Mijnwerkers in Limburg: iedereen zwart? - Averbode

Mijnwerkers in Limburg:
iedereen zwart?
1. De eerste installaties op het mijnterrein in Winterslag
in 1910, met rechts de eerste houten uitdiepingstoren.
Onder die toren werd een schacht gegraven die
toegang moest bieden tot de steenkoollagen. Anonieme
foto.
2. Het mijnterrein in Winterslag in 1925. Op het
terrein zijn fabrieksgebouwen verrezen, zoals een elektriciteitscentrale
en een ketelhuis met schoorstenen
(links). De houten uitdiepingstoren is vervangen door
een schachtblok, waarlangs de arbeiders, het materiaal
en de steenkool werden getransporteerd (rechts). Anonieme
foto.
1 / arbeid
In 1901 ontdekte André Dumont, die hoogleraar geologie en mijnbouwkunde
aan de Katholieke Universiteit van Leuven was, in de Limburgse
Kempen de steenkool waar hij al enkele jaren naar op zoek was. Door de
Eerste Wereldoorlog kwam de ontginning niet meteen op gang. In 1917
werd in Winterslag de eerste mijnmaatschappij opgericht. Nadien gingen
mijnen open in Beringen (1922), Eisden (1923), Waterschei (1924),
Zwartberg (1925), Zolder (1930) en ten slotte Houthalen (1938-1939).
(ill. 1 en 2) De vroegste mijnindustrie moest het economische herstel van
België na de Eerste Wereldoorlog bespoedigen. Ze bood werk aan duizenden
arbeiders. Maar arbeidskrachten vinden bleek niet eenvoudig. Limburg
was in die tijd heel dunbevolkt. En weinig mensen waren bereid om het
zware en gevaarlijke ondergrondse werk te doen als ze ook een andere baan
konden vinden.
Vóór de crisis van de jaren dertig was dat meestal geen probleem. 67
Om het beroep van mijnwerker aantrekkelijker te maken en mensen van
buiten Limburg aan te trekken, werden er grote en mooie mijnwerkersdorpen
gebouwd, de mijncités. De mijndirecties beloofden de kandidaat-mijnwerkers
bovendien kortere werktijden dan die op het platteland. Maar ook
al die mooie beloftes lokten geen kandidaten. De mijnbazen moesten in het
buitenland op zoek gaan naar extra werkkrachten. Die vonden ze vooral in
landen waar het economisch herstel na de oorlog niet meteen vlotte, zoals
Italië, Tsjecho-Slowakije, Polen, Oostenrijk, Hongarije en Joegoslavië. De
buitenlandse arbeiders kwamen samen met de Belgische mijnwerkers in de
Limburgse mijnen werken (ill. 3).
In dit onderzoek kun je ontdekken hoe de autochtone en de allochtone
mijnwerkers de samenwerking onder de grond en het samenleven boven
de grond ervoeren. Was iedereen gelijk of waren er verschillen tussen de
arbeiders? En als er verschillen vast te stellen waren, van welke aard waren
die dan? Waren het klassenverschillen? Of etnische verschillen? Of allebei?
De belangrijkste onderzoeksbronnen in dit hoofdstuk zijn fragmenten uit
interviews die hedendaagse historici hebben afgenomen. Je komt dus ook
te weten wat de mogelijkheden en de moeilijkheden van de mondelinge
geschiedenis zijn.
Vooraf
De komst van de buitenlandse arbeiders naar België veroorzaakte veel
commotie. Dat was zeker het geval in de toen dunbevolkte Kempen, waar
veel bewoners van de landbouw leefden. Zij stonden op zich al wantrouwig
tegenover de nieuwe mijnindustrie, die de heidegronden inpalmde.
In de lokale kranten werd dan ook druk bericht over de komst van de
immigranten.

3. Migranten komen met de trein aan
in Limburg. Anonieme foto, jaren twintig.
‘Eisden – Weerom zijn 40 Italianen aangekomen op de Koolmijn. De
werklieden zijn hevig daartegen verbitterd en wie nu te Eisden komt, zal
daar horen zingen op de wijze van “de Vlaamse leeuw”:
I. Wat zien wij hier geschiedenis
Op onze kolenmijn?
Waarom die vreemde lieden?
Die moesten hier niet zijn!
Waarom die Italianen?
