INKO 4-2011 - Fraters van Utrecht

inko
informatiegevende en
kontaktleggende periodiek
van de fraters van utrecht
34 e jaargang
nummer 4
oktober 2011

VAN DE REDACTIETAFEL
Na zeer mooie nazomerdagen, begint de herfst zich nu toch te
roeren. Regenbuien, harde wind en jagende wolkenluchten zijn
van de partij. Op zulke momenten met INKO bezig zijn, maakt
het dan ook erg aannemelijk dat gedachten uit gaan naar Allerzielen,
kerkhofbezoek en wat meer met overledenen bezig zijn
dan anders. Van verschillende schrijvers zijn hierover bijdragen
aanwezig.
Een van onze overleden medebroeders heeft in Didam de eer
ontvangen om een straatnaam te hebben gekregen. Hoe zou
Leonardi daar zelf op gereageerd hebben?
De serie “de pen doorgeven” brengt verrassende “openbaringen”
naar buiten. Naast een vers van Theobaldus z.g. en een overweging
van Alfons Kroese, beschrijft Ton Oostveen zijn Zen-praktijk.
Met een aardige reactie van medebroeder Clemens vanuit Malang
en een fotoverslag van een bezoek aan de zandsculpturen-expostie
in Garderen, is deze aflevering van INKO de moeite van het lezen
waard.
Veel leesgenoegen!
2

ALERHEILIGEN - ALLERZIELEN
Toen wij jong waren, was er in onze kerk een groot verschil tussen
1 en 2 november. Stonden er op de eerste dag veel bloemenmanden,
palmen en zilveren kandelaars, op twee november was daar
niets van over. Veel zwart met zilveren ornamenten. De kaarsen,
op zwarthouten kandelaars, waren gelig. Het was duidelijk: de
eerste dag was om de heiligen te vieren, de tweede dag om ‘de
arme zielen in het vagevuur’ te gedenken. De eerste dag voor
personen als Maria en de apostelen, de tweede dag voor overleden
familieleden.
Het verschil zat ‘m in de verhalen over wonderen, of over zo’n
uitzonderlijke heiligheid, dat wij, gewone mensen, en dus ook
onze familie, daar niet aan konden tippen. Maar onze familieleden
voelden we wel dichter bij ons dan de heiligen.
Maar langzamerhand verdween deze duidelijkheid: Soms ontmoeten
we mensen die - zonder wonderen te doen en zonder
kwezelachtigheid - ons overtuigen: dat zijn ook heiligen. En zo
nu en dan horen we in preken dat ook wijzelf heilig zijn, geheiligd
door Gods genade. We gaan natuurlijk niet op de troon van
Willibrord zitten, maar wij geven, wankelmoedig soms, antwoord
op God die ons roept.
Twee dagen ter gedachtenis van mensen die ons zijn voorgegaan,
niet alleen in tijd, maar ook in voorbeeld. In gebed met hen
verbonden leven wij ons eigen leven, maar zij kunnen door hun
voorbeeld een soort steun in de rug zijn, want wij worden, net
zoals zij door Gods vergevende genade, gedragen.
En of ze nu heilig verklaard zijn of niet, doet er eigenlijk niet toe.
Mijn ouders zijn niet minder heilig omdat zij niet officieel door
de kerk zijn aangewezen.
3

Edith Stein werd samen met haar zus Rosa op 9 augustus 1942
vermoord. Beiden waren bekeerlingen, beiden karmelietes,
verhuisd naar Echt, opgepakt en beiden vermoord. Is Rosa minder
heilig dan Edith? Toch wordt alleen Edith heilig verklaard.
======
De kans, dat wij heilig verklaard worden na onze dood lijkt niet
overdreven groot, Maar Gods genade zal ook ons opnemen in
zijn liefde.
4
Ed van Liemt, ofm

“ER IS NOG NOOIT EEN MENS GEWEEST
DIE ÉÉN KORREL AARDE HEEFT BEZETEN”
Jan Arends.
art. 31 Door te leven in gemeenschap van goederen,
zijn we elkaar tot steun
in onze toewijding aan het Rijk Gods
en in de onthechting die dat vraagt.
Door de gelofte van armoede
beperken wij ons vrijwillig in het recht
om persoonlijk te beschikken over materiële zaken.
Wij aanvaarden afhankelijk te zijn
van Gods zorg en van de zorg voor elkaar.
art. 32 In de zorg voor het welzijn van allen,
zullen wij oog hebben voor onderlinge verschillen
in wat mensen werkelijk nodig hebben.
Tegemoetkomen aan persoonlijke behoeften,
mag echter het gemeenschappelijk welzijn
niet in de weg staan.
art. 33 Wat de gemeenschap ons geeft,
zullen wij in eenvoud dankbaar aanvaarden
en, als goede beheerders, zorgzaam gebruiken.
Onze geestelijke en materiële toerusting
moet in dienst staan van onze zending.
Wij willen ons ervan weerhouden,
de behoefte aan allerlei voorzieningen
onnodig op te voeren.
5

art. 34 De zorg voor het Rijk Gods zet ons aan
tot soberheid van leven en solidariteit met de armen.
Dit betekent dat wij bereid moeten zijn,
te delen met de medemens die armoede lijdt
en hem te geven wat hem toekomt.
De heilige Ambrosius zegt:
‘Gij schenkt aan de arme niet van uw eigen bezit,
maar gij schenkt hem terug wat hem toebehoort.
Want gij eigent u toe voor uzelf alleen,
wat als gemeenschappelijk bezit is gegeven
voor het gebruik van allen.
De aarde behoort aan alle mensen
en niet alleen aan de rijken’.
(Pop. Progr. nr. 23)
art. 35 Als wij neigen tot grote bezorgdheid voor onszelf,
kan Jezus’ woord ons tot nadenken stemmen:
‘Weest niet bezorgd voor uw leven,
wat ge zult eten of wat ge zult drinken,
en ook niet voor uw lichaam, wat ge zult aantrekken…
Uw hemelse Vader weet wel dat gij al deze dingen nodig
hebt.
Maar zoek eerst het Koninkrijk en zijn gerechtigheid:
dan zal dat alles u erbij gegeven worden.
Maak u dus niet bezorgd voor de dag van morgen,
want de dag van morgen zorgt voor zichzelf.
Elke dag heeft genoeg aan zijn eigen leed’. (Mt. 6: 25-34)
Wat kennen wij van armoede? Of zijn het alleen maar woorden
en een loze belofte? Een gewetensvraag voor mij? In onze huidige
samenleving voert een sterke trend tot nutsdenken de boventoon.
Alles en iedereen moet zijn nut hebben in het streven naar een
maakbare maatschappij. Dergelijk denken draagt het risico in zich
dat mensen in kwetsbare situaties buiten de boot vallen. De onder-
6

