Samenvatting 1 Openbare Financien Boek en Colleges - Sirius

Hoofdstuk 1 Het moderne economische vraagstuk
Schaarste is het enige echte grote economische vraagstuk.
Voor alle economische subjecten hebben de huishoudkundige vragen een patroon met 4 elementen:
1. Onbeperkte behoeften, ook wel preferenties genoemd,
2. Beperkte mogelijkheden en middelen om in de preferenties te voorzien
3. Keuzen die elkaar wederzijds uitsluiten,
4. Doelgericht, optimaliserend handelen = axioma, een onbewezen stelling die we voor waar
aannemen.
Schaarste= betreft de keuzen die optimaliserend economische subjecten moeten maken inzake de
spanning tussen onbeperkte behoeften en beperkte, alternatief aanwendbare middelen.
Economie: bestudeert het keuzegedrag dat voortvloeit uit de schaarste, vanaf 17/18 e eeuw.
In de economie is de schaarste de opoffering van andere preferenties, of beter, de opoffering van
middelen die voor andere preferenties/behoeften hadden kunnen worden gebruikt.
‘Wind voor molen’ dwingt niet tot keuzes.
‘Zwemwater’ is geen economisch goed.
Milieuvraagstuk is economisch vraagstuk.
De productiefactoren (=arbeid, natuur en kapitaal) staan aan het begin van elk economisch handelen.
Allocatie is de plaatstoewijzing van productiefactoren in productieprocessen gelet op de verschillen
in urgentie van de behoeften. Een optimale allocatie is bereikt wanneer de productieprocessen
aansluiten bij de verschillen in urgentie van de behoeften. Het allocatievraagstuk is wat gaan we
produceren met deze productiefactoren, wie gaat wat doen met welke middelen.
Productie is de combinatie van productiefactoren ten behoeve van behoeftebevrediging.
Consumptie = aanschaffen van goederen ten behoeve van consumptie
Ubiquiteiten= vrije goederen zoals lucht en zwemwater. Voorzien in behoeften, geen alternatieven,
dwingen niet tot keuze.
Intermediaire goederen= vormen de omweg van de productie naar de uiteindelijke consument,
bestelauto, goederen gebruikt voor de productie.
Keuze die tot het optimum tussen productiemiddelen en productie (optimale oplossing voor
schaarste) leidt, gaat in twee stappen:
1. De technische mogelijkheden geven de technische efficiëntie aan
Productiefunctie = relatie tussen productie van een goed (Qx) en A & K > Qx= f(A,K)
Qx= productiehoeveelheid goed X; A= productiefactor arbeid; K = productiefactor kapitaal.
Een isoquant geeft combinaties van productiefactoren A en K weer die eenzelfde
productiehoeveelheid opleveren.
1

Afnemende grensproductiviteit houdt in dat naarmate relatief
meer eenheden van een productiefactor in een productieproces
worden aangewend, de productiviteit van een extra eenheid
van deze productiefactor in termen van de andere
productiefactor afneemt.
Q= combinaties bij gelijke hoeveelheid product die met
verschillende combinaties van A en K kunnen worden gemaakt,
elke Q levert dezelfde hoeveelheid product op, alleen op een andere manier geproduceerd.
1= arbeid relatief weinig productief, inefficiënt arbeid
2= arbeid weg en opvangen met veel kapitaal (wet van afnemende meeropbrengsten; meer kapitaal,
neemt de efficiëntie af)
Z gebruiken en zelfde produceren als op Q1 is een technisch inefficiënte productie.
Technische efficiënt is een minimum gebruik van middelen voor een bepaalde output, zijn de punten
die op Q1 liggen, bijvoorbeeld.
2. De beschikbare middelen (prijzen en budget) zijn bepalen voor de economisch-efficiënte keuze
De beschikbare middelen zijn afhankelijk van drie variabelen:
1. Het kostenbudget 2. De prijs van A 3. De prijs van K
Deze vormen samen de kostenbudgetlijn of isokostenlijn = lijn van A’=B/Pa naar K’=B/Pk.
B= kostenbudget,Pa en Pk = Prijs
Arbeid en de Prijs Kapitaal
M= optimum (N = suboptimum)
Alle punten op Q1 zijn technische
inefficiënt behalve M
Budgetlijn = maximale budget dat je
kan besteden.
Economische efficiëntie is de technische-efficiënte keuze, gegeven de beschikbare middelen.
Economische efficiëntie wordt bepaald door de marktprijzen.
Het eindresultaat van technische en economisch efficiëntie nomen we de economischtechnische
oplossing van het schaarstevraagstuk.
Twee soorten economische wetenschap (door H. Simon):
- Economie als product
tot ver in 20 e eeuw gedomineerd, de economie is groot geworden met het vinden van
economisch-technische oplossingen voor economische vraagstukken.
- Economie als proces
vanaf midden 20 e eeuw meer aandacht, vragen als: hoe werkt het keuzeproces, wat
verhinderd de consument tot het maken van een economisch-technische optimale keuze,
hoe kan het keuze proces worden verbeterd
wat is nodig om een optimale oplossing te realiseren?
2

Waarom zou er iets op gang komen dat de schaarste zou willen verminderen en wie of wat zou
streven naar een economisch-technische oplossing? Adam Smith geeft antwoord in 6 stappen
Particulier eigendom → menselijke neiging tot ruil → eigenbelang → zelfregulerende
arbeidsverdeling → ruil → welvaart.
Startpunt is een institutie: particulier eigendom. Smith is voor vrij handelen, staat terugtrekken.
Instituties bepalen (1) de algemene aard van de keuzevrijheid van een economisch subject (2) de
individuele keuzevrijheid als een functie van de acties van anderen(anderen niet schaden).
Zonder arbeidscontracten, huur en verhuur, lease, koop en verkoop bestaat de economie niet.
Transactiekosten bestaan uit zoekkosten, onderhandelingskosten, kosten van contracteren en van
controle op nakoming en afdwingkosten van transactie van beschikkingsrechten.
De institutionele oplossing bevat steeds twee elementen:
- Institutionele vormgeving
- Transactiekosten
Tweedeling in veranderingen die plaatsvonden eind middeleeuwen:
- Feodalisme
rangen en standen bepalen iemand economische functie en positie
- Kapitalisme
brengt vrijheid: vrijheid van en de vrijheid tot
‘genetische eigenschappen’ van een kapitalistische economie zijn:
- vrije en toegankelijke markten voor goederen en productiefactoren
- een zodanige agrarirische productiviteit dat een ingewikkelde arbeidsverdeling en
beroepsstructuur mogelijk zijn,
- een overheid die eigendomsverhoudingen respecteert, sociale mobiliteit niet beperkt en
oog heeft voor materiële noden van onderdanen
- technische ontwikkeling, institutionele vernieuwing en een marktgericht consumenten
gedrag
Hoofdstuk 2 Economische orde
Geschiedenis:
De Republiek in de 17 e eeuw is het begin van de markteconomie: rangen en standen worden
verdrongen door economische verdiensten.
Engeland in de 19 e eeuw neemt de wereldmacht van Nederland over: Industriële revolutie
Sovjetrevolutie van 1917: proletariaat zou klasseloze samenleving realiseren, was een feodale
samenleving met lijfeigene
De economische kern van de communistische revolutie is de afschaffing van particulier eigendom van
grond en kapitaal. Economische orde is het geheel van instituties dat de economische
keuzeprocessen leidt en begeleidt.
Een schema van de economische kringloop heeft hier twee functies:
- Het geeft een blauwdruk van de relaties tussen de economische subjecten in een
economische orde
- Het geeft een impressie van de enorme omvang van het allocatievraagstuk waar een
economische orde voor staat
3

In een planeconomie schaffen de communisten particulier bezit van grond en kapitaal af, en daarmee
het eigenbelang dat het bezit dient.
Allocatievraagstuk bij deze weergave: welke hoeveelheden productiefactoren wensen de
gezinshuishoudingen aan welke bedrijfshuishoudingen aan te bieden en tegen welke beloning?
De vraag is welke Qh en welke combinatie van A en
K? Zo goed als onoplosbaar, proberen met trial and
error, Pa en Pk zijn onbekend.
Informatie nodig voor allocatievraagstuk:
- Behoefteschema’s;
- Beschikbaarheid van productie middelen
- Productiefuncties
Alle individuele beslissingen tenderen naar een
evenwicht tussen middeleninzet en behoefte.
In de grafiek is de M voor het evenwicht dat tot
stand komt in een markteconomie. En P het
evenwicht wat de staat in een planeconomie beslist.
Kenmerk Markteconomie Planeconomie
Eigendom, kapitaalgoederen en grond Privaat eigendom Staateigendom
Motivatie Eigenbelang Gemeenschapszin
Organisatie transacties Decentrale ruil Centraal bevolen overdracht
Informatie uitwisseling Horizontaal Verticaal
Afstemming Prijsmechanisme Plan
De conclusie is dan ook dat de communistische economie niet doordacht is wat het economisch
proces betreft, dat uiteindelijk de schaarste optimaal zou moeten verminderen.
Trends in westerse economieën: variatie in producten, componentenindustrie, zeer grote
onderneming in combinatie met kleine voor schaaleffecten.
Georiënteerde markteconomie is een markteconomie is een economie waarin de markt een
dominante rol speelt en de overheid de speelruimte van de economische subjecten vaststelt.
Ordemaatregelen geven vorm aan een economische orde. Overheidsingrijpen bestaat uit
sturingsmaatregelen = zijn een groot deel van het economische beleid van de overheid.
Kenmerken van de georiënteerde economie:
- Overheid beschermt particulier eigendom
- Uitbouw juridische constructies die marktprocessen ondersteunen, bijvoorbeeld
ondernemingsrecht (BV en NV)
4

- Voorkeur voor orde- boven sturingsmaatregelen
- Zelforganisatie van marktsector
Twee basiskenmerken van de georiënteerde economie:
1. Bescherming van het particulier eigendom, direct en indirect
2. Particulier initiatief draagt bij aan vorming van de economische orde
Effectieve bescherming van eigendomsrechten stimuleert de marktwerking als basismechanisme van
de georiënteerde markteconomie.
Hervorming in China:
- Particulier eigendomsrecht wint aan belang
- Spelregels voor marktwerking worden aangescherpt
Artikelen bij hoofdstuk 2
Kapitalisme wordt bedreigd door M. Tabaksblat
Joseph Schumpeter dacht dat het kapitalisme zou verdwijnen door gebrek aan sociale aanvaarding,
de tegenkrachten tegen ongelijkheid zouden winnen. Antikapitalistische gevoelens zijn er al vanaf
het begin van kapitalisme. Afgelopen jaren is het ongenoegen over kapitalisme gegroeid, er is een
tegenreactie bij globalisering kunnen in het extreemste geval leidden tot xenofobie(ongegronde
angst voor vreemdelingen), ultranationalisme of religieus fanatisme. Ook veel afgunst tegen mensen
met topsalarissen. Het is wel erg duidelijk dat de welvaart verbeterd is door kapitalisme. Ook is de
toegang tot goederen en diensten voor vrijwel alle burgers aanzienlijk toegenomen. Hoe
doeltreffend kan het kapitalisme zijn in de omgang met deze fysieke beperkingen? Door de
kredietcrisis wordt nog meer over het kapitalisme getwijfeld. We worden geconfronteerd met
financiële producten die weinig mensen begrijpen en wier interactie onder extreme
marktomstandigheden door niemand wordt begrepen.
Wellink laakt toezich VS door R. Roerink
Wellink (=president van de Nederlandsche Bank) is kritisch over het toezicht van Amerika op de
financiële sector. Volgens Wellink hebben Nederlandse banken ten opzichte van internationale
zakenbanken weinig subprime-hypotheken, de Amerikaanse 'rommelhypotheken' die nu tot zo veel
problemen leiden. De Nederlandse banken (in tegenstelling dan andere banken in de wereld) hebben
hun ‘conduits’ (risico’s verbonden aan activiteiten) moeten aangeven, en wat voor
liquiditeitsproblemen dit zou kunnen opleveren. Maar deze eisen moeten niet te hoog anders
kunnen de banken niet meer concurreren. De dekkingsgraden van de pensioenfondsen zijn al naar
beneden gegaan door dalende beurzen en rentes. De premies hoeven niet omhoog.
Hoofdstuk 4 Economie als wetenschap
Economie als nieuwe macht
Economische achtergrond: ruil staat centraal, economie in moderne samenleving erg aanwezig,
verstedelijkte omgeving bevordert ruil/economisch proces, productie en consumptie vallen nu niet
meer samen.
Politieke achtergrond: Smith: in de 18 e eeuw eenheidsstaten tegenover elkaar competitief opstellen,
dus economisch sterk zijn. Tijd van het mercantilisme: op handel gerichte politiek, actief ingrijpen
door de staat, veel export weinig import, lonen laag. Political economy: tegen mercantilisme is juist
voor vrijhandel.
Economie als methode
Economie is wetenschap omdat zij methodologisch te werk gaan.
Wetenschap werkt systematisch met twee uitgangspunten:
5