Zijn Belgen dan niet goed?
Durft hij zich schuldloos wanen
Die hen hier komen doet?
Refrein:
Men wil ons hier verdrijven
Maar Belgisch volk is vrij
Wij willen meester blijven
In onze Maasvallei
II. De Belg is moedig werker
Hij doet getrouw zijn plicht
Geen ander volk is sterker
Geen dat meer werk verricht
Is hij nog Vaderlander
Die zulk een volk verstoot,
Die werk geeft aan een ander
En ons berooft van ’t brood?
III. O Vlaamse Werkersscharen
Sla moedig hand in hand
Wij moeten vrij bewaren
Ons Maas en Kempenland
Wij willen doen ons plichten
Maar eisen ook ons recht
’t Moet voor geen vreemde zwichten
’t Volk dat voor vrijheid vecht.’
Uit: ‘Eysden’, in: Ons Limburg. Katholiek weekblad, 2, 1920, p. 4
(geciteerd in: Bart Delbroek e.a., De Koolputters. Geschiedenis van de
Belgisch-Limburgse mijnwerkers, Zwolle 2007, p. 402).
• Hoe reageerde het blad Ons Limburg op de komst van de
Italianen?
• Welke redenen gaf het voor die reactie?
• Je hebt de inleidende paragraaf van dit hoofdstuk gelezen.
Begrijp je die reactie dan? Waarom wel of waarom
niet?
• Het lied maakt duidelijk dat iedereen in België – niet alleen
de inwoners van Eisden – moest protesteren tegen
de komst van de ‘vreemden’. Tot wie richt de auteur van
het lied zich met zijn oproep?
Mondelinge geschiedenis
Wat de immigranten dachten van het onthaal dat hen in
België te beurt viel, kan worden opgemaakt uit interviews
die hedendaagse historici hebben afgenomen van voormalige
mijnwerkers en hun kinderen. Met hun interviews hebben
die historici een rijke mondelinge geschiedenis van het
Limburgse mijnwerkersleven verzameld. Maar mondelinge
geschiedenis schrijven houdt meer in dan alleen interviews
afnemen. Er gaat een grondige voorbereiding aan vooraf, en
het materiaal moet uitgebreid worden verwerkt. Het verhaal
dat de geïnterviewden vertellen, is bovendien sterk afhankelijk
van het soort vragen dat de historicus stelt. De historicus
creëert het bronnenmateriaal dus als het ware mee. Historicus
Jan Bleyen verwoordde dat als volgt:
‘De historicus creëert mondelinge bronnen en analyseert ze om inzicht
te verkrijgen in processen in het verleden. Hij of zij wendt, met andere
woorden, interviews aan omdat ze een weg of middel zijn om vragen
naar verandering te beantwoorden. […] In mondelinge geschiedenis
doen individuen hun eigen verhaal over het verleden, en personaliseren
ze wat we onder “geschiedenis” verstaan.’
Uit: Jan Bleyen, ‘Praten over seks? Theoretische kwesties in verband met
oral history’, in: Hedendaagse geschiedenis van de seksualiteit in België,
themanummer Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 38,
2008, p. 324-325.
Hoewel iedereen het bijzondere karakter van een persoonlijke
getuigenis erkent, ondervindt de mondelinge geschiedenis
ook weleens tegenkanting. Een eerste soort kritiek
heeft betrekking op de mogelijkheden en de beperkingen
arbeid / 2

van het geheugen. De mijnarbeiders die getuigenis afleggen
van hun werk in de mijnen, hebben het vaak over gebeurtenissen
die zich meer dan zestig jaar geleden hebben afgespeeld.
Het is dus denkbaar dat ze zich bepaalde dingen niet
goed meer herinneren. Het zich herinneren van bepaalde
gebeurtenissen, ook uit een nabij verleden, is bovendien een
complex proces. Herinneringen worden soms beïnvloed
door bepaalde ankerpunten, zoals foto’s. We ‘herinneren’
ons weleens dingen uit onze vroegste kinderjaren, omdat er
foto’s van bewaard zijn. Bij nader inzien blijkt dan soms dat
we op het moment van de gefotografeerde gebeurtenis te
jong waren om er iets van te onthouden. We hebben onze
herinnering dus achteraf geconstrueerd, aan de hand van
die foto’s.
