herbestemming van wederopbouwkerken - 1meter98

Afstudeerscriptie
Herbestemming van wederopbouwkerken
Een onderzoek naar functie in relatie tot behoud van
monumentale waarden bij herbestemming
Daan Bollinger en Willem Stevens
Hogeschool Utrecht, Instituut voor Gebouwde Omgeving
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
1

Afstudeerscriptie
Herbestemming van wederopbouwkerken
2 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
foto omslag: gevel Christus Koningkerk te Heerlen
Daan Bollinger
daanbollinger@gmail.com
studentnummer: 1213939
Willem Stevens
willemstevens@hotmail.com
studentnummer: 1507651
2 juli 2009
Begeleiders Hogeschool Utrecht
1e begeleider: ir. Frank Foole
2e begeleider: ir. Kees Geevers
Externe begeleiders
ir. B. van de Kraats, architectenbureau 1meter98
dr. P.W.F. Brinkman, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Hogeschool Utrecht, Instituut voor Gebouwde Omgeving

VOORWOORD
LEESWIJZER
SAMENVATTING
1. INLEIDING
2. THEORETISCH KADER
2.1 Kerkgenootschappen
2.2 Kenmerken van wederopbouwkerken (1940-1965)
2.3 Omvang van het probleem
2.4 Criteria die de cultuurhistorische waarde bepaalt
2.5 Functies van herbestemmingen
3. ONDERZOEKSVRAAG EN HYPOTHESEN
4. METHODIEK
5. RESULTATEN
5.1 overzicht functie ‘wonen’
5.2 overzicht functie ‘werken’
5.3 overzicht functie ‘kunst, cultuur en amusement’
6. AANBEVELINGEN
6.1 algemene aanbevelingen
6.2 aanbevelingen functie ‘wonen’
6.3 aanbevelingen functie ‘werken’
6.4 aanbevelingen functie ‘kunst, cultuur en amusement
7. CONCLUSIE
8. PROJECTCASUS
8.1 keuze projectcasus
8.2 algemene gegevens kerk
8.3 cultuur- en bouwhistorische analyse
8.4 bouwtechnische analyse
8.5 uitgangspunten voor ontwerp
8.6 functiekeuze
8.7 programma van eisen
8.8 uitwerking functievariant ‘wellness’
8.9 uitwerking functievariant ‘theater’
9. DISCUSSIE
10. BRONNEN
5
6
7
8
9
9
9
13
13
15
18
19
21
21
21
22
23
23
23
23
23
24
25
25
25
28
33
43
43
45
45
50
53
54
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
3

4 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

VOORWOORD
Voor u ligt de afstudeerscriptie van Daan Bollinger en Willem Stevens. Deze scriptie
richt zich met name op (semi-) professionals die zich met herbestemming van
religieus erfgoed bezig houden. Dit document is waardevol wanneer gezocht wordt
naar inzichten met betrekking tot het herbestemmingsproces van cultuurhistorisch
waardevolle gebouwen.
Zonder hulp, tips en aanbevelingen hadden wij dit onderzoek nooit succesvol kunnen
afronden. Daarvoor willen wij de volgende personen bedanken:
Frank Foole, onze eerste begeleider op de Hogeschool Utrecht, stimuleerde om
binnen het afstudertraject ons te richten op herbestemming van een wederopbouwkerken.
Dit bleek een erg fascinerend en actueel onderwerp te zijn. Kees Geevers,
onze tweede begeleider, heeft ons wegwijs gemaakt binnen de onderzoeksmethoden
en bracht de rode lijn aan in ons onderzoek. Hieruit kwamen veel kritische
opmerkingen die hulpvol waren voor de opzet van het onderzoek. Bastiaan van de
Kraats, werkzaam bij het architectenbureau 1meter98, heeft ons erg goed begeleid bij
onze bouwkundige- en ontwerpwerkzaamheden aan de Christus Koningkerk.
Hij inspireerde ons met nieuwe inzichten en gaf ons goede feedback. Evert-Jan
Jurriëns, directeur van restauratiebedrijf Jurriëns en Cees Vermeulen, directeur van
betonreparatiebedrijf Balm BV, willen wij danken voor hun informatie en deskundige
op- en aanmerkingen.
Tot slot een dankwoord aan Pim Brinkman, onze begeleider bij de Rijksdienst voor
Cultureel Erfgoed, de eerste contactpersoon binnen deze organisatie en de werkgroep
wederopbouw waarvan in het bijzonder Aart de Vries en Albert Reinstra, voor hun
kritiek en het beschikbaar
stellen van informatie.
Veel leesplezier gewenst!
Daan Bollinger en Willem Stevens
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
5

LEESWIJZER
De scriptie kan worden gelezen in twee afzonderlijke delen. In het eerste deel, vanaf
hoofdstuk 2 ‘theoretisch kader’ tot hoofdstuk 7 ‘conclusie’, wordt de onderzoeksvraag
uiteengezet. Er wordt ingegaan op wat cultuurhistorische waarden inhouden, wat de
karakteristieken zijn voor wederopbouwkerken en wat de standpunten zijn van de
kerkgenootschappen. Deze kennis wordt getoetst aan een aantal al herbestemde
kerken. Met behulp van een instrument (checklist die is bijgevoegd in de bijlagen),
zijn de kerken tegen het licht gehouden. De bezochte kerken zijn gefotografeerd en
omschreven. Vanwege ruimtegebrek zijn deze kerken digitaal op CDROM bijgevoegd,
deze worden ook gepubliceerd op de nieuwe website van de Rijksdienst voor Cultureel
Erfgoed. De resultaten zijn in het hoofdstuk ‘resultaten’ uiteengezet. Algemene
uitgangspunten zijn geformuleerd in hoofdstuk 6 ‘aanbevelingen’.
Het tweede deel van de scriptie gaat in op de projectcasus. Vanaf hoofdstuk 8 wordt
als casus de Christus Koningkerk in Heerlen uitgewerkt. Deze kerk wordt allereerst
stedenbouwkundig, cultuur- en bouwhistorisch en bouwtechnisch
geanalyseerd. De bouwkundige staat wordt omschreven en er worden
aanbevelingen gedaan hoe carbonatatie (‘betonrot’) kan worden hersteld.
Als laatste aspect staan de herbestemmingsfuncties centraal. Er wordt gemotiveerd
waarom er voor een bepaalde functie wordt gekozen en wat deze inhoudt. De
bouwkundige moeilijkheden met betrekking tot verwarming, koeling en na-isoleren
wordt door middel van concepten aandacht besteed.
6 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

SAMENVATTING
De prognose is dat de komende tien jaar 1000 tot 1200 kerken leeg komen te staan
Hier vallen ook wederopbouwkerken onder. Bij cultuurhistorisch waardevolle kerken
kan een waardige herbestemming de uitkomst bieden om de kerk voor de (toekomstige)
gemeenschap te behouden. Met name de functie en het behoud van
cultuurhistorische waarden zijn hierbij sleutelbegrippen.
Deze afstudeerscriptie is een product van een tweetal onderzoeken. Er is gestart met
een onderzoek bij de RCE (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) naar de achtergronden
van wederopbouwkerken. Ook zijn hiervoor een twaalftal herbestemde kerken
bezocht. Vervolgens is bij architectenbureau 1meter98 een tweetal
alternatieven ontwikkeld voor een leegstaande en met de sloop bedreigde wederopbouwkerk,
de Christus Koningkerk in Heerlen. Dit onderzoek richt zich op de volgende
hoofdvraag:
Wat is de relatie tussen de functie en het behoud van cultuurhistorische waarden bij
herbestemming van wederopbouwkerken?
Bij de RCE is een onderzoek verricht naar de achtergronden van de wederopbouw met
als doel een beeld te krijgen wat voor effect een herbestemming heeft op de cultuurhistorische
waarde van een oorspronkelijke kerk. Hierbij zijn een drietal
functietypen onderzocht:
• wonen,
• werken
• kunst, cultuur en amusement.
Uit dit onderzoek zijn een aantal aanbevelingen ontstaan die bruikbaar bleken voor
de herbestemming van de Christus Koningkerk die bij 1meter98 is uitgevoerd.
De bruikbare conclusies uit dit praktijkonderzoek zijn als volgt:
• Roerende onderdelen zijn bij herbestemming alleen te handhaven wanneer ze
als statement worden toegepast;
• Doos-in-doos constructies zijn bouwtechnisch gezien het meest geschikt voor
herbestemming;
• De beschermende status van een kerk resulteert vaak in succesvolle
herbestemmingsopgaven;
• Kunst is een essentieel onderdeel van wederopbouwarchitectuur en moet als
uitgangspunt dienen bij de planvorming;
• Grote kerken zijn veelal genoodzaakt om meerdere functies te huisvesten om
financiële redenen;
• De klokkenstoelen blijven praktisch altijd behouden, het klokkenspel wordt
daarentegen vaak verwijderd;
• Een woningfunctie behoud cultuurhistorische waarden het minste, een museum
het meeste;
• Een uitvaartcentrum en een kerk liggen qua functie dicht bij elkaar;
• Een kerk met centraalbouwopzet is vanwege zijn ronde vorm voor culturele
functies vaak zeer geschikt.
Bij architectenbureau 1meter98 is gekozen voor een wellness- en een
theaterfunctie. Voor beide herbestemmingen zijn dezelfde uitgangspunten toegepast
met een andere benadering. Bij de wellnessfunctie is vrijer om gegaan met de cultuurhistorische
uitgangspunten dan bij de theaterfunctie. De twee concepten zijn op
veel gebieden afwijkend van elkaar. Deze uitgangspunten zijn opgesteld na aanleiding
van een tweetal analysen: de cultuur- en bouwhistorische analyse en een
bouwtechnische analyse. Bouwtechnisch gezien is de kerk met weinig middelen in
goede staat te brengen. Ook is het goed mogelijk om de kerk duurzamer te maken
dan de oorspronkelijke situatie ooit was en daarbij het behoud van de
cultuurhistorische waarden zoveel mogelijk in ogenschouw te nemen.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
7

1. INLEIDING
De ruimte in Nederland voor bouwuitbreiding wordt steeds kleiner. De verwachting is
dat er in de toekomst meer nadruk komt te liggen op inpassing in de stedelijke
omgeving. Hiermee hangt de kerkproblematiek samen en wordt herbestemmen één
van de belangrijkste toekomstige bouwopgaven. Vanwege secularisatie en krappe onderhoudsbudgetten
van kerkgenootschappen staan kerken, met name uit de wederopbouwperiode,
onder druk. Het boek Geloof in de toekomst, uitgegeven door Stichting
2008 jaar van het religieus erfgoed, stelt de prognose dat binnen tien jaar 1000 tot
1200 kerken worden afgestoten. Met deze scriptie wordt er getracht in beeld te
brengen dat er, ook met weinig middelen en budget, op een creatieve manier
invulling kan worden gegeven aan herbestemmingsfuncties in kerkgebouwen. Hoe
deze invulling wordt ingepast met behoud van de cultuurhistorische waarden, staat in
ons onderzoek centraal.
Dit afstudeeronderzoek heeft als onderwerp ‘herbestemming van wederopbouw
kerken. Binnen dit onderwerp willen wij de volgende vraag beantwoorden:
Wat is de relatie tussen de functie en het behoud van cultuurhistorische
waarden bij herbestemming van wederopbouwkerken?
8 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

2. THEORETISCH KADER
2.1 Kerkgenootschappen
Voordat kan worden ingegaan op cultuur- en bouwhistorische aspecten van wederopbouwkerken,
moet eerst een beeld worden geschetst van de verschillende kerkgenootschappen.
De scheiding van kerkgenootschappen ontstond in de 16de eeuw tijdens de
reformatie. In deze periode scheidde een groep christenen zich af van de roomskatholieke
kerk. Hieruit ontstond het protestantisme. Binnen deze afscheiding zijn
later diverse afsplitsingen ontstaan. De grootste protestantse denominaties in Nederland
zijn de Gereformeerde en de Nederlands Hervormde kerk. Dit wordt aangeduid
als één van de grootste kerkscheuringen in de geschiedenis van de christelijke kerk.
(Vreeken, 2007) Als gevolg hiervan ontstond omstreeks 1566 de Beeldenstorm
waardoor katholieke kerken werden omgevormd voor de protestantse eredienst.
Katholieke kerken:
- Rooms-katholieke kerken
Rooms Katholiek Kerkgenootschap;
- Overige katholieke kerken
Oud-katholieke kerk van Nederland
Katholiek Apostolische Gemeente
Katholiek Apostolische Kerk
Onafhankelijke Katholieke Kerk
Protestantse kerken:
- PKN
Nederlandse Hervormde Kerk
Gereformeerde kerken in Nederland
Nederlands Protestanten Bond
Evangelisch Lutherse Kerk
- Bevindelijk Gereformeerde Kerken
- Orthodox Gereformeerde Kerken
- Evangelische en Pinkstergemeenten
- Overige Christelijke kerken (Doopsgezinden, Apostolisch Genootschap, etc.)
- Buitenlands orthodox
(Roeterdink et. al, 2008)
2.2 Kenmerken van wederopbouwkerken (1940-1965)
De schade na de Tweede Wereldoorlog en grote bevolkingsgroei leidde tot een grote
bouwopgave in Nederland; de wederopbouw. In 1940 raakte Nederland betrokken bij
het geweld van de Duitse overname. Al in 18 mei 1940 vaardigde de opperbevelhebber
van de Nederlandse strijdkrachten Wederopbouw 1 uit. (Bakhuizen van den Brink,
1948)
Wanneer de wederopbouwperiode wordt vergeleken met andere bouwperioden, kan
men concluderen dat er in geen enkele periode zoveel kerken zijn gebouwd als tussen
1940 en 1965. De kerkenbouw leefde onder bouwend Nederland. Zo ontstonden er
grote verschillen over architectonische opvattingen wat resulteerde in felle
architectuurdiscussies (met name over de relatie tussen liturgie en kerkenbouw). Door
middel van tentoonstellingen, publicaties en deelname aan commissies werd ook de
architectenwereld actiever betrokken bij de bouwopgave van kerken. De overheid
stimuleerde diverse zaken om een grote woningproductie op gang te brengen. Dit
werd onder andere door de industrialisatie en mechanisatie van de bouwnijverheid
benaderd. Bij grote stadsuitbreidingen werden ook nieuwe kerken gerealiseerd.
In 1961 werd de wet ‘premie kerkenbouw‘ in het leven geroepen. Deze wet
stimuleerde de kerkenbouw. Toch was deze premie niet afdoende. Dit resulteerde in
het initiatief van een negental samenwerkende kerkgenootschappen door de actie
‘Antwoord 64’ te starten. Als reactie werd een inzamelingsactie georganiseerd waar in
de vorm van een demonstratie een kerk werd gebouwd; de Antwoordkerk in Hoogvliet.
In een recordtijd luidden de klokken in de toren. Het goedkope, industrieel
geprefabriceerde gebouw was een experiment wat een resultaat was van de hoge
geldnood in relatie tot de behoefte aan nieuwe kerkgebouwen. Alleen gestandaardiseerde
bouw leek nog mogelijk. Toch bleek deze kerk al snel veel bouwtechnische
tekortkomingen te hebben. (Van der Harst en De Waard, 2007)
2.2.1 Stedenbouwkundige ligging
Kerkgebouwen staan stedenbouwkundig gezien vaak op beeldbepalende plekken. In
het geval van naoorlogse kerken zijn klokkentorens vaak vrijstaand in de
omgeving geplaatst en markant vormgegeven. Deze vervullen hierdoor vaak een
herkenningspunt in de buurt.
De stedenbouwkundige plek van de na-oorlogse kerken werd voornamelijk bepaald
door de wijkgedachte. De wijkgedachte was afkomstig uit Amerika en werd in de oorlog
als uitgangspunt gebruikt voor het ontwerp van de na de oorlog te bouwen wijken.
Men zocht een oplossing voor het tegengaan van de anonimiteit in de grote steden.
Volgens de wijkgedachte moest de balans tussen individu en samenleving hersteld
worden. Dit werd in praktijk gebracht door wijken te creëren die hun eigen centrum
vormde: met alle voorzieningen zoals kerken, een wijkcentrum, scholen en winkels en
kerken. In de praktijk speelde de verzuiling toch een grote rol. Er moesten vier kerken
per wijk worden gerealiseerd: één gereformeerde, twee hervormde en één katholieke.
Er waren de nodige verschillen tussen de functionalistische (ook wel modernistisch)
architecten en de traditionalistische architecten. Dit uitte zich bijvoorbeeld in de ligging
van de nieuw te bouwen kerk. De ligging van historische kerken werd door de
traditionele stedenbouwers in het geval van herbouw van dorp of stad vaak gesitueerd
op de historische plaats van een verwoestte kerk. De modernisten plaatsten de kerk
niet vanzelfsprekend op de oorspronkelijke locatie. Met name de doorbreking van de
bijna anonieme woningbouw werd als uitdaging aangepakt om het kerkgebouw als
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
9

ijzonder architectonisch object in de wijk te ontwerpen. De kerken van de
modernisten liggen vaak verder van het stadscentrum af. Meestal langs een grote verkeersader.
In veel gevallen wordt de kerk tussen een groen park of waterpartij gesitueerd.
(Van Meeteren, 1999)
2.2.2 Architectuur van wederopbouwkerken
Omdat de kerkgebouwen herkenningspunt dienden te worden, waren dit zeer
interessante ontwerpopgaven voor architecten. In de wederopbouwperiode werd
gezocht naar nieuwe vormen. Via diverse media werden discussies gevoerd over hoe
wederopbouwkerken te ontwerpen. De bouwstijlen die fel in de discussie werden bediscussieerd
waren de functionalistische (ook wel modernistisch genoemd) en de traditionalistische
bouwstijl. De traditionalisten ontwierpen gebouwen die zich kenmerkten
door toepassing van traditionele materialen en plattegronden die teruggrepen op
de vooroorlogse vormen. Een toenadering tussen functionalisme en traditionalisme
ontstond die later met de term ‘shake-hands’ zou worden aangeduid. Met het oog
op materiaalgebruik resulteerde dit vaak in een combinatie van een betonnen casco
ingevuld met metselwerk. Door veelvuldig gebruik van beton werd het mogelijk om
kolomvrije ruimten te creëren. Hierdoor kregen architecten meer vormvrijheid in de
indeling van kerkplattegronden.
Door de wijkgedachte werden kerkgebouwen meer complexen met daarin ruimtes
voor diverse functies. Activiteitenzalen, vergaderruimte in combinatie met pastorie en/
of kosterswoning, scholen, bejaardencentra, etc. (voorbeeld is de Opstandingskerk in
Voorburg) Wat in de krappere kavels ook voorkomt is de verdiepingskerk. De kerkzaal
ligt hierbij bovenop een (half verdiepte) voorzieningenlaag met daarin allerlei nevenruimten.
Een bijkomend effect hiervan is de statige kerkruimte die zich hoger boven
zijn omgeving bevindt. Daarnaast werden ook kerken toegepast die een eigen open
ruimte ontsloot door een L, U of O-vormige plattegrond. Architecten maakten gebruik
van subtiele overgangen tussen privaat en publieke ruimtes. Hierbij gebruikten zij
naast de bouwdelen van de kerk zelf ook tuinmuren, torens of overkappingen.
(Van der Harst en De Waard, 2007)
Rooms-katholieke kerken
Binnen de rooms-katholieke kerk werden de Bossche en de Delftse School als de twee
denkwijzen voor kerkenbouw gebruikt. Binnen de Bossche School werd gezocht naar
ideale maten en verhoudingen die zouden moeten resulteren in
harmonieuze gebouwen.
Een aantal bouwmaterialen werden als niet passend geacht voor de bouw van een
kerk. Hout en metaal behoorden tot die materialen. De architectuurstroming van
de Delftse School sprak zich uit tegen het gebruik van beton als bouwmateriaal.
Ondanks deze stroming zou beton steeds vaker worden toegepast. Een belangrijke
ontwikkeling in de architectuurvormentaal van de rooms- katholieke kerk is een
beslissing van het tweede Vaticaans Concilie (1962 – 1965). Er zijn regels opgesteld
10 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
die een kerk toegankelijker zou moeten maken voor de leden van de gemeente.
Hierin werd onder andere besloten dat de voorganger met het gezicht naar zijn gemeenteleden
moest staan. (Van den Heuvel, 2008)
Gereformeerde kerken
Tegen het eind van de wederopbouwperiode werden er door de gereformeerde kerk
richtlijnen opgesteld voor het ontwerp van een kerk. De ruimten in het gebouw
moesten een eenheid vormen waarbij de nevenruimtes waren afgezonderd van de
liturgische ruimte. Deze nevenruimten kregen een aparte ingang. De ontmoetingsruimte
gold als een overgangsruimte tussen de buitenwereld en de kerk. Ook mocht
er niet teveel glas in de wanden worden verwerkt. (Van den Heuvel, 2008)
Nederlands Hervormde kerken
Al voor de oorlog was de hervormde kerk bezig met het opstellen van nieuwe richtlijnen
waarbij de relatie tussen liturgie en gebouw centraal stond. Het liturgisch centrum
moest dicht bij de gemeente staan en de wanden die om de kerkzaal stonden moesten
extra aandacht krijgen (die bepaalde immers mede het karakter van de ruimte). Het
contact met de buitenwereld moest worden vermeden. Dit resulteerde in hoge ramen
die het ‘menselijk handelen’ onzichtbaar maakten. (Van den Heuvel, 2008) De nadruk
lag op wat er in het gebouw afspeelde, niet het gebouw zelf. De architectuur werd
daardoor niet benadrukt, de buitenkant sluit aan bij de soberheid aan de binnenzijde.
2.2.3 Typologieën van wederopbouwkerken
Er zijn veel verschillende variaties te vinden in de opzet van liturgische ruimte en
nevenruimten. Ook de opstelling van de banken is per kerk verschillend. In deze paragraaf
worden de verschillende soorten omschreven.
Plattegronden
Met betrekking tot de plattegrond van wederopbouwkerken zijn er een aantal opvallende
varianten vindbaar. Met name in de vorm van de kerkzaal en de manier waarop
hierin banken werden opgesteld (het bankenplan). De keuze voor een bepaalde variant
was voornamelijk afhankelijk van de liturgische eisen van een bepaalde
geloofsstroming en de persoonlijke voorkeuren van opdrachtgever en architect.
Hilde van Meeteren omschrijft in ‘De geest leidt het schip’ diverse plattegrond
varianten:

