Project Lange Nieuwstraat - Portfolio Peter Popke de Jong

Figuur 20: de ‘Dolhuisjes’ in de Lange Nieuwstraat
Figuur 21: de historische gebouwen van het W.A.C. in de Lange
Nieuwstraat
Situatie 1970
In 1970 bestaat het gemarkeerde gedeelte in principe uit drie delen. Het eerste deel wordt omsloten door de
Lange Nieuwstraat, de Eligenstraat, de Oudegracht en de Vrouwjuttenstraat. Dit blok vormt een cluster van
aaneengesloten bebouwing met hier en daar een opening naar het binnengebied. De bebouwing bestaat
voornamelijk uit woningen. Aan de Lange Nieuwstraat is een steenfabriek gesitueerd. Het tweede deel is een
betrekkelijk klein deel dat wordt begrensd door de Lange Nieuwstraat, de Eikenboomstraat en de Eligenstraat. Dit
deel bestaat enkel uit woningen. De woningen gesitueerd aan de Eikenboomstraat hebben een betrekkelijk kleine
afmeting, het waren arbeiderswoningen. Het derde deel is het grootste deel en wordt voor een groot gedeelte in
beslag genomen door de Willem Arntsz Stichting. De oorsprong van deze psychiatrische stichting reikt ver terug.
Ontstaan en Ontwikkeling Willem Artnsz Stichting:
Het begint met een gasthuis, waarvan de eerste steen in 1460 werd gelegd. Dit ‘dolhuis’ werd betaald uit de
nalatenschap van Willem Artnsz en stond midden in het stadse leven. Willem Artnsz was een van de schaarse
figuren die geestelijk gestoorden een menswaardig bestaan wilde bieden. Met de oprichting van het Utrechtse
gasthuis legde hij het fundament voor de instelling, die in de eeuwen daarna telkens werd uitgebreid zodat een
complex van gebouwen ontstond. De stichting, die nog steeds voortleeft, heeft alle fasen van de ontwikkeling
van de psychiatrie doorlopen. Lange tijd was een dolhuis niets anders dan een gevangenis voor gestoorden,
en tot 1818 behoorde het ‘gekken kijken’ tot het Utrechtse stadsvertier. In dat jaar werd het terrein waarop het
gasthuis stond afgesloten voor iedereen die er niets te zoeken had. In het denken over geestelijk gestoorden
voltrok zich sindsdien een revolutie. Deze hing samen met de ontwikkeling van de (medische) wetenschap.
Deze ontwikkeling vond ook zijn weerslag in de opzet van het complex en de inrichting van de gebouwen. De
hoofdopzet van de inrichting vormde sindsdien een symmetrisch complex van aaneengeschakelde volumes
rondom hoven/binnenplaatsen. Dit basisprincipe, het zogeheten corridorstelsel werd op vele andere plaatsen in
binnen- en buitenland toegepast. De opzet van de W.A. had een voorbeeldfunctie voor de psychiatrie in de rest
van het land. Hoewel het gehele complex in de ruim 150 jaar daarna opnieuw diverse wijzigingen onderging, is
het hoofdprincipe van het corridorstelsel op een aantal onderdelen nog steeds herkenbaar gebleven.
Het complex bestond in 1970 uit een aantal verschillende gebouwen. Aan de Lange Nieuwstraat bestaat de
bebouwing uit drie gebouwen met een betrekkelijk grote schaal in vergelijking tot de omgeving. De historische
gebouwen hebben een overeenkomend uiterlijk en hebben grote gevelopeningen en verdiepingshoogten. De
gebouwen zijn blokvormig en zijn dus eigenlijk tegenovergesteld aan de kleinschaligheid van de historische
panden. Deze kenmerken zetten zich voort in de bebouwing aan de Agnietenstraat en het Nicolaaskerkhof. Hier
valt de grote schaal minder op omdat hier ook het Centraal Museum en de Nicolaaskerk zijn gesitueerd. Aan het
eind van het Nicolaasplein houdt deze bebouwing op en vervolgt de structuur van de individuele panden zich
weer. Deze structuur zet zich voort in de Twijnstraat en de Oudegracht. Echter op de hoek met de Eligenstraat wordt
3. Stedenbouwkundig onderzoek
18