1991 Piet Reckman Naar een mondiaal-sociale beweging ...

Piet Reckman
Naar een mondiaal-sociale beweging
Afscheidscollege
vrijdag 6 september 1991
Hogeschool De Horst
Driebergen
intro
Van vele vrienden uit de Derde Wereld heb ik veel geleerd. Met name
kultureel. Mijn trouwe kollega en onafscheidelijke Chileense makker Bincho
Alarcon leerde mij de efficiënte telegram-stijl van de Nederlandse taal omzetten
in verhalen, epiek en taal-ornamenten. Mijn toespraken op onze laatste reis naar
Argentinië en Chili – mede ter presentatie van de Spaanse uitgave van het boek
van Rudi van Roon en mij "Leren is Ageren" (Aprender es Practicar) (l) –
moest ik van hem beginnen met bijvoorbeeld een zin als "Si ustedes me lo
permiten": als u het mij toestaat ... 't Gaat daarbij niet alleen om zomaar de taal;
het gaat ook om de werkelijkheid; het joodse woord "dabar", dat woord en daad
tegelijk betekent in onderlinge verwijzing, werd en wordt mij daarginds in de
Derde Wereld soms weer heel duidelijk. In de bevolkingsgroepen waarin wij
daar verkeren maak je geen zakelijke afspraak teneinde iemand te ontmoeten;
het tegendeel is het geval: uit een goede ontmoeting komt een afspraak voort!
De ontmoeting staat voorop, en die betreft het welzijn, de gezondheid, de
sociale strijd, het gezin, de leefomstandigheden, de geschiedenis, de
vriendschappen. Van Arabische vrienden leerde ik ontmoetingen te beginnen
met uitgebreide voorstelling van de partners; waar hun namen vandaan komen,
wie hun familie is, hun voorgeslacht. In het verhaal van de Hebreeën wordt dat
toledot genoemd - formeel de geslachtslijst, doch materieel: de kom-af, de
traditie, de ervaringen, de familie- en vriendenkring, zoals deze doorwerken en
doorspelen in heden en toekomst. (2)
woord van welkom, ofwel: mijn toledot
Mijn geschiedenis op De Horst is niet begonnen met mijn toledot. Ik wist daar
nog nauwelijks van, en zoiets deed je niet. Nu, bij het afscheid van De Horst,
wil ik evenwel mijn afscheidskollege beginnen – "Si ustedes me lo permiten” –
met mijn toledot. Ik wil dat graag doen door mijzelf voor te stellen in en door
het welkom heten van de velen hier aanwezig, en de betekenis die jullie voor
1

mij hadden en hebben.
Daarbij begin ik bij mijn familie, het ouderlijk gezin waaruit ik ben
voortgekomen. Broers en zussen, hartelijk welkom. Onze ouders leven helaas
niet meer, maar wij herinneren ons hen vol liefde en respekt. Moeder gaf ons
bewogenheid en gevoel, vader kritische gezindheid en sociale strijd. Enkelen
van ons zijn er niet: Jaap omdat hij in Puerto Rico, samen met zijn Puertorikaanse
vrouw Hilda en hun geadopteerde Chileense dochter Carla leeft, en als
filosoof werkt aan de Universiteit; Barbara niet omdat zij met haar dochter
Ianacy in Recife leeft, en werkt in het Braziliaanse staatskinderziekenhuis.
Welkom het eigen gezin: Jos, die mij al meer dan 36 jaar solide liefde geeft,
Erik, onze zoon die ons kleindochter Eva schonk, Moniek en Maarten, makkers
in de sociale en kulturele progressieve aktie. Welkom ook overige familieleden.
Onze banden zijn hecht en betrouwbaar.
Welkom mensen van de Pleingroep, doorgebroken katholieken en daarom ook
op een beslissend moment in die tijd van isolatie ge-exkommuniceerden! - uit
de vijftiger en zestiger jaren (3), die de basis legden voor de latere
Sjaloombeweging, mede bakermat van vele sociale bewegingen, zoals de
NOVIB, de Wereldwinkels, de aktie X-Y, de maatschappijkritische
vakbeweging, vredesbeweging, milieubeweging.
Welkom vrienden van Sjaloom. (4) Dat welkom geldt dan als vanzelf ook de
vrienden en vriendinnen van de vredesbeweging, de derde wereld-beweging, de
milieubeweging, de feministische beweging, hier in zo'n grote getale aanwezig.
Veel van jullie ervaringen, jullie kennis en vooral jullie engagement, waarin ik
mocht participeren, heb ik naar de opleiding kunnen doorspelen. (5)
Welkom mensen van Kerk en Wereld met wie ik zoveel mocht en kon
samenwerken – met dorre tussenpozen, dat is waar – maar die samen met De
Horst en met mij op 29 juni j.l. nog zo'n fantastische diësviering, reünie
realiseerden.
Welkom mensen van de vakbeweging en de kritische bewegingen daarbinnen
en daaromheen: de maatschappijkritische vakbeweging, de Dialoog van
Driebergen, Netwerk voor Politieke Vernieuwing. We leerden elkaar het
gekompliceerde vak van maatschappij-verandering, de lange mars door de
strukturen. (6)
Welkom ook de mensen uit de gezondheidszorg, in het bizonder van het
befaamde Nieuw Dennendal – wat was dat een hardnekkige en moeizame strijd
om vernieuwing en demokratisering in en van de autoritaire gezondheidszorg.7)
2

Welkom vrienden uit de volwassenen-edukatie – ja, zo blijf ik dit veld noemen
tegen het eenzijdige marktgerichte scholingssyndroom in! – , mensen uit het
maatschappelijk werk; van jullie allen kreeg ik de kans niet alleen inhoudelijk
te helpen ontwikkelen, maar ook om leiding te geven aan besturen en grote
vergaderingen.
Welkom makkers uit het samenlevingsopbouwwerk, de PCG-gebieden, de
sociale vernieuwing; we weten maar al te goed dat de titels veranderen – van
onaangepasten tot randgroepen met alle varianten daartussendoor – maar ook
dat de ongerechtigde maatschappelijke omstandigheden ons blijven uitdagen tot
fundamentele maatschappelijke veranderingen. (8)
Welkom mensen uit het jongerenwerk en vooral ook het randgroepjongerenwerk;
we hebben leren relativeren en solidariseren met de
"onderklasse" en er nog veel van geleerd ook. Dus ook welkom mensen van de
politie, zowel van de werkvloer – de wijkagenten – als van de opleidingen. De
laatste jaren hebben wij het samen gezocht in preventie in plaats van repressie,
en dat is maar goed ook: zo konden we ook samen naar de politiek signalen
afgeven m.b.t. maatschappelijk onrecht, gebrek aan perspektief.
Welkom zigeuners, werkers van en met minderheidsgroepen,
vluchtelingenwerkers en werkers met asielzoekers; jullie houden de
samenleving een genadeloze spiegel voor; ik was en ben heel blij met jullie te
mogen samenwerken.
Welkom linkse politieke vrienden, welkom ook bevriende advokaten – vaak
ben ik door jullie geholpen – en journalisten.
Welkom vrienden van het Studiecentrum De Horst en van de
Mondialiseringswerkgroep; aan beide mocht ik de laatste jaren mijn beste
krachten geven, en jullie hebben op jullie beurt mij op een zeer solidaire manier
heel veel doen toekomen aan kwalifikaties, inzet, kreativiteit, mogelijkheden
om een soort ITP-ambassadeur te zijn, voor Tsjechen en Palestijnen, voor
Chilenen, Argentijnen en andere Latijnen. Ik ben ook heel blij dat ik daar
waarschijnlijk mee door kan gaan: de leer-werkwijze ITP (Integratie Theorie-
Praktijk) , gebaseerd als deze is op strijdbare, bereflekteerde ervaringen van
mensen als Paulo Freire, Antonio Gramsci, Eduardo Galeano, Celestin Freinet,
is gebleken een emanciperende, self-reliance methode te zijn. (9)
Welkom kollega's en oud-kollega's, studenten en oud-studenten, vrienden en
vriendinnen van ondersteunende diensten. We hebben niet te klagen over
gezapigheid in de historie van De Horst; ik was eraan verslingerd, met name
3