Langskerk
In langskerken werd de diepte-as van de kerkzaal benadrukt door de aandacht te
richten op het liturgisch centrum. Door te entree van de kerkzaal recht tegenover dit
centrum te plaatsen wordt het blikveld naar het liturgisch centrum versterkt. Door middel
van lichtinval door middel van ramen of het
toevoegen van een apsis kan de lengtewerking worden versterkt.
Dwarsruimte
Deze variant is een verdraaiing van de langskerken. Het liturgisch
centrum is haaks verdraaid naar de lange zijde van de kerkzaal. Het fig. 2.1:
architectonische lijnenspel wordt hierdoor doorbroken wat een intiemere langskerk
sfeer kan creëren.
Centraalbouw
Alle lijnen die in de plattegronden voorkomen van de centraalbouw
komen bijeen in het liturgisch centrum. Om een kerkdienst te kunnen
houden wordt in plaats van een volledige ronde vorm vaak een halve
cirkel gebruikt. Dit vergemakkelijkt de kijkrichting van de voorganger en
verbetert het beeld van de gemeenteleden.
Kruisvorm
In de oudere kerkenbouw is de kruisvorm de belangrijkste vorm. Ook in de wederopbouw
werd deze nog toegepast. Met name in Katholieke kerkgebouwen werd deze
vorm toegepast. Voornamelijk redenen voor deze vorm was om meer
kerkgangers bij het koor te plaatsen en om de ruimte te
vergroten van de zaalkerk. De kerken die niet in deze categorieën
vallen, werden gebouwd in een combinatie te maken van bovenstaande
vormen. De rechthoek en cirkel werden hier gecombineerd. Dit resul-
teerde in vijf-, zes- en zelfs achthoekige plattegronden. Trapezium of
ellipsvormige plattegronden waren geen uitzondering. Sommige kerken
fig. 2.2:
dwarsruimte
fig. 2.3:
centraalbouw
(zoals de Adventkerk in Aerdenhout) zijn niet direct te herleiden naar een
van de basisvormen. Deze laatstgenoemde vorm komt niet vaak voor in Nederland.
Bankopstelling
De basilicale opstelling was één van de twee varianten die over het
meest werd toegepast in wederopbouwkerken. Het is een rechtlijnige
indeling van de kerkzaal die recht tegenover het liturgisch centrum werd
geplaatst. Daarnaast werd de centrale opstelling ook veel toegepast. Dit
was een vorm waarin de banken om het liturgisch centrum heen werden fig. 2.4:
geplaatst. Op figuur 2.4 wordt een volledige centraalbouw weerge- centrale opzet
geven. In de praktijk werd uit praktische overweging (geluid) vaak een
halve cirkel gebruikt. Een halve cirkel wordt ook wel scharing genoemd.
Naast deze strikte vormen zijn veel combinaties van beide vormen ontstaan.
(Van Meeteren, 1999)
De kerk als complex
Naast de bovenstaande verdeling in de plattegrond kwamen er in veel
gevallen ook nevenfuncties in kerkgebouwen. De gebouwen gingen
als wijkcomplexen fungeren. In het onderbrengen van nevenfuncties is
ook een onderscheid te maken in de vormgeving. Van der Harst en De
Waard onderscheiden de volgende typologieën:
Beperkte nevenaccommodatie
Aan de kerkzaal wordt een ondergeschikt bouwvolume aan de
kerkzaal gebruikt voor nevenactiviteiten. (fig. 2.6)
Verdiepingskerk
De nevenruimten in dit type kerkcomplex wordt onder de kerkzaal
geplaatst (op beganegrond of souterrain). Een voorbeeld hiervan is
de Christus Koningkerk in Heerlen. (fig. 2.7)
Atriumkerk
De kerkzaal en nevenruimten omsluiten een binnenhof. Voorbeeld hiervan
is de Stefanuskerk in Utrecht. (fig. 2.8)
Verweving
Bouwdelen van kerkzaal en nevenaccommodaties zijn
(gedeeltelijk) verweven. (fig. 2.9)
fig. 2.5:
basilicale opzet
fig. 2.6
beperkte nevenaccomodatie
fig. 2.7:
verdiepingskerk
fig. 2.8:
atriumkerk
fig. 2.9:
verweving
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
11

Functionele onderscheiding
Nevenaccommodatie is een duidelijk gescheiden bouwdeel in
vergelijking tot de kerkzaal.
Functionele scheiding
Kerkzaal en nevenaccommodatie afzonderlijk gelegen in
gescheiden bouwdelen (die wordt verbonden door een entreehal).
Een voorbeeld hiervan is de Goffertkerk te Nijmegen.
2.2.4 Kunst in-, op- en aan de kerk
Na de oorlog werd er in wederopbouwkerken vaak
kunst toegepast. Reden hiervoor was een wetgeving van
de overheid. In 1952 werd een
percentageregeling ingevoerd waardoor 1 á 1,5% van
de totale bouwsom van de door de overheid gesubsidieerde
gebouwen moest worden besteed aan beeldende
kunst. De kunst in wederopbouwkerken speelde
een belangrijke rol. De vormentaal van na-oorlogse
kerken wordt niet altijd direct als
fig. 2.12:
kerkgebouw herkend, kunst is dan een onderdeel waar- sgraffito’s van Simon Erb in het
door de kerkfunctie beter herkenbaar wordt.
provinciehuis te Arnhem. (Morellissen,
2009)
Typische kunst voor de jaren vijftig waren de glas-inbeton
wanden die werden gevolgd door de
glas-appliqué uit de jaren zestig (glas, beplakt met
gekleurd glas). Vaak waren de voorstellingen in deze
techniek abstract.
In de wederopbouwperiode werden de kerken
gesierd door mozaïeken, sgraffito en plastieken. Sgraffito
is kunst die wordt uitgekrabd door verschillende
lagen stucwerk met diverse kleuren over elkaar heen
te bewerken. De diepte van het uitgekrabte materiaal
bepaald dan de kleur. Plastieken zijn het
fig. 2.13:
tegenovergestelde van sculpturen waarbij een star ma- glas-in-beton gevel in kerk ‘De
Steiger’ in Rotterdam. (Morellissen,
teriaal wordt gebruikt. Bijvoorbeeld gegoten beelden. 2009)
In de kunst die zich op de buitenmuren bevond werden
vaak de namen van de kerk gebruikt. In interieurs kwamen bijbelse verhalen en
symbolen vaker voor. Over het algemeen kan gesteld worden dat de kunst die is
12 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 2.10:
functionele onderscheiding
fig.2.11:
functionele scheiding
toegepast in wederopbouwkerken vaak abstract is. De liturgische voorwerpen konden
ook worden vormgegeven door een kunstenaar. Avondmaalstafel, doopvont, kansel
en lezenaar werden door kunstenaars gemaakt. Meestal was dit overbodig vanwege
het feit dat de kerkgenootschappen het inventaris zelf al hadden. Daarnaast deden
aan het einde van de wederopbouwperiode de wandkleden hun intrede in de
kerkelijke kunst.
Er zijn grote verschillen in het gebruik van kunst in kerken tussen de protestantse en de
katholieke kerken. Waar de katholieken een jarenlange traditie hadden opgebouwd
in het gebruik van kunst was dat zeker niet het geval voor de protestanten. Toch werd
mede door de percentageregeling kunst in kerken steeds meer gebruikelijk.
RKK
Het Tweede Vaticaans Concilie (vergadering van kerkelijke ambtsdragers onder leiding
van de paus) was van grote invloed op de modernisering van de rooms-katholieke
kerken. Een aantal ingrijpende veranderingen werden ingevoerd. Zo werd er bijvoorbeeld
besloten dat architecten en kunstenaars van het begin af aan meer moesten
samenwerken. Met als doel de eenheid in het ontwerp van een kerk en kunst te bevorderen.
Er werden ook eisen gesteld aan de artistieke kwaliteit van kunst. Deze mocht
niet sentimenteel zijn, daarnaast ook niet volledig abstract. Liturgisch werden er ook
de nodige veranderingen doorgevoerd. De priester moest voortaan de mis opdragen
in de landstaal en moest met zijn gezicht vanachter het altaar naar de gelovigen toe
preken.
PKN
Bij de protestanten was er meer ruimte voor kunst dan bij gereformeerden. De kunst
moest bij voorkeur gemaakt zijn van een protestantse kunstenaar. Kunst zou de ervaring
van de eredienst kunnen versterken. De kunst in de protestantse kerk werd meestal
mee ontworpen door de architect of een kunstenaar die het gehele proces meewerkte.

2.3 Omvang van het probleem
De secularisatie brengt steeds minder mensen naar de kerkdiensten waardoor kerkgebouwen
hun oorspronkelijke functie verliezen. De vergrijzing lijkt toe te slaan in de
ledenaantallen van diverse geloofsstromingen. De leden die naar kerken gaan om de
godsdienst uit te oefenen doen dit minder regelmatig dan voorheen.
De komende tien jaar zullen gemiddeld twee kerken per week komen leeg te staan,
waaronder ook de wederopbouwkerken. De grootste groep van gesloopte kerken
bestaat uit kerken die gebouwd zijn in de wederopbouwperiode.
Volgens gegevens van de prof. Dr. G van der Leeuwstichting, ‘Lijst van Nederlandse
kerken’ en ‘Nederland in en uit de steigers’ uit 1963 zijn er 1565 kerken gebouwd. In
de komende 10 jaar komen 1000 tot 1200 kerken leeg te staan. Volgens het Belvedere
onderzoek kerken uit 2008 zijn er 32 procent van het de leegstaande kerken
gesloopt. Ervan uitgaande dat deze trend zich doorzet resulteert dit in de sloop van
ruim 320 kerken in 10 jaar. Dit is ongeveer 3 kerken per maand. Zie de bijlagen voor
de uitwerking in percentages van leegstand van wederopbouwkerken.
2.4 Criteria die de cultuurhistorische waarde bepalen
Wanneer uitspraken moeten worden gedaan over een bepaalde waarde van
wederopbouwkerken, moeten daar een aantal zaken voor worden uitgezocht. De RCE
heeft dit in het verleden gedaan.
Wanneer er over ‘bijzonder’ wordt gesproken betekent dat een object een meerwaarde
heeft boven de rest. Er moet dus een vergelijking plaatsvinden. In deze
vergelijking kunnen gemeenschappelijke kenmerken en/of waarden worden gevonden
die groepen aanbrengen en specifieke objecten onderscheid van anderen. Aan de
hand van criteria kunnen objecten worden gewaardeerd en vergeleken.
De RACM heeft dit proces in het verleden doorlopen. Hierbij is uitgegaan van het stelsel
‘Inventariseren, Selecteren en Beschermen’. Hieronder volgt een kort overzicht:
2.4.1 Monumenten Inventarisatie Project (MIP)
Het MIP werd in 1987 opgesteld om in kaart te brengen welke bouwwerken uit de
periode 1850 tot 1940 in aanmerking zouden moeten komen voor rijksbescherming.
Er is geïnventariseerd welke objecten er zijn gebouwd in de vooroorlogse periode van
1850 tot en met 1940. Het doel hiervan was een overzicht te creëren. Dit overzicht
resulteerde in dataverzameling van gebouwen waarin feitelijke gegevens zoals het
bouwjaar en omschrijvingen van in- en exterieur waren opgenomen. Hiernaast werd
ook de context van de omgeving onderzocht om op die manier een totaalbeeld te
kunnen creëren.
2.4.2 Monumentenwet
Om vast te kunnen stellen welke objecten wel en niet voor bescherming moeten
worden voorgedragen is de monumentenwet uit 1988 in het leven is geroepen.
Hierin is de basis gelegd voor de criteria die bepalen of een object de titel monument
mag voeren. De monumentenwet stelt een concrete eis: gebouwen moeten in eerste
instantie minimaal 50 jaar oud zijn. Om verschil aan te brengen tussen gebouwen
onderling moeten de bouwwerken ‘van algemeen belang’ zijn. Het algemene belang
wordt omschreven als: bijzondere schoonheid, betekenis voor de wetenschap en de
cultuurhistorische waarde. Wanneer een object drie van deze elementen bevat kan hij
volgens de monumentenwet worden aangewezen als monument.
2.4.3 Monumenten Selectie Project (MSP)
Vanwege het feit dat de criteria uit de monumentenwet niet specifiek genoeg omschreven
waren om te kunnen toepassen, werd het Monumenten Selectie Project in
1994 opgesteld. Hierin zijn de criteria van de monumentenwet uitgewerkt in een vijftal
selectiecriteria.
2.4.4 Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965
In het onderzoek Kerken, categoriaal onderzoek wederopbouw 1940 – 1965 uit
december 2006 wat is uitgevoerd door Michiel Kruidenier worden de criteria van
het landelijke Monumenten Selectie Project opnieuw onder de loep genomen en
toegespitst op wederopbouwkerken. Het doel van dit onderzoek was om de meest
behoudeniswaardige kerken uit de wederopbouwperiode in kaart te brengen met
als uiteindelijk doel een selectie te kunnen maken voor aanwijzing van wederopbouwmonumenten.
De MSP criteria blijken nog voldoende toepasbaar op de later
gebouwde wederopbouwkerken. Echter zijn deze criteria enigszins aangepast aan de
specifieke karakteristieken van Wederopbouwkerken. Hieronder worden deze karakteristieken
met betrekking tot wederopbouwmonumenten omschreven.
De MSP criteria zijn onder te verdelen in de volgende hoofdgroepen:
• Cultuurhistorische waarde;
• Architectuur- en kunsthistorische waarde;
• Stedenbouwkundige- en ensemblewaarde;
• Gaafheid / herkenbaarheid;
• Zeldzaamheid.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
13

Cultuurhistorische waarde
De cultuurhistorische waarde wordt bepaald aan de hand van de volgende criteria:
• Het belang als uitdrukking van een culturele ontwikkeling;
• Het belang als uitdrukking van een sociaaleconomische ontwikkeling;
• Het belang als uitdrukking van een geestelijke ontwikkeling;
• Het belang als uitdrukking van een beleidsmatige of bestuurlijke ontwikkeling;
• Het belang van de kerk als uitdrukking van een technische en/of typologische
ontwikkeling.
Bij de cultuurhistorische waarde wordt voornamelijk ingegaan op belangrijke ontwikkelingen
of gebeurtenissen. Van de cultuurhistorische waarden zijn objectieve
waarnemingen te maken mits genoeg kennis voorhanden is van de historie van de
wederopbouw.
Architectuur- en kunsthistorische waarde
De architectuur- en kunsthistorische waarde worden bepaald aan de hand van de
volgende criteria:
• Het bijzondere belang van een kerk voor de geschiedenis van de architectuur;
• Het bijzondere belang van de kerk voor het oeuvre van een (tuin-) architect;
• Het belang van de kerk wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van
het ontwerp;
• Het belang van de kerk wegens bijzonder(e) materiaalgebruik, detaillering,
constructiewijze en/of ornamentiek;
• Het belang van de kerk wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en
interieur(onderdelen);
• Bijzondere betekenis van de kerk wegens de in-, aan of bij de kerk toegepaste
kunstwerken.
Deze waarden zijn deels objectief, deels subjectief. Zo is het belang van de kerk voor
het oeuvre van de architect en de betekenis van de kunstwerken in de kerk aantoonbaar.
Andere punten zijn enkel te beoordelen met de nodige kennis van de wederopbouwperiode
en daardoor aangewezen op kunsthistorici.
Stedenbouwkundige- en ensemblewaarde
De stedenbouwkundige- en ensemblewaarde worden bepaald aan de hand van de
volgende criteria:
• ‘Betekenis van de kerk als essentieel onderdeel van een groter geheel, dat
cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van nationaal
belang is’;
• ‘Bijzondere betekenis van de kerk wegens de markante situering verbonden met
14 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
de ontwikkeling / uitbreiding van een stad, dorp of wijk’;
• Bijzondere betekenis van de kerk wegens:
- de wijze van verkaveling;
- inrichting van de openbare ruimte;
- specifieke functies;
- historisch ruimtelijke relatie met groenvoorzieningen, wegen en/of water.
• Bijzondere betekenis van de kerk voor het aanzien van een stad, dorp of wijk;
• Bijzondere betekenis van de kerk wegens de samenhang met bijbehorende
bijgebouwen (pastorie/kosterij, nevenruimten e.d.)
Niet alleen gebouwgebonden waarden (in- en exterieur) kunnen ook stedenbouwkundige
waarden een kerk cultuurhistorisch waardevoller maken. Dit kan tot uitdrukking
komen in een bijzondere situering op het kavel, onderdeel zijn van een belangrijke
stedenbouwkundige uitbreiding of een bijzondere samenhang tussen hoofd- en
bijgebouw zijn.
Gaafheid / herkenbaarheid
De gaafheid of herkenbaarheid van de kerk werd in dit onderzoek niet in veldwerk
bekeken. Er zijn echter wel drie criteria opgesomd:
• Belang van de kerk wegens de architectonische gaafheid van ex- en/of
interieur;
• Belang van het complex wegens de hoogwaardige architectonische kwaliteit
van de samenstellende onderdelen ( … kerk, pastorie/kosterij, nevenruimten,
patronaatsgebouw, school, uitvaartcentrum);
• Belang van de kerk in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de
stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving (voorzieningencentrum of
–strook, plantsoen, park of woonbuurt).
De kernbegrippen in dit onderdeel van de waardebepaling is de gaafheid en herkenbaarheid.
Hoe completer en gaver het voorbeeld, hoe waardevoller. Dit geldt zeker
wat betreft herbestemmingen.
Zeldzaamheid
De zeldzaamheid van kerken werd op de volgende criteria beoordeeld:
• Belang van de kerk wegens architectuurhistorische, bouwtechnische,
typologische en/of stedenbouwkundige zeldzaamheid;
• Betekenis van de kerk wegens zeldzame toepassing van kunstwerken.
(Kruidenier, 2006)

