Figuur 23: nieuwbouw Willem Arntsz Complex
Situatie 2008
Inmiddels is de inrichting van het Willem Arntsz Complex alweer verouderd. Na amper 30 jaar dienst te hebben
gedaan is besloten de delen die in 1972 gebouwd zijn te slopen en deze te vervangen door nieuwbouw. Slaapzalen,
groepssanitair, lange gangen, het zijn begrippen waar de moderne klinische zorg zich niet langer mee wenst te
identificeren. In het nieuwe gebouw worden kleinschalige afdelingen en behandelplaatsen gehuisvest, die nauw
met elkaar verbonden zullen zijn. Voor de cliënten van de opname-units worden eigen kamers (met eigen sanitair)
gerealiseerd.
VMX-architects uit Amsterdam is verantwoordelijk voor het nieuwe ontwerp. Het totale programma beslaat meer
als 10.000 vierkante meter. De historische gebouwen aan de randen van het gebied in de Lange Nieuwstraat en
de Agnietenstraat en de twee uitbreidingsgebouwen in het binnengebied blijven behouden. Doordat het nieuwe
ontwerp een vorm heeft van een kruis wordt het gehele terrein opgedeeld in vier gebieden. Het hoofdvolume van
het gebouw is geconcentreerd in het midden van de terrein, op afstand van de kleinschalige historische panden.
Het architectenbureau heeft voor deze indeling gekozen omdat het meent dat op deze manier het gebouw niet
als een geïsoleerd object wordt gezien maar dat het door de vier deelgebieden steeds weer op een andere manier
wordt opgenomen. Door bij een ieder van deze gebieden een ander gevelmateriaal te gebruiken wordt getracht
ieder gebied een eigen sfeer te geven. Zo zal het ‘Civic Hof’ voornamelijk bestaan uit gevels van beton en glas,
de ‘Urban Backland’ heeft als bestrating zwarte betonnen tegels die zich doorzetten in de plint van de gevels, de
‘Private Garden’ heeft voornamelijk groene begroeide gevels en als laatste bestaat de gevel van de ‘City Garden’
uit aluminium puien. De ‘Private Garden’ is niet toegankelijk voor publiek, het ‘Civic Hof’ is dat deels wel, de ‘Urban
Backland’ en de ‘City Garden’ zijn volledig toegankelijk. Bij de laatst genoemde moet wel worden opgemerkt dat
de definitieve bestemming van dit gebied nog niet duidelijk is. Het is goed mogelijk dat dit deel betrokken wordt
bij het project en dat het gebied zodoende ook als privé-gebied voor de toekomstige bewoners kan dienen.
De vier deelgebieden die gecreëerd zijn door het ontwerp van VMX-architects worden ieder aan twee zijden
omtrokken door het nieuwe ontwerp. De twee andere zijden worden begrensd door de bestaande bebouwing.
Dit geldt echter niet voor de ‘City Garden’. In 2008, als het WAC-gebouw volledig gerealiseerd is, ligt de zijde
gelegen aan de Lange Nieuwstraat volledig open. Dit deel, het projectgebied van de student, valt niet binnen
de opdracht van VMX-architects en zal los van het plan ontwikkeld worden. Zoals eerder vermeld prefereert de
gemeente Utrecht op deze plek woningbouw met misschien een aantal maatschappelijke functies zoals een
huisartsenpraktijk of een kinderopvang.
3. Stedenbouwkundig onderzoek
21

Figuur 24: clustervorming
Visie
Aan de hand van de hiervoor genoemde situatieschetsen is het voor de student nu mogelijk een stedenbouwkundige
zet te doen voor het projectgebied.
Een modern clustergebied
Het projectgebied bevindt zich midden in een dichtstedelijke context; de historische binnenstad van Utrecht. Het
onderzochte gebied wordt voor een groot gedeelte omtrokken door de bestaande historische bebouwing. Deze
bestaande bebouwing bestaat voor het merendeel uit individuele panden die veelal verschillen in hoogte, breedte
en verdiepingshoogten. Door deze individuele verkaveling heeft het geheel een betrekkelijk kleine schaal. Deze
aaneenschakeling van bestaande historische panden maken deel uit van de historische clusters die omschreven
zijn in het historisch onderzoek.
Het projectgebied kan beschouwd worden als het grensgebied tussen een historisch deel van de binnenstad; de
Lange Nieuwstraat, en een nieuw deel; de nieuwbouw van Altrecht. Het gebied fungeert dus als een adapter; een
aanpassing tussen twee afwijkende aansluitingen.
De vier deelgebieden die zijn ontstaan door het ontwerp van VMX-Architects kunnen ook in zekere mate worden
beschouwd als clusters; ieder cluster heeft aan de rand min of meer aaneengesloten bebouwing met in het
midden een binnenterrein. Dit geldt ook voor de ‘City Garden’; het terrein dat deel uitmaakt van het projectgebied.
Dit gesloten binnengebied wordt aan twee zijden omsloten door het nieuwe gebouw van het W.A.C., aan één
zijde door een bestaand woningbouwproject gesitueerd aan de Vrouwjuttenstraat en aan de Lange Nieuwstraat
zijde wordt het terrein in de toekomst door de massa van het te realiseren project begrenst. Een eerste juiste zet
richting dit projectgebied zou dus zijn de massa zo vorm te geven dat dit samen met de bebouwing aan de andere
zijden een min of meer gesloten omtrek vormt. De oppervlakte van deze bouwmassa kan met dit uitgangspunt
al ruwweg worden vastgesteld, de structuur wordt bepaald door het stramien van de parkeergarage. Aangezien
deze in de lengte +/-75 meter (10,5 stramienen; totale lengte parkeergarage) is en in de breedte +/-15 meter (2
stramienen; diepte van de woningen) is deze oppervlakte ongeveer 1125 m². Voortvloeiend uit deze redenatie
zou een directe aaneensluiting van dit volume en de massa van de toekomstige bebouwing van het project op
de hoek Lange Nieuwstraat en Vrouwjuttenstraat een juiste conclusie zijn, hierdoor ontstaat immers een gesloten
geheel en hierdoor wordt het gebied nog stedelijker. In het verdere onderzoek zou het juist zijn rekening te
houden met deze aansluiting, zonder hier verder detaillistisch op in te gaan. Het project richt zich met name op
het deel dat gesitueerd is boven de bestaande parkeergarage.
4. Visie
22

Figuur 25: functieaanduiding
Figuur 26: situatie 1970 met toekomstige project locatie; centrale toegang
corresponderend met oorspronkelijk tracé Eligenstraat
Het binnengebied
Het binnengebied is het tweede belangrijke onderdeel in de stedenbouwkundige context. De uiteindelijke
bestemming van dit gebied is in het aanwezige programma nog niet duidelijk. Betrokkenheid van dit gebied bij het
project zou zeer wenslijk zijn. Gezien de uiteindelijke functie van het te realiseren gebouw met name woningbouw
zal zijn zou het binnenterrein zeer goed als (gemeenschappelijke) tuin voor de toekomstige bewoners kunnen
dienen.
In het verdere onderzoek zal er vanuit worden gegaan dat dit gebied bij het projectgebied betrokken wordt.
Toetreding binnengebied
De aanwezigheid van het binnenterrein moet niet worden genegeerd, met andere woorden, vanaf de straatzijde
moet een relatie ontstaan met het binnengebied. Zoals dat in het verleden door middel van een aantal doorgangen
werd gerealiseerd, zo kan dat ook bij het project worden toegepast. Door het creëren van een of meerdere
doorkijken in de massa wordt de beleving met het achterliggende terrein groter. De vraag is nu echter waar deze
doorgangen op een juiste manier in de massa gepositioneerd kunnen worden.
Doordat het binnenterrein betrokken is bij het project is een centrale toetreding tot dit terrein noodzakelijk. Een
goede positionering voor deze toegang zou logischerwijs in het midden van de bouwmassa kunnen zijn. Op die
manier maak je het gebouw centraal toegankelijk. Uitgaande van deze redenatie komt een interessant historisch
en stedenbouwkundig aspect naar voren: het tracé van de Eligenstraat. De oorspronkelijke loop van het niet meer
bestaande deel van de Eligenstraat kruist de oppervlakte van de bouwmassa vrijwel in het midden. Het tracé
verdeelt het oppervlakte in twee min of meer gelijke delen van elk 5 stramienen in lengte. De positionering en
breedte (ruim 4 meter) van dit historische tracé geeft ten eerste een goede aanleiding hier de centrale toegang
te plaatsen. Maar door de toegang bovenal te laten corresponderen met die oorspronkelijke positionering en
breedte wordt op een juiste manier verwezen naar de historische waarde van de binnenstad; het brengt weer iets
terug van de oude structuur van dit deel van de stad. De structuur die zowel door de ontwerpers van de bestaande
bouw én de nieuwbouw van het W.A.C. totaal genegeerd wordt.
De voorzone
Het bijzondere aan het project is dat zowel de bouwmassa als het achterliggende binnenterrein op een bestaande
parkeergarage worden geplaatst en hierdoor verhoogd liggen. Zodoende ontstaat een niveauverschil met het
straatniveau. Hierdoor ontstaat een zeer interessant profiel; de bouwmassa wordt opgetild ten opzicht van de straat.
Om eventueel aan de straatzijde toegangen tot de woningen, de trappenhuizen of het binnenterrein mogelijk te
maken zijn trappen noodzakelijk. Deze trappen zouden goed in een voorzone kunnen worden geplaatst; een zone
die voor de gevel ligt en zodoende een soort overgang geeft van publiek naar privé. Er wordt zo op een moderne
manier verwezen naar de historische ‘stoepen’.
4. Visie
23

Figuur 27: stedenbouwkundig concept: kleinschaligheid in bouwmassa
Aanpassing aan kleinschaligheid bestaande bebouwing
De voorgevel van de bouwmassa is gelegen aan de Lange Nieuwstraat. Deze straat heeft een kleinschalig karakter,
veroorzaakt door de individuele verkaveling; ieder pand varieert in hoogte, breedte en verdiepingshoogte. Besloten
moet worden of deze kleinschaligheid wel of niet in het project moet worden overgenomen. Door de toepassing
van verschillende verdieping- en gevelhoogten en de toepassing van verschillende materialen en kleuren kan
deze kleinschaligheid zeer goed worden toegepast in het project. Er kan echter ook gekozen worden voor meer
eenheid in het ontwerp, door het toepassen van een blokvormig uiterlijk. Zodoende sluit de bouwmassa beter
aan op de historische bebouwing van het W.A.C.
De student is van mening de kleinschaligheid terug te laten komen in het project. Door het variëren van
verdiepings- en gevelhoogten kan een zeer goede inpassing in de omgeving ontstaan. Een verwijzing die laat zien
dat de verschillende woningen wel tot één bouwmassa behoren zou echter ook gewenst zijn. Hier zijn genoeg
mogelijkheden voor zoals het herhaaldelijk toepassen van gevelmaterialen of het toepassen van gelijke maten van
gevelopeningen. De student is dus van mening met name de kleinschaligheid van de omgeving in het ontwerp
naar voren te laten komen maar toch ook op een subtiele manier naar een eenheid te verwijzen.
Voor de achtergeve; geldt een heel ander verhaal. Door de beschutte ligging en de begrenzing met de nieuwbouw
van het W.A.C. zou deze gevel juist een informeel karakter moeten hebben. Een eenheid in het gehele vlak zou hier
juist wél gewenst zijn.
Door het toepassen van twee in uiterlijk sterk verschillende gevels vervult het gebouw ook zijn adaptieve functie:
de overgang tussen twee afwijkende aansluitingen.
Hoogte van de massa
Het bestemmingsplan geeft als maximale hoogte van het plan 14 meter. Dit houdt in dat er tot vier lagen gebouwd
mag worden. Het aantal panden met vier lagen is in de Lange Nieuwstraat schaars. Twee- en drielaags zijn de
meest voorkomende pandhoogten in de straat. Een juiste zet zou zijn deze ritmiek in het project terug te laten
komen.
4. Visie
24

De mensen in de binnenstad
Een van de karakteristieken van de binnenstad zijn de inwoners. De bevolkingssamenstelling van de binnenstad
is zeer divers. Hieronder volgt een klein onderzoek naar deze bevolkingssamenstelling.
De binnenstad kan worden opgedeeld in twee delen, namelijk het winkelgebied en het woongebied. Met
winkelgebied wordt het hart van de binnenstad bedoeld met daaraan vast het Hoog Catharijne Complex. In
dit gebied wordt door de bezoekers en inwoners van de stad ‘gewinkeld’. Het gebied om het hart heen wordt
beschouwd als het woongebied. Het projectgebied ligt in dit deel.
18 tot en met 34 jarigen
Het inwoneraantal van de binnenstad is in de afgelopen jaren weinig veranderd. Ook in de komende jaren zal hier
naar verwachting weinig verandering in komen. De inwoners van de binnenstad vormen slecht 6% van de totale
Utrechtse bevolking. Het aandeel 18 tot en met 34 jarigen ligt ruim boven het stedelijke gemiddelde, vooral in
het winkelgebied is dit het geval. Dit hoge percentage wordt deels verklaard door het grote aantal studenten dat
woonzaam is in de binnenstad. Met name voor deze groep is de binnenstad een zeer gewilde plek om te wonen.
Er wonen in het centrum met name veel eenpersoonshuishoudens.
35 tot en met 54 jarigen
Ook ligt in de binnenstad het aandeel 35 tot en met 54 jarigen iets hoger dan in de rest van de stad. Zij hebben
zich met name gevestigd in het woongebied. Het aandeel huishoudens met kinderen is in de wijk vrij laag. Wel
woont er een groeiende groep hoog opgeleide, welvarende huishoudens in de binnenstad. Zij dragen bij aan een
relatief gunstige sociaal-economische positie van de wijk. Het gemiddeld inkomen ligt in het centrum iets hoger
dan stedelijk. Bovendien wonen er minder huishoudens met een laag inkomen.
Ouderen
Een groep die weliswaar in het centrum woont, maar meestal niet in het centrum van de belangstelling staat, zijn
de ouderen. Hun aandeel zal vanwege de vergrijzing in de wijk de komende jaren iets toenemen, terwijl in Utrecht
als geheel geen sprake van vergrijzing is. De oudere bewoner van de wijk Binnenstad is gehecht aan het centrum
en is over het algemeen niet van plan te verhuizen. Dit vertroebelt echter geenszins de kritische blik op de eigen
woonomgeving. Er heerst onder de oudere binnenstadbewoners verdeeldheid over de ouderenvoorzieningen in
de wijk. In 2004 gaf weliswaar 48% van deze ouderen aan hier (zeer) tevreden over te zijn, maar een bijna even
groot aandeel(44%) was hierover juist (zeer) ontevreden. Ook wat de sociale samenhang betreft is het volgend de
ouderen niet al te best gesteld. Van alle ouderen is 60% van mening dat er weinig samenhorigheid in de wijk is.
Desondanks voelen zeven op de tien ouderen zich wel thuis bij de inwoners van de binnenstad.
5. De mensen in de binnenstad
25