aan de praktijk van de opleiding en de omgang daarbinnen met de studenten.
Dank je, mensen! (10)
En, tot slot: welkom bestuurders van deze befaamde hogeschool voor sociale
beroepen, vertegenwoordigers van de overheid, inspekteurs, mensen van de
HBO-raad, met wie ik over het algemeen goede, kritische en konstruktieve
betrekkingen had.
Een vijftal mensen wil ik hier bij naam noemen, omdat zij in mijn toledot een
grote rol speelden, maar reeds gestorven zijn.
Cees Commandeur, FNV-bestuurder, huisvriend, kameraad in de sociale strijd,
medestrijder in de maatschappijkritische vakbeweging. Ik mocht een jaar voor
zijn dood de ghostwriter zijn van zijn boek "Ik herinner mij de toekomst". Wat
heeft hij mij veel geleerd! (11)
Aize de Visser, uitgever, de man die mij gedurig inspireerde tot het schrijven
van de boeken die hij bij Bosch en Keuning uitgaf. Aize wachtte niet alleen op
mijn aanbiedingen; onder meer "Het boek NEE", over burgerlijke
ongehoorzaamheid, schreef ik in zijn opdracht en onder zijn duidelijke
inspiratie. (12)
Jan Diekerhof van "De vuile verrader" – de nederlands hervormde
hoofdlegerpredikant die, toen hij pacifist werd, door de kerk werd
heengezonden – , huisvriend waar ik erg veel van heb geleerd, met name
politieke strategie en taktiek.(13)
Herman Milikowski die mij reeds eind vijftiger jaren aanzette tot het zingen van
de "Lof der onaangepastheid" en mij daarmee leerde de dialektiek op de sociale
werkelijkheid toe te passen; in huidige termen: gezien vanuit de multi-problemfamily
is er sprake van een multi-problem society! (14)
En tenslotte Feitse Boerwinkel, voorganger en eersteling in het direktoraat van
deze school. Hij was het die mij eind 1967 naar deze school riep om de
studenten via een serie lessen in te wijden in de Noord-Zuid-problematiek,
opgehangen aan de tweede Wereldhandelskonferentie (UNCTAD II) die in
1968 te New Delhi ging plaats vinden. Van hem leerde ik inklusief denken, en
met name ook vredes-denken. (15)
Bij deze gelegenheid gedenk ik deze vijf mensen met zeer veel respekt en
dankbaarheid.
4

Nu een ieder kan weten of minstens kan bevroeden wie hier allemaal present
zijn en met welk recht en reden, is tevens door mij de basis gelegd voor de
thematiek van de mondiaal-sociale beweging. Ik heb een goed deel van mijn
inspiratiebronnen immers al prijsgegeven. Andere zullen in het verdere verloop
nog volgen, te beginnen met een viertal verhalen, die voor mij, vanuit mijn
analytische methode en mens-visie "pars pro toto", exemplarisch zijn.
exemplarische verhalen
Zoals reeds verteld waren Bincho Alarcon en ik maart-april van dit jaar in Chili
en Argentinië. (16) In Santiago was ik door bemiddeling van vrienden in staat
een indringende ontmoeting te hebben met een zeer bewuste en strijdbare
volksvrouw in de zo ongeveer armste wijk van Santiago. Met Valéria Garcia in
comuna La Bandéra vond deze ontmoeting plaats, nog enkele weken vóór de
officiële presentatie van het boek "Aprender es Practicar" in het kultureel
centrum van de Universidad Catolica. Valéria haar man was politieman toen de
coup van Pinochet in 1973 plaats vond. Hij moest een links persoon arresteren,
maar liet deze vervolgens weer ontsnappen, dat werd ontdekt, hij werd zonder
enig recht op inkomen ontslagen; aan de verwachting dat de regering Aylwin
mensen als hij zou rehabiliteren werd tot nu toe niet beantwoord. Ook het
armen-registratie-systeem van Pinochet, in zes kategoriën van armoede, waarbij
het kopen van b.v. een strijkijzer iemand al weer in een hogere kategorie brengt
met betalingsverplichtingen voor school en kliniek - en dat alles gekontroleerd
door maatschappelijk werkers!! - bestaat nog steeds in Chili. Bewuste mensen
in de grote volkswijken ervaren dan ook de legaliteit van de huidige formele
Chileense demokratie als strijdig met legitieme wensen en eisen van het volk.
Daarover sprak Valéria, en zij vertelde veel over hun wijkakties om legitieme
eisen te formuleren en krachtig aan de orde te stellen. Kort voor het einde van
dit heel indrukwekkende gesprek zei Valéria:
"Eigenlijk is het vreselijk als je je bewust wordt van je armoede, en dus ook van
je menszijn. Je ontdekt dan dat je het in feite tegen de hele wereld moet
opnemen. Maar: ik heb er geen spijt van; ik leef en strijd nu als een menselijk
wezen".
Die zin is nooit meer uit mijn hoofd, hart èn handen weg te branden. Ik nodigde
Valéria uit voor de officiële boekpresentatie; zij kwam samen met andere
strijdbare vrouwen. Zij kreeg van mij het eerste exemplaar van het boek, tot
groot enthousiasme van de aanwezigen omdat nu eens niet een hotemetoot maar
een volksvrouw op de eerste rij zat!
Je ontdekt dan dat je het tegen de hele weréld moet opnemen!
5

