Zonder geloof - Humanistisch Verbond

04
ledenblad
december
2008
Doodswens en dementie:
vraag erom voor je het
vergeet
pagina 8
Britta Böhler en Beate
Roessler over de glazen
samenleving
pagina 10
Jong HV: het nut van
zorgen
pagina 15
EN VERDER:
p 2 Darwindag
p 2 Geestelijk verzorgers
bijeen
p 3 De zegeningen van
een crisis
p 6 HV en de toekomst
p 7 HUB-themadag
p 8 Column Joep Schrijvers
p 12 GV in de zorg
p 13 Humanisme en kunst
p 14 HVO in de praktijk
p 16 Onder ons
Foto Jenny Arean
Piek / fotografie
HUMUS
Zonder geloof
ook een moraal
Jenny Arean, pagina 4

Darwin Day Symposium
Wat is de actuele betekenis van Darwin voor de moraal? Hierover
gaat het symposium ter gelegenheid van de 200 ste geboortedag
van Charles Darwin en het verschijnen van zijn spraakmakende
boek On The Origin of Species 150 jaar geleden.
Charles Darwin (1809-1882) was natuuronderzoeker, geoloog en bioloog
in Engeland. Zijn grote wetenschappelijke bijdrage is die van de
evolutietheorie. Deze ontstond tijdens zijn vijf jaar durende reis met
het onderzoeksschip The Beagle naar Zuid-Amerika, Australië en
Nieuw-Zeeland (1831-1836). Darwin is een cruciale figuur in de westerse
geschiedenis. Een reden om in dit jubileumjaar bij de man en
zijn werk stil te staan.
Er is een vlot en afwisselend programma met lezingen, talkshow en
debatten. Wetenschappers geven hun visie: prof. dr. Bas Haring,
em. prof. dr. Piet Schrijvers, drs. Patrick van Veen, prof. dr. Herman
Philipse, drs. Floris van den Berg en prof. dr. Jan Verplaetse. Standup
zangeres Irene Hemelaar geeft haar vrolijke, muzikale commentaar.
Spreekstalmeester van de dag is dr. Joep Schrijvers, terwijl de
debatten geleid zullen worden door drs. Rein Zunderdorp, voorzitter
van het Humanistisch Verbond.
De filosoof dr. Chris Buskes houdt op het symposium de Darwinlezing
2009. Buskes won in 2007 de grote filosofenprijs, de Socrates-wisselbeker,
voor zijn boek Evolutionair denken. De invloed van Darwin op
ons wereldbeeld.
De kunst van het
afscheid nemen
Wat hebben humanistisch
geestelijk verzorgers te bieden
bij het afscheid nemen en welke
inspiratie geeft het humanisme?
Deze vragen stonden centraal
op vrijdag 3 oktober tijdens de
Najaarsconferentie ‘De kunst
van het afscheid nemen’. Ongeveer
tachtig geestelijk verzorgers
waren aanwezig in
Utrecht.
‘Vaak staan we met lege handen
als we afscheid moeten nemen.
Geldt dat ook voor humanistisch
raadslieden?’ Met die woorden
opende dagvoorzitter Wilma
Reinders, programmaleider
Humanistische Diensten van
het Humanistisch Verbond, de
Najaarsconferentie. ‘Er is geen
troostrijke religie voor humanisten
om aan te bieden aan mensen’.
Daarna introduceerde Reinders
Joachim Duyndam, onder meer
hoofddocent Wijsbegeerte en
humanistische antropologie aan
de Universiteit voor Humanistiek.
In de lezing ‘Je geld of je leven:
een humanistische visie op sterven
en dood’ ging Duyndam op
zoek naar de wijze waarop het
humanisme bijdraagt aan het
omgaan met sterven. Duyndam
was geïnspireerd door het motto:
‘Het enige dat je meeneemt uit
het leven is datgene wat je hebt
weggegeven.’ Zoals het huma-
Wanneer en waar?
Zondagmiddag 8 februari 2009 van 12.00 tot 18.00 uur, in Pakhuis
De Zwijger, Piet Heinkade 181 B te Amsterdam. Goed bereikbaar
met openbaar vervoer (Amsterdam CS en/of tram) en parkeergarage
‘Passenger Terminal Amsterdam’ op loopafstand.
Aanmelden en kaartverkoop
Kaarten voor dit symposium kosten in de voorverkoop € 35 en aan
de zaal € 45. Stuur een e-mail naar aanmelden@darwinday.nl met uw
naam, adres, woonplaats en het aantal gewenste kaarten en maak gelijktijdig
per persoon € 35 over aan: Stichting The ArtFarm Amsterdam,
rekeningnummer 48 70 875 o.v.v. uw naam + DarwinDay. (Uw aanmelding
is pas geldig na ontvangst van het verschuldigde bedrag, waarna
u per e­mail een bevestiging ontvangt.) De voorverkoop eindigt
op 1 februari 2009 of zoveel eerder als de kaarten zijn uitverkocht.
Esther Wit
Dit symposium is een initiatief van Verlichtingshumanisten, Humanistisch Verbond,
De Vrije Gedachte, Stichting Socrates, Center for Inquiry Low Countries en
Universiteit voor Humanistiek. Meer informatie: www.darwinday.nl.
nisme de wereld iets heeft (terug)
gegeven, zo geeft een humanistisch
raadslid ook iets (terug) aan
mensen met een hulpvraag, stelt
Duyndam. ’Dat is het schrijverschap
van het verhaal van het
leven van de hulpvrager. Een
raadslid neemt tijdelijk het auteurschap
over, maar geeft het
weer terug, zodat de mens die
hulp vraagt door kan gaan met
zijn levensverhaal. Sommige
geestelijk verzorgers waren het
daar mee oneens. Ze benadrukten
het belang van een open en
luisterende houding. ‘Luisteren
en schrijven hoeven elkaar niet
uit te sluiten’, meent Duyndam .
De tweede lezing was van Manu
Keirse. Onder de titel ‘Helpen bij
verlies en verdriet is leven schenken’
zocht de Vlaamse rouw- en
verliesexpert antwoord op de
vraag wat er nodig is om verlies
goed te verwerken. De vier fasen
HUMUS no. 4 | 2008
van rouwarbeid zijn cruciaal.
Daarbij gaat het om aanvaarding
van het verlies, leren leven zonder
de overledene, aanpassing
aan het nieuwe leven zonder de
overledene en de overledene
‘een plek’ geven.
De lezing maakte veel emoties
los. Ook bij Judith Overbeek,
student aan de Universiteit voor
Humanistiek. ‘Zijn lezing sprak
mij aan, omdat het zo persoonlijk
is. Ieder van ons krijgt vroeger of
later met verlies te maken.’ In de
middag waren er workshops die
als heel nuttig werden ervaren.
Vooral de workshop van geestelijk
verzorger Hans Bomhof over
humanistische rituelen en de workshop
over hoe gedichten en proza
te gebruiken in het werk van een
geestelijk verzorger vonden veel
weerklank.
John Min

De zegeningen
van een crisis
De wereld zit in een economische recessie.
Ook in Nederland ondervinden we daarvan de
consequenties. Wereldwijd slaan regeringen
de handen ineen om te voorkomen dat het
financiële systeem instort. Europa blijkt opeens
in staat tot eensgezindheid en ook onze eigen
regering laat een daadkracht zien die we op
andere momenten zo node moeten missen.
Crisis is kans en laat zien dat als mensen echt
willen er veel mogelijk is. Kijk naar Amerika,
waar een klein wonder is gebeurd en de
bevolking dwars door alle verschillen heen,
in grote eensgezindheid de geschiedenis een
andere wending heeft gegeven door een
gekleurde president te kiezen.
In navolging hierop hoop ik dat de financiële crisis ons ertoe
brengt het met elkaar over een andere boeg te gooien. En dat
gaat verder dan vast te stellen dat er een einde moet komen aan
torenhoge bonussen voor directeuren en bestuurders die een
bedrijf naar de afgrond helpen en dat banken geen Monopoly
meer mogen spelen met geld van hun klanten.
Een ander en beter toezicht op de banken is nodig. Zonder dat
we het beseffen hebben we ons financiële lot in handen gelegd
van deskundigen waarvan we aannemen dat ze de wereldwijde
geldstromen in beeld hebben, niet alleen de kansen op winst
maar ook de risico’s op verlies. Maar het tegendeel is gebleken:
zelfs de meest gerespecteerde en nagevolgde financiële goeroe
Alan Greenspan kan er helemaal naast zitten. Banken kunnen
volstrekt hun eigen gang gaan met gemeenschaps- en particulier
geld zonder dat er sprake is van enige zelfcontrole, laat staan
democratische controle. Dat maakt pas echt onzeker.
Maar het gaat niet alleen om extra toezicht. De crisis laat vooral
zien dat de wereld met de dag complexer wordt en dat we de
impact van allerlei ontwikkelingen vaak niet goed overzien. Of
het nu gaat om het effect van wereldwijde geldstromen of om
het verzamelen, verbinden en doorzoeken van digitale persoonsgegevens
omwille van de veiligheid. In beide gevallen gaat het
over virtuele werkelijkheden waarop we geen zicht, laat staan
vat hebben; werelden die nauwelijks meer te maken hebben met
HUMUS no. 4 | 2008
concrete personen, met concrete producten en goederen. Het zou
ons moeten dwingen tot een grotere voorzichtigheid, tot meer
tijd om na te denken in plaats van te snel op ontwikkelingen
inspelen omdat iets technisch mogelijk is of omdat ze het in
Amerika ook doen. Dus geen nationaal ingevoerd Elektronisch
Patiënten Dossier voordat de databestanden goed beveiligd zijn,
niet alleen technisch gezien, maar ook uit oogpunt van kennis,
houding en gedrag van de mensen die ermee moeten werken.
De recessie zou ons moeten aanzetten tot het nadenken over hoe
nu verder: wat kunnen wij doen om herhaling te voorkomen?
Want voor je het weet gaan we weer over tot de orde van de dag,
is de recessie iets wat vooral anderen treft en gelukkig niet onszelf.
‘Vroeg of laat gaat het immers vanzelf weer de goeie kant
op, zo werkt het systeem nu eenmaal.’
De uitwassen van ons financiële en economische systeem zijn
niet alleen terug te voeren op misstappen van individuele personen,
maar hangen samen met het systeem zelf. En in dat opzicht
ben ik er niet gerust op.
Terecht wordt nu alles op alles gezet om de recessie zo goed mogelijk
op te vangen. Maar dat gebeurt door ons voor te houden dat
we vooral moeten blijven consumeren, bij voorkeur vervuilende
auto’s. Kennelijk is het de bedoeling dat we zo snel mogelijk
weer doen wat we al steeds doen: dingen kopen. Alsof we uit het
oog verliezen dat de economie er voor ons is, en niet andersom.
De crisis biedt ons de kans na te denken over wat wíj eigenlijk
willen en wat voor ons een goed leven is. Het betekent dat we
de moeite nemen om na te denken over wat we wezenlijk van
belang vinden. En of ons economische systeem daartoe wel een
bijdrage levert. Morele vragen gaan niet alleen over de vermeende
seksuele uitspattingen van de hedendaagse jeugd, ze gaan ook
over de consumptieve uitspattingen van een groot deel van onze
bevolking en de gevolgen die dit heeft voor de rest van de wereld
en toekomstige generaties. Misschien moeten we hier eens net zo
daadkrachtig over nadenken als we nu daadkrachtig handelen.
Ineke de Vries
Redactioneel door Ineke de Vries,
directeur landelijk bureau
Foto: Roeland Ensie