2.5 Functies van herbestemmingen
Wanneer er onderzoek wordt gedaan naar de functie van een herbestemming moet
worden onderzocht welke functies voorkomen. Daarnaast is het van belang te weten
wat het standpunt is van de eigenaren en wat dat voor invloed kan hebben op de
functie na herbestemming.
2.5.1 Van afstoting naar leegstand, herbestemming of sloop
Het onderzoek ‘herbestemming van kerken en kerklocaties’ heeft veel informatie
verzameld over het gebruik, sloop, leegstand en herbestemming. Het is een bundeling
van de resultaten die zijn onderzocht door projectbureau Belvedere en de bisdommen
van Haarlem en Rotterdam. Deze organisaties hebben een groslijst samengesteld
waarin 927 kerken zijn opgenomen die niet meer in de oorspronkelijke functie worden
gebruikt en daarbij is omschreven wat er sinds 1970 mee is gebeurd. Het geeft een
beeld van de ontwikkeling die heeft plaatsgevonden na de wederopbouwperiode.
Aan de hand van grafieken worden conclusies onderbouwd die in deze beschrijving
worden samengevat.
fig. 2.14:
Aantallen en percentages van herbestemde kerken.
(Roeterdink et. al, 2008)
Wanneer gekeken wordt naar de afstoting van kerken per denominatie kan worden
geconcludeerd dat de grootste hoeveelheden voorkomen binnen twee geloofsstromingen.
In de protestante kerk verloor 55% van de kerken zijn functie en in de
katholieke kerk ligt dit percentage op 42%. Van deze kerken die worden afgestoten
komt 32% uit de wederopbouwperiode. (Roeterdink et. al, 2008) In onderstaande
tabel is zichtbaar wat de nieuwe functies van herbestemde kerken zijn. Hier zijn alle
denominaties in meegenomen.
fig. 2.15:
weergave van typen herbestemmingsfuncties na
afstoting van de kerk. (Roeterdink et. al, 2008)
Er worden diverse functies onderscheiden als het gaat om herbestemmingen. Deze
functies omschrijven het type herbestemming en betreffen gezamenlijk totaal 661
kerken. De sloop betreft 29% van het totaal. Opvallend is dat de grootste groep
herbestemmingen bestaat uit andere religieuze functies. Binnen de verschillende
functiegroepen kunnen een aantal categorieën worden omschreven. Commercieel,
sociaal maatschappelijk en overig/onbekend/sloop. De commerciële herbestemmingen
omvatten de woonfuncties, de kantoor of handelsfuncties, de onderwijs, cultuur
of wetenschappelijke functies en de restauratie, amusement en recreatiegebouwen.
Bij elkaar opgeteld kan worden gesteld dat 41,5% van de vrijgekomen kerkgebouwen
tot een commerciële functie wordt herbestemd. Onder de sociaal maatschappelijke
functies worden de groepen gezondheidszorg, sociale verzorging, detentie, religieus
en meervoudig gebruik, en multifunctioneel gebruik geschaard. Deze groep bezit een
aandeel van 9,5%. Naast de 16,2% van het behoud van de religieuze functie wordt
32,6% van de gebouwen onder overig, onbekend of sloop gerekend.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
15

2.5.2 Beleid eigenaren van kerken met betrekking tot herbestemmen
RKK
In de notitie Het Kerkgebouw als Getuige van de Christelijke Traditie uit september
2008 hebben de bisdommen hun visie over de omgang met kerkgebouwen gepubliceerd.
Een kerkgebouw is volgens de rooms-katholieke kerk een ‘permanent gewijde
en heilige ruimte’. Dit maakt dat de herbestemming van rooms-katholieke kerken gevoeliger
ligt dan van een protestante kerk. Als de kerk niet in zijn huidige functie kan
blijven bestaan, zal er eerst worden gedacht aan hergebruik. Een andere geloofsgemeenschap
kan vervolgens gebruik maken van de kerk. Deze moet wel lid zijn van de
Raad van Kerken. Daaruit valt af te leiden dat een RK kerk geen moskee kan worden.
(Een ander christelijk kerkgenootschap kan wel in aanmerking komen als de lokale
situatie zich daar niet tegen verzet.) Het beleid is dat wanneer de kerk niet langer voor
een eredienst wordt gebruikt en er geen passende en waardige herbestemming kan
worden gevonden, deze beter kan worden gesloopt. Een waardige herbestemming
wordt over het algemeen getypeerd als een culturele, sociale of publieke functie. Het
kerkelijk wetboek (canon 1222, par. 1 en 2) stelt: ‘een profaan en niet onwaardig
gebruik mogelijk, mits het zieleheil er geen schade door lijdt’.
De Rooms-katholieke kerk heeft 1700 kerken in haar bezit. Daarvan zijn 935 kerken
Rijksmonument. Dit is meer dan de helft. Dit hoge aantal resulteert in hoge kosten
voor de instandhouding voor de parochies. Afstoting van kerkgebouwen genereert
inkomsten voor het onderhoud van bijvoorbeeld kerkgebouwen met een rijksmonumenten
status. (de Vries, 2008)
De bisschoppen zien mogelijkheden voor herbestemming in verschillende
gradaties. De indeling in vier groepen geeft de mogelijkheden aan.
A. Monumentale kerkgebouwen als integraal religieus erfgoed
Deze kerken zijn veelal Rijksmonument. Bij deze kerken is zowel het in- als exterieur
van hoge cultuurhistorische waarde, waardoor aan integraal behoud veel belang
wordt gehecht. Door aantasting van cultuurhistorische en maatschappelijk/religieuze
waarden, is een profane (niet-christelijke) functie niet gewenst.
B. Kerkgebouwen als architectonisch/stedenbouwkundig monument, maar met
beperkte religieuze signatuur
Er zijn veel kerken die een religieus neutrale uitstraling hebben, maar een bepaalde
hoge architectonische waarde die hebben geleid tot aanwijzing van beschermd monument.
Dit kunnen rijksmonumenten zijn, vaker zijn dit echter gemeentemonumenten.
Herbestemming behoort hier tot de mogelijkheden.
16 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
C. Kerkelijke ‘monumenten’ in de zin van stedenbouwkundige kwaliteiten
De kerken die in deze categorie vallen hebben geen uitzonderlijke architectonische
kwaliteit. Echter de stedenbouwkundige situering en dimensies bepalen de specifieke
kwaliteit.
De gemeenten kunnen bij deze groep kerken een grote invloed hebben op de sloop
of behoud van de kerk. Met behulp van de Wet voorkeursrecht gemeenten (Wvg), een
wet die de gemeente in staat stelt om bepaalde grond en zijn opstallen als eerste te
kopen, kunnen kerken worden behouden voor sloop. Door als gemeente op te treden
als eigenaar, kunnen de gemeentelijke diensten als welstand en monumentenzorg
invloed uitoefenen op de architectonische kwaliteit van de herbestemming.
D. Kerkelijke gebouwen zonder religieuze, architectonische en stedenbouwkundige
uitstraling
Instandhouding door de rooms-katholieke kerk wordt op basis van religieuze en
economische redenen afgewezen. Deze kerken hebben veelal een vrij geringe religieuze
uitstraling (want vaak sober vormgegeven) en erg kostbaar om te herbestemmen.
Vaak ligt sloop van deze gebouwen maatschappelijk gevoelig.
(Broekhuizen, 2008)
PKN
In juni 2008 verscheen ‘een protestantse visie op het kerkgebouw’ , een discussienota
opgesteld op verzoek van de Moderamen (het bestuur) van de Generale Synode. De
nota gaat in op de bijbelse of theologische achtergronden. Er worden geen uitgangspunten
gesteld voor hergebruik of het afstoten van kerkgebouwen, Dat bepalen de
plaatselijke kerkgemeenten van de PKN uiteindelijk zelf. Dit betekent dat de mogelijkheden
voor multifunctioneel gebruik of herbestemming per plaats kunnen verschillen,
afhankelijk van de besluitvorming in de lokale kerkelijke gemeente. (Broekhuizen,
2008)
Belangrijk verschil tussen de PKN en de RKK is dat er bij RK kerken sprake is van
geheiligde kerken, bij de PKN kerken is de plaats waar de heiliging plaatsvindt van
belang. Dit verklaart ook de ruimere stellingname betreft hergebruik van een andere
geloofsgemeenschap. (De PKN prefereert mogelijk zelfs hergebruik door de islam
boven een profane herbestemming.) De PKN stelt zich wel kritisch op ten opzichte van
herbestemming. Commercieel hergebruik wordt namelijk in principe afgewezen.
(de Vries,2008)

2.5.3 Beleid van de overheid met betrekking tot herbestemmen
Nederland is rijk aan cultuurhistorie. Deze cultuurhistorie wordt bedreigd. Veel
grootschalige monumenten zoals ziekenhuizen, fabrieksterreinen, kazernes en kerken
staan tegenwoordig leeg en dreigen gesloopt te worden. Bij de overheid wordt het
belang van behoud van dit cultuurhistorisch erfgoed onderstreept en integratie in het
huidige stedenbouwkundige landschap benadrukt.
Deze materie is vastgelegd in de beleidsnota Belvedere, dat wordt ondersteund door
vier ministeries. In deze paragraaf wordt ingegaan op dit landelijke beleid.
Belvederebeleid
Het actuele landelijk beleid van kabinet Balkenende is vormgegeven in het Belvederebeleid.
Dit beleid heeft tien jaar dienst gedaan en loopt in 2009 af. Dit jaar wordt er
een nieuw beleid opgesteld.
Dit beleid is een denkkader, een gereedschap waarmee de overheden (lokaal en landelijk),
hun beleid mee kunnen maken. Het is geen wet of regelgeving, maar wel een
bron voor inspiratie voor provinciaal en lokaal beleid, voor concrete ontwerpopgaven
en ruimtelijke plannen. (www.belvedere.nu, april 2009)
In de nota Belvedere uit 1999 wordt een directe relatie gelegd tussen cultuurhistorie
en ruimtelijke ordening. Het uitgangspunt hierbij is behoud door ontwikkeling. In
deze visie wordt benadrukt dat de cultuurhistorie een belangrijke rol moet
vormen bij planvormingsprocessen. Het doel hierbij is tweeledig:
• Verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving;
• Behoud van het cultuurhistorisch erfgoed.
Onder cultuurhistorisch erfgoed wordt verstaan: cultuurlandschap en archeologische
waarden, objecten en gebouwen.
Kunst van leven, hoofdlijnen cultuurbeleid – cultuurbeleid 2009 tot 2012,Publicatie van
het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, juni 2007.
In ‘Kunst van leven’, de notitie met hoofdlijnen voor het cultuurbeleid van 2009 tot
2012, heeft minister Plasterk zijn ideeën uiteengezet voor het toekomstige cultuurbeleid.
Minister Plasterk van onderwijs, cultuur en wetenschappen zet in deze notitie
zijn ideeën uiteen over de modernisering van de monumentenzorg (MoMo). Dit moet
de volgende vernieuwingen tot gevolg hebben:
• Van object- naar omgevingsgericht
• Van conserverend naar ontwikkelend
(Kunst van Leven; cultuurnota minister Plasterk, 2007)
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
17

3. ONDERZOEKSVRAAG EN HYPOTHESEN
3. Onderzoeksvraag en hypothesen
Er is voor dit afstudeeronderzoek de volgende vraagstelling geformuleerd:
Wat is de relatie tussen de functie en het behoud van cultuurhistorische waarden bij
herbestemming van wederopbouwkerken?
In deze vraagstelling wordt onderzocht wat de relatie is tussen een herbestemmingsfunctie
en de mate waarin het mogelijk is om de oorspronkelijke waarden te behouden.
Deze vraagstelling kan worden uitgerafeld in een aantal deelvragen. Deze zijn als
volgt:
• Wat is de omvang van het probleem (leegstand van wederopbouwkerken)?
• Welke cultuurhistorische, architectonische en stedenbouwkundige
ontwikkelingen vonden plaats in de wederopbouwperiode?
• Wat is het standpunt van katholieke en protestante kerkgenootschappen ten
opzichte van herbestemming?
• Welke functies voor herbestemming zijn er aan te wijzen?
• Wat zijn cultuurhistorische waarden met betrekking tot wederopbouwkerken?
Voordat er aan dit onderzoek werd begonnen zijn de volgende hypothesen
opgesteld:
1. De mate van behoud van cultuurhistorische waarden zijn afhankelijk van de
verschillende functies.
2. Daglicht in kerken levert vaak problemen op bij herbestemde kerken. Vooral tot
woning bestemde kerken ondervinden hiervan problemen.
3. Wanneer de cultuurhistorische waarden in een herbestemming behouden
dienen te blijven, ligt de functie wonen vaak niet voor de hand.
4. Doos-in-doos constructies zijn het meest geschikt voor herbestemming.
5. Bij een herbestemming zijn roerende elementen uit de kerk niet te handhaven.
6. De beschermende status van een kerk resulteert vaak in succesvolle
herbestemmingsopgaven.
7. Aan het behoud van het exterieur wordt meer waarde gehecht dan aan het
interieur.
18 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

4. METHODIEK
In dit onderzoek worden een tweetal onderzoekstechnieken gecombineerd; literatuuronderzoek
en emperisch onderzoek. Eerst wordt er door literatuuronderzoek
en kennisuitwisseling bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) een checklist
opgesteld. (voor de checklist zie bijlagen) Vervolgens wordt deze gebruikt als toetsinstrument
voor de te bezoeken kerken. Dit onderzoek wordt zoveel mogelijk opgezet
volgens het empirisch onderzoeksmodel, die een cyclische onderzoeksgang beoogd.
Achtergronden onderzoek
Voor dit onderzoek is er samengewerkt met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. In
opdracht van hen hebben wij een projectendatabank met refenties opgesteld. Deze
databank hebben wij gevuld met bezochte herbestemde wederopbouwkerken. Deze
is op internet te raadplegen (www.projectendatabank.nl - herbestemming) en is als
CDROM in deze scriptie opgenomen. De bezochte kerken in tekst en beeld is als data
gebruikt voor deze scriptie.
Functiegroepen
Wanneer de voorkomende functiegroepen worden belicht zijn er drie hoofdgroepen te
onderscheiden die aansluiten bij de hypothesen.
De grootste groepen uit het onderzoek naar de herbestemming van kerken en kerklocaties
zijn;
• wonen;
• onderwijs, cultuur en wetenschap;
• restauratie, amusement en recreatie;
• kantoor en handelsgebouwen.
Dit zijn de grootste functiegroepen binnen de herbestemde kerken. Hieruit worden de
volgende groepen samengesteld:
Wonen
Met wonen worden alle herbestemmingen met een woonfunctie bedoeld. Dit zijn
zowel appartementen als enkele woonhuizen.
Kantoor
Onder de kantoorfunctie worden alle herbestemmingen bedoeld waarbij van een kerk
een plek wordt gemaakt waar kan worden gewerkt.
Kunst, cultuur en amusement
Alle (semi)openbare functies. Dit kunnen ook sociale en publieke functies zijn.
De selectie van de bezochte kerken is gemaakt op basis van een aantal criteria.
Binnen de kerkenkeuze is er getracht een evenwichtige keuze te maken waarbinnen
verschillende bouwstromingen, voormalige kerkgenootschappen, grootte van kerken,
gemeentelijke beschermende status en functies in zijn ondergebracht. De volgende
kerken zijn onder de loep genomen:
Denominatie:
PKN = Protestante Kerk Nederland
NH = Nederlands Hervormde kerk
GF = Gereformeerde kerk
RK = Rooms katholieke kerk
Grootte (in aantal zitplaatsen):
S = 0 – 250
M = 251 – 500
L = 501 - 1000
Status:
RM = rijksmonument
GM = gemeentelijk monument
Bron gegevens: groslijst RCE
fig. 2.16:
weergave van de onderzochte kerken.
Om de functies van herbestemde kerken onderling te kunnen vergelijken, zijn deze
onderverdeelt in een drietal functiegroepen. Deze functies zijn ‘wonen’, ‘werken’ en
‘kunst, cultuur en amusement’. Reden voor deze keuze is het feit dat deze functies qua
invulling erg van elkaar verschillen en het feit dat deze functies het meest voorkomen.
Voor dit onderzoek is een selectie gemaakt uit een door de RCE opgestelde database
van herbestemde wederopbouwkerken.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
19

Omschrijving herkomst checklist (onderzoeksschema)
De checklist die wij hebben gebruikt voor het toetsen van de bezochte kerken zijn
opgesteld aan de hand van criteria uit de Monumentenwet en in samenspraak met de
werkgroep wederopbouwkerken binnen de RCE.
De checklist is opgemaakt aan de hand van de Monumenten Selectie Project (MSP)
criteria uit 1994. De volgende punten zijn hierin opgenomen:
• Cultuurhistorische waarde;
• Architectuur- en kunsthistorische waarde;
• Stedenbouwkundige- en ensemblewaarde;
• Gaafheid / herkenbaarheid;
• Zeldzaamheid.
In aanvulling hierop is in 2006 een categoriaal onderzoek wederopbouw 1940 –
1965 door Michiel Kruidenier uitgevoerd. In dit onderzoek zijn de criteria uit de MSP
nogmaals onder de loep genomen en toegespitst op wederopbouwkerken. Hierin
wordt specifiek ingegaan op liturgische eigenschappen en typologische kenmerken
met betrekking tot kerken. In het theoretisch kader wordt hier verder op ingegaan.
20 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

5. RESULTATEN
5.1 Overzicht bevindingen functie wonen
De resultaten in dit hoofdstuk zijn afkomstig uit onze bevindingen van de
projectbezoeken. Verslaglegging met beeldmateriaal is los op CD-ROM bijgevoegd.
De volgende kerken met de functie wonen worden vergeleken:
fig. 5.1:
functiegroep wonen. (auteurs, 2009)
Opstandingskerk
De opstandingskerk is een woongebouw waarbij in totaal 14 appartementen zijn
ondergebracht. De rechthoekige vorm van de langskerk is, vanwege zijn heldere stramienstructuur,
erg geschikt voor woningen. Echter levert dit ook de nodige problemen
op. Doordat de appartementen diep en smal zijn, kan daglicht de woningen minder
goed bereiken. De kopgevel (zuidwestgevel) is voorzien van een grote glasgevel. Het
appartement heeft hierdoor ’s zomers overmatig veel lichtinval en warmte.
Voor het exploitabel maken van het voormalige kerkgebouw is ervoor gekozen deze
kerk compleet vol te bouwen. In het gebouw is de ruimtelijkheid en lichtinval ten tijde
van de status als kerk niet meer als zodanig aanwezig.
Wordt er gekeken naar het exterieur van de kerk, dan valt hier op dat deze goed is
geïntegreerd in zijn nieuwe functie. De originele kenmerken van de kerk zijn verwerkt
in de nieuwe woonfunctie. Zo is het dak nog steeds voorzien van een leien dak. De
karakteristieke klokkentoren is gerestaureerd en de prefab betonelementen in de gevel
zijn deels geïntegreerd in de vernieuwde gevelpuien.
Daniëlskerk
De Daniëlskerk heeft een afwijkende woonvorm. Hier zijn 24 woonunits voor kinderen
met een verstandelijke beperking gerealiseerd, gecombineerd met kinderopvang. In
dit plan is op een creatieve manier omgegaan met de bestaande plattegrond. De
schokbetonnen gevelelementen aan de achtergevel zijn in de herbestemming gebruikt
als daglichtopeningen voor de appartementen. De kerkzaal is niet helemaal volgebouwd.
Gedeeltelijk is de kerkzaal open gehouden, wat een positieve invloed heeft op
de ruimtebeleving.
NH kerk
De NH-kerk is kleiner van opzet dan de Daniëlskerk en de Opstandingskerk. Dit
maakte hem geschikt tot herbestemming van een enkel woonhuis. Dit kerkgebouw is
door zijn aanpak een voorbeeld van de ‘ideale’ herbestemming. De opdrachtgever
heeft de kerk inclusief inventaris gekocht. De architect heeft een glazen doosje ontworpen
in de kerkzaal, die als losstaand object in de kerkzaal staat. Het kerkinterieur
toont zich als een soort museum voor zijn eigen bewoners. Om toch het noodzakelijke
daglicht te realiseren, is er hier gekozen om aan de kopgevel (dichte zijde) doorbraken
voor raamopeningen te realiseren. Het originele gekleurde glas was slecht en is
vervangen door nieuwe houten kozijnen.
5.2 Overzicht bevindingen functie werken
Voor deze functie zijn er een vijftal kerken bezocht. Deze herbestemde kerken hebben
veelal een gezondheidsfunctie (gezondheidscentra) maar bijvoorbeeld ook een
winkelfunctie.
De volgende kerken worden vergeleken:
fig. 5.2:
functiegroep werken. (auteurs, 2009)
Pius X
Deze kerk herbergt een gezondheidscentrum. Deze bestaat uit een groepshuisartsenpraktijk,
ggz, apotheek en thuiszorg. Deze oorspronkelijke wijkkerk is erg groot van
opzet en kan daardoor deze diverse functies bevatten. De nieuwe functie is aangepast
ten koste van het oorspronkelijke in- en exterieur. Zo is het glas-in-lood in de kopgevel
verwijderd en zijn er daglichtopeningen in de langsgevel geplaatst. Door het werken
met doos-in-doos volumes, is de kerkzaal reversibel uitgevoerd.
Gereformeerde kerk Hezerveld
Ook deze kerk is herbestemd tot gezondheidscentrum. Deze centraalbouwkerk leende
zich goed voor herbestemming. Reden daarvoor zijn de glas-in-lood bovenlichten in
de kerkzaal. Door in de kerkzaal een verdieping te maken, ontstaat een fraai kleurenpalet
in de nieuwe ruimte.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
21