Een tweede kritiek gaat over de representativiteit van het
interview en de mogelijkheid om het verhaal van de geinterviewde
te controleren. Er zijn – in het geval van de
mijnwerkers – nog maar weinig getuigen in leven. Hadden
andere mijnwerkers soortgelijke ervaringen? Kun je ervaringen
van mensen uit het verleden wel controleren als er
maar weinig andere getuigen of andere soorten bronnen
beschikbaar zijn? Een derde reden van bezorgdheid is dat
het heden onvermijdelijk een grote rol speelt in de mondelinge
geschiedenis. De interviewer stelt vragen die typisch
hedendaagse interesses weerspiegelen. Maar ook de geïnterviewde
kan niet anders dan vanuit zijn of haar positie in het
heden terug te blikken op het verleden.
Als je binnen vijftig jaar wordt gevraagd naar je ervaringen
op school, dan zul je daar een heel ander antwoord op
geven dan nu, omdat jij en de wereld rondom jou in die
periode een hele evolutie hebben doorgemaakt. Het relaas
van een geïnterviewde is dus altijd een reflectie vanuit het
heden op het verleden. Dat kan als een zwakte van de mondelinge
geschiedenis worden beschouwd, maar het is ook
een belangrijke troef. Meer dan welke andere historische
methodologie ook toont de mondelinge geschiedenis aan
hoe het heden en het verleden met elkaar zijn verbonden.
In elk relaas over het verleden klinkt het heden door. De
opdracht van de historicus bestaat erin die gelaagdheid te
herkennen en ze te integreren in zijn interpretatie van de
geschiedenis.
Onder de grond
Franek, Enzo en Janek herinneren zich nog hoe er onder de
grond werd samengewerkt. (ill. 4 en 5)
1. Franek is een Poolse mijnarbeider die van 1938 tot 1966
in de mijn van Houthalen werkte. Hij vertelt:
‘Onder in de mijn was je allemaal gelijk, in de mijn was er geen verschil.
Nu kunt ge op de dag iemand hebben die u liever niet ziet dan wel. Maar
daar onder in de mijn hadt ge elkaar nodig. Er was een schacht waar de
lucht in ging en ene waar de lucht uit ging. Die lucht ademde iedereen in:
ingenieur, directeur, sleper, chef-porion, porion [ploegbaas], ieder mens
die onder zat.’
3 / arbeid
4. Een mijnwerker delft kolen aan het einde van een mijngalerij in
de mijn van Winterslag. Anonieme foto, 1946.
5. Een elektrische locomotief vervoert arbeiders in een gang in de
mijn van Winterslag. Anonieme foto, 1946.

6. Op 22 maart 1925 werd de Heilig-Hartkerk in Winterslag onder grote belangstelling plechtig ingewijd. Het kerkgebouw moest het prestige van
de mijn uitstralen en het parochieleven moest een gemeenschapsgevoel creëren onder de bewoners van de cités. De architect van de kerk was Adrien
Blomme, die onder meer ook de plannen tekende van enkele mijncités, waaronder die van Winterslag. Anonieme foto.
2. Enzo is een Italiaan. Hij ging in 1935 aan de slag in de
mijn van Winterslag.
‘Onder ging dat goed. Er is meer vriendschap omdat ge van mekaar afhangt.
Bijzonder samen met het eten om tien uur, in de morgenpost. Dan
werden moppen verteld, gelachen. Maar ene keer boven was dat weeral
anders. De Polen en de vreemdelingen gingen dan samen en de Belgen
gingen ook samen weg.’
3. Janek is een mijnwerker van Poolse afkomst. Hij werkte
vanaf 1938, toen hij met zijn ouders naar België kwam, tot
in 1968 in de mijn van Winterslag.
‘Het was wel een moeilijke tijd, ook onder in de mijn. Hoewel de Polen
werden geteld als de beste mijnwerkers van Europa. We werden slecht
aanvaard. Ik ben begonnen in 1938. Ik heb dikwijls gezien dat ze spuwden
op ons. Bijvoorbeeld als de lift omhoogkwam met de mijnwerkers van
de nachtpost. We stonden dan in de lift, als zij eruit waren, moesten
wij erin. Dat ze op ons spuwden. Waarom? Ze verweten ons dat wij hun
brood kwamen opeten. Mensen waren toen lomper als nu.’