- Zij baseert zich op verifieerbare feiten
uit gaan van feiten. CBS = gecreëerde feiten. Om dingen te zien heb je theorie nodig
- Zij hanteert logische redeneringen
consistent zijn
Economen zijn het oneens omdat verschillende economen zich op gegevens baseert die nogal
onbetrouwbaar zijn of voor meerdere uitleg vatbaar zijn.
Economie, welvaarten welzijn
Economie kan het welzijn bevorderen, maar heeft een negatief imago.
Welvaart is het resultaat van individuele nutsbelevingen die samenhangen met keuzen uit beperkte,
alternatief aanwendbare middelen.
Welzijn is een individuele nutsbeleving die niet onmiddellijk voortkomt uit de keuze uit beperkte,
alternatief aanwendbare middelen.
Verschil welvaart en welzijn: bij welzijn niet direct dwingende keuzes en keuzes sluiten elkaar ook
niet uit. Welzijn kost niets, bijvoorbeeld netjes gedrag, daar hoef je niet voor te betalen.
Verwarring: geld en economie is welvaart alles wat met geld te maken heeft is economisch. Niet in
geld gewaardeerd = welzijn > klopt niet!
Economie en politiek
Planeconomie: politiek heeft het oppergezag: primaat.
Markteconomie: subtielere verhouding tussen economie en politiek.
De economie hecht als wetenschap aan haar objectiviteit, bemoeit zich niet met waardeoordelen,
objectieve oordeel heet een zijnsoordeel. Economische doelen bestaan niet, maar economische
politiek is uiteraard niet doelloos. Doelstellingen van tweede kamer en kabinet: volledige
werkgelegenheid, inflatie/stabiel prijsniveau, evenwichtige betalingsbalans, economische groei &
rechtvaardige inkomensverdeling.
Politiek schiet de economie te hulp bij: allocatiepolitiek, stabilisatiepolitiek & verdelingspolitiek.
Zijnsoordelen geven richting aan allocatie- en stabilisatiepolitiek, aan de verdelingspolitiek liggen
primair waarderingsoordelen ten grondslag.
Piet Hennipman is een van de grootste economen van de 20 e eeuw.
Economie kan politiek met doeleinden van economische politiek van dienst zijn, dmv:
- In welke mate de verschillende doelstellingen strijdig met elkaar zijn of elkaar versterken
- Hoe de politiek haar doelstellingen doelmatig kan bereiken
- Dat de politiek niet ongestraft de individuele preferenties kan negeren. De economie laat
zien dat het doelmatig is zoveel mogelijk aan te sluiten bij eigenbelang en individuele
preferenties.
De mogelijkheden om de economische wetenschap in te zetten om sturingsproblemen van de
politiek op te lossen, zijn beperkt. De economie beidt enig houvast aan de politiek door het
ontwerpen van instituties die bijdragen aan het realiseren van economische doeleinden.
Criteria van economische politiek:
1. Strijdigheid van doeleinde (in strijd met iets anders)
2. Hoe doelstelling bereiken (groei bevorderen/inflatie bestrijden)
3. Individuele preferenties niet negeren, rekening houden effect op je maatregel.
Economie en ethiek
Economie gaat over menselijk gedrag en ethiek onderzoekt of dat gedrag ook nog aan regels is
gebonden. Mensen komen in situaties om het eigen belang te bevredigen: niet direct egoïst maar
eigen belang wel belangrijk: deugd.
6

De zeven deugden: moed, ingetogenheid, vertrouwen, eigenbelang, rechtvaardigheid, naastenliefde.
Axioma van de beperkte hebzucht: 100 e op straat oppakken.
- De toepasbaarheid is bijna onbeperkt
- Bescheiden eigenbelang is niet gegarandeerd
- Het axioma werkt in situaties
Homo economius als verpersoonlijking van eigenbelang heeft in dit verband twee rollen:
1. Gedrag kan een afspiegeling van de werkelijkheid zijn
2. De normatieve benadering laat zien wat voor een economisch subject de optimale keuze is of
wat in de richting daarvan gaat.
Het economisch leven bestaat uit optimaliserende, op eigenbelang uit zijnde egoïsten.
Hoofdstuk 10 Interactie
Interactie = wisselwerking tussen economische actoren.
De Speltheorie onderzoekt de interactie tussen spelers die eigen doelstellingen nastreven.
Voorbeelden: prijzenoorlog gestart door AH en op gereageerd door C1000. Iteratief proces (=denk
wat de ander denkt), speltheorie zoekt naar evenwicht.
Elementen van speltheorie:
- Twee of meer spelers (meer dan 2 wordt ingewikkeld)
- Informatieset (=waarde van de variabele, wat ligt op tafel en hoe moet ik daar op reageren)
- Actie en strategie (een strategie geeft de acties aan bij verschillende situaties, gelet op de
informatieset, wat moet je doen als de ander iets gaat doen)
- Uitbetaling (pay-off, wat levert de strategie op)
Kan verschillende vormen hebben:
- Simultaan spel
uitbetalingmatrix. Gelijktijdig handelen.
(URA, UKA) geven uitbetaling voor respectievelijk
Rij en Kolom weer. R en K zijn spelers, hebben
beide 2 acties (A en B). voor R bij actie A is de
uitbetaling URA,
- Volgtijdig spel
boomdiagram. De één begint en de ander reageert.
R neemt als eerste actie A of B, vervolgens kan K
reageren met J of N. Uitbetaling is: (URAJ, UKAJ)
(bovenste lijn)
Analyse van een spel met 2 spelers handige instrumenten:
- Uitbetalingmatrix: strategische vorm voor simultaan spel
- Boomdiagram: uitgebreide vorm voor volgtijdig
spel
Een evenwicht betekent dat geen van de spelers behoefte
heeft zijn strategie te veranderen. Twee soorten
evenwicht:
- Dominante-strategie-evenwicht
Een strategie, S, is dominant indien deze de beste
respons is op welke strategie de andere spelers ook mogen kiezen, de uitbetaling het hoogst
is met S.
7

Z=zwijgen, S=spreken, beide Z: 1 jaar straf, verlinken is vrijuit en ander 10, allebei verlinken =
8 jaar straf.
Wat is de beste keus:
Koos zwijgt -> Roy spreekt Roy zwijgt -> Koos spreekt
Koos spreekt -> Roy spreekt Roy spreekt -> Koos spreekt
Beide zullen spreken = dominante strategie.
Collectief irrationeel omdat ze nu samen 16 jaar zitten, anders 2 of 10 bij andere combinaties
Twee pijlen in de richting van een cel, betekent evenwicht!
- Nash-evenwicht
Nash-evenwicht is een strategiecombinatie
waarbij geen speler de prikkel heeft van zijn
strategie af te wijken, gegeven het feit dat de
andere spelers evenmin afwijken. Een
dominante-strategie-evenwicht is ook een Nashevenwicht,
maar niet elk Nash-evenwicht is een
dominantie-strategie-evenwicht.
Bij het dominante-strategie-evenwicht is het de beste respons op alle andere strategieën van
de andere, bij het Nash-evenwicht is het de strategie de beste respons op de
evenwichtsstrategie van de andere spelers.
Bij het Nash-evenwicht maakt het niet uit of A en B voor R of L kiezen, zit iets willekeurigs in.
Bij het dominante-strategie-evenwicht is het een dwingend karakter.
Kunnen twee soorten spel zijn:
Win-winspel (positive sum game)
Winst-is-verliesspel (zero sum game)
Nog een onderscheid in spelen:
Coöperatieve spelen
Non-coöperatieve spelen
In een coöperatief spel kunnen de spelers bindende afspraken maken, wat in een non-coöperatief
spel niet het geval is. Gevangenendilemma is non-coöperatief spel.
Toepassingen dominante-strategie-evenwicht
Varianten op gevangenedilemma:
- Europese uitvoering Kyoto-akkoord (NAP = nationaal allocatie plan)
- Stabiliteits- en groeipact
Komen in situatie terecht die juist door het akkoord
voorkomen moet worden, kiezen nu allebei voor N (niet
strikt). Leidt tot een collectief ongewenste situatie.
Nutsmatix= cijfers geven het nu in, 1 laagst, 4 hoogst.
Oplossing is invoeren van supranationaal vastgelegd
allocatieplan of EUsubsidiëring
van de
preciezen. Dan wordt de nutsmatrix: nu wordt het
evenwicht beide S, dus wel de regels strikt naleven.
Other regarding game= elegant oplossing indien alle
lidstaten tot het kamp van de preciezen zouden behoren. Is
nu sprake van een coöperatief spel, zelfde effect als invoeren van subsidie.
8

Toepassingen Nash-evenwicht
Relevant in vraagstukken als: coördinatie & concurrentie
Bij coördinatievraagstukken zijn meerdere oplossingen denkbaar, typisch vormen van Nashevenwicht,
het is de beste strategie als iedereen zich eraan houdt.
Boeing en Airbus beide nieuw systeem, gegeven superieure
techniek van Boeing is dat de maatschappelijk wenselijke
optie. Maar niet duidelijk welke het wordt, overleg is wenselijk
maar onrealistisch.
In de boomdiagram mag airbus eerst kiezen, de keuze al Bc, Bc
worden omdat voor airbus de hoogste uitkering betekent. Als
airbus als eerste het systeem succesvol introduceert zal zij
nooit meer voor Boeing kiezen, dan zal een superieure
techniek kunnen verdwijnen.
Tipping houdt in dat vanaf een kritische massa de marktvraag
steeds sneller toeneemt. Wanneer een systeem steeds meer
gebruikt wordt, is het ook voor andere gebruikers steeds
interessanter hetzelfde systeem te gebruiken.
Concurrentie
In deze situatie zou Linux alsnog toetreden, de winst voor
zowel Linux als Microsoft is het hoogst bij toetreden en lage
prijzen, Linux hoeft niet bang te zijn dat Microsoft lage prijzen
gaat voeren, daar zal ze zelf achteruit van gaan. Deze conclusie
is het resultaat van terugredeneren (backward induction)
Dit is een serieus
dreigement, Linux
zou niet toetreden omdat bij toetreding van Linux
Microsoft het meeste baat heeft bij lage prijzen wat alleen
maar verlies voor Linux zou betekenen. De eerste klap is
een daalder waard: First mover advantage.
Veiling en inschrijving
Engelse veiling
Veilingmeester verkoopt bij opbod, de hoogste bieder krijgt het artikel. Informatie over hoe anderen
het product waarden wordt onthuld. Koperssurplus blijft onduidelijk, mensen hadden wellicht nog
meer willen bieden. Kopers hebben informatievoordeel tov van de verkoper.
Hollandse veiling, afslag
Veilingmeester begint met zeer hoge prijs en telt razendsnel af tot iemand ‘mijn’ roept. Veilingklok
werk van meester overgenomen. Informatievoordeel ligt bij de verkoper. Wacht een koper te lang,
gaan de kavel aan hem voorbij. Te vroeg bieden kan winnaarsvloek betekenen. Visafslag zelfde.
Inschrijving
9