Cabaretière Jenny Arean
‘Iemand zonder geloof
heeft ook een moraal’
‘Ik denk niet dat God bestaat’, zegt Jenny
Arean. Ze zou graag willen geloven in
reïncarnatie, maar bij het hiernamaals kan
ze zich niets voorstellen. De cabaretière
combineert een humanistische levensinstelling
met een voorliefde voor middeleeuwse beelden
van moeder en kind.
Jenny Arean is een veelzijdige cabaretière en actrice. Ze begon bij
het cabaret van Wim Kan, speelde in musicals en toneelstukken en
sinds 1985 in haar eigen ‘one woman shows’. Bij ouderen is ze
nog steeds bekend als Betsy uit de televisieserie Het meisje met
de blauwe hoed. Jongeren kennen haar vooral als stamgast Riek
Balk in de vernieuwde serie ‘t Schaep met de 5 pooten. Ze is nu
66 jaar, heeft alle prijzen gekregen die er in haar vak te winnen
zijn, en ze is nog lang niet van plan om met werken te stoppen.
Tot eind april stond ze in de theaters met haar show Jenny Arean
in concert, en in 2009 gaat ze op tournee met Tango Dorado.
De liedjes die Jenny Arean in haar shows zingt, gaan vaak over
God, de paus, dominees en de kerk, en dan niet in positieve zin.
Ze heeft een intense afkeer van hypocrisie en een op geloof gebaseerde
moraal. Die afkeer blijkt voort te komen uit ervaringen
in haar jeugd.
‘Ik kan niet op God bouwen’
Jouw oma was gereformeerde bonder?
Ja, en mijn opa was katholiek. Hij was in 1918 als dienstplichtig
soldaat ingekwartierd op de boerderij van haar ouders. Mijn oma
is zwanger van hem geraakt; dat was natuurlijk rampzalig. Ze zijn
getrouwd en in Amstelveen gaan wonen. Opa heeft nooit meer
een kruis geslagen, maar oma bleef gelovig. Toen ik klein was,
kwamen er nog Bijbellezers bij haar over de vloer. Dat waren
zware protestanten met zwarte lakense pakken die oma vertelden
hoe ze moest leven en die samen met haar de Bijbel lazen en
baden. Ik ging dan altijd in de keuken in de hondenmand zitten,
doodeng vond ik die mannen.
Mijn oma was streng in de leer. Met kerst had ze een witte of rode
cyclaam op tafel. Dat was het enige waar aan je zag dat het Kerstmis
was. Ze werd steeds milder, naarmate ze ouder werd. Ik was
dol op mijn opa en oma.
Mijn vader en moeder waren allebei enigst kind, en ik ben dat ook.
Hoewel ik een halfzus heb uit het tweede huwelijk van mijn vader.
Ze werd geboren toen ik 21 was.
Hadden jouw ouders een duidelijke geloofsovertuiging?
Mijn vader is na de echtscheiding heel erg zoekende geweest. Hij
was gedoopt, maar in het huwelijk met mijn moeder deed hij niet
aan het geloof. Toen ze gescheiden waren, ging hij op zoek. Ik
mocht op zondagen naar hem toe, en dan nam hij me elke week
mee naar een andere kerk. Van doopdiensten bij het Leger des
Heils tot hervormde diensten. Dat heeft wel een jaar geduurd, hij
zocht waar hij zich thuis voelde. Ik was klein, dus ik ging gewoon
mee. Het Leger des Heils zal ik nooit vergeten: zondaar was ik,
maar ‘halleluja, prijs de heer’ en dan was het weer allemaal goed.
Later is hij kerkelijk getrouwd, dus mijn vader bleef de kerk wel
trouw. Mijn moeder is niks, die hoort nergens bij.
Ben je zelf bij een kerk aangesloten?
Nee, dat zou ik nooit doen, maar ik verzamel wel graag katholieke
parafernalia. Ik houd heel erg van Maria met kind, vooral de
beelden uit de middeleeuwen vind ik mooi. Dat zijn nog echte
moeders, een beetje boerse, vrolijke vrouwen met een blij kindje
op hun arm. Het kindje is nog niet zo’n oud mannetje dat het
leed van de wereld torst.
Ik denk niet dat God bestaat, maar toch vind ik het prettig om te
bidden. Ik denk dat bidden eigenlijk praten tegen jezelf is. Maar
ik kan niet op God bouwen en ik geloof absoluut niet dat ik later
naar God zal gaan. Ik zou wel heel graag in reïncarnatie geloven
omdat het iets rechtvaardigs heeft. Overal om je heen zie je in het
voorjaar dat het leven zich op een geweldige manier vernieuwt.
Dan denk ik: waarom de natuur wel en wij niet? Dat is een kinderlijke
wens, of het reëel is weet ik niet.
Het schijnt bewezen te zijn dat het lichaam na het overlijden drie
gram lichter wordt. Dat moet de ziel zijn die het lichaam heeft
verlaten, maar wat is dat dan, de ziel? We kunnen de ziel niet
zien, maar tijdens het leven is de ziel zo duidelijk aanwezig en
na de dood zo duidelijk niet meer. Dat vind ik ongelooflijk fascinerend.
Wat is de ziel, en waar gaat de ziel naartoe?
Humanisme, heb je daar wat mee?
Ja, natuurlijk. Ik denk dat mensen op zichzelf en hun zelf
verworven ideeën moeten bouwen en niet op God. Humanisten
bouwen hun eigen fatsoensnormen. Ze bedenken met hun hart
HUMUS no. 4 | 2008

Foto: Roeland Ensie
en hun hoofd wat wel en niet verantwoord is. Dat is heel wat
anders dan bij de katholieken, waar je kunt doen wat je wilt,
want de biecht en de aflaat maken alles goed. Daar heb ik niks
mee. Een mens is zelf verantwoordelijk voor zijn daden. Als hij
het leven niet alleen aankan, moet hij door medemensen geholpen
worden. Dat is medemenselijkheid en daar heeft God niks mee te
maken.
‘Mededogen, dat vind ik
een prachtig begrip’
Iemand zonder geloof heeft ook een moraal. Waarom zou ik zonder
God minder fatsoen hebben, minder moraal en minder geweten
dan iemand die in God gelooft of bij een kerk hoort? Je reinste
waanzin!
Het motto van het Humanistisch Verbond is ‘zelf denken samen
leven’. Wat betekent dat voor je?
Zelf denken dat doe je wel, maar samen leven is moeilijker. Het is
niet moeilijk om met je vrienden te leven en goed om te gaan
met collega’s, want dat zijn de mensen die je zelf kiest. Dat is
heel iets anders dan de samenleving in het groot. Er is een grote
botheid in de maatschappij, agressiviteit en desinteresse. Ieder
voor zich en God voor ons allen. Dat is heel moeilijk om mee
om te gaan.
We hebben nu christelijke ministers die bijvoorbeeld tegen
stamceltherapie zijn, en die willen voorschrijven hoe we moeten
samenleven.
Het is de vraag of ik dat zo prettig vind. Ik ben voor stamceltherapie,
natuurlijk moet dat kunnen. Daar kunnen heel veel
mensen baat bij hebben. Ik ben ook voor abortus; kinderen
moeten gewild op de wereld komen, als ze er eenmaal zijn kan
er zoveel mis gaan. Een kind is een grote verantwoordelijkheid
die je van harte moet kunnen nemen. Opvoeden is verschrikkelijk
moeilijk.
HUMUS no. 4 | 2008
Heel betuttelend vind ik het rookverbod in de horeca. Ik vind het
akelig, onmenselijk en gemeen. In bejaardenhuizen zitten mannen
en vrouwen die hun leven lang gerookt hebben en die moeten
nu van de regering buiten in de kou roken. Dat kan niet! Ondertussen
moet de uitbreiding van Schiphol wel kunnen natuurlijk,
terwijl mensen daar niet van kunnen slapen, neurotisch of krankzinnig
worden. Dat gaat over geld verdienen.
Waarom ben je lid van de Nederlandse Vereniging voor een
Vrijwillig Levenseinde?
Ik hoop dat ik word geholpen als ik ziek ben en heel erge pijn
lijd. Het is de vraag in hoeverre dat mogelijk is. Euthanasie is
natuurlijk niet op oproep leverbaar. Ik zou er wel een pil voor in
huis willen hebben. Ook voor als ik dement word. Dat is echt
ontluisterend.
Vind je dat euthanasie moet kunnen bij ondraaglijk geestelijk
lijden?
Ja, absoluut. Ik wil mensen besparen dat ze voor een trein moeten
springen, of dat een machinist dat mee moet maken. Soms zijn
mensen zo verschrikkelijk ongelukkig dat ze echt niet meer willen
leven. Mededogen, dat vind ik een prachtig begrip. Als je
lichamelijk verschrikkelijk lijdt dan verdien je mededogen, maar
mensen die geestelijk lijden, of die dement zijn, verdienen ook
mededogen.
Ben je een levenskunstenaar?
Dat weet ik niet. Ik doe mijn best. Ik vind het leven absoluut de
moeite waard en ik vind het fijn om te leven. De natuur is prachtig,
mijn kleinkind is geweldig, ik houd zielsveel van mijn dochter.
Er is zoveel prachtigs en moois. Daar houd ik me aan vast, daar
leef ik mee.
Heleen Schoone en Roeland Ensie
Van januari t/m april 2009 treedt Jenny Arean op met Tango Dorado in de
voorstelling New Grounds. U wordt getrakteerd op unieke arrangementen
van composities uit het omvangrijke repertoire van Jenny Arean. Zie ook
www.tangodorado.nl.