Later in Argentinië werden wij uitgenodigd voor een lunch met de linkervleugel
van de partijbonzen van de Peronistische partij in de stad Olavarria, zo'n 500
km ten zuid-westen van Buenos Aires. Het was de bedoeling dat er vooral een
gesprek zou plaats vinden tussen kandidaat-burgemeester Mario Mendez en
mijn persoon. En zo geschiedde niet alleen, het werd een lang, indringend en
voor alle aanwezigen zeer boeiend gesprek. Bincho kreeg echt geen
gelegenheid om te lunchen, zo intensief druk was hij met het tolken. De
hoofdlijnen van het gesprek, tevens de uitkomsten, wil ik hier weergeven,
omdat zij, net als de ontmoeting met Valéria Garcia, voor mij medebepalend
zijn voor mijn visie op de mondiaal-sociale beweging.
Ik doe dat puntsgewijs:
1. De jaren van diktatuur in Latijns-Amerika hebben ervoor gezorgd dat de
sociaal-ekonomische systemen versneld zijn gemoderniseerd in westerskapitalistische
zin: Friedmann en Thatcher maakten school. Oude, deels
autonome, strukturen werden met geweld vernietigd.
2. Daarmee zijn die strukturen veel meer mondiaal geworden, onderling
herkenbaar, vergelijkbaar, uitwisselbaar; dit alles
geldt zowel het behoud van, als de kritiek op en aktie tegen die strukturen.
3. De sociale bewegingen óveral ter wereld - en Mario Mendez maakte
indrukwekkend duidelijk dat dit ook voor de Latijns-Amerikaanse landen
geldt - hebben ernstige klappen gehad van de ineenstorting van het reëel
bestaande socialisme, het Thatcherisme, de om zich heengrijpende
management- en marktkultuur van de tachtiger jaren. Ook deze ervaringen
en de door reflektie op te bouwen kennis, zijn gemondialiseerd:
uitwisselbaar, mede-deelbaar geworden, wat ook geldt voor de lessen en
leringen die wij uit dat gebeuren kunnen trekken.
4. Wij vonden elkaar ook in de stellingen en posities die door mensen als
Eduardo Galeano worden betrokken: nieuwe utopische energie vrijmaken,
mede als een dialektische reaktie op de mondiale no-nonsense die zoveel
groepen van mensen en volkeren steeds meer in de verdomhoek dringt.
Op dit punt aangekomen wil ik - dat gebeurde ook, zij het niet letterlijk in het
gesprek met Mario Mendez - Eduardo Galeano zelf citeren, het citaat is uit
een artikel dat hij schreef in het kader van de "maffe diskussie" over de
definitieve overwinning van het kapitalisme op het socialisme:
"Wij moeten opnieuw beginnen. Stap voor stap, zonder ander schild dan
wat uit ons eigen lichaam groeit. Wij moeten de weg gaan van de
ontdekking, van de kreatie, van de verbeelding. In de rede die Jesse
6

Jackson kort nadat hij verslagen was als presidents-kandidaat in de V.S.
uitsprak, eiste hij het recht op om te dromen: "Dat recht zullen wij
verdedigen", zei hij: "Wij zullen niet toestaan dat wie dan ook ons dat
recht afneemt." ... En het is nu meer dan ooit nodig om te dromen...
Samen dromen dromen die zich materialiseren en sterfelijk vlees
worden, zoals een andere dichter zei. Strijdend voor dat recht leven
mijn beste vrienden, en voor dat recht gaven verschil/enden van hen hun
leven.
Dit is mijn getuigenis. De bekentenissen van een Dinosaurus? Het is in
ieder geval de getuigenis van iemand die gelooft dat het menselijk lot
niet is veroordeeld tot het egoïsme en de obscene jacht op geld, en dat
het socialisme niet dood is omdat het er nog niet is geweest: dat
vandaag de eerste dag is van het lange leven dat het voor zich heeft!"!?)
Mario Mendez en ik bekenden ons tot deze oproep tot verbeelding, utopische
energie, dwars tegen het o..nonsense klimaat in.
5. Maar er was nog een vijfde, belangrijk punt in ons gesprek, en dat handelde
over de anachronistische verdeling van de wereld in zogenaamd autonome
staten. Het voorbeeld van Latijns-Amerika was in dit gesprek overheersend,
maar ook dit voorbeeld hanteer ik exemplarisch voor heel onze planeet. De
Latijns- Amerikaanse landen zuchten alle, de een nog meer dan de ander,
onder de zogenaamde schuldenlast. De meeste moeten meer terugbetalen dan
zij als ontwikkelingshulp - in de een of andere vorm - ontvangen, waardoor
zij feitelijk verarmen. Soms probeert een land die kwestie radikaal aan de
orde te stellen met als inzet: de schuld verder niet erkennen als legitiem, niets
meer terugbetalen en het vrijkomende geld in de eigen samenleving
investeren. Cuba was daarmee al vroeg bezig, later Brazilië en Peru. Maar
niets lukte omdat de verdeel-en heers-taktiek kon worden toegepast door het
westers-gedomineerde internationale bankwezen, met inbegrip van de IMF en
de Wereldbank. Maar als die LatijnsAmerikaanse landen nu eens kollektief,
volstrekt gezamenlijk gepland, hun aller schulden op hetzelfde moment
zouden opzeggen? En als zij in onderling overleggen en samenwerken de op
diezelfde dag vrijkomende miljarden zouden besteden aan de ekonomische én
sociale ontwikkeling van hun landen? Het kontinent heeft, als geheel gezien,
immers álles wat de volkeren nodig hebben om een redelijk, menselijk
bestaan op te bouwen?: brandstof, hout, bauxiet, koper, goud, natuursteen;
koffie, thee, tapioka, graan, suikerriet, bananen, vruchten uit alle klimaten en
in alle seizoenen; vruchtbare gronden, uitgestrekte weide gebieden, prachtige
rivieren die veel witte steenkool kunnen leveren.
De organisatie van onze wereld in zogenaamd autonome staten zogenaamd
omdat de facto enkele, in kombinatie met multinationale ekonomische machten,
7