De Ark
Het interieur en inventaris in de voormalige kerkzaal is behouden gebleven. De klokkentoren,
de indeling van het pand zoals de kerkzaal op de eerste verdieping en de
hellende glazen pui in de kopgevel zijn karakteristieken van deze voormalige wijkkerk.
Doordat de ruimte die de kerk biedt voor zijn nieuwe functie ontoereikend was, is er
veel bijgebouwd. Aan elke gevelzijde zijn uitbreidingen gerealiseerd. Wellicht zijn er
aan het bouwvolume meer uitbreidingen toegevoegd dan het ontwerp van architect
Wiegcher Kramer kon verdragen. Als voordeel van deze herbestemming kan wel
worden aangedragen dat door bijgebouwen het interieur van de kerkzaal in oorspronkelijke
staat kon worden behouden.
Elimkerk
De status als gemeentelijk monument heeft bijgedragen aan een zorgvuldige aanpak
van de herbestemming van deze kerk. Dit heeft geleid tot handhaving van de originele
stalen kozijnen. Door de vide is de lichtwerking in de kerkzaal beleefbaar. Het
originele kerkinterieur is door een eerdere herbestemming helaas verdwenen.
5.3 Overzicht bevindingen functie kunst, cultuur en amusement
fig. 5.3:
functiegroep kunst, cultuur en amusement. (auteurs,
2009)
Goffertkerk
De nieuwe functie behoudt letterlijk de oorspronkelijke functie van het gebouw. Naast
de functie kerk hadden de nevenruimtes een sociale functie. Deze functie is in deze
voormalige kerk in zijn huidige vorm doorgezet. Het bevat een wijkcentrum en kinderdagverblijf.
Kerkelijke kunst in de vorm van een doopraam is na herbestemming in
nieuw ontwerp geïntegreerd.
22 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Stefanuskerk
De herbestemming tot ‘cultuurhuis’ met theaterzaal, geluidsstudio en kantoren heeft
de oorspronkelijke structuur van de kerk niet aangetast. Reden hiervoor is dat de
functies die deze kerk oorspronkelijk had, tegenwoordig vrijwel overeenkomen. Waar
vroeger een kerkzaal was is nu een theaterzaal. Waar vroeger dienstruimten waren,
zijn nu kantoren. Een theaterzaal vereist een grote ruimte, evenals de kerkzaal. De
kantoren vereisen lichtinval en ventilatie, evenals de voormalige dienstruimten.
Een ander sterk punt van deze herbestemming is het vinden van een functie waar
vraag naar is. Er is in Utrecht een grote vraag naar ruimten waar jongeren kunnen
optreden en zich creatief kunnen uiten. Hierin voorziet stichting ZIMIHC. Daarnaast
voldoet dit gebouw in de vraag van creatieve, niet-commerciële instellingen naar huisvesting.
Aangezien deze organisaties vaak weinig financiële middelen hebben, kunnen
deze geen (dure) nieuwe huisvesting veroorloven.
Pniëlkerk
Waar de Pniëlkerk ooit zijn functie verloor heeft deze zijn oorspronkelijke plaats in de
samenleving teruggewonnen: zowel als herkenningspunt, maar ook door een in te
spelen op de veranderde bevolkingssamenstelling.
Josephkerk
Een tijdelijk functie is niet goed voor het onderhoud van een kerk. Het kan wel een periode
overbruggen en de schade minimaliseren. Een functie als klimhal kan bijzonder
goed worden ingepast in de vaak hoge ruimten. De oorspronkelijke waarden van de
kerk blijven in dit geval bijzonder goed intact en bevorderen een unieke sfeer die in
deze ruimte heerst.
Een uniek voorbeeld van een goed passende functie: voormalige kerk wordt museum.
Het kerkinterieur gaat hierdoor fungeren als museumstuk. Deze functie is erg geschikt
voor zijn stedenbouwkundige locatie. De kerk ligt in een Nagele, de ‘museumstad’
gebouwd volgens functionalistische opvattingen van de 8 en Opbouw.

6. AANBEVELINGEN
Aan de hand van de vooraf opgestelde functiegroepen ‘wonen’, ‘werken’ en ‘kunst,
cultuur en amusement’ zijn de conclusies uitgewerkt. Alleereerst algemeen geformuleerd,
daarnaast projectspecifiek geformuleerd per functiegroep.
6.1 Algemene aanbevelingen
1. De kerkgebonden roerende onderdelen lijken bij herbestemming niet te handhaven.
Het blijkt niet altijd de stelregel te zijn. Bij de Nederlands Hervormde kerk in
Ens is dit niet het geval. De inventaris zoals het orgel en enkele kerkbanken zijn hier
namelijk nog aanwezig.
2. Doos-in-doos constructies zijn het meest geschikt voor herbestemming. Het levert
bouwfysisch en bouwtechnisch vaak grote voordelen op ten opzichte van inbouw.
Daarnaast is het een reversibele bouwkundige oplossing.
3. De beschermende status (gemeentelijk- of rijksmonument) van een kerk
resulteert in vaak in succesvolle herbestemmingsopgaven.
4. Kunst is een essentieel onderdeel van wederopbouwarchitectuur. Behoud is essentieel
en zou een uitgangspunt moeten zijn bij een herbestemmingsontwerp. Hier wordt
in de praktijk niet altijd voldoende belang aan gehecht.
5. Grote kerken (kerken met meer dan 500 zitplaatsen) zijn veelal genoodzaakt om
meerdere functies te huisvesten. Belangrijk is het om deze verschillende functies goed
op elkaar af te stemmen. Een minder rendabele functie zoals een theater kan bijvoorbeeld
worden gecompenseerd door kantoorhuur.
6. De klokkenstoelen blijven praktisch altijd behouden, het klokkenspel wordt daarentegen
vaak verwijderd. Er zou moeten worden getracht deze bij herbestemming te
behouden.
7. Aan de plaatsing van reclame-uitingen wordt niet altijd voldoende aandacht
besteed. Uit respect voor het gebouw dient deze losstaand van het gebouw te worden
geplaatst.
8. Uit het project in Ens blijkt dat er een markt voor is voor ‘museale’ herbestemming
tot woningbouw. Voor vele kleine kerken kan dit een ideale oplossing bieden.
6.2 Aanbevelingen functie ‘wonen’
9. Binnen de functie ‘wonen’ zijn er de meeste verschillen tussen projecten
waargenomen. De Opstandingskerk in Baarn is voorzien van veertien appartementen,
terwijl de Nederlands hervormde kerk in Ens is voorzien van één woning. Om de
ruimtewerking van de kerk zoveel mogelijk intact te laten, zal de voormalige kerkruimte
niet dicht moeten worden gebouwd.
10. Bij een woonfunctie levert daglichttoetreding vaak problemen op. Als de kerk is
voorzien van een schuine kap, zullen daglichtopeningen hierin onvermijdelijk zijn. Hier
heeft de voorkeur dat de openingen aan de niet-zichtbare zijde worden geplaatst en
dakopbouwen zoals dakkapellen worden vermeden. Een geslaagd voorbeeld hiervan
is de Opstandingskerk in Baarn.
11. Langskerken zijn vanwege de heldere stramienstructuur en rechthoekige vorm,
ideaal voor appartementen.
6.3 Aanbevelingen functie ‘werken’
12. Een uitvaartcentrum en een kerk liggen qua functie dicht bij elkaar. Hierdoor kunnen
onderdelen vaak behouden blijven. In het geval van het uitvaartcentrum in Baarn
kon hierdoor de kerkzaal in zijn huidige functie bruikbaar blijven. Ook het kerkelijke
inventaris, met als uitzondering het orgel, is nog steeds aanwezig.
13. Een rouwcentrum dient voldoende parkeergelegenheid te hebben. Hierdoor is
deze functie vrijwel alleen buitenstedelijk te huisvesten. (Pollman, 1995)
14. Door toepassing van een doos-in-doos constructie kan de ruimtewerking in een
voormalige kerkzaal nog steeds aanwezig blijven. Voorbeeld hiervan is de Pius X kerk
in Den Haag.
15. De gemeentelijke monumentenstatus heeft een positieve werking op het behoud
en de uitvoering van een herbestemming.
6.4 Aanbevelingen kunst, cultuur en amusement
16. Een afgewogen keuze in een mix van functies verhoogd de kans op een rendabele
herbestemming.
17. Een manier om de cultuurhistorische waarde volledig intact te laten is om er een
museum van te maken. In de Sint Isodorus in Nagele is deze aanpak toegepast.
18. Kerken met een centraalbouw opzet, lenen zich door hun arenavorm erg goed
voor culturele functies zoals een theater. Deze zijn minder geschikt voor woningen.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
23

7. CONCLUSIE
In dit onderzoek stond de vraag centraal wat de relatie is tussen de herbestemmingsfunctie
en de cultuurhistorische waarde van wederopbouwkerken. Het blijkt dat deze
vraag niet positief of negatief is te beantwoorden. In zijn algemeenheid kan worden
geconcludeerd dat de cultuurhistorische waarde bij herbestemmen wordt aangetast.
Het behoud van de kerkfunctie is met het oog op behoud van de cultuurhistorische
waarden immers de beste ‘herbestemming’. Dit roept de vraag op hoe er met
wederopbouwkerken moet worden omgegaan, de kerk moet immers worden
veranderd van functie. In principe zou je hier met dezelfde zorgvuldigheid om moeten
gaan als met historische monumenten. Zijn deze gebouwen niet immers de
monumenten van de toekomst?
Vaak resulteert een herbestemming in het volbouwen van de kerkzaal. De herbestemming
moet namelijk wel rendabel zijn. De ruimte- en lichtwerking wordt hierdoor
aangetast, wat behoud van de cultuurhistorische waarden teniet doet.
Eén van de belangrijkste conclusies van ons onderzoek, wellicht voor de hand liggend,
is licht- en ruimtewerking. De licht- en ruimtewerking in kerken is één van de belangrijkste
kenmerken van kerken. Door deze in een herbestemming te integreren wordt
cultuurhistorische waarde voor een groot deel gerespecteerd. Zorgvuldige
detaillering en integratie van de aanwezige kunst is ook een aandachtspunt. Het is
vaakvoorkomend dat de architect veel aandacht besteedde aan materiaalgebruik en
detaillering. De nieuwe inbouw zou dezelfde hoge afwerkingsgraad moeten
bezitten. Belangrijk is hierbij wel dat de inbouw niet overheerst. De nadruk zou immers
bij het kerkgebouw moeten liggen. Ook zal de kunst (denk hierbij bijvoorbeeld aan
gekleurde glasstenen, sgraffito’s en glas-in-beton) zoveel mogelijk moeten worden
geintegreerd. De onroerende goederen zijn hierbij makkelijker te integreren dan de
roerende. Bij de praktijkcasus is gebleken dat dit vanwege complexe programma’s
van eisen niet altijd realiseerbaar is. Zaak is het dan ook om voor een herbestemmingsontwerp
de cultuurhistorisch waardevolle bouwkundige elementen voortijdig te
omschrijven en te verwerken in een planontwerp.
24 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

8. PROJECTCASUS
8.1 Keuze van projectcasus
Via diverse media hebben wij gezocht naar een geschikte projectcasus. Er is gezocht
naar een kerk die kampt met het probleem van leegstand en die vanuit cultuurhistorisch
oogpunt waardevol is om te behouden. Om tot een goed besluit voor een
geschikte casus te komen was medewerking van de eigenaren of gemeente een
belangrijk criteria. Het gebouw moest in ieder geval worden bezocht om het gebouw
voldoende te kunnen ervaren. Tot slot waren de beschikbaarheid van bouwtekeningen
van de bestaande situatie en eventueel historisch beeldmateriaal noodzakelijk.
Er zijn diverse organisaties die zich inzetten voor het behoud van kerkgebouwen. De
Taskforce Toekomst Kerkgebouwen is hier één van. Op de website van de Taskforce
Toekomst Kerkgebouwen worden bedreigde kerken op een urgentielijst weergegeven.
Bij nader onderzoek bleek de Christus Koningkerk een bijzonder voorbeeld te zijn (op
preselectie voor rijksbescherming van naoorlogs erfgoed) van een wederopbouwkerk
die voldeed aan onze eisen. De eventuele sloop van dit project maakt de projectcasus
nog uitdagender.
Ondanks scheiding van kerk en staat blijkt deze kerk een roerig onderwerp te zijn binnen
de Heerlense lokale politiek. De eigenaren van de kerk willen na een aantal jaren
van leegstand het gebouw slopen om verder verval te voorkomen. Betonrot in combinatie
met een te gering onderhoudsbudget is hierbij één van de argumenten.
Er zijn echter mensen die zich inzetten voor behoud van de kerk. Het Cuypersgenootschap
en de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen pleiten voor behoud. Er is inmiddels
een aanvraag gedaan voor een gemeentelijke monumentenstatus.
8.2 Algemene gegevens Christus Koningkerk
Naam: Christus koningkerk
Status: Geen
Kadastrale gegevens: 01 O 01734
Straat: Zeslandenstraat 12
Wijk: Vrieheide
Stad: Heerlen
Gemeente: Heerlen
Provincie: Limburg
Coördinaten: Breedtegraad: 50°55’19.80”N
Lengtegraad: 5°57’55.40”O
Eigenaar: Parochie Christus Koning
Architect: Jozef Fanchamps
Kunstenaar: Libert Ramaekers (mozaïekkunst op devotiekapel)
Aannemer: Vaboma
Typologie: Centraalbouw plattegrond met centraal banken
plan, het gebouw is te omschrijven als
verdiepingskerk.
Dimensionering: kerkgebouw: 30mx30m, 1000 zitplaatsen,
Toren: 4mx6mx34m.
Bouwjaar: 1964 (vier jaar bouwtijd, oorspronkelijke planning
één jaar), in gebruik genomen op 25 juli 1965.
Bouwkosten: f 825.000, incl. inventaris en pastorie, renovatie in
jaren 80: f 1.055.000.
Geloofsstroming: Rooms-Katholiek
Parochie / Gemeente: Christus Koning
Decanaat / kerkverband: Heerlen
Onttrokken aan eredienst: 2004
(diverse krantenartikelen / www.toekomstkerkgebouwen.nl)
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
25

8.3 foto’s in- en exterieur
fig. 8.1:
Voorgevel entree met klokkentoren. (auteurs, 2009)
fig. 8.3:
De pastorie is losstaand van de kerk en bezit aan de
achterzijde dezelfde glazenbouwsteenelementen als het kerkgebouw.
(auteurs, 2009)
26 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.2:
De zij-entree ter plaatse van de zuidgevel. (auteurs, 2009)
fig. 8.4:
De zij-entree die toegang biedt tot de dagkapel ter plaatse
van het sousterain. (auteurs, 2009)

fig. 8.5:
Panorama in de kerkzaal, genomen van bordes in huidige situatie (auteurs, 2009)
fig. 8.6:
Dagkapel ten tijde van ingebruikname (Van Daal, 1996)
fig. 8.7:
Zij-altaren in de dagkapel in huidige situatie. (auteurs, 2009)
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
27

8.4 Cultuur- en bouwhistorische analyse
Voordat er een ontwerp kan worden gemaakt, dienen eerst randvoorwaarden te
worden opgesteld. Hierbij staan de nieuwe functie en de cultuurhistorische waarden
centraal. Deze worden in dit hoofdstuk omschreven. Er wordt een beeld geschept over
het kerkgebouw en zijn gebruiksgeschiedenis.
8.3.1 Gegevens over de architect
De architect Josef Fanchamps werd in 1912 in Kerkrade geboren. Na de MTS in
Heerlen te hebben gevolgd, werd hij opzichter bij de gemeentes Simpelveld in Kerkrade.
Vanaf 1941 vervolgde Fanchamps zijn studie aan de Technische Hochschule in
Aken. Na deze studie vestigde hij zich omstreeks 1945 als architect in Kerkrade. Zijn
eerste kerken bouwde hij in Schaesberg (nu Landgraaf) en Kerkrade, hiermee een
nieuw impuls gevend aan de Limburgse kerkarchitectuur. Fanchamps beschouwde het
ontwerpen van een kerk als een creatief proces, waarin rationele en emotionele lijnen
samenkomen. Opmerkelijk voor zijn kerkenbouw was dat zijn kerken vaak moderner
waren dan van zijn collega-architecten. Fanchamps overleed op 2 juni 1982. (Jacobs
en Wiekart, 2003)
Oeuvre (kerken, niet chronologisch)
• Christus Koningkerk, Heerlen
• Josephkerk, Heerlen
• Jozefkerk, Smakt
• Agneskerk, Bunde
• Maria Gorettikerk, Nuland
• Antonius van Paduakerk, Blerick
• Bernadettekerk, Sittard
• Barbarakerk, Kakert
• Jozef en Norbertuskerk, Kerkrade
• Michaelkerk, Eikske
8.3.2 Bouwgeschiedenis omgeving (chronologisch)
• 1959: Start uitbreidingswijk ‘Nieuw Einde’;
• 1961: Eerste ontwerp kerk door Fanchamps;
• medio 1961: Toestemming bouw;
• 1964: Oplevering kerk;
• 1965: Ingebruikname van kerk;
• 1984: Renovatie kerk.
28 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
8.3.3 Stedenbouwkundige analyse
De Christus Koningkerk is gesitueerd in de wijk Vrieheide in Heerlen. Deze wijk bestaat
uit karakteristieke betonnen woningen en enkele flats. De kerk is centraal gelegen in
de wijk.
De kerk ligt aan een groot plein. De entree van de kerk is hierop georiënteerd. Het
kerkgebouw met pastorie ligt in een glooiend landschap en is door zijn hoge ligging
goed zichtbaar vanuit meerdere kanten (met name de klokkentoren). Een belangrijke
verkeersader loopt langs de kerk en doorkruist de wijk. Langs deze wegen en bebouwing
zijn een aantal belangrijke zichtlijnen te vinden. Vlakbij de kerk is een zand
groeve gesitueerd waarbij een waterpartij is ontstaan. Er zijn veel groene voorzieningen
in de vorm van beplanting en bomen te vinden in de directe omgeving van de
kerk. Vrieheide blijkt vlakbij de Brunssemse heide te liggen.(zie tekeningen in bijlagen)
fig. 8.8:
Stedenbouwkundige analyse (bron onderlegger; gemeente Heerlen)
8.3.4 Cultuurhistorische achtergronden
In 1959 gaf de gemeente Heerlen de stadsuitbreidingsplannen voor de naoorlogse
wijk Vrieheide een nieuwe uitstraling. In tegenstelling tot het dorpse karakter van de
voormalige mijnkolonie, werd er een wijk met een meer stadse uitstraling gerealiseerd.
Door deze uitbreiding werd de toenmalige vooroorlogse Christus Koningkerk te
klein, had mijnschade en moest wijken voor het nieuwe ontwerp van Fanchamps. De
Christus Koningkerk is niet op hetzelfde kavel gebouwd, wel in dezelfde wijk.

