Download hier de inhoudsopgave en inleiding van Op de persoon af.

Inhoud
Inleiding VII
Ingrid Groenendijk & Jolien Zevalkink
1 Drie basale stellingen van de psychoanalyse:
hoe staat het er nu mee? 1
Frans de Jonghe
2 De waarde van de Rorschach binnen het indicatieonderzoek
gedemonstreerd aan de hand van de ‘neurotische façade’ 10
Hanke de Haan
3 ‘Het onbewuste’ in een psychoanalyse: slim of stom? 23
Antonie Ladan
4 De ‘oppervlakkige’ patiënt en de persoon van de psychotherapeut 40
Kees Kooiman
5 Omgaan met de ervaring van psychische doodsheid tijdens de
behandeling 53
Ingrid Groenendijk
6 Tegenoverdracht in de psychotherapie van een 9-jarige jongen:
een dialoog tussen therapeut en supervisor 63
Hidde Kooiker & Froukje Slijper
Personalia auteurs 79

Inleiding
Ingrid Groenendijk & Jolien Zevalkink
Als iemand in psychoanalytische behandeling gaat is dit een uiterst persoonlijke
aangelegenheid. Hij of zij gaat een samenwerkingsrelatie aan met een
therapeut en de therapeut geeft vanuit een eigen professionele en persoonlijke
invalshoek mede vorm aan deze relatie. Psychodynamische processen
spelen een rol tijdens deze ontmoetingen. Ten eerste betreft het processen
die gerelateerd zijn aan de persoonlijkheidsproblematiek van de patiënt die
de manier van contact maken beïnvloeden. Een persoon met narcistische
problematiek zal een behandelaar anders benaderen dan iemand met afhankelijke
persoonlijkheidstrekken. Ten tweede gaat het om processen binnen
de behandelaar die te maken hebben met de eigen gevoeligheden en
de manier waarop deze met interpersoonlijke processen, zoals overdrachttegenoverdracht,
projectieve identicatie en splitsen, heeft leren omgaan. De
centrale vraag daarbij is: wat gebeurt er tijdens de interactie met mij als
persoon? Ontmoet de patiënt ‘tegenstand’ van mij of ik van de ander? Kan ik
met deze persoon aan het werk? Kom ik innerlijk in beweging of juist niet in
het contact met deze persoon?
Persoonlijkheidsproblematiek is vaak verstopt. Zo komt het voor dat iemand
zichzelf als neurotisch presenteert, maar dat daarachter meer kwetsbaarheid
en instabiliteit schuil gaat. Bijvoorbeeld een mix van het opblazen van het
eigen zelfbeeld (narcisme), het incoherent verbinden van psychologische zaken
(‘pseudomentaliseren’), de overmatige behoefte om een intieme relatie
met de therapeut aan te gaan afhankelijk of hysterisch, openlijk zelfbeschadigend
gedrag in alle stilte (‘borderline’). Psychoanalytisch psychodiagnostisch
onderzoek kan deze verschillende verschijningsvormen in kaart brengen.
Kinderen zijn nog in ontwikkeling, zodat van een stoornis in de persoonlijkheid
niet echt gesproken kan worden. Bij kinderen met problemen rond de
persoonlijkheid is de scheiding tussen fantasie en werkelijkheid broos waardoor
zij vaak bizarre angstige en agressieve fantasieën kunnen hebben die
hen overspoelen. Het is voor deze kinderen vaak moeilijk om in het contact
goed af te stemmen, door een tekort aan inlevend vermogen in de ander.

VIII
OP DE PERSOON AF
Verdragen, containen, spiegelen en ontgiften van deze gevoelens is voor de
therapeut een hele klus. Het soms oninvoelbare van de gevoelens en gedachten
van het kind roept veel tegenoverdrachtgevoelens op.
Therapeuten zijn vaak gedreven en geïnteresseerd in de mentale binnenwereld
van anderen en verwachten hulp te kunnen bieden bij het vertalen en
herordenen van onbegrepen of conicterende innerlijke ervaringen. Maar
wat als de behandelaar samen met de patiënt terecht komt in een niemandsland
waar nauwelijks betekenis te vinden is? Wat als de patiënt onbereikbaar
lijkt voor de therapeut en zichzelf? Wat doet dat met je als therapeut? Wat
kun je met je eigen passie voor kennis over de binnenwereld van de ander als
in het contact met een patiënt passiviteit, chaos of leegte domineren? Deze
ervaringen vragen van de therapeut zelfreectie over eigen verwachtingen,
eigen onzekerheden, eigen (on)mogelijkheden en in hoeverre hij open wil/
kan staan voor het onbekende.
In 2011 ging het op de Dag van de Psychoanalyse dus over twee kanten van
de ‘persoonlijkheidsmedaille’, te weten die van de patiënt en die van de behandelaar.
Deze bijdrage hebben we op dezelfde wijze geordend. In de eerste
drie hoofdstukken gaat het vooral over de ontwikkeling van de persoonlijkheid
van de patiënt zoals beschreven met behulp van psychiatrische en psychoanalytische
diagnostiek. Vragen die aan de orde komen zijn bijvoorbeeld:
wat leert deze diagnostiek de behandelaar over de manier waarop de patiënt
het beste benaderd kan worden in een therapeutische relatie? Frans de
Jonghe geeft een diagnostisch overzicht van de verschillende gelaagdheden
van het onbewuste, de drie verhalen van de mens en de onderzoekbaarheid
van de behandeling. Uit zijn bijdrage valt onder andere op te maken dat
persoonlijkheidsproblematiek zijn oorsprong kan vinden in een diepe laag,
zoals het primaire onbewuste, en het lange tijd kan duren tijdens de therapie
voordat het verhaal over de wordingsgeschiedenis hiermee in één lijn is. Een
goede diagnostiek van deze elementen in de persoonlijkheidsgeschiedenis
van de patiënt kan daarbij behulpzaam zijn. Hij stelt:
Kracht en kwetsbaarheid zijn kenmerken van de persoonlijkheid. In de regel
ondermijnt persoonlijkheidsproblematiek de kracht en verhoogt de kwetsbaarheid
van het individu.
Het tweede diagnostische hoofdstuk heeft Hanke de Haan geschreven, waarin
zij een onderdeel van het psychodiagnostisch onderzoek centraal stelt: de
Rorschach. Zij laat zien wat deze test toevoegt aan het in kaart brengen van
de specieke persoonlijkheidsproblematiek van patiënten. Daarbij geeft zij
een nieuwe kijk op defensieve ontkenning, oftewel neurotische façade, van

