De campus als publiek domein - Rooilijn

Special Roeterseiland: 2 ha. stedelijkheid
Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
P. 229
Stelling
Leon Deben
Interview
“The challenge is to make the
Roeterseiland part of the city”
Achtergrond
Compacte
clusteruniversiteit
1950-2010
Broedmachine van de
creatieve klasse
De campus als een
stad
De campus als
publiek domein
Roeterseiland:
van Complex naar
Campus
Tegels rechtleggen
in de Wibautstraat
Rooilijn
Tijdschrift voor wetenschap en beleid in de ruimtelijke ordening

Rooilijn
Colofon
Uitgever
Rooilijn is een uitgave van de
Faculteit der Maatschappij en
Gedragswetenschappen, Afdeling
Geografie, Planologie en Internationale
Ontwikkelingsstudies van de
Universiteit van Amsterdam.
Bureauredactie en administratie
Rooilijn
Nieuwe Prinsengracht 130
1018 VZ Amsterdam
Telefoon: 020 525 4365
Telefax: 020 525 4051
Email: info@rooilijn.nl
Internet: www.rooilijn.nl
Kopij
De redactie stelt spontane toezending
van voorstellen voor artikelen op prijs.
Auteursrichtlijnen treft u aan op
www.rooilijn.nl of kunnen worden
opgevraagd bij de bureauredactie.
Advertenties
Tarieven kunnen worden opgevraagd
bij de bureauredactie.
Prijzen jaarabonnement 2009
40,00 euro voor particulieren
64,00 euro voor instellingen
26,50 euro voor studenten
Prijs los nummer
7,50 euro exclusief verzendkosten
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Colofon
P. 230
Abonnementen worden jaarlijks
stilzwijgend verlengd, tenzij uiterlijk
vóór 1 november schriftelijk is
opgezegd.
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Oplage: 11.100
ISSN 13802860
Redactie
Annemarie Maarse (hoofdredacteur),
Bart Sleutjes (eind- en beeldredacteur),
Arend Jonkman (bureauredacteur),
Maarten Rottschafer (penningmeester),
Manuel Aalbers, Jelle Adamse,
Wilma Bakker, Els Beukers, Marjolein
Blaauboer, Margot Deerenberg,
Sebastian Dembski, Albertine van
Diepen, Mendel Giezen, Joram
Grünfeld, Nadav Haran, Eva Heinen,
Carla Huisman, Femke Kloppenburg,
Marije Koudstaal, Melika Levelt, Sabine
Meier, Renee Nycolaas, Olivia Somsen,
Andrew Switzer, Ineke Teijmant,
Frans Thissen, Els Veldhuizen, Rick
Vermeulen, Samantha Volgers,
Clémentine Vooren, Hilde van Wijk
Nummerredactie
Carla Huisman, Annemarie Maarse,
Ineke Teijmant, Frans Thissen,
Samantha Volgers
Rechten
© Auteurs en Universiteit van
Amsterdam, Afdeling Geografie,
Planologie en Internationale
Ontwikkelingsstudies.
Deze uitgave heeft geen commercieel
oogmerk. Getracht is alle rechthebbenden
te achterhalen. Diegenen
die menen alsnog aanspraak te kunnen
doen op gelden worden verzocht
contact op te nemen met de redactie.
Artikelen uit Rooilijn mogen niet
worden verveelvoudigd, opgeslagen
of openbaar gemaakt zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming
van de redactie.
Ontwerp en productie
LandofPlenty (Antoin Buissink)
Fotografie
Alle fotografie door Marcel Heemskerk
tenzij anders vermeld.
Drukwerk
Dékavé, Alkmaar

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Redactioneel
Redactioneel
Roeterseiland wordt bouwput
P. 231
De Universiteit van Amsterdam is in verbouwing. Na de afronding van
het Science Park in de Watergraafsmeer is het Roeterseiland aan de beurt.
De Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen heeft Rooilijn
medio 2008 benaderd met het verzoek een speciale uitgave over de
verbouwingsplannen voor het Roeterseiland te maken. Alhoewel Rooilijn
doorgaans geen uitgaven in opdracht maakt, vond de redactie dit een
bijzondere kans. Rooilijn kan bij uitstek de plannen voor het Roeterseiland
in een breder perspectief plaatsen. Naast de informatiebrieven en glossy
folders met toekomstplaatjes die tot het standaardrepertoire van de
communicatie-afdeling behoren, kan met deze speciale uitgave van
Rooilijn dieper op de achtergrond van de verbouwing worden ingegaan.
In deze special komen verschillende invalshoeken aan bod. Dick Schuiling,
al jarenlang werkzaam aan de UvA, geeft een historisch overzicht van de
relatie tussen universiteit en stad. Met name na de Tweede Wereldoorlog
heeft de UvA tal van verbouwingsplannen gemaakt die stuk voor stuk
na breed verzet, soms onder leiding van Schuiling zelf, op de plank zijn
beland. Met de huidige plannen wordt het tij gekeerd. Dit keer gaan ze
écht door! De drie decanen van de faculteiten die straks het Roeterseiland
zullen ‘bewonen’, de vice-voorzitter van het College van Bestuur en een
studentenvertegenwoordiger treden met elkaar in gesprek over nut en
noodzaak van de verbouwing en de punten die nog aandacht verdienen.
De architect van de nieuwbouw, Simon Allford, geeft een toelichting op
de plannen en presenteert in het beeldkatern de toekomstbeelden van het
vernieuwde Roeterseiland. Naast concrete bijdragen over de verbouwing
van het Roeterseiland, kijkt een aantal auteurs met wat meer afstand naar
de plannen. Arnold Reijndorp en Robert Kloosterman, beiden verbonden
aan de UvA, kijken respectievelijk naar de rol van campusvorming op het
publieke domein en de rol van de UvA voor Amsterdam als kennisstad.
Monique Arkesteijn en Alexandra den Heijer gaan in op campusvorming
in het algemeen. Zef Hemel en Ton Schaap, ten slotte, bekijken de
verbouwing van het Roeterseiland van een hoger schaalniveau als
onderdeel van de aanpak van de Wibautas.
De redactie heeft met veel plezier aan dit extra nummer gewerkt en hoopt
met deze bijdrage meer inzicht te geven in het hoe en waarom van de
toekomstige bouwput.
Annemarie Maarse
Hoofdredacteur Rooilijn (annemarie@rooilijn.nl)

Rooilijn Special Roeterseiland: 2 ha. stedelijkheid
foto: Hilde van Wijk
P. 232

Special Roeterseiland: 2 ha. stedelijkheid
Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Inhoud
Inhoud
234 Inleiding
De plannen
Toelichting op de herstructureringsplannen
van het Roeterseiland
De redactie
237 Stelling
“De verbondenheid met de
binnenstad is essentieel voor de
aantrekkelijkheid van zowel de
UvA als van Amsterdam”
Leon Deben
238 Achtergrond
Compacte clusteruniversiteit
1950-2010
Ervaring leert: verwevenheid tussen
universiteit en stad is nog een grote
opgave
Dick Schuiling
248 Interview
“The challenge is to make the
Roeterseiland part of the city”
Interview met Simon Allford, architect
van de herstructurering van het
Roeterseiland
Sabine Meier en Samantha Volgers
252 De campus als een stad
Bouwen Nederlandse universiteiten
hun eigen stad of wordt de campus
onderdeel van de bestaande stad?
Monique Arkesteijn en Alexandra den
Heijer
260 InBeeld
Het nieuwe Roeterseiland
Het Amsterdamse Quartier Latin?
Simon Allford
270 Roeterseiland: van Complex
naar Campus
De nieuwe gebruikers zetten in op
academische meerwaarde voor minder
geld en meer stad en nog meer fietsen
Carla Huisman en Ineke Teijmant
P. 233
278 Broedmachine van de
creatieve klasse
Een meer strategische blik op het
belang van hoogopgeleiden voor
Amsterdam zou geen kwaad kunnen
Robert Kloosterman
284 De campus als publiek
domein
Teken het gebouwencomplex als
onderdeel van de openbare ruimte van
de stad. Nu kan het nog!
Arnold Reijndorp
288 Tegels rechtleggen in de
Wibautstraat
In gesprek met Zef Hemel en Ton
Schaap: “We moeten van die straat gaan
houden!”
Annemarie Maarse
296 Recensie
> De universiteit als ontwikkelaar
Global universities and urban
development. Case studies and analysis
Els Beukers
297 Signalement
> Higher Education and Regions:
Globally Competitive, Locally Engaged,
298 Column
Universitas
O. Naphta

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Inleiding: De plannen
Inleiding
De plannen
De Universiteit van Amsterdam (UvA) werkt aan de
clustering van haar faculteiten op vier plaatsen in de
stad. Met de oplevering van het Science Park in de
Watergraafsmeer komt het Bètacluster gereed. De
Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en
Informatica (FNWI) neemt er dit jaar haar intrek. Door
het vertrek van de FNWI komt op het Roeterseiland
een aantal gebouwen vrij. Deze worden de komende
jaren ingrijpend verbouwd zodat de gehele Faculteit
der Maatschappij- en Gedragswetenschappen (FMG)
en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid (FdR) er kunnen
worden gehuisvest. Samen met de Faculteit Economie
en Bedrijfskunde vormen ze het Gammacluster. Door
deze schuifoperatie komt een aantal locaties op de
Oudemanhuispoort en het Binnengasthuisterrein vrij.
In dit Alfacluster wordt in de toekomst de Faculteit der
Geesteswetenschappen en de universiteitsbibliotheek
gehuisvest. Het vierde cluster, de Faculteit der
Geneeskunde, is het Academisch Medisch Centrum,
gesitueerd in Amsterdam Zuidoost.
De UvA heeft verschillende redenen om de faculteiten
te clusteren. De eerste reden is een financiële. De UvA
is op dit moment in vijfenzestig gebouwen gehuisvest,
met flinke beheerskosten tot gevolg. Elk gebouw heeft
bijvoorbeeld een portier nodig en moet apart worden
verwarmd. Door clustering van faculteiten kan het
beheer efficiënter worden georganiseerd. De UvA
wil jaarlijks niet meer dan twaalf procent van haar
budget besteden aan huisvesting. De solvabiliteit, de
verhouding tussen het eigen en het vreemd vermogen,
mag niet onder twintig procent zakken, zodat de
universiteit financieel gezond blijft. Als de UvA haar
huisvesting binnen deze uitgangspunten wil vormgeven
dan moet het aantal vierkante meters wat ze bezit en
beheert omlaag. Een tweede, eveneens belangrijke reden
is de mogelijkheid de samenwerking tussen verwante
disciplines te vergroten en gezamenlijke onderzoeks- en
onderwijsprogramma’s op te zetten. De studies Rechten
P. 234
Door de redactie
en Economie liggen bijvoorbeeld op tal van vlakken
sterk in elkaars verlengde. Als ze ondergebracht worden
op één locatie wordt het gemakkelijker om samen te
werken. Ten slotte biedt clustering meer flexibiliteit.
De studentenaantallen wisselen sterk per jaar en
zijn moeilijk voorspelbaar. In grotere gebouwen kan
makkelijker worden ingedikt en uitgedijt.
Het nieuwe Roeterseiland
Het Roeterseiland was vroeger het ‘afvalputje’ van de
grachtengordel. Het gebied heeft dienst gedaan als
afvalstort, industrieterrein en tramremise alvorens de
UvA zich er rond 1900 vestigde. In de jaren zestig en
zeventig zijn de gebouwen A, B en C gerealiseerd. Het
stedenbouwkundige plan uit die tijd is erg naar binnen
gekeerd. Daar komt met de nieuwe plannen verandering
in. De gebouwen B en C worden na verhuizing van de
FNWI verbouwd, zodat de FMG er haar intrek kan
nemen (2010-2013). Ook Psychologie, nu gehuisvest in
gebouw A, verhuist naar het verbouwde deel. Gebouw A
wordt vervolgens getransformeerd tot Rechtenfaculteit
(2014-2015). Gebouw I, de Diamantslijperij, wordt
gerenoveerd en uitgebreid (2010). Hier komt CREA, de
culturele organisatie van de UvA, in.
De schuifoperatie moet een nieuw karakter geven aan
het Roeterseiland. Van een van de buurt afgesloten
rommelig geheel van gebouwen, wordt het gebied
getransformeerd tot stedelijk studie- en werkgebied,
onderdeel van de buurt. Eén van de belangrijkste
onderdelen van de plannen is de opwaardering van de
Nieuwe Achtergracht tot centrale as van het gebied. Aan
de gracht komen de hoofdingangen van de universiteit
en op de begane grond komen horeca en commerciële
voorzieningen. In het deel van gebouw B boven de
gracht wordt een grote opening gemaakt, zodat er een
ruimtelijke relatie tot stand komt met het achterliggende
gebied. Ook de komst van CREA draagt bij aan het
stedelijke karakter van het gebied. Het is nadrukkelijk

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Inleiding: De plannen
Plattegrond van de UvA-gebouwen op het Roeterseiland (bron: Universiteit van Amsterdam)
de bedoeling niet alleen bezoekers van de universiteit
naar het Roeterseiland te trekken. Ook buurtbewoners
worden gezien als nieuwe gebruikers van het gebied.
Veel mensen weten nu niet eens dat er achter de
gebouwen B en C nog meer is. Dat moet in de toekomst,
als het aan de UvA ligt, anders. Andere onderdelen van
het plan zijn het oplossen van het fietsenprobleem door
de aanleg van fietsenkelders en het onder de grond
parkeren van alle auto’s. In de toekomst wordt niet
meer langs de gracht geparkeerd. De openbare ruimte
tussen de gebouwen krijgt een groen karaker, in plaats
van de huidige stenige uitstraling. Tenslotte wordt er
een doorgang van de Nieuwe Achtergracht naar de
Sarphatistraat gerealiseerd.
P. 235
Oningevulde planonderdelen
Een aantal onderdelen van het verbouwingsplan moet
nog worden uitgekristalliseerd. Zo is nog niet bekend wat
gebeurt met gebouw G, waar nu Planologie, Geografie
en Onderwijskunde gehuisvest zijn. Ook de invulling
van de gebouwen J en K, gelegen aan de achterkant van
gebouwen B en C, is nog onbekend. De UvA kijkt naar
mogelijkheden voor studentenhuisvesting en gebruik
door facilitaire diensten.
Als de verbouwing voorspoedig verloopt, is het nieuwe
Roeterseiland in 2016 klaar.

Rooilijn
Agnietenkapel (bron:Antoin Buissink)
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
P. 236

Rooilijn
Stelling
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Stelling
“De verbondenheid met de binnenstad is
essentieel voor de aantrekkelijkheid van zowel
de UvA als van Amsterdam”
Sinds het Atheneum Illustre in 1632 de Agnietenkapel betrok,
hoort de UvA bij de binnenstad. De drommen jonge mensen
die na afloop van en tussen de colleges over straat struinen,
schilderen een prachtig beeld van de levendige binnenstad
dat men niet snel vergeet. De universiteit draagt sterk bij
aan het gemengde karakter van het stadscentrum door
haar gebruik van vele historisch waardevolle gebouwen.
De geschiedenis van Amsterdam vindt men op vele plekken
terug. Zo ziet men de handelsgeest aan de Turfmarkt en
in de bestuurskamer van de VOC in het Oost-Indisch-Huis.
Herinnert de Oude Manhuispoort met de aanwezige boekenstalletjes
aan de ouderenzorg en is de sfeer in de prachtige
Aula, de Lutherse kerk, uniek en onvervangbaar. Het is een
fantastisch decor voor het onderwijs dat onmogelijk op de
stadscampus Roeterseiland te creëren is.
Natuurlijk hebben al die oude gebouwen hun keerzijde. Ze
zijn lastig schoon te houden, meerdere portiers zijn nodig en
het is logistiek onhandig, kostbaar en tijdrovend. Maar deze
oude verspreid liggende gebouwen zijn tegelijk het tafelzilver
van de universiteit, dat door zorgvuldig beheer bewondering
afdwingt en nieuwe studenten trekt. De situering in het
stadshart is een wezenlijk onderdeel van de charme van
deze universiteit en speelt een belangrijke rol bij keuze van
studenten voor de UvA. Het geschetste beeld klinkt misschien
romantisch maar blijkt tot op heden effectief.
Het Roeterseiland is weliswaar tot de binnenstad te rekenen,
maar de schaal en concentratie zijn van een andere orde dan
het historische beeld van de Amsterdamse stadsuniversiteit
in het stadshart. Het is een grootschalig mono-functioneel
complex dat een tegenstelling vormt met de fijne structuur
van de binnenstad. De bruisende levendigheid op het
Binnen Gasthuisterrein, Spuistraat en Kloveniersburgwal,
waar studenten zich mengen met toeristen, moeders met
Leon Deben
P. 237
kinderen, dagjesmensen, werkers en buurtbewoners, staat
tegenover de rust in de Plantagebuurt.
De helaas veel te vroeg overleden voorzitter van het College
van Bestuur Jankarel Gevers zei in de nog altijd zeer
behartigenswaardige brochure Assepoester of Prinses
(Amsterdams Binnenstads Comité (ABC), eindredactie
Frans Heddema) dat er wel wat onderdelen naar de
Watergraafsmeer gaan maar dat de binnenstad de hoofdplek
blijft. “We kunnen er goed uit de voeten en de studenten
en medewerkers waarderen de plek om er te werken.” Het
argument dat soms opduikt bij de concentratieplannen is
de vermeende toename van ontmoeting en uitwisseling van
kennis. Zet medewerkers bij elkaar in een gebouw en het
komt wel goed is de doorsnee opvatting. Als kennisuitwisseling
belangrijk wordt gevonden dan gebeurt dat toch wel.
Fysisch determinisme bestaat niet. Een fysieke structuur
kan echter wel gunstige randvoorwaarden scheppen.
De historicus Donald Olsen – bekend door zijn boek De
stad als kunstwerk – wijst erop hoe de Amsterdammers
met een bewonderenswaardige eigenzinnigheid het
bijzondere van hun stad vast hebben weten te houden. Laat
dit ook gelden voor de huisvesting van de UvA en voorkom
dat de stadscampus zich naar binnen gaat opsluiten. Dat
laboratoria naar de rand verhuizen in de Watergraafsmeer
en het enorme AMC aan de Zuid Oostelijke stadsrand
zit, is logisch en voor de handliggend. Dat het
Roeterseilandcomplex wordt vernieuwd, ligt ook voor de
hand. Maar de binnenstad heeft de studenten nodig voor
haar bruisende karakter. De UvA zal haar aantrekkelijkheid
verliezen als ze de historische gebouwen te lichtvaardig
verlaat om louter financiële redenen.
Leon Deben is oud-hoofddocent Stadssociologie aan de UvA

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Dick Schuiling
A
Kaart 1 Overzicht van de toekomstige universitaire vestigingen naar omvang (bruto terrein- en vloeroppervlak)
Terreinoppervlakte Vloeroppervlakte
Vestiging Uilenburg 106.000 m 2 150.000 m 2
A-faculteit 83.000 m 2 139.000 m 2
B-faculteit 210.000 m 2 226.000 m 2
(bron: dienst der publieke werken afdeling stadsontwikkeling 1967)
U
P. 238
B
Schaal: 1: 12.500