4. Janek vertelt ook nog:
‘Mijn kameraad heeft zijn vakschool volledig afgedaan en hij kwam uit
met de hoogste onderscheiding. Hij heeft geleerd voor metaalbewerker.
Hij kreeg geen werk op de bovengrond, omdat hij Pool was. Hij moest
onder gaan, hij werd niet aanvaard als mechanieker. De bovengrond
was meestal voor de Belgen en voor de beteren zogezegd. Een Pool die
bovengronds werk kreeg, dat was een die in de mijn zwaargewond was
geraakt en die niet meer bekwaam was om onder te gaan.’
5. Jos is een Vlaamse mijnarbeider. Dit is zijn getuigenis:
‘Ze [de buitenlandse arbeiders] kregen dezelfde kansen, ja, ik vond van
wel. Die konden ook opzichter worden. Peppi, dat was een Italiaan en Dexi
was conducteur. Jaja. Er was een Hongaar. Er waren er verscheidene.’
Geciteerd in: Tine De Rijck en Griet Van Meulder, De ereburgers. Een
sociale geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, Berchem, 2000, p.
191, 193, 195, 199 en 200.
• Onder en boven de grond waren er twee soorten verschillen
tussen de arbeiders. Welke?
• Hadden die twee soorten verschillen een invloed op elkaar?
Versterkten ze elkaar of juist niet? Motiveer je antwoord
op basis van de getuigenissen.
• Was de mijn een bijzondere werkomgeving in vergelijking
met bijvoorbeeld een fabriek? Waarom wel of waarom niet?
• Hoe komt het dat in de getuigenissen soms tegenstrijdige
geluiden te horen zijn?
• Wat zijn deze getuigenissen in jouw ogen: herinneringen,
meningen of allebei? Of zijn ze nog wat anders?
• Wat is volgens jou hun waarde als bron van het verleden?
arbeid / 4

7. Gezicht vanaf het westen op de cité van Waterschei. Niet-gedateerde,
anonieme foto.
8.Gezicht op de cité van Beringen, met de villa’s van de directeurs.
Anonieme foto, jaren twintig.
5 / arbeid
Boven de grond
De vele nieuwe arbeiders moesten natuurlijk ergens wonen,
en liefst dicht bij de mijnzetel. Omdat het werk op zich al niet
aantrekkelijk was, wilden de mijnbazen en de overheid liever
niet dat de arbeiders zouden huizen in grauwe, aaneengesloten
woonkazernes zoals die hadden bestaan in de negentiende-eeuwse
industriesteden. Daarom lieten ze zich inspireren
door de aanpak van de groene tuinwijken in Groot-Brittannië.
Een Limburgse mijntuinwijk, in de volksmond ‘cité’, bestond
uit kleine woonblokken, brede straten en veel groen (ill. 7 en
8). Naast woningen boden de cités hun inwoners ook scholen,
kerken, ziekenhuizen, winkels en ontspanningsmogelijkheden
aan. (ill. 6) De arbeiders hoefden hun cité dus eigenlijk
nergens voor te verlaten. Ideaal, of toch niet?
1. Een anonieme inwoner uit de cité van Eisden getuigde:
‘Dan komt hier een cité, waar vreemde heren de boel gebouwd en ingericht
hebben. En dan halen die nog eens vreemdelingen naar hier. Van de
andere kant, met al die successen hier, mooie woningen, mooie gebouwen,
de kerk… maakten ze zeer veel indruk. De mensen in de cité gingen
zich ook beter voelen ten opzichte van die van het dorp.’
Geciteerd in: Tine De Rijck en Griet Van Meulder, De ereburgers, p. 331.
• Hoe omschreef de geïnterviewde de relatie tussen het
dorp en de cité?
• Welke verklaringen gaf hij of zij daarvoor?

2. Dat de mijnarbeiders in de cité woonden, had voor de
mijndirectie verscheidene voordelen. De arbeiders zouden
zeker op tijd op hun werk zijn. En de directie hield controle
over haar arbeiders. Een anonieme getuige vertelde over het
leven in de cité:
‘We woonden op een eiland en hadden er alles. Iedereen moest, mocht
en kon hetzelfde. Alles was goed geregeld en de regels waren duidelijk.
En als iemand een voorschrift vergat, kwam de garde of een opzichter
van de regie dat wel zeggen. De straten, stoepen en tuinen waren proper.’