Voor een nóg
sterker HV
Sinds drie jaar stijgt het ledental van het
Humanistisch Verbond. Er is ons alles aan
gelegen deze nieuwe leden langdurig aan
ons te binden en de mensen die al langer lid
zijn te behouden. Ook niet-leden willen we
actief blijven benaderen. We gaan voor een
sterk HV, met een groeiende achterban en
(nieuwe) succesvolle activiteiten voor zowel
leden als niet-leden. Wat zijn kansrijke
toekomstscenario’s? Om hiervoor een
goede koers uit te kunnen zetten, worden
verschillende onderzoeken verricht.
Ledenonderzoek
We willen graag weten waarom ú lid bent geworden, wat u als
lid van het Verbond verwachtte toen u lid werd en of het lidmaatschap
(nog steeds) aan uw verwachtingen voldoet. Hoewel
we in de vorige Humus vermeldden dat we daartoe eind dit jaar
met een ledenenquête zouden starten, hebben we dit vanwege
financiële redenen een paar maanden uitgesteld. Maar houd de
volgende Humus in de gaten!
Succesfactoren (afdelings)activiteiten
In augustus is een inventariserend onderzoek gestart naar activiteiten
en organisatievormen binnen onze vereniging. Wat vindt
er allemaal plaats binnen de afdelingen van het HV? Verschillen
de activiteiten sterk per afdeling? Welke zijn bijzonder succesvol
en waarom? Welke vruchtbare samenwerkingsverbanden zijn
er? Wat wordt als belemmering ervaren bij het organiseren van
activiteiten? De verkregen inzichten stellen ons in staat om in
de toekomst nieuwe succesvolle initiatieven te ontplooien. De
voorlopige onderzoeksresultaten zijn op de ALV gepresenteerd
en begin volgend jaar verwachten we dit onderzoek te hebben
afgerond.
Potentiële achterban
Dit onderzoek wordt uitgevoerd door opinieonderzoeksbureau
Motivaction in opdracht van het HV en Human, Hivos en Humanitas.
Doel is ons handreikingen te geven voor het ontwikkelen
van een strategie om het humanisme in Nederland bekender te
maken, (potentiële) humanisten te binden en beter te bedienen.
Al eerder is vastgesteld dat er een groot draagvlak is voor humanistische
waarden, maar ook dat het aantal mensen dat zichzelf
Berichten
uit het
verpleeghuis
‘Wat wat doe je daar eigenlijk?’ Men vroeg het vaak aan humanistisch
geestelijk verzorger Sonja ’t Hart-Hartog die veertien
jaar lang in een verpleeghuis werkte. Na haar pensioen
schreef ze als antwoord op die vraag het boekje Wat doe je
daar nu eigenlijk? Een bundel met aangrijpende, ontroerende
en humoristische verhalen over het bijzondere werk van de
geestelijk verzorger in een verpleeghuis.
Sonja ’t Hart verstaat de kunst om de lezer mee te nemen in
de wereld van het verpleeghuis, aan de hand van lichtvoetige
beschrijvingen die gekenmerkt worden door eenvoud en directheid.
Wat we tegenkomen is ontroering en humor. We worden
geconfronteerd met het leed én de draagkracht van mensen.
En we zien hoe de zinervaring is ingebed in alledaagse gebeurtenissen
en interacties. Wat doe je daar nu eigenlijk? laat de
menselijke kanten zien van de wereld van het verpleeghuis en
getuigt – zonder te betogen – van de kracht van liefdevolle
toewijding en medemenselijkheid.
Sonja ’t Hart-Hartog, Wat doe je daar nu eigenlijk? Uitgeverij De Graaf,
€ 12,95. Dit boekje, mede mogelijk gemaakt door het Humanistisch Verbond,
is gratis te verkrijgen door te mailen naar diensten@humanistischverbond.nl.
humanist noemt erg klein is. Het onderzoek geeft meer inzicht in
de humanistische achterban en in onze potentiële leden; wie zijn
ze, wat is hun belevingswereld, hoe en waar kunnen we ze bereiken
en wat zou hen ertoe kunnen bewegen om bijvoorbeeld lid
van het Verbond te worden? Het onderzoek bevindt zich in de
afrondende fase.
Trends en ontwikkelingen
We nemen een kijkje in de keuken bij andere organisaties en
verenigingen. Welke ontwikkelingen zijn er, wat zijn de trends?
Een vergelijkend onderzoek naar de ervaringen van anderen met
ledenbinding en professionalisering. En wat is toepasbaar binnen
het HV? Wat kunnen we in de toekomst verwachten en waar
liggen onze kansen? We verwachten begin volgend jaar met dit
onderzoek te starten.
Hoewel het verschillende onderzoeken en inventarisaties betreft,
zullen de resultaten gezamenlijk handvatten bieden en richtinggevend
zijn voor verder beleid gericht op ontwikkeling en vernieuwing
van onze vereniging. Voor een (nog) sterk(er) HV met
een groeiende achterban en (nieuwe) succesvolle activiteiten
voor leden en niet-leden.
Houd voor de voortgang en uitkomsten van deze onderzoeken de Humus en de
(servicepagina’s van de) website in de gaten!
HUMUS no. 4 | 2008

Maak zelfgekozen
levenseinde bespreekbaar
De jaarlijkse themadag van de Humanistische
Uitvaartbegeleiding (HUB) stond dit keer in het
teken van het zelfgekozen levenseinde. Een
goed gekozen item, want zelfbeschikking
en regie over het eigen leven zijn bij uitstek
humanistische onderwerpen. Zelfdoding
door euthanasie of suïcide komt bovendien
zo veel voor, dat iedere humanistische uit-
vaartbegeleider er zeker mee te maken heeft.
Het zelfgekozen levenseinde, een thema omringd met veel gevoelens
en emoties, geeft aanleiding tot veel gespreksstof. Omdat
het over leven en dood, maar ook over grenzen gaat. Ethische en
menselijke grenzen, van de medische stand, de hulpverlening, de
omgeving, en hoe deze zich verhouden tot je eigen waarden,
normen en gevoelens.
Marga Mol, uitvaartspreekster en psychologe in de GGZ: ‘In
totaal gaat het om ruim 8.000 geslaagde zelfdodingen per jaar;
dat is vijf procent van het aantal mensen dat jaarlijks sterft.
Euthanasie – zelfdoding met behulp van een arts, voor ernstig
zieke mensen die waardig willen sterven - kwam in 2005 2.325
keer voor. Het aantal loopt de laatste jaren gestaag terug, bijvoorbeeld
omdat steeds meer oudere mensen voor versterven
kiezen (niet meer eten en drinken met de dood tot gevolg) in
plaats van moeizame onderhandelingen met een arts.
Suïcide - als wanhoopsdaad of lang van tevoren bedacht - komt
zo’n 1.550 keer per jaar voor. Dat aantal is al jaren vrij constant.
Bijna de helft van hen is bekend bij de psychiatrie. Daarnaast
overleven 94.000 mensen per jaar een serieuze poging.
Zorgvuldige zelfdoding – een weloverwogen besluit door een
wilsbekwame volwassene, in overleg met de naasten, om zelf het
leven te beëindigen, vaak met opgespaarde pillen - komt zo’n
4.400 keer per jaar voor.
Marga heef twee keer een zelfgekozen levenseinde meegemaakt.
Het ene was een geval van euthanasie, waarbij zij een weldadige
rust bij de nabestaanden ervoer; het was voor hen een goede
dood. Het ander betrof een zelfmoord, een jonge politieagente
die zichzelf met haar dienstpistool door het hoofd schoot; dat
was zwaar en heftig voor naasten en collega’s.
Die heftige emoties van de naaste omgeving kent vrijwel iedere
uitvaartbegeleider die met een zelfdoding te maken krijgt. Hoe
ga je daar nu goed mee om?
Belangrijk is om het bespreekbaar te maken, probeer het te benoemen,
tenminste als de nabestaanden dit toelaten. Dit voor-
HUMUS no. 4 | 2008
komt een hoop roddels en onderhuids broeien, want de omgeving
weet het vaak toch wel of er wordt druk over gespeculeerd. En dat
bespoedigt het verwerkingsproces van de direct getroffenen niet.
Belangrijk in het voorgesprek is om onbevangen en waardenvrij
te luisteren, om ruimte te bieden aan alle emoties die er spelen
en om, als zij het zelfgekozen levenseinde openlijk benoemen,
dit in ieder geval ook in de toespraak te noemen. Juist vanwege
de duidelijkheid die het schept. Bovendien doet het recht aan het
levenseinde dat de persoon in kwestie verkozen heeft.
In de communicatie met de nabestaanden is het belangrijk om je
vrouwelijke en mannelijke manier van tegen dingen aankijken in
te brengen, zegt sociologe Iteke Weeda. Vrouwen zijn doorgaans
empathisch, intuïtief, zij denken en praten vaak beeldend, associatief
en verbinden alles met alles. Maar weten daarom vaak ook
niet van ophouden. De relatie staat bij hen centraal. Mannen
denken en praten meestal rechtlijniger, in oorzaak en gevolg. Zij
zijn doelgerichter, zoeken snel naar een oplossing en weten beter
hun grenzen te stellen.
In de middag werd de documentaire Mag ik dood van Eveline
van Dijck vertoond. Onderwerp is de vraag welke mogelijkheden
mensen met uitzichtloze psychische problemen of een zware psychiatrische
problematiek hebben als zij niet meer willen leven.
Officieel biedt de wet ook aan hen wel ruimte voor euthanasie.
Maar omdat ‘uitzichtloos psychisch lijden’ een grijs gebied is,
durft bijna geen arts zich eraan te branden. Psychiatrische patiënten
vallen tussen wal en schip. De maatschappij wil er niet
aan, de naaste omgeving en familie meestal ook niet. Artsen
deinzen ervoor terug hulp te bieden en de psychiatrie denkt meer
nood te kunnen lenigen dan zij in werkelijkheid kan. Kortom,
voor existentieel en psychisch lijden is er weinig begrip, waardoor
de mensen die hieraan lijden vaak hun toevlucht moeten
nemen tot de meest gewelddadige methoden. Met alle sporen die
zo’n dood nalaat bij de nabestaanden van dien.
Het Humanistisch Verbond neemt dit onderwerp serieus en houdt
de vragen rondom het menswaardig levenseinde op de agenda.
Mirre Bots
Het Humanistisch Verbond
wenst zijn leden, donateurs
en sympathisanten een
inspirerend en goed 2009