INLEIDING
dieperliggende, meer ‘onbewuste’ problematiek die de symptomatologie van
de patiënt in stand houdt.
Het hoofdstuk van Antonie Ladan kan omschreven worden als een illustratie
van psychodynamische procesdiagnostiek. Met behulp van fraaie casuïstiek
leert hij de lezer bijvoorbeeld oog te hebben voor de verschillende impliciete
relatiepatronen die vanuit fantasierelaties zijn ontstaan. Hij maakt onderscheid
tussen dynamisch onbewuste mentale inhouden en statisch onbewuste
inhouden, waarbij het statisch onbewuste vanuit een vanzelfsprekendheid
is ontstaan en het liefst met rust gelaten wil worden, in feite zelfs ‘stom’ wil
blijven. Hij schrijft:
Als fantasierelaties in de gedaante van relatiepatronen terechtkomen in het
impliciete geheugen, kan dit de kans sterk doen toenemen dat een analysand
de discrepantie tussen de innerlijke relationele wereld en de feitelijke relationele
stand van zaken in zijn latere leven als onoverbrugbaar gaat voelen.
In de volgende set van drie hoofdstukken gaat het vooral over de persoonlijkheid
en interne processen van de behandelaar die het aangaan van een
therapeutische relatie kunnen versnellen of belemmeren. Met onderzoeksresultaten
en klinisch inzicht is nagegaan welke concepten van belang blijken
om psychoanalytische processen tussen de behandelaar en diens patiënten
beter te begrijpen en te faciliteren. Het hoofdstuk van Kees Kooiman geeft
een overzicht van de relevante factoren die spelen bij het herkennen van de
eigen tegenoverdracht. Een factor die weinig aan de orde komt is de behoefte
van de behandelaar om de diepte in te gaan en een patiënt die dit niet kan of
niet wil als oppervlakkig te bestempelen. Hij pleit voor meer onderzoek naar
de psychotherapeut zelf gezien het feit dat deze het ‘instrument’ is voor de
effectiviteit van de behandeling.
Ingrid Groenendijk bespreekt de complexiteit van het goed afstemmen van
dit psychotherapeutische instrument als in de therapeutische interactie de
beleving van betekenisloosheid, matheid en doodsheid lijkt te overheersen.
Het bereiken van de afwezige ander vraagt veel reectie op je zelf en de
bereidheid om deze ervaringen zelf ook te willen ondergaan zodat door herkenning
ontdooiing kan plaatsvinden.
In het laatste hoofdstuk leren we van Hidde Kooiker en Froukje Slijper hoe
het proces van de behandelaar als instrument door supervisie beter afgestemd
kan raken tijdens de behandeling van een jongen van 9 jaar. Deze gedeelde
inzichten over overdracht en tegenoverdracht helpen de behandelaar
om adequater in te spelen op diens problematiek. In relatie met kinderen
spelen allerlei impliciete relatiepatronen uit de eigen opvoeding mee, waarbij
de behandelaar het bijvoorbeeld graag gezellig wil hebben, zichzelf snel als
IX

X
OP DE PERSOON AF
een betere ouder voor het kind wil neerzetten of verleidt wordt tot competitieve
reacties.
De verschillende invalshoeken en de veelheid aan klinisch materiaal in de
zes hoofdstukken versterken elkaar. Zo is het bijvoorbeeld een leerzame
route om na het laatste hoofdstuk opnieuw na te lezen hoe Antonie Ladan
beschrijft welke procesdiagnostiek tijdens de behandeling van een volwassene
herkenbaar is en van nut voor de behandeling van een kind. Meer inzicht
in de persoonlijkheid van zowel de patiënt als de behandelaar maken
het mogelijk te erkennen dat passie en passiviteit onderdeel van hetzelfde
proces blijken te zijn. Dat het binnen een therapeutisch proces toch gaat
om het aangedaan willen worden door de ander. Kortom, wij wensen u veel
leesplezier en nieuwe inzichten.