Tegenhanger van de aanbesteding als inkooptechniek. Veiling met verzegelde biedingen. Een
inschrijving maakt een bezonnen bod mogelijk, dat is rust kan worden voorbereid. Middenpositie
tussen Engelse en Hollandse systeem wat de informatievoordelen betreft. De verkoper mist wel de
eventueel prijsopdrijvend werking van openbare biedingen. Complexiteit van de waardering is een
motief om voor inschrijving te kiezen, zoals bij verkoop van bedrijven.
Hoofdstuk 11 Economie en overheid
De overheid is het legitiem instituut dat het monopolie van fysiek geweld opeist. Het dwingende
karakter van de overheid is voor de economie van bijzondere betekenis, zij kan hierdoor: rechtsregels
voor maatschappelijk verkeer en handel opleggen en handhaven & belastingen opleggen (zijn allebei
voorwaarden voor de ander). De overheid creëert de randvoorwaarden waarbinnen de moderne
markteconomie kan functioneren: handhaving eigendomsrechten en geeft contractvrijheid door
bescherming van rechten en plichten.
In een overzicht vormt het beeld van de relatie overheid en markt (die zeer complex is), van
theoretisch idee naar realiteit:
- De overheid biedt kader voor volkomen concurrentie (beschermen eigendomsrecht)
- Overheid repareert marktfeilen/ tekortkomingen: bij externe effecten, collectieve goederen
en natuurlijk monopolie
- Marktfeilen blijken onuitroeibaar -> efficiënte, institutionele oplossingen
- Niet-marktfeilen -> efficiënte, institutionele oplossingen
Paretiaans welvaartsoptimum houdt in dat niemand erop vooruit kan gaan, zonder dat enig ander
lid erop achteruit gaat.
Laissez faire, laissez passer= Laat maar doen, laat maar gaan; alles komt wel goed dan.
De overheid wordt geacht de marktfeilen te repareren.
Second best problem: in bedrijfstak A is concurrentie onvolkomen, dan heeft het geen zin om in
bedrijfstak B naar gelijkheid tussen de extra opbrengst en kosten van een extra eenheid input te
streven, in A zou deze eenheid namelijk meer opleveren voor de overheid.
Het Pareto-optimum bestaat uit economisch-technische voorwaarden, deze leveren gezamenlijk een
Pareto-optimum op. Gedrag van individuele actoren, ook binnen organisaties, beslissingsprocedures
en instituties zijn de focus.
Voorbeelden van niet-marktfeilen :
- Subdoelidentificatie van een bureaucraat
- Kosten die indicatie voor beleid vormen
- Afgeleide externe effecten van beleid.
Oorzaken voor inefficiënt overheidshandelen bij de uitvoering zijn: ontbreken van een relatie tussen
prestatie en budget, afwezigheid van een opeiser van het residu; er is geen ‘residual claimant’ die
belang heeft bij een positief verschil tussen baten en kosten & ontbreken van en ‘bottom line’
waaronder faillissement volgt.
Overheidsinkomsten zijn: inkomsten uit bezit (aandelen), heffingen (paspoort) en overige
inkomsten.
Belastingen zijn opgelegde heffingen waar geen direct aanwijsbare prestaties tegenover staan.
Bij een sociale premie is de tegenprestatie de verzekering.
Indelingen van belastingen:
- Op basis van grondslag (winst, loon)
- Directe of indirecte (op overschotten en kostprijsverhogend)
10

- Op basis van de tariefstructuur (proportioneel/progressief)
Het eerste fiscale doel is dat de belastingen de overheid van inkomsten voorzien. Bij inkomsten- en
loonbelasting speelt vooral een afruil tussen de effecten van belasting op: rechtvaardigheid en
efficiëntie.
Profijtbeginsel: meer profijt van belasting, meer betalen. Heel lastig om daar wat over te zeggen
Draagkrachtbeginsel: sterkste schouders dienen de zwaarste lasten te dragen: is dat wel efficiënt
ook lastig.
Wanneer alleen naar de efficiëntie effecten van de belastingen wordt gekeken vallen 4 dingen op:
1. Incentieven en belasting
2. ‘excess burden’
3. Afwenteling
4. Administratieve lasten
Een progressieve belasting bestaat bijvoorbeeld uit een belastingvrije voet in combinatie met een
proportioneel tarief over het loon boven deze voet.
LA= veel loon, geen vrije tijd
LB= geen loon, veel vrije tijd (=werkloos)
LV= belastingvrije voet, vanaf dat loon belasting gaan
betalen.
LBLC=proportioneel tarief, weinig vrije tijd.
LELD=progressief, meer vrije tijd.
Van VT2 naar VT1 is van progressief naar proportioneel
tarief.
Prijs hoger > meer aanbieden. Aanbodcurve =
MK-curve. Vraag-curve = MarginaleBaten-curve.
A’: indirect belasting op product. In gekleurd vak
KLM is de excess burden, maatschappelijk
inefficiënt, dead weight loss. NLK= verlies
consumentensurplus. NLM=verlies
producentensurplus.
Vraag naar bestuursvoorzitter van grote ondernemingen = inelastisch, hij kan alles krijgen wat hij
wilt, veel verdienen. Netto-loon omlaag omdat hij meer belasting moet betalen, maar dan eist hij
meer bruto-loon dat zijn netto gelijk blijft. Steile vraagcurve, vlakke aanbodcurve.
Administratieve lasten van belasting zijn de kosten van belastingplichtigen om te voldoen aan
informatieverplichtingen tegenover overheid en derden, verantwoording van je belasting,
boekhouding. Oplossingen tegen hoge administratieve lasten: hoofdelijke belasting en vlakke taks,
maar zijn deze wel rechtvaardig. Ook kunnen er forfaitaire bedragen worden ingesteld voor de
aftrekposten.
Tussen de overheidslagen bestaan financiële verhoudingen. Drie vormen denkbaar:
1. Elke laag voorziet in eigen middelen
2. Opwaartse belastingtoedeling van relatief klein naar geografisch groter gebied
11

3. Neerwaartse belastingtoedeling van geografisch grote overheid naar kleinere gebieden
- ruimtelijke externe effecten
Horizontaal financieel verhoudingsvraagstuk: centrumfunctie van een provinciestad die tot
hogere uitgave voor de gemeente zorgt, iets tussen provincie en omliggende gemeenten
- ruimtelijk verschillende kwaliteiten van gebieden
verschil in geografie. Verticale financiële verhoudingvraagstuk: voorzieningenniveau zal op
regionaal niveau verschillen.
Onderdelen: eigen heffingen(hondenbelasting), algemene uitkeringen (op grond van
objectieve behoeftebepalende maatstaven, gemeente beslissen waaraan uitgeven) &
specifieke uitkeringen (voor specifiek doel uitgekeerd).
In een eenheidstaat is de neerwaartse belastingtoedeling gebruikelijk, combinatie tussen voorzien in
eigen middelen en neerwaartse toedeling.
Financiële verhoudingen in cijfers:
- EU en lidstaten
de inkomsten de EU bestaan voor 98 procent uit eigen middelen (=douane heffingen). Door
de liberalisering van de internationale handel nemen de eigen middelen steeds verder af.
- Rijk, provincies en gemeenten
eigen heffing van de gemeenten = onroerende=zaakbelasting (OZB).
(1) Inputs
de individuele preferenties van
de burgers vormen voor de
econoom de natuurlijke input
van de besluitvorming.
(2) Conversieproces
voorsprong van bureaucraat
door informatievoorsprong bij
de uitvoering, achterstand door
gebrek van kennis van individuele voorkeuren. Verschaft informatie die de budgetbeslissing
positief voor de bureaucraat beïnvloedt, een van de marktfeilen van overgang 2 > 3.
(3) Outputs
basis voor de terugkoppeling naar de input. De overheid repareert via wetgeving onbedoelde
effecten en creëert daarmee nieuw effecten die de wetgever niet voorziet of kan voorzien.
Hoofdstuk 12 Overheid en allocatietaak
Taken van de overheid (volgens R. Musgrave): allocatie, stabilisatie en verdeling.
MMK=maatschappelijke marginale kosten.
PMK= private marginale kosten.
Rekenen vanaf MMK en niet PMK, niet Q1 maar Q2!
PMK=MO maximale winst voor bedrijf
MMK=MO productie maatschappelijk optimaal
Paretiaanse welvaartsverbetering is toename van de welvaart voor
een of meerdere zonder dat de welvaart van iemand erop
achteruit gaat. Transactiekosten verhinderen de aankomst bij een paretiaans efficiënte oplossing;
een efficiënte marktoplossing.
12

Het Coase-theorema leert dat de verdeling van de beschikkingsrechten er niet toe doet indien de
transactiekosten nul zijn. Transactie niet nul maar heeft inzicht op markt falen: bron aanwijzen van
marktfeilen, oplossingen voor marktfeilen en deze oplossing gaan richting een efficiënte verdeling
van de beschikkingsrechten.
Voorbeeld van twee marktfeilen:
- Collectieve goederen zijn niet splitsbaar in individueel leverbare eenheden.
Vp+j = de verticale sommatie,
behoeften bij elkaar opgeteld.
Prijs die ze beide ervoor over
hebben, optellen. Oplossing mits
er geen transactiekosten zijn.
- Monopolie
MON= monopolist
PBC=kopersurplus, CDA=dead weightloss
DCBE= overwinst van de monopolist
Verschil monopolie en volkomen concurrentie:
- Monopolist heeft overwinst
- Kopersurplus bij monopolie= PCB, bij volkomen concurrentie is kopersurplus PAE
- Driehoek CDA is dead weightloss, vermindering kopersurplus waar niemand wat aan heeft,
bij monopolie is iets dan niet uit de weg kan worden gegaan
Collectieve goederen zijn niet rivaliserend en niet exclusief (prijs sluit niks uit).
2. rivaliteit en non-exclusiviteit: atmosfeer als
opslagplaats voor CO2 is rivaliserend
3. exclusief en non rivaliserend: snelweg met tolheffing
4. non rivaliserend en non exclusief: straatverlichting
Rivaliteit= het gebruik van persoon A gaat ten kost van
het gebruik van persoon B. verschil individueel en
collectief goed ligt in exclusiviteit,
rivaliteit gaat pas na een interval
plaatsvinden. Bij collectief goed
vorm non-exclusiviteit een
probleem voor de markt, markt
produceert allen als er behoefte
naar is, maar collectieve goederen
zijn er altijd.
het Coase-theorema legt de focus
op exclusiviteit, daarnaast is
rivaliteit ook een punt van
aandacht.
Tolheffing verandert wegen van een quasi collectief goed naar een individueel goed.
13

Bronnen van marktmacht:
- Intellectueel eigendom (patent)
- Onvervangbare bron
- Natuurlijk monopolie door aanhoudende schaalvoordelen
Door mededingingsbeleid trachten overheden marktmacht tegen te gaan, kan zorgen voor
efficiëntieverbetering. Dynamische efficiëntie is de welvaartsgroei als gevolg van innovatie
investeringen. De mededingingsautoriteiten richten zich op twee vormen van marktmacht:
kunstmatige marktmacht & marktmacht die samenhangt met een natuurlijk monopolie.
Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa): verbiedt kartels, misbruik van economische positie en
concentratie van ondernemingen zonder voorafgaande melding.
Deregulering en privatisering worden gebruik om marktmacht die samenhangt met een natuurlijk
monopolie tegen te gaan.
Artikelen bij hoofdstuk 11 en 12
Kabinet: mes in melden werknemers op eerste dag door K. Broekhuizen en B. van Kallas
Om de regeldruk op bedrijven te verminderen wordt de eerstedagmelding (voor iedere nieuwe
werknemer moet een melding gedaan worden bij de belastingdienst) afgeschaft. Regel was
ingevoerd om zwartwerken, illegale arbeid en daarmee hangende fraude tegen te gaan. Een van de
meest irritante Haagse regeltjes. Regel wordt vervangen door selectieve aanpak op basis van
risicoanalyse. Werkgevers pleiten voor realistischer identiteiscontrole
Kabinet pareert regelkritiek Actal door K. Broekhuizen en B. van Kallas
Actal voorzitter R Linschoten stelt dat het kabinet de regeldruk onvoldoende vermindert,
verantwoordelijke staatssecretarissen zijn het niet eens. 10 mld euro per jaar besteedt het
bedrijfsleven aan regelgeving van de Rijksoverheid, kwart moet over 4 jaar verdwenen zijn van
staatssecretarissen. De daling blijkt echter niet zo groot te zijn en zelfs gestagneerd. Uitleg: eerste
tijd moeten de plannen gemaakt worden, laatste 1,5 jaar grootste daling. Regeldruk nu beleefd
gemaakt en er wordt ook gekeken naar toezicht- en nalevingkosten. Leidende internationale positie
is versterkt, EU nu ook verminderen. Maar voert wel nieuwe regels in.
Hoofdstuk 13 Economische organisatie en overheid
Achtergrond terugtredende overheid:
- Collectieve lasten
som van belastingen en sociale premies: uitgave voor de burger die onvermijdelijk zijn = rond
de 50%
- Wig
wig tussen bruto en netto loon. Bruto meer verdienen en netto steeds minder. Wig werd
groter door met name sociale zorgstelsel/zekerheidstelsel, wig maakte zwartwerken
aantrekkelijker.
Aanbodeconomen (supply sider): verzamelnaam voor economen die aandacht vragen voor het
functioneren van de arbeidsmarkt, de werking van het prijsmechanisme en voor de (negatieve)
invloed van de overheid daarop. Boodschap: overheid biedt niet de oplossing, maar is zelf het
probleem!
Dus ommekeer van vraag naar aanbodzijde: aanbod komt centraal. Kijken naar AIQ (arbeids
inkomens quote), in ’82 97% (=97% van nationaal product gaan naar arbeid, 3% naar kapitaal, geen
eigen vermogen om investeringen te doen, moet terug naar 80% zodat er weer geïnvesteerd kan
14