linge solidariteit is er geen vanzelfsprekendheid meer. Kijken
we om ons heen en zijn we ons er van bewust, dat als je kijkt je
niet altijd ziet, wat je denkt te zien. Mensen willen meestentijds
zich niet laten zien in hun kwetsbaarheid. Wij hebben eerder de
neiging te willen verhullen, dan durven kijken door de ogen van
de ander. Wat heeft die ander ons te zeggen? De verkoper van de
daklozenkrant? De schoonmaker onderweg op straat of in de trein?
De onvrijwillig werkeloze? Leeg zijn en open handen en een
luisterend hart hebben komt dat niet dicht bij onze beleving van
de echte armoede? Betrokkenheid, opkomen voor de kwetsbaren.
Je oprecht zorg maken over de tweedeling in onze samenleving,
meeleven en meevoelen met de “andere kant“ van Nederland.
Echt durven delen.
Bedoelen wij met de beleving van onze gelofte van armoede ook
niet zich solidair weten met mensen die zich inzetten voor een
betere wereld? In gesprek gaan met, echt te luisteren naar verhalen
van mensen die zich hier tegen verzetten. Ervaren wat er aan die
andere kant gebeurt, is leerzaam, zet aan tot denken, maakt bewust
van eigen leefsituatie en die van anderen. De kans nemen de ander
als mens te ontmoeten, je laten inspireren door de kracht en het
verzet van gemarginaliseerden. Je ogen te openen voor mensen
wier leven zo hemelschreiend door de vingers glipt. Hard is het
leven voor hen, deze maatschappij een tandje te hoog. Zo’n leven
kan het lot zijn dat iedereen kan treffen. Is dit armoede beleven
dat het voor mij - voor ons? - betekent: altijd te blijven zoeken naar
“wat verloren dreigt te gaan”; naar de “losers” in het leven?
Geldt dat ook voor ons religieuzen in ruste? Als mensen elkaar
ontdekken, kunnen er mooie dingen gebeuren. Durven wij verder
te zien en te luisteren dan onze voordeur? Achter het masker zien?
Nemen wij er de tijd en de aandacht voor? Voor de allerarmsten,
omdat zij het meest achtergesteld zijn? Was het ook niet dat in
het verleden onze stichters en stichteressen dit voor ogen stond?
Gelijkwaardigheid en respect. Maar ook trouw, de trouw aan het
eens gegeven woord. Ik vraag mij wel eens af: is er ooit in onze
7

ecreaties en anderszins respect uitgesproken voor een uitkeringsgerechtigde
die het toch maar moeten zien vol te houden met
weinig geld en in afhankelijkheid van allerlei instanties? Is er
voldoende tijd en ruimte gemaakt voor de ander? Voor de nieuwkomer
in ons midden, die nog moeite heeft zich thuis te voelen
in onze samenleving, maar ook voor de medebewoner die hier
al langer is, maar die zich soms zo eenzaam voelt, en voor die ander
die zich niet gezien voelt? Is het ook niet goed wat verder weg
te kijken, aandacht te hebben voor de mensen die letterlijk buiten
ons blikveld zijn, maar met wie wij ons toch verbonden voelen;
bijvoorbeeld de boerinnen en boeren in Brazilië, die maar heel
weinig verdienen met de producten die ze met hard werken
oogsten?
Daarvoor moet je misschien dagelijks opnieuw de bereidheid
opbrengen met elkaar op weg te zijn. En steeds opnieuw leren
de ander in zijn andersheid te aanvaarden en waarderen.
Misschien moet je dagelijks je gelofte van armoede hernieuwen.
Durven staan met lege handen, pas als je durft niets te verwachten,
hoor je niet alleen wat de ander zegt en beleeft, maar lukt het je
ook te durven luisteren met een open hart, dat niet alleen vervuld
is van eigen verhalen en sores. Durven waar mogelijk een hand
uit te steken en proberen samen op weg te gaan. Leren door schade
en schande de ander in zijn andersheid te aanvaarden en echt te
waarderen. “Als wij neigen tot grote bezorgdheid voor onszelf,
kan Jezus’ woord ons tot nadenken stemmen: ”Weest niet bezorgd
voor uw leven, wat ge zult eten of wat ge zult drinken, en ook niet
voor uw lichaam, wat ge zult aantrekken… Uw hemelse Vader
weet wel dat gij al deze dingen nodig hebt. Maar zoek eerst het
Koninkrijk en zijn gerechtigheid; dan zal dat alles u er bij
gegeven worden”.
8
Voorhout, 1 augustus 2011
Drs. Alfons Kroese o.c.d.

HET VERHAAL VAN EEN SCHILDERIJTJE
Toen mijn vader en moeder in 1926 in de stad Leiden pas getrouwd
waren, hadden zij lang niet alle kamers van hun huis nodig. Daarom
werd de eerste verdieping waar twee grote kamers waren met een
keuken en een toilet verhuurd, het liefst aan wat oudere mensen.
Een ervan was mevrouw X die ik nooit goed gekend heb, althans
ik herinner mij haar naam niet zo goed. Wel weet ik dat in 1935
mijnheer Biljouw voor haar in de plaats kwam. Hij woonde in
de Lange Raamsteeg samen met zijn broer en toen die gestorven
was, wilde hij graag bij ons in pension.
Zijn kamer werd, voordat hij kwam, eerst opgeknapt met nieuw
behang, nieuwe “Jabo”-vloerbedekking en nieuwe meubeltjes,
waaronder een opklapbed. Wij kregen van hem twee mooie houten
ledikanten, die hij toch niet meer nodig had. Deze werden naar
onze grote zolder gebracht en verder netjes in orde gemaakt voor
mij en mijn jongere broer Wim. Dat was een hele vooruitgang
voor ons beiden, want tot die tijd sliepen wij samen in de bedstee
van de huiskamer.
Mijnheer Biljouw woonde op de kamer die aan de keuken grensde
en in de andere kamer woonde mijnheer van Ewijk. Hij was een
gepensioneerd onderwijzer, die elke ochtend een plak koek met
roggebrood at en ons, als we hem de krant of de post brachten, ook
een plakje koek met boter gaf. Hij vertelde graag over zijn militaire
diensttijd en de heldendaden in het algemeen uit de eerste wereldoorlog.
Van toen af had ik al een hekel aan het idee dat ik ook
in militaire dienst zou moeten. ’s Middags ging hij altijd met
wandelstok en hoed naar zijn broer die op de Vliet woonde. Hij
at daar zijn warme maaltijd en voor het avondeten zorgde hij zelf.
9