Typische centrumproblemen
De binnenstad kent problemen die samenhangen met de centrumfunctie die de wijk vervult. Zo geven meer
mensen dan in Utrecht gemiddeld aan overlast te hebben van criminaliteit en/of te maken te hebben met
drugsproblematiek. Het is dan ook niet vreemd dat gevoelens van onveiligheid vaker voorkomen onder de
inwoners van de binnenstad. Er heerst ontevredenheid over de sociale samenhang in de buurt, meer dan stedelijk
het geval is. Vooral het winkelgebied scoort in dit opzicht niet gunstig. Overlast van omwonenden, vernielingen
en rommel op straat komen volgens de centrumbewoners vaker voor dan stedelijk het geval is.
In het algemeen kan gezegd worden dat er veel belangstelling is voor het wonen in de binnenstad. Verkoopprijzen
van koopwoningen horen er tot de hoogste van de stad en op de beperkte sociale huur wordt veel gereageerd.
Onder kamerbewoners, ongeveer 30% van de huishoudens, is het de meest gewenste woonplek in de stad. Aan de
andere kant zien bewoners ook de schaduwkanten, getuige het hoge percentage met klachten over criminaliteit,
verkeersveiligheid en parkeergelegenheid.
5. De mensen in de binnenstad
26

De plattegronden
Uit het historisch en stedenbouwkundig onderzoek is een hoofdvorm voor de bouwmassa ontstaan. Door het
opstellen van een programma kan de stap naar de plattegronden worden gemaakt. Aan de hand van een tweetal
thema’s heeft de student getracht dit programma op te stellen.
Thema: gemengd wonen in de binnenstad
Zoals blijkt uit het voorafgaande hoofdstuk is de samenstelling van de bevolking in de binnenstad zeer divers.
Het aandeel jonge eenpersoonshuishoudens is groot, maar ook startende gezinnen en ouderen willen er graag
wonen. Een karakteristiek van de binnenstad is dat deze verschillende bevolkingsgroepen niet als afzonderlijke
groepen gescheiden van elkaar wonen maar dat ze juist als een web in elkaar zijn verweven. Zo kan bijvoorbeeld
in één straat in het eerste huis een alleen staande man met drie kinderen wonen, woont in het huis ernaast een
vrouw van 70 jaar en is het volgende huis bewoond door 5 studenten. Deze menging van bevolkingsgroepen
maakt de sfeer in de binnenstad en alhoewel lang iedereen nog niet tevreden is over de sociale samenhang in de
binnenstad is dit wat het wonen in de binnenstad zo bijzonder maakt.
Dit thema, het gemengd wonen in de binnenstad is een thema dat de student wil laten terugkomen in het ontwerp
van het woongebouw. Door in het gebouw een verschillend aantal plattegronden te ontwerpen die allen een
andere bevolkingsgroep als uitgangspunt hebben ontstaat in het woongebouw een diversiteit die te vergelijken
valt met die van de binnenstad.
Thema: flexibel wonen
Het toepassen van verschillende plattegronden die zijn toegespitst op een specifieke gebruiker maakt het gebouw,
zo zou je in eerste instantie denken, minder flexibel. Door echter plattegronden te ontwikkelen die in hoofdopzet
hetzelfde zijn kun je deze flexibiliteit weer terugbrengen in het ontwerp. Zo kun je bijvoorbeeld de schachten en
de trapgaten op dezelfde plekken positioneren.
Door dit te doen wordt het project ook realistischer. De student laat immers zijn visie zien; een strategie hoe hij
het gebouw zou indelen en vormgeven. Een toekomstige opdrachtgever zou een andere visie kunnen hebben.
De plattegronden zouden door de overeenkomst in hoofdopzet daarom ook in een andere samenstelling in het
gebouw geplaatst kunnen worden. Het thema flexibel wonen heeft dus eigen betrekking op twee niveaus. Ten
eerste op gebruikersniveau; door het maken van een hoofdopzet die alleen de schacht en het trapgat een vaste
positie geven kan de plattegrond nog anders worden ingedeeld. Wat de student doet is een aantal plattegronden
ontwikkelen voor verschillende gebruikers waarin hij laat zien wat volgens hem een goede indeling zou zijn voor
die specifieke gebruiker. Ten tweede geldt het flexibel wonen dus ook voor het gehele gebouw. De woningtypen
kunnen in een verschillend aantal en positionering in het gebouw worden ondergebracht. Ook hier laat de student
zijn visie zien wat volgens hém een goede samenstelling zou zijn.
6. De plattegronden
27

Figuur 28: concept plattegrondindeling
Programma
Het is nu zaak om een programma op te stellen die aangeeft voor welke gebruikers er plattegronden moeten
worden ontwikkeld. Dit zouden gebruikers moeten zijn die samen op microniveau de samenstelling van de
binnenstad van Utrecht vertegenwoordigen.
De student heeft gekozen voor de volgende bevolkingsgroepen:
1. Jong, hoog opgeleide en welvarende huishoudens met één of twee jonge kinderen
2. Senioren
3. Studenten
4. Young Urban Proffesionals (Yuppen)
5. Twee oudergezinnen met kinderen
Deze bevolkingsgroepen geven een divers beeld van de mensen die in de binnenstad zouden kunnen wonen.
De bevolkingsgroepen zijn te koppelen aan de volgende woningtypen:
1. woon/werk woning
2. Seniorenwoning
3. Studentenhuis
4. Loftwoning
5. Eengezinswoning
De grondoppervlakte van de woningen is afhankelijk van de stramienmaat van het gebouw. Deze stramienmaat
wordt bepaald door de bestaande parkeergarage. Deze maat is 7,2 meter bij 7,2 meter. Met deze maten kun je
een ideaal woonoppervlakte maken, namelijk in de breedte één stramien en in de diepte twee stramienen. Het
oppervlak wordt dan 7,2 x 14,4 meter, dit is ruim 100m²!
Concept plattegronden
De plattegronden hebben de volgende hoofdopzet: de plattegronden hebben allemaal een beukmaat van
7,2 meter en een diepte van 14,4 meter. Verder zijn de natte ruimten, de eventuele trappen en de schachten
geconcentreerd in het midden van de plattegrond. Dit levert als groot voordeel op dat aan de gevelzijden grote
vrije ruimten ontstaan voor de overige functies.
Met deze uitgangspunten heeft de student voor de verschillende gebruikers een aantal plattegronden ontwikkeld.
Op de volgende pagina’s worden deze plattegronden kort toegelicht. De getailleerde plattegronden (1:100) zijn
terug te vinden in het DO-boek.
1. Woon/werk woning.
6. De plattegronden
28