worden). Oorzaak: grote collectieve lasten, was aantrekkelijker om van een uitkering te leven.
Oplossing: terugtrekkende overheid.
Stagflatie = stagnerende economie en inflatie veel werklozen en hoge inflatie, arbeidsmarkt
functioneert niet meer door wig.
Steeds groter financieringstekort neemt democratisch gehalte van de samenleving af.
Herijking economische politiek:
- Doelmatigheid bij overheid
overheid niet efficiënt omdat: (1)band budget en prestatie is difuus, (2) geen ondergrens,
kunnen niet failliet gaan en (3) no residual claimant, niemand die winst opeist. Als het wel zo
is, is er een ondernemer die verschil opbrengst en kosten opeist.
Voor de bedrijfseconomische efficiëntie en de allocatieve efficiëntie brengt de bekostiging
op basis van belastingbudgetten risico’s
met zich mee.
Agency-vraagstukken binnen overheid:
Agency= opdrachtgever (principaal) en agent die het uitvoert. Informatieasymetrie: agent
weet dingen die de principaal niet weet (geen kennis van heeft). Agencyprobleem oplossen
door basissalarais met provisies en bonussen.
- moreel toeval (moral hazard)= gevaar dat de agent zich in de uitvoering van zijn
taak verschuilt achter de informatieasymmetrie om het eigenbelang te dienen. (Hbo
instellingen met spookstudenten, voor meer geld)
-nadelige selectie (adverse selection) = een keuze ten bate van het eigenbelang van
de agent en ten nadele van de principaal. Keuzes worden gemaakt die de principaal
niet in gedachten had.
Principaal heeft 3 aangrijpingspunten om principaal-agentvraagstuk te verkleinen:
1) budgetteringswijze
budget heeft 2 functies: 1)beheertechnisch(begrenzing van uitgave) en 2)
bedrijfseconomische functie(doelmatigheid)
discretionaire kosten: prestatie die met het budget moet worden geleverd kan niet
worden gestandaardiseerd. Zijn van belang bij onderscheid input en
outputbudgettering. Inputbudgettering= koppelt het budget aan benodigde inputs.
Outputbudgettering = koppelt het budget aan geleverde output.
outputbudgettering is het beste om het principaal-agentvraagstuk te lijf te gaan,
taakbudget enprocesbudget zijn een goede tweede.
Kosten-standaardisatie
Prestatienorm Ja Nee
Ja Outputbudget Procesbudget
Nee Taakbudget Inputbudget
2) begrotingsstelsel
een kasstelsel= een systeem van verslaglegging op basis van geldstromen in een
bepaalde periode, hanteert het Rijk.
een baten-lastenstelsel registreert de opbrengst (baten) van het transformatieproces
en de opgeofferde waarde (kosten of lasten), decentrale overheden gebruiken dit
stelsel.
15

3) financieel management
betaalt op basis van je prestaties
- Privatisering
optie bij inefficiëntie. Kan een bedrijf het ook> laten doen! Hierna is er wel residual claimant.
privatisering= het meer benutten door de overheid van het particulier initiatief. 3 soorten:
(1) afstoten van activiteiten, (2) uitbesteding (meer begeleid door de overheid zelf (kantine)
maar ook afstoten) en (3) publiek-private samenwerking (concessies aan regionale
vervoersbedrijven).
- Herziening sociale zekerheid en zorg
meer prikkels om te werken toedienen. Premiedifferentiatie: hoogte premie afhankelijk van
kans op ziekte maar hoge kanshebbers willen meeliften met lage-risicodragers, reactie
verzekeraar risicoselectie: aparte verzekeringen voor onderscheiden risico’s. Als je als
verzekeraar geen premiedifferentiatie mag toepassen krijg je moral hazard. Verandering is: je
moet jezelf maar verzekeren, heb jij alleen zorg aan.
Verzekeraar heeft inkomsten uit premies en subsidies van de overheid. Daarvan moet hij de
gemaakte kosten van zijn verzekerde vergoeden, hierom gaat de verzekeraar onderhandelen
met het ziekenhuis over de kosten van een behandeling. Hierdoor dalen de collectieve
lasten en terugtrekking van de overheid.
Hoofdstuk 19 Macro-economische betekenis overheid
De collectieve-uitgavenquote is de som van de collectieve uitgaven in percentage van het BBP.
Groei overheid: In 1900 collectieve-uitgavenquote 10%: nachtwakersstaat, overheid alleen hoogst
noodzakelijke: defensie, rechters en politie. In 1980 collectieve-uitgavenquote 60% en meer.
Stijging van de overheidsuitgave komt door: (1) sociale zekerheid, inkomen groeit > herverdeling >
meer gelijkmatige verdeling van het inkomen en (2) onderwijsuitgaven.
Groei collectieve uitgave toe te schrijven aan overdrachtsutigaven (=betreffen de overdracht door de
overheid van inkomen verkregen door deelname aan het productieproces(primair inkomen) aan
derden) als: bijstanduitkeringen, ontwikkelingshulp en huursubsidies.
Verklaring van de groei van de overheid:
- Wet van Wagner: valt samen met een tot dan toe ongekende economische groei
- Complementariteit private en publieke uitgaven, bij toename consumptie individuele
goederen neemt ook de behoefte aan overheidsvoorzieningen toe.
- Willem Drees Jr.: politiek keuzen, omvang publieke sector is resultaat van politieke
besluitvorming en wetgeving
Economische rol overheid
- Adam Smith (1776): drie plichten voor de soeverein: defensie, justitie en collectieve
goederen. De kleinste overheid is de beste overheid, volgens Smith.
- Katheder socialisten(rond 1880): een groep Duitstalige geleerde die maatschappelijke
hervormingen prediken, zij propageren een overheid die voorziet in maatschappelijke
behoeften, nieuwe taak voor overheid is herverdeling van de welvaart. Welvaart van de
industriële samenleving moeten we proberen te benutten.
16

- J.M. Keynes (1936): stabilisatietaak. Vraag blijft achter: overheid moet vraag stimuleren om
de werkloosheid te verminderen (maastunnel aangelegd)
Midden twintigste eeuw: uitbreiding overheidstaken
Allocatietaak
Verdelingstaak (of distributietaak), katheder-socialisten
Stabilisatietaak(jaren ’30), op basis van de oliecrisis die zich toen in het Westen afspeelde
Overheid beïnvloed samenstelling (allocatietaak), verdeling (verdelingstaak) en hoogte
(stabilisatietaak) van het BBP.
Definitie van overheid: De overheid is het legitiem instituut dat het monopolie van fysiek geweld
opeist(Weber). Het dwingende karakter toont zich in 2 verschijnselen die de economie direct raken:
1) Rechtsregels voor maatschappelijk verkeer en handel
2) Belastingen
Zonder rechtsregels, geen belastingen en vice versa!
Budgetmechanisme is het besluitvormingsproces over de vorming van het (belasting)budget en de
aanwending ervan. Is het hele politieke stelsel op gebaseerd, belangrijkste taak van het parlement is
besluiten over budget: hoe belasten we de burgers en waarmee.
De sector overheid betreft uitsluitend niet-marktproducten. Overheid=budgetsector.
Sector overheid=publieke sector, zijn
voor bekostiging aangewezen op
budgetten die geen direct relatie
hebben met de prestaties van deze
producenten.
Gepremieerd = zorg
De rijksbegroting is het geheel van wetten, waarbij de hoofdstukken der begroting van uitgaven van
het rijk worden vastgesteld en waarbij de middelen tot dekking worden aangewezen en geraamd.
Begroting als kern van democratie, 4 functies:
1. Autorisatiefunctie: tweede kamer moeten delen van de begroting autoriseren
2. Allocatiefunctie
3. Herverdelingsfunctie
4. Marco-economische functie: BTW die niet verhoogd is van 19 naar 20% komt politiek wel ten
goede maar tov macro-economisch standpunt niet handig:kan inflatie opleveren.
Allocatie en herverdelingsfunctie weerspiegelen de kern van het politieke proces: keuzen maken die
de individuele burger direct kunnen raken, maar die tegelijkertijd daaraan vaak voorbij (moeten)
gaan.
De begroting kent de allocatiefunctie van de macro-afweging: de afweging van de totale uitgaven
tegenover de totale middelen. Toetsingskader is financiële ruimte waarbinnen het kabinetsbeleid
moet blijven.
Hoofdstuk 20 Overheid en stabilisatietaak
Doeleinden economische politiek:
- Volledige werkgelegenheid
- Stabiel prijsniveau
- Betalingsbalans evenwicht
17

- Evenwichtige economische groei
- Rechtvaardige inkomensverdeling
= magische vijfhoek van doeleinden economische politiek.
Volledige werkgelegenheid en stabiel prijsniveau = stabilisatiepolitiek
Inflatie (geld minder waard en koopkracht achteruit) > vermogens op spaargelden achteruit > rente
omhoog.
Werkloosheid betekend verlies aan welvaart. De werkloze beroepsbevolking bestaat uit personen
die uitdrukkelijk beschikbaar zijn voor een werkkring van minstens 12 uur per week (Centraal
Planbureau). Werkloosheid is meestal hoger dan de cijfers doen vermoeden.
Aard van werkloosheid kan conjunctureel (gevolg van tekortschietende effectieve vraag) zijn en
structureel (seizoensinvloeden/frictieverschijnselen). In ’84 hoog werkloosheid: door inflatie en
begrotingstekort ed.
Twee soorten inflatie: monetaire inflatie (vergroting van de geldhoeveelheid) en prijsinflatie (prijzen
stijgen), nu over prijsinflatie! Inflatie is de stijging van het algemeen prijspeil. Deflatie is dat de
prijzen dalen. Nadelen van inflatie: (1) aantasting van in geld aangehouden, vast renderend
vermogen, (2) aantasting van de internationale concurrentiepositie en (3) vergroting van de
onzekerheid over het ondernemersklimaat.
Geharmoniseerde consumentenprijsindex (HICP maakt een internationale vergelijking van
inflatiecijfers mogelijk.
Twee soorten inflatie:
1) Bestedingsinflatie: wanneer de vraag groter is dan de productiecapaciteit aankan
2) Kosteninflatie: lonen sterker stijgen dan arbeidsproductiviteit/ stijging importprijspeil
In een overspannen economie gaan beide inflatie soorten hand in hand. Laatste tijd lage inflatie.
Macrovraag: is de vraag naar het reëel nationaal product bij uiteenlopende prijsniveaus.
Macroaanbod: is het reëel nationaal product als aanbod van alle aanbieder bij uiteenlopende
prijsniveaus.
Reëel nationaal inkomen = gecorrigeerd door de prijzen,
betere indicatie dan nominaal nationaal inkomen. Dichter
bij de capaciteitsgrens, neemt de prijs toe, op de grens
schiet de prijs omhoog (philipscurve)
|=recessie en laagconjunctuur
||=herstel en expansie
|||= hoogconjunctuur en oververhitting (overspannen)
Keynes: de hoogte van Y is afhankelijk van de vraag naar
goederen, deze macrovraag bepaalt dan ook in hoeverre de productiecapaciteit wordt benut.
Conjunctuurbeleid: schuiven met de vraagcurve op 2 manieren:
1) Begrotingspolitiek, bij werkloosheid: meer uitgeven dan dat zij ontvangt: multiplier effect
werkloosheid verdwijnt
2) Monetaire politiek, bij inflatie: rente laten stijgen, monetaire beleid MxV=PxT (Money,
Velocity, Prijspeil, Trade)
De geldhoeveelheid (in enge zin) bestaat uit alle chartale en girale tegoeden in handen van
ingezetenen, verminderd met geld in de kassen van geldscheppende instellingen, zoals banken en
centrale overheden.
M1: zijn primaire liquiditeiten, chartaal geld en girale tegoeden, daar kan direct mee betaald worden.
18