Dit leidde ertoe dat Fanchamps in 1961 met een eerste ontwerp kwam. De schaal en
grootte werd afgestemd op 1150 rooms katholieke gezinnen. (Limburgs Dagblad,
1965) In nog hetzelfde jaar kwam toestemming voor de bouw. Deze kerk werd in ruim
drie jaar gebouwd (in tegenstelling tot één jaar, wat gepland was), waarna de eerste
steenlegging op 25 juli 1965 plaatsvond.
fig. 8.9:
Prentbriefkaart, omstreeks 1950. (gebr. Simons,
Ubach over Worms, stadsarchief Heerlen)
fig. 8.10:
Prentbriefkaart met Navolaan met op de achtergrond
de toren van de Christus Koningkerk, omstreeks
1964. (Drogisterij Vrieheide, stadsarchief
Heerlen)
8.3.5 Ontwerpprincipes
Fanchamps had een duidelijke visie over de Christus Koningkerk. Hij liet zich
hierbij inspireren door het bijbelboek Openbaringen (openbaringen 21). Hierin wordt
een toekomstige stad van god op een berg omschreven. Een aantal zaken uit dit verhaal
zijn bijna letterlijk terug te vinden in het ontwerp. De stad is even lang als breed,
er zijn hoge muren van edelstenen, als glas. In die stad woont
God in het midden, tussen de mensen. (Nederlands Bijbelgenootschap) Dit werd door
Fanchamps vormgegeven door hoge muren van beton en glas en in het midden een
altaar met daaromheen banken. De locatie is ook een directe overeenkomst tussen
het Bijbelverhaal en de situatie in Heerlen.
8.3.6 Liturgische kenmerken
fig. 8.11:
Panoramafoto van de mozaïek op de devotiekapel. (auteurs, 2009)
Exterieur
De devotie- ofwel doopkapel ter plaatse van de entree is voorzien een mozaïek met
een bijbelse voorstelling. De kunstenaar Libert Ramaekers heeft hier de intocht van
Christus Koning in Jeruzalem afgebeeld.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
29

Interieur
• Bovenkerk
Bijzonder aan het interieur was de opstelling van de tabernakel en de ambon.
De tabernakel is een (meestal rijk versierde) vierkante of rechthoekige kluis op
het sacramentsaltaar waarin het Allerheiligste bewaard wordt. De ambon is een
lessenaar op het priesterkoor, waar schriftlezingen en gebeden worden gedaan
en de preek wordt gehouden. (Van Dale, 2009) Deze belangrijke kerkelijke
onderdelen stonden op een verhoging achter de priester. Deze opstelling vond
in Nederland weinig toepassing. In het midden van de ruimte bevindt zich het
priesterkoor op het supedaneum. Het supedaneum is Latijn voor voetbodem of
verhoging. (Van Dale, 2009) In de bovenkerk heeft een bankenplan met een
centrale opzet en bezit ongeveer 800 zitplaatsen.
• Sousterrain
In het souterrain was de dagkerk met een aantal nevenruimten gesitueerd.
Deze dagkerk heeft kleinere afmetingen waardoor dit een terugliggend bouwvolume
is. Het bankenplan in deze kerk heeft een basilicale opzet, in tegenstelling
tot de bovenkerk. Het biedt plaats aan 100 kerkgangers. In de dagkapel
zijn biechtstoelen en een doopaltaren ondergebracht.
8.3.7 Architectonische kenmerken
Het exterieur van de kerk oogt functionalistisch. De opvatting Form Follows
Function van Louis Sullivan die aan het functionalisme ten grondslag ligt, is op
dit gebouw van toepassing. De vorm moet een afspiegeling zijn van bijvoorbeeld
de constructie, materiaal toepassen enkel vanwege zijn schoonheid is niet
toegestaan. Het gebouw met zijn constructie is zowel aan de binnenzijde als
aan de
buitenzijde duidelijk herkenbaar. Het bestaat uit een kolomstructuur opgenomen
in de vliesgevel. De kerkzaal zelf heeft een kolomvrije ruimte. Om dit te
bereiken heeft de architect een stalen vakwerkconstructie (lensligger) toegepast.
Deze is boogvormig ontworpen, wat ook tot uiting komt in de vormentaal van
het plafond en dak.
8.3.8 Ensemble
Naast het ontwerp van het kerkgebouw zijn er door Fanchamps ook bijgebouwen
ontworpen. Hiervan maakt de pastorie en klokkentoren deel uit. De pastorie
bestaat uit twee verdiepingen en is tegenwoordig nog aanwezig. De klokkentoren
is 34 meter hoog. Op de maquette is een supermarkt opgenomen. De
supermarkt is inmiddels gesloopt.
30 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.14:
Moderne
interpretatie van
glas-in-lood.
(auteurs, 2009)
8.3.9 Materiaalgebruik
Exterieur
De gevels zijn opgebouwd uit 8200 schokbetonnen gevelcassettes (422 mm
x 422 mm, maat uit bouwkundige details), met hierin glazen bouwstenen.
Plaatselijk zijn gekleurde ruiten op de glazen bouwstenen gelijmd. Ook zijn
enkele glazen bouwstenen dichtgezet, zodat een relief aan de buitengevel
zichtbaar is. Dit relief is zichtbaar op fig 8.13. Een foto genomen vlak voor
oplevering.
Interieur
De vloerbedekking van de opbouw van het altaar is van zwarte colovinyltegels.
Het spaarzame kleurgebruik wat is toegepast, is uitgevoerd in de olijfgroene
tegels en de gekleurde glazenbouwstenen aan de binnenzijde. Het plafond
is met hout beschoten en is voorzien van een groot rood/oranje vierkant met
verlichting.
fig. 8.12:
Stedenbouwkundig ensemble (Limburgs Dagblad,
1962)
fig. 8.13:
Situatie vlak voor oplevering. (Limburgs Dagblad,
1965)

8.3.10 Bouwtechnische ontwikkelingen
Aangezien de gevelcassettes in grote hoeveelheden diende te worden geproduceerd,
werd er voor gekozen de elementen in prefab uit te voeren.
De firma Schokbeton produceerde hiervoor geprefabriceerde betonelementen. Dit
werd uitgevoerd volgens het schokbetonprocedé waarbij het beton door trilling beter
werd verdicht. Dit zorgde voor een sterker beton waardoor er slanker kon worden
gedimensioneerd.
Schokbeton is superbeton
Tijdens ons afstudeertraject hebben ik het product schokbeton
bestudeerd, om zo meer inzicht te krijgen in het product, de
manier waarop het is gefabriceerd en de rol die schokbeton
heeft gehad in de Nederlandse na-oorlogse architectuur.
Dit met als doel om de cultuurhistorische waarde van de gevel
te onderzoeken. Hieronder een schets van de historie van het
product Schokbeton.
fig. 8.15:
Schokbeton is superbeton.
(Van Zuijlen, 2004)
‘Schokbeton is Superbeton’: deze reclameleuze was is de jaren 30 en 40 vaak te
vinden op informatiefolders van de Nederlandse firma Schokbeton die in 1932 als
Naamloze Vennootschap werd opgericht. In 1935 vroegen de oprichters van deze
firma, de heren Lieve en Leeuwerik, een octrooi aan op ‘de werkwijze en machine
voor de vervaardiging van betonwaren onder aanwending van schokken’
In de jaren 30 bezat men al de kennis dat beton compacter en steviger werd naarmate
men het beton verdicht door middel van trillingen. Met de Schokbeton methodiek
kon het beton met behulp van een schokmachine in de fabriek mechanisch
worden verdicht. De Bouwkundige Encyclopedie uit 1955 omschreef het als volgt:
“SCHOKBETON is beton, gewapend beton of voorgespannen beton dat een grote
vastheid en dichtheid heeft verkregen door de specie met behulp van een schokmachine
mechanisch te verdichten. De aardvochtige specie wordt daartoe laagsgewijs
aangebracht in een mal, die stevig op een schoktafel is bevestigd. Deze wordt door
middel van keeprollen schokkend op en neer bewogen totdat het water boven komt.
Direct na het schokken kan de mal worden verwijderd. Schokbeton wordt in de fabriek
verwerkt tot zoveel mogelijk gestandaardiseerde betonproducten als heipalen,
damwanden, opzetters, lateien, vloerliggers, keermuurstukken, spanten, kozijnen en
velerlei elementen voor de montagebouw.”
8.3.11 Huidige bouwtechnische staat
De kerk verkeerde in 1973 al in zeer slechte staat. De in beton gevatte glazen
bouwstenen lekten tussen de voegen, zodanig dat er aan de binnenzijde goten
werden geplaatst om het water af te voeren. Een ander bouwkundig probleem
is betonrot. Dit ontstaat door een te geringe dekking van het wapeningsstaal
in het beton. Bij de dragende onderdelen zoals constructieve elementen vormt
dit vooral een probleem. Al sinds 1977 zijn er plannen om de kerk te slopen.
Dit had te maken met het feit dat de kerk nauwelijks meer werd gebruikt. De
dagkerk was groot genoeg voor het bezoekersaantal in de drukste dagen. De
bovenkerk werd enkel bij uitzondering gebruikt. Toch werd in 1984 besloten om
de kerk op te knappen. Tijdens deze verbouwing heeft men in het interieur zeer
grote wijzigingen aangebracht. Het architectenbureau NCIV heeft hiervoor het
ontwerp gemaakt. De volgende ingrepen zijn uitgevoerd:
• Sluitmuur (‘aandachtswand’) geplaatst aan de zijde van de trappen;
• Het supedaneum (verhoging) werd uitgebreid naar verhoging tabernakel/
ambon;
• Het centrale bankenplan werd aangepast;
• Glazen bouwsteengevels werden binnen voorzien van een wand met
isolatie voor het tegengaan van licht- en koudestraling;
• Boeiboorden zijn vervangen door trespa beplating;
• De onderzijde (plint) was oorspronkelijk voorzien van glazen bouwstenen,
is vervangen door metselwerk;
• Originele tabernakel en ambon zijn vervangen voor nieuwe varianten.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
31

8.4 Waardestelling
De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) heeft werknemers in dienst die een
waardestelling kunnen uitspreken over potentiële monumentale projecten. De RCE
heeft in een brief naar de gemeente Heerlen een waardestelling met betrekking tot de
Christus Koningkerk opgesteld. (Otten, advies RACM juli 2008) In deze brief motiveert
de RCE (voormalig RACM) waarom deze kerk moet worden behouden voor sloop.
Vanwege een juridische grens van 50 jaar oud kan de RCE niet overgaan tot aanwijzing
als rijksmonument. Hierbij wordt verzocht de kerk op de gemeentelijke monumentenlijst
te zetten.Hieronder volgen enkele citaten uit de brief:
‘Dit is een van de weinige naoorlogse wijken waar het landschap als onderlegger voor
een nieuwe wijk is gebruikt.‘
‘Zowel de architectuurhistorische waarde van de Christus Koningkerk als de stedenbouwkundige
waarde van de wijk Vrieheide zijn op landelijk niveau bijzonder groot.
De verschijningsvorm van de kerk alsmede het ontwerp van de wijk zijn in Nederland
uniek.’
‘Benadrukt moet worden dat de Christus Koningkerk een hoge zeldzaamheidswaarde
heeft vanwege de bijzondere architectuur, de stedenbouwkundige ligging in de wijk
Vrieheide en de samenhang met de woningen. Deze kerk behoort zonder meer tot de
top van de wederopbouwkerken.’
Op basis van de kennis die wij hebben opgedaan in ons onderzoek bij de RCE, is er
door onszelf een waardestelling opgemaakt.
Externe waardestelling (opgesteld door auteurs)
De architect Fanchamps heeft landelijk weinig bekendheid. Zijn projecten zijn veelal in
Limburg gebouwd. In deze streek geniet hij daarom bekendheid. Zijn werk staat erg
onder druk. Zijn kerken uit Landgraaf en Kerkrade-Nulland worden ook met de sloop
bedreigd. (www.historischearchitectuur.nl, mei 2009) Wanneer gekeken wordt naar het
oeuvre van Fanchamps kan worden geconcludeerd dat de Christus Koningkerk daarin
uniek is. Enkele gebouwonderdelen zijn herkenbaar terug te vinden in eerdere projecten.
Een voorbeeld is de toren die in de Heilige Agneskerk in Bunde is toegepast.
Deze kerk is qua materiaaltoepassing en draagconstructie een uniek voorbeeld en
vertegenwoordigt daarmee een bouwhistorische waarde. De integratie van kunst is
een zeer herkenbaar thema wat zich in de wederopbouw heeft ontwikkeld en hier ook
is toegepast. Dit uit zich bijvoorbeeld in de mozaïek aan de buitenzijde van de devotiekapel.
32 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
De stedenbouwkundige samenhang is nog altijd goed herkenbaar vanwege het
feit dat de omliggende bebouwing nog steeds aanwezig is. Deze is echter helaas in
slechte bouwtechnische staat, waardoor de toekomst hiervan ter discussie komt te
staan. De omliggende wijk is een zeldzaam voorbeeld van een stedenbouwkundig
ontwerp waarbij het glooiende landschap is gebruikt als stedenbouwkundige onderlegger.
De kerk heeft een stedenbouwkundige waarde vanwege zijn markante ligging
op een heuvel in de wijk.
Interne waardestelling (opgesteld door auteurs)
Kerkgebouw
De kerk heeft een bouw- en architectuurhistorische waarde vanwege het zichtbaar
maken van de constructieonderdelen (functionalistische, zakelijke vormgeving), de
voor die tijd moderne bouwtechniek (Schokbeton en kolomvrije ruimte) en enorm
open ruimte van de kerkzaal (30x30x14m). De renovatie in 1984, waarbij het supedaneum
werd uitgebreid en het centrale bankenplan werd vervangen, doet afbreuk aan
een aantal bouwhistorische waarden.
Toren
De toren is losstaand en daarmee exemplarisch voor naoorlogse kerkbouw. Door zijn
functionalistische uiterlijk sluit het aan bij het kerkgebouw en draagt de toren bij aan
de hoge architectonische waarde van het project.
Pastorie
De pastorie maakt onderdeel uit van het kerkelijke ensemble. De waarde van het
ensemble kerkgebouw, klokkentoren en pastorie blijft het hoogste wanneer ook de
pastorie in de verschijningsvorm wordt behouden.

8.5 Bouwtechnische analyse
8.5.1 De constructieve opzet van de Christus Koningkerk
Wanneer wordt teruggevallen op de basiselementen, de hoofddraagconstructie, is de
essentie van de constructieve opzet van het gebouw zeer duidelijk. Alle elementen vormen
gezamenlijk een hoekig bouwvolume die is opgebouwd uit een stramien van vijf
meter. Bij de onderstaande omschrijving behoren constructieschetsen die zijn te vinden
in de bijlagen.
Maatvoering
De gehele kerk is opgebouwd uit een stramien van 5m. Om dit stramien heen is een
halve stramien toegevoegd van 2,5 m. De gevel van de kerk is als het halverwege
de laatste stramienen geplaatst. Deze maatvoering van vijf meter vertaald zich in alle
overige maten van het gebouw. De trilbetoncassetten bijvoorbeeld. Aangezien de
gevel praktisch gezien volledig is opgebouwd uit trilbetoncassetten moeten ook deze
cassetten in maatvoering worden afgestemd op de draagstructuur. Er zitten 11 cassetten
in één stramien van vijf strekkende meters.
fig. 8.16:
Stramienmaten maakt de constructieve opzet zijn duidelijk zichtbaar. (auteur,
2009)
De verdeling van de kerk in verticale richting is afgestemd op de heuvelrug waartegen
het gebouw ligt. Zo zijn er als het ware twee verdiepingen die beide op begane grond
niveau kunnen worden betreden. Het sousterrain ligt dus gedeeltelijk in de heuvel.
fig. 8.17: dakconstructie. (auteur, 2009)
Materialisering
Voor de volledige draagstructuur is gebruik gemaakt van de materialen beton en
staal. De dakconstructie bestaat uit een stalen vakwerkconstructie. De kolommen,
vloeren en borstweringen zijn van beton. In het sousterrain zijn enkele wanden opgetrokken
uit metselwerk in diverse dikten.
Dakconstructie
Oorspronkelijk is de dakconstructie getekend als een vloeiend ovale houten vakwerkconstructie.
Tijdens een werkbezoek merkte wij echter op dat er een stalen vakwerk is
uitgevoerd die bestaat uit stalen strips en stalen hoekprofielen. Deze stalen vakwerkliggers
werken in combinatie met een secundaire houten constructie voor voldoende
constructieve draagkracht. Door te kiezen voor deze dakconstructie bleek het mogelijk
om de ruimte in de kerkzaal volledig kolomvrij te houden.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
33

Kolommenstructuur
Op de plattegronden is een dubbele kolommenstructuur zichtbaar van een rij van 6
kolommen die langs elke gevel zijn gesitueerd. Behalve een constructieve functie hebben
de kolommen ook een esthetische functie in het gevelbeeld van binnen en buiten.
De kolommen dragen het dak en de gevel. De kolommen werken als schijven van
1,30 m: binnen én buiten de gevel is een kolom ontworpen die onderling is gekoppeld.
De dimensionering van de kolommen heeft direct invloed op het
ontwerp van de trilbetoncassetten. De verbinding tussen binnen en buitenkolom heeft
de maat van een omkadering van een trilbetoncassette.
fig. 8.18:
De dwarsverbinding tussen binnen- en buitenkolom bepaald mede de
afmeting van de cassetten. (auteur, 2009)
Vloeren
De betonnen vloeren van het gebouw zijn gesitueerd op twee delen: een sousterrain
en een bovenkerk. De belasting op de vloer in de bovenkerk zorgt ervoor dat er kolommen
onder de vloer moeten worden geplaatst. Wanneer de kerkzaal vol is zijn de
belastingen namelijk te groot om een overspanning van 30 meter te realiseren. Tussen
deze kolommen zijn liggers geplaatst vlak onder de vloer van de bovenkerk die de vijf
meter tussen elke kolom overspant.
In de kerkzaal is een balkon ontworpen die in de ruimte ‘hangt’. Deze wordt ondersteund
door een tweetal liggers die aansluiten op de hoofddraagconstructie (kolommen)
en het niveau van het dakvlak van de kapel die is gesitueerd bij de entree. Door
een stijve kern toe te voegen waarin trappenhuis en schoorsteen is gesitueerd blijft het
betonnen balkon stabiel.
34 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.19:
De samenwerking van verschillende constructieonderdelen is goed zichtbaar
in de doorsnede. Zie tekeningen in de bijlagen. (auteur, 2009)
Krachtenafdracht
De krachten die vanaf het dak komen worden overgedragen aan de vakwerkconstructie
die is opgelegd in een betonnen borstwering ter hoogte van de dakrand. Deze
dakrand loopt volledig rondom het gebouw en verdeeld de krachten over de kolommenstructuur.
Daarnaast brengt de borstwering een verband tussen de gevelkolommen.
De gevelkolommen brengen vervolgens de krachten over op de funderingsbalken
waarbij ook de windbelasting van de gevel moet worden opgeteld. Ter hoogte van
de bovenkerk is wederom een betonnen borstwering te vinden die de afstand tussen
de kolommen overbrugt. De fundering van het gebouw volgt de vormgeving van de
kolommen. Het bestaat uit staande schijven waarop de binnen en buitenkolom rusten.
Deze schijven staan op een verbreedde plaat die in het zand ligt.
De stabiliteit van de constructie volgt uit de samenwerking van de trilbetoncassetten en
de schijfwerking van de kolommenstructuur. (Teeken Beckers Architecten BV, 2000) Het
dak is hierbij niet benodigd en draagt dus puur de eigen belasting en de veranderlijke
belastingen op het dakvlak.