Figuur 29: eerste schetsontwerp begane grond en eerste verdieping woon/
werk woning
Figuur 30: eerste schetsontwerp seniorenwoning
Deze woning bestaat in feite uit drie verdiepingen. In de parkeergarage beschikt deze woning over twee privé
parkeerplekken en een berging die direct onder de woning zijn gesitueerd. Er is vanuit de parkeergarage een
directe toegang tot de woning gemaakt. De woning heeft op de begane grond de centrale toegang tot de
woning. Deze toegang bevindt zich aan de straatzijde. Het niveauverschil wordt opgelost door een trap die
zich in de voorzone bevindt. Op de begane grond is aan de straatzijde het kantoorgedeelte geplaatst. Aan de
achterzijde bevindt zich de grote (woon)keuken met vide. De keuken is direct verbonden met het binnenterrein,
hier is ook de buitenruimte gesitueerd. Op de eerste verdieping is aan de achterzijde de woonkamer gesitueerd.
Door de toepassing van de vide is er een relatie tussen de keuken en de woonkamer. Aan de straatzijde zijn twee
slaapkamers gesitueerd. Het toilet is door middel van een schuifdeur afgezonderd van de woonkamer. Hierdoor
ontstaat voor het toilet een kleine ruimte die de mogelijkheid biedt voor het toepassen van een kleine pantry. Dit
kan handig zijn, aangezien de keuken zich op de begane grond bevindt.
2. Seniorenwoning
De seniorenwoning bestaat uit één verdieping. Het heeft de ontsluiting aan de achterzijde. Aan deze zijde, de
westzijde, is ook het terras gesitueerd. Dit houdt in dat het terras dan wel direct aansluit op het binnenterrein dan
wel direct aan de galerij. Het eetgedeelte, de keuken en het woongedeelte zijn rechts gepositioneerd en staan in
direct contact met elkaar. Links bevinden zich de slaapkamers die worden gescheiden door de natte ruimten. De
woning beschikt ook nog over een berging en een opbergkast in de woonkamer.
3. Studentenhuis
Het studentenhuis heeft in totaal drie en een halve verdieping. Het huis heeft op de begane grond aan de straatzijde
de ontsluiting. Eveneens biedt de woning door middel van een gang toegang tot de binnentuin. Aan de voorzijde
is een gezamenlijke woonkamer gesitueerd die anderhalve verdieping hoog is. Aan de achterzijde zijn het washok
en een studentenkamer geplaatst. Doordat de kamers aan de voorzijde van de woning een halve verdieping hoger
liggen dan de kamers aan de achterzijde is een split-level principe mogelijk. Precies in het midden van de woning
bevindt zich het trappenhuis. Deze bordestrap biedt in zijn weg omhoog beurtelings toegang tot de kamers aan
de achterzijde en de kamers aan de voorzijde. Door de voor- en achterkamers niet direct op elkaar aan te laten
sluiten maar een ruimte ter breedte van de trap open te laten ontstaan aan beide zijden van de trap vides. Door
het toepassen van daklichten valt er daglicht in het trappenhuis dat doorschijnt tot op de begane grond. Het huis
bestaat door de efficiënte indeling in totaal uit 9 zelfstandige studentenkamers. De kamers zelf hebben allemaal
een eigen badruimte met toilet, wastafel en douche. Ook hebben alle kamers een eigen keukentje.
6. De plattegronden
29

Figuur 31: eerste schetsontwerp begane grond en eerste verdieping
studentenwoning
Figuur 32: eerste schetsontwerp loftwoning Figuur 33: eerste schetsontwerp dakwoning
4. Loftwoning
In deze woning, die bestaat uit één verdieping zijn alleen de noodzakelijke voorzieningen zoals toilet, berging en
badruimte vormgegeven. Deze zijn geconcentreerd in het midden van de plattegrond wat de overige ruimte van
de woning vrij indeelbaar laat. Aan de achterzijde is aan de galerij een klein terras gesitueerd. Dit is een gunstige
positie voor het terras, aangezien dit de westzijde van de woning is en er dus tot laat op dag genoten kan worden
van de zon.
5. Eengezinswoning
Deze woning, bestaande uit twee verdiepingen, heeft de vier slaapkamers, de badruimte en een grote berging op
de onderste verdieping. De woonkamer en keuken bevinden zich op de bovenste verdieping. Op deze verdieping is
aan de westzijde een groot dakterras gepositioneerd. De ontsluiting van de woning vindt plaats aan de achterzijde
op de onderste verdieping. In de vloer van de bovenste verdieping is een vide gemaakt waardoor de gangzone op
de onderste verdieping ook van daglicht wordt voorzien. Dit daglicht wordt veroorzaakt door een pui die op de
bovenste verdieping over de gehele lengte van de vide loopt.
6. De plattegronden
30

Figuur 34: 3D-schema samenstelling gebouw
Samenstelling van het gebouw
Nu de plattegronden ontworpen zijn moeten ze worden ondergebracht in de bouwmassa. Voordat deze
samenstelling kan worden gemaakt moet worden bepaald hoe de ontsluiting van het gebouw plaatsvindt. Met
andere woorden; waar bevinden zich de trappenhuizen en de galerijen. In het stedenbouwkundig onderzoek is de
centrale toegang tot het gebouw en het binnenterrein bepaald. Een logische zet zou zijn het centrale trappenhuis
ook aan deze doorgang te plaatsen. Dit is goed mogelijk. Het tracé doorkruist namelijk precies een stramien. Aan
de linkerzijde van het tracé blijft in het stramien nog genoeg ruimte over voor het plaatsen van een trappenhuis.
Het verticale verkeer vindt dus plaats via dit centraal geplaatste trappenhuis. De galerijen die verbonden zijn met
dit trappenhuis zullen worden gesitueerd aan de achterzijde van het gebouw, het is namelijk niet gewenst de
galerijen aan de straatzijde de positioneren.
Met dit ontsluitingsprincipe heeft de student een samenstelling gemaakt. Aan de hand van het onderstaand 3Dschema
wordt deze samenstelling toegelicht. De kleuren in het schema staan voor de volgende woningtypen en
functies:
Blauw: woon/werk woning Oranje: Centrale trappenhuis
Cyaan: Seniorenwoning Licht Bruin: Poortwoning
Rood: Studentenhuis Donkerbruin: Atelierwoning
Geel: Loftwoning Magenta: Bedrijfsruimte
Groen: Eengezinswoning Paars: Plint parkeergarage
6. De plattegronden
31

woon/werk woning
De woon/werk woningen zijn allemaal gepositioneerd op de begane grond, ze hebben immers een directe
toegang tot de parkeergarage en hebben ontsluiting op de straat. In totaal zijn er vijf woon/werk woningen op de
begane grond ondergebracht.
Seniorenwoning
De seniorenwoningen zijn met name dicht bij het trappenhuis gesitueerd. Kijkend naar de toekomstige bewoners
van deze woningen, ouderen die minder mobiel zijn dan de overige gebruikers, is dit een goede positie voor
dit type woningen. De ruimte in de parkeergarage onder de seniorenwoning kan gebruikt worden voor extra
parkeerplaatsen omdat de seniorenwoning geen directe toegang tot de parkeergarage heeft.
Studentenhuis
Het gebouw bevat twee studentenhuizen, een uiterst rechts, de ander drie stramienen van links. Deze zijn
grondgebonden en hebben door de split-level indeling geen andere woningtypen boven zich. Ook bij deze woningen
kan de ruimte in de parkeergarage onder deze woningen gebruikt worden voor extra parkeerplaatsen.
Loftwoningen
De drie loftwoningen zijn op de tweede verdieping van het gebouw gelokaliseerd. Deze worden allen ontsloten
aan de galerij op de tweede verdieping die over bijna de gehele lengte van het gebouw loopt.
Eengezinswoning
Dit woningtype komt twee keer voor. Ze worden ontsloten aan de galerij op de tweede verdieping. Omdat dit
woningtype twee verdiepingen heeft vormen de twee bovenste verdiepingen de vierde verdieping van het
gebouw. Door deze positie zijn de twee woningen dus dakwoningen.
6. De plattegronden
32