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Achtergrond
We schrijven 1632, de oprichting van het Athenaeum Illustre. Bijna vier eeuwen
later worden de herstructureringsplannen van het Roeterseiland gepresenteerd.
Met de opgedane kennis en ervaring richt de opgave zich nu op een succesvolle
transformatie van het Roeterseilandcomplex en de Amstelcampus. In dit artikel
wordt een overzicht gegeven van de huisvestingsplannen die de Universiteit van
Amsterdam sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw heeft gepresenteerd. Lang niet
alle plannen en voorstellen zijn tot uitvoering gekomen. Verschil in inzichten over
verweving en scheiding tussen universiteit en stad volgde de trends van de periode
waarin de plannen werden gemaakt.
De Universiteit van Amsterdam kent een eeuwenoude
traditie om grotere gebouwen te transformeren voor
nieuw gebruik (Souwer, 2000). Het begon met de
voorloper van de universiteit, het Athenaeum Illustre
gehuisvest in de Agnietenkapel. Bij de Alteratie van
Amsterdam in 1578 was deze overgegaan van de
katholieke kerk naar de (inmiddels calvinistische)
gemeente. De kapel werd benut als auditorium en de
toenmalige universiteitsbibliotheek, de ‘stadslibrye’,
werd gehuisvest op de zolder van de kapel. Tot het
einde van de negentiende eeuw konden de 250
studenten daar goed uit de voeten. In 1877 werd
het Athenaeum Illustre universiteit en kwam de
Oudemanhuispoort beschikbaar voor huisvesting.
In het voormalig bejaardenhuis werd ook de aula
gevestigd. De medici kregen het Binnengasthuis en de
P. 239
biologen de Hortus Botanicus en Artis. Later kwamen
in en bij de Plantagebuurt ook instituten voor andere
bètaopleidingen. Tot 1961 is de universiteit van de
gemeente (GU). De gemeente faciliteert in die tijd de
huisvesting, maakt huisvestingsplannen en ontwerpt
zelfs de gebouwen.
Tot 1920 telt de voorloper van de Universiteit van
Amsterdam niet meer dan duizend studenten (zie
figuur 1). Vlak na de Tweede Wereldoorlog wordt de
grens van vijfduizend studenten gepasseerd en in 1950
telt de UvA zevenduizend studenten. Voor de periode
daarna verwachtte de universiteit een beperkte en geleidelijke
groei van het studentenaantal. Een voorspelling
die klopte, want tussen 1952 en 1962 groeide het aantal
niet verder.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
P. 240
Figuur 1 Ingeschrevenen 1877-2001 totaal (bron: Bureau Bestuursinformatie UvA)
30.000
25.000
20.000
15000
10.000
5.000
0
Het Drie-kernen-plan 1955
In die periode van stagnerende studentenaantallen
werd in 1955 door de gemeente en de universiteit
het Drie-kernen-plan aanvaard. Het plan voorzag
in de huisvesting van 10.000 à 12.000 studenten op
drie locaties in de stad: het Roeterseilandcomplex en
omgeving (REC), de Oudemanhuispoort (OMHP)
en het Wilhelmina Gasthuisterrein (WG-terrein).
De terreinen waren alledrie in of nabij de binnenstad
gelegen. Het Roeterseiland was bedoeld
voor de huisvesting van de bètafaculteiten en de
Oudemanhuispoort voor de alfafaculteiten en centrale
voorzieningen. De locatie OMHP werd later uitgebreid
met het Binnengasthuisterrein (BG-terrein), de Oude
Turfmarkt en het Maagdenhuis. Het WG-terrein en
omgeving was bedoeld voor de medische faculteit
en het ziekenhuis. Daarvoor moest wel eerst de
Kinkerbuurt-Zuid worden gesloopt.
Alternatieve ideeën
Opvallend voor de periode 1965-1975 en geheel
passend in de tijdgeest van democratisering, is dat de
discussie over het huisvestingsbeleid van de UvA in alle
universitaire geledingen en in de pers werd gevoerd.
De redeneringen vanuit verschillende belangen
1877/78
1880/81
1885/86
1890/91
1895/96
1900/01
1905/06
1910/11
1915/16
1920/21
1925/26
1930/31
1935/36
1940/41
1945/46
1950/51
1955/56
1960/61
1965/66
1970/71
1975/76
1980/81
1985/86
1990/91
1995/96
2000/01
werkten door in de uiteenlopende voorkeuren voor
huisvesting. Sommigen prefereerden de universiteit
in de bestaande stad door rigoureuze sloop en
herstructurering, anderen kozen voor aanpassing aan
het historisch erfgoed en stadsweefsel. Weer anderen
kozen voor de weilanden en nieuwe polders buiten de
stad.
De eerste hoogleraar planologie, Steigenga, bekritiseerde
het drie-kernen-plan. Hij was het weliswaar
eens met het universitaire huisvestingscredo dat alle
faculteiten in elkaars nabijheid behoren te zijn, maar
in de binnenstad en negentiende eeuwse wijken was
daarvoor volgens hem geen plaats. Als alternatief
adviseerde hij de omgeving van de Bijlmermeer. Ook
anderen stelden alternatieve huisvestingslocaties voor.
Zo droomde een clubje verontruste hoogleraren, die
de Oudemanhuispoort een ‘verstopt ex-bejaardenhuis
in een aftandse buurt’ vonden, van een Cité universitaire
op het Frederiksplein. Professor F. de Jong
Edz. stelde de strook tussen de Utrechtsebrug en
Ouderkerk voor. De CPN-gemeenteraadsfractie
propageerde een campusuniversiteit buiten de stad.
Een commissie onder leiding van professor Enschedé
stelde zelfs Flevoland voor (Souwer, 2000).

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Groeiende studentenaantallen
Halverwege de jaren zestig was de verwachting dat het
studentenaantal in 1975 zou zijn gegroeid tot 14.000.
Dankzij de babyboom en toenemende participatie aan
het wetenschappelijk onderwijs werd dit aantal al veel
eerder gehaald. Eind jaren zestig werd de studentenprognose
daarom bijgesteld richting 25.000 in 1975
waarvan 18.000 alfastudenten (men maakte in die tijd
nog geen onderscheid tussen alfa- en gammastudies).
De alfastudies moeten volgens de gemeente en de
universiteit grotendeels in de binnenstad gehuisvest
worden.
Het BG-terrein was op dat moment nog niet beschikbaar.
De Nederlandsche Bank, toen nog gehuisvest
in het huidige Allard Pierson Museum, aasde ook op
het terrein. Voor de alfa’s werden daarom steeds meer
kleine grachtenpanden gekocht of gehuurd om te
voorzien in de ruimtebehoefte. De ad hoc oplossingen
wakkerden de discussie over de huisvesting van de
alfawetenschappen voortdurend aan. In de periode
1965-1970 werden zeer uiteenlopende locaties voorgesteld.
Die varieerden van nieuwbouw in de Bijlmermeer
of Flevoland en sloop en nieuwbouw van de gemengde
woonwerkbuurten Uilenburg en Valkenburg tot een
universiteit langs de grachten. Het laatste voorstel
speelde in op de trend dat bedrijven op dat moment
massaal uit de binnenstad vertrokken. De leegstaande
kantoren boden interessante huisvestingsmogelijkheden
voor de universiteit. De leegstand in de binnenstad
en de gelijktijdige woningnood vormden de aanleiding
voor een fel verzet tegen de sloop van woningen op
Uilenburg, Valkenburg en nabij het Roeterseiland
voor de bouw van nieuwe universiteitscomplexen. In
1972 werd zelfs de actiegroep Geen woningsloop voor
universiteitsbouw opgericht (Schuiling, 1972).
Ook de huisvesting van de medische faculteit naast
het WG-terrein verliep problematisch. In 1965
werd duidelijk dat de ‘sanering’ van de Kinkerbuurt
nog flink op zich liet wachten. De gemeente bood
de universiteit als alternatief 64 hectare aan in de
Bullewijkerpolder (naast de Bijlmer) voor het nieuw
P. 241
te bouwen AMC. Dat werd door de universiteit in
dank aanvaard, mede omdat goede alternatieven voor
de huisvesting van de medische faculteit ontbraken
(Jonker en Schuiling, 1974). De planvorming en bouw
op het Roeterseilandcomplex zelf konden wel doorgang
vinden. De nieuwbouw op het terrein week sterk af
van de woonbuurten er om heen. De compacte, hoge
bebouwing zorgde voor een nieuw aanzicht in de
Amsterdamse binnenstad. In 1964 werd Anna’s Hoeve
in de Watergraafsmeer aangekocht. Die locatie, ver
buiten de binnenstad, was bedoeld voor de biologen.
Het Zeven-kernen-plan 1973
In 1973 nam het College van Bestuur van de UvA
het Zeven-kernen-plan aan: een gebundelde deconcentratie.
Vier vestigingen binnen de binnenstad
en vier erbuiten. De door de gemeente aangedragen
locatie Valkenburg/Uilenburg aan weerszijden van
de aanvoerweg naar de IJ-tunnel stond de universiteit
wel aan, maar bleek controversieel. Zowel de beoogde
gebruiker (de Letterenfaculteit) als de Universiteitsraad
(toen het hoogste orgaan) stemden tegen deze locatie.
Het College van Bestuur droeg het besluit vervolgens
voor aan de Kroon, die het vernietigde. Hierop volgde
een jarenlange impasse. In de tussentijd werden panden
gehuurd en voorstellen gedaan voor indikken op het
BG-terrein en bij het AMC.
Ook het eerste plan voor het BG-terrein (1975) vond
geen doorgang. Het was monofunctioneel, diende
alleen de belangen van de universiteit en ging uit van
sloop. Het wordt uiteindelijk door de Universiteitsraad
afgestemd na breed verzet zowel vanuit de buurt als van
monumentenliefhebbers. Veel kritiek was er op het feit
dat er geen inspraak met belanghebbenden had plaatsgevonden,
de cijfers over de ruimtebehoefte van de UvA
discutabel en ondoorzichtig waren en onvoldoende duidelijk
was of concentratie van ongelijksoortige instellingen
wel zinvol was. Ten slotte werd het bezwaar van
velen tegen de grootschaligheid van de nieuwbouw en
de eenzijdigheid van de bestemmingen breed gedeeld.
In 1977 telde de universiteit meer dan 20.000 studenten
en was de prognose voor 1980 opgelopen tot 24.000.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Figuur 2 Percentage studenten naar opleiding 1945 - 2001 (bron: Bureau Bestuursinformatie UvA)
1945/46
1950/51
1955/56
1960/61
1965/66
1970/71
1975/76
1980/81
1985/86
1990/91
1995/96
2000/01
Figuur 3 Aantal ingeschrevenen UvA 1991-2007 (bron: Bureau Bestuursinformatie UvA)
30.000
25.000
20.000
15000
10.000
5.000
0
0%
1991
1992
10%
1993
1994
1995
Alle ingeschrevenen Voltijd ingeschrevenen
20%
Humanities/Law Social sc./Economics Science Medicine
BG-areaal en Huisvestingsplan 1980-2005
In 1978 werd ten behoeve van de ontwikkeling van het
BG-terrein een gemengde werkgroep voorgesteld. Deze
organiseerde een soort open planproces (Schuiling,
1980, 1982 en 1984). In 1981 verschijnt het eindrapport
(Werkgroep BG-areaal, 1980-1981). Het tweede
BG-plan behelsde veertig procent niet-universitaire
30%
1996
1997
40%
1998
50%
1999
2000
60%
2001
70%
2002
2003
2004
P. 242
functies (vooral wonen) op het BG-terrein. Daarnaast
werd het tot dan toe gesloten (ziekenhuis)complex
geopend voor fietsers en voetgangers. De werkgroep
sprak van “het terrein teruggeven aan de stad”. De
concentratiegedachte werd in het plan verder afgezwakt
wat de verwevenheid met de stad bevorderde. Het plan
werd grotendeels uitgevoerd.
80%
2005
90%
2006
100%
2007

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
In het eveneens in 1981 verschenen Huisvestingsplan
1980-2005 werden per faculteit nieuwe ruimtenormen
vastgesteld. In figuur 2 is de ontwikkeling van het
aantal studenten naar type opleiding weergegeven.
Het feit dat de bèta’s door dalende belangstelling in die
opleidingen op het Roeterseiland veel te ruim in hun
jasje kwamen te zitten, werd een beetje verdoezeld.
Ombouwen van halfgebruikte practicumruimten
was ook erg kostbaar. In de jaren tachtig namen
de gammafaculteiten Economie en Bedrijfskunde
(FEB) en delen van de huidige Maatschappij- en
Gedragswetenschappen (FMG) steeds meer hun
intrek in bestaande en nieuwe gebouwen op het
Roeterseiland. Nog steeds geven die soms colleges
vanachter een practicumtafel, ooit bestemd voor schei-
en natuurkundigen.
De ruimteprognoses klapten vanaf 1982 om.
Bezuinigingen leidden tot een formatiekrimp van een
kleine 20 procent tussen 1980 en 1986. Het ministerie
verwachtte nog een lichte studentengroei als gevolg
van het emancipatie-effect, maar in de periode daarna
(1988-2000) werd een scherpe daling verwacht van
maar liefst 33 procent. Prognoses zijn blijkbaar erg
lastig want rondom 1992 had de UvA een piek van
28.000 studenten (zie figuur 3). Na een dip in 2000 met
21.000 studenten telt de UvA in 2009 inmiddels 28.000
studenten in voltijd en deeltijd samen.
De vier-clusters-plannen van 2005
en 2008
Na een periode van huisvesting in zes kernen
(Uilenburg/Valkenburg is inmiddels afgevallen) en
een aantal verspreide panden, wordt in het huisvestingsbeleid
langzamerhand een draai gemaakt. Van zes
kernen is het huidige beleid erop gericht de faculteiten
te concentreren in vier clusters: de OMHP en het
BG-terrein in de binnenstad, het REC eveneens in de
binnenstad, het Science Park in de Watergraafsmeer
(rondom de oorspronkelijke Anna’s Hoeve) en het
AMC. Op de lange duur wordt verwacht dat de
gebouwen van het Spui en het Singelgebied (UB,
Maagdenhuis, Bungehuis, PC Hoofthuis) niet meer
P. 243
nodig zijn voor het zogenaamde primaire proces.
De functies van deze gebouwen worden in de plannen
overgeplaatst naar de OMHP, het BG-terrein en het
Roeterseilandcomplex. Daar vindt verdichting plaats,
waarvoor nauwelijks meer woningen maar wel andere
monumentale gebouwen gesloopt moeten worden.
Sommige van die gebouwen in het Spui/Singelgebied,
zoals het Maagdenhuis en de Universiteits Bibliotheek,
zijn echter beeldbepalend voor de historie van de
universiteit en de verwevenheid met de stad.
Huisvestingsplan 2005-2015
Het Huisvestingsplan 2005-2015 vermeldt vier doelen
die de UvA wil bereiken. Ten eerste is dat het hebben
van een karakteristieke en herkenbare uitstraling
zodat de identiteit en zichtbaarheid van de universiteit
worden versterkt. Het tweede doel is om als stadsuniversiteit
de cultuur en geschiedenis van de stad te
bewaren en ontsluiten. Het derde doel is te fungeren als
ontmoetingsplaats voor mensen die zich bezighouden
met wetenschap en cultuur. Ten slotte is het doel een
inspirerend lokaal centrum met een mondiale toegang
tot informatie te zijn.
Het belangrijkste uitgangspunt van het Huisvestingsplan
2005-2015 is dat de UvA een stadsuniversiteit is en
dus in de stad wil blijven. Omdat de huidige huisvestingssituatie
van de universiteit verre van ideaal wordt
genoemd, is het idee de universiteit te concentreren in
vier clusters. Een van de redenen voor clustering zijn de
hoge onderhoudskosten van het huidige aantal gebouwen.
Daarnaast wordt gesteld dat in grotere eenheden
flexibeler met wisselende studentenaantallen kan
worden omgegaan. Ook neemt de herkenbaarheid van
de UvA toe als er vier grotere clusters zijn. Onderlinge
samenwerking en het opzetten van nieuwe onderwijs-
en onderzoeksprogramma’s wordt met vier clusters
gemakkelijker. De vier clusters zijn onderverdeeld op
basis van verwante disciplines. Alfa op de OMHP en
het BG-terrein, bèta op het Science Park, gamma op
het Roeterseilandcomplex en het medische cluster
op en rondom het AMC. Het Academisch Centrum
Tandheelkunde Amsterdam (ACTA) in Slotervaart

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
wordt verplaatst naar het VU-kwartier aan de Zuidas.
Dat heeft ermee te maken dat deze opleiding door de
universiteiten gemeenschappelijk wordt gebruikt.
Meerjarenplan Huisvesting 2008
Het Huisvestingsplan 2005-2015 gaat voor die periode
uit van nulgroei. Dat is opmerkelijk want sinds 2002
heeft de UvA aan populariteit gewonnen en zijn de studentenaantallen
flink gegroeid. In het Meerjarenplan
Huisvesting 2008 van een nieuw aangetreden College
van Bestuur is de prognose dat de studentenaantallen
tot 2020 waarschijnlijk stijgen. De universiteit gaat uit
van een groei van 0 tot 25 procent. Het is zodoende zeer
waarschijnlijk dat de studenten- en onderzoekerspopulatie
toeneemt. Die grotere aantallen worden op vier
clusters gehuisvest, de footprint van de UvA in de stad
neemt in die zin dus af. Daar tegenover staat verdichting
op de open binnenterreinen die in eigen bezit zijn.
Daarnaast is er sprake van een ‘centrifugale schuifoperatie’;
overbodig geworden panden in de binnenstad
kunnen worden getransformeerd of afgestoten.
Voor de schuifoperatie van faculteiten naar de vier clusters
is een grootscheepse verbouwing noodzakelijk. De
afronding van het Science Park is in zicht. Na vertrek
van de bètastudies is het REC aan de beurt. Om in de
toekomst de volledige FMG en Faculteit der Rechten
(FdR) te kunnen huisvesten (de FEB blijft in de huidige
gebouwen op het REC) worden de gebouwencomplexen
op het REC grondig verbouwd. Tegelijkertijd
vindt de verbouwing en nieuwbouw van de Hogeschool
van Amsterdam (HvA) plaats aan de Wibautstraat, de
nieuwe Amstel-campus. De bouwplannen van beide
opleidingsinstituten zouden mogelijkheden voor
verweving met elkaar moeten bieden.
Het verwevingsdiscours
In december 2008 is in opdracht van de HvA en
UvA een verkennende studie verschenen over de
kansen voor de verbetering van de ruimtelijke en
functionele verbinding tussen het Roeterseiland
en de Amstelcampus onderling en met hun directe
omgeving (Van Iersel en Jenniskens, 2008). In het
P. 244
rapport worden als speerpunten voor verbetering de
opwaardering van de openbare ruimte, de ontwikkeling
van aantrekkelijke nieuwe voorzieningen en de
opwaardering van het metrostation genoemd.
Voor het Roeterseiland (135.000 m 2 bvo) wordt in het
rapport uitgegaan van circa 15.000 studenten en 2.500
medewerkers. De bouw start in 2009 en de geplande
oplevering is in 2016. De Nieuwe Achtergracht wordt
de centrale openbare ruimte waaraan alle ingangen
worden gesitueerd. Parkeren kan straks niet meer op
het maaiveld, maar alleen nog in parkeerkelders. Het
maaiveld wordt verlevendigd door de toevoeging van
publieksfuncties en (studenten)woningen.
De Amstelcampus (100.000 m 2 bvo) bevindt zich aan
weerszijden en op de noordkop van de Wibautstraat.
Het wordt met 25.000 studenten en 5.000 medewerkers
de grootste vestiging van de HvA. Verder komen
er 250 studentenwoningen, een sport- en fitnesshal,
een basisschool, een jongerencentrum met horeca
en onderwijsgerelateerde bedrijvigheid. De meeste
bedrijvigheid bevindt zich op de begane grond
waardoor levendigheid in de plint wordt gecreëerd.
Om de Amstelcampus te realiseren is de sloop
van het Wibauthuis jaren geleden al gestart. Het
Kohnstammhuis wordt nu getransformeerd
en de verbouw van het Singelgrachtgebouw is inmiddels
gereed. Roeterseiland en Amstelcampus samen
worden met 40.000 studenten en 7.500 medewerkers
het grootste onderwijscluster van de stad. In het
rapport wordt zelfs gezegd dat zij een meerderheid
vormen ten opzichte van de 22.000 inwoners van de
omliggende buurten Oosterparkbuurt, Weesperzijde,
Weesperbuurt en Plantage.
In het rapport wordt terecht geconstateerd dat
de wisselwerking tussen het Roeterseiland en de
Amstelcampus nu nog zeer beperkt is. Studenten en
medewerkers zijn grotendeels gericht op hun eigen
onderwijsfaciliteiten. Ook bewoners hebben weinig
reden om beide onderwijscomplexen te bezoeken
omdat het ontbreekt aan publieksvoorzieningen en

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
een aantrekkelijke openbare ruimte. Het Weesperplein
vormt als verkeersknooppunt voor beide onderwijsclusters
het scharnierpunt. De routes voor het
openbaar vervoer verschillen wel van de belangrijkste
fiets- en looproutes. Rondom het Weesperplein is het
voorzieningenniveau laag. Er is wat horeca en een
enkele winkel. Maar er zijn geen grote publiekstrekkers,
die liggen verder weg.
Het vraagstuk van scheiding of verweving en de voor-
en nadelen van campusuniversiteiten kent al een lange
historie. In een interview in het vaktijdschrift Plan met
de Delftse prof.ir. S.J. van Embden, stedebouwkundige
van de TU Twente en Eindhoven (Plan, 1970), zegt Van
Embden dat de sleutelbegrippen interne en externe integratie
en flexibiliteit zijn. Maar volgens hem “bemoeilijkt
de eis van een nauwe interne samenhang, ter wille
van de integratie van de disciplines, gecombineerd met
deze toenemende omvang van het totale instituut, de
integratie van dat totale universiteitscomplex in het
stadsgeheel en daarmee van de universiteitsgemeenschap
(zo die al zou willen ontstaan) in de maatschappij.
Was de universiteit vroeger misschien een soort collectieve
ivoren behuizing voor een kleine elite, vandaag
dreigt zij een onverteerbare reuzenklont te worden
in het stadsgeheel” (Plan, p. 673). Deze opmerkelijke
waarschuwing van de Nederlandse campusspecialist bij
uitstek heeft nog niets van zijn waarde verloren. Het is
dan ook opvallend dat de term campus aan de UvA en
HvA weer zo populair is geworden, terwijl men tegelijkertijd
propageert een stadsuniversiteit te zijn. Volgens
van Dale’s Etymologisch Woordenboek betekent de term
campus wel universiteitsterrein, maar stamt deze af van
het Latijnse campus, wat het vlakke veld betekent. Dat
lijkt niet bepaald een geschikt label om de verweving
van de universiteit met de stad aan te duiden. In die zin
is de term cluster veel neutraler en minder verwarrend.
Creëren van stedelijkheid
Van Iersel en Jenniskens (2008) constateren dat het
gebied rond de Wibautstraat nu nog de aantrekkingskracht
en de levendigheid van beroemde studentenwijken
als Quartier Latin in Parijs of Greenwich Village
P. 245
in New York mist. Volgens hen ligt dat onder andere
aan de ligging in de stad, het soort en aantal studenten
en de schaalverschillen tussen de onderwijsgebouwen
en de directe omgeving. Hier wordt mijns inziens de
vinger op de zere plek gelegd. De monofunctionaliteit
en grofkorreligheid van de huidige gebouwen van de
UvA en HvA zijn een handicap om de beoogde unieke,
levendige stadscampus te bereiken. Het stofferen van
de plinten met publieksvoorzieningen is onvoldoende.
Winkels dienen immers aan een doorgaande belangrijke
looproute te liggen. De krimp in de bestaande
winkellinten in de Plantage Kerklaan en Plantage
Middenlaan en de moeilijke verhuurbaarheid van de
nieuwe commerciële ruimten in de Roetersstraat en
Sarphatistraat illustreren dit.
Van Iersel en Jenniskens (2008) zien diverse ruimtelijke
en functionele kansen en bedreigingen. In ruimtelijke
zin ligt het Roeterseiland nu erg verscholen.
De Singelgracht en de Mauritskade vormen fysieke
barrières voor de doorsteek van de Amstelcampus
naar het Roeterseiland. Een eerste kans zou zijn het
Weesperplein het ‘huisadres’ van de UvA en HvA te
laten zijn. Hoewel geluid- en stankoverlast rondom
het Weesperplein de gebruiksmogelijkheden daar
belemmeren, kan de universiteit wel beter zichtbaar
worden gemaakt in de metrohalte en op straat.
Een nieuwe naamgeving van het metrostation,
‘Universiteit van Amsterdam’, is volgens hen een
eerste stap in de goede richting. Een andere kans
is te zorgen voor extra studentenhuisvesting op de
beide campussen zodat er meer levendigheid komt.
Ook het toevoegen van sportfaciliteiten (op de
Amstelcampus) en culturele voorzieningen (op het
Roeterseiland) zorgt voor meer onderlinge loopstromen
en daarmee voor meer levendigheid.
Voor het Roeterseilandcomplex lijkt de les van het
BG-terrein enigszins ter harte genomen. Er komen
meer openbare routes over het terrein die ook voor
andere stadsbewoners toegankelijk zijn. Ook komen
er meer niet-universitaire functies in de plinten. Het
percentage niet-universitaire functies is weliswaar

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
foto: Hilde van Wijk
veel lager dan op het BG-terrein, maar ook op het
BG-terrein zal dat percentage flink afnemen als de
nieuwe Universiteitsbibliotheek zich daar vestigt.
In een notendop
In de periode van functiescheiding en verkeersdoorbraken
(1950-1975) bleef de UvA niet achter. Er
werden grootschalige kantoorkolossen (Roeterseiland)
gebouwd en de sloop van gemengde woonbuurten
werd gepland (Uilenburg en het eerste plan voor
het BG-terrein). Niet toevallig was de architect
van het Wibauthuis dezelfde als die van de
Roeterseilandgebouwen B en C. Grootschaligheid en
functieconcentratie leken toen ook het meest efficiënt
voor het beheer. De universiteit en de gemeente
traden in deze tijd op als gesloten organisaties, die
de zaakjes onderling regelden. Dat leidde tot veel
maatschappelijke weerstand. De sloopplannen voor
de Kinkerbuurt, Uilenburg/Valkenburg, de omgeving
van het Roeterseilandcomplex en het BG-terrein
kwamen dan ook vrijwel nergens tot uitvoering.
In de daarop volgende periode van meer behoedzame
stadsvernieuwing (1975-1990), werden, na flink wat
strijd, de uitgangspunten aanpassing aan de schaal
P. 246
van de binnenstad en functiemenging. Een tijd lang
hebben deze nieuwe uitgangspunten geprevaleerd,
zoals in de plannen voor het Bungehuis, PC Hoofthuis
en het tweede plan voor het BG-terrein. De top van
de UvA liep niet voorop in deze omslag in het denken.
Terwijl de basis het al eerder aanvoelde, zagen de
toenmalige bestuurders en raadsleden uiteindelijk ook
in dat een gewenste en belangrijke instelling als de UvA
niet als een eenkennige moloch te werk kan gaan.
In de huidige plannen wordt een zekere mate van
functiemenging nagestreefd. De functies waarmee
wordt gemengd liggen erg dicht bij het universitaire
belang. Het gaat vaak om studentenwoningen of aan de
universiteit verwante commerciële voorzieningen zoals
een kopieerwinkel. Met de internationalisering van
het wetenschappelijk onderwijs bestaat immers steeds
meer behoefte aan (snel beschikbare) woningen voor
buitenlandse studenten en onderzoekers. Menging
met de woonfunctie is daardoor een universitair
belang geworden, én een wapen in de concurrentie met
andere universiteiten. In totaliteit wordt de UvA meer
grofkorrelig. Ze trekt zich terug op minder clusters, die
in volume toenemen.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Compacte clusteruniversiteit 1950-2010
Opgave
Kostenoverwegingen en efficiencywensen zijn van
alle tijden, maar des te meer sinds universiteiten hun
eigen huisvesting moeten betalen. Het geeft toch te
denken dat juist veel van de speciaal voor de UvA
ontworpen gebouwen uit de jaren zestig, zoals het
Swammerdaminstituut aan de Eerste Constantijn
Huygensstraat, de Narwal op het Bickerseiland en
het Maupoleum aan de Jodenbreestraat, al weer
verdwenen zijn. Dat de VU niet meer uit de voeten
kan met haar campusgebouwen uit de jaren zeventig
is ook opvallend. Groter is dus kennelijk lang niet
altijd flexibeler.
De waardering onder professoren voor het Oudemanhuispoortcomplex
heeft ook een flinke verandering
doorgemaakt. In de Frederikspleinvoorstellen van
vroeger wilden zij weg van de OMHP, nu voeren de
juristen actie om op de OMHP te blijven. Daarbij wordt
het argument ‘verlies aan identiteit’ genoemd. Dat
blijkt op meerdere vlakken een belangrijk dilemma.
Het College van Bestuur van de UvA wil al jaren haar
corporate identity in steen laten zien, met grote hoge
logo’s die van verre zichtbaar zijn. Vele medewerkers en
studenten hechten minder aan die corporate identity,
maar meer aan de identiteit van hun eigen opleiding of
instituut. Zij vrezen verloren te gaan in grote flexibele
clusters. In die zin zou de slogan uit het instellingsplan
“klein binnen groot” veel verder geconcretiseerd
moeten worden.
De onderlinge verwevenheid tussen de instellingen
UvA en HvA zal moeilijk blijken. De verwevenheid met
de stad doet daar nog een schepje bovenop, zeker als de
clusters groter worden. Er ligt nog een grote opgave.
Dick Schuiling (d.schuiling@uva.nl) is docent aan de opleiding Planologie van
de Universiteit van Amsterdam.
Literatuur
Iersel, M. Van & A. Jenniskens (2008) Verbinding Roeterseiland en
Amstelcampus; kansen voor verbetering van het gebied rondom de campussen
van de UvA en HvA, LAgroup, Amsterdam
Jonker, M. en D. Schuiling (1974) ‘Godshuis, gasthuis, ziekenhuis, medisch
centrum, cité medicale’, Wonen-TA/BK, nr. 24, p. 22-28
P. 247
Plan; maandblad voor ontwerp en omgeving (1970) ‘Interview met prof.ir. S.J. van
Embden; sleutelbegrippen: integratie en flexibiliteit’, nr.10, p. 671-673
Schuiling, D. (1972) ‘Universiteit helpt mee de bewoners de stad uit te jagen’, Folia,
nr. 24, p.5
Schuiling, D. (1972) ‘Het slopende bouwbeleid van de Amsterdamse Universiteit’,
De Groene Amsterdammer, nr. 17-23 oktober, p. 9
Schuiling, D. (1980) ‘Planvorming Binnengasthuis’, Rooilijn, nr. 6, p. 162-168
Werkgroep Binnengasthuisareaal (1980-1981) Naar een plan voor het
Binnengasthuisterrein deel 1 en 2, Amsterdam
Schuiling, D. (1982) ‘Bouw- en huisvestingsbeleid van de UvA 1950-2000’, Rooilijn,
nr. 6, p. 193-201
Schuiling, D. (1984) ‘Tweedehandsplanvorming op het BG- en WG-terrein’,
Rooilijn, nr. 1, p. 24-31
Souwer, G. (2000) ‘De krappe kleren van de UvA; drie eeuwen van het ene
kapelletje naar het ander’, Folia, jg. 53, nr. 38, p. 6-8
foto: Hilde van Wijk

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Simon Allford
“The challenge is to make the Roeterseiland
part of the city”
Sabine Meier and Samantha Volgers
“The challenge is to make the Roeterseiland part of the city”
Allford Hall Monaghan Morris (AHMM) won the international competition for the
restructuring of the Roeterseilandcomplex (REC). The scope of the project is to
renovate buildings A, B and C. One of the major interventions is the intersection in the
building crossing the Nieuwe Achtergracht to open up the area behind it. The jury was
convinced by AHMM functional and flexible concept of architecture. “New architecture
is a way of thinking of a building. The three key-elements are strategy, people and
aesthetics.” Simon Allford speaks with us about how to integrate the REC in the daily
lives of students, staff and the urban public.
“We studied together and invented AHMM in 1989
because we wanted to make architecture that is beautiful
to look at and satisfying to use. Everyone has his
own projects and the individual intelligence has a great
amount of autonomy, even though the collective intelligence
can be much better than the individual one.
That means that we share experience and opinions. If
one feels constrained, the collective intelligence helps
to liberate and invigorate it. This is what we call ‘our
fifth man’.”
How do you and your ‘fifth man’ approach the restructuring
of the REC?
“The international competition for the REC was a
challenge for us; we had never built outside of England
before. It was an interesting competition because
P. 248
they asked us to tell what we thought of the existing
buildings, instead of asking us to present a complete
and elaborated design. We showed our ideas of the
restructuring as a way of thinking of a building. We
actually showed a process of thinking.”
What is the process about?
“First, a process is always about trying to understand
a place and the politics in the broader sense, and
analysing the needs later on. They do not come to us
and say we need a university building. They say we
have got this site and we may place a hotel, offices,
some housing here and a school there. All those
buildings can come together within a multi-layered
city programme. Second, consultation is part of the
process. When making all those buildings smart and

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 “The challenge is to make the Roeterseiland part of the city”
P. 249
bron: ALLFORD HALL MONAGHAN MORRIS

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
clever, it becomes possible to trade functions. In the
end, the building stays alive much longer. Far too often
a building has just one function and we cannot change
it when the context has changed.”
How do you interpret the existing place of the REC?
“To keep this building at the REC and to reinvent it,
was a very good decision. In that sense, it is almost
the opposite of the general danger of conservation.
The danger of all our good intentions (by rules about
aesthetics – red.) lies in the fact that it becomes too
difficult to regenerate historical cities for all kinds of
people. The consequence is that we build places outside
of the city for the workers and all the rich people live in
the middle of Amsterdam. Although this is my London
experience, I think it is a general danger. To freeze a
city, for example by saying 1972 is the end of all changes,
then inevitably that part becomes more and more
valuable. It becomes more and more expensive. In the
end, anyone who works in Amsterdam and makes the
city happen, ends up living outside. I am not against
preservation, but I think it can kill the city.”
So your design is the opposite of preservation?
“Physically the REC has a powerful impression. But
the building is tired now. When I was walking around
this building I remembered the 1960s. I could see the
ambition of the past times. Nowadays, this ambition has
been lost because of all the changes inside and outside
the complex. For me the strengths and weaknesses are
very clear. I have called it an ‘elegant banality’.”
“If you start a project, very often it looks fantastic at
the beginning. The danger is you are either losing
your eye or repeating something you already know
which is comfortable, lazy even. I like it more to
work in a project that may at times appear dubious.
It creates nice challenges. Architects need buildings
that are difficult at times because it means you are
asking difficult questions.”
What is the most difficult question for restructuring
the REC?
“This building at the Nieuwe Achtergracht has a super
large scale. It is a modernist building in the middle of
“The challenge is to make the Roeterseiland part of the city”
P. 250
historic Amsterdam. As one of the few major physical
interventions it stands out: because of it’s remarkably
different scale to the surrounding city. Amsterdam is
particular because it is quite well-preserved. The more
well-preserved a city is, the more likely the danger of
conservation becomes. But cities need functions like a
hospital, a school, a university. So they have to fit them
in. Otherwise the energy of a city disappears. Cities
are built in layers. The different layers cover different
pieces of history. Each layer is another piece of history
on which you have to react differently. Nowadays,
people tend to say that what was built in the 1960s is
wrong and it has to be removed. I think it is not wrong
at all, it is just another piece of history. So to reinvent
a building like the REC is smart to do because you do
not throw away everything.”
What is your strategy to react on this piece of history?
“The REC is part of the grain of the city. It is not a
cloister or a courtyard building. But at the moment
the connections are bad. There are no reasons to walk
into it. The only people who go there are students and
staff. It is such a particular world. Therefore potentially
it becomes a dead end. The danger is that it becomes a
monoculture dislocated urbanity: the opposite of what
people like if they are in a city: a rich mix and multiculture.
The challenge is to make the REC part of the city
and to employ different forms of use. Otherwise why
build it in a city?”
Which interventions are necessary for the connection
of the REC to the city?
“The building over the water is a dead end. Visually
it says ‘do not come in’. People do not go from there
to the zoo, so it functions as a barrier. Whatever you
put behind it. To get more movement you need a
multilayered programme. The first intervention is to
cut a big hole in that part of the building crossing the
water so suddenly people enter a new world. Our job is
to remake the connection in the buildings, the entrance
and the crossing of the water as well as to make the connection
to the Sarphatistraat and Artis.
“The second intervention has to do with the assignment.
It is not especially a university building. We

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
don’t concentrate on making a university building in
particular. It could be any public office building. We
want to design a legible building that communicates,
that is open to the public and for university members.
In a sense it is about organizing public programmes
within and throughout the building. Cities have a
public and a private world so it does not mean that the
building should be open always and at every entrance.
But it is important that the general public, not just
one type of person, will naturally filter through the
area. If we get that right, architecture can flow.”
“The third intervention is playing with the levels of
the building. What was wrong about the REC was
the idea of upper level access, because people live on
the street. A building begins to engage when people
like it and has the possibility for easy entry. If people
enjoy the building that comes across on every level.
Maybe they do not like the furniture, but that does
not matter because furniture comes and goes. To
make people like the building in the future is one of
your key challenges. Our focus lies on the redesign of
the entrances, the atrium and the connection of the
different departments.”
A new atrium?
“One of our key ideas for making the connection
is to create an open view on the outside as well as
the inside of the building. This is done by creating a
few mini-atria. The mini-atria are made as vertical
connections so that they become little buildings in
themselves. University and the use of the different
departments will always change, but the lift and stairs
will not change. Whenever you come out of the lift
in one of the atria you will see the city. That gives
the building an identity and in addition there is an
orientation what makes the building visible and intelligible
internally. The atria combine flexibility with
a kind of personality and specific views: flexibility
because the basis of the building is suitable for different
functions, personality because the atria create
social engagement. The different atria are one of the
opportunities the users can respond to. Finally, the
idea of the mini-atria is an idea that can be applied to
other projects as well.”
“The challenge is to make the Roeterseiland part of the city”
P. 251
What advice would you give to students in their career?
“My advice to students would be live your life, look and
learn, and see what comes out. Invention is not for the
sake of invention. From life experience you notice that
things can be done differently and always better. Do
not just drop visions on the city, but try to understand
what is going on. Then what comes out might be
extraordinary.”
How do you deal with the complex contracting body of
the University of Amsterdam?
“We work with a strategy and not with a vision as a
starting point. The danger of working with a vision
is that when you have 25 university stakeholders, the
vision gets picked apart in an instant. With a set of strategic
ideas that are robust and intelligent, architecture
can slowly develop. Ideas that were unpopular in the
beginning slowly get more and more interesting. It is
about going on a journey together that allows everyone
to do more risky things. In this way it is possible to
be more responsive to key ideas. It is about creating
architecture instead of fighting for sketches of visions.”
“You could compare building architecture with playing
music. It is inevitable that we are playing for different
audiences at different times. If you chase the audience
I think you’re lost as a band and as a band of architects.
In addition to that, it is not about fashion. Of course,
you do not want to be not of your time, but you also do
not want to be just an instant reflection of your time.
We have to make uneasy, tough, challenging music.
Not a soft easy melody, not a mainstream production.
Furthermore, we should not be obsessed with one thing
because then you loose the vision on other things. If
you are obsessed with one thing you cannot really
make the right choices.”
Sabine Meier (s.o.meier@uva.nl) is als promovenda verbonden aan de
onderzoeksgroep Urban Geographies bij het Amsterdam Institute for Metropolitan
and International Development Studies, Universiteit van Amsterdam.
Samantha Volgers (samantha@bureaumiddelkoop.nl) is als adviseur en
onderzoeker werkzaam bij Bureau Middelkoop. Beiden zijn redacteur bij Rooilijn.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 252
De campus
als een stad
Monique Arkesteijn en Alexandra den Heijer
Foto boven: de Uithof (bron AAArchitecten). Onder: Relatie publieke ruimte en functies (academiegebouw) in de binnenstad van Groningen (foto: Alexandra den Heijer)

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 253
Universiteiten erkennen in toenemende mate
de strategische waarde van de campus. Niet
alleen voor het aantrekken en vasthouden van
talentvolle studenten en wetenschappers in
een globaliserende kenniseconomie, maar
ook voor het stimuleren van samenwerking
binnen en buiten de universiteit. De traditionele
campus voor onderwijs en onderzoek maakt,
in Nederland en buitenland, steeds meer
plaats voor woningen, bedrijfsruimte, horeca
en vrijetijdsvoorzieningen. Met deze ambities
worden campusmanagers steeds meer
stadsontwikkelaars. Tegelijkertijd erkennen
steden het economisch belang van een goede
kennisinfrastructuur. Wordt de campus een stad
of wordt de stad een campus?
Campusstrategieën van universiteiten in
binnen- en buitenland krijgen steeds meer
parallellen met gebiedsontwikkelingen.
Het multifunctionele karakter, de toenemende
aandacht voor de openbare ruimte
en de multiculturele universiteitspopulatie
zijn slechts enkele overeenkomsten. Perry
& Wiewel (2007) beschrijven voorbeelden
van ‘de universiteit als stedelijke ontwikkelaar’.
Zij benadrukken ook de verantwoordelijkheid
die vooral Amerikaanse
universiteiten nemen voor de economische
groei en maatschappelijke dienstverlening
in de steden waarin zij gevestigd zijn.
Campusstrategieën zijn echter primair
huisvestingstrategieën voor steeds bedrijfsmatiger
opererende universiteiten.
Kansen en bedreigingen
Sinds de Nederlandse universiteiten in 1995
eigenaar werden van hun grond en gebouwen
is de bestuurlijke aandacht voor de
campus gegroeid. Op de agenda verschenen
echter niet alleen kansen, maar ook bedreigingen.
Met de eigendomsoverdracht van
het rijk naar de universiteiten werd, naast
de beslissingsvrijheid over investeringen in
de campus, een technisch en functioneel
verouderde gebouwenvoorraad overgedragen.
Dit bleek destijds uit de vergelijking
van de universitaire masterplannen, huisvestingsplannen
en campusvisies (De Jonge
e.a., 2000). Ambities werden geformuleerd
om onderwijs en onderzoek beter te
ondersteunen of, negatiever geformuleerd,
om productiviteitsverlies en ontevreden
gebruikers te voorkomen. Bij deze plannen
hoorden herinvesteringsopgaven en
onderhoudsplanningen, met grote gevolgen
voor de universitaire financiën.
Binnen deze veranderde context moeten
campusmanagers de potentiële baten van
elke campusbeslissing afwegen tegen de
lasten. Voor hun advies aan bestuurders
hebben zij steeds meer behoefte aan
vergelijkingen met andere universiteiten
(Den Heijer, 2007). Krachten van alle
Nederlandse universiteiten zijn gebundeld
om campusdata en recente projecten te
vergelijken en collectieve trends te signaleren
ten bate van de universiteitsspecifieke
campusstrategieën. Het gezamenlijke
onderzoeksresultaat is een bron van
managementinformatie voor het onderbouwen
van een campusstrategie. Een van
de collectieve trends in de strategievorming
is de steeds sterkere relatie tussen campus
en stad.

Rooilijn
Campusstrategieën
Strategievorming is een proces dat volgens
de theorie (De Jonge e.a., 2008) uit vier
stappen bestaat. Voor een campusstrategie
omvat dit proces het in kaart brengen
van de huidige campus (stap 1), trends en
ontwikkelingen rond de campus (stap 2),
toekomstbeelden voor de campus (stap
3) en mogelijke strategieën en samenwerkingsverbanden
om de huidige campus
te transformeren in de campus van de
toekomst (stap 4). In dit artikel worden
deze stappen beschreven met de nadruk
op de relatie met de stad.
De huidige campus
De hedendaagse campus laat zich
karakteriseren door een groot aandeel
gebouwen uit de jaren zestig en zeventig
(Den Heijer, 2007). De sterke groei in
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 254
studentenaantallen die de universiteiten in
deze decennia hebben doorgemaakt, laat
nog steeds zijn sporen na. In tabel 1 is de
leeftijdopbouw van de gebouwenvoorraad
van de Nederlandse universiteiten anno
2007 weergegeven. De sterk toegenomen
ruimtebehoefte werd destijds vervuld
met grote faculteitsgebouwen op perifere
campussen met een ruime stedenbouwkundige
opzet. Zo verlieten veel faculteiten,
vooral de bètawetenschappen vanwege
de veiligheidseisen van laboratoria, de
historische binnensteden en ontstonden
van de stad geïsoleerde campussen.
De ruime opzet en relatief perifere ligging
hebben de universiteiten lange tijd autonomie
gegeven in de stedelijke ontwikkeling.
Inmiddels hebben de universiteitssteden
veel campussen gedeeltelijk of geheel
Tabel 1 Leeftijdopbouw gebouwenvoorraad Nederlandse universiteiten 2007 (bron: Den Heijer, 2007)
EUR LEI RU RUG TUD TUE UM UT UU UvA UvT VU WU OU
% m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2 % m 2
< 1900 4% 5% 16% 15% 4%
00’s 1% 2%
10’s 1% 4% 3% 3%
20’s 2% 2%
30’s 1% 2%
40’s 0%
50’s 5% 1% 15% 11% 18%
60’s 30% 27% 27% 9% 28% 45% 47% 20% 20% 50% 16%
70’s 7% 14% 23% 36% 37% 16% 14% 34% 19% 64% 33% 41% 28%
80’s 9% 34% 8% 21% 4% 4% 29% 5% 16% 18% 13% 10% 66%
90’s 27% 5% 3% 12% 7% 8% 19% 13% 11% 10% 24% 2% 20% 21%
> 2000 27% 8% 39% 8% 7% 17% 21% 1% 16% 4% 11% 7% 4% 13%
100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 255
Figuur 1 De Nederlandse campussen getypeerd naar drie modellen in relatie tot de stad (bron: Den Heijer, 2007)
campus
stad
CAMPUS BUITEN DE STAD
UT-Enschede
UU-Utrecht (De Uithof)
campus
omsloten. Er is onderscheid te maken in
drie ruimtelijke configuraties van campus
en stad, geïllustreerd in figuur 1: een
campus buiten de stad, een campus als relatief
geïsoleerd gebied binnen de stad en de
campus die geïntegreerd is met de (binnen)
stad. In dezelfde figuur zijn de Nederlandse
campussen anno 2007 gegroepeerd naar
één van de drie modellen (Den Heijer,
2007). Het eerste model, de campus buiten
de stad, komt in de Nederlandse context het
minst voor. Dit heeft te maken met relatief
korte afstanden, verstedelijking en hoge
dichtheden. Dit model kent in bijvoorbeeld
de Amerikaanse context veel extremere
vormen. In Nederland liggen dergelijke
campussen nog steeds op fietsafstand van
de nabije (binnen)stad. Het tweede model,
de gesloten campus binnen de stad, heeft
duidelijk gedefinieerde grenzen die een
drempel opwerpen voor niet-universitaire
gebruikers van de stedelijke bevolking.
In het derde, geïntegreerde model is de
campus onderdeel van het stedelijk weefsel
door functiemenging met wonen, werken
en andere niet-universitaire functies.
stad
CAMPUS ALS (GEïSOLEERD)
GEBIED BINNEN DE STAD
EUR-Rotterdam
LEI-Leiden (Leeuwenhoek)
RU-Nijmegen
RUG-Groningen (Zernike)
TUD-Delft
WU-Wageningen
TUE-Eindhoven
UU-Utrecht (University College)
UvA-Amsterdam (Watergraafsmeer)
UvT-Tilburg
VU-Amsterdam
campus
stad
CAMPUS GEïNTEGREERD
MET DE (BINNEN)STAD
UM-Maastricht
LEI-Leiden (city centre)
RUG-Groningen (city centre)
UvA-Amsterdam (city centre &
Roeterseiland)
UU-Utrecht (city centre)
Door de groei van de stad en de verdichting
van de campus met andere functies
kunnen deze drie modellen ook worden
gezien als drie stadia van de veranderende
relatie tussen campus en stad. Dit is een
ontwikkelingsproces van geïsoleerd naar
geïntegreerd, maar het verleden heeft laten
zien dat het omgekeerde proces ook een
campusstrategie kan zijn. Universiteiten en
steden kunnen dit proces samen sturen.
Veranderende eisen
Strategische plannen van de meeste
universiteiten benadrukken dat enerzijds
onderwijs- en onderzoeksprocessen steeds
plaatsonafhankelijker worden en dat
anderzijds ‘meaningful places’, ‘community
building’ en ‘creating a place to meet’ steeds
belangrijkere thema’s worden (Chapman,
2006; Den Heijer, 2007). In vele scenario’s
voor de universiteit van de toekomst is
netwerksturing een gemeenschappelijk
begrip. De netwerkuniversiteit legt vele
verbindingen met nationale en internationale
kennisinstellingen, gerelateerde
bedrijvigheid en de voorzieningen

Rooilijn
in de universiteitsstad en regio. Ook
Worthington (2007) stelt dat leren en
onderzoeken meer multidisciplinaire
samenwerking behoeft en dat faculteiten
en afdelingen daartoe gestimuleerd
moeten worden, ook via de universitaire
huisvesting. Dit legt veel meer nadruk op
de informele ruimte dan op de formele,
meer traditionele onderwijsruimten, kantoren
en laboratoria. Er is een toenemende
behoefte aan publieke ruimte tussen
afdelingen, tussen faculteiten en ook
tussen universiteit en stedelijke functies.
Door de ambities om een ‘learning
experience’ en ‘homebase’ te bieden aan een
steeds internationaler wordende populatie
van studenten, docenten en wetenschappers,
wordt de campus steeds multifunctioneler
(Worthington, 2007; Den Heijer,
2007). Voorbeelden zijn studentenwoningen,
maar ook woningen of hotelcapaciteit
voor visiting professors, hippe koffiebars en
ruimten voor startende ondernemingen.
Voor het realiseren van deze functies is de
universiteit steeds meer aangewezen op
de samenwerking met gemeente, woningcorporaties
met studentenhuisvesting en
lokaal en regionaal bedrijfsleven. Toch
bestaat de campus anno 2007 bij de meeste
universiteiten nog voor het overgrote deel
uit gebouwen voor onderwijs en onderzoek.
Daarmee staan de universiteiten
voor een belangrijke afweging: bouwen we
een eigen stad of gaan we voor het voorzien
in de veranderende behoefte samen te
werken met de stad?
Ontwikkelingen kennisstad
Parallel aan de ontwikkelingen binnen
de universiteit, richten steden zich onder
invloed van de veranderingen in de
economie steeds meer op hun rol in de
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 256
diensten- en kenniseconomie. De kenniseconomie
is veel minder plaatsgebonden dan de
agrarische of industriële: het is een netwerkeconomie.
Dit betekent dat bedrijven en kennisinstellingen
in de kenniseconomie steeds
meer als knopen in een netwerk (moeten)
gaan fungeren, en dat specialisatie noodzakelijk
is in de mondiale concurrentie. Een
tendens voor de meeste universiteitssteden is
de transitie van studentenstad naar kennisstad
(Den Heijer, 2007). Uit onderzoek van
Van den Berg (2005) naar Europese steden
in de kenniseconomie blijkt dat steden een
zevental fundamenten moeten hebben om
kennisstad te worden of te blijven: een kennisbasis,
een economische basis, kwaliteit van
leven, toegankelijkheid, stedelijke diversiteit,
stedelijke schaal en sociaal potentieel. Naast
deze fundamenten noemt Van den Berg het
organiserend vermogen om achtereenvolgens
kenniswerkers aan te trekken, kennis te
creëren, kennis toe te passen en groeiclusters
ontwikkelen. Voor deze vier activiteiten, met
als doel economische groei, moet een stad de
krachten bundelen met de aanwezige kennisinstellingen
en bedrijven, respectievelijk
de kennisbasis en de economische basis. Dit
ook om te voorkomen dat steden en universiteiten
de synergie tussen beide onvoldoende
benutten. Nadin & Rocco (2008) herdefiniëren
de rol van de stad van ‘randvoorwaarden
scheppen voor ontwikkelingen’ naar het
‘creëren van synergie in samenwerking met
haar economische motoren in de kenniseconomie’.
Bestaande stedelijke voorzieningen
en de kwaliteiten van de stad zijn belangrijke
bouwstenen voor zowel de kennisstad als de
campus van de toekomst.
Toekomstmodellen
Ook in de literatuur blijken modellen voor
de campus van de toekomst sterke overeenkomsten
te vertonen met modellen voor de

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 257
kennisstad (Van den Berg, 2005; Chapman,
2006; Hoeger e.a., 2007). De campus wordt,
ook vanuit de Angelsaksische definitie,
steeds meer een verzamelterm voor alle aan
de instelling gerelateerde voorzieningen.
Hierbij gaat het om vijf groepen campusfuncties:
onderwijs & onderzoek, wonen,
winkels & vrijetijdsvoorzieningen, gerelateerde
bedrijvigheid en infrastructuur.
Universiteitsbestuurders geven aan dat de
universiteit voor het bereiken van de instellingsdoelen,
waaronder internationalisering
maar ook de tevredenheid van studenten en
medewerkers, steeds meer afhankelijk is van
de nabijheid van deze functies; functies die
doorgaans al aanwezig zijn in de stad maar
niet specifiek voor de universiteit of voor
studenten of medewerkers. Afhankelijk van
de ruimtelijke configuratie (figuur 1) zijn
de vijf groepen campusfuncties in minder
of meerdere mate in samenwerking met de
stad te ontwikkelen. In het geval van het
Roeterseiland is de uitgangssituatie, een
campus geïntegreerd met de Amsterdamse
binnenstad, gunstig voor het gezamenlijk
ontwikkelen en managen van deze functies.
Ook het delen van academische voorzieningen
met de Hogeschool van Amsterdam in
de nabijheid biedt kansen.
Voor de afwegingen bij de campus van
de toekomst zijn drie campusmodellen
van Chapman (2006) illustratief: ‘Clicks
& Mortar’, ‘Intellectual Agora’ en ‘Back to
the future’. ‘Clicks & Mortar’ gaat uit van
een veel kleinere campus met veel inspirerende
ruimte voor sociale en intellectuele
ontmoetingen, een belangrijke trend in
campusontwerp. ‘Intellectual Agora’ staat
voor een open marktplaats voor het creëren
en uitwisselen van kennis en de campus
als integraal onderdeel van de stad, waarin
veel ruimten met andere gebruikers worden
gedeeld. ‘Back to the future’ blijft het meest
bij de huidige situatie: een instelling met
een grote vastgoedvoorraad die grotendeels
exclusief door de instelling zelf gebruikt
wordt. De relatie stad-campus is het meest
gebaat bij de keuze voor ‘Intellectual Agora’
maar kan in elk model een rol krijgen.
In relatie tot modellen voor de kennisstad
(Van den Berg e.a., 2005), wordt de
kwaliteit van leven, een van de eerder
genoemde zeven fundamenten, als belangrijke
concurrentiekracht gezien van zowel
de Europese universiteit als de Europese
kennisstad. Corneil & Parsons (2007)
pleiten voor het zo goed mogelijk inzetten
van het cultureel erfgoed: de historische
gebouwen en de fijnmazige historische
binnensteden. De aantrekkingskracht
op de steeds internationaler wordende
kenniswerker wordt door diverse bronnen
bevestigd. Ook recente bevindingen naar
aanleiding van de herhuisvesting van de
faculteit Bouwkunde van de TU Delft in
een monumentaal universiteitsgebouw en
de discussies over het faculteitsgebouw van
de toekomst (Arkesteijn, 2009) bevestigen
dit. In de samenwerking tussen universiteit
en stad dienen deze baten zorgvuldig te
worden afgewogen tegen de (extra) lasten
van gebruik en eigendom van historisch
erfgoed.
Geïntegreerde strategieën
Uit recente studies (Arkesteijn, 2009) en
universitaire campusplannen (Den Heijer,
2007) blijkt dat er steeds meer krachten
zijn die het samenwerken en het delen van
voorzieningen bevorderen. Niet alleen de
primaire processen geven daartoe aanleiding,
maar ook ‘de duurzame campus’ is
een belangrijke internationale doelstelling.
Het spaarzaam omgaan met kostbare
middelen en schaarse energiebronnen