Beoordeling van de draagconstructie
Ingenieursbureau van der Werf en Nass BV heeft in november 2000 een advies
gegeven over een eventuele herbestemming van de Christus Koningkerk. Zij
beoordeelden de trilbetoncassetten ‘van goede kwaliteit’. Daarnaast is met een
Schmidthamer onderzocht wat de kwaliteit is van het beton. Hieruit is gebleken dat
B25 (normaal constructiebeton) de minimale klasse is waarbinnen het beton van de
dragende kolommen valt. Tegenwoordig wordt deze betonklasse anders genoemd.
Het beton zal conform huidige klassering minimaal voldoen aan C20 / 25. (Ingenieursbureau
van der Werf en Nass, 2000)
In de ontwikkeling van de omliggende buurt is rekening gehouden met eventuele mijnschade
die zou kunnen ontstaan aan de woningen. Mijnschade uit zich voornamelijk
in scheuren in wanden en vloeren. Dit is ten gevolge van verzakkingen die zijn ontstaan
na alle afgravingen die zijn gedaan in de omgeving van Heerlen. De mogelijkheid
van mijnschade lijkt in de ontwikkeling van de Christus Koningkerk meegenomen:
in de gevel is geen mijnschade zichtbaar. Het bureau stelt: ‘Daar er in de gevels
geen tekenen zijn van zettingen, wordt aangenomen dat de fundering deugdelijk is.
Ook de constructie van de klokkentoren is nog goed van kwaliteit.’
Conclusie gesprek Kees Vermeulen, directeur Balm BV.
De constructieve elementen van deze kerk zijn nog goed. Het beton is constructief
in uitstekende staat. De betonrot is secundair en goed te behandelen. Het is zéér de
moeite om verder (professioneel) onderzoek te doen naar betonherstel en de kosten
die daar mee gemoeid zijn voor de kerk.
8.6 Betonrot Christus Koningkerk
Tijdens de uitvoering is geen gebruik gemaakt van afstandhouders in de bekisting
wat resulteert in een te lage betondekking. Na het ontkisten is een extra dekkingslaag
aangebracht op de onderzijde van de betonnen vloer waarbij geen hechtbrug is
aangebracht. Het gevolg is dat de opgesmeerde laag
door een combinatie van ongelijke thermische werking
en een slechte hechting aan het originele materiaal
loslaat en letterlijk van het plafond af valt. De roestkleuren
lijkt een gevolg van aantasting door Chloriden.
Dit is echter niet het geval. Door het ontbreken
van betondekking heeft vocht en zuurstof de wapening
aangetast. De ondergrond moet opnieuw worden
behandeld. Dit houdt in dat de bestaande betonnen
laag moet worden afgestraald (met bijvoorbeeld water).
Hierbij moet de wapening gedeeltelijk bloot komen
te liggen. De wapening dient dan te worden schoon
gemaakt en behandeld te worden met een hechtmiddel.
Pas dan kan nieuw beton worden aangebracht om het
fig. 8.20:
Oxidatie van het wapeningsstaal
vermoedelijk door te weinig dekking
van omliggende beton. (auteur,
2009)
plafond aan te helen. De mortel die hiervoor gebruikt wordt is een CC- of PC-mortel.
Om verdere indringing te voorkomen van schademechanismen is het belangrijk iets te
doen aan nabehandeling. Hierbij kan gebruikt worden gemaakt van dispersieverven.
Op de randbalk is veel betonrot te vinden. Deze kan plaatselijk worden behandeld.
Het aantastingmechanisme van deze betonrot heeft echter een andere oorzaak. Het
carbonatatiefront is achter de wapening komen te liggen. Carbonatatie zorgt voor
scheuren en het afbreken van schollen. Het beton wat zich om deze plekken bevind
moet kaal worden gestraald, het wapeningsstaal moet rondom vrij komen te liggen.
De korven kunnen dan worden behandeld op dezelfde manier zoals hierboven staat
omschreven. Eventueel kan gebruik worden gemaakt van het aanbrengen van een
nieuwe (kunststof) bijleg wapening om het dragende vermogen van de constructie te
verbeteren.
fig. 8.21:
Zichtbare betonrot op randbalk. (auteur,
2009)
fig. 8.22:
Oxidatie van het wapeningsstaal
vermoedelijk door te weinig dekking van
omliggend beton. (auteur, 2009)
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
35

De naden die zichtbaar zijn vlak boven de dwarsliggende
aansluiting met de gevel zijn schijnvoegen. Dit
is een naad die ontstaat uit een lat in de bekisting en
ervoor zorgt dat eventuele scheuren door belasting van
de kolommen niet optreed. Eventuele haarscheuren
in de buurt van deze aansluitingen kunnen optreden
en vormen niet direct een gevaar. De begroeiing in de
naad is een gevolg van het langer vochtig blijven van
de schijnvoegen. Algen en eventuele mossen kunnen
zich nestelen of ophopen wat de donkere kleur geeft.
De scheurvorming die zich bevindt in de borstwering
van het bovenste plateau op de klokkentoren vraagt
om extra aandacht. Het lijkt erop dat de borstwering
los komt te staan waarbij indringing van extra vocht
kan leiden tot afbreken. De scheur loopt op de foto
volledig rondom. Een zeer gevaarlijke situatie kan dan
ontstaan bij het openbare gebied rond de klokkentoren.
Echter is dit op deze afstand slecht in de schatten.
Een inspectie zou moeten uitwijzen of er daadwerkelijk
een direct gevaar optreedt.
fig. 8.23
Naden in de kolommen
fig. 8.24
Naden in de de klokketoren
36 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Hieronder is nogmaals inzichtelijk gemaakt wat de stappen zijn om de betonrot van
de Christus koningkerk tegen te gaan. De schetsen behoren bij een voorbeeld van de
volgende in het werk genomen foto:
fig. 8.25
Betonrot in de randbalk
fig. 8.26
Principeschetsen betonherstel
afbeelding a:
In de bestaande situatie ligt de wapening in het zicht: dit houd in dat hij wordt blootgesteld
aan de omgeving en dus zal gaan roesten. (Rode vlakken: hoofdwapening en
wapeningskorf, roze lijn de zichtbare corrosie) De stippellijn geeft aan waar oorspronkelijk
de afgebroken schol beton zat. De betondekking was in dit geval 16 á 18 mm.
Minimaal 25 mm is benodigd en zelfs dan kan het voorkomen dat beton roest.
afbeelding b:
Er moet beton worden weggestraald. Dit kan met water (onder een druk van 1000
– 2000 bar, in het werk te bepalen). Er bestaan diverse alternatieven voor water, elk
met een eigen effectiviteit en bepaalde mate van milieubelasting. Dit heet saneren.
Het hechtvlak van beton moet haaks uitkomen op het gedeelte wat blijft zitten om het
verbranden van te dunne lagen mortel te voorkomen. Achter de wapening moet het
beton worden verwijderd over een diepte van 10 mm. De wapening die bij de sanering
vrij komt dient minimaal 25 mm vrij te zijn van corrosie. Vervolgens wordt de
wapening behandeld, overtollige roestvorming wordt weggestraald, bijvoorbeeld door
gritstralen. Eventueel wordt de wapening behandeld met een hechtmateriaal voor de

nieuw aan te brengen mortel.
afbeelding c:
Voordat er kan worden aangeheeld moet het hechtvlak van het originele beton ook
behandeld worden. Allereerst wordt er bevochtigd, zodat het vocht uit het aan te smeren
gedeelte niet direct wordt opgezogen door de bestaande betonvlakken. Vervolgens
wordt er een hechtbrug aangebracht die met eventueel voorstrijken kan zorgen voor
een goede hechting. In de laatste situatie wordt door middel van een cementgebonden
mortel met de hand aangesmeerd tot de originele dikte. Wanneer er een te geringe
betondekking is kan de bestaande deklaag van gezond beton worden verwijderd om
een dikkere betondekking te realiseren. Tot slot kan de vochthuishouding in het beton
worden verbeterd door het geheel af te werken met een dispersieverf in een witte,
nader te bepalen, RAL kleur.
8.7 Isolatieconcepten
Gevel
Om de thermische prestatisch van de gevel te verbeteren is het nodig de gevel te
isoleren. Hiervoor bestaan diverse mogelijkheden en methodieken. Het is hierbij belangrijk
dat ook wordt gekeken naar de mate waarin de oorspronkelijke situatie wordt
aangetast. Voor deze praktijkcasus hebben wij een aantal isolatie concepten bedacht.
Concept A: nieuwe gevelschil aan de buitenzijde
fig. 8.27
Nieuwe gevelschil aan de buitenzijde
Voordelen:
• Wind en water dicht maken van gebouw;
• Binnenzijde blijft in gave toestand;
• Het betreft een reversibele ingreep.
Nadelen:
• Zeer dure ingreep;
• Het moet in transparant materiaal worden uigevoerd;
• Relatief een zware extra belasting op bestaande draagstructuur;
• Oververhitting in zomer, het tuinkastjes effect;
• Slecht schoon te maken tussen bestaande gevel en nieuwe buitenschil.
Concept B: nieuwe gevelschil aan de binnenzijde
fig. 8.28
Aan de binnenzijde van de gevel wordt een nieuwe isolerende scheiding
aangebracht.
Voordelen:
• Buitenaanzicht blijft gehandhaafd;
• Gevel kan goedkoper worden uigevoerd omdat hij niet wind en waterdicht
hoeft te zijn;
Concept C: isoleren van gevelelementen
fig. 8.28
De trilbetoncassetten worden aan de buitenzijde geïsoleerd.
Voordelen:
• Gering ruimteverlies;
• Bestaande structuur blijft binnen en buiten zichtbaar;
Nadelen:
• Lastige en bewerkelijke uitvoering;
• Concept erg gevoelig voor vochtophoping;
• Dure isolatie: dunne schil moet hoge prestaties behalen;
• Glazen bouwstenen vormen warmtelekken.
• Het betreft een reversibele ingreep.
Nadelen:
• Lastige oplossing begane grondvloer;
• Ruimteverlies aan binnenzijde;
• Het moet in transparant materiaal worden uigevoerd om gevel te kunnen
blijven beleven;
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
37

Keuze isolatieconcept gevel
De drukke gevel van dit gebouw verdraagt een simpele oplossing. De draagstructuur
zou grote overspanningen kunnen verdragen maar de constructieve draagkracht mag
niet overschreden worden. Dit is dan ook de reden geweest waarom wij kiezen voor
isolatieconcept B. Het is een goedkopere oplossing dan het isoleren aan de buitenzijde
en bij een goede uitvoering van het concept kan ook de binnenzijde van het
bestaande gebouw zichtbaar blijven.
Binnen dit concept zijn er diverse mogelijkheden om dit probleem aan te pakken. Ten
eerste kan worden gekozen voor een beglazingssysteem in aluminium, hout of staal.
Daarnaast bestaan ook een aantal nieuwere concepten. Waaronder ook een ETFE
systeem. Dit is dan ook het systeem wat hier zal worden toegepast aan de binnenzijde.
Mede door de structuur, het isolerende vermogen van het systeem en het geringe
gewicht.
fig. 8.29
ETFE folie toegepast in het gebouw Rijkswaterstaat te Utrecht. (Van de Kraats, 2009)
ETFE is een thermoplast (kunststof) die in dit geval wordt toegepast in de vorm van
een folie. Het product wordt al sinds 1983 toegepast in de bouwsector. Dit was in de
vorm van kussenconstructies (twee lagen ingeklemde folie opgespannen door lucht).
Doordat er tussen de folies lucht wordt geblazen heeft het een betere isolatiewaarde
dan bijvoorbeeld glas. Een andere zeer handige bijkomstigheid is dat het gewicht
praktisch verwaarloosbaar is. De dikte van de folie loopt uiteen (afhankelijk van de
toepassing): van 100 tot 250 micrometer. De ruimte die ontstaat tussen de lagen
folie kan bestaan uit meerdere luchtkamers. De maximale overspanning voor een
buiten toepassing is drie tot vier meter. Wanneer er geen rekening hoeft gehouden te
worden met sneeuw en windbelasting dan kunnen deze afmetingen groter worden.
ETFE folie is volledig recyclebaar. De energie die benodigd is per 1000 m2 luchtkussens
is 50 Watt.
38 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Sterkte
Om de hardheid van de folie te omschrijven wordt in de documentatie een vergelijking
gemaakt met normaal glas. Waar bij hagel ETFE folie zal deuken gaat normaal
glas kapot. Mochten er bijzondere vormen van hagel optreden kan de folie worden
uitgerust met een extra protectie.
Warmte
Waarschijnlijk de belangrijkste eigenschap binnen de toepassing in de Christus
Koningkerk is de warmte isolatie. Voor deze eigenschappen wordt er gekeken naar
de warmtedoorgangscoëfficient (U-waarde). Voor deze waarde zijn niet de materiaaleigenschappen
van belang maar het aantal luchtkamers. Deze bepalen namelijk de
isolatiewaarde. Bij de toepassing van 1 luchtkamer is een U-waarde te behalen v an
2,94. Bij een toepassing van twee luchtkamers kan dit zelfs worden teruggedrongen
naar 1,96 waar normaal dubbel glas een U-waarde van 3,8 heeft. De gebruikstemperaturen
van ETFE folie bevind zich tussen -100oC en +150 oC.
Lichtinval
Een belangrijke factor voor de lichtinval is de ZTA (zontoetreding) factor. Bij de
toepassing van 1 laag folie is dit 0,85 (0,61 bij toepassing van twee luchtkamers). De
LTA (licht toetreding) factor komt in de toepassing van 1 laag folie op 0,92(0,78 bij
toepassing van twee luchtkamers).
‘De LTA is de verhouding tussen de hoeveelheid doorgelaten licht en de hoeveelheid
licht die op het glas valt (ter info: bij “gewoon dubbel glas” is dit 80%).’
‘De ZTA is een percentage van de direct doorgelaten zonne-energie verhoogd met
het percentage van de uitgestraalde energie na absorbtie door het glas ( ter info: bij
“gewoon dubbel glas” is dit 76%).
Geluid
Bij geluidsoverdracht van de kussens kan onderscheid worden gemaakt tussen direct
en indirecte trillingen. Directe trillingen kunnen optreden door bijvoorbeeld (regen)
druppels. Indirecte trillingen komen van luchtgeluid. Reflectie, absorptie en transmissie
treden dan op in de luchtkamers. ‘Door een geluidsdemping van ETFE van minder
dan 10 dB worden geluidsgolven niet zozeer gereflecteerd, doch eerder afgevoerd
naar buiten waardoor lange nagalmtijden niet in het verwachtingspatroon liggen.’
(Bron: productdocumentatie ETFE folie, Buitink Technology.)

Dak
In de huidige situatie is het dak al geïsoleerd. In de huidige situatie is er tussen de
houten balkenlaag minerale wol aangebracht. Deze kan worden gehandhaafd,
worden vervangen of er kan een nieuwe laag isolatie op de bestaande balkenlaag te
worden aangebracht om te bouwfysische prestaties te optimaliseren.
Tijdens een projectbezoek troffen wij echter een andere uitvoering aan dan de situatie
zoals op tekening omschreven. Beide hebben wij uitgedetailleerd. Niet alle aspecten
van de dakrandconstructie hebben wij kunnen inmeten en zien. Onderstaande detaillering
is dan ook een interpretatie van de situatie zoals wij denken dat hij is
uitgevoerd.
fig. 8.30
Dakconstructie met hersteloptie. (auteurs, 2009)
8.8 Restauratie glazen bouwstenen
De gevel van het kerkgebouw bestaat voornamelijk uit zogenaamde trilbetoncassetten.
Dit zijn schokbetonnen kaders waarin een geprofileerde glazen bouwsteen is ingestort.
De het beton van de trilbetoncassetten is van zeer hoge betonkwaliteit. Door het
schokbetonprocedé is de dichtheid van het beton vergroot wat zorgt voor meer sterkte.
In het beton is een wapeningsnet aangebracht om de trekkrachten op te vangen. De
trilbetoncassetten zijn uitgevoerd conform onderstaande detaillering:
fig. 8.31
detaillering en aanzicht glazen bouwstenen van de Christus Koningkerk. (auteurs, 2009)
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
39

fig. 8.32
Variant A: glas aan binnenzijde plaatsen (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Een van beide zijden (binnen of buiten) blijft onaangetast.
• Veel maattolerantie door gebruik van opstand trilbetoncassette.
• Droge verwerking van materiaal
Nadelen:
• Bij toepassing aan binnenzijde blijft water liggen in trilbetoncassette.
• Er kan geen gebruik worden gemaakt van standaard profielen.
• De bevestiging van een klein hoekprofiel is lastig voor de uitvoering.
40 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.33
Variant B: glas in stalen hoekprofiel opnemen. (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Mogelijkheid om hoekprofielen uit te rusten met scharnier waardoor draaibare
delen ontstaan.
• droge verwerking van materiaal
• Goede bevestigingsmogelijkheden.
Nadelen:
• Veel materiaal is benodigd.
• Weinig tot geen maat tolerantie hoekprofielen.
• Het is in dit geval arbeidsintensief werk.
• Aanzicht van trilbetoncassette wordt fors aangepast.

fig. 8.34
Variant C: glas aan buitenzijde plaatsen. (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Simpele en snelle uitvoering.
• Grotere maattolerantie dan voorgaande alternatieven.
• Verschil tussen oorspronkelijke situatie en nieuwe ingreep is zichtbaar.
• Er vallen nieuwe, scherpe lichtbundels in het interieur in vergelijk met de diffuse
lichtinval van een glazen bouwsteen.
• Droge verwerking van herstel.
Nadelen:
• Lijm (eventueel aangevuld met kit) moet zeer duurzaam en waterdicht zijn.
• Dubbelglas verbeterd maar een klein deel van de thermische eigenschappen van
de trilbetoncassette. Het beton blijft ongeïsoleerd.
• Het lijmvlak is vrij beperkt.
fig. 8.35
Variant D: nieuwe glazen bouwsteen opnemen. (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Zelfde profilering toepassen als van de oorspronkelijke glazen bouwsteen.
Nadelen:
• Fors veranderend gevelbeeld door standaardafmetingen van glazen bouw
stenen.
• Lastige uitvoering om geheel net vast te zetten.
• Natte verwerking. Mortel blijft vochtgevoelig.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
41

fig. 8.36
Variant E: nieuwe glazen bouwsteen in twee delen aanbrengen (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Eindresultaat is de beste benadering van de oorspronkelijke situatie.
• Relatief eenvoudige uitvoering door verlijming van twee losse delen.
Nadelen:
• Halve glazen bouwstenen zijn geen standaard materialen.
• Uitvoering in twee fasen: eerst van buitenaf, daarna van binnenuit.
42 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.37
Variant F: glazen plaat verlijmen. (auteurs, 2009)
Voordelen:
• Simpele en snelle uitvoering.
• Duidelijke toepassing van nieuw materiaal in vergelijk met oorspronkelijk
materiaal.
• Er vallen nieuwe, scherpe lichtbundels in het interieur in vergelijk met de diffuse
lichtinval van een glazen bouwsteen.
• Betere bevestiging door verlijming van glasplaten waardoor aanslag ontstaat.
Nadelen:
• Geen standaard toepassing van glas.