Hij kocht daarvoor zijn broodje, de boter, de kaas en de jam natuurlijk
bij mijn moeder in de winkel. ’s Avonds zat hij volgens
mijn moeder vaak zijn geld te tellen. Het was dan doodstil in huis
en moeder hoorde dan soms de zilveren guldens op de grond
vallen. Dat vond zij heel eng.
Mijnheer van Ewijk had aardige spullen. Op zijn bureau stond
bijvoorbeeld een inktstel met een kroontjespen. Ik zie dat nog zo
voor me. Ook had hij schilderijtjes en foto’s aan de muur.
Toen hij naar het oude-liedenhuis op de Zoeterwoudsesingel
vertrok, werd zijn kamer opgeruimd en werden enkele van zijn
spulletjes, die zijn familie had laten staan, bij ons op zolder in
een grote kofferkist opgeslagen.
Over één schilderijtje van hem wil ik graag iets vertellen.
Toen Fien en ik namelijk in 1954 gingen trouwen en naar Nijmegen
vertrokken omdat ik daar een nieuwe baan met huis gekregen had,
moesten wij dat huis natuurlijk wat aankleden. We hadden nog
niet zoveel en zochten daarom bij ons op zolder of we nog iets
konden meenemen en zowaar vonden wij een van de schilderijtjes
van mijnheer van Ewijk in de grote kofferkist.
Aangekomen in Nijmegen hing dat schilderijtje al gauw aan de
muur, maar Fien vond de lijst niet zo mooi en daarom ging zij
naar een lijstenmakerij in de van Broekhuizenstraat om er een
nieuwe lijst om te laten zetten. En wat hoorde zij tot haar verbazing,
dat zij een heel mooi en waardevol schilderij had, dat wel eens
een “Koekoek” zou kunnen zijn! Wij vertelden dat later aan deze
en gene en ook bijvoorbeeld aan een van mijn zussen, die het
eigenlijk maar niks vond dat wij ooit dat schilderijtje zo maar
meegenomen hadden. We hebben er echter alle jaren van genoten
en vooral de laatste jaren weleens de neiging gehad om er eens mee
naar het tv-programma “Tussen Kunst en Kitsch” te gaan. Van
dat voornemen is echter nooit iets terecht gekomen. Wel was er
in Zeist in het jaar 2008 bij gelegenheid van een jubileumfeest
een gelegenheid om waardevolle spullen gratis te laten taxeren.
10

Die kans hebben wij met enige schroom wel aangepakt en dus
gingen wij met een zekere spanning naar dat adres. Aangekomen,
zagen we dat er heel wat volk was en dat we bij de deskundige
inzake schilderijen, in de rij moesten staan om aan de beurt te
komen. Eindelijk was het zover en vroeg de deskundige ons hoe
we aan het schilderijtje waren gekomen. Wij deden ons verhaal
en zij betastte intussen de achterkant van dat schilderstukje. “Hoe
oud is het, weet u dat misschien”, vroeg zij heel vriendelijk. Ik
gaf aan dat het mogelijk honderd jaar oud zou kunnen zijn. “Neen”,
zei zij, “dat kan niet, want kijk maar aan de achterkant”. Zij had
intussen namelijk op het paneeltje wat gekrast en gezien dat het
geen eikenhout was maar een ordinair hardboardpaneeltje en het
dus niet zoveel waarde had. Kijk, dan ga je af als een gieter! Fien
vond het heel erg dat wij daar naar toe waren gegaan.
Toch zijn we nog altijd heel blij met het schilderijtje en hopen
dat we er samen nog heel veel jaartjes van mogen genieten.
11
Aad van Mil
De pen geef ik graag door aan frater Gerard Kroes.

ZEN-MEDITATIE IN HET FRATERHUIS
Wanneer we spreken over Zen-meditatie wordt al gauw gedacht
aan mensen die zich opvouwen op kleine bankjes of kussentjes
en uren stilzitten. Dit opvouwen valt trouwens wel mee en ook dat
uren stilzitten. Maar hoe kom je tot Zen-meditatie?
Het is nu bijna vijfentwintig jaar geleden dat ik met Zen-meditatie
begon (1986). Dit op advies van mijn toenmalige huisarts in Borculo,
dokter Jan Wiarda. Na een wat hectisch bestaan en een eerste
hartoperatie, raadde hij mij aan om met meditatie te beginnen.
‘Maar ik mediteer elke dag,’ was mijn reactie. ‘Dat is tekstmeditatie’,
antwoordde hij. ‘Je moet de stilte in, rust en evenwicht
zoeken tussen inspanning en ontspanning.’
En zo ben ik begonnen met Zen-meditatie. Eerst vanuit boekjes
en later via de Gestalttraining met wat meer begeleiding. In die
jaren was Zen-meditatie nog een vaag begrip. Inmiddels is dit wel
anders. Dat bemerkte ik toen ik in 2006 begon met een Zentraining.
Iedere avond zat de kleine ruimte van Zen.nl Nijmegen
vol. Twintig tot vijfentwintig mensen per sessie, om 17.00 uur
en om 20.00 uur; drie avonden in de week. Het waren gewone
huismoeders, studenten van de universiteit, docenten, verpleegsters,
leidinggevenden jong en oud, die hier aan deelnamen. Daar zat
ik tussen met inmiddels twintig jaar Zen-ervaring. Dit laatste
was voor mijn Zen-leraar Rients Ritskes aanleiding mij een
lerarenopleiding aan te bieden toen ik, na drie jaar training,
aankondigde dat ik vanuit Arnhem naar De Bilt zou verhuizen.
Mijn jarenlang werken met mensen en groepen, plus mijn vooropleiding
en inmiddels drie en twintig jaar meditatie-ervaring
waren voldoende basis om dit aan te gaan. Na een stevige stage
van vier maanden, de nodige boeken en persoonlijke gesprekken
en begeleiding, kreeg ik tijdens een Zen-retraite in Vught te horen:
‘Je bent er klaar voor’. En zo kreeg ik in maart 2009 mijn
diploma Zen-leraar.
12