Onderbesteding gaat gepaard met werkloosheid. Bij overbesteding is slechts een nominale stijging
van het nationale inkomen mogelijk.
Lessen uit Keynesiaanse stabilisatiepolitiek:
- Begrotingspolitiek kan een adequate invloed hebben op de effectieve vraag, zowel bij
werkloosheid als inflatie
- Monetaire politiek werkt bij inflatiebestrijding.
Twee macro-economische verschijnselen die niet passen in de typisch Keynesiaanse figuur:
Philips-curve
= verband tussen werkloosheid en inflatie, negatief verband; werkloosheid stijgt, daalt de
inflatie en vice versa. Klopt niet met beeld Keynes.
Stagflatie= economische stagnatie (hoge werkloosheid) en inflatie. Werkloosheid neemt af
als lonen dalen
Alternatief voor Keynes’ verklaring; prijsmechanisme in ere hersteld:
- Lonen en prijzen passen zich aan
- Economische subjecten hebben rationele verwachtingen
Drie richtingen:
1) Dynamische macro-economie: rekening houdend met rationele verwachtingen, producten
hebben rationele verwachtingen over inflatiebestrijding.
2) Monetaristen: ellende uit geldgroei. Money bepalend voor Prijspeil, want Velocity is gelijk
geldgroei. Zelfde groei als reëel nationaal product.
3) Aanbodeconomen: stagflatie omdat de
arbeidsmarkt niet functioneert, sociale
zorgstelsel, hoge collectieve lasten. Alle
lasten afgewenteld op de werknemers,
dmv loonbelasting.
afwenteling op de werknemers > geen
investeringen. Arbeidsmarkt functioneert
ook niet meer door sociaal
zekerheidstelsel, niet iedereen deelt mee
in het arbeidsproces. MA naar links >
inflatie stijgt > werkloosheid. Arbeidsinkomensquote zo hoog dat er geen investeringen zijn.
Stabilisatie in de praktijk
- Keynesiaans beleid van 1945 tot 1980
- ’45-’60: anticyclisch begrotingsbeleid= O>B (financieringstekort) > leidt tot B>O
(overschot). Cyclus recessie/hoogconjunctuur hiermee dempen. Op papier aan finetuning
maar in praktijk erg lastig. Anticyclisch= verwachte vraaguitval wordt gecompenseerd door
extra overheidsuitgaven.
- ’60-’80: structureel begrotingsbeleid= tekort mag je hebben in pas met de groei van
de economie. Blijkt niet verwachte succes te hebben.
Na ’80 2 doelen: terugdringen van financieringssaldo en collectievelastendruk verminderen
- Omslag in beleid +/- 1980: no-nonsense beleid van 1 e parlement Lubbers, herstructurering
van het aanbod.
het financieringssaldo is het netto-beroep van de publieke sector op de kapitaalmarkt, een
financieringstekort van 10% is fors!
19

de collectieve-lastendruk is de som van belasting-en premieontvangsten, vermeerderd met
enkele niet-belastingontvangsten, uitgedrukt in procenten van het BBP.
- Neoklassiek beleid 1980 tot heden: arbeidsmarkt functioneert op basis van het
prijsmechanisme, door juiste prikkels, werkloosheid terugdringen.
reductie van: de collectieve lastendruk en het financieringstekort.
In het verlengde ligt het EU verdrag van Maastricht in 1991. Het EMU-kader is, waar de
lidstaten zich aan moeten houden:
- EMU-vorderingensaldo: maximaal -3% van het BBP
- EMU-schuldquote: maximaal 60% van het BBP.
Het vorderingensaldo is gelijk aan het financieringssaldo, gecorrigeerd voor ontvangsten en
uitgaven betreffende kredietverlening door de overheid, en voor ontvangsten en uitgaven
door veranderingen in staatsdeelnemingen.
Een EMU-schuld(-quote) is het totaal van de uitstaande leningen ten lasten van de gehele
publieke sector.
Hoofdstuk 21 Overheid en inkomensverdeling
Pareto-criterium: de welvaart neemt toe, als sommigen erop vooruitgaan, zonder dat anderen erop
achteruitgaan.
Vermogen is een voorraadgrootheid die aangeeft wat
iemand bezit om in zijn of haar behoeften te voorzien
Inkomen is het geheel van goederen en diensten dat
iemand kan gebruiken zonder zijn vermogen aan te tasten.
Inkomen is uitgangspunt voor het inzicht in spreiding van
welvaart en zorg van de overheid daarover.
Besteedbaar inkomen: inkomen (uit arbeid,
bedrijfsvoering) verminderd met premies en belastingen
(pensioenverzekeringen, loonbelasting)
Gestandaardiseerd inkomen: inkomen van een bepaald
huishouden gedeeld door een equivalentiefactor. Hierin geeft de equivalentiefactor de verhouding
aan tussen het welvaartsniveau van een huishouden tov een alleenstaande. Equivalentiefactor 130
betekent dat een bepaald type huishouden 30% meer inkomen nodig heeft dan een alleenstaande
voor eenzelfde welvaartspeil.
Categoriale inkomensverdeling: de verdeling van het nationaal inkomen over de categorieën arbeid,
natuur en kapitaal. Kengetal dat categoriale inkomensverdeling weergeeft is de
arbeidsinkomensquote (AIQ)= (loonsom/ %Y) x 100%. Loonsom= som van belonen van werknemers
en toegerekend loon van zelfstandigen.
Personele inkomensverdeling: de verdeling van alle productieve inkomens over de afzonderlijke
personen, maakt verdeling in termen van koopkracht over personen duidelijk.
Primaire inkomensverdeling: resultaat van beloning aan personen voor deelname aan het
productieproces = loon, bruto-inkomensverdeling. Door ingrijpen van overheid ontstaat een
secundaire inkomensverdeling: primaire inkomensverdeling gecorrigeerd voor de
inkomensoverdrachten, bestaande uit heffingen en uitkeringen (na belastingen en sociale premies).
Tertiaire inkomensverdeling: betreft de secundaire inkomensverdeling gecorrigeerd voor profijt van
overheidsvoorziening en gebonden overdrachten. Voorbeeld gebonden overdracht is huursubsidie.
20

Manieren om inkomensverdeling in beeld te brengen:
- Optocht van J. Pen: dwergen staan onderaan (studenten, AOW
gerechtigden), dan komen de mensen die net wat langer zijn
(ambtenaren en mensen met modaal inkomen) en voorop lopen
de reuzen (medisch specialisten)
- Frequentieverdeling, figuur heeft op de x-as de inkomensklassen
en op de y-as het aantal inkomens per inkomensklasse
- Lorenz-curve: diagonale lijn is rechte inkomensverdeling. Hoe
verder de lorenz-curve v/d diagonaal afligt, hoe schever het
inkomen is. Eerst 50% heeft zo’n 20% van het nationaal inkomen,
de tweede 50% heeft de resterend 80% van het nationaal
inkomen
Gini-coëfficiënt (G): oppervlakte 1/ Oppervlakte 1+2. (1+2 is gehele driehoek onder de rechte
verdeling diagonaal). Wanneer de inkomensverdeling absoluut gelijk is, is oppervlak 1 gelijk aan nul,
en G eveneens. Wanneer G oploopt, wordt de inkomensverdeling steeds schever.
Inkomens verdeling kan vlakker zijn bij hoge welvaart in een land door: sociale zekerheidstelsel,
progressie in belasting, loonpolitiek (output gericht, lonen niet teveel verschillen; input (oorzaak
primaire inkomensverdeling voorkomen)
Naoorlogse nivellering
- Vervolmaking van het sociale-zekerheidsstelsel
- Progressie in de inkomstenbelasting
- Loonpolitiek (output(gericht op beïnvloeding verdelingsresultaat) vs inputbeleid(gericht op
beïnvloeding van de factoren die de primaire verdeling bepalen)
Outputbeleid = sociale zekerheid en progressie in de inkomensbelasting
Inputbeleid = verbetering van kansen voor deelname aan het productieproces.
Alternatieven in inkomensbeleid
- Ministelsel van sociale zekerheid, verstrekken van uitkeringen op niveau van sociaal
minimum. Uitgaven van sociale zekerheid gaan enorm omlaag maar zo ook de koopkracht!
- Vlaktaks voor arbeidsinkomen= een gelijk (vlak) tarief over het gehele inkomen en geen
aftrekposten meer. (1)Heffingsgrondslag (bedrag waarover belasting moet worden betaalt)
moet dan aanzienlijk verbreed worden. (2) belasting opbrengst moet hetzelfde blijven
(budgettair neutraal) (3) iedereen moet hetzelfde betalen. Het is minder fraude gevoelig,
minder administratie kosten, financiële prikkel om deel te nemen aan het productieproces.
Sociale zekerheid veranderd is positievere houding.
Artikelen bij hoofdstukken 20 en 21
Problemen op arbeidsmarkt door P.H. Donner
Vrije loonvorming is dat werknemers wanneer het goed gaat in de bedrijfstak of onderneming, hun
lonen omhoog gaan. Ze zijn ook bereid, wanneer het slechter met de economie gaat, af te zien van
loonsverbetering. De Nederlandse economie en ook de lonen staan er goed voor. Door loonstijging
ook mensen aantrekken voor bedrijfstakken waar ernstig tekort aan personeel is, loonmatiging zal
dan tot meer schaarste leiden. Structuur van arbeidsmarkt zou ons zorgen moeten baren. Bij alle
economische voorspoed krijgen werkgevers vacatures niet vervuld en blijven niet-werkenden aan de
kant staan. Niet hoge lonen bedreigen onze welvaart, maar het feit dat tegelijkertijd te veel mensen
niet meedoen. De echte oplossing is meer een beter opgeleide mensen aan het werk te helpen en
21

aan het werk te houden. Hiervoor moet de structuur van de arbeidsmarkt moet worden aangepakt,
niet zozeer de lonen. Niet hoge lonen bedreigen de welvaart, maar dat veel mensen niet meedoen!
Waar gaan we heen met de lonen?
De 10% met de hoogste inkomens verdient 22,2% van alle inkomsten, terwijl de laagste 10% het
moet doen met 3% van de inkomsten.
Hoofdstuk 22 Economische integratie en monetair beleid
Handelspolitiek: overheden hebben een natuurlijke dreiging de nationale export te bevorderen en
de importen te beperken. Kan dmv prijsmaatregelen(invoerrecht en exportsubsidies) en
kwantitatieve restricties (technische specificaties, vrijwillige exportbeperking). Eigen export
beschermen tegen andere agressieve import, concurrentie van buitenaf.
Twee typen invoerrechten: (1) ad valorom invoerrecht=naar de waarde en (2) specifiek invoerrecht =
bedrag boven op het product onafhankelijk van de waarde.
Pw= wereldmarktprijs
Vraagoverschot van D1 tot S1 (zonder protectie)
Met protectie wordt vraagoverschot van D2 tot S2.
Succes van deze handelsbelemmering is dat de
binnenlandse productie stijgt van S1 naar S2.
Omdat Pw
lager ligt
dan de tot
stand gekomen prijs door vraag en aanbod door de markt
is het kopersurplus groter dan het verkopersurplus. De
kopers hadden nog wel meer voor het product willen
betalen, maar door de wereldmarktprijs is de prijs lager en ten nadele van de verkoper.
Invoerrechten zijn over het algemeen negatief, zet aan tot
economische integratie.
abcd= kopersurplus mee omlaag omdat je een andere prijs dan
Pw moet betalen.
Verkopersuplus stijgt met a (goud voor binnenland). Overheid
profiteert/ontvangt c en e, als bd negatief zijn tov van e die
positief is. Zijn bd< e dan positief voor de welvaart. Hangt af van
instellen tarief, in hoeverre hij de Pw omlaag schuift. Bij koffieprijs geen invloed bij tarief: e=0,
consument moet het opvangen, b+d is dan het
welvaartsverlies voor het land dat aan handelsbelemmering
doet. P A T= prijs die consument moet betalen (bovenste)
P B T= prijs die buitenlanders willen hebben.
Vrijwillige importbeperking > vergroting van
verkopersurplus, gaat ten koste van kopersurplus. Grijze
gedeelde gaat van kopers naar verkopersurplus. VEA is het
dead weightloss.
22