In het gebouw bevinden zich nog een aantal andere woningtypen die zijn ontstaan op plekken waar de standaard
plattegronden niet mogelijk zijn. Deze zogenaamde ‘invul’ plattegronden zijn door de student niet geheel
uitgewerkt maar hebben wel een principeopzet die een goede plattegrondindeling mogelijk maakt.
Poortwoning
Boven de centrale toegang bevindt zich een poortwoning. Dit woningtype, dat ook terug te vinden is in de
historische bebouwing van de Lange Nieuwstraat, beslaat een oppervlakte van ongeveer 56 m2 en heeft de
ontsluiting aan de achterzijde.
Atelierwoning
Deze woning is ontstaan aan de linkerzijde van de tweede doorgang; de doorgang die correspondeert met het
oude tracé van de Eikenboomstraat. Deze doorgang is gemaakt omdat op deze plek aan de achterzijde door de
nauwe begrenzing met de nieuwbouw van het W.A.C. geen buitenruimten mogelijk zijn. Deze doorgang fungeert
dus als buitenruimte voor deze woning. De woning heeft in totaal drie verdiepingen.
Bedrijfsruimte
De bedrijfsruimte is rechts van de doorgang gesitueerd. Deze ruimte beslaat twee verdiepingen. Deze ruimte zou
geschikt kunnen zijn voor een huisarts, een kinderopvang of een andere maatschappelijke functie.
In het DO-boek zijn de plattegronden per verdieping weergegeven die zijn ontstaan door bovengenoemde
indeling.
Figuur 35: schetsontwerp Begane Grond
6. De plattegronden
33

Figuur 36+37: Polstraat Deventer
De gevels
Referenties voorgevel
Vandaag de dag ontstaan er op veel plekken nieuwe inpassingen in de historische centra van Nederlandse steden.
De architecten van deze projecten gaan ieder op hun eigen manier om met de inpassing van de projecten in de
dicht stedelijke context. Drie van dergelijke projecten worden nu kort toegelicht, projecten waarvan de student
vindt dat ze op een goede manier zijn toegepast in de historische omgeving, projecten die in meer of mindere
mate als referentie voor het project hebben gediend.
Polstraat Deventer
Architect: Jo Crepain
Het project omvat 56 appartementen in het centrum van historisch Deventer. Door een halfondergrondse garage
op ca. 4 meter van de voorgevel te situeren werd een 3,5 meter hoge ruimte gecreëerd die aansluit op de bestaande
typologieën. De gevels hebben de volgende kenmerken:
- Overwegende verticale lijnen, met hoge raampuien.
- Het gebruik van luiken op de hogere verdiepingen.
- De begane grond gevels hebben soms andere afwerkingsmaterialen.
- Wisselende gevelhoogtes in de straat
Deze kenmerken komen overeen met de historische gevels van de Polstraat.
De raamopeningen van de voorgevels hebben 4 variantinvullingen, variërend van volledig beglaasd tot franse
balkons met luiken. Door de verschillende invullingen ontstaat er ondanks het toch grote bouwvolume een divers
beeld die goed past in de oude stad.
7. De gevels
34

Figuur 38+39: Nieuwe Kerkstraat Amsterdam
Figuur 40+41: Scheepstimmermanstraat Amsterdam
Nieuwe Kerkstraat Amsterdam
Architect: Herder en van der Neut architecten
Deze invulling van 60 meter straatwand, ingeklemd tussen de Amstel en de Weesperstraat vormt een goede
overgang in maat, structuur en ritmiek tussen de zeventiende-eeuwse Nieuwe Kerkstraat en de grote schaal van
de Weesperstraat. Het volume is opgedeeld in twee volumes, gescheiden door een smalle ‘steeg’. In deze ‘steeg’
zijn de trappen opgenomen naar de galerijen die de hoger gelegen woningen ontsluiten. Het linker blok heeft de
kleinere schaal en verticale structuur van de Nieuwe Kerkstraat, het kleinere rechtsgelegen blok heeft een meer
horizontale geleding en sluit aan op de Weesperstraat. De gevels bestaan uit veel glaspartijen en zijn voorzien van
forse houten kaders. In het gebouw zijn verschillende woningtypen ondergebracht, variërend van woon-werk
woningen tot seniorenwoningen.
Scheepstimmermanstraat Borneo Eiland Amsterdam
Architect: Diverse
Dit project is niet gesitueerd in een dichtstedelijke en historische context. Dit project is om een andere reden
bijzonder en representatief. Het project bestaat namelijk uit een divers aantal woningen die allemaal afzonderlijk
zijn ontwikkeld en ontworpen. In een stedenbouwkundig plan waren de oppervlakte en de hoogte van ieder
perceel omschreven. Door verschillende architecten werd vervolgens voor ieder kavel een invulling gegeven.
Bij dit project is op een moderne manier verwezen naar de individuele verkaveling zoals die plaatsvond in de
binnensteden van de historische steden. Als resultaat is een zeer boeiende straatwand ontstaan die een zeer
divers beeld laat zien.
7. De gevels
35

Gevelconcept voorgevel
De gevel aan de Lange Nieuwstraat wil de student als een ‘stedelijke wand’ laten fungeren. Een wand die in maat,
structuur, materiaal en ritmiek overeenkomt met de historische bebouwing. Veel van de historische kenmerken
van de Lange Nieuwstraat komen direct of in-direct terug in de detaillering van de gevel. De hieronder genoemde
kenmerken zijn terug te vinden in de 3D-impressie van de gevel afgebeeld in het DO-boek. Deze specifieke
kenmerken zijn:
Ontsluiting
De woningen die op de begane grond gelegen zijn hebben een eigen voordeur, rechtstreeks op straat. Door het
niveau verschil ontstaan trappen die in een voorzone (de ‘stoep’) gelegen zijn. Deze stoepen hebben een ander
afwerkingsmateriaal dan de gevel.
Gevelopeningen
De gevelopeningen zijn in de Lange Nieuwstraat over het algemeen zeer verticaal gelijnd, de panden bevatten
hoge raampartijen. De gevelopeningen in het gebouw hebben hetzelfde verticale karakter. De gevelopeningen
zijn allemaal identiek qua maatvoering en zijn onderling zo gepositioneerd dat de horizontale en verticale banden
tussen de gevelopeningen qua breedte gelijk zijn. Tussen een stramien van 7,2 meter zijn 4 gevelopeningen
geplaatst.
Ritme en schaal gevelwand
De steeds verschillende hoogte- en breedtematen van de gevels in de Lange Nieuwstraat kenmerkt de straat.
Door de wisselende gevelhoogtes van de bouwmassa als gevolg van de samenstelling van de verschillende
woningtypes in het gebouw is al een variatie in gevelhoogte per stramien ontstaan.
De plattegrond van het gebouw heeft een duidelijke stramienindeling. Door handhaving van deze structuur in het
gevelbeeld zou in de breedte een vrij eentonig en monotoon beeld ontstaan, de parcellering zou dan steeds even
breed blijven. Omdat de straat zich juist kenmerkt door de verschillende breedtematen per pand wil de student
dit ook terugbrengen in het ontwerp. Door het toepassen van vlakken in de gevel die variëren in materiaal, kleur
en breedte kan een ritmiek worden gemaakt die overeenkomt met de historische panden. Er ontstaat dan een
divers beeld die de kleinschaligheid van de omgeving benadrukt. De uiteindelijke compositie van deze ritmiek is
het resultaat van een lang ontwerpproces waarin verschillende varianten zijn bestudeerd.
Plastiek
De gevel bevat diepe neggen van 18 cm. Hierdoor worden de verticale en horizontale banden tussen de
gevelopeningen sterker geaccentueerd.
7. De gevels
36

