De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in ... - Rooilijn

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 48
De invloed van de
mondialisering op
volkswoningbouw
in Ecuador Christien Klaufus

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 49
Als gevolg van grootschalige arbeidsmigratie naar het Westen ondergingen steden
in Ecuador aan het eind van de vorige eeuw snelle fysieke en sociale veranderin-
gen. Families uit lagere sociale klassen wisten hun woonsituatie te verbeteren
dankzij het geld dat gemigreerde familieleden opstuurden. Om hun sociale stij-
ging aan de buitenwereld te tonen, kozen zij voor een opzichtige woningarchitec-
tuur. Daardoor werden lokale professionals in hun werk met nieuwe dilemma’s
geconfronteerd.
Het Zuid-Amerikaanse land Ecuador
bevond zich rond de millenniumwisseling
in een turbulente periode. Na jaren van
politieke instabiliteit en corruptie en de
desastreuze gevolgen van de natuurramp
‘El Niño’ kregen de Ecuadoranen in 1999
te maken met een diepe economische
crisis. Het stringente economische beleid
van president en ‘Harvard-boy’ Jamil
Mahuad leidde tot hyperinflatie en tot het
faillissement van de grootste banken van
het land. Spaarzame burgers waren in één
klap al hun spaargeld kwijt. De president
werd in een staatsgreep afgezet maar zijn
opvolger zette zijn beleid voort. In 2000
werd de munteenheid sucre verruild voor
de Amerikaanse dollar, waardoor de kosten
van alledaagse uitgaven nog verder stegen.
Veel gewone Ecuadoranen zagen in die
periode hun bestaanszekerheid afnemen
en verloren de hoop op een betere toekomst
in eigen land. Daardoor kwam vanaf de
tweede helft van de jaren negentig een massale
emigratiegolf naar de VS en Europa op
gang. De massale uitstroom van mensen
leidde tot een verdere internationalisering
van de Ecuadoraanse cultuur doordat de
migranten geld, goederen en nieuwe ideeën
naar hun achtergebleven familieleden
stuurden. De culturele veranderingen
hadden invloed op sociale relaties,
leefwijzen en expressievormen, ook in de
woningbouw.
In dit artikel worden de resultaten van een
antropologisch onderzoek gepresenteerd
dat tussen 1999 en 2003 is uitgevoerd in
de provinciesteden Riobamba en Cuenca
in het centraal-zuidelijke hoogland van
Ecuador. Het onderzoek richtte zich op de
ontwikkelingen in de volkswoningbouw
en de sociale verschuivingen die daarmee
samenhingen. Er wordt beschreven hoe
families die dankzij buitenlandse inkomsten
op de sociale ladder wisten te stijgen,
hun nieuwe positie in de woonomgeving
tot uitdrukking brachten. De meningen en
ervaringen van architecten en beleidsmakers
in dat proces vormen de andere kant
van het verhaal (Klaufus, 2006).