volstrekt domineren - belemmert niet alleen de verwezenlijking van zulke
zinnige voorstellen als die welke tijdens mijn gesprek met Mario Mendez ter
sprake kwamen, deze politieke wereldorganisatie is ook anachronistisch
geworden omdat de problematieken die wij te tackelen hebben volstrekt
mondiaal zijn geworden. De problematiek van ons milieu, van de verhouding
Noord-Zuid, van vrede en veiligheid is dermate mondiaal van karakter
geworden, dat de organisatie van onze wereld in nationale staten - ook en vaak
voorál waar deze in blokken zoals de E.G. samenwerken - volstrekt achterhaald
geworden is. Een mondiaal-sociale beweging zal daarom grensoverschrijdend,
zo stateloos en zo world-minded mogelijk zijn. Maar daarop kom ik terug.
Met deze gesprekservaring gingen wij terug naar Chili. Daar ontmoetten wij,
voor de zoveelste keer overigens, onze vriend de advokaat Manuel Jacques.
Manuel is aktief lid van de juristengroep Quercum. Deze "werkplaats" van
advokaten beschrijft en analyseert de kontradikties in de samenleving, met
name die tussen de reeds genoemde legaliteit - dat wat konform de heersende
wet is - en de legitimiteit - dat wat uit menswaardigheid en rechtvaardigheid
moet worden geëist. Op basis van geanalyseerde kontradikties in deze gaan zij
juridische konflikten met overheden aan, gesteund door samen met betrokkenen
opgebouwde sociale akties. Manuel nodigden we uit naar Nederland te komen
en jongstleden juni was hij hier een week. Uit deze diverse kontakten, evenals
uit overige literatuur, kom ik met Manuel Jacques en zijn Quercum-groep tot de
konklusie dat de heersende wereld-legaliteit, in het algemeen gebaseerd op wat
wij de "mensenrechten" noemen, volstrekt ontoereikend is om legitieme
aspiraties van onderdrukte, uitgebuite, gediskrimineerde mensen en volkeren
redelijk te beantwoorden. Tot en met de toch zeer schone en plechtige
"Universele Verklaring van de Rechten van de Mens", doch zeker de aftreksels
daarvan in wat gewoonlijk de mensen-rechten wordt genoemd, is er sprake van
vrijheidsrecht van bezitters, van hen die reeds vrij zijn; het is het recht van de
vrije markt, de vrije onderneming, de vrije zee, de vrije handel. Het is tragisch
om te ontdekken hoe, gedekt door dat soort recht, onder meer de Derde Wereld
kan worden uitgebuit, "legaal" dus! Opnieuw laat ik hierbij Eduardo Galeano
aan het woord:
"Voor ons is het kapitalisme niet een nog te verwezenlijken droom, maar een
reeds verwezenlijkte nachtmerrie. Onze uitdaging bestaat niet uit het
privatiseren van de staat, maar uit het dé-privatiseren daarvan. Onze staten
zijn tegen uitverkoopprijs gekocht door de eigenaren van de grond en van de
banken en van al het andere. En voor ons is de vrije markt niets anders dan een
kaperschip: hoe vrijer, hoe erger. Zowel de nationale als de internationale
markt. De laatste besteelt ons met beide armen. De kommerciële arm verkoopt
steeds duurder aan ons, en koopt steeds goedkoper van ons. Definanciële arm,
die ons ons eigen geld leent, betaalt steeds minder en int steeds meer. Wij leven
8

in een gebied met Europese prijzen en Afrikaanse lonen, waar het kapitalisme
net zo handelt als de man die zei: "ik houd zoveel van de armen dat ik altijd
vind dat er niet genoeg zijn". Alleen al in Brazilië, om maar iets te noemen,
doodt het systeem duizend kinderen per dag door ziekte en honger.
In Latijns-Amerika is het kapitalisme anti-demokratisch, met of zonder
verkiezingen: de meeste mensen zitten gevangen in armoede en zijn veroordeeld
tot eenzaamheid en geweld. De honger liegt, het geweld liegt: ze zeggen dat zij
tot de natuur behoren; ze geven voor dat zij deel uitmaken van de natuurlijke
orde der dingen.
Wanneer deze "natuurlijke orde" in wanorde geraakt, verschijnen de militairen
op het toneel, vermond of met open vizier. Zoals ze in Columbia zeggen: "De
kosten van het levensonderhoud worden steeds hoger en de waarde van het
leven wordt steeds lager". 18)
Een harde tekst, een tekst die de afschuwelijke kontradikties tussen de legaliteit
van de heersende orde én legitieme eisen van menselijke waardigheid blootlegt.
"Wanneer deze natuurlijke orde in wanorde geraakt ...", een zin om goed over
na te denken in verband met Bush' "nieuwe wereldorde" en zijn
interventiemachten, waaraan ook ons land helaas zo gretig wil meedoen!
Is die toenemende spanning tussen legaliteit en legitimiteit, zij het veel
verhulder en geraffineerder, ook niet binnen onze eigen westere maatschappij
waar te nemen? Speculeren is legaal, winst op aandelen wordt niet belast;
pandbrieven mogen, rechters verklaren ten onrechte opgevoerde deklaraties van
provinciale politci legaal, ABP-fraudeurs-in-het-groot gaan vrijuit, banken
kunnen legaal de massaal gratis gelokte klanten gaan belasten, politici hoeven
zich niet aan hun mandaat te houden, allochtonen mogen in woonkazernes
geëxploiteerd worden, openbaar vervoer mag legaal voor velen onbetaalbaar
worden, mensen die aangeboden werk niet passend vinden mogen wettig inkomen
verliezen, en jonge mensen die op gronden van menselijke waardigheid
militaire dienst totaal weigeren mogen worden gevangen genomen! Stefan
Kraan (totaal- dienstweigeraar) had gelijk toen hij voor het.Hof zijn befaamde
toespraak hield onder de titel: "Jullie rechtsorde is de onze niet!" 19)
Tegenover dit soort legale verschijnselen staan de legitieme rechten van hen die
"legaal" gepakt worden: WAO'ers, WW'ers, zieken, bejaarden,
uitkeringsgerechtigden en minimumlijders, allochtonen, studenten, aktivisten en
ga zo maar door. Ook onze maatschappij wordt gekenmerkt door de "ongelijke
ruil" die Karl Marx analyseerde en Eduardo Galeano zo plastisch beschreef.
Eenvoudig gezegd: ook hier worden de rijken rijker en de armen armer omdat
de laatsten opdraaien voor zogenaamde financieringstekorten, en de uit politiek
beleid gekonstrueerde bezuinigingsnoodzaken.
9

We zijn dus intussen terug in eigen land. Mijn laatste verhaal betreft de sociale
vernieuwing. Het kabinet Lubbers-Kok trad aan onder dit motto, onder deze
vernieuwingsvlag. Het feitelijke beleid van deze regering, zo stel ik vrijmoedig
vast, staat in alle opzichten haaks op die zo fraai bedoelde sociale vernieuwing.
In de vijftiger jaren was het het OBS - Opbouwwerk Bizondere Situaties - dat
de onaangepasten, de probleemgezinnen, de onmaatschappelijken - ja, dat
heette toen zo! - weer bij "de maatschappij" moest betrekken. In de zeventiger
jaren kregen we de sociale planning, in de tachtiger jaren het PCG-beleid, het
Probleem-Cumulatie-Gebieden-beleid, steeds opnieuw om de multi-problemfamilies
en hun leden weer te doen participeren in de bestaande maatschappij.
En hier ving en vangt de lofzang van de onaangepastheid aan. Hier is de multiproblem-society
aan de orde, hier is de bestaande rechtsorde kritisch in het
geding, hier gaat het ook om het opsporen van de kontradikties tussen legaliteit
en legitimiteit, om op basis daarvan tot opties, strategie en aktie te komen, tot
nieuwe sociale beweging dus. En opnieuw herken ik daarin en daarbij een
signaal van utopische aard. Niemand minder dan dr. Philip Idenburg - in feite
de ontwerper van de sociale vernieuwing - zei onlangs in een interview:
"Wie thans het beleid van de Haagse bestuurders volgt heeft het moeilijk. Uit
een kakafonie van geluiden moet hij of zij zien af te leiden wat hem of haar te
wachten staat op het gebied van
inkomen, huisvesting, onderwijs voor de kinderen, baan en vele andere voor het
bestaan gewichtige zaken ... Ik meen dat het antwoord op de versnippering in
kulturele zingeving behoort te liggen in een politiek die weer dromen durft te
dromen en toekomstbeelden tracht te zien. Van bestuurders in deze tijd mag in
de eerste plaats gevraagd worden dat zij rekenschap afleggen van de beelden
die hen leiden op de weg naar die toekomst". 20)
leren van de ervaringen
Intussen is het m.i. wel noodzakelijk om de ervaringen van en met de nieuwe
sociale bewegingen in het nabije verleden behoorlijk te bestuderen. Waarom
konden zij de al eerder gekonstateerde harde klappen krijgen, in feite goeddeels
in elkaar getimmerd worden? Met andere woorden: welke lessen moeten we
trekken om krachtiger dan voorheen naar voren te kunnen treden?
De algemene, zeg maar mondiaal-maatschappelijke klimaatsfaktoren zijn reeds
aangegeven in mijn verslag van het gesprek met Mario Mendez. Daarbij
hoorden ook de door de dominante macht ontwikkelde vormen van repressie -
ginds veelal gewelddadig, hier meer geraffineerd door zogenaamde brede
maatschappelijke diskussies en politieke inkapselingen. De media hebben er in
niet geringe mate toe bijgedragen dat de sociale bewegingen aan kracht
verloren; zij hebben deze dood verklaard. Bepaalde politieke partijen hebben
beperkte doeleinden, naar de eigen maat en middelen bijgeslepen,
10