Advisering keuzevariant
Gezien de voor en nadelen zouden wij variant E of F adviseren. Indien ervoor wordt
gekozen de glazen bouwstenen te herproduceren zou de uitvoering van variant E het
beste zijn. Mocht dit om enige reden niet kunnen dan zou variant F een goede oplossing
zijn. Hierbij wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen nieuwe glazen
elementen en oude, oorspronkelijke bouwstenen. In beide varianten benadert het
aanzicht de oorspronkelijke situatie.
8.9 Uitgangspunten voor ontwerp
De technische uitgangspunten die onderzocht worden bij bestudering van het
gebouw kunnen maatgevend zijn voor de functie en de manier waarop een gebouw
kan worden ingevuld. Bovenstaand vooronderzoek heeft geleid naar uitgangspunten
voor ontwerpen die niet-functie gebonden zijn.
Uitgangspunten uit cultuur- en bouwhistorisch analyse
De algemene stelling t.o.v. behoud:
• De kerk moet beleefbaar blijven in zowel in- als exterieur;
• Er moet een relatie worden aangebracht tussen het bestaande gebouw en de
nieuwe inbouw (voorkomen dat gebouw een losse schil wordt).
Deze uitgangspunten kunnen worden vertaald naar concrete elementen uit het
bouwwerk. Hieronder is een overzicht van uitgangspunten die wij in acht nemen
voor het ontwerpproces.
Behoud exterieur
• Bouwvolume: doosvorm;
• Verschijningsvorm klokkentoren;
• Zichtbaar houden van de draagstructuur;
• Schokbetonnen elementen behouden als gevelstructuur;
• De kunst op de doopkapel moet onaangetast blijven;
• De externe tochtportalen die entree bouwvolume vormen moeten gehandhaafd
blijven.
Behoud interieur
• De ruimtewerking in de kerkzaal moet worden behouden;
• De centrale positie van het liturgisch centrum in nieuw ontwerp integreren.
• Het behoud van de pastorie is een secundair uitgangspunt. Het kan de com
pleetheid in het behoud van het oorspronkelijke ontwerp optimaliseren maar het
is geen primair uitgangspunt omdat het niet direct aansluit bij de denkwijze van
architect Fanchamps.
Uitgangspunten omgevingsanalyse
• De kerk ligt op een aantal belangrijke zichtassen waarmee rekening gehouden
dient te worden;
• De zandgroeve kan mogelijkheden bieden voor een stedenbouwkundige aan
passing, echter dient er ook rekening gehouden te worden met de niveauver
schillen in het landschap.
Uitgangspunten constructieve analyse
• De kolommenstructuur van het gebouw werkt samen met de trilbetoncassetten
en de randbalken om een stabiel gebouw te vormen.
• Het dak is van buitenaf nauwelijks zichtbaar en zou constructief gezien kunnen
worden gesloopt zonder dat het gebouw verliest in stabiliteit.
• De kwaliteit van het constructiebeton in het gebouw vertoond betonrot. Deze
zou goed kunnen worden behandeld en aangeheeld.
Uitgangspunten van analyse naar isolatieconcepten
• Indien noodzakelijk kan de gevel het beste aan de binnenzijde worden voor
zien van een thermisch isolerend ETFE gevel isolatiesysteem;
• Indien noodzakelijk kunnen de thermische prestatisch van het dak worden
verbeterd.
8.10 Functiekeuze
Om tot een goede functiekeuze te komen zijn een aantal belangrijke factoren belicht.
Er zijn diverse omgevingsfactoren die van invloed kunnen zijn op een mogelijke
functie. Daarnaast moet de functie ook aansluiten bij het gevoel wat de kerk ons heeft
gegeven. Tot slot spelen de gebouwgebonden waarden (cultuurhistorische,
bouwhistorische en architectonische waarden) een rol. Deze zijn in dit hoofdstuk reeds
aan de orde gekomen.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
43

Poëtische benadering
Als onderdeel van de functiekeuze hebben wij de vraag gesteld wat voor associatie
dit gebouw bij ons oproept. Dit kan bijdragen tot een andere visie op een herbestemmingfunctie.
Willem Stevens
‘Opvallend bij dit gebouw vind ik zijn spaarzame, functionalistische detaillering. Het
heeft een uitgesproken gevel van glazenbouwstenen. De bouwstenen gevel geeft van
een afstand een open transparante uitdrukking. Als men het gebouw dichterbij bekijkt,
vind ik het gebouw juist gesloten. Dit komt ook door de betonnen cassettes die het
merendeel van het geveloppervlak innemen.
Je zou bij deze kerk kunnen spreken van contrast open versus gesloten.
Andere synoniemen die bij het gesloten karakter past is formeel en zakelijk. Je zou
kunnen spreken van een modernistisch ‘monster’.’
Daan Bollinger
‘Het gebouw maakt op mij een gesloten indruk. Het is statig door de verhoging op
plintniveau. Het gebouw helt daarbij voorover. Het kerkgebouw maakt een afstandelijke
indruk. Kerkgebouwen zouden volgens mij meer moeten uitnodigen. Dichter
bij de mensen moeten staan. Van buiten laat het gebouw niet zien wat zich er binnen
afspeelt. Binnen kan er niet gezien worden wat er buiten de omkadering gebeurd.
Dat gesloten karakter wordt ontkracht door de hoeveelheid licht die er binnen valt
door de glazen bouwstenen wanneer men binnen staat. De huid van het gebouw is te
vergelijken met een vis. Van ver af is het geheel te overzien en wordt de gevel structuur
als schubben zichtbaar. Wanneer er dicht bij het gebouw wordt gekeken is de detaillering
pas echt goed zichtbaar en blijken de schubben te ademen. Het gebouw maakt
nieuwsgierig, mensen vragen zich af wat er binnenin gebeurt.’
Toegankelijkheid kavel en gebouw
Het kavel van de Christus Koningkerk is in de stedenbouwkundige analyse
zichtbaar (zie tekeningen in bijlagen). Het kerkgebouw ligt niet bijzonder gunstig bij
een snelweg (wat voor sommige functies in het voordeel kan werken). Met het openbaar
vervoer van Heerlen is de kavel goed bereikbaar. Hiervoor moet worden overgestapt
van de trein in Heerlen naar het openbare busvervoer.
De kerk bestaat uit twee verdiepingen. Beide kunnen vanaf beganegrond niveau
worden betreden. De hoofdkerk (op de hoogste verdieping) kan momenteel alleen
met een trap worden betreden. Hiervoor zullen wellicht maatregelen moeten worden
genomen om ook mindervaliden toegang te bieden. Beide verdiepingen zijn voldoende
toegankelijk en kunnen eventueel toegankelijk gemaakt worden met een
bouwkundige ingreep.
44 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Demografische samenstelling van omgeving
Het kerkgebouw ligt aan de rand van de buurt Vrieheide, iets ten noorden van de binnenstad
van Heerlen. Om een beeld te kunnen vormen van de omgeving zijn diverse
gegevens verzameld over de buurt Vrieheide en omgeving. Deze omgeving bestaat
uit voornamelijk woningen waarbij veel openbare ruimte in de nabije omgeving is
gesitueerd.
Ook de bevolkingssamenstelling van de omgeving is bekend. De onderstaande
percentages zijn afkomstig van de website van Funda. Zij hebben het extern bureau
WDM een onderzoek laten doen naar diverse eigenschappen van de woningen in de
omgeving. De wijk Vrieheide grenst aan de wijk Nieuw-Einde.
Over het algemeen valt te zeggen over de vergelijking tussen Vrieheide en de omliggende
buurten van het kerkgebouw dat er in de buurt van de kerk meer kinderen
zijn, dat de bouwjaren van woningen ver uiteen lopen, het opleidingsniveau en inkomen
ongeveer gelijk is en er in de buurten een gezonde variatie van koop en huur
voorkomt. (zie bijlagen voor volledig overzicht van de samenstelling van de omringende
bewoners) Met het oog op de bevolkingskrimp waarmee deze gemeente al
enige tijd kampt is het goed mogelijk dat de samenstelling van de omgeving binnen
10 jaar fors veranderd. In de omgeving van de kerk zullen er ongetwijfeld aanpassingen
in de bebouwing worden gedaan gezien de 20% bevolkingskrimp die de komende
jaren wordt verwacht in de parkstad. Parkstad is een samenwerkingsverband
met diverse aangrenzende gemeentes waarvan ook Heerlen deel van uitmaakt. Dit
zal dan ook betekenen dat er tegen die tijd wellicht wél ruimte en behoefte is naar een
functie die momenteel niet direct voor de hand zou liggen.
8.10 Goedkeuring eigenaar
Het pand is momenteel in bezit van de rooms katholieke kerk en is dus in handen
van het parochiebestuur. De rooms-katholieke kerk heeft een duidelijke visie over het
hergebruik van kerkgebouwen. (zie paragraaf 2.5.2). Bij herbestemmingen kan hierbij
rekening worden gehouden in de functiekeuze. Binnen deze herbestemmingopgave
verleent het Bisdom goedkeuring volgens de visie van de rooms-katholieke kerk aan
sociale, publieke en culturele bestemmingen. Na nader onderzoek bij de gemeente
Heerlen blijkt het bisdom in dit geval ook over andere bestemmingen te hebben overwogen.
8.11 De brainstorm
Na bovenstaande factoren te hebben bekeken hebben wij een brainstormsessie gehouden
met allerlei (goede en foute) mogelijke functies. Om een goede afbakening te
hebben zijn de functies onderverdeeld in culturele, sportieve, commerciële en woongerelateerde
groepen ondergebracht. Vervolgens is gekeken naar de mate waarin de
functiekeuzen aansloten bij bovenstaande functiefactoren. Uit deze lijst is een tweetal
functies gedestilleerd.

8.12 Conclusie functiekeuze
Met inachtneming van de voorgaande benaderingen over de functiekeuze zijn wij
tot een aantal geschikte functies gekomen. De bijbehorende financiële haalbaarheid
is niet onderzocht maar wel belicht. De ene functie is commerciëler dan de andere.
Een overweging hierbij kan zijn dat een éénmalige hoge financiële investering de
exploitatie en het onderhoud van de kerk voor lange termijn kan waarborgen. Daartegen
kan een simpele creatieve inpassing van een bepaalde functie de kerk ook voor
sloop behouden. In dit geval hebben wij voor die twee uitersten gekozen. Wellness en
een theater kwamen hierbij naar voren als meest interessante functies. In dit ontwerpproces
willen wij betrokkenen laten zien wat de potentie is van dit gebouw en de
verschillende concepten waarmee het gebouw kan worden bewaard voor toekomstige
generaties.
8.13 Programma van eisen
Om tot een ontwerp te komen moet normaal gesproken een programma van eisen
worden opgesteld. Aangezien dit een fictieve opdracht is, hebben we hier niet te
maken met een programma van eisen. De bedoeling van de ontwerpen is om te laten
zien aan betrokkenen wat de potentie is van dit gebouw.
8.14 Uitwerking functievariant wellness
Hieronder volgt een korte omschrijving van het ontwerponderzoek naar de inpassing
van een Wellnesscentrum in de Christus Koningkerk. In de bijlagen zijn tekeningen te
vinden van het ontwerp die bij deze paragraaf hoort.
Wellness is een term afkomstig uit het Engels en betekend gezondheid. Oorspronkelijk
komt het woord wellness uit de fitnesswereld en is ontstaan uit wellbeing en fitness.
(Bron: Ap van den Driessche http://www.gratisadviseurs.nl/question.php?id=514)
Wellness is een omvattend woord voor de gezondheid van de mens in de meest brede
zin van het woord gezondheid. Lichamelijke, spirituele, sociale en intellectuele gezondheid
kan hierbij worden genoemd. De voorgaande begrippen uiten zich op diverse
manieren, van sporten (fitness) tot massage (ontspanning) en gewichtscontrole door
bijvoorbeeld een dieet. Daarnaast zijn ook zaken van de reeds bekende beautysalon
inmiddels geïntegreerd. Schoonheidsbehandelingen worden bijna altijd aangeboden
door wellnesscentra. Bij de lifestyle wellness moet men denken aan een combinatie
van de volgende diensten:
• Sauna;
• Baden;
• Schoonheidsbehandelingen;
• Massage;
• Eten en drinken;
• Zonnebanken;
• Overige ontspanning;
• Overnachtingsmogelijkheden;
• Fitness;
• (privé) klinieken;
• Gewichtsbeheersing ;
• Revalidatie;
• Plastische chirurgie;
• Shopping;
• Media.
Gezien de diverse diensten die worden aangeboden onder de noemer wellness, is een
beknopt overzicht van de aanbieders op dit gebied hieronder weergegeven:
• Fitness centra;
• Kuuroorden;
• Heath clubs;
• Sauna’s;
• Thermen;
• Beautycentra;
• Cosmetische bedrijven;
• Horeca;
• Medische bedrijven.
Wellness is in Heerlen ook een zéér bekend fenomeen. In de tijd van de Romeinen
noemde men Heerlen Coriovallum. Tegenwoordig is in het centrum een oud Romeins
badhuis omgebouwd tot museum.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
45

46 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN

8.15 Ontwerpomschrijving Wellnessfunctie
fig.8.38 - 8.40
Concept tekening sousterrain, begane grond en
doorsnede van de interne routing.
Routing
In dit ontwerp is een wellnessfunctie gehuisvest in de voormalige kerk. Het ontwerp is
gebaseerd op een aantal ontwerpconcepten:
• Ruimtewerking van de kerkzaal;
• De interne routing van het gebouw;
• Een scheiding tussen openbare en bezoekersruimte;
• Het toevoegen van een nieuw bouwvolume.
De routing van het gebouw begint bij de entree. Bezoekers komen binnen door de
oorspronkelijke tochtportalen in de voormalige kerkzaal. Een op zichzelf geklimatiseerd
bouwvolume leidt naar een wellness shop of naar de balie waar de entree
kan worden betaald. Vervolgens gaat men naar de voormalige devotiekapel die een
nieuw trappenhuis krijgt naar het sousterrain. Hier wordt een letterlijke overgangssituatie
gecreëerd door kleedkamers en een (gedeelde) douchecabine. Na het omkleden
wordt toegetreden tot het wellness gebied. Enkele zwembaden lopen vloeiend
in elkaar over. Via deze verdieping kan de hoger gelegen sauna en behandelruimte
worden betreden.
Bij mooi weer kan ook de buitenruimte worden gebruikt. Hier bevind zich een groot
zwembad en een ligweide die wordt betreden via de bestaande toegang in het
sousterrain. Op de begane grond bevindt zich verder nog een vluchtroute via een
bestaande toegang.
fig.8.41 - 8.43
Concept tekening sousterrain, begane grond en
doorsnede van de ruimtewerking.
Ruimtewerking
De ruimtewerking in de kerkzaal wordt vergroot door de vloer die het sousterrain en
de kerkzaal scheid open te breken. Langs de entreegevel en haaks daarop ontstaat
dan een soort balkon met een vide. Het bestaande orgelplateau wordt uitgebreid
boven het entreegebied, hierop ontstaat dan een nieuw bordes voor de wellness
ruimte.
fig.8.42 - 8.44
Concept tekening sousterrain, begane grond en doorsnede van
de verhouding openbaar / bezoekersruimte.
Openbaar / bezoekersruimte
Om een duidelijke scheiding te houden tussen de openbare ruimte en de wellness
ruimte is een zone nabij de entree gecreëerd. Hier lopen de bezoekers gekleed rond,
in tegenstelling tot de wellness ruimte.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
47

fig.8.45 - 8.47
Concept tekening sousterrain, begane grond en
doorsnede van de twee toegevoegde bouwvolumes.
In de vide worden twee bouwvolumes geplaatst die een saunatoren en een toren met
behandelkamers omvat. Deze torens worden verschillend in vorm en materialisering.
Een luie loopbrug vormt de verbinding tussen beide torens.
Omgang met uitgangspunten voor het wellness ontwerp
Algemene uitgangspunten
Over het algemeen is het doel gesteld dat de kerk van binnen en buiten beleefbaar
moest blijven. Daarnaast is een relatie tussen het nieuwe en het bestaande gebouw
belangrijk. Dit is vormgegeven door de nieuwe isolatieschil van het gebouw transparant
uit te voeren. Dit heeft als voordeel dat de thermische prestaties worden verbeterd
(noodzakelijk voor een wellness functie) en dat de trilbetoncassetten nog altijd zichtbaar
blijven. De relatie tussen het oorspronkelijke gebouw en de nieuwe inbouw blijkt
uit de zonering waarin ingrepen worden gedaan. In het sousterrain wordt een duidelijke
nieuwe ingreep gedaan waarin weinig zichtbaar blijft van het oorspronkelijke
gebouw. Daarboven en in het exterieur blijven alle onderdelen zichtbaar. Het trappenhuis
is hierop een uitzondering. Deze heeft zijn functie verloren en is daarmee overbodig.
Daarnaast wordt de devotiekapel niet meer verscholen achter het gemetselde
volume van de trap naar het orgelbordes.
Exterieur
Van buiten veranderd er nauwelijks iets aan de bouwkundige verschijningsvorm van
het gebouw en klokkentoren. Hierdoor blijft het aanzicht en het karakter van de kerk
maximaal behouden. De oorspronkelijke ingang met de tochtportalen kunnen zelfs
op dezelfde manier worden gebruikt. De pastorie zal worden aangepast, hierin zullen
een restaurant, kantoren en een opslagruimte worden gehuisvest. De laagst liggende
helft van het kavel zal worden gebruikt als buitenruimte voor het wellness concept.
48 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Behoud interieur
De ruimtewerking in de kerkzaal is behouden en vergroot door een gedeelte van de
verdiepingsvloer uit de kerkzaal te verwijderen. De centrale positie van het oorspronkelijke
liturgisch centrum kan worden verhuist naar het souterrain. Hierop komt een
toren te staan die in materialisering duidelijk afwijkt van de rest van het gebouw. Het
bordes van het oorspronkelijke orgel blijft in vorm behouden maar wordt wel uitgebreid.
Dit bordes wordt een plateau waarop ontspannen kan worden en van waaraf de
kerk goed zichtbaar is.
Materialisering en referenties
Het sousterrain van het wellness gebied krijgt een grove steenachtige afwerking die
kan worden gecombineerd met een fijne houten structuur. Bezoekers bevinden zich
in een soort luxe ‘grot achtige’ omgeving. Deze steenachtige materialisering wordt
doorgezet in de saunatoren die daarmee het sousterrain met de bovenliggende
verdieping verbind. De behandelruimtes die boven elkaar zijn geschakeld krijgen een
transparante bouwsteen die warm gekleurd is. Hierdoor zal deze extra opvallen en de
centrale positie van de kerk benadrukken.
fig.8.48 - 8.51
Referentiebeelden (www.glasssydney.com.au, Mei 2009,
www.furniturestoreblog.com, Mei 2009,
www.vandervalk.nl, Mei, 2009
www.weekendplanner.nl, Mei 2009)

8.16 Installatieconcept
Het gehele gebouw zal moeten worden geïsoleerd. Het wellness gebied moet tot
minstens 23 graden Celsius kunnen worden verwarmd in een zo kort mogelijke tijd.
Een zuinige omgang met energie is voor de haalbaarheid van het wellness concept
van essentieel belang. Tegenwoordig bestaan er vele concepten om zo zuinig mogelijk
om te gaan met de warmte die geproduceerd moet worden. Desondanks zal een
dergelijk concept veel energie kosten.
Thermische isolatie van de omhulling
Het dak zal een 300 mm dikke thermische isolatielaag krijgen met een dampremmende
laag die eventueel optredende houtrot moet voorkomen. Door de forse isolatielaag
zullen de warmteverliezen over het gehele dakvlak zoveel mogelijk worden
beperkt. De houten (binnen) constructie is gevoelig voor rotten en condensvorming.
De condensvorming kan worden tegengegaan wanneer de houten draagconstructie
dezelfde temperatuur heeft als het binnenklimaat. De stalen lensligger die zich in het
dak bevind vormt echter een aandachtspunt voor dit concept. In het dakvlak moeten
ventilatiekokers worden aangebracht om een droge constructie te garanderen. Bij teveel
kans op condensatie en warmteverlies door de stalen constructie moet de isolatielaag
op het bestaande dakvlak worden geplaatst.
De wanden van de kerkzaal worden aan de binnenzijde bekleed met ETFE luchtkussens.
De luchtkussens bestaan uit twee kamers waarmee een gunstige isolatiewaarde
wordt gehaald. Vloerenvelden worden daarbij ingepakt met een isolatielaag. Bordessen
worden in dit ontwerp aan vloer en aan plafondzijde ingepakt omdat deze een
koudebrug vormt naar de buitenlucht. Toegangsdeuren zullen om deze reden ook
worden vervangen voor isolerende varianten. Een voordeel van de oorspronkelijke
situatie is de akoestische eis die aan de toegangen van de kerk werden gesteld. Overal
zijn portalen gerealiseerd die een dubbele deur hebben. In dit ontwerp vervalt de
akoestische functie en zal hij worden vervangen door een thermisch isolerende deur.
De kerkzaal wordt verwarmd door warme lucht die wordt ingeblazen in de ruimte.
Wanneer de ruimte op temperatuur is wordt de verwarming gedeeltelijk overgenomen
door een wand en vloerverwarmingssysteem. Dit is een verwarmingsmethodiek die
een veel behaaglijker effect heeft op mensen die zich in de ruimte van het wellness
gebied bevinden. Om de haalbaarheid van dit concept te controleren is een globale
berekening gemaakt van de warmteverliezen en de hoogst mogelijke warmteproductie
door wand en vloerverwarming.
fig.8.52 - 8.55
Berekening ventilatieverlies
Allereerst is het warmteverlies uitgerekend. Warmte loopt op twee manieren uit een
gebouw. Allereerst verliest een gebouw warmte doordat de constructie tussen binnen
en buiten altijd warmte lekt. Isolatie is hierbij alleen een remmer van het warmteverlies.
Hierboven is dat het transmissieverlies genoemd. Daarnaast verliest een gebouw
ook warmte door ventilatie. Normaal
gesproken wordt een ruimte geventileerd
door middel van (koude) buitenlucht.
Hierdoor zal zeer veel warmte weglekken
uit het gebouw. Het is daarom noodzakelijk
een mechanische ventilatie met een
warmteterugwinning systeem toe te passen.
In deze berekening is uitgegaan van
een buitentemperatuur van 0 graden en
een binnentemperatuur van + 20 graden.
Vervolgens is een warmteproductie
berekening gemaakt van het wand en
vloerverwarmingssysteem. Hierbij is uitgegaan
van een zeer hoge warmteproductie.
Deze is vermenigvuldigd met de totale hoeveelheid
mogelijke m2 om tot een totale
warmteproductie weer te geven. Vervolgens
kan de productie worden vergeleken
met de warmte verliezen.
In de conclusies is duidelijk zichtbaar dat de ventilatieverliezen met de warmteterugwinning
kleiner zijn dan de warmteproductie door de wand en vloerverwarming.
De wand en vloerverwarming zal dan ook voldoende zijn om de temperatuur hetzelfde
te houden gedurende de dag of licht bij te verwarmen. Wand en vloerverwarming
geeft een vele malen aangenamer klimaat dan verwarming door warme lucht en
kan om die reden ook met lagere temperaturen hetzelfde behaaglijke gevoel creëren.
Om de ruimte bij opening van het wellness gebied sneller op te warmen is een warme
lucht installatie benodigd.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
49