Connie,
ik kom
Toen ik vijftig werd kreeg ik van mijn familie een waardebon
cadeau voor een heuse treatment in de kliniek van Connie
Breukhoven. Ik mocht een middagje naar de prikzuster, niet
voor een botoxinspuiting maar wel voor een fikse deep skin
behandeling. Het zou me heel wat jaartjes in mijn look schelen.
Ik was dolblij, want wanneer de zwaartekracht bil en wang
veroverd heeft, verlang je hartstochtelijk naar de stralende huid
van de gefotoshopte jongere en dus naar de prikjes van zuster
Connie.
Ik geef toe, de technologie voor mensverbetering is een verwarrende
zaak. Het ene moment juich ik voor Sunny Bergman. Zij
schilderde de esthetische industrie af als een geldmachine die
schaamteloos het verzet van de mens tegen zijn chaotische gebitten,
lubberende schaamlippen en aangekoekte aorta’s exploiteert.
Mag ik oud worden, denk ik dan, mag ik het granieten
rotsblok van mijn eindigheid op mij af zien komen stormen?
Het andere moment, vooral op de maandagochtenden, hunker
ik naar de tedere zuster, die me begripvol opstrakt, dottert en
pimpt. Niks aanvaarding van de menselijke conditie, zoals
sommige conservatieve humanisten prediken, maar het volle
front van scalpels en laserguns. Waarom ook niet? Als er in je
familie scheelheid voorkomt, waarom geen esthetische prenatale
diagnostiek en de loensende embryo’s in de gtf-kliko? Waarom
geen designbaby’s met prachtige lokken, die een levenlang
op de schedel blijven: het mannelijke rouwproces voorbij,
voorgoed voorbij. Wat een vreugde, wat een genot! De dag zal
ik prijzen dat we van de menselijke lelijkheid verlost zijn en
nooit meer worden geconfronteerd met van die uitgezakte en
lekkende bejaarden.
Ik kom ze tegen, humanisten, nee, vermomde christenen moet
ik zeggen, die van het lijden een erezaak hebben gemaakt. De
vergankelijkheid is mooi, hoor je die masochisten kreunen, je
krijgt het bestaan in de staart te pakken, je komt op een diepere
dimensie van je zijn. Wat een flauwekul, wat een onzin, denk
ik dan, op die maandagochtenden.
De menstechnologie ontwikkelt zich rap en de grens tussen het
beter maken van mensen en het maken van verbeterde mensen
wordt steeds vager. De bio-ethiek, voorheen vooral gericht op
abortus en euthanasie, krijgt een nieuwe wending. Hoe ver
gaan we met de maakbare mens? De transhumanisten zijn er
helder over: heel ver. De existentiële humanisten daarentegen
zijn huiverig: niet ver.
En ik? Zonder spiegel aanvaard ik mijn verloedering volledig,
geloof me, maar mét, dan verkeert de zaak volledig in zijn tegendeel.
Want zie ik die bleke, harige vetballon met mijn navel
als zakkig knoopje in het midden, dan pruttelt op een niet meer
te doven vuurtje het verlangen naar liposuctie en kan ik alleen
nog maar fluisteren: ‘Connie, ik kom, ik kom gauw’.
Joep Schrijvers
Hulp bij zelfdoding en dementie
Vraag erom voor
je het vergeet
In 2030 zal het aantal mensen met dementie
gegroeid zijn van 175.000 naar 320.000.
Hiermee zal ook het aantal mensen toenemen
dat bij zijn arts een verzoek doet om hulp bij
zelfdoding. Zij willen niet meemaken dat zij
hun geheugen en verstandelijke en fysieke
vermogens uiteindelijk totaal verliezen - en
alle ontluistering die daarmee gepaard gaat
willen zij voorkomen. Wat zijn de huidige
mogelijkheden en wat kan beter?
Van de 104.000 leden van de NVVE geeft nu al driekwart in een
wilsverklaring aan dat zij bij dementie hulp van hun arts voor
een zelfgekozen einde willen. Het Humanistisch Verbond en de
NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde)
vinden dat deze wens gerespecteerd moet worden en dat artsen
professioneler moeten omgaan met deze hulpverzoeken. In de
documentaire Voor ik het vergeet… van Nan Rosens zien we hoe
Paul van Eerde, die lijdt aan beginnende dementie, besluit het
verloop daarvan niet te willen ervaren. Hij wil de paniekaanvallen
niet meer meemaken en ook niet alle andere ellende die de
voortschrijdende ziekte met zich meebrengt. In samenspraak met
zijn vrouw en twee kinderen gaat hij op zoek naar hulp voor een
zelfgekozen levenseinde. Zijn huisarts weigert, omdat zij zijn
doodswens niet invoelbaar vindt. Het lukt de familie ook niet
een andere arts te vinden die wel wil helpen. Uiteindelijk regelt
Paul het allemaal zelf en stapt hij uit het leven voor hij het zou
kunnen vergeten.
De mede door het Humanistisch Verbond gefinancierde film werd
op 10 november op televisie uitgezonden en door maar liefst
400.000 mensen bekeken. De dag erna vond naar aanleiding van
de film een debat plaats in De Rode Hoed voor een uitverkochte
zaal. Wat kan en mag, en wat is de praktijk? Hoe kan het beter?
Wettelijke mogelijkheden voor hulp
De Euthanasiewet (2002) biedt artsen mogelijkheden om mensen
met beginnende dementie te helpen bij een waardig zelfgekozen
levenseinde. In het parlementair debat over de Euthanasiewet in
2001 hebben Kabinet en Kamer vastgesteld dat ‘lijden aan het
vooruitzicht van ondraaglijk lijden’ grond kan zijn voor hulp bij
zelfdoding. Sinds 2002 zijn tien gevallen van hulp bij zelfdoding
aan nog wilsbekwame mensen in een vroeg stadium van dementie
door artsen gemeld bij de toetsingscommissies. Geen van deze
zaken leidde tot strafrechtelijke vervolging. Toch weigeren de
HUMUS no. 4 | 2008

meeste artsen hulp, terwijl alleen zíj die mogen geven. Het alternatief
voor hun patiënt is zelf op zoek te gaan naar (illegaal verkregen)
middelen, of kiezen voor een inhumane, gewelddadige
dood.
Wilsverklaring
Veel mensen geven in hun wilsverklaring aan dat zij (pas)
euthanasie willen wanneer ze diep dement zijn, bijvoorbeeld op
het moment dat zij hun dierbaren niet meer herkennen. In de praktijk
wordt aan deze wens zelden voldaan. 90% van de naasten,
57% van de verpleegkundigen en slechts 16% van de artsen
menen dat euthanasie op basis van een vooraf opgestelde wilsverklaring
aanvaardbaar is. 74% van de verpleeghuisartsen wil
de wilsverklaring niet uitvoeren. Daarbij wordt als reden aangevoerd
dat ze niet kunnen vaststellen of de diep demente patiënt
het eerder gedane verzoek nog steeds onderschrijft. En of de diep
demente patiënt (ernstig) lijdt.
Onderzoek naar de ernst van het lijden en de mate van wilsbekwaamheid
bij gevorderde dementie, en het toevoegen van
‘onomkeerbaar verlies van persoonlijke waardigheid’ aan de
zorgvuldigheidscriteria in de Euthanasiewet zou de verpleeghuisartsen
meer houvast kunnen bieden.
Vroegdiagnostiek bij dementie
Meer kans op hulp bij zelfdoding is er op dit moment in het beginstadium
van dementie, wanneer de patiënt nog wilsbekwaam is.
Met MRI-scans is vroege diagnose mogelijk. Dit is belangrijk
juist voor mensen die hebben aangegeven de ontluistering die
dementie met zich meebrengt, niet te willen ondergaan. Het geeft
patiënt én arts meer tijd om de levenseindewens te bespreken en
samen naar het moment van hulp bij zelfdoding toe te groeien.
Mocht de arts gewetensbezwaren hebben, dan is er ook nog tijd
om op zoek te gaan naar een andere arts.
Respect voor eigen keuze
De film Voor ik het vergeet… stelt precies de vragen waarover het
maatschappelijk debat gevoerd moet worden: wat betekent het
als artsen hulp weigeren? Wat is het alternatief? Kunnen we de
keuze van de hoofdpersoon respecteren en gunnen wij mensen
een waardig en met zorg omgeven levenseinde?
Voor Rein Zunderdorp moet de eigen keuze en zelfbeschikking
van mensen voorop staan. We moeten de diversiteit aan persoonlijke
keuzes over het eigen leven en sterven respecteren. Zowel
de beslissing om verder te leven als om eerder te sterven moet
omgeven zijn met hulp en goede zorg. Hij betreurt het dat artsen
hun monopolie op verlening van hulp bij zelfdoding niet gebruiken:
‘Ik hoop dat de medische professie een draai gaat maken. Er
is namelijk een grote behoefte aan autonomie bij mensen, maar
zonder hulp ontstaat er een doe-het-zelf-circuit. Daar kan het
best zorgvuldig aan toe gaan, maar wij geven er de voorkeur aan
Ook mensen met dementie
hebben recht op zelfbeschikking
HUMUS no. 4 | 2008
als artsen het op zich nemen.’ Bij een tekort aan bereidwillige
artsen, vindt Zunderdorp, zouden ook niet-medische hulpverleners
zoals counselors een rol kunnen krijgen.
Paulien Boogaard
Dit artikel is een bewerking van het opiniestuk van Rein
Zunderdorp, voorzitter Humanistisch Verbond, en Eugène
Sutorius, voorzitter NVVE, in dagblad Trouw van 12
november 2008.
De documentaire Voor ik het vergeet… van Nan Rosens is nog te zien op
www.hollanddoc.nl. Ook kunt u de film op dvd bestellen door overmaking
van € 10,- op giro 4181884 t.n.v. N.O. Rosens, Amsterdam o.v.v. ‘Dvd Voor ik
het vergeet’ en uw postadres.
Debatverslagen, interviews en meer kunt u lezen op:
www.humanistischverbond.nl/dossierlevenseinde/intro/dementie.html

De glazen samenleving
Veiligheid is vooral waardevol omdat het onze
vrijheden garandeert. Het opgeven van
vrijheden of privacy ten behoeve van veiligheid
is dus lood om oud ijzer. Advocaat en Eerste
Kamerlid Britta Böhler en Socrateshoogleraar
Beate Roessler hielden een pleidooi voor
privacy tijdens de Socrateslezing 2008. Een
dubbelinterview.
De glazen samenleving, wat wordt daarmee bedoeld?
Britta Böhler: Met ‘de glazen samenleving’ drukken we transparantie
uit. Onze samenleving is transparant, we zijn steeds zichtbaarder
geworden. Op dit moment kunnen partijen die geïnteresseerd
zijn – zoals de overheid maar ook bijvoorbeeld commerciële bedrijven
en zorgverzekeraars – bijzonder veel persoonsgegevens
verkrijgen. Je bewegingen op internet, je google-zoekopdrachten,
de plek waar je je bevindt, de boeken die je bij de bibliotheek
leent, medische en financiële gegevens enzovoort. Er is geen echte
privéruimte meer. We hebben geen regie over onze persoonlijke
gegevens en daarmee zijn we een deel van onze autonomie kwijt.
Wij vinden dit een zorgelijke ontwikkeling. Mensen die geen
regie hebben over hun persoonlijke gegevens, worden bijzonder
kwetsbaar. Dit is niet de samenleving waarin wij willen leven.
Wat is privacy?
Beate Roessler: Je kunt zeggen dat privacy gaat over de regie die
je hebt over toegang van anderen tot delen van je leven. Jij bepaalt
zelf wie je toelaat, bijvoorbeeld tot je huis, of niet. Privacy
betekent ook dat je bepaalde zaken in je leven zelf mag bepalen,
je religie of levenbeschouwing bijvoorbeeld. Privacy maakt het
mogelijk om je terug te trekken. ‘Backstage’, het deel van je leven
waarin je geen sociale rol speelt maar alleen met jezelf bent.
Privacy is niet alleen belangrijk in je privédomein zoals je huis,
maar ook in het openbaar. Mensen laten elkaar in de openbare
ruimte de vrijheid om te zijn wie ze willen zijn.
Waarom is privacy belangrijk?
Beate: Ten eerste kun je ‘backstage’ op een bepaalde manier jezelf
zijn. Dat is een kostbare verworvenheid. Je kunt er uitrusten, tot
jezelf komen, experimenteren, in vrijheid denken en op jouw
manier relaties aangaan en onderhouden. Ten tweede is het belangrijk
om controle te hebben over je eigen informatie. Als ik
een zakelijk contact heb met iemand, wil ik niet dat deze persoon
allerlei privégegevens van mij heeft zonder dat ik me daar bewust
van ben. Onduidelijkheid op dit gebied maakt mensen onzeker en
verstoort de relatie.
10 HUMUS no. 4 | 2008
Waarom is dit thema voor het humanisme belangrijk?
Britta: Het humanisme gaat ervan uit dat het belangrijk is dat
mensen zich ontplooien en ontwikkelen en dat ze over zichzelf
beschikken. Vrijheid is een recht dat mensen van nature toekomt.
Een van de vormen van vrijheid is het hebben van een persoonlijke
levenssfeer. Een privésfeer waar je met jezelf alleen bent.
Als je persoonsgegevens op straat liggen, tast dit op een fundamentele
en rechtstreekse manier onze autonomie aan.
Wat is jullie grootste zorg op dit moment?
Britta: Ten eerste hebben we sinds een aantal jaren nieuwe wetgeving
die het veel eenvoudiger maakt om persoonsgegevens te
achterhalen, uit te wisselen en te koppelen. De toegang tot persoonsgegevens
is niet alleen wettelijk gelegitimeerd, het is ook
eenvoudiger geworden om ze te verkrijgen. Dat hangt samen met
de tweede ontwikkeling: de digitalisering van veel gegevens. De
overheid, maar ook bedrijven en bijvoorbeeld zorgverzekeraars,
zijn erg geïnteresseerd in onze persoonsgegevens. En ze kunnen
heel veel te weten komen omdat vrijwel alles digitaal wordt opgeslagen
en veel communicatie tegenwoordig digitaal verloopt.
Er zijn eenvoudigweg veel meer data beschikbaar.
Beate: Ik maak mij vooral zorgen over een zich voltrekkende
culturele verandering. Deze verandering gaat heel geleidelijk en
sluipenderwijs. Ik ben niet bang voor de politie of de geheime
dienst maar wel voor de manier waarop we leren naar onszelf te
kijken. Uit de geschiedenis weten we dat elke vorm van controle
onbewust een enorm effect heeft op mensen. Het grootste effect
is normalisering. Mensen nemen onbewust in hun dagelijks leven
mee dat ze bekeken en beoordeeld worden en dat ze ‘goed’ en ‘te
vertrouwen’ zijn als ze zo normaal mogelijk handelen. Je bent
‘Als je persoonsgegevens
op straat liggen, tast dat
je autonomie aan’
potentieel verdacht als je afwijkt van het ‘normale’. Onbewust
gaan we ons zo onopvallend mogelijk gedragen. Dit is ernstig
omdat je als individu beknot wordt in je ontwikkeling en omdat
zo de pluriformiteit van de samenleving onder druk staat.

Veel mensen vinden de overheid zeer betrouwbaar en maken
geen bezwaar tegen veiligheidsmaatregelen die onze privacy
aantasten. Zijn deze mensen naïef?
Beate: ‘De overheid’ is een abstract begrip. De overheid bestaat
uiteindelijk uit mensen, dat moeten we in de gaten houden. Ik
maak me vooral zorgen over de veranderende relatie tussen burger
en overheid. In een liberale democratie zijn mensen subjecten.
Dat wil zeggen dat ze politiek handelen, meepraten, meedenken
en als volwaardige partners worden gezien in de besturing van
het land. Heel geleidelijk zie je dat burgers meer als ‘objecten’
worden gezien. Burgers zijn dan niet degenen die een democratie
vormen en meedoen, ze zijn een bedreiging en moeten gecontroleerd
worden. Als je steeds meer als potentieel gevaar wordt gezien,
ben je een object geworden. Dat is voor een democratie erg
gevaarlijk, omdat je zonder subjecten niet meer van een democratie
meer kunt spreken.
Als ik me als burger zorgen maak over de aantasting van mijn
privacy, wat kan ik dan doen?
Britta: Het voornaamste is dat burgers hun stem laten horen. Mijn
privacy is wel degelijk belangrijk en ik heb wel degelijk bezwaar
tegen inbreuken op mijn privéleven. Een probleem is alleen dat
veel mensen niet beseffen hoeveel persoonsgevens nu al beschikbaar
zijn. Hun pin-gedrag, de medicijnen die ze bij de apotheek
halen, binnenkort hun reisgedrag, het is niet langer privé. We
hebben bewustwording nodig.
Veel persoonsgevens worden verzameld voor de veiligheid van
de samenleving. Is veiligheid ook niet heel belangrijk?
Britta: Veiligheid en privacy zijn twee verschillende waarden die
je niet tegen elkaar kunt uitspelen. Ze staan eenvoudigweg niet
op hetzelfde niveau. Veiligheid is een functionele waarde. We
willen een veilige samenleving omdát we in vrijheid willen leven.
Op dit moment zie je dat veiligheid van een middel – wat het eigenlijk
is – het doel wordt. Dadelijk hebben we een geheel veilige
samenleving waarin je niet meer vrij bent, niet meer over jezelf
beschikt, niet meer autonoom bent. Wat heb ik daar aan? Veiligheid
is geen eindwaarde, het is een functionele waarde. In de afweging
van veiligheid en privacy wordt dit uit het oog verloren.
Britta, je bent lid van de Eerste Kamer. Hoe verloopt het debat
over privacy daar eigenlijk?
Britta: In de Eerste Kamer is duidelijker dan in de Tweede Kamer
tenminste een debat gaande over privacy. We realiseren ons heel
goed dat er bijzonder veel nieuwe wetgeving is die privacy aantast.
Het probleem is dat we geen overzicht hebben en niet weten
hoe deze nieuwe wetten op elkaar inwerken. We behandelen
nieuwe wetgeving nu eenmaal per afzonderlijke wet. We willen
nu een goed overzicht krijgen. Op het moment dat je een totaaloverzicht
hebt, kun je nieuwe wetgeving beter beoordelen dan
wanneer de nieuwe wet afzonderlijk wordt bekeken. Een ander
probleem is dat er niet echt één eindverantwoordelijke is voor
privacyschendingen. Binnenlandse Zaken gaat over de politie en
gemeentes. Buitenlandse Zaken ondertekent internationale ver-
dragen die met veiligheid te maken hebben. Gezondheidszorg
houdt zich met het patiëntendossier bezig. Dit heeft allemaal
met privacy te maken. Er is geen eindverantwoordelijke voor het
totaalpakket en nauwelijks overzicht. Iemand aanspreken op het
geheel is dan ook vrijwel onmogelijk. Buiten dat vragen verschillende
terreinen ook om verschillende afwegingen; de ene schending
is minder ernstig dan de andere.
Werkt het verzamelen van persoonsgegevens eigenlijk? Wordt
onze samenleving veiliger?
Britta: Het verzamelen van persoonsgegevens als middel om
veiligheid te bevorderen, vooronderstelt een bepaald mensbeeld.
De vooronderstelling is dat een invididu niets anders is dan de
optelsom van zijn gegevens en dat toekomstig handelen te voorspellen
is op basis hiervan. Twee personen met dezelfde gegevens
worden als ‘hetzelfde’ gezien. Het is een bijzonder simplistisch en
deterministisch mensbeeld. Mensen worden niet gezien als levende,
ervarende, lerende en veranderende wezens maar als wiskundige
formules. Uiteindelijk zijn onze beslissingen niet op wiskunde
terug te voeren maar op persoonlijke afwegingen, op ons oordeelsvermogen,
op onze vrije wil.
Esther Wit
‘Het voornaamste is
dat burgers hun stem
laten horen’
Een samenvatting van de Socrateslezing is te vinden in de opiniebijlage van
NRC Handelsblad, www.nrc.nl/opinie/article2061223.ece.
Een verslag en de uitgeschreven lezing van Beate Roessler is te vinden op de
website van het Humanistisch Verbomd, www.humanistischverbond.nl/actueel/
socrateslezing2008.html. Ook op de website: het webproject ‘Verdacht of niet
verdacht?’, www.humanistischverbond.nl/verdachtofnietverdacht/intro.html.
HUMUS no. 4 | 2008 11

De kunst van
gelijkwaardigheid
Humanistisch raadslieden schrijven een serie columns over hun werk. Marcelle Mulder is
geestelijk verzorger in de verzorgingshuizen van Zorggroep Tellens in Bolsward.
Bert is jarig geweest: hij is 55 geworden.
Niemand had ooit gedacht dat hij zo oud
zou worden. Bert leeft met lichamelijke en
verstandelijke beperkingen. Hij hoort vrijwel
niets, is spastisch en woont in een instelling.
Zijn moeder, broers en zussen willen graag
weten wat Bert zou willen als hij onverhoopt
ernstig ziek zou worden. Wil hij dan nog
behandeld worden? Wil hij dan naar een
ziekenhuis toe? Of liever niet? Ze maken zich
zorgen.
Eens in de drie maanden spreken Bert en ik elkaar met de hulp
van André, een doventolk. Marlies, zijn persoonlijk begeleidster,
vroeg me eens of ik het met Bert wilde hebben over zijn eventuele
wensen als hij ernstig ziek zou worden. Zijn familieleden
vinden het nogal moeilijk om met hem daarover te praten, terwijl
ze het wel belangrijk vinden dat Bert zelf kan bepalen in hoeverre
hij behandeld wil worden. Als raadsvrouw ben ik altijd voorzichtig
met zo’n verzoek. De gesprekken met Bert gaan over zíjn
levensvragen, niet over die van zijn familieleden.
En inderdaad, als ik Bert vertel over de zorgen van zijn moeder
en hem vraag of hij het daarover wil hebben, blijkt dat hij daar
helemaal niet mee bezig is. Bert ís namelijk helemaal niet oud.
Hij is inderdaad ouder dan iemand ooit verwacht had dat hij met
al zijn handicaps zou worden, maar oud is hij daarmee niet. Zijn
moeder is oud. Oud zijn betekent voor Bert, dat je aan het einde
van je leven bent gekomen en dat je gauw dood zult gaan. Zijn
moeder is 83 en heeft het aan haar hart. Dat is wat Bert bezighoudt:
hij is bezorgd dat zijn moeder ziek zal worden en dood
zal gaan. Dat wil hij niet. Hij zou haar vreselijk missen. Hij wil
graag voor haar zorgen, haar helpen als dat nodig is, met eten
en met wat al niet meer. Maar zijn broers en zussen zeggen dat
hij zich geen zorgen over moeder moet maken. Zij zorgen wel
voor haar. Daar is Bert het niet mee eens. Hij is ook een zoon
van haar en dat betekent dat hij, net als zijn broers en zussen,
voor haar wil zorgen.
Ik ben geraakt door ons gesprek. Bert wil meedoen in het familieverband
van ‘zorgen voor elkaar’. Hij wil niet louter object van
zorg zijn, hij wil zelf ook zorgen. En gelijk heeft hij. Alsof je, omdat
je zelf zorg nodig hebt, verder maar nergens mee zou mogen
zitten. Alsof je, omdat je zorg nodig hebt, zelf niet zou kunnen
zorgen voor mensen en dingen die van waarde voor je zijn. Zorg
verlenen is een van de manieren om liefde vorm te geven en Bert
wil in die zin samen met zijn broers en zusters de zorg voor hun
moeder vormgeven, nu zij oud is en behoeftig. Het is haar goed
recht om voor Bert te zorgen, het is zijn goed recht om voor haar
te zorgen. Volgens mij heeft Bert daarmee een punt. Mij toont hij
in ieder geval een stukje van de puzzel van gelijkwaardigheid in
het ontvangen en geven van zorg.
Als altijd schrijf ik aan het eind van ons gesprek op een mooi vel
papier wat Bert heeft verteld in ons gesprek. Ik lees het hem voor
en Bert geeft aan wat er nog anders moet. Het vel gaat in zijn
levensboek, met hem mee. Hij laat het lezen aan wie hij zijn
gedachten bekend wil maken. Zijn familieleden, in dit geval.
Als we Bert na afloop in zijn elektrisch karretje hebben geholpen
en hij op huis aangaat, zegt André, de doventolk: ‘Zulke gesprekken
tolk ik dus haast nooit. Ik vertaal vrijwel altijd gesprekken
waarin instructie wordt gegeven of waarin informatie wordt uitgewisseld.
Terwijl Bert in het gesprek met jou als mens en als
persoon naar voren komt, met wat voor hém speelt, met wie híj
is en waar het hem in het leven om te doen is. Bijzonder is dat,
leerzaam ook.’ Ik ben het helemaal met hem eens.
Marcelle Mulder
1 HUMUS no. 4 | 2008
‘Bert wil niet louter
object van zorg zijn,
hij wil zelf ook zorgen’
Marcelle Mulder schrijft sinds maart 2007 op regelmatige basis
een column in het blad Cliënt&Raad, het ledenblad voor de
Landelijke Organisatie Cliëntenraden (LOC).