overgenomen, en de nieuwe sociale bewegingen lieten dat ook doen, al te gericht
als zij waren op meer direkte parlementair- politieke resultaten. De nieuwe
sociale bewegingen kenden ook hun eigen interne zwaktes: ze waren al te veel
"one-issued" en maakten teveel werk van, en besteedden daardoor ook te veel
energie aan hun eigen interne organisatievraagstukken. Belangrijk is ook te
noteren dat het charismatische leiderschap, waarvan nieuwe sociale bewegingen
het veelal moeten hebben, doorgaans te nauw bij het politieke
besluitvormingscircuit en alles wat daarmee te maken heeft, van doen had.
De al enkele malen door mij genoemde Chileense advokaat Manuel Jacques en
ik zijn op verzoek van de Argentijnse uitgever Editorial Humanitas een boek
aan het schrijven over nieuwe sociale bewegingen, en met name over een
mondiaalsociale beweging. We hopen dat het tegelijkertijd in Nederland en
mogelijk nog andere taalgebieden kan gaan uitkomen. Alles wat ik in dit
afscheidskollege vertel en beweer komt daarin uitgebreid gedokumenteerd aan
de orde; de ervaringen van en met de sociale bewegingen worden ook
vergeleken, de nieuwe verhoudingen - zoals gezegd sterk gemondialiseerd -
afgetast. We werden het bij de opzet van de syllabus over de meest belangrijjke
opties voor een mondiaal-sociale beweging eens. Dat is niet het gei soleerde
werk van ons tweeën; mijn hele "toledot", zoals daarstraks in het
welkomstwoord aangeduid, de exemplarische verhalen, de genoemde bronnen,
veel literatuur en hier noem ik ook speciaal die van mijn makker Gerrit Huizer,
die tegen alle no-nonsense in zijn Derde Wereld-Centrum, verbonden aan de
Katholieke Universiteit van Nijmegen open en werkzaam wist te houden! -
spelen in deze opzet mee.
Het overige deel van dit kollege zal dan ook gaan over de opties van zo'n
mondiaal-sociale beweging en over de karakteristiek daarvan. Ik wil tenslotte
wat opmerkingen maken in de richting van de opleiding waarvan ik vandaag
afscheid neem, evenals naar mijn eigen toekomst.
opties van een mondiaal-sociale beweging:
1. Wij stellen de uitdagingen van het wereld-milieu centraal. Wij vatten daarbij
het "milieu-probleem" op als een soort serieschakeling van vele problemen
die wij mensen zelf in ons omgaan met de natuur, met onze hulpbronnen en
levensaders geschapen hebben. Dat deden en doen wij door de manier waarop
wij onze produktie en konsumptie, onze verhouding Noord-Zuid, ons
transport, onze technologie en onze samenlevings-opbouw geregeld
hebben.21) Het "einde van de geschiedenis", door Francis Fukuyama -
belangrijk beleidsadviseur van het Witte Huis - aangekondigd wegens de
overwinning van het kapitalisme en de vrije markt, betekent voor ons ook het
einde van het wereldmilieu, van menselijk leven op aarde, als wij niet
radikaal in de aangeduide systemen ingrijpen. Alle produktie die niet
gerecycled kan worden zal na enkele tranches van steeds zwaardere eco- of
11

groen taxen moeten worden uitgebannen. Onderzoekscentra van
universiteiten en anderszins dienen te worden gericht op het vinden van
mogelijkheden van een duurzame ekonomie. De taakverdelingen in de wereld
m.b.t. de produktie van grondstoffen, halffabrikaten en eindprodukten moeten
radikaal veranderd worden, waarover verder onder de tweede optie.
De verwerkelijking van deze optie en van de aangeduide en andere adekwate
instrumenten gaat veel geld kosten maar levert op termijn ook veel op. Een
mondiaal fonds onder beheer van de te hervormen Verenigde Naties -
waarover onder de vierde optie - is daartoe het aangewezen middel.
2. Fundamentele inzet van een mondiaal-sociale beweging is uiteraard de
realisering van wat al in het Handvest van de Verenigde Naties (1945), in de
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948), en in het
Convenant op de Ekonomische, Sociale en Kulturele Rechten (1966) door de
wereldgemeenschap werd toegezegd: "Eenieder heeft recht op een
levensstandaard die hoog genoeg is voor de gezondheid en het welzijn van
zichzelf en zijn gezin, waaronder begrepen voeding, kleding, huisvesting,
geneeskundige verzorging..." 22) Realisatie van deze plechtige, herhaalde
beloften betekent afschaffing van de onrechtvaardige ruil tussen Noord en Zuid,
nietig-verklaring van alle schulden van Zuid aan Noord, self-reliance van Zuid
met betrekking tot de gezamenlijke exploitatie van de eigen hulpbronnen voor
het eigen welzijn; vrije invoer van produkten van het Zuiden in het Noorden;
een rechtvaardige ekonomische taakverdeling in onze wereld; deze zal ook
konsekwenties hebben voor de eigen ondernemingen, produkties en
werkgelegenheid; afremming van de Europese landbouw zal daarin om te
beginnen urgent zijn.
"Een wereld van verschil", zoals Jan Pronk het uitdrukt kan m.i. niet
ontwikkeld worden in de richting van een solidaire, gelijkwaardige wereld
door het instrument dat tot nu toe zo
verhullend en eufemistisch "ontwikkelingshulp" wordt genoemd. Goede akties
op dit vlak kunnen niet maskeren dat het saldo-resultaat slechts het Noorden
verder ontwikkelt en het Zuiden verder berooft van hulpbronnen, grondstoffen,
talent. Overigens bedenke men dat de hier voorgestelde opties en akties
aanzienlijk meer zullen kosten dan del of 1,5% van het nationale inkomen dat
aan de klassieke ontwikkelingshulp wordt besteed! Onze groei zal in het geding
zijn!
3. Als derde optie - overigens in volstrekte samenhang met de voorgaande en de
nog volgende - mikken wij op een wereld zonder andere wapens dan
noodzakelijk voor politietaken ter handhaving van een rechtvaardige en
menswaardige rechtsorde. Nationale en koalitielegers dienen geheel en al te
worden afgeschaft. De schrikbarende verkoop van wapens van Noord aan
12

Zuid - waarin nota bene de Verenigde Staten de laatste jaren de leiding
hebben genomen - blijk van nieuwe wereldorde? - dient absoluut verboden te
worden. Etnische minderheden, voorzover ontstaan door de willekeurigheid
van getrokken statelijke machtsgrenzen, moeten volledig de kans krijgen hun
identiteit en eigen kultuur te beleven.
4. De tegenhanger van onze optie om de macht van staten en blokken van staten
te verminderen - omdat deze qua macht en karakter de oplossing van
mondiaal geworden problemen in de weg staan - , zou versterking van het
enige wereldorgaan dat wij kennen, te weten de Verenigde Naties, moeten
insluiten. Terecht heeft men bij de oprichting in 1945 meer gedacht aan een
wereldorganisatie van náties dan aan een van staten. De praktijk heeft zich
evenwel anders ontwikkeld, terwijl de dekolonisatie tientallen nieuwe lidstaten
heeft opgeleverd. Wij kiezen voor een geleidelijke wijziging in de
struktuur van de Verenigde Naties, een struktuur die de veranderde
verhoudingen in de wereld ook beter zou weerspiegelen. Daarom kan bepleit
worden dat een Algemene VN-volks-vergadering tot stand komt bestaande
uit gekozen venegenwoordigers van de volkeren volgens een zeker systeem
van evenredigheid. Wie tegenwerpt dat dit uit machtsoverwegingen niet kan
moet de vraag beantwoorden waarom de parlementair-demokratische
politieke organisatie in de welvarende landen dan wel zo'n voortreffelijk
systeem mag heten.
5. Opnieuw samenhangend met de andere opties moet krachtig gestreefd
worden naar de herformulering van de rechten, en ook de formulering van de
plichten van de mondiale mens. Daarbij zijn dan niet slechts de klassieke
vrijheidsrechten in het geding, doch ook de uitbanning van de ongelijke ruil,
van milieu-vernietiging; dan zijn ook aan de orde alle legitieme sociale
menselijke rechten en de korresponderende plichten, de meting aan principes
van menswaardigheid en rechtvaardigheid van systemen van produktie en
konsumptie. In feite gaat het er hier dus om de kontradikties tussen legaliteit
en legitimitiet zoveel mogelijk op te heffen ten gunste van menselijke
waardigheid.
6. Tenslottç geldt als optie voor een mondiaal-sociale beweging dat absoluut
vrij en open, onbeperkt, ongekontroleerd en ongecensureerd mensen van alle
nationaliteiten, rassen, religies met elkaar in kontakt en dialoog kunnen
treden, kultureel, sociaal, politiek. Alle barriéres daarvoor willen wij slopen.
De mogelijkheden en middelen daartoe willen wij vergroten door een
bijpassende opvoeding en opleiding in de geest van mondiale mensen. In dit
verband mag onze traditionele, doch volstrekt verouderde talen-opleiding -
Frans, Duits en Engels - best vervangen danwel aangevuld worden met
13

wereldtalen als Spaans, Swahili, Arabisch. Mutatis mutandis gelden
soortgelijke dingen voor vakken als aardrijkskunde en geschiedenis, maar
ook nieuwe vaardigheden als leren reizen, leren bedienen van
kommunikatietechnieken kunnen in dit opzicht bijdragen aan de gewenste
mondiale dialoog.
Opties van en voor een mondiaal-sociale beweging. Utopisch? Ja, én Nee!
Gemeten aan de no-nonsense, de efficiënte, realistische markt-gerichtheid, de
pragmatiek van geld en ekonomisch gewin, is mijn verhaal één en al Utopie,
droom, vergezicht, ver-beelding. Daartegenover: wie ook maar even redelijk
nadenkt over een wereld waarin "de vrije markt" definitief gewonnen zou
hebben, ontdekt een wereld zonder enig perspektief, met een kwijnend milieu,
met opstandige hongerige volkeren, met rebellerende minderheden, met
kriminaliteit en geweld. Zo gezien zijn misschien wel de niet-ideologen dé
ideologen, zijn de real-politiker wel dé idealisten en zijn de keiharde
multinationale ondernemers wel de meest verstokte utopisten: heilig gelovende
dat de wereld zó kan voortbestaan!
Ik ga, ik blijf dus in verzet, geïnspireerd door de droom van echte
menswaardigheid, een leefbaar milieu, een veilige, vreedzame wereld, een
wereld waarin wij lief kunnen hebben, vrienden en vriendinnen, kameraden.
Wat zou ik hier anders doen?
Natuurlijk: Je ontdekt dan dat je het tegen heel de wereld moet opnemen! Maar
ook: dat de ándere kant van diezélfde wereld solidariteit betekent tussen hen die
gedreven worden door dezelfde dromen, dromen die zich materialiseren en
sterfelijk vlees worden.
karaktertrekken van een mondiaal-sociale beweging
1. "Sociale bewegingen zijn een reaktie op de frustraties, veroorzaakt door het
overal doordringen van de kapitalistische wereldekonomie". Dat is zo
ongeveer de ontstaansformule waarover de meeste auteurs op dit stuk het
eens zijn. In ons boek "Het Rijk van de Vrijheid" schreven John Huige en ik
dat nieuwe sociale bewegingen ontstaan "uit onvrede met maatschappelijke
toestanden, wetten, waarden en normen, die als onderdrukkend, uitbuitend,
manipulerend, bedreigend, beknellend worden ervaren". Ik zou er vandaag
aan toevoegen, als een soort verdieping van de definitie: zij ontstaan in door
mensen lijfelijk ervaren spanning tussen legaliteit en legitimiteit.
2. Zo'n nieuwe sociale beweging moet het talent en het leiderschap bezitten om
die spanning, dat verzet, die onvrede te formuleren op een paradigmatische
manier, dat wil zeggen op een manier die exemplarisch is voor het geheel van
de maatschappij, voor het systeem waarin het ervaren onrecht wortelt.
Anders gezegd: wie Otters en Zeehonden wil redden, wie het milieu wil
14

verdedigen tegen de amoniak-aanvallen door de mestoverschotten, wie
alternatieve energie en openbaar vervoer wil bevorderen etc., en wie niet
tevens scherp in de gaten heeft, en dat ook verwoordt, dat daarbij de systematiek
van produktie-konsumptie, de verhouding Noord-Zuid e.d. aan de orde
is, die heeft misschien wel tijdelijk een aardige aktiegroep, doch draagt geen
nieuwe sociale beweging.
3. We zagen reeds dat om meerdere redenen de wereldpolitieke organisatie in
pseudo autonome staten een sta-in-de-weg is voor de oplossingen van naar
hun aard mondiale problemen. Onze mondiaal-sociale beweging zal zich
daarom zo onafhankelijk mogelijk van die staten opstellen, er zeker geen
subsidie van vragen of inkasseren, grenzen-overschrijdende akties voeren,
publikaties verrichten, workshops organiseren, manifesten publiceren,
gemeenschappelijk te dateren demonstraties uitvoeren etc., en dat alles
grensdoorbrekend, overschrijdend en verleggend!
Blijft natuurlijk de vaak cruciale vraag naar de financiering. Maar daarover zo
dadelijk.
4. De kenmerkende werkmethode van een mondiaal-sociale beweging is die
van de self-reliance; in de woorden van Galeano: "zonder ander schild dan
wat uit ons eigen lichaam groeit". Het is de methode van werken van
Nyerere's Ujamaa, van de Dwaze Moeders van de Plaza de Mayo, van de
oorspronkelijke vrouwenbeweging, van Valéria Garcfa en de haren, van
Mahatma Ghandi en Henri David Thoreau. Vertrouwen op eigen kracht en
deze gezamenlijk ontwikkelen, onafhankelijk van de machten die nu juist
aangevochten dienen te worden.
Deze selfreliance-methode geldt ook de financiering. Het benodigde geld - en
dus niet voor dure konferenties in luxueuse hotels, dat is nogal wiedes - brengen
de participanten samen bij elkaar, verdienen zij met produkten en publikaties,
met hun werkwinkels.
5. Het organisatorisch-strukturele is flexibel, niet-hiërarchisch, zonder
parlementarisme. In mijn beeld zijn er overal ter wereld mondiaal-sociale
workshops, talleres, werkwinkels gedragen en gerund door groepen
participanten die oefenen, diskussiëren, studeren, akties beramen en
uitvoeren, produkten maken of inkopen en verkopen, mensen wegwijs
maken, voorlichten, helpen bij hun mondiale bewustwording. Die groepen
met hun talleres overal ter wereld staan met elkaar in kommunikatie door
korrespondentie, onderlinge bezoeken - mede-venegenwoordigend hun
werkplaatsgroepen en deze ook verslag uitbrengend - door regionale en
mondiale workshops - en dat is dus iets anders dan het overbekende en
onproduktieve vergaderen!
15

6. Wat mij betreft vinden wij ook een of enkele sociale onderzoekscentra in de
wereld die een absoluut engagement willen aangaan met de mondiaal-sociale
beweging met als doel konstant op de praktijk van verleden, heden en
toekomst te reflekteren en de nieuw gevormde theorie weer door te geven aan
de praktijk, zodat de "praxis" ontstaat die mensen als Paulo Freire en Antonio
Gramsci bedoelen: bereflekteerde praktijk en gepraktiseerde theorie in
onderlinge dialektische verhouding.
De Horst en mezelf
Ik kom nu aan het slot van mijn afscheidskollege. De tekst ervan is niet alleen
geheel uitgeschreven, maar is ook, van alle voetnoten en
literatuurverwijzingen voorzien, straks verkrijgbaar voor
diegenen die dit werkstuk willen hebben en of willen bestuderen. Ik laat het ook
vooral voor Hogeschool De Horst achter als materiaal voor studie, voor
opleiding, en naar ik hoop ook tot drijfveer voor maatschappelijk mondiaal
engagement, en, naar ik vurig hoop, als een konstruktieve faktor in de verdere
ontwikkeling van het klassieke Horst-profiel.
Het is velen bekend dat ik aanvankelijk tot mijn pensioen hier op deze prachtige
Hogeschool wilde blijven werken. In de spanningsboog tussen markt en droom
- want zo mag ik dat nu wel kortweg aanduiden denk ik - ging mij de laatste
tijd het dagelijks bestuur van deze school teveel richting markt. In het besef dat
ik nog veel te doen weet in onze wereld besloot ik daarom met de vut te gaan.
Mijn ontslagbrief d.d.8 maart j.l. eindigt, nadat ik de naar mijn mening dus te
vergaande burokratisering en marktgerichtheid had gekritiseerd, met de
volgende passage:
"Ik wil mijzelf behouden en meenemen, met al mijn deugden en ondeugden. De
maatschappij is groot: mijn kwaliteiten kan. ik ook elders en op andere
manieren inzetten, en dat zal ik ook doen omdat ik ben die ik ben en hoop te
blijven, met inbegrip van mijn utopische energie. In die geest - en dus niet in
wrokkend omzien - wil ik straks ook afscheid nemen".
Dat moment is nu, en zó doe ik het dus ook!
Toen wij van onze laatste reis uit Latijns-Amerika thuiskwamen en ik mijn
reisverslag schreef, bedacht ik mij hoe het toch mogelijk is dat eenvoudige,
formeel ongeletterde mensen als Valéria Garcia en velen met haar, zo begaafd
en geletterd, zo bewust voor de dag kunnen komen. Daarover denkende nam ik
een van Pablo Neruda's gedichtenbundels ter hand.
Al zijn gedichten betreffen het volk rechtstreeks, zijn geschiedenis, de vrouwen
en mannen erin die hun strijdende rol speelden. Canto General is de toledot , het
leven, de strijd, de traditie en het bewustzijn van het Chileense volk. Dat volk
16

las en leest, en overweegt Neruda's gedichten ook.
Ik las het gedicht "Verzoek om stilte", had mijzelf zó willen kunnen uiten, en
besloot het tot slot van mijn afscheidskollege te zeggen:
Verzoek om stilte
En laat me nu met rust
doe het maar zonder me
Ik doe mijn ogen dicht.
Vijf dingen enkel wil ik
want daar wortel ik in
eerst eindeloze liefde
twee is het najaar zien
ik kan niet leven zonder
bladeren dwarrelend
tot de aarde weergekeerd
drie is de felle winter
de regen die ik liefhad
de streling van een houtvuur
binnen de kou van wouden
het vierde is volle zomer
weelde als watermeloen
het vijfde zijn je ogen
M athilde mijn beminde
ik wil niet slapen zonder
je ogen en niet leven
zonder dat je mij aankijkt
daar geef ik lente voor
dat je mij aan blijft zien
Al wat ik wil is dit,
vrienden - haast niets - haast alles;
nu kunnen jullie gaan
ik heb zoveel geleefd
dat jullie me toch eenmaal
bewust moeten vergeten
en vlakken van de lei
17

want mijn hart was onstuitbaar
maar nu ik stilte vraag
denk niet datik ga sterven
het is juist andersom
want ik blijk te gaan leven
het is nu eenmaal zo
ik ben hier en ik blijf
alleen: dan komen binnen
in mij granen te groeien
eerst korrels die de aarde
breken om licht te zien
de moederaarde is donker
donker ben ik van binnen
een put boordevol water
daar laat de nacht zijn sterren
en trekt dan eenzaam voort
het punt is dat ik zóveel
geleefd heb dat ik nu
nog eens zoveel wil leven
nog nooit heb ik me zo
voelen weerklinken, nooit
ben ik zoveel gekust
vroege ochtend als steeds
het licht vliegt met de bijen:
laat me stil met de dag
laat me ontstaan.23)
Hartelijk dank voor jullie geduldige attentie, vrienden en vriendinnen.
voetnoten bij afscheidskollege
1. "Leren is Ageren, de leerwerkwijze ITP", Piet Reckman en Rudi van Roon,
Baarn 1983; in spaanse vertaling uitgebracht als "Aprender es practicar, el
metodo ensefianza- aprendizaje ITP", Buenos Aires 1991.
2. In "Verhalen van opstanding, praktijk en hermeneutiek", Jan Bonsen,
18