In Arnhem was ik inmiddels gestart met een groep van vijftien
mensen. Dat was een goede eerste ervaring. Eenmaal in De Bilt
wonend, kreeg ik de Oude Refter in het Fraterhuis ter beschikking
als Zendo (meditatiezaal). Dankzij de ‘Rotary Haarzuilens’ kon
ik deze Zendo inrichten met Zen-matten, kussentjes, bankjes, een
theeset voor de theeceremonie, lesmateriaal enz.
In Nijmegen had ik een gedegen Japanse, praktischgerichte, opleiding
gehad, maar ik miste hierin de spirituele kant. Mijn Zenleraar
Rients Ritskes, verwees mij door naar Ton Lathouwers, een
Zen-leraar in de Chinese Chan die meer accent legde op dat wat
ik zocht. Bij hem heb ik een jaar meegedaan tot hij zei: ‘Ton, jij
moet je eigen taal gaan spreken’. En zo heb ik mijn weg gevonden
tot nu toe.
De Zen-meditatielessen die ik geef bevatten elementen uit de
traditie van de Japanse en Chinese Zen, maar ik schuw niet om
voortdurend de link te leggen naar onze eigen christelijke traditie
en de christelijke mystieken. Zen gaat er vanuit dat de eenheid
waar wij uit voortkomen Leegte is. Alles hangt samen met de
Oorsprong. Zen hecht daarom weinig waarde aan het ‘ik’. Het
los komen van je Ego is de noodzakelijke stap naar eenheidsbewustzijn
die de weg is naar eenheidservaring met het Al, God,
Nirwana, Alla, Krisna of onze Christusnatuur of Boeddhanatuur.
De naam die wij eraan geven wordt bepaald door de cultuur of
het geloof waar wij uit voortkomen, maar zij duiden uiteindelijk
alle op dezelfde Oorsprong.
Dit denken is gebaseerd op de eenheidservaring die binnen de
Zen ‘verlichting’ genoemd wordt. Het is dezelfde eenheid waar
Jezus op duidt als Hij zich één weet met de Vader. Dit je één
weten met de kosmos, de Vader, het Al, kan ertoe leiden dat je
meer gaat leven in het besef dat alles gave is en dat je bent
opgenomen in een groter geheel. Dat je jezelf één weet met
andere mensen, de natuur, God. Dit is wat Franciscus van Assisi
ook nastreefde. Dit alles echter vraagt oefening, stilte, loslaten
13

van oude ideeën, loslaten van oordelen en beelden. Dit is wat
we doen tijdens de meditatie.
Mensen die enkel kiezen voor meditatie vanwege de rust, het beter
in je vel zitten, een goede concentratie, controle over je denken
of beter slapen, blijven, naar mijn opvatting, hangen in de eerste
vruchten van meditatie. Daar is niets mis mee, het is zelfs een zegen
voor onze huidige maatschappij. Maar ik noem het, ‘het koekje
bij de thee’, en nodig mensen uit om ook de thee te drinken.
Een volgende stap in de meditatieweg is dan ook het contact
met je individuele onderbewustzijn. Hierin krijgen we kans om
‘oud-zeer’, negatieve ervaringen en overtollige ballast in ons
denken los te laten. Naarmate we opruimen in ons denkhoofd,
scheppen we ruimte voor nieuwe inzichten. We krijgen inzicht
in de taal van ons (collectief) onderbewustzijn en de taal van
onze dromen. Dit opent de weg naar het contact met ons diepste
Zelf, de Bron van alle bestaan, God.
Inmiddels werk ik met twee vervolggroepen van totaal twintig
personen. In september 2011 is er ook een nieuwe introductiegroep
gestart van drie en twintig personen en is er een wachtlijst
van acht. Ook in deze groepen bemerk ik dat meditatie bevrijdend
werkt en mensen aantrekt van allerlei slag. De hierboven genoemde
typen van mensen kom ik ook nu tegen. Opvallend is wel dat
ook ouderen zich nu melden. Dit komt mogelijk omdat ik naast
het Zen-bankje en het kussen, ook het mediteren op een
gewone rechte (keuken)stoel als mogelijkheid aanbiedt.
De jongste deelnemer is 29 jaar en de oudste 90 jaar.
Ik denk dat het gegeven dat de cursus aangeboden wordt vanuit
het fraterhuis een voordeel heeft. De locatie is vertrouwd, heeft
een religieuze achtergrond, het begrip frater wekt ook vertrouwen
en de vermelding dat er gewerkt wordt met een brug naar de
christelijke traditie en christelijke mystiek neemt vooroordelen
14

weg. Ik hoop dan ook dat mijn verhaal, dit artikel, de wazige
sluier rond Zen-meditatie enigszins opgeheven heeft en duidelijk
maakt dat de overeenkomsten tussen Zen en Christendom groter
zijn dan de verschillen.
Ik ben uiteraard altijd graag bereid tot aanvullende informatie
en toelichting.
15
frater Ton Oostveen
“Zen is als een kopje thee,
voor de Christen smaakt het precies hetzelfde als voor de
Boeddhist”.
Kôun Yamade Roshi

EEN KORT BEZOEK
Bij gelegenheid van een reünie van de lichting 1954-1959 van de
Ludgeruskweekschool in Hilversum heeft dhr. Herman Leenes uit
Hoogezand een boekje met herinneringen samengesteld. Het is
interessant om te lezen wat de studenten van die jaren geworden
zijn en waar ze terecht gekomen zijn.
Dit artikel gaat echter niet over het persoonlijke wel en wee van
de heren, maar Herman Leenes heeft ons kerkhof bezocht en
staat stil en kijkt met zijn ogen en ervaringen van toen bij de
graven van zijn toenmalige leraren en surveillanten. Daarover
heeft hij het een en ander geschreven en daarvan willen wij u
graag deelgenoot maken.
DE BEGRAAFPLAATS VAN DE FRATERS VAN UTRECHT
Na enige tijd op het bankje bij de vijver gezeten te hebben en een
blauwe reiger geobserveerd te hebben, schrijft Herman:
Het wordt tijd om de dodenakker van de fraters op te zoeken.
Daarvoor ben ik naar deze plek gekomen. Het eind van het wandelpad
versmalt zich tot een paadje tussen de struiken en bomen.
Rechts staat op een kleine open plek een lage houten klokkentoren.
Er hangt een bronzen klok in. Die zal ongetwijfeld worden geluid
als de fraters hun gestorven medebroeder naar zijn laatste rustplaats
zullen begeleiden. Een smeedijzeren hek met dunne spijlen geeft
toegang tot de kleine begraafplaats.
Ik druk de klink naar beneden en loop het kleine kerkhof op.
Het wordt aan alle zijden omgeven door een twee meterhoge
coniferenhaag, die keurig is bijgehouden. Degene die de haag
snoeit verstaat zijn vak. Strak en regelmatig. Geen bruine naalden.
Nergens een uitspringende tak of een dun begroeide plek in de
haag. De coniferen maken van het kerkhof een intieme plek.
Een bijzondere plaats voor de mannen die het grootste gedeelte
van hun leven bij elkaar hebben gewerkt en geleefd in de beslotenheid
van het klooster.
16