Vrijhandel en integratie:
- Vrijhandelszone (verschillende buitentarieven)
- Douane-unie (gemeenschappelijke invoertarieven)
- Gemeenschappelijke markt (vrij verkeer van goederen en personen)
- Economische unie
- Economische en monetaire unie (gebonden aan supranationaal macro-economisch beleid)
Door economische integratie ontstaan economische blokken die op hun beurt weer minder
gecharmeerd zijn van vrijhandel met de rest van de wereld.
GATT-akkoord: General Agreement on Tariffs and Trade, brengt verandering in de voor iedereen
nadelige handelspolitiek. Basisbeginselen: gunstig invoertarief voor 1 lid geldt ook voor alle andere
lidlanden, non-tarifaire protectie is verboden. Tarieven zo beperkt mogelijk houden.
1995: GATT WTO, mondiale aanpak van handelsbelemmeringen.
Voorbeelden economische integratie: NAFTA, EU.
Verdrag van Maastricht 1992 (Eerste twee zijn elementen van de economische unie):
- Actief mededingingsbeleid
- Geen staatssteun
- Liberalisering energiemarkten
- Verplichte Europese aanbesteding grote projecten
- Harmonisatie belastingen en vennootschapsrecht
- Convergentie inflatie door aangepast begrotingsbeleid.
Twee soorten evenwicht:
-intern evenwicht: combinatie van volledige werkgelegenheid en prijsstabiliteit
-extern evenwicht: evenwicht op de lopende rekening van de betalingsbalans(= som van
betalingsverkeer over goederen, diensten, primair inkomen en inkomensoverdrachten) Wenselijk
omdat het niet duidelijk is of het (uit)geleende kapitaal renderend is.
In het internationale geldwezen is een viertal periode te onderscheiden:
- Gouden standaard = centrale bank heeft verplichting haar bankbiljetten tegen een vaste
koers om te wisselen voor goud, hierdoor ontstaat internationale convertibiliteit en dat
bevordert de internationale handel
- Interbellum = tussen 2 oorlogen in, geldhoeveelheid onbegrensd toenemen om
herstelbetalingen te doen/land weer op te bouwen. Gevolg = hyperinflatie
- Gouden wisselstandaard
- Zwevende wisselkoersen = vraag en aanbod bepalen de wisselkoers
Europese Monetaire Unie (EMU)
- Muntunie per 1-1-1999
- Waarde van de munt moet zich bewijzen en kent 2 kanten:
- binnenwaarde = koopkracht van de euro, allesbepalend hiervoor is de inflatie
- buitenwaarde = resultaat van het systeem van zwevende wisselkoersen
- Vaste binnenwaarde = inflatiecijfer met als bovengrens 2%.
- Focus van de ECB voor de handhaving van de prijsstabiliteit is de geldhoeveelheid.
Instrumenten voor binnenwaarde:
1) open-markttransactie (liquiditeit van geldscheppende instellingen verandert)
2) permanente faciliteiten (om zeer kortlopende liquiditeiten te verschaffen of te onttrekken
3)reserveverplichtingen die het geldscheppende vermogen beïnvloeden.
23

- Verdere bescherming door Stabiliteit en Groeipact (3% en 60% BBP normen)
Vorderingensaldo niet hoger dan 4% en overheidschuld niet hoger dan 60%. De drieprocentnorm
ligt landen als Duitsland en Frankrijk ten laste.
Artikel bij Hoofdstuk 22
De euro en het tekortblok door B.S.J. de Haas
In 2004 werd bekend dat de Amerikaanse concurrentiepositie met 20 tot 25% moest verbeteren om
de betalingsbalans in evenwicht te brengen zonder recessie te veroorzaken. Een gunstig scenario was
een aanpassing van betalingsbalans zonder schokken, een ongunstig scenario zal de dollar twee keer
zo veel dalen. Begin 2008 leek het gunstige scenario zich te ontvouwen door de verbetering van de
concurrentiepositie met 20%. Afgelopen maanden dollar aangesterkt. Om de concurrentie te
verbetering van Griekenland, Spanje en Portugal is lastig omdat deze veel handel drijven binnen de
eurozone. Een concurrentieverbetering van 40% voor Griekenland veregt een daling van daling van
de euro met 80% (Griekenland handelt voor 50% met de EU en voor 50% buiten de EU). Niet de
gehele concurrentieverbetering hoeft via een verandering in de wisselkoers te lopen, als de 3 landen
minder inflatie dan de rest van EU hebben, kan het ook verbeteren. Voor het mediterrane blok is de
ideale koers $1,07, maar voor Duitsland en Nederland (met een overschot op de lopende rekening) is
de ideale koers hoger. Het tegengestelde belang binnen de EU compliceert het beleid van de ECB.
24

Financiële administratie
Hoofdstuk 2 Vermogensbeheer
In de financiële administratie van een huishouding worden (gelds)warden geregistreerd, onmiddellijk
in geldbedragen of op een waarding gebaseerd (taxatie gebouw). De boekhouding vormt de kern van
de financiële administratie, maar hoeft er niet mee samen te vallen.
Kameralistisch stelsel: registratie van inkomsten en uitgaven & met oog op inkomensbeheer,
grondvorm is een balans tussen inkomsten en uitgaven. Hieruit kunnen periodieke overzichten (=
recapitulatie) kunnen gedestilleerd.
Commercieel stelsel: registratie van baten en lasten & met het oog op vermogensbeheer, registratie
van de omvang en samenstelling van het vermogen, de waarden van bezittingen en schulden worden
geregistreerd op opeenvolgende tijdstippen en waarde veranderingen bij de bedrijfsuitvoeringen in
de tussenliggende periode (baten en lasten). Grondvorm heeft twee staten: een staat van bezittingen
en schulden(=balans) & een staat van baten en lasten(=resultaatrekening).
Vermogen van een organisatie = geheel van in productiemiddelen en voorraden product
belichaamde waarden, de vermogensaanwas is haar inkomen (de verandering in het vermogen). Bij
een private onderneming is dit de winst, in de collectieve sector is het maatschappelijk vermogen
meer van toepassing.
Bedrijfsvermogen= zowel het eigen als het vreemd vermogen van de bedrijfsorganisatie, niet alleen
winst maar ook interest die aan verschaffers van het vreemd vermogen ten deel valt.
Gepachte/gehuurde productiemiddelen behoren niet tot het bedrijfsvermogen omdat het geen
bezitting is van de bedrijfsorganisatie.
Maatschappelijk vermogen= waarde van de gezamenlijke in de bedrijfsorganisatie aangewende
productiefactoren: arbeid en kapitaal.
Toegevoegde waarden van de productie: som van alle beloning van de productiefactoren; loon,
pacht of huur, interest en winst.
Nationaal inkomen: som van alle verdiende inkomens in de volkshuishouding.
Arbeid kan ook niet gezien worden als een bezit van een organisatie (tenzij het slaven zijn), de
waarde van het maatschappelijk vermogen van de organisatie, dat dit ‘menselijk kapitaal’ mee
omvat, zullen we in geen enkele bedrijfsadministratie tegenkomen.
Bij de commerciële dienstverlening staat het saldo van de waarden van bezittingen en schulden dan
ook vaak in geen verhouding tot de beurswaarde van ondernemingen.
In de collectieve sector ook vermogensbeheer maar niet op winst gericht. Met het oog op de
dienstverlening dienen in de eerste plaats de maatschappelijke baten en lasten te worden
afgewogen. Het bedrijfsvermogen is voor de dienstverlening vooral voorwaardenscheppend: de
eigendom van productiemiddelen waarborgt dat zij voor de productie in de bedrijfsorganisatie
behouden blijven. Twee typen bedrijfsorganisaties onderscheiden:
(1) bedrijfsorganisaties met een zelfstandig vermogensbeheer
=vermogen door opbrengsten uit verkoop in stand houden, baten dienen tenminste tegen de
lasten op te wegen, zonder naar surplus te streven. Noodzakelijk voorwaarde is het in stand
houden van het eigen vermogen, vereist voor de continuïteit van het bedrijf.
(2) bedrijfsorganisaties met een onzelfstandig vermogensbeheer (=die niet voor de markt
produceren).
25

Niet voor de markt werkend Wel voor de markt werkend
Bekostigingswijze Inkomensoverdrachten Opbrengsten uit verkoop
Status vermogensbeheer Onzelfstandig (ondergeschikt
aan inkomensbeheer)
Zelfstandig
Oogmerk vermogensbeheer Consumptie Dienstverlening
Object vermogensbeheer
(continuïteitsvoorwaarde)
Bedrijfsvermogen Eigen vermogen
De financiële administratie zou in beginsel zowel op het inkomensbeheer(de belastinginkomsten) als
op het vermogensbeheer (het bedrijfsvermogen) moeten zijn gericht. Keuze tussen kameralistische
en commerciële stelsel is hiermee samenhangend voor de overheid problematisch en omstreden.
De consumptiehuishouding was in de Middeleeuwen het meest voor de hand liggend, zelf nadat de
overheidshuishouding was los gemaakt van de feodale vorsten bleef de consumptieve bestedingen
domineren. In de 17 e eeuw in Wenen ontstond de kameralistische huishouding ten behoeve van de
staatshuishoudingen, systematiek was nodig. De overheidsactiviteiten kwamen steeds positiever
naar vormen en werden ook wel ‘bedrijfsmatig’ genoemd. De overheid heeft een aantal kenmerken
van de consumptiehuishouding behouden, ook al vertoont zij nu tevens trekken van een
productiehuishouding.
Hoofdstuk 3 Bedrijfsadministratie
Balans
Inventariseert de ‘stand van zaken’ voor wat betreft de omvang en samenstelling van het vermogen
op een bepaald tijdstip.
Bezittingen/schulden vormen tijdstip –of voorraadgrootheden.
Opstelling van de balans gaat uit van de volgende gelijkheid:
Bezittingen = Eigen Vermogen + Vreemd Vermogen
Links: activa, specificeert de aanwending van het vermogen(bezittingen; gebouw, kas, inventaris).
Rechts: passiva,specificeert vermogensbronnen(eigen vermogen, vreemd vermogen). Het totale
kapitaal en het totale vermogen zijn per definitie aan elkaar gelijk.
Kapitaal: monetaire(financiële, liquide middelen; kasgeld, bank, zijn geldeenheden) en nietmonetaire
activa (=grond, gebouwen; heterogene massa die nog tot geldswaarden moet worden
herleid).Er zijn twee waarderingsgrondslagen voor de niet-monetair activa: (1) directe
opbrengstwaarden (gebaseerd op prijzen die de bezittingen bij verkoop zouden opbrengen,
marktprijs) en (2) indirecte opbrengstwaarden (baten die de bezittingen bij hun aanwending in het
bedrijf zelf opleveren, prestaties). Directe opbrengst waarden zijn objectiever maar minder van
toepassing (soms geen marktprijzen bekent, dan nog ontoepasselijker) dan de indirecte
opbrengstwaarden (going-concern waarden). Als de directe opbrengstwaarde moeilijk te vast te
stellen is door gebrek aan actuele marktprijzen, kan je de historische kosten gebruiken, de
aanschafprijzen, maar deze vormen wel een gebrekkige benadering. Be de bepaling van de
boekwaarden van de productimiddelen worden de historische kosten wel periodiek gecorrigeerd
door de afschrijvingen: een ingeboekte waardevermindering vanwege technische slijtage en
economische veroudering. Als een productiemiddel al geheel in de boeken is afgeschreven (en wel
nog in bedrijf) staat het som niet en soms voor €1 op de balans.
De zogeheten bedrijfswaarde vormt de neerslag van alle toekomstige aan de activa toe te rekenen
kosten en opbrengsten.
26

