herbestemming van wederopbouwkerken - 1meter98

ijzonder architectonisch object in de wijk te ontwerpen. De kerken van de
modernisten liggen vaak verder van het stadscentrum af. Meestal langs een grote verkeersader.
In veel gevallen wordt de kerk tussen een groen park of waterpartij gesitueerd.
(Van Meeteren, 1999)
2.2.2 Architectuur van wederopbouwkerken
Omdat de kerkgebouwen herkenningspunt dienden te worden, waren dit zeer
interessante ontwerpopgaven voor architecten. In de wederopbouwperiode werd
gezocht naar nieuwe vormen. Via diverse media werden discussies gevoerd over hoe
wederopbouwkerken te ontwerpen. De bouwstijlen die fel in de discussie werden bediscussieerd
waren de functionalistische (ook wel modernistisch genoemd) en de traditionalistische
bouwstijl. De traditionalisten ontwierpen gebouwen die zich kenmerkten
door toepassing van traditionele materialen en plattegronden die teruggrepen op
de vooroorlogse vormen. Een toenadering tussen functionalisme en traditionalisme
ontstond die later met de term ‘shake-hands’ zou worden aangeduid. Met het oog
op materiaalgebruik resulteerde dit vaak in een combinatie van een betonnen casco
ingevuld met metselwerk. Door veelvuldig gebruik van beton werd het mogelijk om
kolomvrije ruimten te creëren. Hierdoor kregen architecten meer vormvrijheid in de
indeling van kerkplattegronden.
Door de wijkgedachte werden kerkgebouwen meer complexen met daarin ruimtes
voor diverse functies. Activiteitenzalen, vergaderruimte in combinatie met pastorie en/
of kosterswoning, scholen, bejaardencentra, etc. (voorbeeld is de Opstandingskerk in
Voorburg) Wat in de krappere kavels ook voorkomt is de verdiepingskerk. De kerkzaal
ligt hierbij bovenop een (half verdiepte) voorzieningenlaag met daarin allerlei nevenruimten.
Een bijkomend effect hiervan is de statige kerkruimte die zich hoger boven
zijn omgeving bevindt. Daarnaast werden ook kerken toegepast die een eigen open
ruimte ontsloot door een L, U of O-vormige plattegrond. Architecten maakten gebruik
van subtiele overgangen tussen privaat en publieke ruimtes. Hierbij gebruikten zij
naast de bouwdelen van de kerk zelf ook tuinmuren, torens of overkappingen.
(Van der Harst en De Waard, 2007)
Rooms-katholieke kerken
Binnen de rooms-katholieke kerk werden de Bossche en de Delftse School als de twee
denkwijzen voor kerkenbouw gebruikt. Binnen de Bossche School werd gezocht naar
ideale maten en verhoudingen die zouden moeten resulteren in
harmonieuze gebouwen.
Een aantal bouwmaterialen werden als niet passend geacht voor de bouw van een
kerk. Hout en metaal behoorden tot die materialen. De architectuurstroming van
de Delftse School sprak zich uit tegen het gebruik van beton als bouwmateriaal.
Ondanks deze stroming zou beton steeds vaker worden toegepast. Een belangrijke
ontwikkeling in de architectuurvormentaal van de rooms- katholieke kerk is een
beslissing van het tweede Vaticaans Concilie (1962 – 1965). Er zijn regels opgesteld
10 ONDERZOEK HERBESTEMMING VAN WEDEROPBOUWKERKEN
die een kerk toegankelijker zou moeten maken voor de leden van de gemeente.
Hierin werd onder andere besloten dat de voorganger met het gezicht naar zijn gemeenteleden
moest staan. (Van den Heuvel, 2008)
Gereformeerde kerken
Tegen het eind van de wederopbouwperiode werden er door de gereformeerde kerk
richtlijnen opgesteld voor het ontwerp van een kerk. De ruimten in het gebouw
moesten een eenheid vormen waarbij de nevenruimtes waren afgezonderd van de
liturgische ruimte. Deze nevenruimten kregen een aparte ingang. De ontmoetingsruimte
gold als een overgangsruimte tussen de buitenwereld en de kerk. Ook mocht
er niet teveel glas in de wanden worden verwerkt. (Van den Heuvel, 2008)
Nederlands Hervormde kerken
Al voor de oorlog was de hervormde kerk bezig met het opstellen van nieuwe richtlijnen
waarbij de relatie tussen liturgie en gebouw centraal stond. Het liturgisch centrum
moest dicht bij de gemeente staan en de wanden die om de kerkzaal stonden moesten
extra aandacht krijgen (die bepaalde immers mede het karakter van de ruimte). Het
contact met de buitenwereld moest worden vermeden. Dit resulteerde in hoge ramen
die het ‘menselijk handelen’ onzichtbaar maakten. (Van den Heuvel, 2008) De nadruk
lag op wat er in het gebouw afspeelde, niet het gebouw zelf. De architectuur werd
daardoor niet benadrukt, de buitenkant sluit aan bij de soberheid aan de binnenzijde.
2.2.3 Typologieën van wederopbouwkerken
Er zijn veel verschillende variaties te vinden in de opzet van liturgische ruimte en
nevenruimten. Ook de opstelling van de banken is per kerk verschillend. In deze paragraaf
worden de verschillende soorten omschreven.
Plattegronden
Met betrekking tot de plattegrond van wederopbouwkerken zijn er een aantal opvallende
varianten vindbaar. Met name in de vorm van de kerkzaal en de manier waarop
hierin banken werden opgesteld (het bankenplan). De keuze voor een bepaalde variant
was voornamelijk afhankelijk van de liturgische eisen van een bepaalde
geloofsstroming en de persoonlijke voorkeuren van opdrachtgever en architect.
Hilde van Meeteren omschrijft in ‘De geest leidt het schip’ diverse plattegrond
varianten: