Download pdf - Biomaatschappij

m a r j o l e i n v a n a s s e l t
l i v i a s m i t s
Girolamo Cardano
De Italiaanse arts Cardano was de eerste
die de kans op ‘dubbel zes’ berekende.
Gravure: Wikipedia
Foto: © iStockphoto/Andrew Manley
6
b i o - w e t e n s c h a p p e n e n m a a t s c h a p p i j
van dit hormoon een grotere kans op borstkanker over, en hun zonen kregen dikwijls
te kampen met (overigens goedaardige) afwijkingen aan hun geslachtsorganen. Ook
veel zogeheten DES-dochters hebben vormafwijkingen aan hun geslachtsorganen,
en vruchtbaarheidsproblemen. Lukt het wel om zwanger te worden, dan is de kans
op miskramen en vroeggeboortes groot, waarmee de risico’s ook de derde generatie
bereiken.
Rekenen en beheersen
De drang om risico’s te beteugelen, tegenwoordig ook wel ‘risicomanagement’ genoemd,
is niet nieuw. Sinds mensenheugenis bezorgen risico en onzekerheid ons al hoofdbrekens.
Maar de gedachte dat risico’s beheersbaar en meetbaar zijn, en niet het
onafwendbare gevolg van de ondoorgrondelijke wil of – nog erger – de grillen van
goden of andere bovenmenselijke instanties, is van recentere datum. De Amerikaanse
econoom Peter Bernstein, die in 1996 in Against The Gods: The Remarkable Story of Risk
de geschiedenis van risico en onzekerheid boekstaafde, vindt de verandering in denken
kenmerkend voor de overgang naar de moderne samenleving, die hij laat plaatsvinden
in de Renaissance (zestiende en zeventiende eeuw). In die tijd ontwikkelde de Italiaanse
arts, wiskundige en gokverslaafde Girolamo Cardano (1501-1576) al dobbelend in het
casino enkele statistische principes achter het raadselachtige fenomeen ‘waarschijnlijkheid’.
Hij was de eerste die bijvoorbeeld de kans op ‘dubbel zes’ wist te berekenen. Ook
Galileo Galilei (1564 - 1642), de man die als grondlegger van de moderne astronomie in
conflict kwam met de katholieke kerk, dobbelde erop los in de hoop wetmatigheden te
ontwaren.
Een eeuw later zorgden de Fransmannen Blaise Pascal (1623 - 1662) en Pierre de Fermat
(1601 - 1665) voor een heuse doorbraak in de wiskunde. Zij legden de basis voor wat
tegenwoordig kansrekening of statistiek heet. Hun methode om de mate van waarschijnlijkheid,
ofwel de kans dat een bepaalde gebeurtenis zich zal voordoen te bepalen, werd
in de decennia en eeuwen daarna steeds verder verfijnd en in meer contexten toegepast.
Daarmee was gevaar niet langer een kwestie van puur toeval, maar een min of meer
voorspelbaar gegeven. Vervolgens was het de Nederlands-Zwitserse wiskundige Daniel
Bernouilli (1700 - 1782) die een belangrijke bijdrage leverde door zich in tegenstelling
tot zijn voorgangers en tijdgenoten op de risiconemer te richten, in plaats van op het
genomen of te nemen risico zelf. Hij beschreef keuzeprocessen en verklaarde daarmee
waarom veel mensen risico’s het liefst zouden vermijden. Zijn bespiegelingen vormen
het fundament van de hedendaagse besliskunde.
In de loop van de achttiende eeuw begon het besef te ontstaan dat kansrekening geen
volledige zekerheid, maar hooguit schattingen oplevert. Geleidelijk aan werd duidelijk
dat de realiteit niet per definitie gehoorzaamt aan de ‘wetten van waarschijnlijkheid’,
die gebaseerd zijn op de zichtbare samenhang tussen gebeurtenissen uit het verleden
en die uit het heden en de toekomst. Toch zou het geloof in de kenbaarheid van de
wereld – typerend voor de hele periode tussen de rond 1650 begonnen Verlichting en de
Victoriaanse tijd, die in 1901 eindigde – pas na de twee wereldoorlogen echt slinken. De
verschrikkingen van die tijd toonden onmiskenbaar hoe irrationeel en onvoorspelbaar de
1 | 2008 Leven met onzekerheid