Daarachter staan aan drie zijden hoge, schitterende beukenbomen
die met hun immense bladerdak in de zomermaanden de doden
in hun graven enige koelte geven. Ze zullen allen aan de beurt
komen door de steeds wisselende positie van de zon en de daardoor
verspringende schaduwplekken op de graven. De imposante bomen
houden niet alleen de wacht maar geven ook bescherming. Hier
hebben de fraters hun plekje uiteindelijk voorgoed gevonden.
Ook mijn frater-leraren. De internaatsperiode op de St.-Ludgeruskweekschool
heeft voor mij vijf jaren geduurd. Samen met de
lekenleraren, hebben ze
mij in vijf jaar gevormd
en opgeleid tot de onderwijzer
die ik geworden
ben. Dat is nu meer dan
een halve eeuw geleden
begonnen.
Maar de fraters zijn geen
schimmen uit het verleden
geworden. Ik zie hun gestalten
en karakteristieke
gelaatstrekken nog altijd
duidelijk voor me.
De dodenakker is maar klein. Iets groter dan een kwart voetbalveld
misschien? Een breed middenpad dat uitkomt bij een groot kruis.
Aan weerszijden staan twee banken. Aan beide zijden van het
middenpad is ruimte voor vijf vakken. In ieder vak is plaats voor
achtentwintig graven. Elk perk heeft twee rijen van veertien graven
met in het midden bij elke twee graven een granieten kruis. Het
zal wel kunststeen zijn.
De doden zullen ongetwijfeld met hun hoofden naar elkaar toegekeerd
op hun rustplek zijn begraven. Vanuit de hoek van de
begraafplaats gezien roepen deze eenvoudige eendere kruisen
de rust op die past bij deze plek. Het komt de sfeer ten goede en
maakt indruk. Het geheel wordt benadrukt door de vierkante vorm
17

van de dodenakker. De bezoeker wordt voor even herinnert aan
het feit dat het aardse leven sterfelijk is. Voor ieder mens komt
eenmaal het einde.
De paden tussen de vakken zijn ruim. De looppaden tussen de
vakken zijn bedekt met een combinatie van witte, grijze en zwarte
kleine kiezelsteentjes. De aarde in de perken is bedekt met bodembedekkende
planten. Ik herken vrouwenmantel met het grijsgroene
blad. Een hosta die het zowel op zonrijke als beschaduwde plekken
doet. De plant met zijn lichtpaarse en roze bloemen in de vorm
van een trompet. De pluimen met hun bloempjes steken boven
de grote groen bladeren met strepen uit. In de herfst worden de
stengels kaal en de bladeren zullen vaalgeel verkleuren. Hier en
daar een buxus. Hij ziet ook de kardinaalsmuts staan. De scharlakenrode
bloemetjes doen het goed tegen het groen van de andere
planten.
In een hoek blijf ik stil staan en kijk over het kleine kerkhof. De
eenvoudige planten vormen met de eenvoudige kruisen een harmonieus
geheel. Het vingerhoedskruid steekt zijn lange stengels met
18

de witte en blauwe karakteristieke bloemetjes boven de laaggroeiende
planten uit. Ik vervolg mijn weg en loop zoekend langs de
graven. Ik hoef niet alle kleine grafplaten steen voor steen langs
te gaan.
De fraters zijn hier begraven in volgorde van overlijden. Dat maakt
het zoeken naar de nog altijd vertrouwde namen een stuk gemakkelijker.
Alle namen van de leraren waar ik op het internaat mee
te maken heb gehad, staan nog verankerd in mijn geheugen. Aan
het voeteneinde van elk graf is een zwarte grafsteen geplaatst.
Met witte letters staan hierop naast de kloosternaam van de
overledene ook een beperkt aantal biografische gegevens.
Al snel vind ik de grafsteen van frater
Willibrordo, in mijn kweekschoolperiode
directeur van de school. Onder zijn
kloosternaam staat zijn familienaam,
geboortedatum en overlijdensdatum. Ik
wist dat deze beminnelijke, maar ook
strenge man, altijd rechtvaardig en tot
luisteren bereid, niet oud geworden was.
Ik schrik wel
even. Nog geen
vijftig jaar. Dat
is jong. Ik vond
14-08-1963, Willibrordo hem op school
altijd al een
oude man. Frater Gonzales, die naast
hem ligt, is vierenzeventig geworden.
Als ik voor de twee graven sta, kan ik
een glimlach niet onderdrukken. Het is
toch wel komisch. Dat uitgerekend deze
twee mannen uit mijn kweekschooltijd
hier broederlijk naast elkaar liggen. De
frater-prefect was met zijn bijna twee meter 27-08-1963, Gonzales
19

de langste van het gezelschap kloosterlingen, de ander de kleinste,
hij haalde misschien net een meter zestig. Ik zie dat ze op één
dag na twee weken na elkaar zijn overleden.
Wij noemden de prefect altijd De Puut. Met zijn lange magere
gestalte was de toog die hij droeg eigenlijk geen gezicht. Hij was
een man die van orde en stiptheid hield. Op het bordje op de deur
van zijn kamer stond Hic et nunc. Hij was de Tyrannosaurus Rex
van de school. Niet alleen een symbool voor zijn vakgebied biologie,
maar ook voor zijn heerschappij over de kweekwereld. Als
er zaken waren die hem niet aanstonden en waar hij verandering
in wilde, dan zette hij de puntjes op de i. Zo luidt het gezegde.
Het moet natuurlijk boven de i zijn. Voor generaties kweekschoolleerlingen
het bekende Puntje van de Puut. De hele schoolbevolking
moest dan na de avondmaaltijd in de aula komen. Altijd
op een donderdag. In een kleine twintig minuten vertelde hij
dan zo beslist en op zo’n overtuigende toon (‘Jongelui, ik moet
eens ernstig met jullie praten …’) dat er dingen op school waren
die niet in orde waren en dat er snel verbetering in moest komen.
Iedereen vond het dan vanzelfsprekend dat voor twee, drie vier
weken het leven op de kweekschool weer volgens zijn regels
moest verlopen. Tot het volgende Puntje van de Puut.
Rond hun twee graven groeit de schoenlappersplant. Die is op
meer graven geplant. De plant staat er met zijn grote, glanzend
groene bladeren uitstekend bij. Hij staat hier op een zonnige plek.
In het voorjaar zullen de talloze purperen bloemen uitbundig
hebben gebloeid. Als de zon dan aan het ondergaan was zullen
ze deze dodenakker in een gedempte avondgloed hebben gezet.
Nu moet ik het doen met het wat leerachtige groene blad. Het
steekt goed af tegen het zwart van de grafstenen. Later in het
najaar zal het blad in een lichtbruine bronskleur overgaan.
Frater Olav, klassenfrater en docent, ligt naast frater Crispinus,
die Frans en muziek onderwees. Rond hun graven bloeien planten
met kleine blaadjes en roze kelkbloempjes. Ik ken de naam niet.
Tussen hun overlijden ligt een korte tijd van bijna drie maanden.
20

Op de grafsteen van de eerste ontbreekt de kloosternaam. Een
aantal jaren geleden heb ik gehoord dat deze frater was uitgetreden,
getrouwd en korte tijd later was overleden. Voor zijn dood had
hij een verzoek bij de congregatie ingediend om tussen zijn
vroegere medebroeders op het kloosterkerkhof te mogen worden
begraven. Dat was goed gevonden. Nu liggen ze hier vredig naast
elkaar.
Met frater Crispinus kon ik totaal niet
overweg. En helemaal niet in het jaar
dat hij toezicht moest houden in de
gemeenschapsruimte voor de vierdejaars.
We botsten toen herhaaldelijk.
Ik begrijp nu waarom. De frater is in
dezelfde maand geboren als ik, onder
het sterrenbeeld stier. Bijgeloof?
Frater Olav hield toezicht op ons in
de recreatiezaal in het eerste jaar. Hij
doceerde tekenen en schrijven. Voor
tekenen had ik totaal geen feeling. Maar 13-09-1969, Crispinus
mijn kriebelige schrijfhand met kleine
los- en scheefstaande letters werd met veel geduld omgetoverd
tot een lichthellend, aaneengesloten sierlijk handschrift met
letters van gelijke hoogte. Daar ben ik hem nog altijd dankbaar
voor. Op het examen voor onderwijzer matste hij me met een
tekenopdracht voor een collage van vissen. Een 7 kreeg ik er
voor, een cijfer dat ik voor tekenen nooit eerder had gehaald.
Ik dwaal verder en kom bij het volgende graf.
Als ik de gegevens op de grafsteen op me laat inwerken, komen
de herinneringen als vanzelf naar boven. Deze frater Marcellus
doceerde geschiedenis. Hij leerde ons kwekelingen hoe we de
graven van het Hollandse Huis konden onthouden. Of dat zo
belangrijk was. Maar deze onzin werd wel overhoord. Maar
toegegeven, hij hielp de studenten ook, als ze tijdens een mondelinge
overhoorbeurt van alle namen en jaartallen in de war raakten.
21

Dan had hij de gewoonte de eerste twee letters een paar maal
voor te fluisteren. Het rijtje met de opeenvolgende namen van
de graven van Holland was zijn stokpaardje.
Dirk, Dirk, Arnout,
Dirk, Dirk, Floris,
Dirk, Floris,
Dirk, Floris,
Dirk, Ada, Willem, Floris,
Willem, Floris, Jan.
Toen ik eens een mondelinge beurt
kreeg raakte ik al snel de draad kwijt.
‘Je kunt het wel. Nog maar eens,
jongeman.’ En ik begon opnieuw.
Het lukte bijna. De frater begon toen
met ‘Di di di…f f f …di…’, en ik
knalde eruit ‘Dikke Frans’.De frater
was verbouwereerd en zei: ’Nee, die
komt helemaal niet. Het moet nog eens 19-02-1999, Marcellus
Dirk zijn.’ Lachen natuurlijk.
Toen had hij het door. Ik mocht wel naar de frater-prefect gaan
om uit te leggen waarom ik de klas was uitgestuurd. Of ik toen
ook al een bekend gezicht voor de hoogste baas op school was,
weet ik niet meer zo goed. Maar ik weet nog best dat hij mij wel
eens vaker op zijn kamer uitnodigde op de eerste verdieping,
meteen om de hoek. Hoe vaak heb ik niet op de kamerdeur met
het bordje Hic et nunc geklopt? Moeten kloppen. Die keer besloot
ik toch maar niet naar hem toe te gaan. Ik gokte erop dat de leraar
zou vergeten om navraag te doen. Een week daarvoor had ik ook
een akkefietje met een frater gehad. Als een leerling uit de les
werd gestuurd, moest hij zorgen dat hij geen frater op de gangen
of andere plekken in het gebouw tegenkwam. Elke naam van een
leerling die tijdens de lesuren op de gangen werd gesignaleerd
werd doorgegeven.
Het ging dus niet goed.
22

De volgende morgen stond mijn naam netjes linksonder op het
bord dat tegenover de kamer van frater-prefect hing en waar
mededelingen voor de leerlingen werden opgeschreven. Dat
betekende dat de betreffende leerling zich moest melden voor de
lessen begonnen. Daar kon de kwekeling zich maar beter aan
houden. Tegelijk was ook de gehele schoolbevolking op de hoogte.
Ik loop verder over het wandelpad.
Schuin er tegenover ligt frater Athanasius,
die de leerlingen niet alleen bezig hield
met scheikunde en natuurkunde, maar
hen ook wegwijs maakte in de kloostertuin
met de namen van allerlei planten
en kruiden. Die laatste vooral. Tijdens
een proef in het natuurkundelokaal kwam
hij eens onder stroom te staan. Een van
de leerlingen reageerde bliksemsnel door
de stroom uit te schakelen. De goede man
moest even bijkomen, maar ging vervolgens
gewoon door met de les. Hij was
een harde. De natuurkundeproeven waren 01-05-1971, Athansius
een hele belevenis onder zijn les. Hij was
ook een regelrechte tovenaar met
allerlei
chemische stoffen.
Weer een ander graf.
Deze kloosterling had de zorg op zich genomen
om zieke leerlingen en fraters te
behandelen. Als hij het niet vertrouwde
werd uiteraard altijd eerst de huisarts
geraadpleegd. Het omgaan met de zieken
ging frater Philippus goed af in zijn eigen
ziekenzaaltje, dat vlak bij de kapel lag.
Voor het geval dat? Gebruikte hij mis- 09-07-1994, Philippus
23