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 258
foto: Hilde van Wijk

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als een stad
P. 259
krijgt tevens bij de gebruikers, studenten
en medewerkers, steeds meer draagvlak.
Bovendien bevorderen de krappe financiële
kaders het delen van voorzieningen,
zeker als er sprake is van een relatief lage
bezetting en benutting.
Ook hebben gebruikers steeds liever
minder oppervlak met een hogere kwaliteit
dan een grote gebouwenvoorraad met
een matige tot redelijke technische conditie
(Den Heijer, 2007). Daarnaast krijgt
het toelaten van andere gebruikersgroepen
ten dienste van de kwaliteit steeds
meer draagvlak, zowel tussen faculteiten
als tussen universiteit en stad. Bijkomend
voordeel is dat gemeenschappelijk
gebruik de ontmoetingsfunctie versterkt,
ten gunste van onderwijs en onderzoek,
de levendigheid van de kennisstad en
de ‘learning experience’ van student en
wetenschapper. Hiermee bindt de stad de
kenniswerker die de economische motor
laat draaien, waarmee de batenkant
van investeringen in campus en stad
meetbaar wordt.
De campus wordt in toenemende mate
ontwikkeld als een stad. Afhankelijk
van de historische context, de huidige
inpassing in de stad en de scenario’s voor
de toekomst, zijn er voor de relatie met
de stad twee modellen: de campus als
autonome stad of de campus als geïntegreerd
stadsdeel. De meeste universiteiten
en universiteitssteden geven aan dat
zij gebaat zijn bij het laatste. Dit stelt
hoge eisen aan de samenwerking en de
bereidheid om voor gezamenlijke doelen
gezamenlijke middelen in te zetten.
Alexandra den Heijer (a.c.denheijer@tudelft.nl) en
Monique Arkesteijn (m.h.arkesteijn@tudelft.nl) zijn beiden
universitair docent Real Estate Management bij de afdeling
Real Estate & Housing van de faculteit Bouwkunde aan de TU
Delft.
Literatuur
Arkesteijn, M. (red.) (2009) Envisioning the faculty of the
future, TU Delft, Delft
Berg, L. van den & P. M.J. Pol e.a. (2005) European cities in the
knowledge economy, Ashgate, Aldershot
Chapman, M. P. (2006) American Places, in search of the
twenty-first century campus, ACE Praeger, Westport, CT
Corneil, J. & P. Parsons (2007) ‘The contribution of campus
design to the knowledge society’, in K. Hoeger & K.
Christiaanse (red.), Campus and the city. gta Verlag, Zurich
Heijer, A. den (2007) Universiteitsvastgoed in Nederland
(onderzoek in samenwerking met Nederlandse
universiteiten). Real Estate & Housing, Faculteit Bouwkunde,
TU Delft, Delft
Heijer, A. den, J. de Vries, T. Raas (2006) ‘Hoger Onderwijs als
motor voor de stad’, Nova Terra, 6, nr. 4, p. 3-8
Hoeger, K. & K. Christiaanse (red.) (2007) Campus and the city,
urban design for the knowledge society, gta Verlag, Zurich
Jonge, H. de (2000) Analyse universitaire vastgoedplannen,
TU Delft, Delft
Jonge, H. de (2008) Corporate Real Estate Management,
designing an accommodation strategy in four steps, TU Delft,
Delft
Nadin, V. & R. Rocco (2008) ‘A new role for comprehensive
spatial planning’. In: Corporations & Cities, proceedings for
colloquium Brussels, May 26-28, 2008
Perry, D. C. & W. Wiewel (2007) The University, the City, and the
State: Institutional Entrepreneurship or Instrumentality of the
State?, M.E.Sharpe / Lincoln Institute of Land Policy, New York
/ Cambridge
Wortington, J. (2007) ‘European Universities - Ivory Tower
of City Quarter?’ Proceedings for conference Competitive
Campuses. NTNU, June 2007. Trondheim

Rooilijn
InBeeld
Het nieuwe
Roeterseiland
Het Amsterdamse Quartier Latin?
Simon Allford
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Simon Allford is de ontwerper van het nieuwe Roeterseiland. Bij de herontwikkeling
van het gebied is niet gekozen voor sloop of nieuwbouw, maar voor grondige renovatie
van de bestaande gebouwen. De geplande veranderingen vinden zowel aan de
binnenkant als aan de buitenkant van de gebouwen plaats en hebben zo een complete
metamorfose tot gevolg. Eén van de grote geplande veranderingen die direct in het
oog springt, is het verwijderen van de onderste verdiepingen van het bruggebouw
over de Nieuwe Achtergracht. Dit moet zorgen voor een betere verbinding met de rest
van de stad. De gracht zal bovendien de centrale as van het eiland gaan vormen.
De nieuwe huisvestingsplannen moeten er voor zorgen dat het straatbeeld levendiger
wordt en dat het Roeterseiland een studentikoze, academische omgeving wordt, à
la Bloomsbury of het Quartier Latin. Bekijk en vergelijk de huidige situatie met de
nieuwe plannen en oordeel zelf.
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 260

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 261

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 262

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 263

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 264

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 265

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 266

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 267

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 268

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 269
Simon Allford is partner bij het Londense architectenbureau ALLFORD
HALL MONAGHAN MORRIS (www.ahmm.co.uk), winnaar van de
open internationale competitie voor het ontwerpen van het nieuwe
Roeterseilandcomplex.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: van Complex naar Campus
P. 270
Roeterseiland:
van Complex
naar Campus
Carla Huisman en Ineke Teijmant

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: van Complex naar Campus
P. 271
Complex is het zeker. Het Roeterseiland is een
wirwar van gebouwen die daar in de loop van
honderd jaar zijn neergezet. Het geeft onderdak
aan een veelheid van, weinig met elkaar delende,
faculteiten. Met het vertrek van de Bètafaculteiten
naar het Science Park komt daar verandering in.
Het Roeterseiland wordt een Gammacampus.
Rooilijn praat met de toekomstige gebruikers:
de decanen van de drie faculteiten, een
afgevaardigde van de Centrale Studentenraad en
de vice-voorzitter van het College van Bestuur. Het
gesprek gaat over de voordelen van het nieuwe
cluster, de voorwaarden voor een succesvolle
campus, de massaliteit van mensenstromen en
de kwaliteit van de gebouwen.
Het Gammacluster
De drie decanen zien veel in het
Gammacluster, zowel in de academische
meerwaarde als in de economies of
scale. Edgar du Perron, decaan van de
Rechtenfaculteit, ziet een directe en voor
de hand liggende relatie tussen rechten,
economie en sommige maatschappij- en
gedragswetenschappen. “Dat zijn deels
verwante studies. Ze hebben te maken met
prikkels en hoe mensen daarop reageren,
met de ordening van de samenleving.
Je ziet dat studenten de belangstelling
daarvoor vaak combineren. Daar ligt dus
voor het onderwijs een geweldige mogelijkheid.
Rechten is al lang niet meer alleen
een tekststudie; een studie van het heilige
boek, het wetboek. Het gaat in de moderne
rechtenstudie steeds meer om hoe regels
worden gemaakt en hoe ze in de praktijk
werken of niet werken, en dan komen we bij
de gedragswetenschappen. Het verbaast me
dat mijn eigen studentenraad ook inhoudelijk
tegen de verhuizing is. Vraag je aan de
individuele goede student: ‘Wat voor soort
opleiding zou je willen?’ dan zeggen de
meesten: ‘Wat recht, ethiek, beetje politicologie,
beetje economie en aan het eind van
de bachelor of in de master specialiseren,
dat lijk me nou hartstikke leuk.’ Dat kan
toch veel makkelijker als je bij elkaar zit.
‘Maar dat kan ook op afstand’, wordt dan
gezegd, ‘via internet en desnoods fiets je
een stukje’, maar zo werkt het in de praktijk
niet. De ontmoeting - het centrale thema
van het instellingsplan - is essentieel voor
de geboorte van spontane ideeën. Als die
ideeën er eenmaal zijn, kun je ze op afstand
uitwerken. Een relatie kan inderdaad op
internet tot bloei komen, via datingsites,
dat weten we. Maar het café is toch nog
steeds een veel effectievere methode. En
zo is het in de wetenschap ook.” De andere
twee decanen knikken instemmend.
“De mogelijkheden voor samenwerking
zijn natuurlijk vele malen groter door

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 272
fysieke nabijheid”, aldus Tom Wansbeek,
decaan van de Faculteit Economische
Wetenschappen. Edward de Haan
ziet, als de decaan van de Faculteit der
Maatschappij- en Gedragswetenschappen,
niet alleen een meerwaarde in de
samenwerking met de andere faculteiten,
maar ook dat al zijn nu nog door de stad
verspreid liggende afdelingen voor het eerst
in de geschiedenis onder één dak komen.
Mooier kan het natuurlijk niet in zijn ogen.
Last but not least de mening van de studenten.
Gijs van der Poel heeft de onmogelijke
taak hier als vertegenwoordiger van de
Centrale Studentenraad (CSR) voor 28.000
studenten te spreken, waarmee hij meteen
aangeeft dat er niet één mening bestaat.
Hij begrijpt heel goed dat de rechtenstudenten
en de Spin- en Bushuisstudenten
emotioneel aan hun plek zijn gehecht. Dat
is hij zelf ook, maar toevallig zit hij al op het
Roeterseiland en vindt het er prachtig. Ook
de CSR staat zeker niet afwijzend tegen
de clustering. “Als je bedenkt dat al vanaf
1955 over clustering wordt gesproken, is
het nu misschien wel tijd dat het ook gaat
gebeuren.”
“Het liefst zou je alles bij elkaar willen
hebben, maar dat gaat niet. We hebben er
daarom voor gekozen de stad de campus
te laten zijn en dat is een uitdaging,” aldus
Paul Doop, vice-voorzitter van het College
van Bestuur. “Wat we niet willen, zijn vier
eilanden in de stad die elkaar niet bereiken.
De stad verbindt ze met elkaar. Het
Roeterseiland is wat dat betreft een fantastische
locatie, met Geesteswetenschappen
op een fietsafstand van vijf minuten en de
Bèta’s op vijftien minuten. Dat moeten we
weten duidelijk te maken.”
Fysisch determinisme
Zijn de decanen niet bang dat de fysieke
clustering een eerste stap is naar een grote
brede bacheloropleiding met een veelheid
Paul Doop:
Een lege campus is het ergste
wat je kan gebeuren; hoe
meer studenten hoe beter

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 273
Edward de Haan:
Geen campus zonder
studentenhuisvesting
aan specialistische masters? Du Perron
verwacht dat niet. Opleidingen zullen niet
samensmelten tot een brede gammaopleiding,
maar zullen eerder een palet aan
opleidingen vormen, met brede naast meer
gespecialiseerde opleidingen. “En dat maak
je mogelijk door de faculteiten bij elkaar te
zetten. Er moet voor de Rechtenfaculteit
natuurlijk wel de inhoudelijke meerwaarde
zijn, anders heeft verhuizen geen zin. Ik
moet meteen zeggen dat in mijn faculteit
niet iedereen overtuigd is van die meerwaarde.
Het vervelende is dat er zelfs een
beweging de andere kant op is. Mensen
willen heel graag op een bepaalde locatie
blijven en willen daarom niet meer over
die inhoudelijke samenwerking nadenken.
Zouden ze zeggen: ‘die samenwerking is
een goed idee’, dan stemmen ze ook in
met verhuizen, terwijl ze dat niet willen.”
Wansbeek gaat in die samenwerking nog
een stapje verder, of liever gezegd hij licht
een tipje van de sluier op over vergevorderde
toekomstplannen. “Meerwaarde
krijg je door samen een kindje te maken.
Misschien niet zo’n gelukkige metafoor als
je met z’n drieën bent, maar juist door deze
drie faculteiten bij elkaar te zetten genereer
je meerwaarde. Er wordt op dit moment
met de drie faculteiten serieus gesproken
over een tweede University College: alleen
voor de UvA, Engelstalig en met een breed
bachelorprogramma.” Paul Doop rekent
voor dat als het College van Bestuur als
doel heeft tien procent van de studenten
in de toekomst op de een of andere manier
een honoursprogramma aan te bieden, een
tweede University College geen overbodige
luxe is. Het eerste University College telt
900 plaatsen, waarvan 450 naar buitenlandse
studenten gaan en 225 naar de VU.
Daardoor krijgt slechts een klein gedeelte
van het huidige potentieel goede UvAstudenten
een kans. De uiterst representatieve
Artisbibliotheek, “die zoveel wijsheid
uitstraalt”, wordt nu al voor het nieuwe
University College gereserveerd.
Economies of scale en
massaliteit
Het Roeterseiland is volgens Doop voor de
drie grote faculteiten bijzonder geschikt,
niet in de laatste plaats vanwege de grote
collegezalen. Het gaat om circa vijftienduizend
studenten. Weliswaar zijn die niet
allemaal tegelijk, alle dagen van de week,
aanwezig, maar als ze er zijn verplaatsen ze
zich continu. De Haan voegt hieraan toe:
“Wanneer bij een college met vijfhonderd
studenten twee groepen binnen tien minu-

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 274
ten eruit en erin moeten, is dat een hele
opgave. Dat kan niet in elk gebouw. Als het
verkeerd is georganiseerd, sluiten colleges
niet meer goed op elkaar aan in de tijd en
daar zal de organisatie van het onderwijs
onder lijden. Dat soort dingen kunnen we
hier goed regelen. Alle grote collegezalen
zijn op de begane grond of eenvoudig met
de trap bereikbaar”. Du Perron: “Kijk naar
de VU hoe het mis kan gaan. Daar ben
je afhankelijk van de lift. Een afspraak
op een hoge verdieping betekent twintig
minuten eerder komen om een plaatsje in
de lift te bemachtigen. Te veel onderwijsruimtes
zitten hoog in het gebouw waar
studenten niet met de trap naartoe gaan.”
Grote aantallen studenten betekent ook
een groot draagvlak voor voorzieningen.
Op en rond het Roeterseiland verwacht
men een binnenstedelijk voorzieningenniveau.
Weliswaar voorzieningen voor
een specifiek publiek maar daardoor niet
minder aantrekkelijk voor de rest van de
buurt en de middenstand. In ieder geval
zal de plint van een aantal gebouwen in
het complex een vrolijke facelift krijgen en
wordt CREA met haar druk bezochte café
en theater- en danszalen de nieuwe gebrui-
Edgar du Perron:
De ontmoeting is essentieel
voor de geboorte van
spontane ideeën
ker van de oude monumentale diamantslijperij
en daarmee een binnenstedelijke
attractie. Ook binnen en tussen de gebouwen
wordt het een gaan en komen van
mensen. Het zorgt voor de nodige reuring.
Volgens Van der Poel is er op dit moment
“een gigantisch tekort aan studieplekken,
groepswerkplekken en informele ruimten
om met een groep te kunnen overleggen en
opdrachten te maken. Er komen hier veel
extensieve faculteiten, extensief onderwijs
met weinig contacturen. Dat betekent nog
meer zelfstudie dan nu. Terwijl er nu al
een schrijnend tekort aan studieplekken
is. Als de universiteit groter wordt, moeten
er veel plekken bij komen.” Hij krijgt
onmiddellijk bijval van Du Perron: “We
hebben als Rechtenfaculteit gevraagd om
een eigen bibliotheek, daarmee bedoelen
we vooral eigen studieruimten. Studenten
moeten in de buurt van hun eigen faculteit
kunnen studeren en een bibliotheek is een
goede ontmoetingsplek tussen studenten
en docenten. Dat bereik je niet door in de
binnenstad één grote studieruimte neer
te zetten. Ontmoetingsplekken horen zo
dicht mogelijk bij de medewerkers te zijn,
zeker bij het masteronderwijs. Dat moet
beter worden ingevuld.”

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 275
De Campus
Het was De Haan opgevallen dat in de
laatste presentatie van de plannen het
woord campus ontbrak. Hij hoopt dat het
geen opzet is, want studentenhuisvesting
maakt volgens hem een cruciaal deel
uit van het plan. Geen campus zonder
studentenhuisvesting. Over de wenselijkheid
en noodzakelijkheid van studentenhuisvesting
bestaat een opmerkelijke
gelijkgezindheid onder de decanen en
de studentvertegenwoordiger. Volgens
Wansbeek neemt de rol van een campus
zelfs “kwadratisch toe met de toename van
het aantal campusbewoners”. En daar komt
bij “dat de toekomst van de universiteit
afhangt van de komst van buitenlandse
studenten, zowel financieel als academisch.
De behoefte aan huisvesting onder die
groep is nog veel groter; binnenhalen
betekent ook ze een thuis geven. Gebouw J
en K zou ik nooit afstoten. Gebouw J lijkt al
een beetje op het Maagdenhuis en kan die
functie goed vervullen als het Maagdenhuis
wordt afgestoten. Het zou geweldig zijn als
gebouw K wordt bestemd voor huisvesting.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 276
Ton Wansbeek:
De rol van een campus
neemt kwadratisch toe met
de toename van het aantal
campusbewoners
Het ligt achteraan, mensen moeten over het
terrein lopen en dat brengt levendigheid
in het gebied.” Wansbeek ziet het helemaal
zitten. Nu is het “een beetje een achterbuurtje”,
waar hij wel komt, maar niet graag
is. Du Perron vult aan “dat huisvesting
bieden aan buitenlandse medewerkers en
studenten verschrikkelijk belangrijk is voor
de internationale concurrentiepositie.”
Niet helemaal onverwacht houdt ook
Van der Poel een warm pleidooi voor
studentenhuisvesting op het Roeterseiland.
Hij vindt op dit punt ook het College van
Bestuur aan zijn zijde, echter niet zonder
voorbehoud: “We hebben gezegd, het moet
wel betaalbaar blijven.” Blijkbaar is dat
nog niet gegarandeerd want er is nog geen
definitief besluit genomen, aldus Doop.
Wel wijst hij de aanwezigen er op dat het
met die studentenhuisvesting helemaal
niet zo slecht is gesteld. Zeker niet als het
aan de gemeente ligt. Die heeft de ambitie
de komende jaren circa 7.600 studentenwoningen
te realiseren. Hij is het overigens
volstrekt met Wansbeek eens wat betreft de
buitenlandse studenten. De universiteit is,
door de toenemende vergrijzing, de afname
van het aantal achttienjarigen en zeker
gezien de nieuwe tariefstelling, in toenemende
mate van die groep afhankelijk. In
die zin is de opgave dan ook residentieel;
huisvesting hoort erbij. “Een lege campus
is het ergste wat kan gebeuren. Hoe meer
studenten hoe beter”.
Horizontale en verticale
kwaliteit
Het huidige Roeterseiland is geen aantrekkelijk
geheel. Daar is iedereen het over eens.
Het is rommelig en ongeordend, gebouwd
in verschillende perioden in totaal verschillende
bouwstijlen en tot nu toe zonder
enige poging daar een stedenbouwkundig
samenhangend geheel van te maken.
Dat negatieve oordeel geldt niet voor de
gebouwen afzonderlijk. De voormalige
diamantslijperij staat op de monumentenlijst,
het G-gebouw is een min of meer
klassiek voorbeeld van de Amsterdamse
Schoolarchitectuur en het B- en C-gebouw
toonbeelden van het modernisme. Op z’n
minst een interessante verzameling, te
meer daar de hoge pijp op het laboratorium
van scheikunde niet alleen een uiting is
van puur rationele architectuur, maar ook
als een landmark functioneert. Met het
logo van de Universiteit van Amsterdam
erop is hij in de wijde omtrek te zien. Met
deze verticale kwaliteit van het complex
is dus iedereen dik tevreden. Horizontaal,