Aletta Teunen
Met de verschijning van deze Humus
introduceert de werkgroep Humanisme en
kunst het werk van Aletta Teunen.
In veel opzichten vormt het oeuvre van deze jonge kunstenaar
een groot contrast met de schilderijen en tekeningen van onze
eerste exposante, Riek Milikowski-de Raat, wier tekeningen en
schilderijen u voorlopig nog kunt bewonderen op onze website
www.humanistischverbond.nl/humanismeenkunst/index.html.
Uit het ruime aanbod van de inzendingen werd met opzet naar
die contrasten gezocht, ook om de diversiteit van de kunstenaars
die ons bereikten, te tonen. Aletta Teunen is dertig jaar en edelsmid
van beroep. Om haar dagelijks brood te verdienen werkt zij
in een zadelmakerij. Zij komt uit een sociaal betrokken nest, werd
vanuit overtuiging vernoemd naar Aletta Jacobs en werd zelf lid
van de SP. Het fijnzinnig en ambachtelijk ‘knutselen’ heeft ze van
huis uit meegekregen: haar vader bouwt muziekinstrumenten.
Ongeveer een jaar geleden werd Aletta Teunen gegrepen door het
radiospotje van het Humanistisch Verbond, want ook zij wil liever
niet ‘aan de goden overgeleverd zijn’. In 2001 behaalde zij het diploma
van de Vakschool voor Edelsmeden Amsterdam en volgde
nog een extra jaar techniek. Sinds 2005 is zij zelfstandig edelsmid
en werd door vakjury’s al verschillende keren onderscheiden. Ze
gebruikt een breed scala aan materialen: zilver en goud, titanium,
halfedelstenen maar ook ‘gewone’ stenen en opgeraapt materiaal
van het strand.
Een luchtfoto, een sieraad
Opvallend is haar fascinatie voor landkaarten en luchtfoto’s. De
luchtfoto’s die Marco van Middelkoop van Nederland maakte
boeiden haar zozeer dat zij vaak een bron van inspiratie vormden
en de grondslag werden voor een mooie serie sieraden. De loop
van een rivier, de vorm van de Waddeneilanden, het bovenaanzicht
van een grote parkeergarage, een verkeersknooppunt of een
opslag van autobanden prikkelen haar fantasie. De vormen van
haar objecten en sieraden zijn erdoor geïnspireerd. Zo raakte ze
ook geboeid door de vorm - vanuit de lucht gezien - van de
parkeergarage van architect Clercq Zubli aan de Amsterdamse
Marnixstraat. Zij maakte de vorm met papier na en liet die ver-
Wilt u ook exposeren op
de website van het HV?
volgens uitgroeien tot een driedimensionaal object. Het resulteerde
in een gouden en een zilveren ring met monumentale allure.
Door alle ‘vertalingen’ van het oorspronkelijke beeld werkt haar
sieraad zelfs als een verzoening met een vaak storende en noodzakelijke
werkelijkheid zoals een parkeergarage of een knooppunt
in een snelweg doorgaans ervaren worden.
Lieflijker zijn de luchtfoto’s van Hollandse rivieren. Aletta neemt
de vorm van de loop van een zilverige rivier op de foto bijna
letterlijk en geeft haar in het uiteindelijke sieraad ook het perspectief
mee waardoor de naar de einder meanderende stroom
een krachtig beeld oplevert.
Haar sieraden werken
als een verzoening met
een vaak storende en
noodzakelijke werkelijkheid
Een ander aspect van haar boeiende werkwijze is het zeer persoonlijke
contact met diverse opdrachtgevers. In gesprek met hen ontwikkelt
zij een object of sieraad waarin fantasievol maar ook heel
direct vreugdevolle of treurige gebeurtenissen verwerkt worden.
Herinneringen met een grote emotionele lading weet Aletta tot
een tastbare werkelijkheid te maken, zoals in een collier waarin
de vingerafdruk van een overleden zoon is verwerkt samen met
de kustlijn van het gebied waaraan de familie de meest dierbare
herinneringen heeft. Met zilverdraad grijpt Aletta letterlijk en op
een tastbare manier bovendien het materiaal van de streek. Het
is weer die knappe vertaalslag die Aletta maakt met haar beheersing
van de techniek, haar gevoel voor de opdrachtgever en haar
talent als vormgever.
Annette Brattinga-Aeneae Venema
Kijk op www.humanistischverbond.nl/humanismeenkunst/index.html
voor de criteria! De werkgroep Humanisme en kunst roept u op om
maximaal vijf foto’s in jpeg-formaat van eigen werk te sturen naar
annetteb@dds.nl, vergezeld van een korte toelichting. Vier keer per
jaar, bij het uitkomen van de Humus, zal er werk van een nieuwe
exposant op de website gepubliceerd worden.
HUMUS no. 4 | 2008 1

‘HVO heeft weer kleur
aan mijn leven gegeven’
Meer weten over humanistisch vormingsonderwijs? Lees het webdossier ‘opvoeden en onderwijs’ (www.humanistischverbond.nl/dossieropvoeden/index.html).
Informatie over HVO en de opleiding tot leerkacht HVO kunt u vinden op de website van het HVO (www.hvo.nl/hvo).
De uit het Amsterdamse basisonderwijs
afkomstige Joy van der Beek-Ploeg (1943)
meldde zich na haar pensionering aan als
bestuurslid voor het HVO in Drenthe, volgde
de eenjarige applicatiecursus in Utrecht en
staat sinds januari 2006 weer voor de klas,
maar nu als HVO-leerkracht. ‘Een openbaring!’
In deze Humus het eerste deel van een
geanimeerd vraaggesprek met een
humanistisch onderwijsdier in hart en nieren.
Grootgebracht in een humanistisch nest, heeft Joy van der Beek-
Ploeg haar open, kritische houding en sociale bewogenheid van
huis uit meegekregen. ‘Ik ben opgegroeid in Hilversum in een
gezin waarvan de ouders, hoewel
beiden christelijk opgevoed,
overtuigd humanist waren.
Mijn levenshouding is geworteld
in een opvoeding zonder
belemmering van dogma’s.
Jongen of meisje, je mocht,
nee, je móest studeren om
naderhand onafhankelijk te zijn.
Mijn ouders hadden vrienden
uit de oorlog, met allerlei verschillende
overtuigingen. Met
mijn zusje op de trap luisterde
ik ‘s avonds als er bezoek was
geboeid naar de debatten in de
huiskamer.
Toen ik na de openbare basisschool
naar een christelijk lyceum ging, namen mijn ouders die
keuze op grond van het onderwijssysteem. Voor mij was de periode
op die school een confrontatie met een onbekende wereld. Ik
heb toen veel kunnen nadenken over de geloofsbeleving om mij
heen en het verschil met een humanistische levensbeschouwing.
Na de kweekschool stond ik op mijn twintigste voor de klas.
Voor een groep van 41 leerlingen op De Linnaeusschool in Amsterdam-Oost.
Later, toen ik in Amsterdam-Noord werkte, heb ik me hard gemaakt
voor het recht op humanistisch vormingsonderwijs. Toen
dat er eindelijk kwam, ben ik een aantal jaren op school contactpersoon
geweest voor de HVO-leerkrachten. Toen mijn zoon
‘Het geven van humanistisch
vormingsonderwijs is
een openbaring’
1 HUMUS no. 4 | 2008
klein was heb ik een aantal jaren niet gewerkt en orthopedagogiek
gestudeerd. Na 38 jaar bij het Amsterdamse Onderwijs te
hebben gewerkt, waarvan de laatste vijftien jaar als intern begeleider,
onder andere in Amsterdam Zuid-Oost, ben ik op mijn
62ste gestopt. Het werk vond ik nog steeds fantastisch, maar
mijn man was ernstig ziek.
Ik woonde toen al jaren in het oosten van het land en reisde
op en neer. Mijn man kwam uit die omgeving en hoe leuk hij
Amsterdam ook vond, het platteland bleef trekken. Als vrijwilliger
zat ik in het bestuur van het HV Steenwijk-Meppel. Ik was
blij verrast dat in Drenthe het HVO nog zo levend en actief was
en heb me, toen daar om gevraagd werd, aangemeld als bestuurslid
voor het HVO in de regio. Aangestoken door het enthousiasme
van de leerkrachten daar, volgde ik de eenjarige applicatiecursus
en sinds januari 2006 sta ik weer voor de klas, maar nu als HVOleerkracht.
Het geven van humanistisch vormingsonderwijs is echt geweldig.
Een openbaring! In plaats van de grote stadsscholen waar ik heb
gewerkt, kom ik nu ook op kleine dorpsscholen. Vanuit Darp
waar ik woon en aan een combinatie
van groep 7 en 8 les
geef, rijd ik dinsdags een rondje
van zestig kilometer. Naar
Ruinerwold, Oosteinde en vervolgens
naar Ansen. ‘s Middags
geef ik drie uur achtereen les
in De Wijk. Vrijdags ga ik naar
twee grote scholen in Meppel.
In het begin moest ik enorm
wennen aan de overwegend
witte klassen. Van de veelkleurigheid
in Amsterdam naar de
Ot en Sien-school in Ansen is
een hemelsbreed verschil. Lesgeven
aan negen leerlingen in
een combinatieklas waarin
6de- , 7de- en 8ste-groepers samen zitten is uniek en de rit naar dat
prachtige dorp iedere keer weer een cadeautje.
Nadat mijn man in mei 2007 was overleden, heb ik behalve door
de steun van kinderen, kleinkinderen en vrienden, door het geven
van humanistisch vormingsonderwijs de zin van het leven vast
kunnen houden.
Ik geniet van het contact met de kinderen en de totaal andere
manier van lesgeven die de HVO-lessen vereisen.’
In de volgende Humus meer over Joys levendige ervaringen met
het HVO-onderwijs in Drenthe.