geneeskrachtige kruiden uit de kloostertuin? Bad hij even vlug
voor hij de medicijnen toediende?
Alleen bij grote griepaanvallen stond ook hij machteloos. Dan
werden de stoelen uit de aula gehaald en lagen de kwekelingen
op matrassen op de vloer met een tussenruimte van een meter
naast elkaar broederlijk ziek te zijn. Een paar jaar nadat ik op de
kweekschool aan mijn studie was begonnen, was er zo’n griepepidemie.
De aanval is aan mij volledig voorbij gegaan. In die
vijf jaren ben ik zelfs niet eenmaal ziek geweest.
Nog een klassenfrater. Polycarpus. Hij had het altijd over goede
omgangsvormen en wellevendheid. Voor hem was het ook duidelijk
dat bij de kwekelingen bereidheid moest groeien om altijd
je plicht te doen. Normen en waarden, zullen we maar zeggen.
Even verder frater Celestinus, die aardrijkskunde doceerde. Als
de student een onvoldoende had gehaald op een proefwerk, beurde
hij hem op met de woorden: “Ik ben hard, kei en keihard.”
In een ander perk het graf van frater Egbertus, die een uur achter
elkaar kon doorpraten over opvoedkunde en psychologie, alsof
hij het allemaal zelf had bedacht en geloofde. En dan moest de
leerstof ook nog worden nagelezen in de boeken. Voor hem
was een lesperiode van vijftig minuten zo voorbij. Voor ons als
studenten niet.
23-11-1989, Polycarpus 27-07-1991, Celestinus 20-03-1978, Egbertus
24

De frater voor handenarbeid heette
Stephanus. Zijn lessen waren elke
week een verademing. Heerlijk bezig
zijn met de handen en met elkaar
kunnen praten. Hij liet ons kennismaken
met allerlei materialen en
technieken. Maar helaas ook met
de theorie en didactiek. Kwaad
hebben we hem nooit gezien wat er
ook gebeurde in de les. Eén keer is
het in een later schooljaar misgegaan.
In de tijd voor kerstmis maakten
we onder een les boetseren met klei
niet van die leuke opmerkingen over
het naderende kerstfeest. De frater 17-07-1959, Stephanus
liet niets merken en zei er ook niets
van. Maar alle leerlingen van onze klas hadden met het kerstrapport
twee punten minder dan gewoonlijk. Een wel heel opvoedkundige
straf. We hadden het verdiend. Dat vonden we zelf ook.
Na de kerstvakantie hebben we hem ons excuus aangeboden.
Maar de cijfers op het rapport bleven wel gehandhaafd. Toen
we later geslaagd waren voor het onderwijzersexamen kwam
hij er nog op terug. Op zijn grafsteen zie ik dat hij kort na ons
afscheid van de kweekschool is overleden.
Nu liggen de leraren hier. Ik kan ze niet allemaal terugvinden.
Verschillende fraters zijn natuurlijk later uitgetreden en hebben
de orde verlaten. Zijn getrouwd. Hebben misschien alsnog een
gezin gesticht. Zijn na hun dood ergens anders begraven. Als ze
nog in leven zijn moeten ze toch wel in de negentig zijn. Ik kan
bij| de teruggevonden namen vijftig jaren later nog altijd feilloos
een gezicht plaatsen. Ze moeten toch wel indruk op me hebben
gemaakt.
25

De kweekschool had natuurlijk een naam op te houden in katholiek
Nederland. Het pedagogische klimaat op de school kwam op
het merendeel van de leerlingen niet vreemd over. Hun ouders
hadden voor deze school gekozen vanwege de kwaliteit van het
onderwijs. En de katholiciteit. Aan godsdienstonderwijs werd
veel aandacht besteed. Bezoek aan de misviering op zondag in
de kapel was verplicht. Het dagelijkse misbezoek van zeven tot
half acht werd in het tweede leerjaar afgeschaft. Het overgrote
merendeel van de kwekelingen had daar totaal geen bezwaar tegen.
Drie jongens uit onze klas bleven trouw gaan, kan ik me herinneren.
Misschien hebben zij toen overwogen om later ook in te
treden in de orde.
Herman Leenes
OVERDENKING OVER DE DOOD
In onze vroegere kloosterjaren hielden we op de recollectie- en
retraitedagen een voorgeschreven “meditatie van de zalige dood”
Het was moeilijk om je als jongeman bezig te houden met je eigen
dood….. Nu we – ouder geworden – regelmatig met overlijden van
medebroeders, familieleden en vrienden geconfronteerd worden
en met Allerzielen weer talloze overledenen van het afgelopen
jaar herdenken, kan de volgende tekst van Erik Stijnen wellicht
helpen om er positief over te denken.
26

te moeten sterven is een angst die in ons sluimert.
die wordt wakker bij de dood of het ongeval van anderen.
we schuiven het sterven weg, ver van ons;
het is iets voor later.
en toch is sterven het enige waar we zeker van kunnen zijn,
waar we onvermijdelijk naar toe leven.
leven en dood horen bijeen,
maar wij hebben ze elk een eigen bestaan gegeven.
voor velen is de dood een eindpunt
en geen rustpunt.
dood is ook bevrijding van tijd en ruimte.
weg van de drukte,
rust voor het lichaam.
het is een stilvallen van elke beweging,
een verharden van je gevoel,
een verliezen van je stem,
een verkillen van je lach,
het einde van je dromen.
laten we de dood niet langer doodzwijgen,
maar leren ermee te leven.
wetend dat er een plaats is waar de doden leven.
27
Erik Stijnen

HERFST
De herfst sluipt aan in de natuur.
Straks zal de stormwind razen.
De zomer heeft succes gehad,
moet nu de aftocht blazen.
De zomer werd door mij begroet.
Ik min het licht, de hitte.
Nu licht en hitte minder zijn,
moet ik maar binnen zitten.
Het stervend blad in najaarsgloed,
brengt velen tot ontroering.
Maar als er bui na buien valt,
raakt niemand in vervoering.
De zonne steeg tot hoogste stand.
Wat mij met vreugd’ vervulde.
Nu blijft zij maanden, maanden weg.
Wat zal die pil vergulden?
Wat moet ik met dit saai seizoen?
Hoe mij daarin te schikken?
Ik pak mijn fiets, mijn regenjas
en ga een borrel pikken.
28
Theobaldus