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Roeterseiland: Van Complex naar Campus
P. 277
op het maaiveld, moet nog wel het een
en ander gebeuren. Hoe pakken de fraaie
toekomstbeelden in werkelijkheid uit, is
een vraag die op ieders gezicht is te lezen en
op dat punt zijn er wel wat twijfels. Edgar
du Perron maakt zich zorgen over de mooie
plaatjes: “Ik vind de plaatjes altijd heel
mooi, maar ben altijd benieuwd naar de
computersimulatie met hoe mensen zich
daadwerkelijk gedragen in een bepaalde
omgeving. Zouden de fietsen dan echt
allemaal netjes in de rekken geparkeerd
staan? Natuurlijk niet!” Edward de Haan
onderschrijft het fietsenprobleem en noemt
daarnaast de plaatsing van de hoofdingang
aan de Achtergracht “problematisch”. Is dat
de juiste plek? Lopen daar straks de meeste
mensen langs? Paul Doop geeft toe dat er
nog een aantal puntjes op de ‘i’ moeten
worden gezet in de verbouwingsplannen,
maar hij is hoopvol. De universiteit
timmert hard aan de weg met de clustering.
Doop: “Natuurlijk moeten we niet onbezorgd
door het leven gaan. Als we als universiteit
echt alleen maar plannen zouden
Gijs van der Poel:
De universiteit kan best
een beetje meer doen, dan
wettelijk is voorgeschreven
hebben en niets tot uitvoering brengen, zou
ik ook twijfels hebben. Maar we doen wat
we zeggen. Zelfs de Rechtenfaculteit naar
het Roeterseiland verhuizen.” “Mooi”, zie
je Gijs van der Poel denken, “maar kijk en
passant ook nog even naar de duurzaamheid
van de plannen, want wij zagen de
energie- en milieubesparende maatregelen
er niet echt van af druipen. De universiteit
mag best iets meer doen dan wettelijk is
voorgeschreven.”
Carla Huisman (carla.huisman@student.uva.nl) is student
stadssociologie en Ineke Teijmant (i.teijmant@uva.nl) is docent
stadssociologie bij de Universiteit van Amsterdam. Beiden zijn
redacteur van Rooilijn.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 278
foto: Hilde van Wijk
Robert Kloosterman
Broedmachine
van de creatieve
klasse

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 279
De plannen voor het Roeterseilandcomplex (REC) ademen de sfeer van
institutionele veranderingen waarbij de financiering steeds meer gekoppeld raakt
aan de aantallen studenten. Maar dat is niet de enige verandering die van belang
is voor de herontwikkeling van het REC. Er is ook sprake van een veranderde visie
op de relatie tussen kennis(-werkers) en steden waarbij de kwaliteit van de plaats
als een belangrijke vestigingsfactor wordt gezien. Universiteiten moeten opereren
in een context die in bepaalde opzichten verschilt van die van tien jaar geleden.
Het Roeterseilandcomplex is op te vatten als
een geologische formatie met de individuele
gebouwen als representanten van verschillende
perioden. Het zogeheten G-gebouw
aan de Nieuwe Prinsengracht is een specimen
uit de jaren dertig. Dit gebouw, in de
stijl van de Amsterdamse School maar met
een eigen identiteit en zelfs met een in steen
gehouwen opschrift ‘Geologisch Instituut’,
ademt de sfeer van de universiteit als een
tamelijk verheven en gesloten bolwerk van
kennis. Eenmaal binnen biedt het gebouw
ruime toegang tot de werkplekken van
de medewerkers. Het A-gebouw aan de
Roetersstraat weerspiegelt veel meer de veranderingen
van de jaren zestig en zeventig
toen studeren massale proporties begon aan
te nemen en de wereld doortrokken was van
een optimistisch modernisme. Een grote
hal, grote collegezalen zonder enige opsmuk
en bordjes met namen van instituten die
snel weer vervangen kunnen worden. Voor
de medewerkers, toen nog de nieuwe vrijgestelden,
de gestandaardiseerde wereld van
systeemplafonds, dunne scheidingswanden
en plastic koffiebekertjes. De meest recente
toevoeging, het E-gebouw, eveneens aan de
Roetersstraat, is weer anders. De universiteit
als een in zichzelf gekeerde broedmachine.
Na een grote hal, een labyrint van smalle
gangen en klein bemeten uniforme kamertjes
met nauwelijks uitzicht op de wereld
daarbuiten. Voor de daar gehuisveste
economen maakt het misschien ook weinig
uit. Doorgaans zijn ze toch alleen maar
geïnteresseerd in de wereld van hun model
en niet in de wereld om hen heen.
De student als consument
We staan nu aan de vooravond van een
nieuwe periode. De Universiteit van
Amsterdam wil een grote slag slaan in de
huisvesting en overgaan tot het ruimtelijk
concentreren. In dat plan zal het REC
domicilie bieden aan drie Faculteiten:
de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, de
Faculteit Maatschappij- en Gedragswetenschappen
en de Faculteit Economie
en Bedrijfskunde. Deze ruimtelijke
clustering omvat een grootscheepse verbouwing
en nieuwbouw. In 2006 hadden
de drie Faculteiten samen zo’n 18.100
studenten en 1.560 fte medewerkers. In
de ramingen voor 2020 gaat het respectievelijk
om 24.400 studenten en 1.790 fte
medewerkers bij de FEB, FGW en FdR.
De plannen (Roeterseiland gebiedsontwikkeling,
2007; Meerjaren Huisvestingsplan,
2008) laten een duidelijke koerswijziging
zien. Ten eerste wil men streven naar
een soort van campus waarbij meerdere
functies (onderwijs, kantoren, sport,
winkels, theater en horeca) in één complex
worden ondergebracht. Ten tweede wordt
gestreefd naar een veel minder scherpe
scheiding tussen de semi-publieke ruimte
van de universiteit en de openbare

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 280
ruimte: “Gebouwen moeten zich openen
op het maaiveld naar de voorbijganger”
(Meerjaren Huisvestingsplan, 2008, p.
9). De UvA wil niet alleen de kosten van
de huisvesting drukken, maar zich met
de herontwikkeling van het REC ook
profileren om zo de concurrentiestrijd met
andere universiteiten binnen en buiten
Nederland, maar heel expliciet vooral die
met de VU, aan te gaan. Want veel meer
dan voorheen moet een universiteit aantrekkelijk
zijn voor studenten. Die vormen
“een belangrijke inkomstenbron voor de
universiteit” (Meerjaren Huisvestingsplan,
2008, p. 12). De huisvesting speelt in dat
gevecht om de student een belangrijke
rol. Mooie gebouwen zijn dan niet meer
voldoende, ook de directe omgeving, de
‘campus’, moet aantrekkelijk worden.
Van kathedraalschool tot
opwerkfabriek
De eerste universiteiten in Europese steden
werden opgericht in de Middeleeuwen,
met die van Bologna in 1088 als eerste.
Deze instellingen hadden een nauwe band
met de (katholieke) kerk en waren deels
een uitvloeisel van kathedraalscholen.
De locaties van universiteiten waren dan
ook nauw verbonden met de ruimtelijke
structuur van de katholieke hiërarchie.
Na de Reformatie en mede onder invloed
van de Verlichting werden in tal van grote
steden nieuwe universiteiten opgericht om
te fungeren als leverancier van theologen,
juristen en artsen. Veel recenter, na de
Tweede Wereldoorlog, werden universiteiten
ingezet als instrument om regionale
ontwikkeling te bevorderen (Newlands,
2002). Met het oprichten van een nieuwe
universiteit dachten beleidsmakers de lokale
economie te kunnen versterken. Eerst en
direct door de bouw van het complex, vaak
een echte campus, en naderhand door de
lokale bestedingen van de universiteit zelf,
de studenten en de medewerkers. Daarnaast
zou de vestiging van een universiteit een
zeker prestige met zich mee brengen. In
bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk
en Frankrijk treffen we veel van deze,
inmiddels vaak al weer enigszins vervallen,
modernistische complexen aan. In
Nederland kunnen de universiteiten van
Enschede, Tilburg en Maastricht onder deze
noemer worden geschaard. Hun vestiging
was mede ingegeven om de lokale economische
ontwikkeling te stimuleren. Geheel
in de geest van het modernisme trachtte
men vaak de mogelijke effecten van zo’n
vestiging in te schatten met behulp van regionale
input-output modellen (zie Bleaney
et al., 1992; Armstrong et al., 1997; Harris,
1997). Met de bestedingen kwam men een
heel eind. Maar met minder tastbare en
direct meetbare effecten die gekoppeld zijn
aan kennisverspreiding wist men in zulke
modellen veel minder raad (Felsenstein,
1996). Toch zijn het juist de indirecte (meer
lange termijn) gevolgen in termen van
verbetering van het lokaal beschikbare
human capital die er steeds meer toe lijken
te doen in een kenniseconomie. Human
capital is echter mobiel en kan letterlijk de
benen nemen naar andere, meer aantrekkelijke
plekken. De universiteit en de stad
waarin deze gevestigd is zou dan een soort
van ‘opwerkfabriek’ voor human capital
worden, waarbij eenmaal afgestudeerden
hun heil elders zoeken.
De creatieve klasse
Het strategische belang van human
capital voor de economische ontwikkeling
van steden heeft door het werk van
Richard Florida (2002) nieuwe aandacht
getrokken. Hij wees niet alleen op het

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 281
belang van human capital in de mondiale
concurrentie maar onderstreepte ook de
ruimtelijke mobiliteit van deze hulpbron.
Werd in de literatuur veelal gesteld dat
hoogopgeleiden het werk en dus de locatie
van bedrijven volgen, Florida draaide deze
relatie om. In zijn ogen kiezen hoogopgeleiden
een stad uit vanwege de kwaliteiten
en niet zozeer vanwege het werk en de daar
gevestigde bedrijven. Die hoogopgeleiden,
die hij met een handige vorm van sales talk
de ‘creatieve klasse’ heeft genoemd, zijn
primair geïnteresseerd in een interessante
leefomgeving. Een tolerante stad met een
reeks van voorzieningen, van poptempels
tot klimmuren, van galerieën tot grand
cafés en van niche winkeltjes tot flagship
stores, is in zijn ogen essentieel in het
behouden en aantrekken van leden van de
creatieve klasse.
Op de visie van Florida is veel kritiek
gekomen. De creatieve klasse is geen echte
klasse, creativiteit is niet erg nauwkeurig
afgebakend, de ruimtelijke schaal is
onduidelijk, en de empirische basis van
zijn verhaal laat te wensen over. Dit zijn
maar een paar van de kritiekpunten die
naar voren zijn gebracht. Belangrijker in
dit verband is de kritiek (zie bijvoorbeeld
Scott, 2008) dat Florida de vrijheidsgraden
in de keuze van woon- en werkplaats, zelfs
van hoogopgeleiden, heeft overschat en
de rol van de lokale productiestructuur
heeft onderschat. Om het heel beknopt te
zeggen: tolerantie en voorzieningen zijn
allemaal heel aardig, maar als er geen werk
is, houdt het snel op en zullen ook hoogopgeleiden,
hoe creatief ook, naar een andere
plek moeten uitkijken. De komende tijd
zal uitwijzen in hoeverre de analyse van
Florida vooral op een hoogconjunctuur
van toepassing is waarin de vraag naar
arbeid relatief groot is en wat de waarde is
in een periode waarin juist bedrijven de
werknemers kunnen uitkiezen.
Quality of place
Die kritiek op Florida neemt echter niet weg
dat het belang van hoogopgeleiden voor de
lokale stedelijke economie, zoals ook voor
Nederland empirisch is vastgesteld (Marlet
& Van Woerkens, 2004), inderdaad groot
is. Tevens is het duidelijk dat de quality of
place in termen van voorzieningen van
stad tot stad sterk kan verschillen en dat er
een relatie bestaat tussen die kwaliteit en
de omvang van de lokale creatieve klasse
(Trip, 2007). Hoe de quality of place en de
creatieve klasse nu causaal samenhangen
is veel minder duidelijk, wel is zeker dat
de voorzieningen een rol spelen in het
keuzeproces van hoogopgeleiden.
De plannen voor het REC sluiten aan bij de
visie dat studenten kunnen worden gezien
als aspirant-leden van de creatieve klasse.
De verwachting dat studenten niet alleen
maar voor een universiteit kiezen op basis
van het aangeboden onderwijs, maar ook
op grond van de kwaliteit van de voorzieningen
ligt evident ten grondslag aan de
herontwikkeling. Een belangrijk deel van
die voorzieningen ligt buiten het bereik
van de universiteit, namelijk in de stad
Amsterdam zelf, maar met het nieuwe plan
voor het REC wordt nu toch een poging
gedaan om een grotere ruimtelijke greep
te krijgen en ook de directe omgeving
erbij te betrekken. Niet alleen onderwijs
en onderzoek moeten een plaats krijgen
maar ook “aanpalende faciliteiten (die)
ter beschikking staan voor student en
medewerker. Daarbij valt te denken aan
voldoende culturele ontmoetingsplekken,
ontspanningsmogelijkheden, horeca

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 282
en specifiek winkel aanbod… Ook het
plaatsen van voorzieningen in de plint
moet bijdragen aan een betere inrichting
van de campus van de UvA” (Meerjaren
Huisvestingsplan, 2008, p. 12). De plannen
voorzien in een verbetering van de
openbare ruimte: “Bij de planvorming
van het Roeterseilandcomplex wordt
uitgegaan van een hoger kwaliteitsniveau
van afwerking in de openbare ruimte”
(Meerjaren Huisvestingsplan, 2008, p. 12).
Ontmoeting en functiemenging
Geavanceerde steden moeten het hebben
van kennisintensieve activiteiten. In de (re)
productie van kennis spelen universiteiten
een grote rol. De plannen voor de herontwikkeling
van het Roeterseilandcomplex
passen in een perspectief van het aantrekkelijk
maken van de universiteit voor
een categorie van mobiele (aspirant-)
kenniswerkers. Met het nastreven van een
soort van campus tracht de UvA de quality
of place te verhogen en de opbrengsten
daarvan voor een deel te internaliseren.
Dat is allemaal heel mooi. De schitterende
verbouwing van het Kamerlingh
Onnes Gebouw van de Faculteit
Rechtsgeleerdheid van de Universiteit
Leiden heeft laten zien wat een kwaliteitsimpuls
kan betekenen voor studenten en
medewerkers. Ook mooi dat men inziet dat
ontmoetingen, gezochte en ongezochte,
een essentieel element vormen van een
universitaire gemeenschap. Dat daarmee
allerlei vormen van samenwerking tussen
de drie faculteiten zullen opbloeien, lijkt
me weer een typisch idee van managers
die van bovenaf kijken en geen flauw idee
hebben wat er nu eigenlijk op de werkvloer
speelt. “Hier is ook de wisselwerking
tussen de faculteiten onderling maximaal
mogelijk” (Meerjaren Huisvestingsplan,
2008 p. 6) heet het dan in even ronkend als
nietszeggend proza. Maar ach, het idee om
ontmoeting centraal te stellen is op zichzelf
goed. De gedachte om de functiemenging
op het REC verder door te voeren, moet
ook worden toegejuicht. Interessant zal
zijn om te zien hoe universiteitsfuncties en
andere functies in elkaar zullen grijpen.
Een bezoekje aan een Starbucks of een
grote boekhandel in een Amerikaanse
universiteitsstad waar veel gasten achter hun
laptop zitten te werken, toont de vervaging
van plekken om te werken of te studeren en
plekken om te consumeren, te ontspannen
en mensen te ontmoeten. Juist dit soort
plekken maken de omgeving van een
universiteit tot een aantrekkelijke plaats in
de stad.
Kanttekeningen
Toch zijn er nog belangrijke kanttekeningen
te maken bij de plannen voor het REC mede
vanuit het perspectief van het belang van
hoogopgeleiden voor de stad Amsterdam.
Het binnenhalen van studenten is heel
positief voor universiteit en voor de stad.
Zij maken mede een hele infrastructuur
van culturele en horecavoorzieningen
mogelijk. Maar voor de stad is het vooral
belangrijk om een deel van deze in potentie
mobiele groep ook een tijdje te behouden
na het afstuderen. Wat lijkt te ontbreken
zijn voorzieningen voor startende bedrijven,
zoals die wel zijn aangebracht in en
om het Sciencepark van de Faculteit der
Natuurwetenschappen, Wiskunde en
Informatica in de Watergraafsmeer. Dat de
Amsterdamse economie het vooral moet
hebben van bedrijvigheid in de zogeheten
creative industries met kleine bedrijven
in communicatie, (juridisch) advies en
reclame, is blijkbaar nog niet overal doorgedrongen.
Omdat juist ook de stad hiervan

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Broedmachine van de creatieve klasse
P. 283
Sfeerimpressie van openbare ruimte op de Nieuwe Achtergracht (bron: ALLFORD HALL MONAGHAN MORRIS)
profiteert, zou het raadzaam zijn om met
de stad naar mogelijkheden te zoeken voor
ruimten waar starters hun eerste stappen
kunnen zetten. Een bredere en meer strategische
blik op het belang van broedmachine
van hoogopgeleiden voor Amsterdam zou
geen kwaad kunnen.
Los van de soms zelfs hemeltergende
taal, ‘ontmoetings- en leerfaciliteit’ en,
jakkes, ‘faciliteren van het ontmoeten’
(Meerjaren Huisvestingsplan, 2008, p.7) is
veel van wat in de plannen staat zinvol. Het
opknappen van de openbare ruimte op en
rond het Roeterseiland is hoognodig en
ook het meer transparant en open maken
van de universiteit verdient steun. Maar
bij de UvA zit het venijn doorgaans in de
uitvoering. Mooie plannen worden vaak
uiteindelijk door geldgebrek of ordinaire
klunzigheid om zeep gebracht. Dus eerst
maar eens zien en dan geloven.
Robert Kloosterman (R.C.Kloosterman@uva.nl) is als
hoogleraar economische geografie en planologie werkzaam
bij de Afdeling Geografie, Planologie en Internationale
Ontwikkelingsstudies aan de Universiteit van Amsterdam.
Literatuur
Armstrong, H.W., J. Darrall, R. Grove-White (1997) Maximising
the local economic, environmental and social benefits of a
university: Lancaster University, GeoJournal, jg. 41, nr. 4, p.
339-350
Bleaney M.F., M.R. Binks, D. Greenaway, G.V. Reed, and
D.K. Whynes (1992) What does a University add to its local
economy? Applied Economics, vol.24(03), p. 305-311
Felsenstein, D. (1996) The University in the Metropolitan
Arena: Impacts and Public Policy Implications, Urban
Studies, jg. 33, nr. 9, p. 1565-1580
Florida, R. (2002) The Rise of the Creative Class; and how it’s
transforming work, leisure, community and everyday life,
Basic Books, New York
Harris, R.I.D. (1997) The impact of the university of
Portsmouth on the local economy, Urban Studies, jg. 34, nr.
4, p. 605-626
Marlet, G. en C.M.C.M. van Woerkens (2004) Het economisch
belang van de creatieve klasse, Economische-Statistische
Berichten, jg. 89, nr. 4435, p. 280-283
Newlands, D. (2002) The contribution of universities to
regional economic development In: Y. Higano, P. Nijkamp, J.
Poot and K. van Wyk (Eds.) The Region in the New Economy:
An International Perspective, Ashgate Pub Ltd, Aldershot
Palmboom & van den Bout Stedenbouwkundigen bv. (2007)
Roeterseiland gebiedsontwikkeling
Scott, A.J. (2008) Social Economy of the Metropolis;
Cognitive-Cultural Capitalism and the Global Resurgence of
Cities, Oxford University Press, Oxford
Trip, J.J. (2007) Assessing quality of place: a comparative
analysis of Amsterdam and Rotterdam, Journal of Urban
Affairs, jg. 29, nr. 5, p. 501-517
Universiteit van Amsterdam (2008) Meerjaren
Huisvestingsplan, Universiteit van Amsterdam, Amsterdam

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als publiek domein
P. 284
In de plannen voor de Roeterseiland Campus is veel aandacht voor de openbare
ruimte. De huidige slagbomen zullen verdwijnen, de ingangen van de verschillende
gebouwen komen aan de Nieuwe Achtergracht als centrale openbare ruimte
en deze wordt met een passage verbonden met de Sarphatistraat. Tussen de
gebouwen ontstaan openbare groene binnenhoven. Het ziet er veelbelovend uit.
Maar wordt die belofte ook ingelost?
Arnold Reijndorp
De campus
als publiek domein

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als publiek domein
P. 285
Vorig najaar was ik te gast bij één van de
nieuwe, particuliere universiteiten, die in
Istanboel als paddenstoelen uit de grond
springen. De Santral Istanbul vestiging van
de Bilgi Universiteit is gevestigd op het terrein
van een voormalige elektriciteitscentrale.
Een deel van de gebouwen is gehandhaafd.
De generatorhal functioneert nu als
museum van de elektriciteitsvoorziening en
als een kunsthal met wisselende tentoonstellingen.
Tijdens mijn verblijf toonden
ze de enorme impact van de bekende foto
van Che Guevara, die als icoon op talloze
manieren is gereproduceerd. In de voormalige
werkplaatsen zijn naast een infocentrum,
café’s en restaurants gevestigd in
verschillende prijsklassen. Daartussendoor
zijn de faculteitsgebouwen gelegen. Dit alles
in een parkachtige setting.
Santral Istanbul
Juridisch gesproken is het nog steeds
privé-terrein. Dat was het natuurlijk ook
toen het nog een elektriciteitscentrale was.
Maar door het gevarieerde programma
is het nu feitelijk openbaar, hoewel er een
slagboom is. Met de auto kun je er niet
zomaar op, maar de voetganger loopt
gewoon door. Tegelijk bepaalt de combinatie
van universiteit en cultureel centrum
de sfeer en de uitstraling van het gebied. De
studenten behoren duidelijk tot de rijkere
middenklasse. De campus onderscheidt
zich mede daardoor van de wat verkommerde
arbeidersbuurt aan de overkant
van de straat, waarvan waarschijnlijk
een belangrijk deel van de bewoners in
de centrale werkte. Het is absoluut niet
ondenkbaar dat de gentrification van
deze buurt al is begonnen.
Parochiale ruimte
Hoe de vestiging van deze universiteit
bijdraagt aan de revitalisering van dit
deel van Istanboel staat ter discussie.
Het antwoord op die vraag hangt af
van de wisselwerking tussen campus
en wijk op het gebied van huisvesting
en voorzieningen. Die wisselwerking
bepaalt de manier waarop en de mate
waarin de campus, als een in principe
parochiaal domein, bijdraagt aan het
publieke domein van dit deel van de
stad. Maarten Hajer en ik (2001) hebben
laten zien dat de kwaliteit van de openbare
ruimte niet zit in de onbepaaldheid
ervan, als een neutrale ontmoetingsruimte
van en voor iedereen. Culturele
uitwisseling tussen verschillende groepen
vindt juist daar plaats waar bepaalde
groepen hun stempel op die ruimte
drukken, zowel door hun aanwezigheid
als door de voorzieningen die symbool
staan voor hun levenswijze. In de stadssociologische
literatuur staan dergelijke
plaatsen te boek als parochiale ruimten
(Lofland, 1998). In Op zoek naar nieuw
publiek domein verdedigen we de stelling
dat de ervaring van het verschil, die
het gevolg is van het betreden van de
parochiale ruimte van een andere groep,
het kenmerk is van publiek domein. Het
publieke domein van de stad is zogezien
de optelsom van elkaar overlappende
parochiale domeinen.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als publiek domein
P. 286
Vreemde eend
Met de ervaring van de hiervoor beschreven,
in sommige opzichten, voorbeeldige
campus, kijk ik naar de plannen voor het
Roeterseiland. Er zijn natuurlijk belangrijke
verschillen. Het eerste is wel dat het
Roeterseiland al een universiteitslocatie
is. Het tweede dat de Universiteit van
Amsterdam geen elite universiteit is,
hoewel ze daar vergeleken met de Vrije
Universiteit of de Erasmusuniversiteit
wel de trekken van vertoont. Kijk alleen
maar naar het geringe aandeel allochtone
studenten. Waar het mij om gaat is de
wisselwerking van het huidige complex
en de toekomstige campus met dit deel
van Amsterdam. Het is duidelijk dat deze
momenteel niet groot is. Dat ligt niet eens
aan de afwezigheid van, voor een universiteitsbuurt,
typische parochiale voorzieningen.
Het aantal cafés’s en goedkopere
restaurants is niet veel kleiner dan in de
directe omgeving van het Binnengasthuis,
het Oost-Indischhuis en het Spinhuis.
Met Kriterion en een boekhandel heeft de
Roetersstraat zelfs een paar troeven. Verder
kan dit deel van de stad er met de Hortus,
Artis en het Tropeninstituut prat op gaan
al een eeuwlang universiteitswijk te zijn.
Maar waarom beschouwen de meeste
studenten sociale wetenschappen dit
gebied desondanks als een buiten het
centrum gelegen complex? En waarom
ervaart geen enkele bezoeker het als het
typische parochiale domein dat men met de
aanwezigheid van een universiteit verbindt?
Het grote verschil met de vestigingen in de
oude binnenstad is, denk ik, dat deze daar
van de grachten en de straten een campus
maken. Voorzieningen en de massaal op
straat aanwezige studenten drukken er dat
stempel op. Die situatie is heel vergelijkbaar
Columbia University
met de ‘campus’ van de City University
of New York rond Washington Square
in zuidelijk Manhattan. Een situatie die
wezenlijk verschilt van die van de campus
van Columbia University in Harlem, die
veel meer weg heeft van het Istanboelse
voorbeeld. Het Roeterseiland zit er tussen
in. Het doet zich, ook architectonisch, voor
als een enorme school zonder enige relatie
met de omgeving; een fremdkörper.
Wisselwerking met de stad
In de plannen voor de Roeterseiland
Campus, waarvoor nu al de vreselijke
aanduiding REC is ingebureaucratiseerd,
is veel aandacht voor de openbare ruimte,
maar weinig voor de wisselwerking met de
stad. Die is zuiver functioneel en logistiek.
De tekeningen van de stedenbouwkundige
opzet beperken zich tot het gebied van de
universiteit binnen enge eigendomsgrenzen.
Daarmee wordt de indruk gewekt
van een campus à la Columbia. Maar de
omvang en de kwaliteit van de openbare
ruimte binnen het complex weerspreken
dat. Op de dag van de buluitreiking is de
campus van Columbia, met een centraal
podium en heel veel partytenten, één
groot feestterrein. Dat zal op de REC nooit
gebeuren. Daarvoor is een andere strategie
gekozen. Met de Nieuwe Achtergracht als

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 De campus als publiek domein
P. 287
centrale openbare ruimte en de passage
naar de Sarphatistraat wordt de stad ogenschijnlijk
naar binnengehaald. De vraag
is, of de aan de Nieuwe Achtergracht gesitueerde
publieke voorzieningen (horeca,
CREA) voldoende zijn om dat streven ook
daadwerkelijk te realiseren. Het antwoord
op die vraag is afhankelijk van de functie
die de Nieuwe Achtergracht en de passage
gaan vervullen in het stratenpatroon van
dit deel van Amsterdam. Daar bieden
de stedenbouwkundige tekeningen geen
inzicht in. Die tekeningen laten zien dat
bij opdrachtgevers en ontwerpers een
duidelijk idee ontbreekt van het type
‘campus’ dat het REC moet worden en
op welke wijze een wisselwerking met de
stad zal ontstaan. Daarin staan ze niet
alleen. Het geldt in overtreffende trap
voor de opdrachtgevers en ontwerpers van
de enorme uitbreiding van het Erasmus
MC in Rotterdam, dat door zijn omvang
en geslotenheid een heel stadsdeel op slot
dreigt te zetten. In beide gevallen is het
nog niet te laat.
Helikopter view
De wisselwerking tussen universiteit en
stad kan nu nog als een belangrijk uitgangspunt
voor de planvorming worden
genomen. Dan moeten eerst de grenzen
van de tekening worden opgerekt. Teken
het gebouwencomplex als een onderdeel
van de openbare ruimte van de stad. Op de
manier waarop Giambatista Nolli in 1748
een kaart van Rome tekende, waarin hij niet
alleen de straten en pleinen maar ook de
ruimte in de (semi-)openbare gebouwen als
openbare ruimte weergaf. Vervolgens kun
je daarop intekenen waar zich parochiale
domeinen ontwikkelen door specifieke
voorzieningen en het gebruik van de
straat. Een voorbeeld van een dergelijke
werkwijze is de ontwikkelingsvisie voor het
Coolhaveneiland in Rotterdam, van de hand
van stedenbouwkundige Miranda Reitsma
(zie Reijndorp en Reitsma, 2006). De (nog
liggende) ontwerpopgave is dan om de ontwikkelingsmogelijkheden
van die parochiale
domeinen, binnen en buiten de muren, en
daarmee de bijdrage van de Roeterseiland
Campus aan het publieke domein van de
stad te vergroten.
Publiek domein
Publiek domein is niet enkel een kwestie
van ontwerp, maar vooral van beheer
en regels. Bibliotheken die, zoals de
Koninklijke Bibliotheek in Den Haag,
controle op lidmaatschap uitoefenen
aan de ingang zijn collectieve domeinen,
vergelijkbaar met een besloten club.
Bibliotheken die aan de uitgang controleren
of men niet zonder te registreren een boek
meeneemt en verder alleen het gedrag van
de bezoekers enigszins sturen, ontwikkelen
zich tot ware publieke domeinen, waar ook
een dakloze de krant leest. En een college
van bestuur dat contracten afsluit met grote
cateraars, die geen concurrentie dulden van
initiatieven van studenten en medewerkers,
belemmert de ontwikkeling van nieuw
publiek domein.
Arnold Reijndorp (A.Reijndorp@uva.nl) is bijzonder hoogleraar
sociaal-economische en ruimtelijke ontwikkelingen van nieuwe
stedelijke gebieden aan de Universiteit van Amsterdam.
Literatuur
Hajer, M. & A. Reijndorp (2001) Op zoek naar nieuw publiek
domein, NAi Uitgevers, Rotterdam
Lofland, L.H. (1998) The Public Realm. Exporing the City’s
Quintessential Social Territory, Aldine de Gruyter, New York
Reijndorp, A. & M. Reitsma (2006) ‘De stad in kaart. Onderzoek
en ontwikkeling: Coolhaveneiland Rotterdam’, Stedenbouw &
Ruimtelijke Ordening, nr. 4, p. 38-43

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 288
Annemarie Maarse
Tegels rechtleggen
in de Wibautstraat
Stedelijke voorzieningen aan en nabij de Wibautstraat (bron: Gemeente Amsterdam)

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 289
In oktober 2007 presenteerde het stadsdeel Oost-Watergraafsmeer de conceptvisie
Wibaut aan de Amstel. Het doel is een volwaardige stadsentree vanaf de
A10 tot aan de oostelijke binnenstad te realiseren, met daaraan culturele en
onderwijsvoorzieningen, overheidsinstituties, levendige woonbuurten en het
stedelijke knooppunt Amstelstation. Zef Hemel en Ton Schaap, respectievelijk
adjunct-directeur en stedenbouwkundige van de Dienst Ruimtelijke Ordening van
de gemeente Amsterdam, geven een toelichting op het project.
“Voor het project Wibaut aan de Amstel
kwam het stadsdeel Oost-Watergraafsmeer
bij de wethouder van de centrale stad”,
vertelt Zef Hemel. “Het stadsdeel had
hulp nodig bij het verwezenlijken van
haar plannen. Het project was te groot
voor het stadsdeel alleen. Toen is het
Projectbureau Wibaut aan de Amstel
opgericht; een coalitie tussen de centrale
stad en het stadsdeel”. Ton Schaap vult
aan dat het logischer was geweest ook het
stadsdeel Centrum te betrekken bij het
projectbureau maar dat zou het project
volgens de wethouder onnodig ingewikkeld
maken. Bovendien heeft het stadsdeel
Centrum al veel grote projecten, zoals het
rode loper-project en de herinrichting van
het Leidseplein. Er is simpelweg te weinig
geld beschikbaar om op dit moment
mee te doen aan de plannen rondom de
Wibautstraat, aldus Ton Schaap.
Rond de Wibautstraat zijn verschillende
ontwikkelingen gaande, waarop het
projectbureau aansluit. De grootste ont-
wikkelingen zijn de verbouwingen van
de UvA op het Roeterseiland en de HvA
aan de Wibautstraat. Ton Schaap spreekt
over ‘cadeautjes’. De gemeente is alleen
verantwoordelijk voor de herprofilering
van de Wibautstraat en de inrichting van
de openbare ruimte. De herontwikkeling
van grote complexen langs de straat zijn
dan natuurlijk zeer welkom voor het
vormgeven aan de ‘facelift’ van de as.
Verblijfskwaliteit
De Wibautstraat is één van de weinige
straten in Amsterdam waar infrastructuur
onder de grond is gebracht; de
metrolijn. Het verhogen van de kwaliteit
op het maaiveld wordt vaak als argument
genoemd om zoveel mogelijk infrastructuur
onder de grond te brengen, maar
dat is in de Wibautstraat nooit gelukt.
Het is een weinig geliefde straat bij
Amsterdammers en de verblijfskwaliteit
laat te wensen over. Ton Schaap
heeft hier wel een verklaring voor:
“Toen de metrolijn af was, was het geld

Rooilijn
op. Het verhaal doet de ronde dat het
toenmalige hoofd Groenvoorzieningen
van de gemeente heeft voorgesteld de
Wibautstraat vol te planten met linden;
lekker goedkoop. Alle restruimten ‘overhoekjes’
zijn zo vol geplant, maar linden
kunnen slecht tegen verdichting van het
wortelgestel. Tussen stoepen gaan ze
dood.” De oostlijn was de eerste metrolijn
van de stad. “Men wist nog niet dat als
je zo’n lijn ontwerpt, je de ingangen en
openingen van het station heel goed in
het bovengrondse plan moet inpassen”.
De openbare ruimte in de Wibautstraat
is destijds als ‘restruimte’ behandeld. Het
maken van een mooie stedelijke stadsentree
was toen geen doel op zich, nu wel.
De Parooldriehoek is één van de grote Wibautsasprojecten
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 290
Groene loper
Één van de belangrijkste opgaven van de
gemeente nu is van de Wibautstraat een
mooie, geliefde straat te maken. Volgens
Zef Hemel is de belangrijkste ingreep het
aanpakken van de infrastructuur. “De
huidige Wibautstraat is nu teveel een
racebaan: zodra de verkeerslichten op
groen springen trekt iedereen hard op;
twee rijen aan de ene kant en twee aan de
andere kant. Dat zijn we in Amsterdam
helemaal niet gewend! Daarom houden we
ook niet van de Wibautstraat”. Ton Schaap
vult aan dat “het openbaar gebied in de
eerste plaats prettig moet aanvoelen voor
voetgangers en fietsers. Vervolgens moet
al het gemotoriseerde verkeer er op een

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 291
Het metrostation Weesperplein wordt over een aantal jaar metrostation Universiteit van Amsterdam
elegante en comfortabele manier doorheen”.
De verkeerssituatie wordt aangepakt
door meer stoplichten en misschien
drempels, maar ook door optisch bedrog;
je kunt de rijbaan smaller laten lijken dan
die is. Schaap: “Smaller maken is moeilijk
aangezien je aan wettelijke bepalingen
moet voldoen, maar door witte strepen en
detaillering van de goot kun je net doen
of de straat smaller lijkt. Dan denkt de
automobilist ‘even rustig aan nu’. Verder
gaan we goede bomen planten, in kaarsrechte
lijnen, vier rijen dik, mooie rechte
fietspaden en een groene middenberm”.
De Apollolaan en lanen in Buitenveldert
zijn daarbij de referentiebeelden. De
Wibautstraat wordt de ‘groene loper’ die
leidt naar het centrum van de stad.
“Vervolgens kijken we naar de gebouwen”,
aldus Schaap. De Hogeschool aan de kop
van de Wibautstraat en de Parooldriehoek
(bij metrostation Wibautstraat – red.) zijn
de grootste projecten. “Het gaat allemaal
vanzelf!”, roept Schaap enthousiast. “De
stad is er klaar voor, wij hoeven alleen

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 292
De Amstelcampus in verbouwing

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 293
maar de tegels recht te leggen”, zegt hij
gekscherend. Hemel voorspelt dat als het
“verkeersriool” wordt aangepakt, we met
terugwerkende kracht van de Wibautstraat
gaan houden. “Dan denken mensen
ineens: ‘Wat een leuke gebouwen!’, net
zoals het Volkskrant-gebouw nu pas
wordt ontdekt. Op een haar na was de
Renaultgarage waar nu café-restaurant
Dauphine in zit, gesloopt.” Je moet er toch
niet aan denken, lees je van de gezichten af.
Levendige woonbuurt
Aan de Wibautstraat staan overwegend
kantoren, overheidsgebouwen
en onderwijsinstellingen. Allemaal
gebouwen die mensen aantrekken tijdens
kantoortijden. De uitdaging is zo’n straat
ook ’s avonds een stedelijk karakter te
geven. Schaap licht toe dat het projectbureau
daarom niet alleen focust op de
Wibautstraat zelf, maar ook probeert
de omliggende buurten naar de as toe te
halen. “De menging met wonen is heel
interessant. Nieuwe woningen bouwen
aan de Wibautstraat is ingewikkeld.
Er moet in een hoge dichtheid worden
gebouwd, de woningen moeten een
geluidsluwe gevel hebben en de bezonning
moet goed zijn. Schaap: “Je wil
zon, een balkon, maar geen geluid. Dat
is architectonisch een superinteressante
puzzel, daar nemen we de tijd voor.”
De menging met wonen wordt daarnaast
gezocht in de omliggende buurten. Alle
zijstraten van de Wibautstraat zijn woonstraten.
“De negentiende eeuwse straten
vormen een heel aangenaam stedelijk
milieu, met straten van vijftien meter breed
en huizen van vijftien meter hoog, dat door
iedereen aantrekkelijk wordt gevonden”.
De gebouwen aan de Wibautstraat zijn van
een andere schaal. Volgens Schaap is het
belangrijk dat in ieder geval de hoeken,
de uitmondingen van de zijstraten in de
Wibautstraat, de sfeer ademen van de
achterliggende straten. De hoekoplossing
is daarom heel belangrijk. “Van die oude
oplossingen waarbij de entree van een
winkel onder een hoek van 45 graden op
de hoek van het gebouw is gesitueerd,
gaan we herintroduceren”. Hoe hoog de
gebouwen in de tussenliggende stukken
worden, maakt Schaap niet zoveel uit,
“als het karakter van de zijstraten maar
zichtbaar blijft”.
De visie van het Projectbureau werkt als
een katalysator voor andere projecten.
Alle corporaties werken aan plannen om
hun bezit aan en rond de Wibautstraat aan
te pakken. Nu de stad aandacht besteedt
aan dit deel van de stad komen ook zij in
actie. Schaap vertelt dat “het tien jaar lang
zo’n soort gebied was waar niemand wat
aan deed. Het was Het land achter Gods
rug (roman van A. den Doolaard – red.),
waar je een beetje aan kon kloten. Nu zijn
opeens alle ogen op het gebied gericht.
De stad investeert in asfalt, stoepen en
bomen. De andere investeringen moeten
van andere partijen komen en dat gebeurt
nu ook”.
Discussies over stedelijkheid
De gemeente moedigt de verbouwing
van het Roeterseilandcomplex aan.
“Met de nieuwe ontwikkelingen liggen
er kansen om van het Roeterseiland
een Oudemanhuispoortachtig gebied
te maken”, aldus Schaap. Door van de
Nieuwe Achtergracht de centrale as te
maken waaraan de ingangen komen,
kun je straks “door allerlei vertrekken en
gangen scharrelen om er aan de andere

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
P. 294
kant, bij de volgende gracht, weer uit te
komen”. Schaap vindt de clustering van
faculteiten een logische keuze van de UvA.
De bètastudies hebben meer behoefte
aan een kloosterachtig complex. In de
Watergraafsmeer is dat met het Science
Park goed gelukt.
Voor de gemeente is het vooral van belang
dat de entrees van de universiteit goed
aansluiten op het openbaar gebied. De
bijdrage van de gemeente is de opwaardering
van het metrostation Weesperplein.
De ingangen van het station worden zo
georiënteerd dat de routes richting de
UvA en HvA logisch zijn. Overigens is de
routing één van de discussiepunten tussen
gemeente, universiteit en hogeschool.
Er is over gesproken om de route van de
HvA en de UvA zoveel mogelijk via het
oude spoorbruggetje over de Singelgracht
achter de Sarphatistraat te laten lopen. Die
route wordt nu al veel gebruikt en is binnendoor
bovendien het snelst en veiligst.
Schaap: “Het is de vraag of dat slim is.
Laat de studenten van de hoofdboulevard
(Wibautstraat – red.) gebruik maken,
daar zitten de meeste cafés, daar komen
de printshops enzovoort. De route via het
bruggetje leent zich er minder goed voor.
Daar wonen mensen en die zitten niet
op grote stromen studenten te wachten.”
Een andere route die de universiteit
graag gebruikt ziet worden, is de route
Weesperstraat – Nieuwe Achtergracht.
De gracht moet straks immers de centrale
as van het Roeterseilandcomplex
worden, waar ook de ingangen van de
faculteiten Rechten en Maatschappij- en
Gedragswetenschappen komen. Schaap
voorspelt echter dat de meeste studenten
ook na de verbouwing voornamelijk
gebruik zullen blijven maken van de loop-
route door de Valckeniersstraat, omdat de
uitgang van de metro precies aan het begin
van die straat uitkomt. “Eén van de stellingen
was dat dat verholpen moest worden,
maar we kunnen mensen niet dwingen een
bepaalde route te lopen. Kun je niet beter
zeggen: ‘Van dat straatje maken we een
voetgangersstraatje, niet al te ingewikkeld,
met een rij bomen desnoods’? Daarmee
proberen we elkaar op te zoeken.”
De gemeente heeft met de HvA een discussie
gehad over luchtbruggen. Er is in het
verleden gesuggereerd tussen de gebouwen
aan beide zijden van de Amstelcampus een
luchtbrug te maken, aldus Schaap. “Daar is
de gemeente faliekant op tegen. Esthetisch
is het natuurlijk niet wenselijk, maar nog
belangrijker is het maaiveld. De gemeente
wil juist levendigheid op straat. Dan is een
luchtbrug niet erg bevorderlijk. Dit is een
stuk stad. Als je als hogeschool optimale
verkeersveiligheid wil, dan is een buitenwijk
in Almere een betere optie. Daar gebeuren
nooit ongelukken, maar het is ook saai.
Hier is het juist omgekeerd, hier zit je in de
stad, dus we willen het stedelijk leven, met
verkeer, horeca, en winkels op het maaiveld,
niet in gebouwen en luchtbruggen.” Voor de
gemeente zijn de hogeschool en de universiteit
heel belangrijk. Schaap is er zelfs “dol
op”, maar vervolgt dat de gemeente niet wil
dat ze “in hun eigen domein, los van de stad
gaan zweven. Zo ligt het een beetje.”
Annemarie Maarse (annemarie@rooilijn.nl) is werkzaam
als onderzoeker en adviseur bij Bureau Middelkoop en is
hoofdredacteur van Rooilijn.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 Tegels rechtleggen in de Wibautstraat
De Wibautstraat: nu nog een verkeersader, straks een groene loper
P. 295

Rooilijn
Recensie
Els Beukers
De universiteit als
ontwikkelaar
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Wiewel, Wim & David C. Perry (eds.)
(2008) Global universities and urban
development. Case studies and analysis,
Lincoln Institute of Land Policy,
Cambridge, MA, 384 p.,
ISBN 978-0-7656-2040-8, $39,95
Waar een universiteit is, zijn studenten,
bevinden zich cafés, ontmoetingsplekken,
copyshops, andere
dienstverleners en is er vraag naar
studentenhuisvesting. Universiteiten
zijn door hun omvang en karakter
duidelijk aanwezig in de stad of regio,
maar deze aanwezigheid is rond sommige
universiteiten duidelijker dan bij
andere. De universiteit en campus van
de Universiteit van Wageningen zijn
bijvoorbeeld zeer dominant in de stad,
terwijl de binnenstedelijke faculteiten
van de Universiteit van Amsterdam
vrijwel geruisloos opgaan in het stedelijke
leven. Voor de publicatie Global
universities and urban development
hebben de redacteuren Wim Wiewel en
David Perry van het Lincoln Institute of
Land Policy een internationale oproep
gedaan aan auteurs om in te gaan op
de relatie tussen de ontwikkeling van
universiteiten en steden.
Dat de aanwezigheid van een universiteit
invloed heeft op het (internationaal)
functioneren van een stad en de stedelijke
economie is volgens de redacteuren
al uitgebreid beschreven, maar
niet hoe deze relatie precies werkt.
De universiteit wordt in toenemende
Recensie
mate gezien als een maatschappelijke
speler die naast een rol bij kennisontwikkeling
ook een sociale, culturele en
economische rol heeft. Gesuggereerd
wordt dat een universiteit een internationale
invulling geeft aan idealen als
democratie, tolerantie, de ontwikkeling
van menselijk kapitaal en gelijke kansen
voor verschillende sociale klassen. Ook
een internationaal concurrerende regionale
en stedelijke economie is gebaat bij
kennisontwikkeling op universiteiten. Bij
de fysieke uitbreiding van een universiteit
zou de mogelijkheid bestaan om de
aanwezigheid en invloed van de universitaire
cultuur strategisch in te zetten
en zo het stedelijke leven te beïnvloeden
en de internationale concurrentiepositie
van de stad te vergroten.
In de casestudies wordt echter duidelijk
dat ontwikkeling en uitbreiding van
universiteiten bij uitstek door pragmatische
redenen worden gedreven als
financiering en de beschikbare ruimte.
P. 296
Ook de expansiedrift van universiteiten
komt voornamelijk door demografische
groei. In hoeverre ideeën over gelijkheid
en toegankelijkheid van het hoger
onderwijs daarbij een rol spelen, komt
in de casestudies minimaal aan de orde.
Wel geven de casestudies vanuit elf
verschillende landen een variatie op wat
er komt kijken bij lokale vastgoedontwikkeling.
Daarbij is de ontwikkeling van een
universiteit bijzonder vanwege de vele
betrokken publieke en private partijen.
Om de diversiteit van de casestudies te
ondervangen is het boek ingedeeld in
vijf delen. Naast een goed leesbare en
informatieve introductie en conclusie
(delen I en V) bestaat het boek uit ‘The
university, the devolving state, and
development’ (deel II), ‘The university as
a zone of development’ (deel III) en ‘The
university and the contested city’ (deel
IV). In deel II komen casestudies aan de
orde uit Helsinki (Finland), Lüneburg
(Duitsland), Aberdeen, Dundee (beide
Schotland) en Tokio (Japan) met als
gemeenschappelijke deler de invloed van
een terugtredende overheid en de explosieve
toename van het aantal studenten
die de ontwikkeling van de universiteit
bepalen. Universiteiten kregen in de
jaren zestig en zeventig van de vorige
eeuw een grotere toestroom studenten te
verwerken als gevolg van de babyboom
en de toegenomen welvaart.
De behoefte aan uitbreiding van
bestaande historische universiteiten en
de oprichting van nieuwe universiteiten
om de stroom studenten op te vangen
kan vanuit financieel oogpunt niet in de
dure binnenstad worden gerealiseerd.
Universiteiten worden geconfronteerd

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Signalement
met het dilemma of zij geheel of
gedeeltelijk, buiten of aan de rand van
de stad uitbreiden. Een gedeeltelijke
verplaatsing en uitbreiding van bepaalde
faculteiten van de universiteit buiten de
stad kan een achteruitgang betekenen
van het interdisciplinaire onderwijs en
onderzoek. Ook kan de verkoop van
het binnenstedelijk vastgoed veel geld
opleveren om de benodigde nieuwbouw
te financieren. Dit laatste argument
wordt mede ingegeven door een terugtredende
overheid die universiteiten
stimuleert financieel zelfstandig te zijn.
Inkomsten uit vastgoed worden daarbij
niet over het hoofd gezien. De traditionele
varsities (Schotse benaming voor
volksuniversiteiten) die voor een breed
publiek toegankelijk zijn, illustreren
echter dat een binnenstedelijke locatie
cruciaal kan zijn. De casestudies in deel
II zijn in grote lijnen vergelijkbaar met
de Universiteit van Amsterdam, net
als de gekozen pragmatische ontwikkelingsrichting:
de faculteiten gericht
op de maatschappij (rechten, filosofie,
maatschappij- en gedragstudies)
behouden hun binnenstedelijke locatie
en de bètastudies verschuiven naar de
rand van de stad.
In deel III staat de universiteit als actieve
ontwikkelaar ter discussie. In Mexicostad
(Mexico), Seoel (Zuid-Korea),
Caracas (Venezuela), Jatinangor
(Indonesië) en Porto (Portugal) hebben
de universiteiten ambitieuze vastgoedontwikkelingen
gerealiseerd. Soms met
de staat als initiator, zoals in Jatinangor,
terwijl in Seoel private partijen het
initiatief hebben genomen voor de
vastgoedontwikkeling. Interessant aan
de casestudie van de Universiteit van
Caracas is de bijzondere architectonische
en stedenbouwkundige ontwikkeling
waarbij het noodzakelijk was om
een onafhankelijke ontwikkelingsorganisatie
op te zetten. De architectonische
kracht van universitair vastgoed komt
ook in deel IV tot uiting in de casestudie
van de Hebreeuwse Universiteit als
politiek symbool in Jeruzalem (Israël).
Dat de universiteit een actieve politieke
functie kan hebben geldt ook voor
Belfast (Noord-Ierland) waar de universiteit
meewerkt aan een poging om de
strijdende partijen te verenigen.
Universiteiten drukken over het algemeen
een stempel op hun omgeving,
echter zonder dat deze invloed van
culturele, sociale of economische aard
hoeft te zijn. De aangekondigde te
onderzoeken relatie tussen de ontwikkeling
van universiteiten en de stedelijke
ontwikkeling komt in de casestudies
helaas nauwelijks aan bod. Ook de
redacteuren betreuren dit in hun conclusie.
Potentiële lezers die vooral geïnteresseerd
zijn in de strategische rol van
de universiteit in stedelijke ontwikkeling
kunnen deze publicatie beter overslaan.
Wel wordt de vastgoedontwikkeling van
de universiteiten belicht, wat door de
internationale variatie een interessant
beeld oplevert. Daarmee staat de vraag
nog steeds open hoe universiteiten
bijdragen aan de ontwikkeling van de
(internationale) stedelijke dynamiek en
stedelijke economie. In een tijd waarin
kenniseconomie als belangrijk thema
naar voren wordt geschoven zou het
mooi zijn om deze vragen te beantwoorden.
Wellicht kan daar in een volgende
publicatie wel aandacht aan worden
besteed en een artikel over de ontwik-
P. 297
Signalement
keling van de Universiteit van Amsterdam
zou hier niet misstaan.
Els Beukers (e.beukers@decisio.nl) is redacteur
van Rooilijn en werkzaam bij het onderzoeks- en
adviesbureau Decisio.
Higher Education and
Regions
OECD (2007) Higher Education and
Regions: Globally Competitive, Locally
Engaged, OECD Publishing, Paris, 240 p.,
ISBN 978-92-64-03414-3, € 40,00
De titel van deze OECD (Organisation
for Economic Co-operation and
Development) studie zegt al duidelijk
waarover het gaat: de relatie tussen
instellingen voor hoger onderwijs
(universiteiten en hogescholen) en de
regio. De internationale oriëntatie van
zowel universiteiten als ook regio’s gaat
vaak niet gepaard. Erger nog, universiteiten
raken footloose en hebben alleen
nog zwakke banden met hun regio.
Tegelijkertijd wordt de aanwezigheid van
kennis voor regio’s belangrijker. In het
verleden was er noch door de overheid
noch door onderwijsinstellingen veel aandacht
voor de betekenis van instellingen
voor hoger onderwijs voor de ontwikkeling
van de regio waarin deze gevestigd
waren. Deze publicatie verkent een set
van beleidsmaatregelen en institutionele
aanpassingen. Puttend uit een uitgebreide
studie van veertien regio’s in twaalf
landen, waaronder de regio Twente, kijkt
deze studie naar het regionale engagement
van universiteiten en hogescholen
met betrekking tot onderwijs, onderzoek
en maatschappelijke dienstverlening.

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Column O. Naphta
Universitas
De universiteit is ontstaan in de polis die in het
klassieke Griekenland de bakermat was van onze
Westerse stadssamenleving, onder meer gekenmerkt
door een levendige belangstelling voor abstracte
waarden, zoals openbaar bestuur, kennis en kunst.
Het oorspronkelijke doel van de universiteit was om
stedelingen te scholen tot burgers die zich staande
kunnen houden in de samenleving. Wij danken daaraan
het begrip pedagogai.
Onze oudste universiteiten zijn rond 1200 gesticht.
Nederland was dus laat met de Leidse uit 1575, Italië
had er toen al 16, Duitsland en Frankrijk ieder 14. De
oudste universiteiten staan in Bologna en Parijs. Van
meet af aan heeft de universitas twee betekenissen:
de organisatie van het wetenschappelijk onderwijs en
studie en de sociale organisatie van de universitaire
bevolking. Daarbij ging en gaat het om gezamenlijkheid
en verbondenheid. Deze corporatie van leermeesters
(magistri) en leerlingen (scolares), zegt
mijn oude encyclopedie, sloten zich aaneen ‘om zich
in rechte af te zetten tegen andere maatschappelijke
verbanden, inclusief de wereldlijke en kerkelijke
overheid.’ Wie in de geschiedenis van een eerbiedwaardige
instelling zoals de universiteit leest, komt
evengoed geknoei tegen als in de geschiedenissen
van iedere andere maatschappelijke instelling van
betekenis zoals de stad en de staat. Het recht om te
doceren (licentia docendi) was al vroeg voorwerp van
lucratieve handel die in 1179 op het Derde Lateraanse
Concilie werd verboden. Doceren werd voortaan
alleen toegestaan op grond van een wetenschappelijke
graad, uiteindelijk die van doctor (= docent). De
doctorstitel kreeg het karakter van een meesterstuk
dat toegang gaf tot het lidmaatschap van een gilde.
In 2009 is dat nog steeds zo: geen (vaste) aanstelling
zonder doctorsgraad.
De oudste Engelse universiteiten van Cambridge en
Oxford hebben het best de corporatieve structuur van
Column: Universitas
P. 298
gezamenlijkheid en verbondenheid behouden, getuige de
levenslange verbondenheid van studenten met het college
waar zij studeerden. De autonomie van de universiteiten
die in de loop van de dertiende eeuw ontstond ging
ver. De universiteiten hadden een eigen rechtsspraak
ontwikkeld, uitgeoefend door de rector. Tegen de dreiging
van ingrijpen door een stadsbestuur werd het secessio of
dispersio ingezet: uitwijking naar elders. Zo is Cambridge
ontstaan, weggetrokken uit Oxford; natuurlijk leidend tot
eeuwigdurende rivaliteit. Een blijvend kenmerk van de
colleges is het persoonlijk onderricht, het privatissimum,
dat in onze massa-universiteiten jalousie opwekt.
Cambridge en Oxford, beide kleiner dan de Universiteit
van Amsterdam, maken zich absoluut niet druk om zoiets
als internationalisering of groei van studentenaantallen.
Ik herinner me dat bij de opening van het huidige
academische jaar de rector, ik meen van Cambridge, haar
afschuw uitsprak over de politieke oproep dat universiteiten
minder elitair moeten worden en hebben bij te dragen
aan de verheffing van de zwakkeren in de samenleving.
De vooruitgang van wetenschappelijke kennis is het enige
dat telt. Wie er te stom voor is heeft er niets te zoeken,
aldus mijn even korte als lompe samenvatting van haar
scherpzinnige betoog. Een instelling begrijpt men beter
door haar geschiedenis te bestuderen. Hetzelfde geldt
voor de ruimtelijke omgeving waarin ze gedijt. Kan de
UvA nu nog besluiten om zich in Almere te vestigen?
Deze daad van dispersio zal in de nieuwe stad met open
armen worden ontvangen. In Leuven is het nog gebeurd
in de jaren zestig. Toen de taalkwestie weer eens hoog
werd opgespeeld, werd Louvain-la-Neuve gesticht, een
echte campusuniversiteit. Op het Roeterseiland moet
een open stadscampus ontstaan, niet meer afgesloten
maar samensmeltend met de locale stedelijke omgeving.
Juist daarom moet gestudeerd worden op de eigentijdse
betekenis van de universiteit als verzameling corporaties
van gezamenlijkheid en verbondenheid en moet worden
doorgrond wat dat voor de ruimtelijke inrichting betekent:
dubbel reflexieve planning is een delicate opgave.

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009
Advertentie
Promotie
De promotie van Marjolijn van der Klis vindt plaats op
vrijdag 15 Mei om 14.00 in de Agnietenkapel van de UvA,
Oudezijds Voorburgwal 231.
P. 299

Rooilijn Jg. 42 / Nr. 4 / 2009 InBeeld: Het nieuwe Roeterseiland
P. 300