Materiaal
Als gevelmateriaal wordt voornamelijk traditioneel materiaal toegepast zoals baksteen en (in de plint)
natuursteen.
Kleur
Zoals de straat een gevarieerd beeld in kleur laat zien, zo zal dat ook in de gevel terug komen. In de gevel
wordt baksteen toegepast met drie verschillende kleuren; donker(bruin) baksteen, licht(bruin) baksteen en wit
(geschilderd) baksteen.
Verdiepingshoogte
De gevelopeningen van de studentenwoningen zijn op de begane grond anderhalf keer hoger dan de
gevelopeningen van de andere woningtypen. Dit wordt veroorzaakt door de grotere verdiepingshoogte op de
begane grond van de studentenhuizen. Deze anderhalve verdiepingshoogte van de begane grond komt ook vaak
voor bij panden in de Lange Nieuwstraat.
Kroonlijsten
De gevel van het gebouw is voorzien van ‘moderne’ kroonlijsten. Kroonlijsten worden in de gehele binnenstad
zeer veel toegepast. De originele kroonlijsten zijn vaak van hout gemaakt, de kroonlijst toegepast in het project
bestaat uit corten staal.
Vensters
De vensters van de voorgevel hebben een drietal variantinvullingen:
volledig beglaasd:
Deze varriant is een bijna verdiepingshoog venster bestaande uit één glasvlak en een houten kozijn
omkadering.
omgekeerd T-venster met twee draaibare delen:
Dit venster heeft de principe indeling van een historisch T-venster, maar heeft het horizontale deel
onder en twee draaibare verticale delen boven. Door het T-venster om te keren kan de houten kalf
die het horizontale deel van de verticale delen scheidt zo worden geplaatst dat deze tevens dienst doet
als doorval beveiliging. Onder deze kalf kan dan nog een glasvlak (van gelaagd glas) worden toegepast.
Deze variant is het resultaat van een ontwerpproces waarin verschillende alternatieven zijn onderzocht.
Er is voor deze variant gekozen omdat deze zowel de technische voorwaarden (doorvalbeveiliging,
7. De gevels
37

Figuur 42: filmset
naar binnen draaibare delen voor ventilatie en wasbaarheid), de esthetische voorwaarden (verticaliteit
van de vensters) en de historische voorwaarden (toepassing van traditioneel materiaal en de verwijzing
naar het T-venster) combineert.
uitkragend venster
Op een aantal plaatsen bevinden zich uitkragende vensters. Deze vensters, die overeenkomen met
de maatvoering van de andere vensters kragen een halve meter uit. Hierdoor worden het een soort
‘uitkijkpostjes’ die een mooi uitzicht geven op de Domtoren. De bewoner of bezoeker wordt in die zin
bewust gemaakt van het feit dat hij zich in een prachtige historische stad bevindt; de stad Utrecht!
De plint
Het gebouw staat op een plint, de plint die veroorzaakt wordt door de deels boven het maaiveld gelegen
parkeergarage. Deze plint heeft als nieuw afwerkingmateriaal natuursteen. Een materiaal dat bij de historische
panden ook vaak gebruikt werd. Dit natuursteen zet zich door in de bestrating van de voorzone. Op deze wijze
wordt er een relatie gelegd tussen het pand en de aangrenzende voorzone. Tevens is er licht en donker natuursteen
toegepast. Bij iedere wijziging van de vlakindeling van de gevel wijzigt ook de kleur van licht naar donker of vice
versa. Hiermee wordt de variërende parcellering van de gevel benadrukt en wordt de onderliggende plint niet als
één object waargenomen.
De gevel die door bovenstaande kenmerken is ontstaan correspondeert qua verdeling dus niet meer met de
achterliggende plattegronden. Er is een soort filmarchitectuur ontstaan; tegen het gebouw wordt een gevel
‘geplakt’ die naadloos integreert met de omgeving maar die een suggestie opwekt over de achterliggende
woningen die niet blijkt te kloppen.
Centrale toegang
De positionering van de centrale toegang komt overeen met het tracé van de Eligenstraat. Het uiterlijk van de
toegang is dan ook zo vormgegeven dat deze een stedelijke uitstraling krijgt. Dit is ten eerste gedaan door in de
wanden aan beide zijden gevelopeningen te maken. Ten tweede wordt de stedelijke uitstraling versterkt door
het toepassen van een hek. De doorgang blijft daardoor een open buitenruimte en wordt meer als een straat
ervaren.
Dezelfde kenmerken zijn toegepast bij de tweede doorgang.
7. De gevels
38

Figuur 43+44: voor- en achtergevel Tweede Oosterparkstraat Amsterdam
Figuur 45: achtergevel Breeweg Middelburg
Referenties achtergevel
Tweede Oosterparkstraat, Amsterdam
Sambeek en van Veen Architecten
Dit project heeft een duidelijk onderscheid gemaakt tussen voor en achtergevel. Aan de straatzijde is sprake van
een bekstenengevel met raam en deur openingen. De tuinzijde is bijzonder open en glazig. Vanwege de gunstige
ligging op het zuiden zijn hier alle buitenruimten van de appartementen gesitueerd.
Seniorenwoningen Breeweg, Middelburg
Architect: Vera Yanovshtchinsky
Het plan houdt een woningbouwproject voor senioren in. De woningen ontsluiten aan de achterzijde en hebben
hier tevens de buitenruimten. De achtergevel bestaat uit veel metselwerk maar heeft verdiept in het gebouw ook
transparante vlakken.
Gevelconcept achtergevel:
De achtergevel van het woongebouw is gesitueerd aan het binnenterrein. Het terrein waar ook de nieuwbouw
van het W.A.C. aan grenst. Door de beschutte ligging kan de gevel een informeel karakter hebben.
De gevel heeft een erg transparant karakter (zie 3D-impressie DO-boek). Het bestaat uit een raster van
verdiepingshoge puien en vlakken metselwerk. Deze vlakken worden ingeklemd door een betonnen omkadering
die iedere verdieping van een woning accentueert. In tegenstelling tot de voorgevel wordt hier de structuur van
het gebouw wel duidelijk prijsgegeven. Gezien de westelijke ligging van het gebouw zijn hier de buitenruimtes
gesitueerd. Naast de centrale toegang en op de tweede verdieping en derde verdieping vinden hierdoor verspringen
in de gevel plaats. Op de tweede verdieping hangt aan de gevel een galerij die zorgt voor de ontsluiting van de
appartementen op deze verdieping. De buitenruimten van deze appartementen grenzen dus direct aan de galerij.
Als gevolg hiervan zullen de bewoners de neiging hebben ook het galerijgedeelte bij het terras te betrekken.
De grens tussen privé en semi-openbaar vervaagd hierdoor. Door deze situatie voelen de bewoners zich meer
betrokken tot elkaar. Met name voor de oudere bewoners is dit plezierig, zij voelen zich vaak geïsoleerd en door
deze situatie worden zij allicht weer meer betrokken in het maatschappelijke leven.
Door het gebouw te laten functioneren als adapter is er een duidelijke scheiding gemaakt tussen de voor- en
achtergevel. De voorgevel is gesloten en formeel, de achtergevel is open en informeel.
7. De gevels
39