Geciteerd in: Bart Delbroek e.a., De Koolputters. Geschiedenis van de
Belgisch-Limburgse mijnwerkers, Zwolle, 2007, p. 371.
3. Toen de Pool Franek in 1938 aankwam in België, kregen
zijn ouders onmiddellijk een woning in de tuinwijk van
Zwartberg.
‘Mijn ouders hebben dadelijk een citéhuis gekregen. De eerste dag
werden we gekazerneerd in een kantine. ’s Avonds, het was laat, alles
erop en eraan, kregen we eten en drinken. En dan kregen we daar slaapgelegenheid.
’s Anderendaags kreeg iedereen zijn sleutel en zeiden ze:
“Gij daar, gij daar en daar.”’
Geciteerd in: Tine De Rijck en Griet Van Meulder, De ereburgers. Een sociale
geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, Berchem, 2000, p. 219.
• Hoe blijkt uit de twee bovenstaande fragmenten dat de
mijndirectie greep had op het privéleven van de arbeiders?
3. Historica Leen Beyers deed onderzoek naar het samenleven
van migranten en Belgische arbeiders in Zwartberg.
Ze interviewde daarvoor onder meer Jeanne, een Vlaamse
mijnwerkersvrouw die net buiten de cité woonde.
‘“En ik zei, ik wilde niet in de cité, hè”, bekent Jeanne aarzelend.
“Waarom niet?”, vraag ik [Leen Beyers].
“Dat kan ik niet zeggen. Bij ons werd dat altijd zo…”, waarna Jeanne
overgaat op een ander onderwerp. “Er zijn ook andere mensen die mij
dat hebben gezegd.”
“Wat was zo het gedacht over de cité?” probeer ik voorzichtiger.
“Dat weet ik niet. Weet ge wat het was? Die mensen van vroeger [zeiden],
als er één ging werken: ‘Ga niet in de cité wonen, want daar zit…’, ze
wilden zeggen: ‘gemeen volk’”, antwoordt Jeanne uiteindelijk.’
Naar: Leen Beyers, Iedereen zwart: het samenleven van gevestigden en
nieuwkomers in de mijncité Zwartberg, 1930-1990, Amsterdam, 2007, p.
????
• Waarom wilde Jeanne niet naar de cité?
• Lees opnieuw de eerste getuigenis over het leven in de
cité van Eisden. Hoe kun je verklaren dat die twee visies
zo uiteenlopen?
4. Uit het laatste fragment kun je afleiden hoe interviews
verlopen. Geïnterviewden antwoorden niet in volzinnen. Ze
twijfelen, soms lijken ze angstig. Ze doen erg hun best om
een ‘juist’ of ‘goed’ antwoord te geven. Hun gevoelens of
hun herinneringen aan vroegere ervaringen stemmen niet
noodzakelijk overeen met wat de interviewer – in hun ogen
– graag zou willen horen. In een handboek over mondelinge
geschiedenis hebben de historici Bruno De Wever en
Pieter François dat probleem als volgt verwoord:
‘Het is van belang te beseffen dat het individuele geheugen constant in
dialoog is met het collectieve geheugen, en dat de sociale context grote
impact heeft op de individuele herinnering. Maatschappelijke waarden
en normen beïnvloeden een getuigenis.’
Uit: Bruno De Wever en Pieter François, Gestemd verleden. Mondelinge
geschiedenis als praktijk, Schaarbeek, 2003, p. 15.
• Leg dat citaat uit aan de hand van de getuigenis van
Jeanne.
Samenleven in de cité
De meeste bewoners van de mijncités waren migrantenarbeiders.
Veel Belgische arbeiders pendelden tussen de mijn
en hun oorspronkelijke woonplaats, iets wat migranten
uiteraard niet konden. Migranten die hun gezin naar België
hadden meegebracht, woonden in een huis. Vrijgezellen
werden gehuisvest in speciaal daarvoor gebouwde logementshuizen.
De Belgen die in de cité woonden, werkten
vooral als bedienden en als leidend personeel. Slechts een
minderheid van de bewoners waren Belgische mijnarbeiders.