Vervangingswaarde: de kosten van de vervanging van een productiemiddel door een daarmee voor
de productie gelijkwaardig alternatief.
Balanswaardering van niet-monetaire activa:
- Directe opbrengstwaarde eerst in de actuele marktprijs
anders dmv historische kosten (minus afschrijving)
- Indirecte opbrengstwaarde bedrijfswaarde
anders dmv de vervangingswaarde
Er zijn richtlijnen op welke manier de verschillende posten moeten worden gewaardeerd (niet
producten in opslag waarderen tegen verkoopprijzen, ze zijn immers nog niet verkocht)
Vaste activa: boekwaarden van de grond, terreinvoorzieningen, gebouwen; opgenomen tegen
aanschafprijs verminderd met cumulatieve afschrijvingen.
Comptalibiliteitsvoorschriften: bepalen over de opstelling van de balans.
Resultatenrekening
Geeft een overzicht van de baten en lasten weer, met de winst of verlies als saldo. Geen tijdstip –of
voorraadgrootheden maar periode –of stroomgrootheden. In ook altijd in evenwicht.
Lasten +Winstsalo = Baten of:
Lasten = Baten + Verliessaldo
Gebeurtenissen die het vermogen doen toe –en afnemen dienen scherp te worden onderscheiden
van gebeurtenissen waarbij dat niet het geval is. Bij aankoop duurzaam kapitaalgoed per giro, is
alleen een verandering van de samenstelling van het kapitaal plaatsgenomen, geen verandering van
de omvang van het vermogen.
Afschrijvingen zijn wel lasten maar leiden niet onmiddellijk tot uitgaven.
Bij de opstelling van de resultatenrekening worden de inkomsten en uitgaven derhalve toegerekend
aan de periode waarop de ermee samenhangende baten en lasten betrekking hebben.
Onderscheid tussen baten en lasten en opbrengsten en uitgaven!
De lasten en baten die onmiddellijk samenhangen met de productie in de bedrijfsorganisatie, vormen
de kosten en opbrengsten, het saldo daarvan is het exploitatieresultaat.
In de collectieve sector werkende bedrijfsorganisaties is het resultaat vaak negatief, maar voor in de
markt werkende bedrijfsorganisaties zijn ontworpen aan de randvoorwaarde van een
kostendekkende exploitatie.
Het exploitatieresultaat wordt bij de vaststelling van de uiteindelijke winst (of verlies) gecorrigeerd
voor eventuele overige baten en last, die niet onmiddellijk met de productie verband houden
(bijvoorbeeld: interest over vreemd vermogen).
Scrontrovorm = als de lasten en baten op dezelfde wijze als de balans in een linker(lasten) –en een
rechterzijde is verdeeld. Soms wordt een exploitatierekening van de resultatenrekening
afgezonderd, op de resultaatrekening staat dan alleen nog het exploitatietekort/overschot, de
overige lasten en baten en het uiteindelijke bedrijfsresultaat.
Kosten
Exploitatieoverschot
Exploitatierekening Stadsschouwburg
16.895
636
Opbrengsten 17.531
17.531 17.531
Resultatenrekening
Interest 1.622 Exploitatieoverschot
Verliessaldo
636
986
1.622 1.622
27

Staffelvorm= een verticale opstelling waarin voor de opeenvolgende grootheden steeds een saldo
wordt bepaald.
Sleutelvariabele: omzet: Omzet – kosten = exploitatieoverschot – overige netto lasten = winst/verlies
Sleutelvariabele vaste kosten: Vastenkosten – netto-opbrengst = exploitatietekort – overige netto
baten = winst/verlies
Vaste kosten bij collectieve sector, en omzet bij marktsector.
Om een getrouw beeld te geven dient voor elke post op de balans en resultatenrekening in de
boekhouding een rekening geopend, waarop alle voor de omvang van die post relevante
gebeurtenissen worden geregistreerd. Deze worden in scrontovorm opgesteld.
Elke toeneming van afzonderlijke bezittingen altijd gepaard gaan met ofwel een afneming van andere
bezittingen, ofwel een toeneming van de schulden (of combinatie met zelfde eindbedrag)= dubbel
boekhouden.
Transitorische posten: leggen het overlopen van de ontvangsten naar tijdstippen buiten de periode
waarop zij betrekking hebben vast.
Externe verslaggeving (voor private ondernemingen) is voor vermogensbeheer vergelijking met
andere organisatie. Interne verslaggeving, is vooraal voor manager, kunnen met deze informatie
richting geven aan de interne bedrijfsvoering.
Rentabiliteit van het eigen vermogen:REV= (winst na belastingen)/(eigen vermogen)
Rentabiliteit van het totale vermogen: RTV = (winst voor belastingen + interest vreemd
vermogen)/(totale vermogen)
Solvabiliteit = het vermogen van een organisatie om aan haar toekomstige schuldverplichtingen te
voldoen.
Liquiditeit= betrekking op het vermogen kortlopende schuldverplichtingen ook op korte termijn na
te komen
Voor de overheden zelf hangt de betekenis van de omvang van het eigen vermogen mede af van het
belastingcapaciteit.
Hoofdstuk 4 Overheidsadministratie
De politieke besluitvorming richt zich in de eerste plaats op de vaststelling van de doeleinden,
waarvoor de middelen zullen worden aangewend, analoog aan de wijze waarop de individuele
consument over de besteding van zijn inkomen beslist.
De inrichting van de financiële administratie van het Rijk is vastgelegd in de Comptabiliteitswet 2001,
op basis van deze wet volgt de administratie het kameralistische stelsel. Elk begrotingsartikel in elk
dienstjaar een afzonderlijk besteedbaar inkomen. Een evenwichtsboekhouding wordt toegepast met
het oog op de rechtmatigheidbeoordeling en de daarbij uit te voeren controles.
In de boekhouding van het Rijk wordt het kasstelsel gehanteerd, gekozen door de eenvoud.
28

Het financieringstekort druk het netto te financieren bedrag uit dat nodig is om het gat tussen
ontvangsten en betalingen te dichten: aflossingen van eerder aangegane leningen worden niet
meegerekend.
Verkregenrechtenstelsel: houdt rekening met het verschil tussen het moment waarop een recht op
een ontvangst of betaling ontstaat en het moment van ontvangst of betaling zelf.
In jaren ’70 stond de stabilisatietaak van de overheid volop in de belangstelling, na inwerking
Comptabilitetiswet in 1976 stonden de overheidsuitgaven in de belangstelling. Om moment van
bestellen (ook al is de levering jaren later) moet er een verantwoording worden afgelegd.
ZBO en RWT (=rechtspersonen met wettelijketaak) is soort van functionele decentralisatie. IB-groep
is bijvoorbeeld een ZBO.
- Periodiciteitcriterium: incidentele/onregelmatig terugkerende uitgaven mogen als
kapitaaluitgaven worden beschouwd
- Nuttigheidscriterium: een uitgaaf mag als kapitaaluitgaaf worden aangemerkt als het nut
ervan zich over meer dan 1 jaar uitstrekt
- Vermogenscriterium: uitgaven die alleen de samenstelling maar niet de omvang van het
vermogen veranderen, mogen op de kapitaaldienst worden geboekt.
Naarmate het vermogensbeheer bij de lagere overheden meer op de voorgrond kwam te staan, werd
het laatste criterium steeds belangrijker (=vermogenscriterium).
Restenbalans: activa gewaardeerd tegen hun netto aanschafprijzen minus afschrijvingen: beoogde
alleen inzicht te geven in bedragen die nog over de resterende levensduur van de verrichte
investeringen moeten worden afgeschreven.
Het eigen vermogen van de gemeentes bestaat uit opgebouwde reserves
Aantekeningen bij college over Financiële administratie
Uitgaven rijk aan top 3 departementen:
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 32 mld
Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 27 mld
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 14 mld
Meeste geld naar onderwijs, daarna sociale zaken en als derde volksgezondheid
Uitgaven van het rijk ondergebracht in 3 kaders: 1) Rijk, 2) Sector sociale zekerheid en 3)Sector zorg
Financieel beheer beoordelen aan:
- Rechtmatigheid
politiek budget, besteding van belastinginkomsten (vraagstuk inkomensbeheer= aan welke
doelen en niet teveel). Geld niet door tegenprestatie.
- Doelmatigheid
geleverde prestaties, inzet productiemiddelen (vraagstuk vermogensbeheer). Vermogen
(Arbeid en kapitaal) zo in zetten dat er zoveel en goed mogelijk product op de markt komt.
Zoveel mogelijk prestaties.
twee economische subjecten: consumenten en producenten
Theorie consumenten gedrag: besteding van een inkomen, nutsmaximalisatie met budgetrestrictie ->
inkomensbeheer
Theorie producentengedrag:vorming van een inkomen(resultaat), winstmaximalisatie met kapitaal
en arbeid ->vermogensbeheer.
Overheid als consument(inkomensbeheer, besteding belastinggeld, gericht op nut) &
producent(vermogensbeheer, inzet van productiemiddelen, gericht op resultaat).
29

Bij overheden hoeven de bezittingen niet groter te zijn dan het EV/VV, kan gewoon meer belasting
vragen of staatsobligaties.
Elk bezit (vermogen) kan je producent aanwegen, kan je verhuren dus ben je producent, je huurt je
eigen huis aan jezelf.
Indirecte opbrengstwaarde = wat levert het je op als je ermee produceert. Alleen bedrijfswaarde
gebruiken als je zeker bent van je inkomsten, niet gebruiken als je dat niet weet!
Aanschafkosten niet op de resultaatrekening, moeten kosten zijn op deze rekening, de aanschafprijs
gedeeld door de levensduur dan zijn de kosten op de resultaatrekening de gedeelde kosten.
Rekening van schuld: beginwaarde rechts omdat het een schuld is. Mutaties die de schuld doen
toenemen ook rechts en die de schulden doen afnemen links. Eindwaarde ook links.
Agentschappen hanteren baten-lastenstelsel.
Historische ontwikkelin van gemeenten tot bedrijfsorganisaties.
Centralisatie belastingheffing: afschaffing lokale accijnzen en koppengeld & algemene en specifieke
uitkeringen.
Gemeenten als bedrijven: baten moeten opwegen tegen de lasten & instandhouding vermogen voor
continuïteit. Overgang van kameralistische naar commerciële administratie.
Budgettering
Hoofdstuk 11 Geautoriseerde begrotingen
Ten eerste omvat de budgettering de opstelling van een begroting, te omschrijven al een raming van
de uitgaven of kosten die met een plan voor de consumptie of productie zijn gemoeid. Ten tweede
omvat zij de vaststelling van het budget, te definiëren als de bindende toewijzing van de middelen
die in de begroting geraamd zijn.
Budget = een geautoriseerde begroting.
Begroting = raming van middelen voor de uitvoering van een plan.
Budgetrecht: door bij de wet middelen aan de uitvoerende macht te beschikking te stellen.
Bij elke budget, hoort een budgethouder, kan aan 1 iemand worden gegeven maar ook verspreid
worden over meerdere budgethouders. Bij interne budgettering kunnen de budgetten uiteraard
verder worden uitgesplitst, waarmee het budgethouderschap in de organisatie dan in meer of
mindere mate wordt gedecentraliseerd. Bij de externe budgettering zullen de gebudgetteerde
instellingen meestal als zodanig als budgethouder worden aangewezen via een subsidiebeschikking.
Voor de budgethouder moet worden vastgesteld: voor welke bestemming de middelen mogen
worden aangewend(begrotingsindeling) en over welke middelen mag worden
beschikt(begrotingsstelsel).
Budgetten voor consumptiehuishoudingen zullen in beginsel de uitgaven betreffen, budgetten voor
bedrijfsorganisaties zullen op de kosten zijn gericht. De keuze tussen uitgaven of kostenbudgetten
wordt in het begrotingsstelsel vastgelegd.
Lumpsum-budget: de aanwendingsrichting wordt dan alleen gebonden aan de taakomschrijving van
de budgethouder.
Budget= plan+raming+machtiging (dat je middelen mag besteden)
Begrotingsindeling:
- Functionele indeling
een indeling naar doel of taakgebied, begroting als plan. Minder gehanteerd dan eerst
voorbeeld van school:algemeen beheer, taalonderwijs, rekenonderwijs, schoolreis
30