Bouwtechnische uitwerking
Constructie
De casus is dat op een bestaande parkeergarage nieuwbouw (woningbouw) moet worden gerealiseerd van 4
lagen. Aan de hand van de bestaande constructie is het volgende af te leiden:
De constructieve (verdiepings)vloeren van de bestaande constructie zijn allen 350 dik. De vloeren zijn momentvast
met de kolommen en wanden verbonden, er zijn geen ondersteunende balken toegepast.
Voor betonnen (breedplaat)vloeren geldt de volgende vuistregel:
dikte vloer = 1/35 van de overspanning. De maximale overspanning in het woongebouw tussen twee wanden is
7,2 meter. De dikte van de constructieve vloeren wordt dan: 1/35 x 7,2 = 206mm. Door de veiligheidsfactoren en de
standaard vloerdikten wordt de dikte van de constructieve vloeren waarschijnlijk 250mm. Dit is een vermindering
van 100mm! Doordat het aantal lagen van de nieuwbouw ongeveer even veel is als de bestaande bouw zal de
belasting op de parkeergarage voortkomend uit het betonnen casco flink afnemen.
Er kan dus van worden uitgegaan dat de nieuwbouw op de bestaande parkeergarage goed mogelijk is.
De opties voor de draagconstructie zijn:
Betonnen constructie:
Zowel de wanden als de vloeren van beton.
Wanden: prefab of gietbouw. Wordt er gekozen voor prefab dan moet er gelet worden op de maximaal mogelijke
lengte die kan worden aangevoerd in de binnenstad van Utrecht. Als je de dragende wanden in hun totale lengte
wil laten aanvoeren dan moet je denken aan een lengte van 14,5 m. Dit lijkt me te lang. Je kan de wanden in
tweeën delen; als je de wand precies in het midden splitst dan is dit constructietechnisch geen probleem, je houdt
dan twee wanden van ruim 7 meter over, echter bouwkundig vraagt dit nog de nodige aandacht, met name op
geluidtechnisch gebied.
Als je de wanden in gietbouw uitvoert, moet je rekening houden met een langere bouwtijd en de vele betonmixers
die noodzakelijk zijn.
Vloeren: kanaalplaten of breedplaatvloeren. Als je voor breedplaatvloeren kiest brengt dit een groot voordeel
met zich mee, je kan de wanden en vloeren dan moment vast verbinden waardoor geen extra stabiliteitswanden
nodig zijn. Het geheel is dan stabiel genoeg. Met name voor de flexibiliteit van de woningen is dit gunstig. Een
nadeel is hier ook weer dat je door het kiezen voor (gedeeltelijk) gietbouw je een langere bouwtijd hebt. Als je
kiest voor kanaalplaatvloeren dan heeft dit als grote voordeel dat je snel kunt bouwen. Het nadeel is dat je geen
momentvaste verbinding kan creëren met je wanden waardoor stabiliteitswanden noodzakelijk zijn.
8. Bouwtechnische uitwerking
40

Hout Skelet Bouw constructie:
Zowel de wanden als de vloeren van HSB.
Een optie is de constructie uit te voeren in houtskeletbouw. Groot voordeel is de zeer snelle bouwtijd en de lichte
constructie. Een groot nadeel is de beperkte kennis in Nederland en de slechte geluidswerendheid van HSB.
Dit laatste vraagt de nodige aandacht en zeker bij woningscheidende wanden en vloeren kan dat problemen
opleveren.
Conclusie:
Een goede optie is het om de constructie uit te voeren in beton. De bestaande constructie kan dit gemakkelijk aan.
De voorkeur gaat uit naar prefab betonnen wanden, aangezien dit snel werkt. Wel moet dan worden gewaarborgd
dat de prefab elementen goed kunnen worden aangevoerd op de bouwplaats en dat geen stabiliteitswanden
noodzakelijk zijn. Als vloeren zouden breedplaatvloeren een goede optie zijn, hierdoor kun je met de wanden
een momentvaste verbinding maken waardoor stabiliteitswanden niet nodig zijn. Dit is met name voor de
flexibiliteit van de woningen erg wensbaar. Als niet dragende binnenwanden voor de gevel zou ik is HSB een goed
alternatief.
Constructieproblemen
Doorgangen:
Doordat er in het ontwerp twee doorgangen naar de binnentuin zijn gemaakt ontstaan er een aantal dragende
wanden die niet op het stramien liggen. Bij de grote hoofddoorgang in het midden levert dit geen problemen
op. De rechter wand wijkt maar iets af van het stramien en kan nog worden opgevangen door de onderliggende
kolommen. De linker wand wordt ondersteund door een nieuwe onderliggende wand in de parkeergarage,
hiermee is rekening gehouden in het nieuwe ontwerp.
De linker doorgang zorgt echter wel voor een probleem. Hier kunnen de wanden niet worden ondersteund
door nieuw te plaatsen wanden in de parkeergarage omdat op deze plek parkeerplaatsen gewenst zijn. Er zijn
verschillende manieren om dit probleem op te lossen.
- De parkeergarage is vrij hoog, namelijk ruim 3m, aangezien in een parkeergarage een hoogte boven
een balk maar 2.20m hoeft te zijn, kun je in de parkeergarage ter plaatse van de dragende wanden
balken maken met een maximale hoogte van 0.8m, dit moet genoeg zijn op de dragende wanden op te
vangen.
- De vloer tussen de wanden kan verdikt worden, zodat deze een constructieve functie krijgt.
Bouwkundig gezien levert dit wel een aantal problemen op.
- In de garage kunnen onder de dragende wanden kolommen worden toegepast, hierdoor moeten wel
parkeerplaatsen worden opgeofferd.
8. Bouwtechnische uitwerking
41

- Op de BG-vloer kan terplaatse van de wanden een dragende balk worden gemaakt die steunt op de
zijwanden van de parkeergarage. Dit heeft als groot nadeel dat over de gehele lengte van deze wand
geen gevelopeningen mogen worden gemaakt. Dit is niet gewenst.
Conclusie:
Gezien de ruime hoogte van de parkeergarage lijkt het toepassen van twee dragende balken over de diepte van
de parkeergarage een goede optie. Bouwtechnisch is het goed mogelijk en door deze toepassing worden er geen
parkeerplaatsen opgeofferd.
Doorbraak parkeergarage t.p.v. entree:
Ter plaatse van de entree wordt de vloer van de parkeergarage verlaagd, dit om mogelijk te maken dat de
bewoners op straatniveau in de lift kunnen stappen. Het stukje verlaagde vloer kan worden opgevangen door op
het stramien in de parkeergarage twee korte dragende wanden te plaatsen.
Bouwbesluit
Het gebouw is zoveel mogelijk getoetst op het bouwbesluit. Er is goed gekeken naar zaken als vluchtroutes,
brandcompartimentering en daglichtvoorziening. Hieronder volgt van enkele belangrijke onderdelen een korte
uitleg.
Vluchten
Het gebouw is opgedeeld in verschillende brandcompartimenten. Zo zijn alle woningen een apart
brandcompartiment. Voor de woningen op de tweede verdieping geldt dat vanuit de toegang van de woning
binnen een straal van 30m in twee richtingen gevlucht kan worden naar een trappenhuis die direct uitkomt op
straatniveau. De parkeergarage (oppervlakte 3990 m²) bestaat uit twee brandcompartimenten. Voor een bestaande
parkeergarage geldt namelijk dat een brandcompartiment 2000 m² mag beslaan. De scheiding tussen deze twee
brandcompartimenten is gemaakt door middel van brandwerend doek. Deze vrij nieuw uitvinding maakt op
een vrij eenvoudige wijze de compartimentering mogelijk. Aan het plafond van de parkeergarage worden deze
doeken bevestigd die in geval van brand door middel van sensoren automatisch naar beneden vallen. Binnen de
brandcompartimenten kan binnen 30m gevlucht worden naar één van de rookvrije trappenhuizen die voldoen
aan wbdbo van 60min.
Binnenin de woningen geldt dat altijd een kleinere afstand dan 30 meter nodig is om bij de hoofdtoegang te
komen. Doordat in de woningen in alle ruimten gekoppelde rookmelders zijn toegepast is deze vluchtafstand van
30m toegestaan.
8. Bouwtechnische uitwerking
42