Jong HV
Cirkels van zorgen
Bijna iedereen heeft zorgen, maar niet iedereen
neemt de moeite om deze zorgen te analyseren.
Met behulp van de ‘cirkel van zorgen’ maakt
Eric-Wubbo Lameijer onderscheid tussen echte
en loze zorgen en laat zien hoe echte zorgen
ons ook kunnen doen groeien.
Een van mijn familieleden gaat regelmatig op bezoek bij haar
oude, alleenstaande tantes. Dat lijkt misschien niet bijzonder, tot
je bedenkt dat verreweg de meeste familieleden nóóit op bezoek
komen: ze wonen te ver weg, hebben het te druk met werk of
hobby’s, of ze hebben geen behoefte aan contact. Het verschil
tussen familieleden die wel hun oude tantes bezoeken en zij die
dat niet doen zou ook formeler kunnen worden beschreven.
Managementgoeroe Stephen Covey heeft het in zijn boek The
Seven Habits of Highly Effective People over de cirkels die mensen
om zich heen hebben: de ‘Circle of Concern’ (cirkel van zorgen)
waarin zich alle dingen bevinden waar je je zorgen over
maakt, en de ‘Circle of Influence’ (cirkel van invloed) waarin de
zaken staan die je kunt beïnvloeden.
Sommige mensen denken misschien dat hun cirkel van zorgen erg
groot is, omdat ze zich overal zorgen over maken. Maar piekeren
is nogal makkelijk, en je kunt veel tijd besteden aan je zorgen
maken over dingen waar je niets aan doet. Bijvoorbeeld tobben
over de mogelijke gevolgen van de kredietcrisis voor je hypotheek.
Het is beter ons te beperken tot onze echte zorgen – die zorgen
waar je daadwerkelijk tijd in investeert. Als ik aan mijn oude
tantes denk maar nooit een teken van leven geef, noem ik mijn
tantes een ‘loze zorg’: niet omdat het onderwerp onbelangrijk is,
maar omdat het tijdverspilling is je zorgen te maken over iets
waar je niets aan kunt of wilt doen.
Nu we hebben vastgesteld dat in je cirkel van zorgen alleen zaken
mogen voorkomen die een tijdsinvestering vergen, wordt ons
ook duidelijk dat er aan zorgen een limiet zit. Naast de zorg die
je aan jezelf besteedt (slapen, eten, sporten, werken) blijft er vaak
niet veel tijd over voor anderen of voor het aanpakken van een
grotere problematiek, zoals het milieu. Je moet dus kiezen, en
daarmee bepalen wat je echt belangrijk vindt om voor te zorgen.
Dit klinkt eenvoudig maar dat is het niet. In de praktijk gaat het
er namelijk niet alleen om hoe belangrijk iets is, het gaat óók om
de schreeuwerigheid ervan. Een brief schrijven aan een tante met
een chronische ziekte is misschien wel belangrijker dan andere
taken die ik heb, maar een deadline of een opdringerige baas
overschreeuwen mijn echte prioriteiten gemakkelijk. Daarnaast
moeten mijn behoeftige oudere familieleden ook nog concurreren
met de talloze liefdadigheidsinstellingen die met hun goede doel
om aandacht vragen. De kankercollecteweek is net voorbij of je
komt al iemand van de Dierenbescherming of Greenpeace tegen.
Het is gemakkelijk cynisch en moe te worden van de vele hulpverzoeken
die op je afkomen. Zelfs als iedereen al zijn geld aan
goede doelen zou schenken, zou er nog voldoende ellende in de
wereld zijn voor vele volgende generaties collectanten.
Het is verleidelijk je dan af te sluiten en te zeggen: ‘Ik moet zorgen
dat ik voor mezelf zorg – niemand anders doet dat voor mij.’
Maar dat is eigenlijk te pessimistisch. In feite zijn we voortdurend
bezig voor anderen te zorgen en zorgen we ervoor dat anderen
weer voor hen zorgen. Onze hele maatschappij is gebaseerd op
wederzijdse hulp, al dan niet betaald. Er zouden bar weinig mensen
in auto’s rondrijden als we allemaal voor onszelf ijzererts
zouden moeten delven, omsmelten, en auto’s ontwerpen en in
elkaar zetten. Maar het zit eigenlijk nog dieper in de menselijke
natuur: mensen zijn sociale dieren en sociale contacten zijn zelfs
goed voor je gezondheid.
Als je niet de hele wereld
kan helpen, begin dan
Zorgen voor anderen is dus goed voor je, maar er zijn wel heel
veel anderen op deze wereld. Hoe zorgen we ervoor dat het ‘zorgen’
ons niet overspoelt? In feite wordt er voortdurend beroep op
je gedaan. Je kunt je dan als reactie maar helemaal afsluiten en
alleen nog maar tv kijken en in cafés jezelf verdrinken. Maar daar
word je niet veel gelukkiger van. Als het wereldleed je dreigt te
overspoelen, begin dan met te zorgen voor één persoon. Bijvoorbeeld
met je oude tante.
Eric-Wubbo Lameijer
met één persoon
HUMUS no. 4 | 2008 1

onder
ons
De enthousiaste manier waarop
voorzitter Jan Veldhuijzen (70)
over zijn afdeling praat, doet uw
verslaggever bijna spoorslags
naar Walcheren treinen om aan
de eerstvolgende activiteit van
de Zeeuwse humanisten deel te
nemen. Dat deze goed worden
bezocht, zowel door leden als
niet-leden, wekt met zo’n welsprekende
voorman met onmiskenbaar
pr-talent geen verbazing.
‘Vroeger kwamen er niet
veel mensen af op onze algemene
ledenvergaderingen. Maar
stel ze daarbij een broodje en
een lezing in het vooruitzicht en
de zaal loopt vol. Wij onderhouden
het contact met onze leden
via onze site en onze maandkrant
Convo, waarin we naast
het publiceren van de agenda,
interviews en artikelen ook zo nu
en dan enquêteformulieren meesturen
om de tevredenheid van
onze leden te peilen. Het werven
van nieuwe, jonge leden is tegenwoordig
voor alle verenigingen
ingewikkeld, maar het binden
van de bestaande is ons veel
Als nalaten
u een zorg is
Na een overlijden moet er in korte tijd veel geregeld worden.
Dat gaat gemakkelijker als u zelf al maatregelen heeft genomen.
Veel mensen vinden het moeilijk of onaangenaam om daar over
na te denken. Toch is het belangrijk dat op tijd te doen, want het
geeft veel rust als deze zaken van tevoren goed geregeld zijn.
U kunt de Stichting Steunfonds Humanisme benoemen als
executeur. Het Steunfonds heeft deskundige mensen in dienst
die uw laatste wens kunnen uitvoeren. Een jarenlange ervaring
met deze vorm van dienstverlening staat borg voor zorgvuldigheid
en integriteit.
JA, Ik wil meer informatie over een executeur
van het Steunfonds Humanisme
naam
waard.’ De afdeling telt veel
70-plussers die nog enorm fit
en geestelijk actief zijn. ‘Mij inspireert
dat, je steekt elkaar aan.
Omdat we een goede penningmeester
hebben en gratis gebruik
mogen maken van een bedrijfskantine,
hebben we genoeg
middelen om interessante mensen
uit de academische wereld,
de kunsten en de politiek uit te
nodigen. Want een flesje wijn is
tegenwoordig echt niet meer
voldoende.’ Zijn betrokkenheid
bij discussies rond geloof en
wetenschap en het humanisme
ontwikkelde zich bij de protestants
gedoopte Veldhuijzen tijdens
zijn internationale wetenschappelijke
carrière als chemicus.
Toen hij zestig werd ging hij
met pensioen en stortte zich op
het bestuderen van de vroege
humanisten, zoals Dante
Alighieri. Van de kennis die hij
opdeed als voorzitter van de gelijknamige
vereniging heeft hij nu
nog steeds profijt. ‘Het humanisme
vind je overal terug, ook in
de beeldende kunst reikt de hu-
m v
Steunfonds Humanisme
pc/woonplaats
manistische invloed van Raphaël
tot in de moderne kunst.’ Ook
Hugo de Groot was zo’n vroege
humanist, die de belangstelling
van de afdeling heeft. ‘Dit jaar
zijn we met onze leden naar Slot
Loevestein geweest, waar hij gevangen
zat. De opkomst was
groot.’ Ter ere van het komende
Darwinjaar spreekt professor
W. Decleir uit Antwerpen op
18 januari 2009 over de verschillende
werelden van wetenschap
en religie. ‘Hij accepteert geen
zaken waarvoor geen sluitend
bewijs is. Dat belooft wat!’ Never
a dull moment bij de humanisten
in Walcheren.
Machteld Bouman
adres
telefoon
Stuur de bon in een envelop zonder postzegel naar: Steunfonds Humanisme, Antwoordnummer 10938, 1000 RA Amsterdam
In het hele land houden
leden van het Humanistisch
Verbond de plaatselijke
afdelingen draaiende. Wie
zijn die leden, wat doen ze
en waar doen ze het voor?
In deze Humus een portret
van de afdeling Walcheren,
met rond 140 leden uit
Middelburg, Veere en
Vlissingen.
Foto: Hugo de Groot. “Buitendag naar
Biesbos en Slot Loevenstein”
Het Steunfonds Humanisme is een werkstichting van het
Humanistisch Verbond. Het Humanistisch Verbond zet zich
in voor een humane, tolerante samenleving.
Vraag gerust meer informatie, telefonisch via nummer
020 521 90 36 of met behulp van de bon. U kunt ook kijken op:
www.humanistischverbond.nl/steunfonds.
1 HUMUS no. 4 | 2008
Colofon
Humus is het ledenblad van het
Humanistisch Verbond. Het verschijnt
vier keer per jaar.
Zelf denken samen leven is de lijfspreuk
van het HV. Het ledenblad informeert over
ontwikkelingen binnen het Humanistisch
Verbond, de humanistische beweging in het
algemeen – op nationaal en internationaal
niveau – en de invloed van de humanistische
levensbeschouwing op de samenleving.
Een HV-lidmaatschap inclusief ledenblad
Humus (4x p jr) bedraagt € 52,50 per jaar
(mensen met een minimuminkomen betalen
€ 28,- per jaar en jongeren tot 27 jaar
betalen € 23,50). Lidmaatschappen
worden automatisch verlengd tenzij voor
1 november schriftelijk wordt opgezegd.
Bereikbaarheid landelijk bureau:
tel.: (020) 521 90 00
e-mail: info@humanistischverbond.nl
Aan deze uitgave werkten mee:
Joy van der Beek-Ploeg, Paulien Boogaard,
Mirre Bots, Annette Brattinga, Anna van Kooij,
Eric-Wubbo Lameijer, John Min, Marcelle
Mulder, Wilma Reinders, Annemarie Rohlfs,
Heleen Schoone, Joep Schrijvers, Ineke de
Vries, Esther Wit, Rein Zunderdorp
Hoofdredactie: Roeland Ensie
Eindredactie: Machteld Bouman
Vormgeving: www.dezagerij-ontwerp.nl
Foto omslag: Piek / fotografie, www.piek.cc
Druk: De Raat & De Vries
Uitgave: Humanistisch Verbond
(Redactie)adres: Postbus 75490,
1070 AL Amsterdam, tel. (020) 521 90 93
of humus@humanistischverbond.nl
website: www.humanistischverbond.nl
Het Humanistisch Verbond is lid van de
Humanistische Alliantie
Volgende Humus verschijnt: maart 2009
Kopij inleveren tot: 9 februari 2009