8.17 Uitwerking functievariant theater
Omgang met uitgangspunten voor het theaterconcept
Algemene uitgangspunten
Aangezien dit een fictieve opdracht betreft, was een programma van eisen hier niet
van toepassing. Aan de hand van vergelijkingen bij andere theaters is er door onszelf
een programma vastgesteld. Hierbij is getracht een programma samen te stellen die
de ruimtewerking van de kerk niet te zwaar zou belasten. Dat wil concreet zeggen
dat het vloeroppervlak van de functies bescheiden is gebleven. Bij het ontwerp ben ik
uitgegaan van een tweetal algemene uitgangspunten:
• creëren van een functie met zo weinig mogelijk bouwkundige ingrepen;
• ter plaatse van de voormalige kerkzaal een multifunctionele open ruimte ontwerpen.
Programma
Het programma is als volgt:
• 2 kleedkamers
• 1 techniekruimte
• 1 keuken + bergruimte bestemd voor het restaurant
• toiletten voor dames en heren inclusief invalidetoilet
• goederenlift 3,4x2,5m
• theatercafé/restaurant met loungeruimte
• ruimte voor kaartverkoop
• kantoor/administratie
• garderobe
• vlakkevloertheater
Multifunctioneel
Om het voormalige kerkgebouw exploitabel te maken is multifunctionaliteit als uitgangspunt
gekozen. De kern van het ontwerp bestaat uit een doos-in-doos constructie
waarin alle noodzakelijke functies zijn ondergebracht. De rest van de kerkzaal is vrije
ruimte. Dit maakt een vrije en flexibele indeling mogelijk. Om deze functie te realiseren
is een vlak vloeroppervlak nodig, een theaterpodium is dan vanwege flexibiliteit
uitgesloten. Er wordt daardoor gekozen voor een vlakkevloertheater. Dit is een theateroppervlak
die vlak is, waardoor het theatervloeroppervlak niet strikt is afgebakend.
Niet alleen de vlakkevloertheater is hierbij flexibel te gebruiken, ook de tribunes.
Deze zijn demontabel en daardoor makkelijk overal in de ruimte te plaatsen, en naar
gelang de vraag, bij te plaatsen. (Audience Systems is een leverancier van deze systemen)
Ter illustratie zijn een viertal functies in schetsvorm uitgewerkt.
50 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.51
theaterontwerp met doos-in-doos (zie bijlagen voor bouwtekeningen)
De meest eenvoudige theatervariant is weergegeven op figuur 8.52. Hier kan een
theatervloer met een gangbare maat van 10x15m worden gecreëerd. Deze is voorzien
van een tribune met 125 zitplaatsen. Deze variant zo geschikt kunnen zijn voor
kleine theaterproducties. Een variant hierop (fig. 8.53) is de opstelling waarbij er twee
tribunes worden geplaatst. Hierdoor zijn er 250 zitplaatsen. Een mogelijke toepassing
zou een optreden van een plaatselijke harmonie kunnen zijn. Variant nummer drie
(fig.8.54) heeft twee tribunes die spiegelbeeldig ten opzichte van elkaar staan en is
voorzien van een kleinere vlakkevloertheater. Bij deze
opstelling zou gedacht kunnen worden aan tv opnames van een regiozender. (eventueel
met publiek) Bij deze opstelling is er ruim voldoende oppervlak voor technische
voorzieningen zoals televisiecamera’s e.d. De laatste variant is de
variant die het meeste rekening houdt met een groot aantal bezoekers. (fig. 8.55)Hiervoor
wordt op de doos-in-doos constructie tribunes aangebracht. Zo wordt het aantal
zitplaatsen ruim verdubbeld, het theater biedt nu plaats aan ongeveer 600 bezoekers.
Aandachtspunten bij deze variant zijn de constructie van de doos-in-doos; deze moet
voldoende sterk worden uitgevoerd. Een ander aandachtspunt is de nooduitgangen.
Bij deze variant is een extra noodtrappenhuis ontworpen.

fig. 8.52
theaterontwerp met een enkel podium
fig. 8.55
theaterontwerp met zij-opstelling
fig. 8.53
theaterontwerp met een dubbel podium
fig. 8.54
theaterontwerp met een extra podiumopstelling op
het dak van de doos-in-doos
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
51

8.18 Installatieconcept
Omgaan met bouwfysische aspecten (verwarming, koeling en licht) zijn problematische
onderdelen in deze kerk. De grootte van de ruimte en overvloedige
lichtinval zijn hier debet aan. Hieronder zijn de installatieconcepten uitgewerkt.
Verwarming
Om verwarming van een niet-geïsoleerde grote ruimte te realiseren wordt er gekozen
voor een oplossing waarbij een spouwconstructie wordt gecreëerd. Er worden grote
theaterdoeken (ook wel afstopping genoemd) toegepast. Deze lopen als gordijnen
over een rails. Er zijn twee gordijntrajecten (zie fig.8.57), waarvan één wordt gebruikt
voor de kleine theateropstelling en één voor de grote theateropstelling. De ruimte
binnen deze theaterdoeken kan geklimatiseerd worden. Zo hoeft in de situatie van de
kleine theateropstelling niet de hele kerkzaal te worden verwarmd.
De verwarming kan worden gerealiseerd door stralingswarmte of luchtstroming. Vanwege
kans op hinderlijke tocht, wordt gekozen voor stralingswarmte. De
stralingsunits worden schuin gericht op de theatertribune. (fig. 8.56) Voordat het theater
in bedrijf gaat, is het belangrijk dat een ruimte snel kan worden opgewarmd. Als
warmte aanjager worden de stralingsunits gecombineerd met
heteluchtverwarming. Belangrijk is wel dat deze heteluchtverwarming enkel wordt
gebruikt voordat het theater in bedrijf gaat.
fig. 8.56
geluid en verwarming opgenomen in één unit. (met oranje aangegeven)
52 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
fig. 8.57
twee banen voor de theaterdoeken
Geluid
Voor juiste geluidsvoortplanting van de vlakkevloertheater naar de tribune, worden
schuine geluidsweerkaatsunits toegepast. (fig 8.56) In deze panelen zijn tevens stralingsunits
opgenomen. Hierdoor wordt de geluidsvoorziening
gecombineerd met een verwarmingsvoorziening.
Koeling
Door de grote kerkzaal, vele lichtinval en weinige ventilatieopeningen, kan koeling
in de zomermaanden een groot probleem vormen. Dit zou opgelost kunnen worden
door te ventileren via de theaterdoeken zoals is omschreven in de tekst bij verwarming.
Door deze doeken ontstaat er een tussenruimte wat kan worden gezien als een
tweedehuidfacade. Deze tussenruimte moet sterk worden geventileerd, waardoor de
interne warmtelast wordt afgevoerd. De warmtelast kan door een geautomatiseerd
systeem met regelbare kleppen elektronisch worden geregeld.
Om dit te realiseren moeten de nodige bouwkundige ingrepen in het gebouw worden
gedaan. Onder en boven het gebouw dienen openingen in de vloer en het dak
worden gemaakt, zodat er in de spouw kan worden geventileerd.
fig. 8.58
Ventilatie in de spouw opgenomen (met blauwe pijlen aangegeven)

9. DISCUSSIE
Het herbestemmingproces van kerken is een complexe aangelegenheid. Diverse
partijen zoals kerkgenootschappen, gemeentes, stichtingen en projectontwikkelaars
houden zich bezig met dit onderwerp en proberen creatieve oplossingen te vinden wat
te doen met deze gebouwen. Met de onderzoeksvraag is er getracht nieuwe inzichten
te verwerven over de omgang met deze problematiek. Voor het theoretisch kader
is er gebruik gemaakt van de vele literatuur die inmiddels al over dit onderwerp is
gepubliceerd. Met onze bouwkundige achtergrond en gesprekken met de RCE en een
architect is er getracht dit op een bouwkundige manier te interpreteren. Dit was niet
altijd haalbaar, gezien het feit dat de beide disciplines niet altijd verenigbaar zijn. Er is
gestreefd naar een bruikbaar einddocument wat een beeld geeft van de achtergronden
van wederopbouwkerken, hoe deze zouden kunnen worden geïntegreerd in een
herbestemming en het geven van aanbevelingen tot verder onderzoek.
Het grootste struikelblok binnen ons afstudeeronderzoek was de formulering van de
onderzoeksvraag. Deze is zodanig opgezet dat interpretatie heel ruim maakt. Daarnaast
is het voor het onderzoek noodzakelijke bezoek van de herbestemde kerken een
organisatorisch lastig aspect. Het is namelijk niet altijd mogelijk om de bewoners/gebruikers
voortijdig voor bezoek te benaderen.
Als kanttekening moet worden vermeld dat bij het trekken van conclusies er enkel
gebruik is gemaakt van de steekproef van bezochte projecten.
In hoeverre deze representatief zijn voor het complete aanbod van herbestemde
wederopbouwkerken is speculatief.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
53

10. BRONNEN
Boeken
Bakhuizen, Van den Brink (1948) ‘Nederlands nieuwe kerken’, Amsterdam.
Bijen, J. ‘Beton’ (1992) RV bijdrage 26, Zeist/Den Haag.
Bisdom Haarlem, Bisdom Rotterdam en Projectbureau belvedere (2008) ‘Belvedere –
Aanbevelingen herbestemming kerken en kerklocaties’, Utrecht, Drukkerij SPU.
Bisdom Haarlem, Bisdom Rotterdam en Projectbureau belvedere (2008)
‘Belvedere – Onderzoek herbestemming kerken en kerklocaties, een inventarisatie
vanaf 1970’, Utrecht, Drukkerij SPU.
Buch, J. (datum onbekend) ‘Een eeuw Nederlandse architectuur 1880 /1990’, NAi
Uitgevers.
Commissie kerkelijke gebouwen van het interkerkelijk contract in overheidszaken
(CIO-K), ‘Discussienota voorkomen is beter dan genezen, over de herbestemming van
kerkgebouwen’ (1999) RACM, Zeist.
Doevendans en v/d Harst (2004) ‘Het kerkgebouw in het postindustriële
landschap, Zoetermeer, Uitgeverij Boekencentrum.
‘Het Kerkgebouw als Getuige van de Christelijke Traditie - De visie van bisdommen
over de omgang bij herbestemming van kerkgebouwen’ (2008).
Harmsen, H. Rijksadviseur voor het cultureel erfgoed atelier rijksbouwmeester (2008)
‘De Oude Kaart van Nederland: Leegstand en herbestemming’, Den Haag.
Ibelings, H. (1999) ‘Nederlandse architectuur van de 20ste eeuw’, Amsterdam, NAi
Uitgevers.
Jacobs, A. en Wiekart A. A. (2003) ‘Kerken na 1940 Inventarisatie
en waardestelling kerkelijke bouwkunst na 1940’,Roermond, Stichting
Monumentenhuis Limburg.
Kruidenier, M. (2006) ‘Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940 – 1965’, RACM,
Zeist.
Kuipers, M. Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Nederlands Architectuurinstituut,
‘Toonbeelden van de wederopbouw, architectuur, stedenbouw en
landinrichting van herrijzend Nederland’(2002), Waanders Uitgevers.
Kuipers, M. ‘Bouwen in beton, experimenten in volkshuisvesting voor 1940’(1987)
Zeist/Amsterdam.
54 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
Landschap erfgoed Utrecht (2008) ‘Utrechtse Wederopbouwkerken, een
quickscan van de kerken uit de periode 1940 -1970 in de provincie Utrecht’.
Medema, G. - Landschap erfgoed Utrecht (2008) ‘Het jaar van… 1000 jaar kerkgeschiedenis
in de provincie Utrecht’, Zwolle, Waanders Drukkers.
Oosterhoff, Arend e.a. ‘Bouwtechniek in Nederland, constructies van ijzer en beton.’
(1988) Delft/Zeist.
Ort, F.Z. en Steensma, H.S. ‘Zomaar een dak, hervormde kerkbouw tussen 1945 en
1995’, Boekencentrum.
Pollmann, T. ‘Herbestemming van kerken’(1995) SDU.
Roeterdink, N. ‘Herbestemming Kunst van leven, hoofdlijnen cultuurbeleid’ (2007),
uitgave Ministerie van Onderwijs Cultuur &Wetenschap.
Roeterdink, N. de Jong, J. Tillema, L. Wierenga, R. Van Geel, P. ‘Onderzoek
herbestemming kerken en kerklocaties’ (2008) Houten
Schulte en Nordholt W.J. ‘Beeldende kunst in de kerk – kunst en religie 1959’ (datum
1959?), p.109.
Stichting 2008 jaar van het religieus erfgoed ‘Geloof in de toekomst, strategisch plan
voor het Religieus Erfgoed’(2008), Drukkerij Berne.
Stichting 2008 jaar van het religieus erfgoed (2008) ‘2008 Jaar van het Religieus
Erfgoed, samenvatting en perspectief’.
Van den Heuvel, M. (2008) ‘Utrechtse wederopbouwkerken, een quickscan van
de kerken uit de periode 1940 -1970 in de provincie Utrecht’, Landschap erfgoed
Utrecht.
Van der Harst en De Waard (2007) ‘Wederopbouwkerken van de PKN in Gelderland
van 1940 tot 1970’.
Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland VBMK en
de vereniging van Nederlandse Gemeenten VNG, ‘Handreiking religieus erfgoed voor
burgerlijke en kerkelijke gemeenten, van kerkelijk gebruik tot herbestemming’ (2008).
De (Nieuwe) Limburger:
‘Nieuw-Einde zet zich in voor moderne, nieuwe kerk.’ (1961, 16 juni)

‘Fancy fair te Nieuw-Einde is volkomen geslaagd.’ (1961 juni)
‘Kerk na 15 jaar rijp voor sloop.’ (1978 februari 2)
Limburgs dagblad:
‘Nieuwe kerk voor rect. Nieuw-Einde.’ (1960 december 23)
‘Nieuwe kerk voor Vrieheide.’(1962 mei)
‘Plannen voor nieuwe kerk rectoraat Nieuw-Einde gereed.’ (1962, 26 mei)
‘Aannemers schreven in voor bouw van nieuwe kerk te Nieuw-Einde.’ (1962, 27 aug.)
‘Christus Koningkerk Nieuw-Einde is nu gereed.’ (1965, 25 mei)
‘25 juli kerkconsecratie Nieuw-Einde.’ (1965, 6 juli)
‘Kerk Nieuw-Einde kleiner en intiemer’ (1984, 12 dec.)
‘Kerk van Nieuw-Einde wordt afgebroken en weer opgebouwd’ (1984, 14 febr.)
‘Nieuwe Jeruzalem” bewoonbaar gemaakt.’ (1986, juli)
Afbeeldingen:
Prentbriefkaart (afm. 19x14) van voor 1950, copyright Gebr. Simons, Ubach over
Worms, geraadpleegd via stadsarchief Heerlen.
Prentbriefkaart (afm. 19x14) van de Navolaan met op de achtergrond de toren van de
Christus Koningkerk. Jaar omstreeks 1966, copyright: Drogisterij “Vrieheide”, Heerlen,
geraadpleegd via stadsarchief Heerlen.
Oorspronkelijke foto’s interieur kerkzaal: Sander van Daal. Geraadpleegd via www.
kerkgebouwen-in-limburg.nl.
Brieven
Brief van RACM aan college van burgemeester en wethouders, gemeente Heerlen,
kenmerk RACM: RS-2008-554, d.d. 1 juli 2008.
Ingenieursbureau van der Werf en Nass BV, 7 november 2000, ‘advies t.b.v.
herbestemming kerk Vrieheide te Heerlen, kenmerk RH/B0001.doc.
Onderzoeken, publicaties en tijdschriften
Becker en De Wit, Sociaal Cultureel Planbureau ‘Secularisatie in de jaren
negentig, kerklidmaatschap, veranderingen in opvattingen en een prognose’(2000)
Moerkapelle, Mantext.
‘Beton, schade en analyse: info restauratie en beheer 40’, RACM, 2004, Zeist.
‘Beton: onderhoud en herstel: info restauratie en beheer 44’, RACM, 2006, Zeist.
‘Beton, herstel en uitvoering: info restauratie en beheer 45’, RACM, 2006, Zeist.
CUR, ‘Duurzaamheid en onderhoud van betonconstructies: CUR-publicatie
172’,(1998) CUR, Gouda.
CUR, ‘Inspectie en onderzoek van betonconstructies: CUR-aanbeveling 72’ (2000)
CUR, Gouda.
Kunst van leven, hoofdlijnen cultuurbeleid – cultuurbeleid 2009 tot 2012, publicatie
van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, juni 2007.
Morelissen, R. (2009) ‘Kunst per vierkante meter’, publicatie in Monumenten nr. 1/2,
p.14 -17
Prof Dr. G. van der Leeuwstichting, ‘Lijst van Nederlandse kerken’ en ‘Nederland in en
uit de steigers’
Schrieken, B.J. ‘Geloof in transformatie, een keuze- en haalbaarheidsmodel voor de
functie na transformatie van kerken uit de wederopbouw.’ (1996), Zeist, RACM.
Teeken Beckers Architecten BV ‘Technisch Rapport Christus Koningkerk’ (2000).
Van Meeteren, H. (1999) ‘De geest leidt het schip, een categorale studie en
waardestelling van kerken en kapellen uit de wederopbouw (1945-1965)’
Zeist, Rijksdienst voor de monumentenzorg.
Van Zuijlen, L. ‘Schokbeton is superbeton’ DoCoMoMo september 2004.
Vreeken A. ‘Een huis met een toren’ p11, doctoraal scriptie kunstgeschiedenis.
VNC ‘Schoon beton’ (1990) Den Bosch.
Wijdeveld, E. ‘Kerken Noord-Brabant, categoriaal onderzoek wederopbouw
1940 -1965’(2004) Zeist, RACM.
Internet
www.toekomstkerkgebouwen.nl/Nieuws/nieuws_urgentielijst.html, april 2009.
www.cuypersgenootschap.nl, april 2009.
www.toekomstkerkgebouwen.nl, april 2009.
www.heerlen.nl, mei 2009.
www.biblija.net, april 2009.
www.kerkgebouwen-in-limburg.nl , april 2009.
www.historischearchitectuur.nl, april 2009.
www.geco.be/nl/bijprodukten0205.htm, mei 2009
www.belvedere.nu, april 2009,
www.helpwandkunstopsporen.nl, mei 2009.
ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
55