Daglicht
Voor alle woningen geldt dat deze voldoen aan de eis van daglichtvoorziening. Hieronder volgt als voorbeeld
voor de seniorenwoning een berekening voor de benodigde daglichtvoorziening per verblijfsruimte.
Oppervl. venster voorgevel (Advoor): glasvlakken verticaal delen: 2x (350mm x 1410mm) = 1.0m2
glasvlak horizontaal deel vanaf hoogte 600mm : 920 x 350 = 0.32m2
opp: 1.0 + 0.32 = 1.32m2
Oppervl. venster achtergevel(Adachter): glasvlak vanaf hoogte 600mm: 905 x 1810 = 1.64m2
Belemmeringsfactor: 0.86
Cu-factor (uitwendige reductie): 1
Av: oppervlakte verblijfsgebied
Ruimte Av(m2) Ad(m2) bel. factor Cu-factor Eis(%) Ad/Avx100% opmerking
slaapkamer 9,6 1.64 0.86 1 10 14 voldoet
slaapkamer 16.7 2.26 0.86 1 10 12 voldoet
woonkamer 22.7 2.64 0.86 1 10 10 voldoet
eetk./keuken 14.7 3.28 0.86 1 10 19 voldoet
Doorval beveiliging
De doorvalbeveiliging bij de vensters is in de voorgevel als volgt geregeld: de borstweringshoogte is lager
als 200mm, het bouwbesluit eist dat tussen de 200 en 700mm geen opstapmogelijkheid mogelijk is. Door de
opstapmogelijkheid dus net onder de 200mm te laten plaatsvinden wordt aan deze eis voldaan. Door de kalf
van het kozijn op een hoogte van 900mm te plaatsen fungeert deze ook als doorvalbeveiliging, de eis voor de
hoogte van een doorvalbeveiliging is immers minimaal 850mm. Het horizontale glasvlak onder de kalf moet
wel in gelaagd glas worden uitgevoerd. De convectoren die voor de vensters geplaatst zijn worden in het
bouwbesluit niet meegerekend als opstap mogelijkheid en kunnen zodoende achter de bostwering worden
geplaatst. De vaste vensters in de voorgevel worden in hun geheel uitgevoerd in gelaagd glas. Dit geldt
ook voor de vensters in de achtergevel. De schuifbare vensters in de achtergevel worden voorzien van een
doorvalbeveiliging in de vorm van een balluster.
8. Bouwtechnische uitwerking
43

Detaillering project
In het DO-boek zijn principe-details van de gevel toegevoegd. Deze details geven het principe van de
detaillering van de gevels aan maar zijn nog niet definitief. In de periode tussen de inlevering van dit verslag
en de presentatie zal de student verdergaan met het uitdetailleren van één van de woningen. Het document
dat hieruit ontstaat zal een hoog uitwerkingsniveau hebben en bestaat onder andere uit gedetailleerde
doorsnedetekeningen (1:20) en plattegronden die nauwkeurig zijn gemaatvoerd en gedetailleerd.
8. Bouwtechnische uitwerking
44

Strategie
Bij projectlokaties in een dichtstedelijke context rijst altijd de vraag op hoe om te gaan met de omgeving. In feite
is dit ook de hoofdvraag die de student zichzelf gesteld heeft.
De strategie van de student voor het ontwerpen van een woongebouw in de binnenstad van Utrecht is tot stand
gekomen uit de bevindingen van het historisch en stedenbouwkundig onderzoek. Na het analyseren van het
projectgebied en zijn omgeving op historisch en stedenbouwkundig niveau werd voor de student duidelijk wat
de binnenstad van Utrecht nu zo karakteristiek maakt.
Dit is ten eerste de klaustrale indeling; de clusterstructuur van de binnenstad. Deze structuur bestaat uit gesloten
bouwblokken met in het midden binnenterreinen. Hierdoor ontstaat een sterke afscheiding tussen de publieke
straat en het gesloten binnengebied. Ten tweede is het de kleinschaligheid van het gebied. Voor een groot
gedeelte bestaat het gebied uit individueel verkavelde panden die allen in hoogte en breedte verschillen. Deze
fijne structuur bepaald voor een groot gedeelte de sfeer in de binnenstad. De laatste karakteristiek zijn de inwoners.
In de binnenstad is de bevolkingssamenstelling zeer divers en varieert van studenten tot ouderen.
Als eerste onderdeel van de strategie heeft de student gekozen voor een moderne toepassing van deze drie al
eeuwen bestaande karakteristieken van de binnenstad.
Eén van de resultaten uit het stedenbouwkundig onderzoek was dat door de nieuwe indeling van het Willem
Arntsz Complex het projectgebied met de omringende bebouwing een soort nieuw clustergebied kan vormen.
Er wordt een nieuw gesloten blok gevormd met in het midden een binnenterrein. Door de toegang naar het
binnenterrein te laten corresponderen met het vroegere tracé van de Eligenstraat wordt bovendien ook verwezen
naar de oorspronkelijke structuur van de binnenstad.
De tweede karakteristiek, de kleinschaligheid, wordt eveneens op een moderne manier teruggebracht in het
ontwerp. Veel historische kenmerken van de omgeving komen terug in het ontwerp. Hoge gevelopeningen,
verticaliteit en een willekeurige ritmiek zijn maar enkele van deze historische kenmerken.
Als laatste is door de toepassing van verschillende woningtypen, die allen bedoelt zijn voor een andere gebruiker
, de diversiteit van de bevolkingssamenstelling in de binnenstad ondergebracht in het gebouw.
Het tweede onderdeel van de strategie is het project dienst te laten doen als adapter. Het project bevindt zich op
een grensgebied tussen de klassieke uitstraling van de Lange Nieuwstraat en de moderne nieuwbouw van het
Willem Arntsz Complex. Het moet een aanpassing vormen tussen twee afwijkende aansluitingen. Hierdoor heeft
de voorgevel een kleinschalige karakter maar wordt deze niet doorgezet in de achtergevel, deze sluit juist beter
aan op de nieuwbouw van het W.A.C.
Strategie
45

Samen vormen deze twee delen de strategie die de student gedurende het ontwerpproces heeft gevolgd en
vormt deze het antwoord op de gestelde hoofdvraag.
Zodoende is er volgens de student een ontwerp ontstaan die op een juiste wijze de historische kwaliteit van de
binnenstad waarborgt maar ook voldoet aan het wooncomfort van de 21ste eeuw.
Strategie
46

Marceline J. Dolfin, E. M. Kylstra en Jean Penders, UTRECHT, De huizen binnen de singels, Sdu Uitgevers, Den Haag
1998
R.E. de Bruin, Geschiedenis van de stad Utrecht, uitgeverij matrijs, Utrecht 2000
De Architect, dossier 5, woongebouwen, ten Hagen & Stam bv, april 1998
De Architect, nummer 3, ten Hagen & Stam bv, november 2000
De Architect, jaargang 31, ten Hagen & Stam bv, december 2000
De Architect, jaargang 23, ten Hagen & Stam bv, september 2001
De Architect, jaargang 33, ten Hagen & Stam bv, april 2002
De Architect, jaargang 33, ten Hagen & Stam bv, juli-augustus 2002
Jaarboek 2000>01, Architectuur in Nederland, NAi Uitgevers/publishers
Günther Pfeifer, Masonry Construction Manual, Birkhäuser, 2001
Internet:
www.hetutrechtsarchief.nl
www.ducumentatie.org
www.dearchitect.nl
www.utrecht.nl
www.skor.nl
Literatuurlijst
47