De oorspronkelijke Engelse tuinwijken streefde naar
de vermenging van sociale klassen, beroepen en nationaliteiten,
maar in de Limburgse cités woonden meer nationaliteiten
bij elkaar dan in de gemiddelde Engelse tuinwijk. De
bewoners kwamen van heinde en ver en ze hadden allemaal
een andere achtergrond. Het samenleven van al die mensen
lijkt op eerste gezicht dan ook niet zo evident.
1. Om te vermijden dat er problemen zouden ontstaan tussen
de bewoners van de cités, stelden de mijnbazen sociale
werkers aan. Die moesten in het oog houden hoe het met
de mijnwerkersfamilies ging. Ze moesten ook zorgen voor
een goede verdeling van de migranten en de Belgen in de
cité. Over het leven in de tuinwijk van Eisden vertelde een
anonieme getuige:
‘Hiernaast woonden Oostenrijkers, René was een Belg, daarnaast een
Pool. Daar woonde een Italiaan, dan de chauffeur van de mijn, dan
woonde weer een Vlaming, dan woonde weer een Pool, dan een Waal.
Hiernaast woonde een grote baas, daarnaast woonde een Pool, daarnaast
woonde een chef van de schrijnwerkerij, dan een Vlaming die in de mijn
werkte, dan weer een vreemde, zo was dat.’
Geciteerd in: Tine De Rijck en Griet Van Meulder, De ereburgers, p. 228.
• Welke redenen had de mijndirectie om te waken over de
verdeling van de woningen?
• Leek het erop dat ze, alvast in Eisden, in die opzet is geslaagd?
Motiveer je antwoord.
2. De mensen in de cités leefden samen in relatief besloten
gemeenschappen. Het mag dan ook niet verbazen dat er
mensen van verschillende nationaliteiten weleens verliefd
arbeid / 6

werden op elkaar. Louis Cauwenbergh herinnert zich vandaag
nog:
‘Toen bekend werd dat ik met een Poolse verkeerde, riep de kapelaan
[onderpastoor] me op het matje. Ik kreeg de raad om eerst nog eens goed
om me heen te kijken, er waren nog veel mooie Vlaamse meisjes in de
cité.’
Geciteerd in: Bart Delbroek e.a., De Koolputters, p. 384.
• Veel migrantenarbeiders waren socialistisch gezind
waren en ze waren vaak goed georganiseerd in belangenverenigingen.
Kun je dan andere dan etnische redenen
bedenken waarom de onderpastoor niet zo blij was met
een relatie tussen een Vlaming en een Pools meisje?
3. De berekende inplanting van de migrantenfamilies was
bedoeld om een grotere gelijkheid tot stand te brengen. Dat
lukte niet in alle cités. De Pool Janek vertelt over de mijncité
in Winterslag:
‘In de Tweede Cité, daar woonde zo’n 70 procent Polen, 25 procent Tsjechen,
Hongaren en Joegoslaven en 5 procent Belgen. In de Eerste Cité
woonden hoop en al misschien vijftien Polen, maar dat waren ronselaars.
Die gingen naar Polen mijnwerkers ronselen en die kregen als dank voor
bewezen diensten van de mijn een huis op de Eerste Cité. Wij mochten
niet op de Eerste Cité. We werden uitgemaakt voor vuile Duitsen.’
Geciteerd in: Tine De Rijck en Griet Van Meulder, De ereburgers, p. 227.
4. Liana Bombardelli werd in 1923 geboren in Genk. Zij
woonde met haar ouders ook in de cité van Winterslag.
‘Mijn ouders kregen een kleine woning in de Tweede Cité in Winterslag,
in de Lanenstraat zoals die toen nog heette. Op voorspraak van de Italiaanse
pater Guido kregen we een woning in de Eerste Cité in Winterslag.
Daar was het beter wonen en waren de eerdere gebouwde woningen ook
beter voorzien.’
Geciteerd in Bart Delbroek e.a., De Koolputters, p. 385.
• Wat was het verschil tussen de Eerste en de Tweede Cité
in Winterslag?
• Aan welk fenomeen dat je ongetwijfeld in ieder dorp terugvindt,
doet het principe van een Eerste en Tweede Cité
je denken?
Conclusie
Vat samen wat je te weten bent gekomen over het werk in
de mijnen en het leven in de mijncités. Hoe verliepen de
relaties tussen de gastarbeiders en de Belgen? Was iedereen
zwart? Wat heb je geleerd over de omgang met mondelinge
geschiedenis?
7 / arbeid