STRAAT NAAR MEDEBROEDER
GENOEMD
Al eerder hebben we laten weten dat in
Didam onze overleden medebroeder
Leonardi Rotink een straat naar hem
genoemd krijgt. Nu is het zover. Erick
en Eline Elfvering – zijn oud-collega’s
in het Speciaal Onderwijs – hebben
foto’s opgestuurd. Nu is het een feit.
In een gerenoveerde buurt zijn nieuwe
huizen en een nieuwe school voor
Speciaal Onderwijs gebouwd en in
gebruik genomen. Deze school wordt
4 oktober officieel geopend. Fijn, dat
in de Diemse gemeenschap Leonardi op deze manier niet vergeten
wordt. Hij heeft zijn sporen daar wel verdiend.
29

FRATER CLEMENS BEDANKT
Vlak voor dat fr. Clemens zijn gouden kloosterfeest zou gaan vieren
lag er op een zondagmiddag voor het Bestuurshuis in De Bilt een
ringslang zich te koesteren in het zonnetje. Lekker opgerold en
ook uitgestrekt, prachtig getekend en groot! Kees van Rooden,
die de slang ontdekte, heeft dit gebeuren op foto laten zetten door
Johan Brummelhuis. Wilfried heeft deze foto’s bij zijn felicitatie
aan Clemens als volgt gebruikt:
“Deze slang kwam jou feliciteren met je gouden jubileum, maar
je was er niet! Daarom komt hij op foto naar je toe om je proficiat
te wensen en geluk te schenken!”
Vandaar de zinsnede over de slang aan het eind van de dankbrief
die Clemens gestuurd heeft.
Begin juli ben ik naar Flores vertrokken om mijn gouden feest
te vieren en om boeken af te leveren, die ik voor de scholen
geschreven heb. Ik vloog rechtstreeks van Surabaya naar Maumere.
Ik bleef daar enkele dagen om die boeken af te leveren en ook
deed ik dat in Podor.
Op 20 juli jl. ben ik met ongeveer 60 familieleden van moederszijde
van Waibalun met een boot naar het eiland Solor vertrokken.
Wij werden in de pastorie van het dorp Rita Ebang ontvangen
met thee en koek. Daarna gingen we per auto naar mijn geboortedorp
Lewolein. Veel mensen stonden op de weg ons al op te
wachten. Met muziek en dans werden we de kerk binnengeleid.
In de kerk hebben we samen met parochiepriester gebeden.
Klokslag 19.00 uur was er een Eucharistieviering ter intentie
van mijn overleden ouders, familieleden en vrienden.
Donderdag 21 juli was de H. Mis uit dankbaarheid voor mijn
50-jaar frater-zijn. Twaalf priesters concelebreerden bij deze
viering, die van 08.00-10.00 uur duurde. Veel mensen waren
aanwezig. Na de Eucharistieviering een gezellig samenzijn met
na het eten speeches, zang en dans. Rond 16.uur ging iedereen
naar huis.
30

Frater Wilfried veel dank voor de felicitatie bij mijn Gouden
Kloosterfeest. Ik ben vooral erg blij met de toegestuurde foto’s
van de slang, zo groot en mooi gekleurd, die in de tuin bij het
Bestuurshuis was binnengekomen. Jammer, dat ik niet in De Bilt
was, anders zou ik deze slang zeker gepakt en met formaline
ingespoten hebben en meegenomen hebben naar Indonesië.
Veel hartelijke groeten vanuit Malang voor de Bilt.
Mijn groeten en gebed,
31
Frater M. Clemens, BHK.

ZANDSCULPTURENFESTIJN
Veluwse Zandsculpturen
Twintig internationale zandkunstenaars,
afkomstig uit zes verschillende landen,
hebben ruim 1400 ton speciaal zand
verwerkt tot twaalf zandsculpturen met
als thema "Uitvindingen".
Hoe wordt een zandsculptuur
gemaakt?
Zand is zand, denk je misschien. Maar
dat is niet helemaal waar. Voor zandsculpturen
wordt een speciaal soort
zand gebruikt. Dat zand wordt in grote
kisten aangestampt. Zo ontstaat een
groot blok van zand. Daarvan kan de carver - dat is degene die
de zandsculptuur maakt - zijn kunstwerk maken.
Een zandsculptuur is eigenlijk net een beeldhouwwerk. Het wordt
op dezelfde manier gemaakt. Het begint met een groot blok waar
alle overbodige stukjes worden afgehaald. Dat is wel een precies
werkje. Je moet er
niet per ongeluk te
veel afhalen.
Carvers werken
dagen achter elkaar
om hun zandsculptuur
te maken. Een
heel werk dus.
Maar dan kan het
ook maanden achter
elkaar blijven staan.
32

Uitvindingen
Buiten tussen de kasteelmuren vindt u 12 grote sculpturen. Deze
staan dit jaar in het teken van de uitvindingen van de laatste eeuw.
De zandkunstenaars hebben ook dit jaar weer verrassende sculpturen
neergezet.
Voor jong en oud een leerzame belevenis, die menig bezoeker
nog lang in het geheugen zal staan.
(bron: internet).
33

(In dit zandsculpturenfestijn is er ook nog een afdeling van wat er allemaal is en
leeft in de wereld van de zee, maar vanwege de speciale lichteffecten waren
daar geen foto’s van te nemen.)
34

I N H O U D
Van de redactietafel 02
Aleerheiligen – Allerzielen Ed van Liemt 03
Overweging bij de Constituties Alfons Kroese 05
De pen doorgeven Aad van Mil 09
Zen-meditatie in het fraterhuis Ton Oostveen 12
Een kort bezoek Herman Leenes 16
Overdenking over de dood Erik Stijnen 26
Herfst Theobaldus Geraets 28
Straat naar medebroeder genoemd Redactie 29
Frater Clemens bedankt Frater Clemens 30
Zandsculpturenfestijn Redactie 32
Inhoud 35
Colofon 36
35

INKO
onder redactie van: Johan Brummelhuis, Wim Heister, Leo Ruitenberg,
Frits Stevens, Wim Versteeg
met medewerking van: Angelico Fennis (omslag)
Hilarius de Booij (illustraties)
Petra de Landmeter (interviews)
secretariaat: Johan Brummelhuis
Schorteldoeksesteeg 1, 3732 HS De Bilt
tel.: 030 - 69 76 237
email: j.brummelhuis@fratersvanutrecht.nl
36