Transnationale migratie
Toen aan het begin van het nieuwe
millennium de omvang van de stroom
arbeidsmigranten duidelijk werd, bleken
al honderdduizenden Ecuadoranen voor
langere of kortere tijd naar de VS, Spanje
of Italië vertrokken te zijn. Alle persoonlijke
drama’s ten spijt, de succesverhalen
werkten als een katalysator. Uit verschillende
sociale lagen van de bevolking en
uit alle provincies van het land stonden
mannen en vrouwen klaar om illegaal naar
het buitenland te reizen in de hoop op werk
en een beter leven. De arbeidsmigratie ging
gepaard met de instroom van buitenlands
geld dat door de migranten naar hun
families gestuurd werd. In 1996 bedroegen

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 50
de zogeheten remittances nog 485 miljoen
dollar, in 2003 was dat al anderhalf miljard
en een jaar later 1,7 miljard, zo’n zeven
procent van Ecuador’s bruto nationaal
product. In de nationale economie werden
remittances na olie-export de tweede bron
van inkomende valuta en dus van grote
waarde voor de regering, die de migratie
dan ook niet afremde. Dankzij het geld dat
transnationale migranten naar Ecuador
stuurden, konden veel achterblijvers hun
woon- en leefsituatie verbeteren. Families
die geld ontvingen, verbouwden hun
woningen soms tot ware paleizen. De
invloed van arbeidsmigratie op de lokale
bouweconomieën was in 2001 en 2002
goed merkbaar. Volgens een landelijke
studie had gemiddeld vijftien procent
van de families uit Ecuadoraanse steden
een familielid in het buitenland. In de
zuidelijke stad Cuenca lag dat percentage
iets hoger. Deze families ontvingen gemiddeld
acht keer per jaar een bedrag van
175 dollar; in Cuenca gemiddeld nog iets
meer (Bendixen & Associates, 2003). Voor
huishoudens die normaal gesproken van
honderd of tweehonderd euro per maand
moeten rondkomen, betekent zo’n extra
geldbedrag al snel een verdubbeling van
het maandinkomen. In sommige gevallen
leidde het ertoe dat leden van gemarginaliseerde
groepen zoals boeren en volkswijkbewoners
op de maatschappelijke ladder
konden opklimmen. Zij verbouwden hun
huizen en kozen opzichtige bouwstijlen
om hun nieuwe sociale positie kracht bij
te zetten. Tegelijkertijd veroorzaakte de
sociale mobiliteit van succesvolle transnationale
migranten ook een grotere kloof
tussen rijk en arm, omdat de consumptiedrift
van de sociale stijgers de prijzen in
sommige steden flink had opgestuwd. De
families zonder extra inkomsten konden
die prijsstijgingen niet betalen en zakten
dieper weg in armoede.
Mythische huizen
Omdat de emigratie vanuit de zuidelijke
provincies eerder op gang gekomen was
dan in de rest van het land, werden de
dorpen en steden daar proportioneel
met de grootste uittocht van arbeids-
krachten en met een enorme import van
geld geconfronteerd. In de regio Cuenca
waren de veranderingen in het straatbeeld
duidelijk zichtbaar. Al vanaf de jaren
zeventig en tachtig werden in de dorpen
rond de stad de karakteristieke portaalwoningen
van adobe en hout vervangen door
grote, gesloten villa’s. In de jaren negentig
kwamen daar appartementencomplexen
van gladde en glimmende materialen bij.
De nieuwe woongebouwen vielen op door
hun materiaalgebruik, de vorm, de rijke
decoraties en vooral door hun grootte.
Op sommige gebouwen prijkte de naam
van de trotse familie die het huis had laten
bouwen. Omdat ze boven de oude adobe
huizen uitstaken, trokken ze in het landschap
de aandacht.
Binnenshuis lieten migrantenfamilies
comfortverhogende voorzieningen
aanbrengen zoals boilers en ligbaden.
Veel families lieten zich inspireren door
huizen die hun familielid in het buitenland
had gezien hetzij in het echt, hetzij op
afbeeldingen. Ze vroegen een architect of
aannemer om een soortgelijk ontwerp te
maken. De ontwerpers en bouwers kregen
de taak de soms buitenissige wensen van
hun opdrachtgevers te verwerken met de
materialen en technieken die ze in Ecuador
tot hun beschikking hadden. Een priester
in Cuenca vertelde bijvoorbeeld hoe één
van zijn parochianen, een vrouw wiens
man naar het buitenland vertrokken was,
aan een architect een plaatje liet zien van
het model dat ze voor haar nieuwe huis
wenste: het was een afbeelding van het
Sydney Opera House. Een vrouwelijke
architect uit Cuenca had ooit een vergelijkbare
opdracht gekregen. Het had haar
veel moeite gekost om van een plaatje met
daarop een kolossaal kantoorgebouw een
woningontwerp voor een klein, stedelijk
perceel te maken. Als een huis er eenmaal
stond, bleken de bewoners de voorzieningen
bovendien vaak heel anders te gebruiken
da waarvoor ze waren bedoeld. Zo zag
zij bijvoorbeeld ooit dat in een luxueuze
villa van een migrantenfamilie het ligbad
gebruikt werd om maïskolven te drogen
en alleen een keuken en een slaapkamer in

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 51
Familietrots vastgelegd in woningbouw
gebruik waren genomen; de rest stond leeg.
Volgens de architect hadden de mensen
weliswaar genoeg geld om een goed huis te
kopen maar geen idee hoe erin te leven en
het te gebruiken.
Toonaangevende architecten en beleidsmakers
vonden de huizen van de nieuwe
rijken ongepast voor het stedelijke of
buitenstedelijke landschap en ongeschikt
voor de leefwijzen van de bewoners.
Ook waren de architecten bang dat het
monumentale karakter van de historische
binnensteden verloren zou gaan door
de oprukkende opulente huizen. Dat
deed de hang naar lokale eigenheid en
de waardering voor lokale bouwtradities
toenemen. Architectuur en woningbouw
werden de inzet van verwoedde discussies
over ‘geschikte’ bouwvormen. De
professionals die verantwoordelijk waren
voor de volkshuisvesting, ruimtelijke
ordening en de beeldkwaliteit van stad
en landschap, hadden geen grip op deze
ontwikkeling. Dit kwam mede doordat
de beleidshandhaving te wensen over
liet. De gemeentelijke afdeling bouw- en
woningtoezicht functioneerde doorgaans
gebrekkig. Veel bouwinspecteurs konden
geen bouwtekeningen lezen en het
kwam regelmatig voor dat er geen auto’s
beschikbaar waren om op inspectie te gaan.
Bovendien was er corruptie en willekeur
binnen de gemeentelijke diensten, waar-
door controles selectief werden uitgevoerd.
De directeur van bouw- en woningtoezicht
in Cuenca vertelde bijvoorbeeld dat zijn
dienst bepaalde delen van de stad jarenlang
niet had gecontroleerd omdat het gerucht
ging dat het er gevaarlijk was. Terwijl veel
gevestigde architecten bezwaar hadden
tegen de veranderingen in de volksarchitectuur,
hadden vooral jongere vakgenoten die
nog geen grote klantenkring hadden, baat
bij de nieuwe klandizie. Zij verwelkomde
de niches in de woningbouwmarkt en
droegen bij aan de productie van nieuwe,
opvallende woonhuizen aan de stadsrand.
Met andere woorden: er bestond
geen consensus over de wenselijkheid of
onwenselijkheid van de nieuwe vormen van
volkswoningbouw.
Achter deze discussies ging bovendien een
complex probleem schuil van verdwijnende
oude hiërarchieën en nieuwe sociale
relaties. Architecten die tot de culturele
elite behoorden, zagen in de opkomst van
de zogenaamde ‘migrantenarchitectuur’
de vervlakking en ‘vervolksing’ van de
stedelijke samenleving. Dat was overigens
niet alleen het geval in Cuenca maar ook
in het meer naar het noorden gelegen
Riobamba dat vanaf het einde van de jaren
negentig met transnationale migratie
en mondialisering te maken kreeg. De
nieuwe sociale normen en architectonische
vormen werden niet alleen door profes-

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 52
sionals maar ook door de overige burgers
bekeken, beoordeeld en soms betwist.
Vreemde voorbeelden gingen in het
alledaagse discours een eigen leven leiden.
Zo ontstond een stedelijke mythe over een
opzienbarend migrantenhuis. In die mythe
die in verschillende varianten verteld werd,
staat het huis van een migrantenfamilie
centraal. Dat huis zou ergens in een klein
dorp in de buurt van Cuenca liggen; de
naam van dat dorp wisselde per verteller.
Over het huis werd verteld dat het groot en
erg luxueus was. Het had zelfs een lift. Om
uiteenlopende redenen werd de lift alleen
gebruikt om vee in te stallen: de boeren
zouden niet weten hoe ze een lift moesten
gebruiken of er was in het dorp nog geen
elektriciteit. Het verhaal werd altijd op een
spottende toon verteld, ter illustratie van de
misplaatste rijkdom van mensen die boven
hun stand wilden leven. Niet toevallig had
de mythe dorpsbewoners als onderwerp.
Het verhaal werd namelijk ook gebruikt
om een nieuwe sociale orde te construeren,
gebaseerd op het oude herkenbare
contrast tussen stad en platteland en tussen
een stedelijke middenklasse en boeren.
Zo legitimeerden de stedelingen hun
eigen moderne levensstijlen, terwijl al te
opvallende consumptiepatronen werden
gecorrigeerd. De snelle sociale en culturele
veranderingen en de ambivalente gevoelens
die dat opriep, werden via het vertellen van
de mythe bespreekbaar gemaakt.
Potentiële klanten
Hoe kritisch of denigrerend de opmerkingen
van stadsbewoners over vermeende
migrantenhuizen in dorpen en verre
buitenwijken soms ook waren, iedereen gaf
toe dat de gevolgen van de mondialisering
en modernisering veel dichter bij huis te
vinden waren. Twee decennia terug was
het bijvoorbeeld nog heel gebruikelijk dat
woningzoekenden uit de lagere middenklasse
een perceel kochten en daarop
eigenhandig of met hulp van vrienden en
familie een huis bouwden. Het bouwproces
in volkswijken werd zo geheel of gedeeltelijk
bepaald door het systeem van wederkerige
arbeid, met alle dankfeesten, rituelen
en uitbetalingen in natura die daarbij
hoorden. Loonarbeid werd alleen ingehuurd
voor de onderdelen die de eigenaar
niet zelf kon maken. Tegenwoordig heeft
betaalde arbeid de plaats van de wederkerigheid
in bouwprocessen ingenomen.
Industriële bouwmaterialen werden ook in
volkswijken steeds populairder: een huis
van gemetselde baksteen kon veel sneller
gebouwd worden dan een huis van adobe.
Omdat het verwerken van dit product
gespecialiseerde technieken vereist, kunnen
de bewoners dat vaak niet meer zelf. De
tijdswinst die een snelle bouw oplevert,
maakte zo’n huis ondanks de kosten van
arbeidsloon toch goedkoper dan een zelfgebouwd
huis. Tijdens de economische crisis
eind jaren negentig werden de kosten van
het in natura uitbetalen van vriendendiensten
tijdens het langdurige zelfbouwproces
voor veel volkswijkbewoners gewoonweg
te hoog. Een volkswijkbewoonster uit
Riobamba verwoordde dat treffend door
te stellen dat “wat je uitgeeft aan een feest,
daar kun je ook een raam van kopen.”
Economische veranderingen brachten
veranderingen in prioriteitstelling en in de
onderlinge sociale verhoudingen teweeg.
Met de modernisering van de stedelijke
arbeidsrelaties viel de vanzelfsprekendheid
van vriendendiensten weg. Woningbouw
werd een individuele aangelegenheid.
Toen, mede als gevolg van massale
emigratie, de sociale stijgers met elkaar
gingen wedijveren om de opvallendste
huizen te bouwen, werd ook de vormgeving
van huizen steeds individueler. Families
die een nieuw huis wilden bouwen of hun
bestaande woning wilden laten verbouwen,
riepen daarom soms de hulp in van professionele
ontwerpers, zodat ze iets bijzonders
zouden krijgen. Omgekeerd ontdekten
architecten, ingenieurs en aannemers
de sociale stijgers als potentiële klanten.
Hadden architecten vroeger vooral klanten
uit de binnenstedelijke middenklasse, nu
bezochten ze ook migrantenfamilies in
verderweg gelegen volkswijken en dorpen
in de hoop er een opdracht te verkrijgen.
Op die manier leverden de gevolgen van
mondialisering en modernisering tal van

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 53
nieuwe dilemma’s op. Sommige professionals
zagen de toegenomen bestedingen
in de bouwsector als wenselijk vanwege de
werkgelegenheid, andere zagen deze juist
als onwenselijk omdat ze de lokale cultuur
en het stadsbeeld en landschap aantastten.
Over de emancipatoire kracht van
woningbouw sprak vrijwel niemand. Een
sociaal-wetenschappelijk onderzoeker van
de Universiteit van Cuenca merkte eens op
dat lokale bestuurders jarenlang hadden
getracht het platteland via hulpprogramma’s
te moderniseren. Nu voormalige
boeren hun leven op eigen kracht gemoderniseerd
bleken te hebben, schrokken
bestuurders en de culturele elite van het
resultaat. Dat gaf aan hoe ingrijpend de
sociale veranderingen waren, zo stelde hij.
Architectonische emancipatie?
In de jaren zestig en zeventig maakte architect
John FC Turner furore met zijn theorie
over de positieve aspecten van zelfbouw in
Latijns-Amerikaanse volkswijken (Turner,
1968; 1976). Zijn theorie had betrekking
op volkswijken aan de randen van
snelgroeiende metropolen. Turner stelde
dat zelfbouwers in verschillende stadia
van hun wooncarrière afwegingen maken
wat betreft de optimale locatie voor hun
werkzaamheden, voor woningeigendom
en voor de gewenste uitstraling en status
van het huis. Het door hem beschreven
wooncarrièremodel geeft weer hoe rurale
migranten zich eerst in een suburbane
volkswijk vestigen, zich opwerken en
vervolgens verhuizen om in een betere
wijk met een beter huis een hogere status te
verkrijgen.
Volgens critici heeft het model van Turner
alleen oog voor de keuzes die zelfbouwers
maken. Noch de institutionele kant van het
huisvestingsbeleid, noch de machtsongelijkheid
en de beperkende factoren waarmee
stedelijke armen te maken krijgen,
zijn erin verwerkt. Voor hen is het model
daarom onevenwichtig en niet realistisch.
Sommige critici gaan zelfs zo ver dat ze
Turner ervan beschuldigden neoliberale
beleidsmakers in de kaart te spelen die naar
meer marktwerking in het volkshuisves-
tingsbeleid streven. Om de ontwikkelingen
in Ecuador te begrijpen, lijkt het model
echter wel degelijk geschikt. Hoewel zijn
theorie betrekking heeft op grote en
snelgroeiende steden en niet op provinciesteden
die gebukt gaan onder het juk van
de mondialisering, biedt zijn stelling dat in
eigen beheer gebouwde woningen een bron
van emancipatie kunnen zijn, juist in de
huidige periode van internationalisering
en mondiale netwerken een interessante
verklaring voor de veranderingen die op
lokaal niveau worden waargenomen. De
discussie die in veel steden in Ecuador en
elders gevoerd wordt over de wenselijkheid
of onwenselijkheid van nieuwe bouwvormen
en snel veranderende stadslandschappen,
doet immers vermoeden wat John
Turner enkele decennia terug al stelde:
dat migrantenarchitectuur, of wat ervoor
doorgaat, een signaal is van de emancipatie
van voormalig uitgesloten groepen in en
rond steden.
Christien Klaufus (C.J.Klaufus@tudelft.nl) is postdoconder-
zoeker bij Onderzoeksinstituut OTB.
Literatuur
Bendixen & Associates (2003) Receptores de remesas en
Ecuador: Una investigación del Mercado, Inter-American
Development Bank, International Monetary Fund & Pew
Hispanic Center, Quito
Klaufus, C. (2006) ‘Globalization in residential architecture
in Cuenca, Ecuador: social and cultural diversification of
architects and their clients’, Environment and Planning D
Society and Space, nr. 1, p.69-89
Turner, J. (1968) ‘Housing priorities, Settlement Patterns, and
Urban Development in Modernizing Countries’, AIP Journal,
nr. 20, p.354-363
Turner, J. (1976) Housing by People: Towards Autonomy in
Building Environments, Marion Boyars, London
Gaat dit huisje verdwijnen?