- Categorische indeling
een indeling naar aangewende middelen, opvatting van de begroting als een raming op de
voorgrond door de uitgaven voor of kosten van de diverse personele en materiële middelen
te specificeren. Wat voor eenheid, zoveel aan NS/landmacht. Moet wel goed ramen.
Voorbeeld van school: personeel, administratie, huisvesting als hoofdcategorie.
- Organische indeling
een indeling naar organisatie-eenheden of organen. Meeste grip op geldbesteding voor elk
budget een functionaris aanstellen. Houdt niet per se in dat het budgethouderschap voor de
onderscheiden organisatie-eenheden aan afzonderlijke gemachtigden wordt toebedeeld.
Voorbeeld van school: groep1, groep2, alle groepen apart
Functioneel is moeilijk organisch
Line-item-budget: de middelen worden erin als het ware stuk voor stuk, regel voor regel opgesomd
Uitgavenbudgetten: begrenzen de uitgaven of betalingen die gedurende de budgetperiode mogen
worden gedaan, gebaseerd op rechten –of kasstelsel.
Kostenbudgetten: richten zich op de op te offeren middelen en volgen het baten-lastenstelsel.
Vatten we de overheid op als een consumptiehuishouding, dan komen uitgavenbudgetten in
aanmerking; op de overheid als productiehuishouding is de kostenbudgettering toegesneden.
De doelmatige productie van de overheidsvoorzieningen vereist een koppeling van baten en lasten in
de bedrijfsadministratie.
Inkomensbesteding Inkomensvorming
Kenmerk financieel beheer Inkomensbeheer Vermogensbeheer
Economisch doel Consumptie Productie
Kerndocument Begroting (vooraf) Rekening (achteraf)
Stelselkeuze Inkomsten-uitgaven Baten-lasten
Rijksbegroting is een uitgavenbegroting, maar er is een agentschapconstructie in het leven geroepen,
waarbij uitvoerende diensten van de rijksoverheid een commerciële administratie op basis van het
baten-lastenstelsel kunnen gaan voeren.
Overheidsuitgaven in driedeling:
1) Inkomensoverdrachten, die geen verband houden met enige productie
2) Consumptieve bestedingen aan goederen en diensten, geleverd door andere huishoudingen
3) Bestedingen aan door de overheid zelf geproduceerde goederen en diensten
Begrotingstelsel van de lagere overheden = baten-lastenstelsel. Als baten worden inkomsten uit
belastingen of overdrachten van het rijk gezien.
De autorisatie die op elk budget rust, heeft als primair oogmerk de uitgaven respectievelijk kosten te
beheersen. Hiernaast worden nog begrenzingen aan de betalingen verplicht gesteld, dubbel slot dus.
Het baten-lastenstelsel zou de rijksbegroting derhalve vatbaar maken voor manipulaties met de
ramingen die de oogmerken van de verleende autorisatie kunnen doorkruisen.
De uitgavenbudgettering wordt ook nog ondersteund door het zogenoemde stringente
begrotingsbeleid, dat in algemeen twee regels voor begrotingsuitvoering inhoudt:
1. Uitgavenoverschrijdingen moeten worden gecompenseerd
2. Uitgavenoverschrijdingen die het karakter van ‘tegenvallers’ hebben, mogen door
‘meevallers’ worden opgevangen
31

Hoofdstuk 12 Bedrijfsbudgetten
Bedrijfseconomische functie: inhoud geven door aan de budgetten een kostencalculatie ten
grondslag te leggen.
Bij de confrontatie van budget en realisatie richt de verschillenanalyse zich op de afwijkingen ten
opzicht van de totale voorgecalculeerde kosten en niet allen op afwijkingen van de kostprijs.
Het verschil tussen toegestane en de werkelijke kosten weerspiegelt de kostenbeheersing en staat
dus vanuit de beheerstechnische functie op de voorgrond. Het verschillen tussen de werkelijke en
standaardkosten vorm daarentegen een maat voor de kostenefficiëntie met het oog op de
bedrijfseconomische functie van het budget.
Outputbudget: aan het budget is een taakstelling in termen van een te realiseren prestatie (output)
verbonden. Het budget = kostprijs x productie. Met behulp van de kostprijscalculatie worden de
toegestane kosten in deze taakstelling op de noodzakelijke of normale productiekosten afgestemd.
Het budget kan slechts dan op de kostprijs van de productie worden gebaseerd als de variabele en
constante kosten toereikend zijn te standaardiseren.
Driedeling van de kosten ten grondslag aan budgettering bij niet-gestandaardiseerde
managementafhankelijke kosten:
- De procesafhankelijke kosten (engineered costs)
variabele kosten die min of meer eenduidig samenhangen met het productieproces
- De capaciteitsafhankelijke kosten (committed costs)
constante kosten, waarvoor een zelfde eenduidig verband met de productiecapaciteit kan
worden gelegd
- De managementafhankelijke kosten (discretionary costs)
waartoe dan alle andere (al dan niet als variabel of constant aan te merken) kosten gerekend
moeten worden. Zijn niet tot calculatorische standaarden te herleiden >discretionaire
kosten
Het bestaan van discretionaire kosten houdt in dat bij de budgettering niet voldoende nauwkeurig
kan worden getraceerd hoe de kosten met de productie samenhangen.
Inputbudgettering= een bedrijfsbudgettering die uitsluitend de beschikbaar gestelde middelen
autoriseert, maar daarna geen taakstelling voor de te leveren productie verbindt. Meest gangbaar in
de collectieve sector.
De budgettering loopt enerzijds synthetisch: de claims worden geaggregeerd tot een totaal van de
benodigde middelen, en anderzijds analytisch: uit het totaal van de beschikbare middelen worden de
afzonderlijke toewijzingen afgeleid.
Incrementalistische besluitvorming over de begroting: de strijd om de middelen spitst zich toe op de
toeneming van de afzonderlijke posten. De gebreken van de incrementalistische inputbudgettering
bij de overheid worden algemeen onderkend.
Majoreren: in de verwachting dat sowieso op de aanvraag zal worden gekort, bouwt men in het
aangevraagde bedrag al bij voorbaat een marge in als ‘wisselgeld’.
PPBS: planning-programming-budgetingsystem: afstemmiing van budgetten op de uiteindelijk
nagestreefde maatschappelijke doelstellingen.
Meerjarenramingen: extrapoleren het verloop van de budgetposten bij ongewijzigd of voorgenomen
beleid naar de toekomst.
Zero-casebudget: is in zijn geheel vanuit expliciete beslissingen over de middeleninzet opgebouwd,
begint bij nul-punt en niet bij een post (increment).
32

Met het oog op de normering van de productiekosten zullen de budgetten op de te leveren
prestaties of de te bereiken resultaten moeten worden afgestemd. > prestatiebegroting
Kengetallen:
1) Ramingsindicatoren: dien inzicht te verschaffen in het volume van de ingezette personele en
materiële middelen.
2) Efficiency-indicatoren: deze betreffen met name het volume van de te verrichten activiteiten.
3) Effectiviteitsindicatoren: deze beogen een relatie met nagestreefde beleidsdoelstellingen te
leggen
Kengetallen meer voortgeschreden in de gemeente dan in het rijk. Voortbouwend op deze
kengetallen is ook de opstelling van prestatiebegroting bij de gemeenten met meer succes van de
grond gekomen: productbegroting.
Programmabegroting: waarin de benodigde middelen op de te verrichten activiteiten zouden
worden afgestemd. Van Beleidsbegroting Tot Beleidsverantwoording (VBTB): WWW vragen: wat
willen we bereiken, wat moeten we daarvoor doen en wat mag dat kosten. Een nieuw element van
de VBTB is de oriëntatie op de verantwoording achteraf van het begrotingsbeleid, niet zozeer de
planning maar de realisatie zou onder de aandacht moeten komen.
Oogmerk van dualisering: versterking van de kaderstellende rol van de Gemeenteraad.
Hoofdstuk 13 Budgetteringstechniek
Discretionaire kosten handen zoals gezegd samen met een heterogene dienstverlening en
omvangrijke niet aan bepaald product toe te rekenen (gemeenschappelijke) kosten.
Functionele structuur van de organisatie: geheel van activiteitencentra met hun onderlinge
afhankelijkheidsrelaties. Voor de vaststelling van deze functionele structuur kan de
activiteitenanalyse vertrekken vanuit de personele structuur van de organisatie: organogram. Een
organogram geeft alleen een delegatiepatroon weer, geen functionele relaties tussen activiteiten.
Prestatienormering?
Kostenstandaardisatie? Ja Nee
Ja Outputbudget Procesbudget
Nee Taakbudget inputbudget
Outputbudget: kostenstandaarden en prestatienormen kunnen worden geformuleerd, zodat de
budgettering op een kostprijscalculatie kan worden gebaseerd.
Inputbudget: aangrijpingspunten voor een kostenstandaardisatie of prestatienormering ontbreken,
zodat de kosten hun discretionaire karakter onverkort behouden.
Procesbudget: homogeniteit van de activiteiten maakt een kostenstandaardisatie mogelijk, al kunnen
die standaarden niet aan de prestatienormen worden gekoppeld (=onderwijsactiviteiten, wel
standaardkosten, loon per uur, maar niet op kwaliteit beoordeeld).
Taakbudget: identificeerbare output resulterend uit heterogene activiteiten (=wetenschappelijk
onderzoek, prestaties kunnen worden beoordeeld maar de benodigde middelen slechts op
subjectieve overweging kunnen worden gebaseerd). Stukproductie.
Bij de begrotingsopstelling vormen de activiteitencentra kostenplaatsen. Kostenplaatsenstructuren:
hoofd-, hulp- en algemene kostenplaatsen te onderscheiden. Men zal er naar streven alle kosten
zoveel mogelijk naar de hoofdkostenplaatsen door te belasten.
Uiteindelijk berust de keuze voor een type budget op een beslissing of de output voldoende
identificeerbaar is voor een prestatienormering en of de activiteiten voldoende homogeen zijn voor
een kostenstandaardisatie.
33

Hoofdstuk 14 Externe budgettering
Subsidiëring houdt in dat door een subsidiërende instantie middelen worden overgedragen aan een
gesubsidieerde instelling, met het oog op bepaalde door de instelling te verrichting activiteiten, maar
zonder dat deze activiteiten als een aan de subsidiënt geleverde tegenprestatie kunnen worden
beschouwd.
De door de overheid versterkte subsidies zijn in de financiële administratie van de instellingen niet
altijd als zodanig aan te treffen.
Versluierde subsidie: als de subsidies evenmin in de financiële administratie van de subsidiënt terug
te vinden zijn. Vinden plaats door een verstrekking in natura: accommodaties gratis voor gebruik
beschikbaar.
À fonds perdu = als een subsidiënt de subsidie krijgt in de vorm van de kapitaallasten, dus het
beheer van het gebouw ed.
Aan de zichtbare subsidies zal in het algemeen een voorafgaande vaststelling van de kosten van de
gesubsidieerde instellingen ten grondslag liggen, alleen sommige ‘aanmoedigingssubsidies’ vormen
uitzondering op de regel.
Budgetsubsidiëring: als het subsidiebedrag aan de hand van een voorcalculatie van de kosten wordt
vastgesteld. Drie soorten:
1) Door middel van normvergoedingen voor prestaties of activiteiten. (output/proces budget)
2) Van goedgekeurde plannen (taakbudget)
3) Op basis van toegestane middelen (inputbudget)
Gesubsidieerde instellingen zijn in het algemeen op te vatten als uitvoerende diensten, waarvan de
werkzaamheden zich rechtstreeks op de burgers richten.
Openeinderegelingen zijn in het algemeen gemakkelijk te voorkomen, als van normvergoedingen per
prestatie of activiteit kan worden afgezien.
Vaste inputbudgettering is in de loop der jaren verder geëvolueerd tot een zogeheten functiegerichte
budgettering, waarin de budgetten wel op de verrichte taken (functies) werden afgestemd.
Een dergelijke budgettering waarin de mogelijke nacorrecties = flexibele budgettering
Aantekeningen bij deel Budgettering
Begrotingsvoorbereiding: ontvangers gaan kijken waarom de een meer/minder krijgt.
Incrementalisame = gedachte dat het een ontaarding verschijnsel is van de ontvangers: majoreren:
10% extra vragen omdat je al weet dat er geschrapt wordt.
Theoretisch ideaal bezwaar bij outputbudget:
- Gestandaardiseerd, verschillen genegeerd
- Kostprijs en prestatiemaat moeten valide zijn
- Indelen in klasse wat meer per persoon oplevert
Procesbudget gaat om activiteiten en niet om de prestaties.
Taakbudget: unieke individuen en de kwaliteit wordt daarop afgesteld, kosten lopen altijd uit de
hand.
34