Kampen 1991 werkt de schriijver regelmatig met het begrip toledot, en hij
geeft er ook op blz. 198 een inhoudsbepaling van. Dit boek, dat Bonsen's
proefschrift bevat ter verkrijging van de graad van doctor in de
godgeleerdheid, is overigens ook een eerste toepassing en bewerking van de
ITP-methode in de theologie.
3. "De tafel van Eén", Utrecht 1967, bevat de geschiedenis van de Pleingroep
en is geschreven op een moment dat deze opging in de samen met anderen
gestarte Sjaloombeweging. Overigens zijn ook de jaargangen van het
maandblad "Plein" bewaard gebleven. De historicus Maarten van der Linde
bezit een nagenoeg komplete set. In het "persoonlijk en werkarchief van
P.H.Th.Reckman", in bewaring gegeven aan het Rijksarchief van de
provincie Utrecht, zijn alle relevante stukken m.b.t.de Pleingeschiedenis te
vinden; na toestemming toegankelijk.
4. Voor de geschiedenis van de Sjaloombeweging zie de archiefopmerkingen
onder voetnoot 3. Ook alle uitgaven van het maandblad Sjaloom, evenals
van Sjaloom-publikatiereeksen (kosmoschriften, kosmodoks, Wereldkrant
e.d.) zijn in die archieven te vinden. Daarnaast zie men: "Ontwikkeling
ideologie-strategie van de Sjaloombeweging", Odijk 1973.
5. Er is veel literatuur over nieuwe sociale bewegingen. Overzichtelijke
publikaties zijn o.m.de volgende:
. "Een wenkend perspectief', Amersfoort 1984
. "Het rijk van de vrijheid", John Huige en Piet Reckman,
Baarn 1985
. "Oude en nieuwe ekologische bewegingen en hun
tegenkrachten"dr.Gerrit Huizer in "Ontwikkeling, milieu
en veiligheid", Amsterdam 1990.
. "Nieuwe sociale bewegingen in Nederland, een onderzoek
naar de kraakbeweging, de vredesbeweging en de antikernenergie
beweging", Jan Willen Duyvendak en Rob van Huizen, Zwolle 1983
. "Nieuwe sociale bewegingen in Vlaanderen en Nederland",
Danny Jacobs en Joop Roebroek, Antwerpen 1983
6. Zie o.m. "De maatschappij-kritische vakbeweging" ,kosmoschrift Sjaloom
Odijk 1974, en "Maatschappijkritische vakbeweging", KWJ, Utrecht 1973.
7. "Nieuw Dennendal, een goede buurt gesloopt", onder eindredaktie van
Bartho Smit geschreven door een kollektief, Baarn 1975, bevat het
geanalyseerde verhaal van de aktie-strijd voor vermenselijking van de
gezondheidszorg.
19

8. Studiecentrum De Horst in Driebergen bezit vele dokumenten met betrekking
tot de hier bedoelde samenlevingsopbouw en sociale vernieuwing. Met
name "Hernieuwde samenlevingsopbouw en sociale vernieuwing",
Driebergen 1990, is hier van belang. Zie ook "Lessen voor sociale
vernieuwing" ,dr.W.A.Beck en drs.A.Tj.de Jong, Den Haag 1990.
9. In "Perspectief uit noodzaak, leerwerkboek Agogiek", Piet Reckman, van
Loghum Slaterus Deventer 1988, zijn de genoemde mensen, deze strijdersdenkers-auteurs
behandeld; hun ervaringen en reflekties werden in de ITPmethode
verwerkt
10. In "De Horst 1945-1990, beelden van een bewogen verleden", Maarten van
der Linde, Driebergen 1991, is de rijk geillustreerde geschiedenis van De
Horst geboekstaafd.
11. "Ik herinner mij de toekomst", Cees Commandeur, Baarn 1986, bevat het
bewogen, strijdbare verhaal van een ouwe rot in het vakbewegingswerk en
de sociale strijd.
12. "Het boek NEE, over burgerlijke ongehoorzaamheid", Piet Reckman, Baarn
1983 bevat in kort bestek veel inspiratiebronnen, methoden en technieken
van burgerlijke ongehoorzamheid als een mogelijke strategie van sociale
bewegingen.
13. "De vuile verrader, krijgsmacht en kerk onderweg bekeken", Jan Diekerhof,
Baarn 1966. Dit boek speelde een grote rol bij de ontwikkeling van de
vredesbeweging.
14. "Lof der onaangepastheid, dr. Herman Milikowsky, Meppel 1973 (achtste
druk; de eerste druk verscheen reeds in 1961 bij Van Loghum Slaterus onder
de titel "Sociale aanpassing, niet-aanpassing, onmaatschappelijkheid"). Dit
boek was en is de bewerking van het proefschrift waarop Milikowsky
doctoreerde in de sociologie. Deze literatuur is nog steeds, of weer opnieuw
zeer aktueel.
15. "Einde of nieuw begin", dr.Feitse Boerwinkel, Bilthoven 1974, en "Inclusief
denken, een andere tijd vraagt een ander denken", eerste druk 1966
Amersfoort, veertiende druk Hilversum 1971.
16. Zie "Chili en Argentini~, verslag werkbezoek gedurende de periode 15
maart -5 april 1991 tI, Piet Reckman, Driebergen 1991.
20

17. De Volkskrant publiceerde het artikel van Galeano, waaruit dit citaat
genomen is, in Open Forum 21 maart 1990. In "Perestrojka op zijn
nederlands, een bijdrage tot sociale vernieuwing", Piet Reckman,
Driebergen 1990, zijn meer belangwekkende gedeelten uit dit, en andere
artikelen van Eduardo Galeano geciteerd en uitgewerkt.
18. Opnieuw geciteerd uit De Volkskrant dd.15 september 1990.
19. Zie "De muesli bloeit, uit het dagboek van een totaal-dienstweigeraar",
Stefan Kraan, Amsterdam 1982. In dit dagboek komt het verweer van Stefan
Kraan voor waarnaar verwezen wordt.
20. Prof.dr.Ph.ldenburg in zijn ambtsaanvaardingsrede als gewoon hoogleraar
Bestuurskunde te Utrecht, 15 september 1989.
21. Geciteerd uit "Manifest Milieu-Akademie"(in oprichting). Voorlopig
sekretariaat C. v .Sandelaan 17, 3984 KV Odijk.
22. Geciteerd is artikel 23 van de Universele Verklaring van de Rechten van de
Mens. Voor een overzicht van alle genoemde verklaringen en convenanten
zie :"De rechten van de mens", Piet Reckman, kosmoschrift nr.2, Sjaloom
Odijk.
23. Pablo Neruda in "Estravagario". Nederlandse vertaling Huub Oosterhuis,
uitgave De Populier en Chili-komitee, Amsterdam 1973.
21